Full text of "Opera omnia ..."

See other formats

Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/operaomnia01bona

^<^Q of Me^?^

«/

^^to, CnVaV^

I
l

DOC I OHIS SKHAPIIICI

S. BONAVENTIIIIAE

S. I{. |{. KPISCOPI CAKDINAJJS

OPEKA OMNIA

lUSSi: KT AICTOUITATI-:

K." r. KEKNAKDINI A POKTU UOMATINO

TOTIl^. OHDI.MS MI.NOIUIM S. P. I H.XNCISCI

MiMSTiii gi:neh.\i,is

KDITA

' STUDIO ET CURA PP. COLLEGII A S. BONAVENTURA

AI) PLURIMOS CODICKS MSS. KMKND.KTA
ANEUDOTIS AUUTA PROKKGOMKNIS SCHOLIIS NOTISQUK IKKUSTRATA

TOMUS I.

AD CLARAS AQUAS (QUAHACCHI)

PUOPK FLORKNTIAM

E\ TVPOGKAFHIA COLLEGII S. HONAVKXTUKAK

MDCCCIAX.XII

OCT 1 1953; '

1'l: ;RX

iiesi

nOCTORIS SRRAITIICI

S. BONAVENTUKAE

S. R. K. KPISC. CAKI).

COMMENTARIA

m QUATUOR LIBROS 8ENTENTIARUM

MAGISTRI PETRI LOMBARDI

TOMUS I.

IN PRIMUM LIBRUM SENTENTIARUM

AU CLARAS AQDAS (QlARACCHl)

l>ltOPE FI,OBBNTtAM

EX TVPOGRAPHIA COLLEGil S. BONAVENTURAE

MUCCCLXXXII

'^•' ;:i

Propriefcis Littcraria.

SKKAPIIICO PATKIAHCIIAK
PAHKNTI NOSTHO KEOIKKHO

SANCTO FRANCISCO ASSISIENSl

SEPTIMO AB EIUS NATJVrrATE SAECULO RE(JUHHENTE

HANC NOVAM EDriTONEM
OMNIUM OPERUM

8ERAPHICI DOCTORIS S. BONAVENTURAE

mSCRIBIMUS OFFERIMUS DICAMUS
EIUSQUE PATROCINIO ET PROYIDENTIAE

COMMENDAMUS
HUMILES PAUPERES AT TOTO CORDE DEVOTI FILII

F. BERNARDLNUS A PORTU ROMATINO

MINISTER GENERALIS

ET FRATRES EDITORES

182Z

PRAEFATIO UENERALI8.

Sanctiis Bonaventura, noniine gcntilitio vocatus loanncs Fidanza, natione
Italus , Balneorcgicnsis patria , Alcxandri Halcnsis discipulus , univcrsitatis Pa-
risiensis doctor , S. Thomae Aquinatis et S. Ludovici Francoruni regis amicus ,
Ordinis Minorum pcr septcmdccim annos Gcneralis Minister , S. Romanae Ec-
clesiac Episcopus Cardinalis , albo Sanctorum a Sixto IV. et Doctorum Ecclesiae
a Sixto V. ritc adscriptus , virtutum splendoribus , rebus gestis, pracclaris scri-
ptis per orbem et per saecula ccleberrimus , communi sufFragio antonomastice
« pro singularitatc sapientiae appellatus est Doctor Seraphicus * » . Licet omnes
sancti Ecclesiae Doctorcs sint lucernae ardentes caritate et lucentes splendore
veritatis , eorumquc scripta plurimum conferant ad mentem lectoris scientia il-
luminandam et affcctum dcvotione inflammandum , tamen non eodem modo et
gradu utrumque immediate pracstant. Divisiones enim sunt gratiarwn, idem autem
Spiritus dividens singulis prout vult ^. Doctores autcm Scholastici ceteriquc post
eos thcologi ferc tantum in illuminando intellectu versantur. Sanctus autem Bo-
naventura , qui cum Doctore Angclico primarium inter Scholasticos locum occu-
pat , utrumque coniungens et in divina quadam animos inflammandi vi prae
ceteris doctoribus exccllens, iure sibi ab immemorabili temporc promeruit nomen
Doctoris Seraphici, summorum Pontificum diplomatibus ct saeculorum consensu
confirmatum. Insigne pracconium unico hoc vocabulo profertur. Nam, testc S,
Bernardo ' « cst tantum luccre vanum , tantum ardcre parum , lucere et ardere
perfectum » . Haec igitur indoles , hacc laus doctrinae S. Bonaventurae , quae
paucis aliis datur, quia scilicet, ut testatur Trithemius'', «multi doctrinam pro-
ferunt , devotionem praedicant multi ; pauci in scribendo libros docuerunt utrum-
que. S. Bonaventura autem et multos superavit et paucos , dum cius doctrina

1 Ita loannes de Turrecremata Ord. Praedic. in tractatu de Veritate Conceptionis B. M. V. p. VI. c. 30. Hic titulus Sera-
phici posterioris est originis , dum in primo post eius mortem saeculo communiter vocabatur Doctor devotus. Sbaralea (Supple-
menium et castigatio ad Scriptores trium Ord. S. Francisci , Romae 1806, pag. 143) asserit , primum , qui S. Bonaventuram illo
titulo decorasse inveniatur , esse Raynerium Pisanum , filium S. Dominici , in sua Summa sive Pantheologia , quam anno 1 333
inchoavit. Sed in hoc fallitur doctus vir, quia Prologus Pantheologiae , in quo invenitHr titulus Seraphici , non eslRaynerii, sed
editoris illius operis , qui vixit saeculo XV.

2 I. Cor. 12, 4. 11.

3 Serm. in nativ. S. loan. Bapt. n. 3. (ed. Venet. an. 1765, tom. II. col. 115.).

* De Scriptoribus eccles. fol. 101 verso ed. Paris. 1512, vel c. 464 (apud Fabric. Bibl. eccles. p. 113).

S. Bonav. — Tom. I. II

-)H

n PHAKKATIO r.KNERALIS.

<U'Voti()iu'in , (levotio instruit (loctrinain ». « Sint i<iitiir alii doctores, qui dican-
tur Clu'ru])ici ; Bonavcntura autcin vcrissinio iiominc Scraphicus siinul et Che-
ruhiciLS , ([uia intianiiiiat affectuin et erudit intellectum, reducit et unit ad Deum
per amorem excitativum * ».

Huius ip:itiir (Mninentissiini et sanctissimi viri opera omnia ut novis studiis
et artis critieae suhsidiis cri])rata , aucta , casti^ata et illustrata denuo in lucem
pr()(hrent , iain dmhiin phiriini viri eru(hti in votis hahuerunt. Arduam huius
e(htionis parandae proviiudam speciaU tituh) ad Seraphici Onhnis et ius et of-
ficium spectare quis non videt ? lam ipsa huius Sancti merita prorsus singula-
ria erga Onhnem S. Francisci stimulos qu(^sdam vahdos ad lumc lahorem su-
scipiendum admovere (U'l)ent. Huc pleno iure faciunt praeclara verha, quibus
1 .mus Ordinis Minoruin Minister GeneraHs P. Bernardinus a Portu Rotnatino, de
toto Ordine optime meritus , instante S. Bonaventurae sexto anno saeculari , sub-
(htos suos ad celebranda solemnia festa hortatus est ^: (( Cum Serapliicus Bona-
ventura, inquit, qua Sanctus et qua Doctor et Ecclesiae Dei qua Episcopus et
Cardinahs optime meritus oinnium Christianoruin venerationem iure sibi vin-
dicet, est et aha ratio , cur nos , Patres et Fratres dilectissiini , iUuni praecipuis
honori])Us prosequamur. Ipse eniin totius Ordinis S. P. N. Francisci GeneraUs
Minister et Serapliici Patriarcliae vestigiis pressius inliaercns, vix credi posset,
quam mira discretione ac suavitate per annos septemdecim universum Ordinem
rexerit, quam sapienter et fortiter infensissimos regularis vitae detractores et oso-
res refutaverit, qua soUicitudine latis legi])us, visitationi])us, scriptis, exemplo
Ordinem auxerit, ad certam formam revocaverit, scientia iUustraverit , pietate
foverit. Ipsi profecto post S. P. Franciscum tantum debemus, ut non immerito
alter nostri Ordinis fundator lial^eatur. Aequum igitur est, ut liac sexta recur-
rente centenaria solemnitate debitum reverentiae, pietatis et grati animi obse-
quium ad gloriam omnipotentis Dei Seraphico Doctori nostro persolvamus » . —
Haec ratio in re , de qua agimus, eo magis urget, quia in anteactis saeculis,
ut iam a pluribus o])servatum est, aurea S. Bonaventurae doctrina , Ucet verbis
semper laudata, re vero ipsa, si excipias paucos viros vere sapientes, potius
neglecta et quasi o])livioni tradita iacel^at.

Sed et alia gravissima ratio ad onus novae editionis adornandae suscipien-
dum Ordinem Seraphicum impulit, ut scilicet hac ratione in scholis suis doctrina
verc Seraphica S. Bonaventurae facilius revivisceret, profundlores ageret radices
et uberiores ferret fructus. Hoc enim ferc unanimi suffragio ex multo iam tem-
pore exoptabant quotquot in Ordine Seraphico erant viri doctrina et pietate
praestantes. Iin])riinis idem R.inus P. BernardinuH iam a multis annis, cum officio
Provincialatus in Provincia Reformatorum Veneta dignissime fungeretur, et po-
stea, cum ad totius Ordinis regendi arduum munus evcctus esset, totis viri])us
incu])uit, « ut quod in summis votis liabemus (sunt verba ipsius) ])ium erga Se-
ra])hicum nostrinn et Ecclesiae Doctorem S. Honaventuram studium in Ordine
nostro r('\i\iscat, et in eius scliola instituti, illius scientiam assequainur, disci-
])]inain sectemur, pietatis suavitatem experiamur ^ ». Pio igitur et optimo con-

' lojin. Gcrson in Episr. missa Liigdunum ad qucmlain fialrom Minoriim anno 1 i26 (cd. Antuerp. 1706, lom. I. (Oi. 119.j.
» Episl. cncyrlira 10. Marlii 1874 scripla.
' Idcni in c.idcm Episi.

l'|{,\Kr.\TI() (iKNKK.M.IS. ni

silio iaiu anno 1871, ini])uls\i ct auctoritatc ciusdcni U.uii Miuistvi Cicncralis,
uoviU' huius cditionis panuidac (lccrctuni factuni cst , ct laborcs j^racj^aratorii

iucepti sunt.

Dc S. Doctorc J^ouavcutura cius(juc o])cril)us plura (iiccrc hoc h)(;o uol)is
supcrscdcuduui cssc vidctur, cum alihi, ncni])c in finc totius cditionis , data
o])cra, de vita ct scri])tis ciusdcni diflusc disscrcnduni sit '. Sufficiiit i<z:itur, ut
hoc loco dc i])sa luiius cditiouis rationc ca hrcvitcr ])ro])onainus, (juac l)cucvoh)
lcctori S(M'virc possunt, ut pers]X'ctuin hahcat, tuin ((uid ])racccdcntihus tciu])o-
rihus in colli^cndis et edendis Sera])liici BocXin-iii o\H^Yi}n\H ab (diis sit praestitum,
tuni quid ab iis imperfedmn et adhuc faciendum sit relictum, tum (juid n()snicti])si
vel iam fecimus vel faciendum in hac editione proposuimus. Cuui autem ciuac ad rcm
faciuut iaiu a P. Fideli a Fauua b. m., qui ]>riuu) edendis operibus S. Bonaveu-
tiu-ae praefectus fuit , magna ex parte e^Tc^ic ct diffuse in sin^ulari libro % (|ui
vere progTamma nostrae editionis vocari potest, tractata sint, cxpcdirc arbitra-
niur, ut nonnulla hic brevius recenseamus. Moncmus autem bcncvoluni lcctorcin,
niulta in hac praefatione dicenda ad mentcm vel ad verbum ex laudato libro
P. Fidclis descripta esse ; quac ad verbum vel fere ad verbum rcproducimus,
virgulis ad hoc communiter usitatis distinximus.

1 Ratio praeoipua, quare haiic (lissertationcm de vita et scriptis S. Bonaventurae ultimo tomo leservamus , in eo posita
ost , quod haec dissertatio quasi synthesis erit omnium , quae in Proiegomcnis ad singula opcra per modum onalyticac exposi-
lionis sparsa sunt. — Opportunum tamen esse videtur iam hic notare gravem errorem chronologicum circa vilam Seraphici,in
(lucm plurimi et magnae auctoritatis scriptores incaute inciderunt. Ipse Waddingus (Annales, tom. I. ad annum 1243, n. o.j , an-
tiquiores auctores secutus, aflirmat, S. Bonaventuram vigesimo secundo aetatis suae anno ad novitiatum Ordinis accessisse , cui
consentiunt auctores Actuum Sanctorum (tom. III. mensis lulii , die 1 4.) aliique plurimi , et legitur etiam in Breviario Ordinis.
Admittit hoc etiam Oudinus (de Script. eccles., tom. III. ed. Lipsiens. col. 134.), qui ex hac falsa suppositione chronologica alium
errorem infert scribcndo : « Constat , Bonaventuram nunquam habuisse magistrum Ilalensem nec studuisse sub illo, dum essel
Parisiis ». Eidem errori consentit Echnrdus (Scriptores Ord. Praedic, tom. 1. pag. 277 seqq.). Sed iam P. Ilyacinthus Sbaralea
(Bullar. Franciscan. tom. III. pag. 12 nota ; et Supplem. ad scriptores) sufficienter probat, S. Bonaventuram suscepisse habitum
Ordinis iam anno 1238 ad finem vergente , annos circa 17 natum, et anno sequenti sub Haymone, Ministro Generali, sacra vota
nuncupasse. Secundum eundem auctorem post triennium philosophicum an. 1242 missus est Parisios, ubi Magistro Alexandro Halensi
usque ad eius mortem (12 Aug. 1245) usus cst. Teste synchrono auctore Ordinis , B. Francisco a Fabriano , « sub Magistro
Alexandro licentiatus est». Hanc chronologiam defendunt Bonelli, Prodromus I. c. 1. n. S; et auctor egregii operis : Storia com-
pendiosa di S. Francesco e dei Franccscani per Fr. Panfilo da Magliano M. 0. R., Roma 1874, qui testimoniis aliorum scripto-
rum addit illud Bernardi a Be.ssa , socii ipsius S. Bonaventurae , in catalogo Ministrorum Generalium , qui exstat mss. in biblio-
iheca Taurinensi, Cod. sign. I. VI. 33. fol., 120. vers. col. 2. Imprcssus est hic catalogus etiam in libro rarissimo: « Speculum vitae
beati Francisci et Sociorum eius ; in fine: Impressum metis per lasparem [sic] Hocliffeder. Anno dni 1509 » (in 1 2.), ubi invenitur fol. 209
verso. Cum haec editio habeat aliquas lectiones variantes , inscruimus eas uncinis inclusas sequenti textui, qui a P. Fideli a Fanna ex
codice Taurinensi descriptus est : « Septimus a B. Francisco successit praeclarissimus Patcr Frater Bonavcntura de Balneo regio ,
qui cum iuvenis intrasset ordinem, tanta bonae indolis honestate pollebat , ut magnus [Ed. legit egregius] ille magister Alexander
diceret aliquando de ipso , quod in eo videbatur Adam non peccasse. Hic sicut in luminibus scientiarum et maxime in scriptis
[scripturis] sacris videbatur miranda capacitate proficere, ita [sic] et in devotionis gratia continuum sumebat augmentum. Siqui-
dem omnem veritatem , quam percipiebnt intellectu , ad formam orationis et laudationis divinac reducens , continuo [deest conti.
nu€] ruminabat affectu. Hinc factum est, ut in septimo anno post ingressum Ordinis [ad Ordinem] Sententias legeret Parisiis , et
in decimo reciperet cathedram magistralem, et in XII. [decimo tertio] vel XIII. ad regimen (Tdinis est assumtus ». Ultimi numeri
manifestum continenl errorem , ut iam Sbaralea et Bonelli observarunt. Ex oscitantia enim librarii in istis numcris Romanis exci-
dit V., unde legendum est XVII. vel XVIII. — Haec verba Bernardi a Bessa repetit S. /Vntoninus , Chronica p. III. sect, 24. c. 8 ;
addit tamen post legeret Parisiis : « Et scriptum notabile et devotum edidit super 4 libros Sententiarum ibique recepit cathedram
magistralem ».

' Ralio novae collectionis operum omnium sive editorum sive anecdotorum Seraphici Eccl. Doctoris S. Bonaventurae pro-
xime in lucem edendae , manuscriptorum bibliothccis totius Europae perlustratis, mandante Reverendissimo P. Bernardino a Portu
Romatino, totius Ordinis S. Francisci Generali Ministro , studio ac labore P. Fidelis a Fanna, lectoris Iheologi et sociorum cius-
dem Ordinis ; Taurini ex typographia Ponlificia et Archiepiscopali Eq. Petri Marietti , 1 874.

IV PMAKFATIO (^RNERALIS.

Statini al) ipsis artis tvpop^rapliicae incunabulis complura Seraphici Doctoris
opera vel opuscula, sive sin<»:ula seorsini sive plura unita, imprinu coepta sunt.
Toties eiusuKxdi editiones repetitae sunt, ut in singulis saeculis haud nudti nu-
nierentur anni, in (piibus non salteni ununi alterumque opusculum Serapliici I

Doctoris, sive retenta orig-inali lingua latina sive translatum in varias linguas,
praelo subiectum sit. In ipso saeculo XV. saltem quinquaginta huiusmodi editio-
nes numerantur, quarum nonnullae absque notis loci, temporis et typographi
in hicem prodierunt. De liis tamen singulorum operum editionibus melius age-
tur in Pr()k'gomenis unicuique operi praemittendis ; quod etiam valet de variis
par\ uh)rum opusculorum collectionibus. Hic tantum de operum omnium S. Bona-
^ enturae editionil)us breviter agemus.

(( Prima * itaque onniium operum et opusculorum S. Bonaventurae editio
Romae prodiit, typis Vaticanis, iussu Sixti V. Pontificis Maximi an. 1588 coepta
atque ad finem perducta sub Clemente VIII. an. 1599. Septem tomis in folio
constat, quorum sextus et septimus opuscula continent in quatuor partes tributa,
reliqui opera. NuUum ferme opus, ait Casimirus Oudinus ^, ex Vaticana typogra-
phia processit, quod his operibus comparari possit ob papjri nitorem atque
piu-itatem, ob praeli elegantiam et emendationem , omnibus in hac editione ad
splendorem concurrentibus. Ipsi adornandae operam contulerunt egregiam viri
doctissimi plures atque ingenii laude percelebres, nec pro tempore, quo vive-
bant, artis criticae expertes, nimirum: Constantius S. Rom. Eccles. Cardinalis
Sarnanus, Minorita Conventualis, qui fato cessit antequam opus completum ^'i-
deret ; Angelus Bocca Ordinis Eremitarum S. Augustini, sacrarii apostolici prae-
fectus et episcopus Tagastensis ; Franciscus Lamata , doctor theologus, ac denique
Petrus Galesinius , Protonotarius, ut aiunt, Apostolicus.

Hi viri eruditissimi tantani conciliarunt auctoritatem editioni a se adornatae,
ut ad huius n(^rmam prodierit altera, nempe Moguntina an. 1609, sumtibus
Antonii llierati, ac tertia Lugduni an. 1678, impensis Philippi Borde, Lauren-
tii Aniaud et Petri Borde, utraque septem voluminibus in folio constans, ordine
cditionis Vaticanae in operum distributione nihil innnutato)).

Kihilominus iam tum temporis non defuerunt viri eruditi, qui varios Vatica-
nae editionis defectus arguerent, praesertim quod non opera omnia recepta essent
genuina, et quod non onmes legitimi Seraphici ingenii foetus essent recepti. Isfim,
ut dicit \\^(i(hHuyus^ : a lulius Negro7iius S. L, vir alias pius et doctus, aliquanto
incautius sciolis et criticis, qui facilius aliena negant, (piam propria scribant
opera, latissinunn aperuit ostium ad eliminanda quaecinnque libet opuscula Bo-
naventurae cacpu' aliis adscribenda, dum, uti refert Heribertus Rosweydus, suspi-
catns cst, onniia opuscula s])iritualia , quae sine auctore circumferebantur in

' Sbaralca , Siipplcni. pag. 143 n. 5. dicil: f Opera omnia (S. Bonavonliirao) tomis 7 iii rol. prodicninl l>iirisiis an. 1517
fn 4." jicr Hcrllioldiini llcniblai . (piac cditio oxslat nomac in bibliolli. convcnlus Ss. XII .Vpostoloruiii ». Kirassc \idotiir dorlus
vir \cl odilor liiiiiis opcris. Forlass*' isla cdilio conlinct lantiini pliira opiisriila.

* In ('.ommciiUiriii dc .Sriploiibus ccdcs. t. III. col. .180., cd. I.ipsiciis. an. 1722.

' S<Tip|orcs Ord. Min. cd. ilomnc 1806. pag. 51. col. 2.

PHAKFATK) CKNKHMJS. V

Ordine Minoriiiu, a pio viro colliurtn datii esso in huHMn .snl) noininc S. IJonavon-
turae. Atque ipse Rosweydus sex eiusdeni sancti viri o])useula in eontroversiani
vocat et tanquani supposititios foetus aliis patri])us attrihuit: Alphabetum scilicet
monachormn, CoUationes octo; Speculum disciplinae ad Novitios; de Profectu reli/fio-
sorum lib. I; de Frofectu religiosorum lib. IT; de Institutione novitiorum ])arteni J. »
Deinde Waddin^us plura profert, quibus nititur etiam ista sex opuscula Doctori
Senxphieo vindicare.

Quid vah^ant eius ar^unienta ah])i erit discutienduni. Quoad c]uin(|ue o])u-
scuhi, quae a]> editori])US Vaticanae editionis ut supposititia vel saltem du])ia in
appendice posita sunt, Waddingus fere cum ipsis convenit. Ex altera parte
idem auctor recte asseruit, plura S. Bonaventurae opera genuina adhuc inedita
esse, quae in nova quam moliebatur editione omnium operum S. Bonaventurae
se edituruni promisit. « Nos, inquit, magnam praeparamus additionem ad ea quae
luicusque prodierunt in editione Vaticana omnium copiosissima, ex penu etiam
Vaticano exscriptis multis quae nunquam prodierunt operi]>us » . Attamen egregius
vir morte praereptus propositum suum exsequi non potuit ; de quo dok^is Phi-
lippus Lahhe S. I. * : « Utinam, inquit, ahquis in Waddingi locum subrogetur,
qui utrumque munus praestet » , scihcet anecdota cdat et genuina a spuriis
secernat.

Interim ex adversa parte surrexit Casimirus Oudinus, in Ordine Praemonstra-
tensium primo professus, deinde ab Ordine et a fide apostata, qui in notissimo
suo opere: Commentarius de scriptoribus ecclesiasticis , tum doctrinae duorum san-
ctorum Doctorum Tliomae Aquinatis et Bonaventurae virulento animo detraxit,
tum ope criticae partium studio infectae probare conatus est, plurima utriusque
scripta esse supposititia ^. Neutrum dignum autumavit titulo Doctoris Ecclesiae
et non raro levibus vel etiam falsis argumentis usus est, ut plurima, praesertim
Serapliici, scripta inter spuria vel saltem dubia reiiceret.

Post Oudini intemperantem criticam, hcet pluries vera etiam ex levibus ar-
gumentis concludentem, duo Patres Ordinis S. Francisci de Observantia, reticito
nomine (fuerunt autem P. loannes Mazzucato et P. loannes de Augustinis), no-
vam et quartam paraverunt editionem, quae lucem aspexit Venetiis an. 1751,
ex typograpliia Stephani Orlandi et loan. Bapt. Albritii, 13 tom. in 4^

Hi omnia et sola opera et opuscula editionis Vaticanae ediderunt, addita tan-
tum quadam brevissima epistola S. Bonaventurae ; ordinem tamen omnino muta-
runt, distinguendo totam editionem in tres partes, quarum una opera certa, altera
dubia, et tertia complecteretur ea quae ex eorum sententia essent supposititia.
Primo tomo praefixerunt praelocutionem, quae una cum vita S. Bonaventurae
exhibet Diatribam historico-chronologico-criticam in opera eiusdem, in qua de singuhs
operibus sententiam suam ferunt, utrum sint genuina, necne. Promittunt quidem
hi editores editionem ornatiorem et correctiorem , qualem et Waddingus prae-
paravit et Phihppus Labbe exoptavit. « Labbe , inquiunt ^, sane vota in cassum
emissa non videntur. Nam esto nos, qui et usu et ingenio parum possumus, huic
perlustrandae provinciae impares sumus, unanimo tamen nisu et concordi]:)US

1 In notis adieclis ad iibruni Robciti Beiiarmini de Scriptor. eccles. , ed. Venet. 1728,. pag. 449. coi. 2.

2 Tom. 111 , Dissert. de script. S. Tliomae coi. 254 ; Dissert. de script. S. Bonav. col. 373.

3 Diatriba pag. 45. 46.

VI I»R\h:F.\TI() CKNERAKIS.

luisis iii li(K- (innicni iin]H'n(linuis oporani, ut quod a Waddin^o pronussuui est^
id planc cxsoK crcnnis ». Sod liis prouiissis ouuiiuo uou stetit rei exsecutio. Textus
euiui opernni, (jncni nia^is eastipituni se exhibituros promiseruut, plurihus et
»rravi()ri])ns seatet ineudis et etiani laeunis (piani tres praecedeutes editioues
^euerales. Quoad eritieain diindieatioueni iuter <>^euuiua et spuria opera ipsi uie-
diani viani sibi tenere visi sunt iuter Oudiuuni (euius quideui eouvitia e^utra
8. Doetorem onmino reprol)aut) et editores Romauos eum Waddiugo; attameu
plenuncjue sequuntur Oudinum facem praefereutem , ut ipsi coufiteutur . Saue
iuxta eorum iudicium iuter tredecim huius editiouis voluiuiua solummodo quiu-
(pie suut, qu{U' certa Seraphici opera, uuuiero viginti octo, coutiueut.

Sed critiea haec plus aequo iutemperautior et quadam levitate lahoraus uon
potuit uon sollieitare eatholicos viros eruditos, imprimis iutra Ordiuem S. Frau-
eisei, ut tum falsas assertioues Oudiui et editorum Veuetorum refutareut, tum
editiouem vere casti^atam uovis curis adoruareut. Ipse R.mus Miuister Geueralis
totius Ordiuis S. Fraucisci Petrus loannetius de Molina, litteris datis Matriti
23 ^faii 1763, maudatum dedit P. Benedicto Bonelli a Cavallesio, alumuo reformatae
Proviuciae Trideutiuae S. Vigilii, viro imprimis docto et iu autiquitiitis mouumen-
tis evolvendis plurimum versato, ut uovam iuxta sanae criticae regulas editionem
operum S. Bonaventurae adornaret et simul provideret aberratiouibus editorum
Venetorum, quos ab iutemperatiore critica viri heterodoxi Casimiri Oudiui dece-
ptos fuisse couqueritur *. P. Benedictus, postquam a P. Generali Ordinis ad hanc
proviuciam suscipieudam est electus, summo studio et indefesso labore arduum
opus ag^ressus est. Primo corro^atis uudique quotquot ad rem suam habere potuit
doeumeutis , opus iusigne edidit , quod inscripsit : Prodromus ad opera oninia
S. Bonaventurae etc, in typographia Bassanensi 1767, sumtibus Remondinianis.
Hoc opus iu libros octo divisit, et in libro I. tractat de vita seu gestis S. Bona-
venturae, iu II. de eius doctrina, in III. exhibet animadversiones circa eius scri-
pta, in IV. cauoues pro rite formando iudicio circa eadem scripta, in V. indicu-
los et catalogos uotis illustratos, in VI. enumerat editioues tum generales, tum
singulares, in Vll. codices mauuscriptos, in VIII. et ultimo exameu iustituit de
singulis operibus editis sive veris aut verisimilioribus, sive iucertis et dubiis, sive
manifeste supposititiis, et denique de iueditis. Hunc Prodromum excipere debuerat
integra ct castigata liorum operum editio; attamen, cum P. Benedictus Bonelli
iam provecta aetatc et viribus labore attritis esset, uon absque causa timuit, ue

' Hnius epislxjlac salis lonjfa(^ oxislit oxcmplar a P. Chr^soslomo ab .\voiano , socio P. Ronodirti Bonclii , fidolitor dcscriplum
01 in archivio convcnlus S. Bornnrdini Tridcnli conservalum , cuius copia , a P. Fideli n Faniia lransscripl;i , in archivio nostri
(/)llcgii cxsliiL Operac prolium duximus alicpia cx ca hic subiiccro. « Hinc esl quod... subliiiiissimis merilis excitali lanti Doctoris

• ( S. Iktnavonturac ) , or>?a (luom a iuvontute nostrn s|>orialom dovolionls alToctum professi sumus , ac multo iam tomporo ar-
t donti«wimum dfsidorium animiim instrum acrondorif, procurandi oiiis oporum novam oamquo ox iclissimam oditionom, ad normam

• pro\idi consilii, (|uo(i concopcral \ir clarissimus Franciscjinorum Annaliiim paroiis Lucas Waddingus , quod Iflmon morto pnic-
« vontus operc complcrc huud iwtiiiL.. Noc onim nos latct , plurimis splu.lm itibiis , laciniis ac mcndis sc^itore hactonus publici
t iuris faclas opcrum Scraphici Docloris nostri odltionos . quin ox hariim niimcro cxcipinmus postrcmam Vonelam odilioncm, quam

• oL<«i roli(|uls omnibus coitioRiorom manisquc oxnc(/im probnvcrint viri cruditi , non dofuorunl tamen nequalis orudilionis nc doclri-
« nac thoxtlogi , (|;ii sopositis partiiim stiidiis , laiidaliim oditionom ad rigidioros crilorii (Vinonos rovocanU's , consoria virgiiln gra-
« \itor ac pro morito carpiinl Vcnotos cdiiorcs , (pii iiitomporantiori crilica viii hotorodoxi Casimiii Oiidini docopli , vanas plii-
. res o.isquc mnlo cohaoronlos cl supposiiitins Incinins aurois ot gormnnis I). Boiiavcnturac oporibus porporam assuorunt ; o con-

• tra vero intor spiiria ac illogitima nlloganint qiiam pliirima , quac corlis documcntis tanquam sinceri ac gonuini praoclarissimi
. r)ocu.ris partus sunt vindic.inda. Ciim ita^pic , iit liisce aborrationibiis iirovidorctur , non aliud profecto obvium essot remedium
« qiiam novam oditionom ndornare » elc.

PRVKKATK) CKNKUALIS. VII

iinniensiiiu ()j)us, (juod suscepfrat, inipcrfcctuni rclin^jucrct. Undc u\ ununi cjji;it,
ut sjiltcni anccdota, (juac collc^crat, ])ul)lici iuris fa(;crct, ([uod pracstitit trihus
voluniinibus in tblio sub titulo: S. Bonaventurae ct(t. opermn omnium Suj)plemen-
tum, sub auspiciis Clemcntis XIV. P. M., Tridcnti, 1772-1774. \h\w. voluniina
contincnt (juadra<i;inta quinquc opcra vcl opuscula notis illustrata copiosissiinis,
quac infra sin^ula cnunicrabuntur. — Ad rcm ({uo(juc nostrani faciunt vcrba
eiusdcni cditoris in principio cpistolac dcdicatoriac ad Hunnnum Pontifi(;cm Clc-
mcntcm XIV., primo tomo pracmissac: «Miruni pr()fc(;to erat vchcmcntcnjuc do-
lendum, (juod aurca isthacc Scraphici Doctoris nostri monmncnta partim scv^crio-
ris et.intempcrantis criticae iudicio cidem surrcpta hin(; indc distrahi propriique
auctoris honore privari, partim etiam ignorata penitus et neglecta in angulis
latebrisque bibliothecarum squalere tamdiu sinerentur. Quamobrem nos ipsi de
nobis saepissime conquerebamur, ingenuo iustoque pudore succensi, probe intel-
ligentes, (][uod nostra potissimum interesse iam diu de))uisset, ea ab onini sive
temporum sive hominum iniuria vindicare * » . — Verum ante P. Benedictum Bo-
nelli alius vir doctissimus ex familia Minorum Conventualium, nempe Magister
loannes Hyacinthus Sharalea, qui mortuus est anno 1763, Oudinum in multis solide
refellerat et certioribus argumentis non pauca opera S. Bonaventurae restituerat
in suo opere : Supplementum ad scriptores trium Ordinum S. Francisci , primo
editum Komae, anno 1806 (i. e. quadragesimo tertio post eiusdem obitum), quo
opere manuscripto P. Bonelli scite usus est, ut ipse ingenue fatetur in praefa-
tione ad Prodromum pag. XI. — Porro hoc saeculo decimo nono decurrente ,

• Merita P. Benedicti Boiielii prorsus singularia et paucis satis cognita erga opera Serapliici Doctoris iure exigere \iden-
tur , ut hoc loco aliquid de iioc eruditissimo viro inseratur , quod accepimus ex iibercuio : Cenni intorno aiJa vita ed agli scritti
del P. Benedetto Bonelli da Cavallese, de' Minori Itiformati di S. Francesco , Trento , Monauni 1861. Natus est igitur 26 Dec. 1704
a nobilibus parentibus loan. Dominico Bonelli et Francisca Antonia Miorini , in pago Cavallesio vallis Fiemme , non longe distante
a Tridento. Studiis humanioribus vacavit Tiidenti in schoiis Societatis lesu ; habitum S. Francisci cum nomine Benedicti assum-
sit inter Minores Reformatos 26 Maii 1721. Finito cum laude novitiatu , studiis philosophicis et tlieologicis sedulo incubuit in
scholis suae Provinciae. Pietate et doctrina prae ceteris exceilens , ad sacerdotium promotus est mense Decembri 1728. Ab anno
1731 olTicio lectoris primo pliilosophiae et deinde theoiogiae in sciiolis Ordinis functus est. Eodem tempore studiis continuandis ,
libris scribendis et verbo Dei praedicando indefesse incubuit. Suae Provinciae Definilor electus est 1743 et postea loco Ministri
Provincialis interfuit Capitulo Generali 1756 Murciae in Hispania celcbrato , ubi electus est Definitor Generalis Germanicae natio-
nis, quo munere fungens adstiiit Capitulo Generali 1765 Mantuae liabito. Ipsi a Capitulo demandatum fuit, ut litteras ad Cle-
mentem Xlll, contra laxitates in libros de doctrina morali irreptas et etiam contra probabilismum componeret ; quod cum multa
erudilione peregit. Eodem tempore a Ministro Generali Petro loannetio de Molina accepit mandatum, de quo supra locuti sumus,
edendi opera S. Bonaventurae. Anno 1778, vigesimo octavo Martii, iterum ad dignilatena Definitoris Generalis assumtus est, sub-
rogatus in locum P. Lcandri Luegmayer, morte praercpti. Usque ad extremum vitae indefesse laboribus suis intentus , pie in
Domino mortuus est 28 Octobris 1773, Tridenti in conventu S. Bernardini. Solitudinis amore , otii odio , verbi Dei praedicandi
assiduitiite , facundiae et memoriae excellentia , studiorum rara patientia , erudilionis copia , morum gravitate , in Deum pietale
apud omnes reverentiam sibi et auctoritatem conciliavit singularem. Scripsit 107 opera vel opuscula-, qtiorum nonnulla ad ascetica ,
sed plurima ad historiam ecclesiasticam andquitatumque nolitiam et ad elhicam christianam spectant. Typis publicata sunt tan-
tum triginta eius opera , inter quae praeter iam duo a nobis memorata aliqua sunt ascetica et plurima ad res historicas spe-
ctantia , ut Dissertazione apologetica sul martirio del B. Simone da Trento nell' anno 1475 dagli Ebrei ucciso , Trento 1747; Vin-
diciae Romani Mart>ToIogii X'II Augusti , S. Cassiani Foro-Corneliensis martyris etc. , Veronae 1751, cum aliis opusculis hoc opus
defendentibus ; Dissertazione iatorno alla santita e martirio del B. Adalpreto , Vescovo di Trento , dedicata a S. Santita Benedetto
XIV., Trento 1754; Notizie storico-critiche intorno al B. M. Adalpreto ed intorno ad altri vescovi della Germania e dell' Italia ai
tempi dello scisma di Federigo I., 2 vol. in ^J^ , Trento 1760-1761 ; Notizie storico-critiche della chiesa df Trento, Trento 1762;
Monumenta ecclesiae Tridentinae, Tridenti 1765, in 4.°; Osservazioni sulla giunta e critica fatta dal P. Zaccharia ; DellMnduIgenza
<lella Porziuncula. Plurima quae scripsit pro ethica severiore vindicanda , magna ex parte sunt inedita , sicut et opus, quod pau-
cis ante mortem diebus denuo complevit, cum prima vice anno 1778, igne in eius cella casu exorto, fere totus consumtus esset,
cuius titulus est: De fide, moribus et disciplina adversus profanas opinionum novitates doctrina sacra et antiqua , ex operibus
Doctoris Seraphici Bonaventurae ac aliorum Patrum atque Doctorum deducta , secundum ordinem locorum theologicorum digesta
et in libros XIV ac 3 tomos distribula , pro rite instituenda iuventute ecclesiastica et religiosa.

VIII PKABKATK) (.tNEIULIS.

(juatiior novao editionos onniiuni oponnn S. Bonaventurao a diversis editoribus in
It<ili;i annuntiatao fuorunt, sod haruni nulla lucom aspoxit.

At (luinta lionnn oporuni oditio ab an. 1864 prodiro coopit Parisiis apud
Ludovicuni Vives, cura ot studio A. C. Poltior, ecclesiac Rhemonsis canonici. Sub
rospoctu artis tvpo<rraphicao oditio laudcm morotur ; etiam systema intorpun-
ctionis ot (►rtlio^raphiac modornis usibus ost accomodatum. Verum quoad in-
trinsocum oditionis protium multii sunt quae desidorantur, multa quao appro-
bari non possunt. In priniis non exliibontur nisi opera, quao exstant in editione
Vonota, adiecta tantum parva epistola S. Bonaventurae ad Fr. Laurentium, quae
ox Waddingo sumta ost. Textus iuxta Venetam, omnium pessimam editionem,
improssus ost , coiToctis tamon hinc inde aliquibus erroribus typo^raphicis , et
mutatis plurios nonnullis verbis, quae D. Poltier visa sunt falsa. Codicos idom
non consuhiit nisi unum supor Sentontias, cuius, ut ipso dicit, saepe se factu-
rum usum sporat * ; nullibi tamon dicit, ubi eo usus fuorit. Li primo tomo Vita
S. Bonavonturao ot Diatriba historico-chronologico-critica editionis Venetae reim-
prossae sunt, nuUa ibi facta mentione confutationis et a Bonelli et a Sbaralea
factae. Adduntur tamen in notis ad mitigandam immoderatam eorum criticam
nonnullae generales observationes in lingua Gallica *. In dicta praefatione edi-
tor dicit, se hac potissimum rationo Connnontaria in libros Sententiarum pri-
mo loco edidisse, ut hac ratione ipse apprehenderet sensim ac pedetentim mo-
dum loquendi ac stylum S. Bonavonturae ^. Addendum tamon ost, quod post
editos tres priores tomos D. Peltier, ut ipse dicit in principio quarti tomi, a
clarissimo D. Prospero Gueranger obtinuit Prodromum ad opera omnia S. Bona-
venturae, editum a P. Benedicto BonoUi, et exinde ad singula opora praemittit
plurima ex Prodromo ad Oudinum et Venetos refutandos desumta ; sed neque
P. Bonelli sententiis semper adhaesit, quin tamen aliquam auctoritatom vel ra-
tionem specialem adduceret, ut rationes Prodromi dihicret. De oporibus ' in tri-
bus tomis Supplemonti a P. Bonelli editis nullam facit mentionem, licet de
eorum existentia monitus fuerit, eaque edere ceterisque operibus addere omnino
nogloxit.

Eapropter optimo consilio R.nnis Minister Generalis P. Bernardinus a Portu
Romatino an. 1871 proposuit publicare novis curis ot studiis oditionom operum
S. Bonaventurae completissimam , quae praeter opera in praefatis quinque
editionibus publicata integrum Supplementum P. Bonelli et alia opuscula anecdota
continerct, textu emendato et postillis marginalibus illustrato. Ad quod opus
porficiondum elogit virum maxime idoneum, P. Fidelem a Fanna, Provinciae
Vonetac lectorem theologum. Qui cum per decein annos innnonsis laboribus omnia
monumenta ad hanc editionem spectantia collegerit, et ideam parandi Iianc edi-

' Tom. I prcfacc :... dont nous cspcrons fairc souvcnl usagc.

* Balioncm , quarc in lingua Galiica loqualur, Siilis singularcm cditor lianc ibidcm arrorl: « Lc lcctcur nc s^ofTcnsera pas si, dans
« la plupart de ces noles , commc dans ccllc preface , nous lui parlons cn franf^iis , au lieu de le fairc cn latin. Ccst que nous vou-
« lons exprimer clairemcnl notrc pcnscc , ct la falrc comprcndrc a nos lccieurs , et quc nous courrions risque de manqucr ce
« doublc but, si nous adoptlons unc aulre languc que notrc langue matcrnclle ».

' « En r^ludiant donc avant les autrcs , nous apprendrons inscnsiblcnient h connaitre la manifcre et Ic style de notrc au-
« teur , cl par cc moycn nous nous mettrons plus cn cuii (rapprcricr In justc valcur des obicrtions quc lcs dditcurs dc Vcnise
« onl cni pouvoir clcvcr rontrc unc partic ccrUiiiicmcnt trop ronsidirablc des aulrcs ccrils qui portcnt lc nom dc saint Bona-
« venture, cn sc fondant plus souvcnt sur une prctcnduc difTcrcncc dc stylc ».

l'U\i:rAT10 (.KNKHALIS. I\

tioiuMu, ji(lliil)itls oinnibiis niodcnwic artis (•riticjic subsidiis, (^onccpcrit viain(jU(5
ad cani oxccutioni inandaiKlain forti aniiiio apcru(n*it, incrito totius Imius cdi-
tionis ])riinus ct ])riiicipalis auctor (^cnscri dcbct. lustuin i^itur oinnino iiobis
videtiir, ut, (|ii()niain oinnipotcnti Dco |)lacuit ilhnn supcriorc anno (lc pracscnti
sac(ail() cripere, vitiie ipsius et laboruin hoc loco piam incinoriam fiKtiamus.

Natus cst P. Fidclis 24 Deceml^ris 1838 ab honcstis ])arcntibus Oswaldo Mad-
dalcna ct An^cla Marusmattius in parvo vico Fannac, proviiuuac Ihdi(^a(^ Fori-
iiilii (Friuli). Primis littcrarum clcmciitis in ])atria imbutus, mox Vcnctiis sub
disci])lina ])ii et doeti saccrdotis loannis Baptisfae Piamonte in studiis liumanitatis
vcrsatus cst. Divina iiis])irationc ad Ordinem Scra])lii(;uin aiii])lc(rtcn(luin vocatus,
ibidcm in convcntu S. Michaclis iu Insula a R.mo P. Bernardino a Portu Ro-
matinOy illo tcmpore Ministro Provinciali Rcformatae Provinciae Venetae et actuali
Ministro Generali totiiis Ordinis S. Francisci, liabitum reli^iosuin die 29 Septem-
bris 1855 susccpit, ct iii manibus eiusdem 19 Septembris 1858 solemncm emisit
profcssioncin.

Pracclaro in^enio, singulari dili^entia atquc firnio constantiquc animo prae-
ditus, insi^iies fecit progrcssus in studiis rhetoricae, philoso])liiae et th(H)lo^iae.
Eodem tempore initiatus est doctrinae vere Seraphicae S. Bonavcnturae, duce
A. R. P. Antonio Maria a Vicetia, actuali Ministro Provinciali laudatae Provin-
ciae Venetae et editore notissimo Breviloquii S. Bonaventurae variis additionibus
illustrati. Ad sacerdotium promotus 26 Decembris 1862, paulo post iam ita doctrina
et moribus excultus et maturus suis sviperioribus visus est, ut munus lectoris
ei coinmitterent. Nec spes de eo concepta fefellit, dum philosophicas disciplinas
et Breviloquium S. Bonaventurae in scholis Provinciae suae e^regie explicabat.
Ob temporum tamen vicissitudines pluries cum suis clericis studentibus locum
miitare coactus est, docendo 1866-1867 in conventu Sebetensi Provinciae S. Leo-
poldi Tyrolensis, et deinde in conventu Cimellarum prope Nicaeam (Nizza).
Gravi pectoris morbo bis repetito, docendi muneri anno 1869 valedicere coactus
est. Sanitati utcumque restitutus, occasione Concilii Vaticani a P.mo Ministro
Generali Romam accersitus est (9 Februarii 1870), ut genuinam S. Bonaventu-
rae de praerogativis Summi Pontificis doctrinam defenderet; quod brevissimo
tempore absolvit egregio opusculo : Seraphici Doctoris 8. Bonaventurae Doctrina
de Romani Pontificis primatu et infallihilitate , Romae 1870. Paulo post contra
pseudo-liberalismum scripsit italica lingua tractatum: TJrgente escm^sione contro
una mano di ausiliari massonici, Venezia 1871. Tum vero a R.mo Generali ipsi
cura adornandae novae editionis operiim S. Bonaventurae commissa est. Prae-
missis diligentissimis studiis praeparatoriis , mox perspexit, non sufficere antiquas
editiones utcumque recognitas iterum praelo subiicere, sed meliores codices ma-
nuscriptos, sive edita opera contineant sive anecdota, ex bibliothecaruin pul-
vere esse conquirendos, consulendos, ad apicem conferendos, ut nova illa editio
foret et completa et iuxta artis criticae regulas correcta. Unde speciali diplomate
R.mi Ministri Generalis munitus, plurium bibliothecarum thesauros felici successu
perlustrare coepit. Litteris Venetiis 14 lulii 1871 datis et ad Praefectos praeci-
puarum Europae bibliothecarum missis, iam notitias plurimas de codicibus ad
S. Bonaventuram spectantibus colligere potuit. Nihilominus neque hoc satis suf-
ficere intellexit, sed sibi ipsi bibliothecas adeundas et accurate perlusti-andas

S. Bonav. — Toni. 1. III

\ im5m:i-\ti() (;i:m-|{\lis.

esso, (|iu» oimiia (locunRMita liuc spcctautia (tolliocrc posset. Unde praeter Ita-
liau) ])i'ra^Ta\it (uuucs Kuroj^ac tcrras, si cxeipias Russiani et Sueeiani, iiee ulli
ciMlcl)at (litiicultati ucc parccbat labori, ut colliocret cx hibliotheeis tuui pu-
hlicis tuui ])riNatis ctiaui docuuieuta uiiuoris uiouicnti, quae ali(juo uiodo o]^era
vcl vitauj S. IJouaveuturae j^ossent illustrarc. De niethodo sane idouea, (juaui iu
|)i'rscrutaudis hihliothecis se(iue])atur, i])sc iu libro suo niox lau(h\u(h) ratioueui
reddidit. llac dilij^-cntia et hae sua uiethodo adhibita, ct ])lura hucus(]\U' auecdota
St'ra])hici Doctoris o])cra iu latcbris bibliothccaruui deliteseeutia detexit, et uie-
liori's iaui editoruui libroruni codices ad textuui eoruui uon raro depravatuui vel
nuitihuu cuu'udauduni eouquisivit, et pluriuia historiae litterariae docuuienta
notasit, (|uac tot ([uaestiouibus circa o-cuuiua S. Doetoris opera obortis, nec liuc-
us^juc suthcicuti uiodo sohitis, ccrtius resolveudis iuservireut. lucredibili studio
])ari(|uc dili^cutia i't exiuiia artis pah'ooTai)hieae peritia oeto auuoruni spatio
fere (jua(h*in<i,-cutas bibliothecas GalHae, Anoliae, Beluii, Helvetiae, Genuauiae,
Dauiae , Austriac , Bavariae , Bata\ iac , Hisi^auiae, Portu<ialliae, Italiae per-
lustravit, et ])luriuui socioruni auxilio suftultus, ad niinus (]uiuqua^iuta uiillia co-
dicuin accuratius exauiiuatoruiu iii uiultis voluniinibus uiauu exaratis descripsit.
lu his suis (H)uiuientariis, praeter ea quae ad S. Bonaventuraui spectant, pluri-
uios etiani alioruiu auctoruui codices luanuscriptos inenioratu di^nos dili^enter
aduotavit, praesertiui cos onines, (|ui ad Ordinis nostri auctores ante saeculum XVI.
viveutes, vel ad historiam Ordiuis spectant. Quae notitiae de anti(]uis Ordinis no-
stri auetoribus eo j^luris facieudae sunt, quod ma^na horuin operuni pars uon-
dum ])raclo ])ublicata, ct non pauca ipsi Waddingo et Sbaraleae sunt incognita.
Festo sacculari ab obitu S. Bonaventurae sexto anno 1874 recurrente, per
brcvc tcuipus a visitandis bibliothecis desistens, coinposuit libruni illum iam
laudatuni : Eatio novae collectionis operum omnium Seraphici Doctoris S. Bonaven-
turac , in (|uo et de causis atque inethodo uovae editionis parandae diffuse disserit,
et dc (juibusdaui S. Bonaventurae libris niauuscriptis tracttat, varia inde exhibendo
si^ccimiua; dcui^iue cataloouui contexit ineditoruni operum, (]uae sub nomine S. Bo-
naveuturac iu uudtis l)ibliothecis exstant et (]uac us(|uc eo detexerat. Hic liber,
licet l)rc\ issimo tcm])orc coufcctus, a viris doctis atque in arte crftica exercita-
tis ul)i(juc cuiu ])lausu rece])tus est'. Ex His])auia ct Portuoallia reversus, P. Fi-
delis sc coutulit iu domuiii, (]uam Ji.nius P. Geueralis prope Florentiam in \ico,
qui vul<;() \()catur Qnaracchi (Clarae Aquae), sub titulo Collegii S. Bonaventurae
]iarar(' iuc('])crat, ut ibi cuiu sociis , (juos etiam in ])erlustrandis bibliothe(ns ad-
hibucrat ct ad Imiusmodi studia foruuwerat, louoo ct arduo labori ad editioneni
dis])()ucudam melius vacare ])()sset. Jude auteni sac])ius diiiTcdicus, auuis 1878-

' Ciiirissiniiis Diis. L('«i|»ii(liis Dciisic , miimiscriplis .Nalionaiis llibiioliicciic l\irisicii>is praofcctus , iii piiiilica scssiono Acii-
(Jcniiao Inscriptiontini liiiiic iilinini liiiuiilMis prosecutus est (Acadt-inic dcs inscriplions cl hillcs-ictlros , buiiciiii do .liiiilot-Aout-
Srplcmlin- I87i pin;. .101. .'102). in codcni scnsii scripscriiiit dc ipso : Cl. I). Sonimcrxogcl. Kiiidos rclifiicuscs, pliilosoplii(jues. iii-
slori<ju('s ct lilliTaircs , lom. VI. Aoiit l«7l; Cl. I). i;u(,'ciic (iardcrciiu 0. S. B., Mondc l«74, .\. ;iOO ct .109; PoKliiblion. ro\uc
bil»iio(;iiiplii(iuo univci-sciio , S-r. II. Paris 187'i; I.Tiiixcrs, 20. Icvricr IH7:i; l/Union , 28 Scjil. I87i. Ilcm in llali;i Cl. D. Cc-
.sarc Guasll, Hcvisla univcrsaic, M;ii7,o l«7.'i; La Scionia o i;i l-odc , .Naiioii , \ol. «)4. fiisc. .'i62 , A^^osto 1871; Cariti'i . rovislii
rcllirioHii, scicnlinca, iollcrarla , .N.ipoli IR7.'>. Kcbbriiio. Iii (icrmaiiia : P. Sclinccmaiin S. I.: Slimmon aus Miiria-Lnncii 1876, lloft
y; l>(T KiillKiiik, IH76, liili ; I itliTarisclicr lhiiid\vcis(T . I87i. Iii Anjjiiii : Tlic T;il»lci. In llis|)iiiii;i : Cl. I). 1. Oiii y l-:ir;i . i.i
SdciKia Ciisiian.i. V<.i. 2. >. 7. 1877, M.ir/.o c Abrii ; i:i Si;:io riiiiiro , iS77, II Abril. Occiisioiio ciusdcm llbri lUfiaiis Acadi»-
mi.i liisloriiio Miilrilcnsis l\:\ Hcal Acadcmi.i dc la iiis(ori;i) iii (oiifircnalionc dic .1 Dcccmbris 1877 linbil;i su;i sjionic lionorin-
fnm (iipioina mcinliri rorrcsjmndonlis cxtranci P. Fidcii im|icrliri dccio\il.

i'i;M:r.vn() (;km:ualis. m

1879 ])lurcs ])ll)li(»tlu'('Jis Ttaruic adiit vi uon pariiin curac vt lal^oris susccpit, ut
novo Collc^io l)il)liotli('cani o])tiinis ad rcm iiistructain o])cril)us coni])ararct. A
festo tandcm S. Honavcnturac, 14 lulii 1879, una cuni s('])tcm sodalihus ihi con-
<»TC<2,atis ])ra('])arationi j^roximac ciusdcm cditionis totis viril)us incninl)c])at.

Scd inscruta]>ili dixinac l^-oxidcntiac consilio contij^it, ut in (,)uadrajj,csinia
anni 1880, dum nonnullas su])crioris Italiac l)i])liotli('cas niinio lahorc j)cilu-
stra])at, ^'crnicn nior])i, (juo ])crcm])tus cst, susci])crct. Mor])o illo in iinc mcnsis
Maii ciusdcm anni in«i,Tavc8(;cntc, ferc al) codcm tcmj^orc j)cr annum ct ultra in
lec^to (lccum])crc coocl^atur, (luin tanicn (|uid(|uam dc in^cnii alacritatc, de animi
fortitudinc, de rci ao-endac sollicitudinc rcniitteret, donec lenta tal)(' consumtus,
saepissinie Eucliaristico cibo aliis(]ue Ecclesiae Saciramcntis rite munitus, Sumnii
Pontificis henedictionc A]>ost()lica et ultinio vitae suae die prescntia E.nii P.
Generalis, sui in Christo patris, consolatus ct divinae voluntati ])enitus n-si-
<;natus, ])ie inter Fratrum preces in Domino obdorniivit, (li(i fcsto S. Clarac,
12 Au<2,usti superioris anni 1881. Consummatm in brevi explevit tempora multa (Saj).
4, 13), cuius menioria in l^enedictione sit.

II.

His secmidnni rerum ordinem enarratis, breviter proponamiis, quid ])ro nova
editione faciendum a praecedentibus editoribus nobis relictum sit.

Primiis cpiidcm defcctus illarum editionum est, (piod textus in nullo edito-
rum opcrum est pleiie correctus, immo in plurimis o]3eribus scatet mendis, la-
cunis atque interpolationibus, quae in Yaticanam editionem irrepserunt et in
sequentes transierunt. Nonnulla opera iam in primis editioniljus non nisi valde
mutila et vitiata in lucem prodierunt, ita ut vix mediocri iiigenio, nedum Se-
raphico Doctore digna videantur. Ut de aliis libris hoc loco taceamus, ipse Com-
mentarius in libros Sententiarwm vitiis modo memoratis minime caret. De hoc iam
conquestus est Petrus Trigosus 0. S. Fr. Capuc. ' his verl^is: «Onmia exemplaria,
quae ego vidi (agitur de quodam loco in quaest. 1. Prologi), sunt mendosa, quod
fre(|uenter invenio in isto Serapliico Doctore. Et valde doleo, quod tantus Do-
ctor tot scateat mendis, quod nescio quibus sit imputandum. Eius tamen opera
emendata et aucta fel. record. Sixti V. P. M. iussu valde desiderantur » . Multa
specimina eorum, (j[uae tum in Commentario ad SententiaSj tum in Commentario
ad Ecclesiasten omissa sunt, offert laudata Ratio novae collectionis etc. ^ Plura alia
specimina suppeditat hic primus nostrae editionis tomus fere in singulis pa^inis,
quamvis de plurimis erroribu«s typographicis ne mentionem quidem fecerinms.
Grave hoc vitium editionum praecedentium manifeste opportunam esse novam
editionem comprol^at; nec remedium contra illud exhil^eri posse constat, nisi
consultis pluribus et melioribus codicibus. Sciunt enini onmes eruditi, jDlerosque
codices oscitantia et imperitia amanuensium }:)lurimis mendis et lacunis esse
corruptos. Hoc maxime accidit saeculis a XIII. ad XV.; partim ob scripturam
multis siglis sive notis compendiariis valde abbreviatam ideoque lectu saepc per-
difficilem, partim ob multitudinem li])rariorum imperitorum, qui quacstum ex

1 Sunnua theol. S. Bonaventurae , Lugduni 1616, pag. 18, col. I.

2 Pars II, pag. 200 seqq.

XII PRAKFATK) (.KNRRMJS.

lil)iis (K>tril)iii(lis facicbaiit. Lin<iuae latiiiae vcl uinniiio iniperiti, vel nun satis
periti , solent lii (luaiii plurimos admittere errores, qui elaritati dictionis offi-
<-iunt. non raro scnsnin inutant \'el saltem latinitatem al) auetore non neg'lectam
soloceismis, verhorum transpositionibus vel omissionibus (|uan(lain barbariem
olere faeiunt. Vetus est doetorum virorum (juerela de libris mendose scriptis.
Vt de Cieerone tatreanuis, loannes Gerson^ sic l()(juitur de corruptis per ineptias
librariorum libris, « quales protulit aetas nostra plurimos, (juorum mendosa fue-
runt adeo volumina, ut consultius fuisset nulla (juani talia ministrare... Hanc
aestimant aliqui iion minimam iacturam tribuisse studiis ac universitatibus no-
strae tempestatis, dum ((uilibet a(bnittebatur ad scribenduni non probatus, non
cofjnitus. Exempla quo^pie dabantur incorrecta » etc. Nec defuerunt praesertim
saeeulo XIV. et XV. interpolatores, qui bona vel mala fide ^lossas operi
deseribendo inseruerunt; nec raro alii aliquam partem operis ut sibi minus uti-
lem omiserunt. Ilinc saepe e<>;re<i;ia opera, tam edita quam inedita, visa sunt ita
incorrecta, obseura, sententiis contradictoriis referta, ut suis ({uandoque indigna
auetoribus a])pareant. Haec criticae arfis ope nativae suae puritati restituere
tanti est pretii, ut qui liaec praestiterit velut alter operis parens haberi possit.
Hac ratione ductus P. Fidelis a Fanna nulli pepercit diligentiae et labori, ut
idoneos ad id praestandum codices (juam plurimos inveniret; et nos omnem
diligentiam adhi])uiinus et adhibituros esse pollicemur , ut textus originalis S.
Bona^enturae , (piantum media et ^ires suppetunt , pristinae integTitati resti-
tuatur.

Secundo loco illud etiam d(jlendum est, quod scilicet in praecedentibus editio-
nibus tanta adhuc incertitudo subsistat in discernendis S. Doctoris scriptis dubiis
vel spuriis a j^enuinis. Censores praecipui de hac re tractantes ita inter se dissident,
ut circa multa opera sibi contradicant. Magna inde confusio in republica litteraria
evitari non potuit, dum lectores iuxta censorum qu(xs consulunt diversa iudicia
noii taiitum dissident in iudi(^an(lo de operum authenticitate, sed etiam, allegando
sententias ex his libris desumtas, mox S. Bonaventuram auctorem proclamant^
mox alium scriptorem. Quam dissidentium iudici(n'um varietatem ut lector pro-
priis oculis cernere possit, operae pretium duxinms, ex libro laudato P. Fide-
lis " hic conspectum annectere onmium operum S. Bonaventurae , cum senten-
tiarum e regione diversitate, quibus illi quatuor auctores, quos superius nonii-
navimus, eadem opera aut certa aut spuria aut dubia diversimode iudicarunt.
Hi sunt Oudinm, editores Veneti, Sbaralea et P. Benedictus Bonelli in locis iam
citatis. Subncctimus etiam catalogum corum operum, quae ab eodem Bonelli in
Suj>]}/nnenfo suo sunt edita, cum notis, (piibus auctor in Prodromo et in ipso Sup'
jjleniento eadem ut certii aut verisimilia distinxit.

' lU' !.;iii(lt' scriploruni rotiHid. 6.

CONSPECTUS
OPERUM EDITIONIS VATKUNAE

ET NOTAUliM QIIULIS K\I)1:M 1N OUDINK AI) AICTOUKM

DISTINGUUNT CENSORES PRAECIPUI

vii)i:Li(:t;T
CASmiRUS OUDINUS, VENETI EDITORES, P. lOAN. HYACINTHUS SBARALEA

ET P. BENEDICTUS BONELLI.

1^^'

v«>

ORDO EDITIONIS VATICANAE

Apud

Casimirum

Oudinum

Apud

Ven e t os

Editores

Apud

P. lo.Hyacinth.

Sbaraleam

Apud

P. Benedictum

Bonelli

1. Principiuin S. Scripturae. Incipit: Oskmdit mi/ii
Dominus... frucliis duodecim. Probatissiinae
perfectissimaeque legis integritas.

spuriuin

spnrium

spurium

cerlum

2. niuminationes Ecclesiae, seu Expositio in Hexae-
meron. Incipit: In medio Ecclesiae aperuit os
eius... In verbis istis docet Sapiens.

spnrium

spurium

certum

3. Expositio in Psalterium. Incipit : Quisquis ad di-
vinae paginae lectionem erudiendus accedit.

certum

S[)urium

certum

U. Expositio in Psalm. 118. Incipit: Alleluia, Laus,
honor... Beati immaculati. Nota: Sacra Scri-
ptura dicitur paradisus.

certum

spurium

5. Expositio in Ecclesiasten. Incipit: Beatus vir,
cuius est nomen Domini... Cum sicut vult bea-
lus Dionysius.

cerliim

spurium

certum

cerlum

6. Expositio in Sapientiam. Incipit : Diligite lumen
sapientiae... Quoniani eodem habet res for-
mari.

certum

cerlum

1
certum

7. Expositio in Lamentationes Hieremiae prophetae.
Incipit : Tempus plangendi et tempus saltan-
di. In verbo isto.

certum

cerlum

certum

1
certum

XIV

PKAEKATK) (.ENEKALIS.

j i)\\\H) KIHriOMS VATICANAK

Apud
Casimirum

Oudinum

i 1

Apud Apud ' Apud
V e n e t 0 s P. lo. Hyacinth. P. Benedictum
Editores Sbaraleam Bonelli

s. Eipositio in cap. VI. Sancti Matthaei. Incipit :
Ptihr Ko^ifrr t'lc. Oratio liaci- priviiejii iti csf.

certuin

duhinin

certniii

certuin

',). ExpositioiuEvangelium Lucae. Iiiii|iil: Spirilus
Doinini supcr nie... Considerantiltus noliis.

cerluin (liiliinin

cerliiin

cerluin

'■ 10. Expositio in Evang. loau. Inciiiil : .\umqiiid ud
fnuccfpliim luuin... Cuin inter (jiiatuor sancla
.-tniiiialia.

spuriuin

dnhinin

spnrium

1 1. CoUationesinloannem. Iiicipit: lnprincipiocrat
Verhuin. Supposita luininali expositione.

spurinm

diihiniii

spiiriiini

spnrinin

\± Sermoiies de tempore. Incipil : //w auteni fieri
iiwipieniihuJi.. Quoniani in Kvangelio hodierno
j poiiinitur praesagia.

duhii

spurii

noii
oinnes
genuini

certi cuin

spuriis

nonnullis

1
13. Seimones de Sauctis. Incipil : Mihi ab.sil tjloria-
ri nisi in cruce... iNarrat Valerius Maximus.

(luhii

sjmrii

non
omncs
genuini

certi cuin

spuriis
nonnullis

1
l'i. Sermones de communi Sanctorum. Incipit: Spe-
cie.s caeli gloria .stellarum. Per caelum recte
Ecclesia sancta iiitelli<,Mtur.

duhii

sjiurii

imn

omnes
gennini

certi cuni

spuriis
nounullis

15. In libr. primum Magistri Sententiarum. Inciiiit:
Profinida lliivioruin .seriilalu-s rst... Wrliuin
isliid siiiiiluiii cx loli.

c^rtum

certum

certuin

certum

I(i. In libr. secundum. Incipit: Solummodo lioc in-
veni tpiod . Deu.s... Sollicilc consideranli prae-
S(;nlis liliri.

certum

ccrtum

certnm

17. In libr. tertium. Incipil: Dru.s aulem tjui dire.s
r.sl iii uii.serictniliii... \'('rliiiiii istiid scriliilnr
.'id Kplicsios.

ccrlnni

ccrliiiii

certinn

j IH. In libr. quartum. Incipit: 1'iiffucnlariu.s fariet
jnffinriiia .siiaritali.s... Vcrhuiii istud scrihi-
lur in Kcclesiastico.

certuin

certnin

certuiii

cerluin

l>U\i;i'.\TI() (.KNKUM.I.s.

OUDO KDITIOMS \ .\TK;.\.\,\I'

Apud

Casimirum

Oudinum

Apud

V 0 n e t 0 3
Editorea

Apud

P.Io.Hyacinth.

Sbaraleam

Apud 1
P. Benedictum |
Bonelli

1!). De reductioue artium ad theologiam. Iiicipil:
Onma dalum opliininn.... lii lioi' vcrho l:iii-
gitur origo oiiinis illiiiniiiiilioni.^.

dllbilllll

ilnbiuiii

cerluiii

Cfiiiiiii

"20. Breviloquium. liiripit : Flccto yciiua mca ad Pa-
Ircm... III implcaiiiiiii iii omiicinplciiifudinem
Dei. Magnus iloctor genliuni.

geiuiiniiiii

certiiin

certuin

certuiii 1

"21. Centiloquium. Incipil: Ecce dcscripsi cam libi
(riplicitcr... Inrorinans Sapiens in liis verbis.

certuin

ceitum

certuin

cerliim

2"2. Pharetra. Inripit: In conversionis nieae primor-
dio cuin ol) inentis n^rreationein auctoritates
Sanftornin legerem.

spnriuin

spnrinin

certuin

certiiiii

"23. Declaratio terminorum theologiae. Inrijiit:
Omnipotens Dens Pater, Filius, Spiritus san-
ctus unus est Deus.

dubium

certum

24. Compendiosum principium in Libros Sententia-
rum. Incipit: Gyrum caeli circuivi sola etc.
Quam sit libri Sententiarum inaccessibilis cel-
situdo.

simrium

S|)urium

s[)urinm

verisiinile

2o. Sententiae sententiarum carmine digestae. In-
ci[)it: 0 ibns splendoris, vas dulcoris.

spurium

spnrium

spuriuin

certum

26. De quatuor virtutibus cardinalibus. Incipit: De
quituor vi!'tutibns cardinalibus sunt virtutes
politicae.

non
indignum

dubinm

spnrium

verisimile

27. De septem donis Spiritus sancti. Incipit: Omnc
datum optimum... Sanclus lacobus apostolns.

dubium

certum

S[)urium

s[)urium

28. De resurrectione a peccato ad gratiam. Iiicipit:
Paulus apostolus videtur firiniter asserere.

non
indignum

certum

spurium

29. De tribus ternariis peccatorum infamibus. In-
cipit: Tres sunt ternarii peccatoruin infames.

non
indignum

spn.rium

dubium

certum

\VI

PRM:r\TI() (iKNKRALlS.

ORIH» KIHTIOMS V\TI(.VN\I-:

Apud

Casimirum

Oudinum

Apud
V e n e t 0 s

Editores

Apud i Apud
P. lo. Hyacinth. P. Benedictum
Sbar&leam Bonelli

;><!. Dieta salutis. Iii(i|iit: llacc est via,nmbn(ate
in ea... Majiiiam uiisericonliam facit (jui or-
raiiti viam ostciulit.

spiiriiiin

spnriiiiii

.spuiiiim

spuriiim

:\\. Meditationes vitae Christi. Iiiripil: luter alia
Yirlulum et huulnin praeconia.

spiiriiim

spurium

spiiriiim

'■^'2. Lignum vitae. liK^pit: (Vuisto confixjis .wm
j rruci. VtTiis Dci «ullor Cliristiciue discMpnlus.

noii
indi^Miiini

cerliim

certiim

certuin

i 83. Dequinquefestivitatibuspuerilesu. Incipit: Cum
secundum virorum venerahilium.

spnrium

spurinm

spiiriiim

certum

:Vi. Officium de passione dominica. Inei[)it: Doinine,

1 labia mea aperies... /nritator. Christum ca-

ptuin et derisum, fla^^ellatum et rrucirixum.

venile adoremus. Ili/inn. In passione Domiiii.

spuriiim

spurium

certimi

certuin

1 35. Opus contemplationis. Inci[iit : lesus inefTahilis
persona Triiiitalis.

spiirium

spnrinm

spurinm

certiim

' 36. Laudismus de sancta cruce. Incipit: Recordare
sanctae crucis. (^)iii iierlecUim vilam ducis.

spuriinn

spuriiim

certiim

certum

37. Philomena. Incipil: Pliilomena praevia teini)oris
ainoeni.

spiirinin

spurinm

spnrimn

verisimilo

3H. De septem verbis Domini in cruce. Incii)it: lesu
1 siilulis liosli 1 . saliitis sacririciiim.

spurinm

spnrium

cerlum

certiim

39. Speculum B. M. Virginis. Incipit: (Juoniam, nt
ait Iwatiis llicronymiis, nulli duhiiim est.

spiirium

spurium

spnrium

spnrinm

AO. Officium de compassione B. M. Virginis. Incipit:
Domiiic. lahia inea aperies... Inritafor. Ciim
Maria VirKine fervide ploremus. in sepiilcro
positiim veiiile adoremus.

spiirimii

spiirium

(Inhinm

IM{.\KF\TIO CKNI-UAMS.

Wll

OHDO KDITIONIS V.\TIC.\NVE

Apud

Casimirum
Oudinum

Apud

V e n e t 0 8

Editores

Apud

P.Io.Hyacinth.

Sbaraleam

Apud

P. Benedictum

Bonelli

.^1 1. Corona B. M. Virginis. IncipiliCuin iucuiulitite
nuMiioriani noniini^ Mariac (•clfhrenujs.

spnrinm

spurinm

certum

CLTtlllll

4^2. Carmina super canticum Salve Regina. Incipil:
Salve Virgo vii'ginnni , slella matulina.

spnrium

spurium

certuii)

43. Laus B. V. Mariae. Incipit: .\ve caeleste liliuin,
Ave rosa speciosa.

spurium

S])uriuin

certuin

44. Psalterium minus B. M. Virginis. Incipit: .\ve
Virgo , vitae lignuni.

S])urium

spurinm

spurium

verisimile

45. Psalterium maius B. M. V. Incipit: Arripe il-
lam , et exaltabit te... Psalm. Beatus vir, qui
(liligit nomen tuum, Maria Virgo.

spurium

s])urium

dubium

46. Sermones de decem praeceptis. Incipit: Si vis
ad vitam ingredi... Verba ista scripta sunt
in Matthaeo , et sunt verba Salvatoris.

spurium

certum

47. Epistola vigintiquinque memorabilium. Incipit:
In Christo suo dilecto... Qualicumque homine
veteri iain exuto.

certum

dubium

certum

certnm

48. De regimine animae. Incipit: Primnm omnium
necesse habes , anima mea.

incertuin

dubium

certum

49. Formula aurea de gradibus virtutum. Incipit:
Accedite ad Dominum et illuminamini...
Ins hominis est ad Deum accedere.

spurium

certum

verisimile

50. De pugna spirituali. lncipit:Eia niinc milites
Christi, beihim spirituale ingressuri.

spurium

dubium

certum

51. Speculum animae. Incipit: Arhor mala fructus
malos facit , dicit Dominns. Secundum Glos-
sam interlineareni.

spurium

certum

S. Bonav. — Tom. I.

.Wlll

PH\i:i\TI() CKXERALIS.

OKIH) KDITIO.MS VATIT.ANM-:

Apud

Casimirum

Oudinum

Apud

Ven e t os

Editores

Apud

P. lo. Hyacinth.

Sbaraleam

Apud

P. Benedictum

Bonelli

• J. Confessionale. Incipit: In Dei taljeriiaculo. id est
in s;»ncta Kcclesia.

spuriuiu

spurium

s{)urium

spurium

•'■'. De praeparatione ad missam. Incipil: Ad iiono-
mii ^'loiiosiie et iiidividiiae Triiiitatis.

incertuni

dubium

certum

5/4. De instructione sacerdotis ad se praeparandum
ad celebrandam missam. Iiicipil : Ad niissam
celeltrandain sex coiisideranda sunt.

incertuiu

dubium

spurium

certum

*)5. Expositio missae. Incipil: Christm assistens
Pontifcx. Apostolus ad Hebraeos dicit illa
verba de Doinino lesu.

spurium

certum

5(5. De sex alis Seraphim. Incipit: Da occasiouem
sapicnti... Cuiii i^^itur ex levi saepe occa-
sione.

genuinum

certum

')7. Collatio de contemptu saeculi. Incipit : Septeiu
sunl in luundo . cpiae si hoiuo bene perpen-
deret.

dignum

dubium

certum

certuiu

.')H. De septem gradibus contemplationis. Incipit :
r.onteinplalivoruiu aquilinos ohtutus acui.

spurium

certum

0!). Exercitia quaedam spiritualia. Incii)it: LT iii
virtutibus conserveris . oportet.

spuriuiu

dubium

certum

fiO. Fascicularii |)ars priina incipit : Scire ilehes ,
<ju(kI (juamvis omnia. Pars secunda incipit :
Fasciculus myrrhae (Hleclns meus... loqui-
lur anima devota.

spurium

dubium

certum

61. Soliloquium. Incipil : Fleclo qenua mea ad Pa-
Ircm... ut iniplcamini in omnnn plcnitudi-
nnn Dci. Apostoliis 1'aulus, vas aelernae ele-
clionis.

dignuiii

certum

r.^2. Itinerarium mentis in Deum. Incipil : In princi-
[)io |iriiiiiiiii |)iiii(ipiuiii... licatus- vir... Cuui
Ixiatiludo.

geuuinum

certiim

certum

PH.VKF.VnO (IKNKU.U.IS.

.\I.K

OUUO KDITIONIS V.VriC\N.\K

Apud

Casimirum

Oudinum

Apud

V ene t 0 8

Editorea

Apud

P. lo.Hyacinth.

Sbaraleam

Apud

P. Benedictum

Bonclli

1
(13. De septem Itineribus aeternitatis. Iiicii)il: Euiii.
(Iiil vciiU (iil iik; iion eiiciam furas , 'u\(\\ul
Salvalor. S. .\n^Misliiius de co^fnitioru!.

spurium

()4. Incendium amoris. Iiicii)il: Kvi«iilaiis vcro... Am;
(lcscrip.si caiu libi iripliciUtr. Cuni oiunis
scientia.

spurium

ccrluin

certuni

certum

65. Stimulus amoris. Incipit: Ad te , Domine , le-
vavi animam meam... CuiTite genles un-
dique.

spuriuin

spurium

-a

6(). Amatorium. Incipit: Praesens opusculuni (lui le-
gerit... Ad te sermo nieus dirigitur , quisquis.

spurium

certum

dubium

cerlum

()7. De Ecclesiastica Hierarchia. Incipit: Imisihilia
Dei per ea (luae facLa sitnt... A magnitu-
lUne enim speciei et creaturae... Kx quo ap-
paret manifeste, quod humauus intellectns.

certum

genuinum

certuni

certum

68. Legenda S. Francisci. Incipit: Apparuit gratia
Dei... in servo suo Fj-ancisco omnibus vere
humihbus.

genuinum

cerlum

certum

69. Expositio in regulam fratrum Minorum. Incipit:
Quicumque hanc regulam s-ecuti fuerint...
Hanc plane puto regulam.

certum

dubium

certum

i 70. Determinationes quaestionum circa regulam S.
Francisci. Incipit: Cum inter ahos ordines re-
j ligiosorum.

certum

7 1 . Quare fratres minores praedicent et confessio-
nes audiant. Incipit: Quiapierique dubitant et
quaerunt.

certum

72. Libellus apologeticus in eos qui Ordini fratrum
Minorum adversantur. Incipit : Praeter hoc
quod surripilis clericis eleemosynas.

certum

73. De tribus Quaestionibus ad magistrum innomina-
tum. Incipit: Innominato magistro... Proponis
carissime.

certum

PRAEFATK) (.ENKHALIS.

1 OKDO KDIHOMS N A TICANAE

Apud

C&simirum

Oudinum

Apud
V e n e t 0 s

Editores

Apud ; Apud
P. lo. Hy&cinth. P. Benedictum
Sb&r&leam ' Bonelli

7'». De paupeitate Christi contra magistrum GiUi-
elmum. Iiui|iil: (^)ii;u'Siio esl de pauperlate ,
et quaeruntiu- (iuo.

certum

cerlum

certuin

7*). Quod Christus et Apostoli et discipuli eius dis-
calceati incesserunt, sive de sandaliis Apo-
stolorum. Iiicipit : Talis lector, tali lectori...
(Juoiiiaiu secuiidum Apostolum loanueiu.

certum

certuiu

certum

7(). Apologia pauperum. Incipit: Sunuui legislaloris
inviolabili constat (lctiiiitione sancituiu.

(ertuin

certum

77. Epistola ad quendam Provincialem Ministrum.
Incipit:lii Cliristo sibi carissiino fralri... (^uo-
uiaiu ad Iioc polissiiuuiu.

certum

cerlum

78. Epistola ad Ministros Provinciales et Custodes.
Incipit: In Cliristo sibi carissiuiis... Licel insuf-
ficieutiain nieain.

genuinuni

certum

79. Biblia pauperum. Incipit: Tanta pollet excellen-
tia... Creatio reruiu fuit ita niirabilis.

spurium

s[)urium

80. Alphabetum religiosorum. Incipit : Via.s luas ,

Domiiic, (leinomtra mi/ii... Obsecro te , Deus
incus.

spurium

S|)urium

dubium

81. Alphabetum religiosorum incipientium. Incipil :
Aina paupertateui , sis vilibus conlenlus.

spurium

certum

verisimile

82. Collationes octo. Incipiunl: Vide, aniina inea, in-
novata uiirabilia verilatis.

spuriae

spuiiae

s[)uriae

H'1 Speculum disciplinae ad Novitios. Incii^it : Ad
lioiicsUteiu ttuidcnles iii primis necessariuiu
b;il>enL

spurium

certum

8/i. De profectu religiosorum liber primus. Inripit:
Collationes iue.is... In priori formula novi-
liorum.

.^purium

spurium

verisimile

l>H\i;rMI() CKNKUAMS.

\.\l

()IU)0 KDiriONlS V.XTICAN.M-:

Apud

Casimirum

Oudinum

Apud

V e n e t 0 8

Editores

Apud

P.Io.Hyacinth.

Sbaraleam

Apud
P. Benedictum ;
Bonelli

85. De proiectu religiosorum liber secundus. Incipil:
IVolcctns religi(»si septiMU procossilms (listin-
guiiiUur.

spnrium

spurium

S|)uriiiin

8(1. De institutione novitiorum, pars I. Incipil: 1'ri-
1110 SL'in[R'r (lches consideiMre. ;ul (piid veneris.
l*ars 11. Incipit: Si vis in spiritu prolicere.

spuriiiin

spurium

verisimilc

87. Regula novitiorum. Iiici[)it: Renouamini in
nouitate seimis veslri... Hoc dicit Ai)ostoliis ad
Romanos.

si)iirium

s[tiirium

certum

88. Remedium defectuum religiosi. Incipit: Simpli-
cissiino aniino hesterna luce ad me accede-
bas, frater Roberte.

spurium

s[)urium

cerlum

89. De perfectione vitae ad Sorores. Incipit: Beatus
/lomo, quem tu erudieris, Domine... Neminem
censeri sapientem fateor.

certum

90. Summa de essentia et invisibilitate et im-
mensitate Dei, Incipit: Omnipotens Deus Paler,
Filius et Spirilus sanctus, unus est atque
trinus.

dubium

spurium

dubium

91. De sex alis Cherubim. Incipit : Prima ala est
confessio.

dubium

s[)urium

spurium

dubium

92. De modo confitendi et de puritate conscientiae.
Incipit: Quoniam fundamentum et ianua vir-
tutum.

spurium

certum

verisimile

93. Mystica theologia. Incipit: Viae Sion lugenl...
Licet Hieremias propheta dixerit hoc verbum.

dubium

spurium

dubium

94. Compendium theologicae veritatis. Incipit: Ve-
ritatis theologicae sublimitas.

spurium

Quo magis innotescat differentia, quae est inter Ja.udatos censores de ope-
ribus S. Bonaventurae iudicantes, praemissam tabulam in compendium redigimus,
opera omnia in illa contenta , iisdem distincta numeris , in tres classes tribuendo ,

XXil

iMv\KKATi() (;i:m:r\lis.

(|iiariiin prima «ij^i^ra ccrta, diLina vx \H'risiniilia, altera dubia, tertia vero spiiria
rcferat iiixta varias eciisoruni scntentias. S^uut i<ritur sequeutibus uuineris indi-
i-ata oj^era, niiniruni :

Apud

I. CERTA

Oudinum

\renetos Editores

1
1

Sbaraleau^

Bonelli

>ul

3. 4.

5 ,

7 , 15,

16,

0, 6,

2 , 3 , 5 ,

7 .

8 . 9 ,

15,

17,

18.

20, 21.

"27,

12, 13,

14,

8, 9, 12,

16.

17,

18, 20,

21.

28,

32,

56. 61,

62,

ly,

16,

17, 18,

19,

13,

14,

15, 16, 17,

26*

28*

29* 32*

47,

64,

66,

67, 68,

70,

20,

21,

22, 23,

32,

18,

10,

20, 21, 22,

56 .

57*

61* (i2,

67,

71 .

72,

73 , 74 ,

/0,

34,

36,

38, 41,

46,

23,

24,

25, 26, 29,

68.

69,

70, 71:

72.

76,

77 .

78, 89.

47,

48,

49, 51,

53,

32,

33,

34, 35, 36,

73.

74,

75 , 76 ,

77,

56,

57,

61, 62,

64,

37,

38,

41, 42, 43,

78,

89.

(i7,
72,
77,
89,

68,
73,

78,
92.

69, 70,
74, 75,
81, 87,

71,

76,
88,

44,
50,
56,
61,
()8,
73,
78,
87,

46,

oi,
57,

62 ,
()9,
74,
81,

88,

47, 48, 49,
53, 54, 55,
58, 59, 60,
64, GG, 67,
70, 71, 72,
75, 76, 77,
83, 84, 86,
89, 92.

n.DUBIA

>iilt

.\.

12, 13.

1'',

9. 10,

11.

29,

50, 59,

()0,

40,

45. 80, 90,

19.

23.

27. 48,

53,

19,

23,

26, 47,

48,

6(),

80,

90.

91,

93.

54.

!)() .

91, 93.

50,
60,

.53,

69.

54, 57,

59,

m.SPURIA

Sllll

1, 2,

10.

2, 3,

2, 4,

10.

10, 11, 27,

II .

-)-) .

24, 25,

30.

12,

13, 14,

22,

11,

24,

25, 26,

27,

28,

30,

31, 39, 52,

31,

33,

34, 35,

36,

24,

25,

29, 30,

31,

28,

30,

31, 33,

63,

65,

79, 82, 85,

37,

38.

39, 40,

41 .

33,

34,

35, 36,

37,

39,

40, 42,

43.

94.

42.

43,

/i4, 45,

46.

38,

39 ,

40, 41,

/«2.

44,

45 ,

52, 54,

I.» V»

.JO,

V.).

50 ,

51, 52,

43,

44,

45 , 46 ,

A9,

58,

63,

65, 79,

82.

58,

59,

60, 63,

64.

^il,

52,

55, 58,

63 ,

83,

84,

85, 86,

91,

65 .

6() .

79, 80,

81.

()5 ,

79,

80, 81,

82,

93,

94.

X2 .

83,

84, 85.

86,

83.

8'.,

85, 86,

87.

X7,

88,

92, 9/«.

88,
94.

90 ,

9 1 , 92 .

5»3,

Iline [)atet, Veiietos editores pliira (luaiu ceteros iuter spuria couiecisse, atque
paruin disere])are al) Oudiuo in (|uantitate o])eruin (juaiu auferuut vel couceduut
Sera])]iico Doetori. (Juae eiiiin uuuieris asteriseo distinetis sub ])riuia classe oc-
eurrnnt nee oinnino eerta uec aperte du])ia suut a])ud Oudiuuni, sed tautuni
di;:na vel non indiouji lionjn cntura. l'ater vero P)ouelli ])auea iiiter dul)ia et
s])uria reeeiiset, at(|Ue iis tam multis editionis Vatieauae operibus, quac S. Bo-
naventurae ndseril^it, ea nmlta ad^lenda sunt, (|uae in Supplcmeiito i])seiuet vul-
;i-avit ae |)aritcr Scra])liieo adseri])sit, (|uoruiii eatalo<>-us liie sequitur.

CATALfxniS OVmVM SUPPLKMKNTl

A Hi:,M'l)ir,TO ilONKI.I.I PHIMO llDlTOlilM

CUM NOTIS QUI1>,US EADEM

S. BONAVENTURAE ADIUDICANTUR.

1. In Genesis cap. II. Commentariolum de plantatione paiadisi. Iii(ii)it: PUmlaveral au-
(em Domimis Dcus... Siciit iii Christiim pie intfiuliMilibiis aspectuni carnis.

certuin

2. Tractatus in Psal. 45. de studio divinarum litterarum seu de contemplatione et
scientia Dei. Incipit : Vacate ct videte, (iiiomam ego sum Deus. Sicut inter oiiinia
niliil Deo altius et melius.

certuiu

3. Expositio in Canticum Canticorum. Incipit : In specuio brevi et aperto contueri volen-
tibus.

certuin

4. Tractatus in cap. I. Ezechielis de sacrae Scripturae mysterio. Incipit: Ciim essem in
medio captivonim... Conscendere cum Paulo volentibus.

cerluni

3. Tractatus in cap. X. Ezechieiis de sacrae Scripturae materia. Incipit : Ingredere in me-
dio rotarum... Scripturarum sanctarum pelagus et abyssus.

certum

C. Sermo de Seminante , seu Expositio parabolarum evangelicarum de regno caelorum.

Incipit: Simile cst regmim caelorum homini, qui seminavit bomim semen... Deti- certum

nebant illum , ne discederet.

7. Commentarius in Evangelium sancti Joannis. Incipit : Ecce intelliget servus mens...
Quia commendatio auctoris redundat in opus.

certum

8. Commentarius in Apocalypsim. Incipit Prologus Gilberti: Omnes qui pie volunt vi-
vere in Christo lesu... luxta illud : Fili, accedens ad servitutem Dei... Prologus
auctoris incipit: Praemittitur huic hbro prologus magistralis. Expositio incipit :
Apocalypsis lesu Christi. Iste liber in duas partes dividitur.

certum

5. Commentariolum in vers. 8. cap. IV. Apocalypsis , de Doctrina evangelica. Incipit : Qua-
tuor animalia , singula eorum habebanl alas senas... SuperinefTabilis altitudo

doclrinae Evangelistarum.

certum

WIV

PH\KK.\T1() ('.I:NKR\US.

10. Commentarius in vers. 1. cap. V. Apocalypsis, de Scripturarum sanctarum dignitate et
eicellentia. Iiifipit: Vidi in <lrs(ni Mdrnli.s stijjcr l/iroi(t(ni...Coui'kkn[u[\ iiiilii Scri-
|>tiirarnm saiictaruin pela^nim iiiliiiitiiiii.

cerlum

1 1. Tractatus de Vite mystica, sive Planctus de Passione Domini. Incipit: Eyo sum vitis
rrra. Icsii liciiigik' . vitis vcra.

verisimile

\± Artores de vitiis et virtutibus. Incipil: Snperliia radix oiniiinm vitiornm — Hnmili-
tas radix virtiitiim oiiminm.

certum

i;^ Tractatus de humilitate. Iiicipit: Ad altitndinem hnmilitalis videndam.

certum

1'». Tractatus brevior de tribus virtutibus, humilitate, patientia et caritate. Incipit :
Qiiae potavi de lontibns Salvaloris , ellundam.

verisimile

15. Orationes. Incipinnt : 0 Domine lesu Christe . qui propter me tibi non pepercisti.

certum

16. Paraphrasis ascetica dominicae orationis. Incipit: Paler nosler. 0 immensa clemen-
tia 1 0 inelTabilis benignitas !

verisimile

17. F.xpositio eiusdem brevior. Incipit: Pater noster privilegio conditionis. sacrificio re-
rrcationis.

certum

18. Meditatio super salutatione angelica. Incipit: ,4i'e Maria gratia plena, Dominus le-
cum. Tibi. Doinine Deus , gratias offero.

vehsimile

i'.t. Meditatio, sive de regimine animae. Incipil: .\ve Maria, f/ralia plena... I*rimnm
oiiiiiiiim neccsse habes, Chiisli ancilla.

certum

t>n. De silentio ad quandam sanctimonialem. Incipit: Attende, (piod natnra dedit homiiii
niiicum os.

certnm

'21. Ordinarium vitae religiosae, sive de partibus domus religiosae. Incipit: Religio munda
rl iinnmnilula... [[ ail H. Angiislinns <U' vcia rcligionc.

ccrlnm

I>H\KKATI() (.KNKKAHS.

i>"2. Sex mandata fratii cuidam iuveni tiadita. Inciitil: l'ili rni iiivt'iiis:'si vis sincj
inacuta.

\\V

'■2''\. Sex cautelae ad castitatem servandam. Incipit: Prim.i. nt hoino lenii^^or.Tlo voiiiodMl
ol biliat.

ctTtinii

, j,irMi T iT* ■■ ■ ■<

'ih. De humano iudicio. Incipit : Triplcx flislin*,nii;ni' iuilicininde pro,\iinoV

^o. De decem praeceptis divinae Legis, Incipit: Si vis ml vitam ingrcdi.., Iii islo vcrho
scriplo iMattli. \IX , descrihit Salvator noster.

"2(1. Ars concionandi. Inriplt: Onniis tractatio Scriptnraruin, iit ait Augnstinus.

Collationes de septem donis Spiritus sancti praedicatae, in sermones octo distributae.
liicipit : /lurtaiiiKi' vo.s , ne iii vacaum... Ilorlatui' nos Apostolus m liis verbis.

"IS. Sermones de laude melliflui Nominis D. N. I. C. Incipit: Mulier ChananaeA precilms
iiliportuna. ; .

!2^). Sermones de diversis. Incipit: Cum eiecta esset turba, intravit /esj<<*... fn his verhis
quatuor consideranda occnrrunt.

■30. Sermpnes triginta duo de Eucharistia... hicipit: De §acrosarieto Corporis Domirii lo-
cuturi Sacramento.

31. Sermo singularis de Corpbre Christi. Incipit: Confit/iantur Bomino misericordiae
eius... vinctos iii mendicitale et ferro. In hoc verho David propheta excifat iios.

3"2. Legenda S. Clarae. Incipit: Quasi veterani Tiiundi senecfa vergente.

33. Lectiones novem in festo S. Clarae. Incipit: Venerabilis Chri^ti sponsae Deoque di-

catae Virginis Clarae

ccrtuiii

cerlnm

certuin

■certuMi

certuni

'..-.'': •

certuiTi

certum

certuin

verisimile

S. Bonav. — Toni. I.

XWI

PKXRFATIO GKNERALIS.

34. Lectiones novein in transUtione S. Clarae. liicipil : Aiimirabilis et venerabilis virgo
Clara.

certum

3^. Legenda minor S. Francisci. Inripil: Appaniit gratia Dei Salvatohs nosth... in servo
siio Krancisfo . queni Pater niisericordiarum.

certum

3(i. Novem lectiones de canonizatione et de translatione S. Francisci. Incipit : Franciscus
igilur servus et amicus Altissimi.

certum

37. Epistola ad fratrem de imitatione lesu Christi. Incipit : Frater , loquitur B. Augustinus
ad Dominum lesum Christum.

certum

38. Epistola ad fratrem Laurentium. Incipit : In Christo sibi carissimo... Dignum est et
consonum rationi.

certum

39. Epistola ad fratres universos. Incipit: Universis fratribus praesentes litteras inspeclu-
ris... Cum ego relatione perceperim.

certum

40. Epistola ad fratres custodem et guardianum Pisarura. Incipit : In Chrislo sibi caris-
simis fratribus... Sororibus monaslerii de Pisis.

cerlum

/4I. Epistola ad abbatem Beatae Mariae Blesensis. Incipit: Venerabili et religioso viro...
Desiderio mullo desideravi.

certum

4:2. Rhythmica et leonina carmina de arbore vitae. Incipit: 0 crux. frutex salvificus...
Quam llos exornat.

certum

43. Contemplatio duodecim fructuum arboris sanctae crucis. Incipit : 0 crux frutex salvi-
licub... (anus flos aromaticus.

cerlum

4'i. Meditationes carmine scriptae in septem verba, quae in cruce Christus Dominus pro-
tulit. Incipil : lesu salutis hostia , salutis sacrinriuni.

certum

4 '). Leonina carmina de doctrina proficiendi. Incipil : Laus . honor , 0 Christe . tua gloria
sit libcr isle.

cerlum

rHARFATio (;kni:f{\lis. xxvii

« Quoiiijiiu i<^itur, ut allatii supcrius coniprol^aut, cruditi viri, (jui vcl oj^cra
8. Bonavcnturac cdidcrunt, vcl in cadcm C(nisoriani vir<iulaui cxcrcucrunt, in tani
oppositiis abcunt scntcntias , ut j)lurinia opcra, (piac alii lcj^itiina c(^nscnt, al)
aliis intcr spuria vel dubia rciiclantur , (piisquc hanc si})i obviain (piacstioncni
iustituat neccsse cst, uudc tuntn opinionuni divcrsitas in viris cctcroquin crudi-
tionc praeclaris^ de re tain ^ravi iudicautibus )>.

« Sane ad Oudinuin quod attinct, abrcptuin cum sacpe fuisse a partiuni studio
aniniocpie in reni catliolicani hostili ad denc^andain S. Bonavcnturae inaiorcni
eius partein operuni, aecjuo iure affirniari potest. Quainvis autcm lon^e sac^pius
(luani ceteri in eenscndis S. Bonaveuturae operibus et «^estis eiTaverit ipse , haud
tamen semper aut vcra negavit (^pera, aut spuria inique iudicavit. Unde in ali-
(juibus cum eo conveniuut et posteriores critici, et nobis ctiam convenire ne-
ccssum crit. Sed mirum profecto est, quod posteriores Oudiuo censorcs, quamvis
Franciscales et eruditi viri atque veritatis amantissimi, in pluribus iudicandis
operibus minime inter se conveniant et (juandoque opus idem, quod Oudinus
ut legitimum admittit, ab illis ut adulterinuin respuatur. Quod quidem satis
ostendit, eos bona fide se gessisse ac nullatenus ob amorein Ordinis, cuius erant
alumni, et Scraphici Doctoris, cui niaxime addicti erant, sibi ac aliis fucum
facere vohiisse » .

« Ut quod modo asseruimus comprobemus, Epistolam viginti quinque memora-
bilium, supra in elencho operum editionis Vaticanae sub n. 47 indicatam, gcnui-
nam agnoscit Oudinus; at non idem sentiunt Veneti editores, qui eandem du-
biam esse volunt. Summa de essentia et invisihilitate et immensitate Dei, ibidem sub
n. 90 relata, dubia est apud ilhim, apud hos spuria. Opus de quatuor virtutibus
cardinalihus y sub n. 26, Oudinus habet non indignum Bonaventura, Veneti edi-
tores dubium, P. Sbaralea spurium, sed P. Bonelli ut verisimile Bonaventurae
adscribit. En igitur opus, cui omnes pene notae, quibus opera quoad auctorem
suum comparata distinguuntur, appositae sunt. Non negat Oudinus, legitimum esse
foetum S. Bonaventurae Commentarium in Evangelium S. Lucae, sub n. 9; at Ve-
neti editores dubium habent, Sbaralea et BoneHus certum tenent. Dubitat Oudi-
uus de opere, quod sub n. 27 a septem donis Spiritus Sancti inscribitur ; Veneti
autem editores certum existimant ; Sbaralea et Bonellus inter spuria recensent.
Ex eiusdem Sbaraleae iudicio illegitima sunt opera, quae sub n. 1, 2, 42, 43,
54, 55 continentur, sed haec ipsa ut germana habenda essent ex P. Bonelli
sententia » .

«Ut de Oudino et editoribus Venetis taceamns, causa, quare P. Sbaralea
multa Seraphico restituerit a prioribus ablata, in eo ponenda est, quod hac in
re maiore peritia et eruditione exceHuit ac diligentius omnes rationes expendit.
Quod denique P. Bonelli multo plura quam Sbaralea Doctori Seraphico vindi-
caverit, inde profecto factum esse censemus, quod ipse solus, postquam critica
ars vigere coepit, data opera, incredibili labore et maxima diligentia, omnia
quae potuit monumenta exploravit et explorari fecit atque multos annos insu-
davit ad iustum de illis ferendum iudicium » .

Mhilominus ratio, ob quam laudati censores ita inter se in diiudicandis
operibus dissentiunt etiam aliunde petenda esse videtur quam a defectu erudi-
tionis, diligentiae et laboris. Duplex occurrit huius dissensionis et incertitudi-
nis causa.

xxvni i>RAh:F\Ti(> (:i:nkk\lis.

»( PriiiKi iKMiipi* <.*st (Iffectus anticiuoruiH noinenclatoruni, qui nunciuani in-
tr«^ruin, .M'(l succinctuni niinis opcruni S. Bonavonturac indiculum texucrunt ,
iluni in co, paueis (lctinite exhil)itis, plura alia duntaxat ^eneralioribus verbis,
e\. ^r. (t iiuilfd a/i(( ', iji(lieiu*unt. Kenio auteni nescit, in affirmandis vel respuen-
dis auetoruiii opcribus auetoritas aecjualinm vel ]iroxime suecedentium seri-
ptoruni maximuni constituere extrinsecmm ar^umentum ; (jiu) deficiente, ii (jui
ex intrinseco tantum ar^umento iudicant, nem})e ex stilo et phrasi doctrinae-
(juc cuni aliis eiu.sdiMii auctoris ^ermanis operibuis similitudine, semper fere in
di\ersas abeunt sentcntias ».

« Altcra M'ro discrejiantium iudiciorum ratio in dcfectu consistit bonae notae
codicum mss., ab iisdcm (jui sententiam dicere debent inspectorum. Manuscripti
cuim codices, auctoris nomcn prae se ferenteSj quo antiquiorcs sunf proximiusque
accedunt ad aetatcm auctoris, eo maioris sunt ponderis ad opera eidem asseren-
da et recte sui^plcnt anti(|U()rum nomenclatorum defectum. Quandocumque ita-
(juc lii tacent, ad litcm dirimendam rccurrendum erat ad mss. codicinn aucto-
ritatcm. Quod profecto ne([ue Oudinus ne(|ue Yeneti editores fecerunt^ unde
ipsis abcrrare obviuni nimis. Consukietunt quidem auctores, qui de scriptis et
scriptoribus ecclesiasticis a^unt, atque etiam catalogos, cjuos ad manus liabere
potcrant, codicum manuscriptorum ; sed compertum est, tam in his quam in
illis errores nuiltos occurrere ac plurima fuisse praetermissa»^.

M Quam ob rem Benedictus Bonellus ad veritatem maf?is accessit, cum codi-
ces mss. opcrum S. Bonaventurac plurimos pervestig^averit, quorum auctoritate
fultus tum plurima ex editis tam certo Bonaventurae asseruit, ut numcpiam pov
stea in dubium revocai'i posscait, tum anecdota reperit multa, quibus tria laudati
8up})lcmcnti implevit ediditcpie vohunina».

Hacc pro veritatc et iustitia in favorem sententiae P. Bonelli dicenda erant;
attamen concedenclum est, non selnper standum c^sse iudicio P. Bonelli, etiam
cjuando bene refutavit argumenta illorum, c^ui aliquod opus non a S. Bonaven-
tm-a scriptnm x'sse asscriicrunt. Nam progTcssus ille mao-nus in scientia anti(]tiio-
rum tem])ormn, (jui hac nostra aetatc factus est, nova multa in hicem protulit
documcnta historica, cjuac sv P. Bonelli cognovisset, sine chibio in aham ivisset
sententiam. Ipse P. Fidelis multa detexit documenta, cjuae iuchcimn P. Bonelh
dc jjlmibus o])cribus, quac <j,enuina declaravit, ])r()rsus evertunt -. Quod ipse
P. Fidclis ])luribus exem])lis ])robat '. , '

Ita Krposifio in Pmlferiumj supra in catalooo sub N. 3 posita, a solis Ve-
netis editoribus s])uria decdarata, ab Oudino, Sbaralcvi ct Bonelh ccn-tum S. Do-

' Hisci siniilihiis, iicinpi' rt miilta nlin . rf nlia , rl qunm plurima alin , et alia plura clc., indiciihim opcMini S. Bo-
nHVcnhirac ciiiudiinl .Martiniis .Moiiacluis riihicnsis, Sjiliinbcnc Pamicnsis . Haiilioloniacus Pisanus, loanncs Gcrson, dnonymus
Sli onconiciisis , lacolnis Oddo l»cru»inus , (Miiiclmus liisengrcinius, Anlonjus luigubiiuis , Oclavianus dc Mailinjs, Uoborlus dc
I.irio. Ciiliclinus Vom!nr){,Mis , I.iidovinis Pnitcnus . Id.mncs lYanciscus ih' Pavinis, lonnncs Trilhcmius, Ludo\ iciis (Jranalcnsis,
Franclsciis CJoii/.apa, M.iurilius Hrcsslus. M.ihanus Florcnliiuis clc.

« • Ipsc oiiim Ikinclli paiicisslmas U.iliae lanluin bii)lioiliccas pcrluslravil. Piurinias (|uidcm pcrlusliai i fccil a duoi)ns so<iis
PP. Thcodoro dc (Javalio ci l-loriam» dc Tiitlcn:»» , sod parilcr in llalia tanluin. I.t praolcrca ipsi nonnisi quae catalo},'i bibliollic-
rarum S. nonavcniurac tribiicbanl maniiscripta ofici-a inspcxcrunl. Multac vcro sunt liiblioihocac llalicac , quas illi non adiciunt , ct
niill.is |H-nilus cxlra lialiam pcrqiiisicrimi. lUvic itfiiur moiuiit P. Bonclii, bibliolhccas fore pcilustrandas ad novnm edilioncm
anecdolis locuplctandam.

' llalio , p. II. pag. 107 soq.

i>H\i;i'ATi() (;i:m:u\i,is. \\i\

ctoris opus (licitur. Att.uncn (juannis Bouclli c^rc^ic i-cfutct lcxcs \ ciictorum
mtioncs, lii niliiloininus N'cruni concluscrunt , licct cx ratioiiil)us noii Ncris. Nani
P. Fidclis \oc. cit. cx nianuscriptis S. lionaxcntura anti(|uioi-il)us cxidcntcr pio-
l)at, istani cxpositioncni rcstitucndain cssc MicluirH Mcldctisi, Arcliic])isco])() Sc-
noncnsi, (pii obiit anno 1199.

()]uisculuni dc sex Alis (y/icruhiin (N. 91 in c^atalo^o suj^ra ])()sito), (piod cdito-
rcs Vatic^anac , Waddinous, Oudinus ct Bonclli \clut duhiuin Bonavcnturianis
acccnscnt, rcctc intcr s])uria rciicitur a Sbaralca ct cditorihus Vcnctis, cum, tcstf
P. Fidcli, in\'cniatur scri])tum in codicihus antc S. Bonavcnturam natum confcctis.

Siniilitcr iudicanduni dc Sununa dc cssenfia cf invisibilifdfc ef imniensifatc iJci
(N, 90 in catalo^o), al) Oudino, S])aralca ct Bonclli ut duhium, a Vcnctis cdi-
toribus ut spuriuni rcccnsitum. Jani (^nini invcnitur in duobus crodicibus sacculi
noni \'cl dccinii. Alia ctiani iudicia P. Bcncdicti Bonclli dc ])luril)us oj)us(ndis,
(juae ccrtis vcl vcrisiniilibus scriptis Scraj^liici Doctoris ndscribit, novis accc-
dcntibus docunicntis, amplius non ])()ssunt sustincri. Hoc \alct im])riniis dc
iionnullis libris asccti(^is ct vcrsibus, dc variis scrmonibus ct ctiam d(? illo (Joni-
moifario in Apocalypsini , (jui im])lct sccundum tonium laudati Supplemcnfi. Scd
dc hoc in pr()lc<>()m(niis ad singula ()])cra ct in disscrtationc dc \ ita ct scri])tis
S. Bonavcnturac, ut suo loco, tractandum cst. Hacc tanicn inodo innucrc Aolui-
nuis, ut bencvolus lcctor ccrtior fiat, summum studiuni nostruni in co cssc, ut
solam vcritatcni dctcgamus , n(^)squc nuUatcnus vcllc BonaVcnturani nostrum
alicnis ornarc opcribus, cum ccrtum sit, ncc i])sum talil)us indiocrc^ nec SS.
Doctorcs Ecclesiae alicnis scriptis coli ac decorari vellc.

Terfius defectus praecedentiuni editionum gcneralium in hoc consistit, qtiod
nulla earum exhibet omnia o])era S. Bonaventurae, quae adhuc exstant.

Primo quidcm lamentamur, opera a P. Bonelli \\\ Supplemenfo edita, (piorum
non pauca ccrto sunt gcnuina, hucusque fere incog-nita remansisse. Nani Supplc-
m^/^^?m illud adhuc rarius invenitur quam eiusdem Prodromus, « cum siquideni,
ut dicit P. Fidelis ', in nulla ego publica bibliotheca Galliae, Angliae, Belo-ii
et Helvetiae illud invenerim, ac rairo occurrat in Italiae bibliothecis, rarius quo-
que in Germanicis » .

Opera in hoc Su])plemento contenta etiam in novissinia editione Parisiensi
omissa esse iam monuinms '^. Manifcstum (?st, ex his ()])eril)us ^cl opusculis sal-
tem ea quae certa vel verisimilia sunt, distributa pro eorUm indole in varias
classes, illis addenda esse, quae Vaticana complectitur editio, ita ut tmn haec,
tum alia post editionem Supplemenfi detecta ad unitatcm coalescant ordinatam
simul et distinctam unumque corpus apte formatum efficiant. Hoc faciendum
esse iam P. Bonelli observavit ^, ubi ad rem ita dicit: « Haec habui undi(pie

^ Ratio, pag. 45. ' .

2 Editor Parisiensis ncdiini Prodronium , sed el Supplementum prae manibus l)abuisse vidctur. Tomo enim undeclmo edi-
tionis a se curatae , p. I, germanam S. Bonavcnturae Postiilam in S. Joannis Evangelium sequente nota allegavit : « Hanc alterani
postillam, anno 1772 a Ministro Generali Ordinis Fratrum Minorum Pascliali a Varisio sub Ciemenlis XIV. auspiciis Tridenli pri-
mum editam, in lucem denuo prodere serius ocius , si Deus det, nostris profecto in votis est. Sed fateri cogimur id fici-i a no-
bis non posse , nisj post absolutam , quac superest , editionis Vaticanae , si mavis , Venetae materiam ». Verius .dicen.dum, inte-
grum Supplcmentum , quod et praefatam complectilur PostiHam , a Bcnedkto BoneUi edituui fiiisse, dicatum vero Ss. Domino Cie-
menii XIV. a Minislro Generali Ordinis Fratrum Minorum Pascliali a Varisio.

3 Suppl. lom. III. pag. VIII.

\\X PRAKFATIO (iRNERAl.lS.

foiKjuisita, iiavittT collecta, a librarioriiin nifndis quani plurimis repur<j:ata ac
t*o, cjuo par crat, studio pro niei infreni(jli niodulo coniparata in hoc tertio vo-
lumine vuljji^anda; quae ceteris in prinio et secundo voluniine editis superaddita
Su]i]ilenientuni Sixtinae editionis absolvunt, quaeve si aliquando, superis faven-
ribus, nova editio operuni Seraphici Doctoris paretur, uti multis fore in voti»
intellexi, loeuni mia eum reli(]uis, quae reapse sunt eius, obtinere poterunt;
tun((jue vel ipsa separanda crunt nedum ab apocryphis, verum et ab illis sup-
])osititiis, (}uae ad suos legitimos auctores, potissimum Ordinis Minorum, queni-
admodum in Prodromo tradidi, quasi iure postliminii redibunt».

Seeundo constat, quod nec P. Benedicto Bonelli licuit pro temporis illius^
ratione omnia detegere et coUigere opera Seraphici Doctoris, quae ab antiquis
nomenclatoribus vel a })ibliothecarum catalogis ipsi attribuuntur. Quapropter ex
indieulo aneedotorum, ab eo in Prodromo lib. VIII., part. IV. relicto, sequentia
exeerpimus, (juae ipse non edidit, vel quia ubi laterent nescivit, vel quia in
bibliothecis valde dissitis servata propriis oculis explorare non potuit. Ea porro
sunt :

1. Senno huhitus in Concilio gencrali Lugdunensi, cuius principium: Exurge
lerusaleniy sta in excelso et circumspice ad orientern, et inde collige jilias tuas ab
oriente usque ad occidentem. — Hoc discimus ex coaevo scriptore apud collectio-
nem Labbeanam Conciliorum, ex Baptista de ludicibus et Marco Ulyssiponensi.

2. Sernwnes ad clerum, descripti a fratre Marco de Monte Feltro , eorundem
auditore. — Ex coaevo Salimbeno Parmensi.

3. Conciones ad fratres, Bononiae habitae. — Ex eodem Salimbeno Par-
mensi.

4. Sermo de B. Francisco in Capitulo generali Parisiensi. — Ex Ubertino
de Casali et S. Bernardino Senensi.

5. Postillae in lihros Salomonis. — Ex coaevo Ptolomaeo Lucensi Ordinis
Praedicatorum , S. Thomae Aquinatis auditore ct confessario, et ex Martino Ful-
densi.

6. Postillae in Joh. — Ex Ptolomaeo Lucensi, Martino Fuldensi et Joanne
Maliusio.

7. Postillae iti Epistolas Pauli. — Ex iisdem Ptolomaeo, Martino et Mahusio.

8. Senno de B. Francisco, habitus in loco S. Mariae de Portiuncula. — Ex
Bartholomaeo Pisano.

9. Compendium de adventu Antichristi. — Ex Gulielmo Vorrilongo.

10. Officium Corporis Christi, diversum ab eo quod S. Thomas composuit.
— Ex Francisco Samsone, Gabriele Barleta et Anonymo Pistoriensi.

IL Sophismata. — Ex loanne Francisco Pavino.
12. De quatuor operihus religiosorum. — Ex eodem F. Pavino.
18, Epistola ad Michaekm Tmperatorem Graecorum. — Ex eodem Pavino et
Petro Kodulj)liio.

14. De divisione rerum universi. — Ex iisdem Pavino et Rodulphio.

15. Laudatorium. — Ex Ludovico Pruteno.

16. Liher de imitatione Christi. — Ex Bernardino de Bustis.

17. Commentaria in duodecim Prophetas minores. — Ex Joanne Mahusio.

18. Commentaria in Marcum. — Ex eodem Mahusio.

Ul. Commcntaria in Epistolas Canonicas. — Ex eodem Mahusio.

riWKKATIO (;knku\kis. xxxi

20. Compendium metricum schohfsficmn utriusque Testamenti , iiujipicns: Mundus
Jit in j)rincipio. — Ex Sixto Senensi.

21. Sermo, in (luo niontio fit de nniltiplici fratruni (luhitutione circa oa (piac
in re^ula eontinentur, inter eos exortii tenipore fr. Joannis Parentis Generalis
Ministri. — Ex niss. ehronieis XXIV. Ministroruni (leneraliuni.

22. Tractatus de signis universalibus. — Extahat in Tal^uhirio Assisiensi.

23. Quaestiones super quatuor libivs Topicorum. — I])i(h

24. Quaestiones super quatuor libros Metheororum. — 11)1(1.

25. Quaestiones super lihrum de Generafione. — Ihid.

26. Viridarium consolationis. — In hihlioth. Casin., Veneto-Vineana ae Tu-
ronensi S. Martini.

27. Regulae theologicae. — In hihlioth. Parisiensi Regia.

28. De quatuor gradibus vitae spiritualis. — Ihid.

29. Summa poenitentialis. — Ihid.

30. Epistolae declarantes regulam S. Augustini. — In hihliotli. Traieetina ad
Rhenuni.

31. Dialogus de creatione mundi et eius redemptione. — In hihlioth. Traiectina
et Buxhaimiensi.

32. Dialogus de statu Ecclesiae militantis. — In hihlioth. Wolffenhutana.

33. Tractatus physicus. — In hihlioth. Lipsiensi Paulina.

34. In octo libros (seu potius epistolas) Doctoris gentium. — In hihlioth. Col-
legii Mertonensis in Anglia.

Observandum porro est, plura huius elenchi opera falso in catalogis ut ine-
dita et genuina opera S. Bonaventurae enumerari ; ex. gr. ultimus numerus ,
qui exhihet titulum: In octo libros Doctoris gentium, nihil aliud est quam Brevilo-
quium, ut propriis oculis inspexit P. Fidelis *. Similiter ille Tractatus physicus
(sub N. 33), qui notatur in catalogo antiquo hihliothecae Lipsiensis, pauca sunt
tantum folia alicuius anonymi, alia manu scripta, quae colligata sunt alicui
operi S. Bonaventurae.

Alia multa opera, quae in codicihus S. Bonaventurae vel vere vel falso
attrihuuntur, a P. Fideli detecta et hreviter descripta sunt ^. Non pauca alia
post 1874, sive post editionem istius libri, ah eodem inventa sunt. De omni-
bus his suo loco erit disserendum. Hoc loco sufficiat dicere, inter multa, ini-
mo plurima spuria vel dubia huiusmodi scripta etiam aliqua genuina et non
parvi momenti opera Seraphici Doctoris haberi. Prae ceteris memoratu dignae
sunt non paucae Quaestiones quas vocant disputatas, et praeter Commentarium in
loannem genuinum, a P. Bonelli iam editum, ineditae Collationes in loanneni.
Alii adhuc sunt vel certo vel prohabiliter genuini tractatus ad asceticam et my-
sticam spectantes, nec non plurimi sermones, qui nunquam sunt impressi.

III.

Quae hucusque dicta sunt, iam sufficere videntur ad probandum, tum op-
portunum esse novam omnium operum S. Bonaventurae editionem adornare, ut

i Ratio, pag. 56. 2 Ratio , pag. 2i8-318.

\\\II l»R\KF.\TU) CKNKHM.IS.

<]i'tcftns riHH-nsiri, (luautUHi i^vri possit, tollautur; tuui ner^saarium osse ad luuu-
scopuui «»l>tiu(Mi<1uui avduos ct (liuturuos labores subiro. Et priuio ([uideui patet,
uec tcxtuui a])tc ]>ossc a vitiis puruari vt iutc^ritati suac rcstitui, uoc iudi-
ciuui (lc autlicuticitatc siu«iuloruui o])cruui sccurius fcrri, ucc auccdota c.\ biblio-
tliccaruui ])ulvcrc cxtralii , uisi studiosc rccurratur ad auctoritatcui autiquioruiu
codicuui inauuscri])toruiu. Floe auti-in ticri non ])()tcst, uisi ])rius diliovus fiicta
sit (lis(|uisitio circa codiccs inauuscri])tos alia(|uc ad rein spcctautia docuincuta,
(|uac adliuc in tot bibliotliccis couscrvautur. Rno uun P. Bone/li obscrv^avit \ iiio-
ncndo, « ut iu uo\a cditiouc curanda, nulla coruin ojuac desuut ct iu bibliotliccis
aut tabulariis adhuc latcnt ^^enjuisitio oinittatur, uullacpie diliiicutia ad eain lo-
cu])lctandani anccdotisi'. Haue autcm ]icr(|uisitioiicin antiquoruui uionuineiitorum
])crt'ectc ticri uon posse, uisi bibliothceae ipsae adeantur et perscruteiitur, satis
constat iutcr criticac artis peritos, et a P. Fideli variis ratiouibus et exeinplis
ooutirinatur ^

Hoc ])ro ecrto habcus, P. Fidelis iiiore(bbili labore et (blio^eutia haue pro-
\inciain sanc (bf^cilcin suscepit et ita ]icrfeete ])ere<>it, ut hueus(iue, (luantum
scimus, ])i() uullo auctore edeiido tot bibliothecae ab uiio viro perlustratae un-
(juani fucrint. Quoad haiio partem idem Pater sooiis suis fere uihil faciendimi
rcli^iuit nisi anbiani s]:)artam , immcusam dooumeutoruiu et notitiarum silvam
cribrandi et suo h)oo critioac artis lanoe p()nderi\n(b. Dolen(bmi sane, (juod ipse,
<jui uon wdj^ari ad oritioam arteiii cxeroendam iu^-cnio et sin<iulari ex])erientia
])racditus erat, ditHeilcm huno laborcm, morte praereptus, exsequi non potuerit.

Ne autcin fruotus tauti laboris perinMit, si primus auotor, imperfeoto opere,
inortc dcficcrct, (juod iam totics aliis inceptis oonti<>it, et insuper, ut auxi-
lium a sooiis ad imnuMisuni laborcm cxantlanduni haberet; collej>;ium instituen-
dinii esse iudioavit, in quo plures Ordinis sui socii, a ceteris curis absolnti , coii-
iunotis \nril)us huio o])eri perfioiendo iiKnnnbere |3ossent. ((Yita nauique, inquit,
ct \ircs uuius hominis haud sufiicerent editioni adornandae S. Bonaventurae ope-
ruin eo modo, (pio uos ])arainus. Huiuscemodi cditionein ourare opus est perina-
^nuni, fjuod ])rom()veri et ]K'rfici nc(]uit nisi a ])lurii|,m virorum sooietate, cuius
membris, iuort(t ant alia oausa dcfioientibus, alia substitui ])()ssint ab eo (]ui so-
cietati jiracsit \el caiii institucrit. Ad huius «vcneris socictates instituendas et
scrvaudas maxiinc idonci sunt Ordincs rc^^iilarcs ct o()uj>;reji;ationes lioininum
ndi^iosorum, uti exemj)la plura praeteritorum tem])oruni atque etiain nostrorum
abuudc tcstautur. Ncfjuc quod ])lurcs viri ct ])cr j^lures annos, a oeteris (lui-
luiscunupic curis absoluti, in uuinn jicnc laborem inoumbant, anti(juitatis anec^
dota monumcuta et oelcbriorum auotoruin oj)cra in lucem cdcndi, aut ()])cram
|)crdi aut minus utilitatis indc p]cclesiae ct homiuum socictati provcnire , (piain
si aliis vaoarciit illi studiis, ccuscndum est. Nain oj)tinic observat clarissinius
P. Franciscus (\)mbctis Ordiuis Pracdicatorum ' u j)lus /"crr^ nicreri dc rc ohristia-
na ac littcraria, (|ni suj)crioris actatis ccoh'siastica monunuMita, (juibus lux ali-
(|ua V(M*itatis acc(Mi(latur, fidcs([uc ac traditio dcfcudatur, scdulo rcc(Misita iii vul-
^us cdant, (piaiii (|ui suo inartc ac in^iMiio suis uovis F]o(dcsiac iness(Mn aumMit.

' Sii|ipl('m. iiiiii. III. itiiM-riiiio p.ig. H.

* lliiiio , piijr. .'}5 'v^\>\.

3 l»ili||<i|li. (inMTiinim l'l»., Ancuir. iio\is>j. , l',iri<, l(i72, P. I. iii piaomonilionc ad loclorcm.

l'H.\EFATI() (iENKHALIS. XXXIIl

QiiaiiK|uain })liin's illnd altcniin ma^is ainbiaiit, atfjuc ad laudcin ])r()cliviu.s ul-
tro rapiat , ])riinuin, (juasi durioris ojicrac iicc, sic ad laudtMii |jronuin, cruditoruni
})ars ])luriina iu'^'li<i;at atcjuc rcspuat». — Iloc, (juod illc o])tavcrat collc^ium rc-
vcra institum cssc iam su])ra commcmoravimus. Intcrim in (U^cursu undccim anno-
rum ab iilumnis Iiuius CoUc^ii 8. Bonaventurae et ab aliis .sociis P. Fidelis, sive
ordinariis sive extraordinariis, ])lurimi codices nianuscripti, undique conrjuisiti, cum
cditionitnis iin])rcssis collati sunt ad colli^cndas Icctioncs variantes. Non ])auci
intc<iTc dcscri])ti sunt, si a|»,cbatur dc o])cre ali(juo anccdoto vel cx orc. dic(Mitis
excepto. Iin])r()bus Iiic labor confcrcndi maiiuscri])ta ma^na cx ])arte iam ])er-
fectus est, pracst^rtiin pro cdendis ])riinis (juiiKjuc tomis. lure vocamus ImjyrO'
bum liunc laborcm, (jiiia, ut bcnc fiat, noii tantuin rc(piiritur majj^na paticntia,
sed etiam longioris tcmporis studium. Ne(]uc Iiaec sufficiunt, scd requiritur etiam
iion parum in^enii atque doctrinae. Manuscriptii eniin medii at^vi abundarc so-
lcnt notis coin])cndiariis sive si^lis , quae sacpe sunt lectionis dubiac, imino fal-
lacis, et dcterminandac ex niateriae describcndac natura.

Ad textum reformandum etiani priores editiones cum Vaticana (^onfercndas
fuisse patet. « Priores namcjue, (juas incunahula vocant, vim liabcnt ferc ])arem
codicibus nianuscriptis saec. XV., nisi probari possit, ad anti(]uioris acvi nianii-
scripta exemplaria eas exactas fuisse ; hoc enim si probaretur, vim fere ])arem
haberent codicibus eius saeculi, ad quorum normam cusae fuerint. Posteriores vero
maiorcm vel minorem habent vim pro manuscriptorum qualitatc et ])ro dilioen-
tia et ingenio eius, qui ad illas castigandas manuscriptis codicibus usus est».
Huius rei exemplum manifestum iam habuimus in collatione antiquissimae edi-
tionis tuin primi tum secundi libri Conimcntarii in Sententias. Antiquior enim
editio plerumque exhibet lectiones codicum saeculi XIII.; ])osteriores vcro edi-
tiones, quo sunt iuniores, co magis a primitivo textu recessisse comprobantur. —
Observamus autem quoad reformationem textus et notationem lectionum varian-
tium, nos collegisse et collecturos essc ex inultis codicibus et editionibus quam
plurimas lectiones variantes, quo securius et melius textus corrigi possit. « Haud
tamen eas omnes daturi sumvis, cum siquidem omnes simul opus sae])e ipsum,
cuius sunt, mole superarent. Xon enim nobis probatur eorum ratio, qvii omnes
(]Uotquot colligunt variantes lectiones, sive optimas sive bonas sive nullius
momenti, ac vel ipsa oscitantiuin librariorum errata manifesta, haud secus ac
si essent nivei viridesque lapilli, lectoris sub oculos ponendas existimant. Id
supervacaneum ducimus , ne dicamus damnosum; propterea quod lectoris ani-
mum nimio suo numero distrahunt ac .taedio afficiunt. Colliguutur itaque pluri-
mae manuscriptorum ac editorum operum S. Bonaventnrae lectiones variantes ,
ut ex his meliores et ex melioribus optimas deligere valeamus, quae vel in
textum recipiantur, quando ipse emendatione egere videtur, vel ad calcem po-
nantur. Non raro editio Vaticana manifeste errare couvincitur ; saepius lectio
eiusdem, spectatis numero, qualitate, antiquitate, consonantia codicum et edi-
tionum aliter legentium, probabilitatem vel penitus vel magna ex parte amittit,
quo casu lectio codicum praeferenda et in textum recipienda est. Cum vero co-
dices dissentiunt, vel corum lectio suspicione corruptionis laborat, vel pro utra-
que parte auctoritas et ratio militat, lectio editionis Vaticanae iure ])ossessionis
non est privauda, sed in dubio ipsi favendum est. Hoc in casu lectio dissidens
codicum vel editionum ad calcem remittitur » .

S. Bonav. — Toni. 1. VI

XWIV PKAKFATIO (lENKRALIS.

Tantii autein farra^o variantiiiin loctionuni ox tot codicum et cditionuni
collationc nobis coaluit, ut pluriniac carum nc ad calcem quidcm locum ol)ti-
ncrc potuerint. Pro solo libro primo Commcntarii numerus variantium lectionum
ii.sque ad vif»:inti millia accrevit.

Quaproptcr praetcr crrata librariorum manifesta, eas etiam lectiones va-
rianti's, quac sunt omnino impro])abiles, quia ab uno alterovc manuscripto vel
cdito contra alios plurimos et melioris notac codiccs profcruntur, pcnitus prae-
tcrmisimus nominare, nisi aliquo modo scrvirc poterant ad sensum auctoris fa-
cilius intclli<icndum vel illustrandum, cuiusmodi sunt plurimae ^lossae, quae or-
dinarii' pauca tantum vcrba liabcnt, interdum etiam aliquanto longiores sunt.
Huiuscc <>:cneris glossac non paucac in editionem Vaticanam irrcpscrunt, quae
interdum ad scnsum auctoris, laconica brcvitate loqucntis, facilius intelligendum
adiuvant. Niliilominus eiusmodi additamenta ad calcem reiecimus.

Plerum({ue codices antiqui in lectione conveniunt, exceptis paucis locia,
qui iam in antiquissimis codicibus et editionibus aliqua sive corruptione sivc
^crborum omissione sivc alicuius glossae in tcxtum receptione laborarc vidcntur,
dc quo ctiam in notis lectorem moncmus. In liis casibus abstinuinms ct absti-
iicbimus a textu mutando ope incertarum et saepe fallacium coniecturarum, sed
textu Yaticano rctcnto, opinionem nostram in notis ad calcem positis manife-
stamus. Exemplum sit locus huius primi tomi p. 212, ad quem refcrtur nota
13. Ibi vcrba in parenthesi posita quia Ecclesia sine eis hoc poterat satis incon-
grue istum locum occupant. Vel igitur ista sunt glossema, quod ex margine in
tcxtum iiTcpsit, vel ibi exciderunt aliqua verba, v. g. non fuit necessarium , quia
Ecclcsia sine eis hoc deterrninare potuit, vel dicendum, S. Bonaventuram lectori
plura subintcUigcnda reliquisse. Ne incerta pro certis ponamus , lectioncm co-
dicum dcdimus. Attamen, quod ad hunc primum tomum spectat, una altcrave
vicc crror cditionum ct codicum communis tam fuit manifestus , et correctio
nostra tanta ex contcxtu probabilitate poUere visa est, ut textum sic reformare
non dnbitavcrimus. Ceterum a nimio innovandi et proprio arbitratu refonnandi
studio alicnos nos cssc, ipsa nostra editione satis comprobatum forc confidinms.

Alius labor, ct profccto durus et taediosus, suscipicndus fuit, locos scilicet
fcrc iimumcrabilcs et ex plurimis auctoribus sumtos , quibus rcfcrta sunt scripta
Scraphici Doctoris, invenirc , cum fontibus, undc desumti sunt, confciTC ct in
notis lcctori indicarc. Licct enim iam alii cditorcs imprcssorum opcrum S. Bo-
naNcnturac pro inxcniendis his k)cis non parum laboraverint , sacpc tamcn loci,
qui ab eis indicantur, vcl onmino non respondent, vel non eum, ad quem auctor
spectavit, scd similcm locum cxhibent, vel ctiam omnino desidcrantur. Ncc co-
diccs manuscripti plcrunupic adiumcnto sunt, quia tum intcr se non consentiunt,
tum sficpius (juam ipsac cditioncs crrant, ubi loc^um dctcrminatc citant, tum frc-
qucntius tantuni in gcncrc auctorcm vcl opus vcl librum indicant. Ncc rara
Hunt cxcnipla, (juod anti(jui illi Scholastici connnuni crrorc librum ali([ucm in-
tcgrum ct Hac])ius ali(juod saltcni tcstimonium adscribcbant alicui auctori, duni
revera altcri attril)ui o])ortcbat.

Acccdit, (|uod i])se 8. Bonavcntura pro morc suac aetatis sac])issime alienis
tcstimoniis usus cst , (juin auctoris mcntioncm fa(uat. Hoc fcrc continuo cvcnit
in Mroumcntis cx rationc forniatis , cuni ])«'nc innumcrabilia axiomata, j)rincipia,
dcfinitioncs varias(]uc scntcntias cx Aristotclc cius(juc connncntatoribus, cx

F»HAEFATI() (lENI-RAMS. XXXV

Boftlilo, An^nstiuo ct pluriniJiriini Sunnnularuni o.t Scntcntiuruni auctoril^us in
UKum suuni vcrtcrit. Omncs cnim oruditi Ixmic norunt, (liscij)lin}is j^lnlosoj^hicas
ot thcolo^ic^as nuMlii acvi thcsaurum connnunem ct connrmnitcr reccptum ha-
buisse non bintum torminorum tcchnicorum , scd ctijim (lcfinitionum, distinctio-
num ct j)lurimorum axiomatum, quac ut firma scientiac ct ar^umcntationis jirin-
cipia ab onmibus harum dis(uj)linarum cultoribus mcmoriac traditii ct conimuni
calculo aj)j)robatn crant, sicut nunc tcmjioris in scicntiis mathcmaticis ct physicis
usu rcccj)tum essc vi(l(^nms. Quod j)rctiosum patrimonium, a saj)icntibus mul-
torum sacculorum con^rcji^atum , (juomodo ab cftVcnatis ultimorum tcmj)orum
in^reiuis miscrc dissij^atum sit, non sinc horrorc vidcmus. Post^iuam cnim libido
potius nova et luu;us(j[uc incognita molicndi (|uam vctcra novis aujj^cndi (;t j)cr-
ficicndi invaluit, nullum remansit princij^ium intactum , nulla rei definitio in
usu c(mstanti rcccj^ta, ct mutatis ipsis scientiac terminis tcchnicis vel sccundum
voccm vel sccundum sensum, mcntium dissidium sc(;uta cst etiam lin<ruarum
confusio, ut nec ipsi opcrariorum in struendo philosophiae aedificio praefecti
se invicem intelligercnt.

Ncmo dubitat, non parum lectoris intcrcsse, fontem nosse dictarum auctori-
tatum, ut vim argumentorum et doctrinam auctoris magis perspiciat. Propterea
non pepercimus nec parcemus labori et tempori, ut istos locos quaeramus. Quod
sub hac ratione in Commentario ad Sententias praestitimus , in prolegomenis in-
fra sequentibus paucis dicetur.

In testimoniis S. Scripturae et quorumlibet auctorum, a Seraphico adhibitis,
cam lectioncm retinemus, quam codices , vel omnibus vel optimis conspi-
rantibus, exhibent, non eam, quae nunc in Vulgata vel in modernis editionibus
auctorum impressa est. Diiferentiam tamen lectionis , si est alicuius momenti, ad
(»alcem indicamus. Cum enim constet, ista testimonia tempore S. Bonaventurae
non raro in codicibus differentem a recente habuisse modum lectionis, eo modo a
nobis referri debent, quo in codicibus inveniuntur , quos S. Doctor prae mani-
bus habuit. Haec agendi ratio, eruditorum virorum consensu approbata, non
parvi est momenti ad usus criticae artis quoad ea scripta, quae a Seraphico
laudantur.

In iis locis, qui vel ob brevitatem laconicam S. Bonaventurae familiarem,
vel ob loquendi modos suo tempore notissimos, nunc vero obsoletos, vel ob do-
ctrinae profunditatem lectori in antiquis Scholasticis minus versato difficultatem
facere possunt, notas ad calceni subiicimus, quibus ea afferuntur, quae ad illu-
strandum textum servire posse videntur. Depromptae sunt hae notae vel ex ipso
S. Bonaventura, alibi fusius aut clarius loquente, vel ex aliis scriptoribus ipsi
coaevis, vel ex receptis sua aetate philosophiae et theologiae doctrinis. Moderate
tamen hoc facienms, ne potius commentatores quani editores agere dicamur.

Attamen in primo a nobis edendo S. Bonaventurae opere, quod est magnus
in Petri Lombardi Sententias Commentarius , paulo amplius quid faciendum esse
tum P. Fideli, postquam Collegium institutum est, tum nobis visum est, ut utilitati
consuleretur eorum, qui doctrinae Seraphici Doctoris studere incipiunt. Oppor-
tunum enim iudicavimus, ad singulas huius Commentarii quaestiones breve ali-
quod scholion adiicere, quo tum ea explicentur, quae in argumentis vel conclu-
sionibus obscura sunt; tum difficultates cuiuscumque naturae, si quae erunt,
diluantur; tum breviter indicetur, quam relationem doctrina ab auctore nostro

WXVl PRAEKATIO CKNRKALIS.

tradita liahcat cuni aliis aiiticiuioris Scljolasticao auotoribus , iuipriuiis cuui
Alfxandro Halousi ot Scoto ot cuni B. Albcrto et S. Thouia; tuu» (lenicjuc loci
praccipuoruui Schohisticoruiu illius aetiitis indicentur, uhi de eadcui re tractatur.
Conuneutario in Seutentias hac ratioue notis et scholiis ornato, fere niliil laboris
relictuni est pro i'xplicatione alioruui S. Bonaventurae o])eruui, vel saltem pau-
cae et ])re\cs uotae sutiicieut, ut k'ctori indicetur , in quo loco Couinientarii
u])erius hnneu invenire poterit. Nani S. Bonaventura sibi seniper constans uljique
fcn- utitur eachMu (htctrina vel salteni eis(h^ni principiis, quae in Connnentario
niore schohnnuu discussa sunt.

Adiectac sunt ctiau» iu niar^iuc ])revissiuiac nf)tae, reni de (jua tractatiu'
iudicantes. in Vaticaua et aliis eaui sequenti])us editioni]ius paucis tantum in
h)(is ct siuc ccrta le«^-e n(jtae similes appositae sunt. Editores auteni Vaticanae
eiisdcin notas accc])cruut ex editione Romana anni 1569.

Siu<^ulis o]-)cri])us ])raemittentur ])raefationes su]) tituh) Prolegomena , in qui])us
ea praecii)uc ])ro])onuntur, quae ad criticam huius o])eris diiudicationem spectant.
« Co])iosam liis ])racfationi])us materiam ministra])unt phires ac diversarum rerum
recensiones: vi(h'licet nomenclatorum et auctorum, qui su])sequens o]3us Doctori
Sera])hic() tri])uerunt; codicum manuscriptorum iuxta aeva, quibus sunt scripta,
vel intenUim iuxta familias, ad quas pertinent aliasque qualitates dispositorum ;
multarum editionum eiusdem lil)ri atque variarum eiusdem versionum, sive haeiam
tvpis mandatac fuerint, sive non. His omni])us praemissis, quid sinonila momenta
et auctoritates valeaut quamque fidem mereautur, expendemus et lep^itima quae
inde conseqmmtur corollaria dcducenuis. Recensio dein subnectetur eorum aucto-
rum, qui o])Us Bouaventurianum connnentati sunt sive notis illustrarunt, vel ejo
praeci])ue usi sunt ad sua lucul^randa ()])era, vel inde alterius scribendi rationem
acce])erunt, vel cxcerpta non exigiia nec pauca adhil)uerunt. Operis denique a Bo-
naventura elucubrati ratio, occasio, excellentia, usus, ac novae, si quac ermit in-
troducendae, partium et ca]iitum dispositiones, titulorum mutationes, materiei ac-
cretiones vel diminutiones, nec non delectus editionum et manuscri])torum, ad quos
opus exi<>'itur, et alia complura, quae nimis lon^um esset hic referre, in his Pro-
lc<z:omcnis erunt discutieuda, et ex onmibus de auctore operis iudicium ferendum' »,

lu ultimo tomo nova vita S, Bonaventurae, au^-enda ex iis notitiis, quae a
no])is \('l aliis hac actatc nostra repertae sunt, ])ublical)itm', in (]ua etiam ea
(juac in Prole^omenis circa scripta et doctrinam passim et sparsim clicta sunt,
in unam synthesim coUi^entur. Dolendum sane est, nuUum auctorem supparem
{\v rcbus p'stis, virtutibus ct libris Iniius eininentissimi et sanctissimi viri ex ])ro-
posito ct historica mcthodo scri])sisse. P]tiam in saeculis sul)sequenti])us usquo ad
canonizationcm huius Sanc.ti cadcm nc<>li^(>ntia de])loranda est, dc (juo merito
editores Actuum Sauctorum in conunentario ])raevio ad \itam S. Bonaventurae
ol)stu])escunt '.

' Rnlio cl<-. p. 71.

* AcUi Sancfonim, II Inlii, n. .'ii. .Vdinncii dicenduni osl . non docssc auclorcm cinsdom cum b. U(>ii:i\ontiiia uclatis.qni
viiam ipsius n«-mnriao inididil, mnipo Fr. loiiu. Aeguliiim Zdmorrom, Oid. ,Min. , llispaiujm, in siio oporc: de Viiis illuslri-
bu4, sivc Uixtorin awonira rt cir'lis, in (|iio srripsil oiiam do rohiis a Sorapiiiro Docloro poslis. Iloc ipso liulus opcris aiictor
KvilaUir In nllo siio oporo inodilo, loalo P. Fidoli. Floriiil loan. Acjfidins anlc an. 1300, el praolcr mulla alia opora scripsil oliam dc
roliiis ad hisUtriam praos<>rlim Hispaniac s|toci;iniil)us, iil vidori potosl apnd Sb.iralcam (Siipplom.). .\ogio forimus. quod laiidaliiiii
01)11* liMii. Aogi<lii niillihi hiic ijsquo iinoiiiio poluorimus. Si qiiis forlo inlor \iros cruditos islum librum indiyavoril, cnixo cum
ro){amu.s, iii nobl», quod ad S. Donavcnluram atiincl, dignolur communicaro.

PUM-rMK) CKM.UVUS. XWVIl

0])c'ra Serapliici in \arias classcs divisa Ijoc. ordinc cdcrc proposuiiiius, Priuia
classis (;oin})lcctitur Coinnicntarios in (piatuor lihros Scntcntiarum, (pios cxci))icnt
plures Quacstioncs disputatac anccrdotac, Brc\ ihxpiiuni alia(pic o])uscula ad tlico-
lop^iani Scholasticani spc(rtantia. Expcdirc vidctur, ut liis adiun^antur noiniulli
Scrnioncs, (pii ])()tius t]icolo^'ici tracrtatus voc^ari ])ossunt, ut Scrnioncs in Ilcxac-
nicron, dc sc])tcni Donis S])iritus san(;ti ct dc dcccnn Pra(^ce])tis. Kcfcrti cnini
sunt ])racclarissinia doctrina thcoloo-ica ot niultuni inscrviunt ad illustrandani
et ani])liandani doctrinain, ([uae in Connncntario ad Loinharduin ct in Hrc\-ilo(pno
continctur.

Secunda cJassis cxhihct ()])cra cxcocti(ra, ])raescrtiin (Joninicntarios in ])lurcs
lihros sacrae Scripturae, (pii utilissiini sunt praesertini ])ro praedicatorihus.
In tertiain classem reniittinius o|)uscula mystica ct ascctica.
Quartn classis continet oninia opcra ct opuscula ad vitain rcji;ularcin , ])rac-
sertiin Ordinis Miuoruni, quoquo inodo spectantia, si\'c sint apolo^ctica, sive
iloctrinaria, sive historica.

Quinta et ultinia classis coniplectitur Serinones plurinios, (|uoruin niaxinia
pars est inedita.

Plures indices copiosi tum speciales, tum ^enerales pro more melioruin
«ditionum suis locis ponentur.

Licet propositum nostrum sit, textum orif>-inalem , quantum fieri potest,
antiquae suac integritati restituere, tamen quoad formani rationemque verha scri-
bendi sive orthographiam et quoad intcrpunctionem sequendum nohis esse usum
nostris temporihus magis receptum^ satis manifestum est. Unde in editione iiostra
scribetur v. g. definitio , definitive, licet codices et multae editiones scrihant dif-
finitio, diffinitive.

In utraque re editio Vaticana saepissime deficit et quasi in omni linea re-
formari debuit. Ut autem uniformitas orthographiae in tota editione, per plures
coUahoratores et longo tempore adornanda, facilius posset ohtineri, taiKpiam nor-
mam scrihendi semper observandam elegimus eam, quam sequitur seu praefert
•celeberrimus Forcellini in suo Lexicon totiiis latinitatis, ed. tertia, Patavii 1827.

Quoad methodum distinguendi textum interpunctionibus, cum non tantum
apud varias nationes, sed etiam apud singulos fere auctores non paruni discrepct,
mediam quandam viain sequi proposuimus. Sed ipsa proprietas stili Bonaventu-
riani, laconica et saepe elliptica brevitate insigniti, maiorem numerum huiusinodi
^ignorum requirit, ut facilius intelligatur. Hunc finem potius consequi quam for-
mam ante conceptam aequabiliter semper sequi nobis proposuimus.

Supercst, ut omnibus, qui ad arduum opus huius cditionis parandum et
exsequendum P. Fideli vel nobis quacunque ratione, sive beneficiis in nos col-
latis sive adiumentis ad litteras spect^ntibus, favorem et auxilium praestiterunt,
gratum nostrum animum exprimamus et palam attestemur. Eorum autem, qui
bene et optime de nostra editione meriti sunt, tantus in tota fere Europa est
numerus, ut a nobis praesertim post mortem eiusdem P. Fidelis singuli enume-
rari minime possint. Non paucos eorum iam ex hac vdta migrasse lugemus. Primo
autem loco gratias persolvimus omnihus fere bibliothecarum Praefectis et codicum
manuscriptorum Conserv^atoribus , qui pro ipsorum humanitate et in litteras amorc
benevolos ad hanc editionem promovendam adiutores se praehuerunt. Displicet
nobis tot illustrium virorum, quorum gratissimam memoriam retinemus, nomina

XNWIIl PRAEKATIO GENERALIS.

iion indicaiv ; at (|uainvis mulfos reconserenius, tanien tacendo do plurimis aliis ini-
quitiitis notani vix eftu^ere possenius. Supersedere auteni haud possunius sal-
teni eas bibliotheca.s noniinare, quorum codicibus frequentius vel diutius nobis
uti licnit, pro quo beneficio niaximc nos obligatos esse grato animo profitemur.
Italicarum bil^liotliecarnm commemorandae sunt prae aliis quae sequuntur : Flo-
rentiae, Nationalis et Laurentiana ; Romae, Yaticana et Burghesiana ; Mediolaniy
Am])rosiana ; Venetiis, Marcnana; Neaijoli, Nationalis; Paduae, S. Antonii ; Tudertiy
bi])li()theca anti^jua Conventus S. Fortunati; Assisii, ])ibliotheca s. Conventus ; I

denique insignis ])i])li()theca Monasterii Montis Cassini Ord. S. Benedicti. — In
GalUa \er() Parisiis praestantissima ]>ibliotheca Nationalis. — In Anglia, Londini
Museum Britannicum; Oxonii, bi])liotliecae Collegiorum Lincolniensis etBallionen-
sis. — In Germania imprimis Monachii iam per multos annos accessus nobis pa-
tuit ad c(^pi()sissimam l)i])liothecam Regiam status ; specialia nobis subsidia
prae])uerunt etiam biloliothecae Paulina Lipsiensis , Universitatis Berolinensis et
Dusseldorpii ])i])li()theca Provincialis. In Austria bibliothecae Viennae et Cracoviae
atque plurimorum Monasteriorum, praesertim Ordinis S. Benedicti, optime de no-
stra editione meruerunt.

Multi insuper nostri Ordinis Patres ex omnibus fere eius Provinciis multi-
plici ratione nobis subsidium praestiterunt qua collaboratores sive ordinarii sive
extraordinarii. Si quid igitur boni in hac editione perficietur, de quo aliorum sit
iudicium, iustitia exigente, laus gloriaque inter plurimos viros sive operantes
sive adiuvantes erit distribucnda. Sed tamen Patri luminum, a quo descendit omne
Jatum optimum et omne donum perfectum, et qui omnia disponit suaviter et attingit
fortiter \ soli honor et gloria !

Ad quod nobis intuentibus fere ad verbum repetere liceat dictum, quo Se-
raphicus Doctor secundum librum sui Commentarii concludit : Hoc rogamus,
ut si quis aliquid in hac editione invenerit approbatione dignum, agat gratias Deo,
largitori bonorum. In aliis vero locis, ubi invenerit vel falsum vel dubium vel obscu-
rum, editorum insufficientiae benigne indulgeat, qui absque dubio veritatem assequi
voluerunt. Hanc autem veritatem infatigabiliter quaerere, infallibiliter invenire, ina-
missibiliter apprehendere et tenere, concedat ille qui est Via, Veritas et Vita !

In collegio S. Bonaventurae
in Soleninitate S. P. N. Francisci 1882.

EDITORES.

' lacob. I. 17; Sap. 8,1.

88. 1). N. 81XT1 PAI^AE IV.

DIPLOMA
QUO B. BONAVENTURA EP. CARD. ALBANEN.

IN SANCTORUM CANONEM KEFKRTUM.

SIXTUS EPISCOPUS

SERVTJS SERVORUM DEI
AD PERPETUAM REI MEMORIAM.

Supema caelestis patria, civitas Hiemsalein , cuiiis participatio eius in idipsuin,
ita omnium electorum salvatione laetatur, ut quorum praestantiora sunt merita^
copiosiora etiam sumat gaudia praemiomm. Quod in excessu mentis suae posi-
tus Isaias Propheta sensisse videtur, cum diceret (Lsa. 12, 6.): Exulta et laiida,
habitatio Sion, quia magnus in medio tui sanctus. Exultent igitur oinnium Ange-
lorum chori , qui , de vacuamm sedium habitatione solliciti , conantur de virtute
in virtutem, ad beatas illas mansiones, unde superbi ruerunt spiritus, humilitate
perducere. Exultent quoque omnes animae iustomm, qui Christi vestigia sunt
secuti atque omnes tam veteris quam novi Testamenti fideles amici Dei, qui,
contemptis huius saeculi vanitatibus, concivium numerositate congaudent. Exul-
tet caelum laudibus, resultet terra gaudiis, quoniam Sanctomm editio hietitiam
habet plurimomm. Valde enim fidei pietas exigit, ut quod pro salute mul-
torum geritur, comimmibus ubique gaudiis celebretur. Praecipue vero exultet
Pontificum coetus beatomm, et sacra Doctomm concio, qui fulgent in caelo
tanquam stellae in perpetuas aeternitates , quos inter sanctus Bonaventura, tan-
quam novum sidus, ex hac lacrymamm vaUe ad caelestem quae sursum est
Hiemsalem, vocante eum Domino, migrans, emicuit.

§ 1. Nos autem, qui, disponente Altissimo, ad cuhnen Apostolatus evecti,
<ihristiani gregis curam gerimus, quem pro debito pastoralis officii iucundo
, Sanctomm collegio conformare, ut debemus, intensis desideriis afFectamus, Ec-
clesiae militanti , pro cuius aedificatione et incremento , ipsum Bonaventuram in
catah)gimi Sanctorum referendum duximus, haud incongme dicere possumus:
Exulta hodie et lauda, habitatio Sion, id est christiana religio, in qua tanquam
in monte Sion per veram fidem habitat verus Deus, quoniam magnus in medio
tui sanctus. Quippe : In medio Ecclesiae aperiiit os eius, et implevit eum Dominus

\|. niUA SIXTI IV.

sjfiritu sapiintiae et intcllectus et stolam (jloriae imluit euni, (JEceli. 15, 5.), et coro-
navit ad portiis Paradisi , iii ([ua luia cuni An<2;clis gloria ct fclicitate lactatur.

^ 2. Lactcnnu' itacjuc ct cxultcnuis, (juia caclcstis illa curia cx nobis liabet,
cui sit cura dc noliis, (jui suis nos protegat nieritis, quos informavit exemplis^
illuniinavit doctrinis ct niiraculis confirmavit; quem Deus dcdit cunctis populis
iii liloriani ct lionorcni, cuius nicnioria in bencdictione cst.

§ 3. Ea nauKjuc dc divinis rcbus scripsit, ut in eo Spiritus Sanetus loquutus
vidcatur. Ita pic, rcli^iose et saucte vixit, ut scriptis vita congrucrct, ct (juod
scril)cl)at doccrct cxcmplo. In (juo niorum virtus et signorum claritas ita com-
perta cst, ut, con<i:rucntibus maximis mcritis ac miraculis, vcrac sanctitatis testi-
monium a militantc Ecclcsia dcbcatur eidcm.

§ 4. Nam cum in flore virente iuventutis, humanis abiectis illecebris, divino
sc addixissct scrvitio, Rcligionem B. Francisci, quae per ardua tcndit, ingressus,
tantmn scdula lcctionc ct assidua (iratione profecit, ut cum Sapicntc mcrito dicere
posset: Optavi, et datus est miJii sensus (Sap. 7, 7.).

§ 5. Illuminatus cnim ab co, qui illuminat omncm sensum , qui lux, via,
vcritas cst et vita, paucorum annorum spatio incrcdil^ilcm cst scientiam conse-
(jiuitus; ncc talentum sibi a Domino crcditum sudario inligavit, aut terrae infodit,
sed ut sapicntissimus dispcnsator in conununcm utilitatcm convcrtit. In cclcbri
cnim Parisiensi gynmasio cathcdram rexit, ubi abscondita Scripturarum enucleans,
non solum viva voce profuit multis, sed etiam plurima librorum optimorum,
tum in sacris litteris tum in maioribus scicntiis, monumcnta rcliquit, quae essent
omni tcmporc posteris profutura.

§ 6. Magnus doctrina, non minor humilitate et vitae meritis, quem Alexan-
dcr dc Ah's, doctor chirissinuis, cui se in disciplinam sanctus Bouavcutura tra-
di(h'rat, tantac innoccntiae ac colund)inac siuq^licitatis expcrtus est esse, ut dicere
solitus fucrit, sibi vidcri, quod in co Adam nunquam peccasset.

§ 7. Magnus ctiam in Ordine fratrum Minorum, cui uuus omnium post bea-
tum Franciscum pluriuuim profuit. Ad cius enim gubernacula vocatus et Gene-
ralis Ministcr, Domino inspirante, crcatus, talcm se suis pracbuit subditis, ut in
illo dominicum illud vcrbuui vidcrctur inqdctum : Qui maior est vestrum, sit mi-
nister vester (Mattli. 20, 26; 23, 11.).

§ 8. Nam sapicntia et morum intcgritjitc maior, praclationis officium cum
tanta cxcrcuit caritatc, quod spontc luunilis nunc doctrina, nunc monitionibus,
mmc exhortutionc fratcrna, nunc ctiam corporali servitio satagebat, ut bonus
Christi miles, inferioribus ministrarc. Nec solum quac ab ipso B. Francisco pie
ct sanctc fucrant instituta diligcntissime custodivit, sed multa ctiam adinventay
(juac, crcsccntc fratrum numcro, ncccssaria vidcbantur, adiccit. Ordincm quoquc
ipsmn in provincias cust()dias(juc divisit.

§ 9. ^hignus ctiau) dignitatc in Bomana fuit Ecxdcsia. Increbresccnte enim
fama innoccntiac, (h)ctrinac ac^ prudcntiac cius, a fcl. rcc. Grcgorio Papa X.,
j)rac(h'ccss()rc nostro, ad cardinalatus cst vocatus lionorcm, ut eius opcra in ma-
ximis ct difficillimis rcbus, (juac temporibus illis inciderant, uteretur, in quem
r4regorius ipsc ol) ingentia viri mcrita novo cst usus exemplo. Sttitim enim illi
Albancn. coujmisit Ecclcsiam , (juac non nisi vctustioribus cardinalil)us solet
committi.

§ 10. Non fcfcllit cxpcctationcm Summi Poiitificis ac sacri scnatus opti-

BLLLA SIXTI IV. XiJ

iMiis ac* Deo aDucissimus vir. Scd iu Coucilio Lu<i,(luucusi pracsidcus ouuiijujuc
jid Dci laudcui diri^-cus, scdatis discordiis dirticultatil)us(|ric suhlatis, ijisi Ec-
clcsiac uiaxiuio usui fuit ct oruauicuto.

§ 11. Quibus rcl)us apcrtc co^iKmutur, quod st^tuit illi Douiiuus tcstauicutuu»
pacisct ])riucipciu fccit cuui, ut sit illi saccrdotii dijj^uitas in actcnnnu, fpicui iuauis
^loria uon iudavit, non divitiac siuistrorsuni c^crunt; scd iu fidc lcMiit^itccpu" pcr-
scvcrans, pius in Dcuui, iu paupcrcs uiiscricors, iustus in ouuics, ita lioc coiTU])ti-
bilc (M)r])us cxuit, ut cuin Apostolo diccrc ]3()ssct: Bonum certatnen certaviy curmm
conmnimari^ fidem servavi , in reliquo reposita est mihi coro)ia iustitiae (11. Tiin. 4, 7.).

§ 12. Qui ctsi cx sola perscvcrantia j)otcrat san(;tus. crcdi, iuxtaillud: EHto
Jidelis usquead mortem, et dabo tibi coronam vitae (Apoc. 2, 10.), subsecjuuta sunt ta-
lucn post vitain inulta inaximaquc miracula, quae certum sanctitatis eius praebent
indicium et nos ad i])sius venerationem inducunt, quem Deus meritis praecedenti-
bus venerandum ostcndit. Ipse eniiu Dcuis omnipoteus, ut suae virtutis potcntiam
mauifcstet ct nostrae salutis causam pandat, fidcles electos suos, quos coronat
in caelis, sacpe etiani honorat in muudo, ad eorum inemoriam si^na faciens et
prodigia, quo hacretica ]:)ravitas confundatur, ct fides orthodoxa servctur.

§ 13. A^imus i^itur ipsi Deo quantas possumus gratias, quod nos di^nos
duxerit) per (pios haec canonizatio (^elebraretur , (]uac licet, divinis littcrarum
monumentis exstantibus coruscantibusque miraculis, iani pridem potuerit rite fieri,
nunquam tamen antehac vel a principibus vel ab aliis tanta diligentia fuit pe-
tita. Nostro temporc carissimi in Christo filii nostri Fredericus Romanorum im-
pcrator semper augustus, Ludovicus Francorum christianissimus , Fcrdinandus
Siciliae et Matthias Hungariae reges illustres; dilecti quoque filii nobiles viri
Alphonsus Calabriae, loannes Mozenico Yenetiarum, loannes Halcam (Italice
leg. Gio. Galeazzo SforzaJ Mediolani, et loannes Burbon, duces insignes; praete-
rea civitates Florentinorum, Senensium, Lugdunensium , Pcrusinorum et, quod
tale iubar tulit, Balneoregiuin , tanto studio tantaque perseverantia petierunt a
nobis, ut durum et im]3ium putaremus eis in re tam pia resistere, quam etiam
Dei monitu j^etere videbantur. Accesserunt assiduae venerabilis fratris nostri
luliani, Episcopi Sabinensis, ipsius Ordinis Protectoris, dilectorum quoque filio-
rum Francisci Samsonis, Generalis Ministri, et Petri de Rodulphis, Procuratoris
dicti Ordinis, sacrae theologiae professoris, ]3reces, qui nomine generalis eorum
Capituli id tanquam iustum et debitum reposcebant. Legeramvis studiosissime
Sancti huius divina scripta, quibus, postquam per aetatem aliquid sapere licuit,
semper fuimus delectati. Audiveramus quoque ab antiquioribus praefatae Reli-
gic^nis fratribus et gravibus quidem viris, quod et ipsi a maioribus natu accepe-
rant, de sanctimonia vitae eius constantem famam esse; sciebamus de multis
maximisque miraculis, nec erat propterea apud nos dubium, quin in triumphanti
Ecclesia triumpharet in caelo et venerationem mereretur in tems.

§ 14. Sed memores, nos eundem Minorum Ordinem ex voto ingressos, in
quo, divina assistente gratia, in sacris litteris et religiosis moribus utcumque pro-
fecimus eademque ministeriatus officia exercuimus, atque inde ad cardinalatus
dignitatem, ita ut per consimiles gradus ad pontificatus culmen sublevatos nos
fuisse, disponente D(3mino, cognoscamus, per quos ipse Bonaventura sanctus ad
triumphantis Ecclesiae immarcescibilem gloriam evectus est, ne ad id videremur

potius afFectione propria^quam debita devotione moveri, eam adhibuimus dili-

S. Bonav. — Tom. I. VII

XUI lUI.I.A SIXTI IV.

gentiain ac «^Tavitatcni , quani ivi nia;j:nitu(l() poscchat. Coinniisinius enini tribus
ex vt'nera])ilil)us tVatrihus nostris Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalibus, ut de
veritate niiraciiloruni niaiularent inc^uiri. Cuni([ue unus ex eis, inchoato prc^cessu,
ut Deo plaeuit, al) hac luce migrasset , alium in locuni defuncti subro<ravimus
Cardinak'm, quo iani decedente, alium substituimus.

ij 15. Nec his contenti, cum iam processus ipse pcne perfectus esset, et lii
(jui dele<i,ati erant fidelissime retulissent; tamen, quia non videl)atur in proce-
dendo tanta, (juanta re(juiritur, observata solemnitas, illum reiterari iussimus.

§ 16. Demum, cum ex uberiori relationc et fide (li<;norum testium super hoc
receptione com])ertum fuisset, multa et ma<i:na a Deo per ipsuni Sanctum mira-
cula tieri, (piae iu conspectu nmltitudinis cernebantur, nos, ne Spiritui Sancto
resisterc viderenuir , qui per os Prophetae laudare Deuin in Sanctis suis iubet,
in consistorio nostro secreto, huius rei causa habito, eorundem vcnerabilium fra-
trmn nostrorum S. K. E. Cardinalium vota super huiusmodi canonizatione sumus
scrutati. Cumque onmium una eademque fuisset sententia, videlicet ut in San-
ctorum nuniero referri del)eret:

§ 17. Consistorium publicum deinde habuimus, in ({uo, ma<ina multitudine
adstante, in tridumn orationes ieiuniaque indixinnis, ut Deus onmipotens nobis
quod factu optinuun in hac re esset ostendere dignaretur, nec pateretur, Ec-
clesiam suam militantem errare, quac se triumphanti conformare studet.

§ 18. Triduo deinde elapso, omnes qui in Romana Curia erant praelatos
iussimus conveuire, qui ad unum interrooati, quid faciendum videretur, iii ean-
dem sententiam convenerunt beatumque Bonaventuram canonizandum cen-
suerunt.

§ 19. Nos er<i,(), Dei nutum et voluntatem se([uentes attendentescpie, iustum
ac debitum esse, ut (juos Deus -honorat iu caelis nos venerationis officio lau-
denuis et ^lorilicenuis in terris, cum ipse potius laudetur et ^lorificetur iu illis,
qui est laudabilis et gloriosus in saecula, hunc dicm cauonizationis ipsius siincti
Bonaventurae in medio basilicae Priucipis Apostolorum de Urbe, quo maxima
omnis oeneris ordinis(jue nuiltitudo confluxerat, celebrandum statuinms. Ibi reli-
(|uis omnibus le^itime peractis, praedictus Ordinis Minorum Procurator, in medio
stans, dictum illud beati loannis apostoli clara voce proponens, videlicet: Tres
surit, (jui tefitimonium dant in caelo, Pater , Verbiim et Spintus Sanctus (I. loan. 5, 7.),
probavit etiam, habito super ])raemissis processu, ij^sas beatissimae Triuitatis per-
Sfjuiis testimonium, (juod beatus Bonaveutura in caelo sit, praestitisse : Patrem
videlicct in miraculorum ])()tentia, Filium in doctrinae sapientia, et Spirituni San-
ctum in vitac i]^sius ])onitate. Et ])ro])terea non solum nominibus onmium, qui
lianc i])sam canonizationem fieri su])]")licarunt, sed etiam ex ])arte individuae
Trinitatis, Patris et Filii et S])iritus Sancti, ut i])sum ])eatum Bonaventuram
sanctum ])ronuntiare dipiarenuu', instanter, instantius et instantissime r(>quisivit.
Confidentcs i^itur, (juod in hac canonizatione non ])ermittat nos Deus errare, (]ui
(Munia in ca (|Uomodoli])ct rc(juisita ctiam su])cra])undantcr o])scr\ari fecinuis et
()l)scr\avinms, di' corundcm Iratrum nostrorum S. P. E. Cardinalium omniumque
])raclatorum in Komana ('uria cxistentium unanimi conscnsu ct maturo consilio,
dw» omni])otcntis Dci ac ])catorum Pctri ct Pauli Ai^ostolornm cius auctoritatt*
confisi, bcatac mcmoriac I^»na\-cntm'am iialncore<iiensem, sacrac theolo<>:iae pro-
fessorcm, ex <iTcmio sacri Ordinis Minorum et cx officio Generalatus in Episcopum

Bl LIA SIXTI IV. XI.IIl

(VinliiialiMn assiiintinn, Sanctinn cksc ac alionnn Sanctornm Dci catalo^o adscri-
hcnduni, adiicicnchnn ct a^^rc^anduni iorc ac fidclitcr firniitcn|uc tcncri dc])crc
deceniinuis; ipsunuiuc sanctoruui Confcssoruin Pontificuni (tt Doctoruni, (juos
sa7U'tn Dci vcncratur Ecclcsia, consortio solcnuiitcr in pracscutiaruTn adscril)iinus
aji,<j:rc«iannis(juc pcr pracscntcs.

§ 20. Statucutcs ctiani ct niaudantcs vcncra}>ilil)us fratril)us nostris Patriar-
chis, Archic])iscopis, Kpiscopis ac dilcctis filiis dictorum ac patriarchaliuin, inc-
tropolitanaruin ct cathcdraliuin ccclcsiaruin Capitulis, ct (juorumvis Ordinum,
tani Mcndicantium (juain nou Mcndicantium, profcssoribus, nccnon cpiihuscum-
(pic ccclcsiasticis pcrsonis, ut fcstum ipsius sancti Bonavcnturac sccunda domi-
nica mcusis lulii siugulis annis solcninitcr ct dcvotc cclcbrent, divinuin officium
vcluti pro uno Coufcssorc Pontifice et Doctorc, tam i^uhlice quam privatiui, prout
contij>:crit, pcrsolvcntcs.

§ 21. Dilcctis vero filiis fratrihus praedicti Miuorum Ordinis, quateuus huius-
modi officium sub festo duplici et octava, co modo (pio aliorum dicti Ordiuis
Sanctorum celehrarc festa et octavas consucverunt, cclebrandi coucedimus fa-
cultatem.

§ 22. Insuper, eadcm auctoritatc omuibus vere pocuiteutibus et confessis,
(pii in eadem dominica ecclesiain, in qua sanctum (^ius corpus requiescit, de-
vote visitaverint, anuuatim septem annos et totidem quadragenas, his vcro,
(pii aliis temporibus in singulis dicbus dominicis, centum dies, illis autem, qui
ecclesias fratrum Minorum ubilibet constitutas tam ipsa dic fcsti, quam in
octava divinis ofiiciis interfuerint, consiniiles indulgentias et peccatorum remis-
siones, quae in singulis aliorum eiusdem Ordinis Sanctorum festis, ex indultis
Apostolocis generaliter promulgatis, Romani Pontifices concesserunt, de iniunctis
poenitentiis misericorditer in Domino relaxamus et elargimur.

§ 23. Considerantes praeterea, (|uanta ab hoc ipso sancto Bonaventura ra-
tione scientiae et sanctitatis vitae episcopalisque et cardineae dignitatis S. R. E.
susceperit incrementa, quantamquc idem Sanctus cum beato Thoma de Aquino,
coaetaneo, condiscipulo et commagistro suo familiaritatem et spiritualem coniun-
ctionem in hac vita servavcrit, ut quos in hoc saeculo fraterna iunxit caritas,
et eadem in caelo praemia consecutos credimus, praesens Ecclesia pari vene-
retur honore, praedictum festum inter festa sacri Palatii Apostolici assumentes
annumerantesque , eandem indulgentiam in festo praedicto in ecclesia sancto-
rum Apostolorum dc Urbe, quae in festo ipsius sancti Thomae de Acpiino in
ecclesia beatae Mariae Virginis de Urbe, Minerva vulgariter nuncupata, liabetur,
concedimus; pariterque decernimus, fratres Minores in alma Universitate Pari-
siensi eisdem privilegiis posse ac debere uti et gaudere ob ipsius S. Bonaven-
turae merita, quibus ex Apostolicis indultis fratres Praedicatores , qui in eadem
Universitatc intuitu et gratia eiusdem S. Thomae potiri et gaudere consueverunt
et gaudent, aut potiri et gaudere quomodolibet poterunt in futurum.

§ 24. Quocirca omnes et singulos in dignitate constitutos requirimus et nio-
neihus, quatenus universis et clericis et populis suarum civitatum, dioecesium et
parochiarum praesentes nostras litteras solemniter publicantes, eosdem hortentur,
ut Dcum ipsum, a quo bona cuncta procedunt, humiliter deprecentur, ut ipsius
sancti Doctoris et Confessoris Bonaventurae meritis et precibus exoratus, militan-
tem Ecclesiam, Apostolicam fidem et cunctos christifideles a paganorum et alio-

XI.IV BILU SlXTl IV.

ruin inti(U'liuin et liacrcticonun tuoatur iiu-ursi})us ct a pcriculis cunctis senipar
prutcpit ac (lcfcndat ; ct illani quani nol^is nuindus darc non potcst paccni,
hostiuni oniniuni sublatu forniidine, iirnia cum trancjuillitatc conccdat; utquc
post luiius \ itac niilitiani depositumquc pastoralis ofiicii niinisterium, una cuni
|rrcg-c no])is crcdito, ad scnipitcrna tandcni ^audia pervcnirc nicrcanuu'.

§ 25. Dcnunn, ([uia ditticilc forct littcras orijj^inalcs pracscntcs ad uniuscuius-
que notitiani dcfcrri , volunuis ac dcccrninuis, quod earuni transunitis, scd si-
<i,illo Gcncralis Ministri Ordinis antcdicti et manibus duorum notariorum publi-
corum dc])itc subscriptis, fidcs adliibcatur indul)ia in omnibus et per onmia, et
illis ubiquc stctur, ac si originalcs littcrac liuiusmodi cssent exhibitae vel
ostcnsae.

Nulli crgo onmino homiuum liccat hauc paginam nostrac constitutiouis,
ascriptionis, aggrcgationis, statuti, mandati, concessionis, rclaxationis, largitio-
nis, assumtionis, annunu^rationis, monitionis ac voluntatis infringcrc, vel ei
ausu tcmcrario contrairc. Si quis autcm hoc attentare pracsumscrit, indignatio-
ncm onmipotcntis Dci ac bcatorum Pctri ct Pauli Apostolormn cius se noverit
incursurum.

Datum Romae apud Sanctum Pctrum, anno lucarnationis dominicae millc-
simo quadringentesimo octuagesimo secundo, dccimo octavo kal. maii, pontifica-
tus nostri anno undccimo.

S^. 1). N. SIXTl r.VPAK V.

DECRETALES LITTERAE
Ql IBUS S. BONAVENTUR.V, SERAPIIKJIS DOCTOR, EP. CARD. ALBAN.

INTKK KXIMIUS EORKGIOSQUK SANCTAE CATHOMCAK KCCLKSIAK

DOCTOKKS ADNUMKR.VrUR.

SIXTUS EPI800PUS

SERVUS SERVORUM DEI .

llniversis venerabilibus fratribus noslris Patriarchis . Priinatibus , Arcbiepisropis , Episcopis et dilectis filiis
aliarum ecclesiaruin Pi'aelatis [ler universum terrarum orbem constitutis . salutem et Apostolicam
benedictionem.

Triuniphantis Hierusaleni gloriam senipiternani et Sanctoruin cum Cliristo
felicissime regnantium nunquam marcescentes coronas cum gaudio admirans
sancta Mater Ecclesia , adhuc in terris militans, ad eandem vero iustitiae coro-
nam festinans, Deum in Sanctis suis mirabik^m praedicare non cessat. Nec vero
insignes tantum victorias et praeclara Sanctorum merita eximiis laudibus cele-
hrat, sed eosdem Sanctos, quos Deus mirifice honorificat, ipsa quoque pie ve-
neratur ac colit , quorum nimii-um praedicatione salutarique doctrina institiita ,
sanguine fundata, inustribus caritatis operibus atque exemplis educata, fer-
ventibus illorum apud Deuni precibus quotidie adiuvatur. Quamobrem debitis
etiam congruisque honoribus, unicuique Sanctorum singuhitim tribuendis, ad
caelestis illius Hierarchiae, ubi onmia in caritate perfecta ordinata sunt, nor-
mam atque imaginem sese conformare, quantum quidem in liuius praetereuntis
mundi exilio licet, inaxime studet. Nam quemadmodum in magna iUa sunimi
Patrisfamilias bonisque omnibus cumulata domo mansiones multae sunt , et
beatae illae animae mira quadam varietate unius gloriae beatitudine perfruuntur,
sic catholica Ecclesia, quae caelestis illius effigies est, ut castrorum acies ordi-
nata, in veneratione Sanctis Dei adhibenda sacros illos ordines, divino illustrata
himine, agnoscit atque distinguit. Itaque dum gloriosum Apostolorum chorum,
dum Prophetarum hiudabilem numerum, dum fortissimorum Martyrum laudat
exercitum ceterisque Sanctis suo loco et ordine rite honores defert, in uno
caritatis spiritu et consimili piae devotionis affectu multipliciter exultat. Inter
illos vero beatissimos Sanctorum choros, quorum memoria a cunctis fidelibus
religioso culto merito celebratur, insigni splendore ehicet sanctorum Doctorum
ordo a Pauh) Apostolo diserte enumeratus , cum ait : Et ipse dedit quosdam qui-
dem ApostoloSy quosdam autem Prophetas, alios vero Evangelistas, alios autem Pa-
stores et DoctoreSy quos vineae suae strenuos fidelesque cultores atque operarios
constituit, ad consummationem Sanctorum in ojnis ministerii, in aedi/icationem cor-
poris Christi. (I. Cor. 12, 28; Eph. 4, 12.). Hi sunt, cle quibus divina Sapientia
clamat : Qui elucidant me vitam aeternam hahehunt (Eccli. 24, 31.). De his An-

\I.VI BILLA SIXTl V.

«ii'lus {i})U(] DanioliMH l(K|uitur: Qiii autem docii fuerint , fuhjebunt qmsi splendor
firnunnenti , et (jui ad iustitiant erudiunt nuiltos^ (juasi stellae in perpetuas aeternitates
(Dan. 12, 3.). Eos (lonique Salvator ipse Christus Doniinus insigni illo elogio or-
na\it : Qui fererit et docu£?'it, hic magnus vocabitur in regno caelorum (Matth. 5, 19.).
(\\\\\ autcin (>nuii]>us teniporibus sacroruni Doetoruni studiuni et doetrina in Ec-
tlesia Dei utilis et siihitaris fuit, tuni niaxinie fruetuosani et plane neeessariani
csse res ipsa (U^nionstravit, euni, persecutoruni christiani noniinis liorrihili fu-
rore represso, in ipsa Eeelesiae pace teterrinia liaeresuni bella veliementius exci-
rata sunt. Tune enini liaereticoruni doli et falhieiae, qui , diaholo insti^ante^
iu a<iTo Doniini zizania superseminare non intermittunt, Doctorum cura et dili-
Lcentia (U'teetae , et pestiferi ac detestabiles errores gladio spiritus amputati, et
eatlioHeae veritatis vi, sacris Doctoribus administris , mendacium prostratum.
(,)uare iure ()|)timo Hyadum stelhu'um nomine sancti Doctores in Ecclesia de-
sijjfuantur, qui , perfripda hyeme et longis infidelitatis noctibus expletis et
perseeutionis tempestate sedata, tunc clariores sanctae Ecclesiae exorti sunt, cum
\'eritatis sol per corda fidelium altius calesceret, et tanquam novo fidei vere
lucidior annus aperiretur.

§ 1. laui vero inter eos, (|uos Dominus magnus spiritu intellig-entiae replere
voluit, quique tanquam imbres eloquia sapientiae suae in Ecclesia Dei emise-
runt, merito numeratur S. Bonaventura, Confessor et Pontifex et in eadem
catliolica Ecelesia Doctor eximius, quem felicis recordationis Sixtus Papa IV.,
l^raedeeessor noster, ob admirabilem vitae sanctitatem et praecellentem doctri-
nam in Sanctorum numerum adscripsit.

§ 2. Is enim Balneoregii in Etruria natus, ut piae matris voto satisfaeeret,
adolescens seraphicam Saneti Francisci Religionem est ingressus , per cuius ve-
stip:ia recentia adhuc novus Christi miles humiliter et constanter innedens, salu-
lierrimam regularium institutorum observantiam tanto animi ardore tiintaque
cordis aviditate hausit, ut summa in eo sanctitas appareret, ac vitae innocentia
it castitate , sancta humilitate, patientia, mansuetudine , terrenaruui rerum de-
spicii'ntia, caelestium desiderio onmibus et exemplo et admirationi esset. Tanta
(pioque spiritus dulccdine et divini amoris fervore inflammatus in Deum rapie-
batur, ut iam in cellam vinariam Sponsi introductus et vino optimo earitatis
cbrius, lesum Christum crueifixum et patientem ubique intueri et in eius vul-
neribus habitare videretur. Ad hanc vero eximiam vitae sanctitatem vir Dei ma-
«j:nam pi*aestantis doctrinae laudem adiunxit, Deo ita disponente , ut ad eius
^doriam et Ecclesiae utilitatem uon solum exemplo, sed verbo et eruditione
ma^nopere proficeret. Itaque cum in sacrarum Litterarum studio, ■sanctorum
F^atrum lectione et scholasticae the(^logiae perneeessaria disciplina, Alexandro
de Ales ma^istro, insiirni illius aetatis theoloo-o, diligentissime versaretur, brevi
tcnj])oris spatio cxccllcntis ingenii bonitate, assiduo labore, et quod caput est,
^n-atia S])iritus sancti , (jui vas aurcum in honorcm eleetum omni ex ])arte for-
ina))at, t^mtos ])ro«j:rcssus fecit ct ad tautam doctrinae perfectionem pervenit ,
ut doctoris et magistri iusip^nibus in celeberrimo Parisiensi g-ymnasio solemni
iiiorc clecoratus, sacram tlieolotriam ibidcm ]iublice ]U'ofessus sit.

§ 3. Tantam vero laudcm iu intcr])rctandi munere et in univcrsae theolo-
^iae scientia cst consecutus, ut viri doctissimi eius doctrinam et eruditionem
adniirarcntur. Et (piidcm nudti])li(res sancti viri lucubrationes et praeclara scripta,

UIJI-L\ SIMI V. Xl.\ II

quae {ulliuc nia^^iia Kcclosiao utilitatc ct uou uicdiocri I)ci hcucticio cxstaut,
quac(|uc ct uostrac ct su])cri()ruu» actatum \iri cruditi inuito (;uui iructu lc^c-
ruut ct iua<i'U()])crc (U)uq)r()l)ariiut , ([iiautus iilc in tlicoloj^ia fucrit, satis (Jccia-
raut. Ka cuiui (li\iui iu^-cuii sui uiouuuicuta ])()Ktcris rcli(|uit, (juibus ])cr(lifiicilcs
et uuiltis obscuritatibus iu^olutac (|uacstioucs uia^na ()]>tiui()runi arjiinncntoiMnn
copia, \ ia ct ordinc cuuclcatc ac dilucidc cx])li(;autur, lidci catliolicac vcritas
illustratur, ])cruici()si crrorcs ct ]3rot'auac hacrcscs ])r()fli<j,autur, ct ])iac tidcliuni
uicutcs ad Dci auiorcui ct (^aclcstis ])atriac dcsidcriuui aduiirabilitcr iuHauunan-
tur. Fuit cuiui iu S. I^ouavcutura id pracci])uuui ct siu<;ularc, ut uou soluin
arouiucutaudi subtilitatc, (ioccudi facilitatc, dcfiuicudi solcrtia ])racstarct, scd
diviua (juadaui auiuios pcrmovcndi vi cxccllcrct. Sic cuiui scril^cudo cuin sum-
nia cruditioue parcui pietatis ardoreni couiun^it, ut lcctorem dooendo mo\cat
et iu iutimos aniuii reeessus illabatur, ac dcui(]ue serapliicis (piibusdam aculcis

1 cor couq)uu<>,at ct mira dcvotioids dulccdiuc pcrfundat; (juam saue ^ratiam iu
cius ore et calamo difiusam admiraus pracdeccssor nostcr 8ixtus IV. Poutifcx

j illud dicere non dul)itavit, Spiritum Sanctum in eo lo(5utum vidcri.

§ 4. Cuui igitur servo fideli tam multa ct prae(dara a Domino talcnta csscnt
crcdita, ut illis ad fratrum utilitatcm excrccndis ct nc^x)tiandis caelestis <j,ni-
tiae thesauros amplificarct, divino consilio ct summo totius sui Ordinis consensu
Romae Minister Generalis septinuis post bcatum Franciscum est factus; (pio in
officii munere non solum prudcntiam , vioilantiam , sollicitudinem pracstitit, scd
tauto fratcrnae caritatis ardore exarsit tantaque christianac humilitatis demis-
sione fratribus inservivit , ut in eo illud Salvatoris agnosccretur : Qui maior est
in vobis, sit vesfer minisfer (Matth. 20, 26.)-.

§ 5. Quin et piae memoriac praedecessor noster Clemcns Papa IV. , qui sau-
ctum virum vahlc dilexit ct cius doctrina mirifice est delectatus, ut h\m cx-
cellens virtus et prudentia ad multorum utilitatcm hitiori in campo excurrcrct,
insignem Ehoracensem arclnepiscopatum ci olitulit. IUc vero cum se a seraphi-
cae paupcrtatis (K)mplcxu divelli nou facile patcrctur, ol)latam dignitatem mo-
deste atque humiliter rccusavit.

§ 6. Ceterum cum Gregorius X., sumnuis Pontifex, ob gravissimas christiauae
reipublicae causas Concilium generale Lugdunum indixisset virosque sancti-
tate, doctrina et sapientia praestantes per^piirerct , quorum forti et fidcli.opera ad
rei maximae tractationem atque explicationem uteretur, duo in primis claris-
sima illius aetatis lumina e duohus fiorentissimis Ordinibus Praedicatorum ct
Minorum delegit, Sanctos Thomam et Bonaventuram , quos ad se ire iussit. Sed
cum alter iu ipso itinere in morhum incidisset atque ad gloriae coronam feli-
citer e\'olasset, S. Bonavcntura, Lugdunum profectus, humanissime exceptus cst
a Romano Pontifice Gregorio, qui in cius virtute et sapientia ita acquiescebat,
ut Concilii recte dirigendi et administrandi partes ei praecipue tribuendas esse
decerneret. Quare ex publica Ecclesiae utilitatc ct necessitate, ut inaiori cuni
dignitate et auctoritate Concilii rebus non solum interesset, sed praeesset, statuit
lucernam ardentem et lucentem supra excelsum candclabrum ponere, ut iu domo
Dei magis luceret.

§ 7. Itaqiie S. Bonavcnturam; nullos honorcs appetcntem, fugientem potius,
sed Christi Vicario obtemperantem nuUosque pro Ecclesia labores subire recu-
santem, tanquam in totius orbis terrae theatro in sacrum Cardinalium collcgium

XLVIII Bll.LA SIXTI V.

rt in Ki^iscoporuin onlincin statini cooptavit; nani ccclesiae An^anensi illuni
praefecit, qui lionos anti(piioribus presbvtcris Cardinalibus tri])ui solet. Qua ille
aniplissinui dipiitate auctus, nniversani in Dei ^loriani et Ecclesiae utilitateni
eontulit. Etenini in rebus Coneilii arduis operani e^reji^iani praestitit, catholicam
ti(li'ni constantissinie (lefendit, pravas opiniones acerrinie refutavit, eiusdenique
prudcntia, doctrina, sanctitate, orationibus Gregorii Pontificis pastoralis solli-
citudo tantopere adiuta est, ut sublato per Dei niisericordiani schisniatis dissi-
dio, Miehael Palaeoh)«i:us, Graecoruni iniperator, orientah\sque nationes ad Apo-
stolicae Sedis obedientiani , unitateni connnunionenique redierint; ac (h'ni(jue
diji-nus habitus est, (jueni Graeci Eutyeldi noniine appelhnvnt.

§ 8. Merito i^itur, cum paulo post in eodem Concilio fortissinms Christi
athh'ta ex huius vitae peregTinatione ad caelestem patriam emigrasset, onmes
eius niortem (hihierunt, omnes connnunem iacturam deph)rarunt, omnes illius
fmms hicrvmis et laudibus omarunt, sed unus praeter ceteros, viri sanctissimi
vitam inte^errime actam, mores probatissimos , labores permultos pro Eccdesia
susceptos, doctrinam in illo ipso Concilio spectatam insigni laudatione verissime
ceh'bravit. Is fuit piae memoriae Petrus Cardinalis a Tarantasia, vir eruditione
tt clu'istiana ehxjuentia praestans, qui postea ad pontific^.atus fasti^ium evectus,
Innocentius Papa V. est appellatus. Ipse vero Sunnnus Pontifex Gregorius X^
ex intimi animi sensibus amissum fratrem, adiutorem et consiliarium fidelissimuni
dolens, palam ^ravibus verbis testificatus est, catholicam Ecclesiam, quae ex tanti
viri pietate et doctrina fructus uberrimos acceperat, magnam illius morte iactu-
ram fecisse. Sed vcre a Spiritu Sancto dictuni est : In memoria aeterna erit iustus
(Psal. 111, 6.). Nam qui in vita illustris fuerat, nmlto post mortem factus est illu-
strior , Deo cjui a(hnirabilis et gloriosus est in Sanctis suis , signis compluribus
ac pro(hgiis et miraculis maxime insignibus servi sui sanctitatem comprobante.

§ 9. Quorum miraculorum fama cum apud omnes percrebresceret , idem
Sixtus, praedecessor noster, e sublimi Apost(^licae Sedis specula ea aspiciens , di-
gitum Dei, qui facit mirabilia magna solus, ibi plane esse intellexit. Itaque et
sponte sua, et clarae memoriae Frederico Romanorum inqxn^atore, regibus, re-
bus])ublicis, ducibus civitatibus(jue ])ermultis vehementer re(juirentibus, ac
onmium fere fidelium consensu efHagitante, de viro praestantissimo Bonaventura
P^]:>isco]:)o Cardinali in Sanctos referendo Pontifex Romanus dignam CH^gitationem
suscepit. Sunnna igitur cura et diligentia vitae illius eximia sanctitate et niira-
culorum veritate examinata atque comjiertii, omnibus denique, quae ad eam rem
pcrtincbnnt, rite recteque actis, ad Dei gloriam et Ecclesiae catholicae exalta-
tioncm, ])ro sua sunnna eique a Deo in beato Petro Apostolo tradita potestate,
cundcm bcatum l^onaventuram , de fratrum suorum S. R. E. Cardinalium et
l^raclatoruni onmiuni consensu, in Sanctos retulit et in Sanctorum Confessorum
I*(»ntificum Do(^toruni numcrum adscri]3sit ahjuc aggrcgavit eiusque festum an-
niversarium dicin sccunda mcnsis lulii dominica dic celebrari, ofhciuuHjue de eo,
veluti dc ('onfessore Pontificc Doctorc in universa Ecclesia recitin'i iussit, aliis
itcni dccrctis adiectis, (juae in eiusdem Sixti litteris plenius continentur.

§ 10. Et (juamvis gloriosus hic Doctor S. Bonaventura et in Ecclesia catho-
lica celcbeiTimus sit, et in caclo niaxime res])lendeat, ubi corona illa est coro-
natus, (juani rcjiromisit Dcus diligcntibus se, nec ulla humana re indigeat, qui
bonis illis cuni Cliristo ])crfruitur, (juae nec oculus vidit, nec in cor hominis

lULKA SIXTI V:. .\M\

ascCTKlcriint; iir^et nos tanion caritiis (^ln*isti, ct ardcns (|ni<hun dcvotionis af-
fectus, (ino crj2,a cnni al) incinitc fcrc actatc pcr]K'tno cxarsimns, nt dc cins
sanctitatc ct doctrina nia^is niaf>^is(juc propapnida atcjuc illnstnnida, ((uantnni
euni Doniino possunuis, (*op:itc'nms. Movcnnir (juidcni, nt par cst, sancta cnm
eo connnunionc scrapliicac Kcli^ioin*s nostrac, in (pia cducati ct tot aiinos vcr-
sati suiiius, ct cui taiKjuain inatri o])tiinc incritac, omnia ]iictatis et ^rati animi
inonumcnta ])racstarc dcbcmus; scd mnlto ma^is niovcnt nos I)ci ^loria, ])asto-
ralc otHcium (juod <;criinus, viri sanctissimi ]u*o Ec(dcsia Dci tot !^uscc])ti labo-
rcs, t^)t illustria mcrita, tiuita cum Romana Ecclcsia coniunctio, in cnius ain-
plissimo ordinc ct scnatu sunnna cum laudc conscdit. Dcniquc movct nos Ec-
elosiae universalis utilitas, quae cx tan ti Doctoris eruditione seiii]i('r inaior ct
uberior capi potest, praesertim cum haereticorum insidiae ct diabolicae ma(dii-
nationcs, (piibus sacrain tlieologiain, (|uae Scliolastica a]3pellatur, lioc hu^tuoso
saeculo op]>u^iiant vchementissiine, nos magnoperc a(bnoncant, ut candcin thco-
looiam, (]ua nihil Ecclesiae Dei fructuosius, omni studio rctineamus, illustremus,
prc^pageinus. Divino enim illius niuncre, (jui solus dat spiritum scientiae et sa-
pientiae et intellcctus, (juique Ecclesiam suam per saecuh^rum actates, prout
opus est, novis beneficiis auget, uovis praesidiis instruit, inventa est a maiori-
bus nostris, sapientissimis viris, theologia Scholastica, quam duo potissimum glo-
riosi Doctores, angelicus sanctus Thoinas, et seraphicus sanctus Bonaventura,
clarissimi huius facultatis professores, et primi inter eos, (jui in Sanctorum nu-
merum relati sunt, excellenti ingenio, assiduo studio, magnis laboribus ct vi-
giliis excoluerunt atque ornarunt, eamque optime dispositam inultisque modis
praeclare explicatam posteris tradiderunt. Et huius quidcm tam salutaris scien-
tiae cognitio et exercitatio, quae ab uberrimis divinarum litterarum, summorum
Pontiiicum, sanctorum Patrum et Conciliorum fontibus dimanat , seinper certe
maximum Ecclesiae adiumentum afferre potuit, sive ad Scripturas ipsas vere et
sane intclligendas et interpretandas, sive ad Patres securius et utilius perlegen-
dos et explicandos, sive ad varios errores et haereses detegendas et refellendas.
His vero novissimis diebus, quibus iam advenerunt tempora illa periculosa ab
Apostolo descripta, et homines blasphemi, superbi, seductores proficiunt in peius,
errantes et alios in errorem mittentes, sane catholicae fidei dogmatibus confirmandis
et haeresibus confutandis pernecessaria est. Et profecto rem ita se habere, ipsi-
met veritatis inimici sunt iudices, quibus theologia Scholastica maxime est for-
midolosa, qui profecto intelligunt, apta illa et inter se nexa rerum et causarum
cohaerentia, illo ordine et dispositione, tanquam militum in pugnando instru-
ctione, illis dilucidis definitionibus et distinctionibus, illa argumentorum firmi-
tate et acutissimis disputationibus lucem a tenebris, verum a falso distingui ,
eorumque mendacia multis praestigiis et fallaciis involuta, tanquam veste de-
tracta, patefieri ac denudari, Quanto igitur magis illi hanc munitissimam Schola-
sticae theologiae arcem oppugnare et evertere conantur, tanto magis nos decet
hoc invictum iidei propugnaculum defendere, et haereditatem patrum nostrorum
conservare et tueri , et acerrimos veritatis defensores meritis honoribus , quantum
possumus, decorare.

§ 11. Quamobrem, ut seraphici Doctoris eruditio ad multorum utilitatem
latius diffundatur, et ex eius libris et operibus eruditi et studiosi viri copiosio-
res suavioresque in dies fructus capiant (quod ad ipsius Sancti , quamquam in

S. Bomv. — Toni. I. Vlil

^ mi.lA SIXTI V.

oat'l<» l)i'atissiini , t»l<>riaiii ali<juani taccn' non (.'st dul)itan<luin) primuin quidein
iii aluia Lrlx' iiostra, in liac hasilica Sanctoruni Duodccini Apostoloruni, Sancti
Bonavfnturac noniinc collc^ium instituimus, in quo cx liuius praecipue eximii
di'\(iti(juc D(K'toris opcribus ct commcntariis sacra tlicologia publice explicetiir.

vi 12. Diindc ctiani o])cra illius omnia , (juac inveniri potuerunt , partiin
iiondum cdita nostra(|u<.' auctoritatc ct im])cnsis undi(]ue conquisita , ])artini
iam c\ ul<iata , simul oiiinia decenti foriiia et quam emendatissiinc imprinii ct i

e t\ j)o«^ra])liia nostra Vaticana in luceni emitti (ruranuis. Quod autem ab i])so
pontificatus nostri initio, Dco , ut ])ic crcdimus , ins]3irante , constantcr ])ro])o-
yuimus, saiicti liuius Doctoris nonicn ct mcrita <>'loriosa a])ud omnes pro viribus
cclcbrarc tididiuiiKjuc cr<»a cuiii vcncrationcm augere ct anipliti(rare, sanc ad id
quo(iuc non nicdiocritcr cxcitati sumus cxcmplo sanctac memoriae Pii Papae
A ., ])racdcccss()ris nostri , dc cliristiana rc|)ublica optimc nicriti, et (lucm ut pa-
rcntcni adliuc rcvercmm' et colimus.

§ 13. Is cnim rcligiosa })ictatc et singidari devotione j^crmotus, (jua afficic-
batur crga sanctum Tliomam de A(}uino, Ordinis sui decus et Ecclesiae catbo-
licae ornamcntum, cui^icns codcm modo eundcm Sanctum ob eius pracstantis-
«ima iii catliolicam Ecclcsiam mcrita congruis honoribus exornarc, praeter alia
hoc iussit at(jue decrcvit, ut illius festus dies (|uotannis duplicis offtcii ritu ad
instar sanctorum (juatuor Ecclesiac Doctorum perpetuo celebraretur; quod et
S. Bonayenturac, Doctori cximio , tribui dcbere ac^iuum })rofecto existimamus,
cum tam multa intcr cos virtutis, sanctitatis, doctrinac, meritorum coniunctio
et similitudo intcrcHHlat. lli cnini stoif duae olivae et duo candelahra (A})oc. 11, 4.)
in domo Dci luccntia, ([ui et caritatis }jingucdine et scientiae lucc totam Ec-
clcsiam collustrant; hi singulari Dei }irovidentia codcm teni}:)ore tan(|uain duac
stcllac cxorientes ex duabus clarissimis regularium Ordinum familiis })rodierunt,
(juac sanctae Ecclesiae ad catholicam religionem pr()})ugnaudam maxime utiles,
ct ad omncs labores et pericula })ro orthodoxa fidc subeunda }3aratae semper
existunt^ ex (juibus, taiKjuam cx fertili et })cnc culto solo, (juotidic }:)cr Dei gra-
tiam fccundac ct fructuosae ])lantae })rocreantur, hoc est viri doctrina ct sancti-
tatc ])racstantcs, (}ui Petri naviculac , tot fluctibus agitatac, ct Romano Ponti-
fici, cius cla\um non sinc magna sollicitudinc tcncnti, fortem ct fidclcm o}3e-
rani navant. Ili duo Saiicti , cuni esscnt coaevi iisdcnujuc studiis dediti, condisci-
})uli, simul magistri, })ari ratione a Gregorio X. summo Pontifice, cum and)o ad
Concilium c\-ocarcntur, honorati, ct in huius vitac peregrinationc fraterna (^arita-
te, s])irituali familiaritate, sanctorum laborum societate valde coniuncti fucrunt,
ot deni(juc ])ari grcssu ad caclcstcm })atriam commigrantes, })ariter felices et
gloriosi illa scni})itcrna bcatitudine })crfruuntur, ubi codem caritatis affcctu, ut
pie crcdinius, })ro nobis in liac lacrvmarum vallc laborantibus orant divinauKiuc
opem im])lorant, ut mcrito idcm Sixtus IV., hos duos San^rtos })ersiinilcs et quasi
geminos in (Miristo fratrcs agnosccns, statucrit, sanctum Bonaventuram consimili
vcnerationis ct hon(>ris j^racrogativa at(}ue S. Thomam decorandum esse.

'' § 14. Q'iod igitur a iiobis ct scra})hici Ordinis (^aritas, et sancti Bonaventurac
mcritorum magnitudo, ct catholicac Ecclcsiac, ('uius oubcrnacula nobis, li(H't
immcrcntibus, a Dco commissa sunt, utilitas et aedificatio re^iuirit, habita su])cr
his omnibus cuni vcncrabilibus fratribus nostris S. R. E. Cardinalibus dclibcra-
tionc inatura, dc eorundcm consilio ct unanimi assensu ct ex certa nostra.

lu Li.A sixn v: U

RclcTitia av (\v attrilmtac nobis Ay^ostolicac potcstjitiK ])l('nitu(liiu', liac nostra
pcrpctuo valitura constitutiouc, (loctrinan) ipsius S. Honavcnturac a supradi^^tirt^
prac.dccessoribus nijstris, Clcnicnte IV., (ircj^orio X. ct Sixto IV. laudatain, in Con-
cilio Lu<»;dnncnsi nmxinic spcctatAni, in Florcntino ctiam ad rcs difficilcs cxpli-
candas adbibit^nn, ^ravissimonnn virorum auetoritiitc tcstifictatam ct connncn-
data.m et eximio Ecclcsiae Doctore di^nam , nos (pio(pic ])biriinum in Domino
laudamus et commcndamus, ac b'ttcras eiusdcm Sixti IV., (juas pro cxprcssis'
lioe k)co babcri vobimus, exeeptji eius ordinatione dv fcsto die S. Bonavcnturae
sccunda Dominica lubi ccb»brando, baruni tcnorc a])pro])antcs et innovantcs ,
ipsum S. Bonavcnturam, iure Siinetorum Doctorum consortio ab co(b^m Sixto IV*
adseriptum et eonnumeratum, auetoribite Apostolica tenore praesentium intx^r
praecij3uos et primarios, qui theologicae facultatis mafiristerio excellucrunt, ba-
bcndum ac venerandum esse, decernimus et dcclaramus.

§ 15. Atquc ob eam (^ausam spcrantes in Domino, huius Seraphici Doctoris
bicubrationcs ad doctrinam et dovotionem, quam in cb>ro populoque christia-
no magnopere bicere et ardere cupimus, maximo a^bunu^nto fore, ilbus bbros,
(^ommentarioft, ()]:)uscula, opera deni(jue onmia, prout ex nostra typographia Va-
ticana quam emendatissima , ut supra dictum est, emittuntur, ut aliorum Ec-
clesiae Doctorum, qui eximii sunt, non modo privatim, sed pubbce, in gyiima-
siis, academiis, schobs, collegiis, k^ctionibus, disputationibus, interpretationibus,
concionibus , sermonibus omnibusque abis ecclesiasticis studiis christianisque
exercitationibus citari, proferri, atque cum res postulaverit, adhiberi voblmus.
et decernimus. '■■•■■

§-16. Et nihilominus, ut sapientissimi huius Doctoris gloriosa recordatio, si
non pro ipsius (bgnitate, at salteni pro humana tenuitate, ob ingentia ilbus merita
ar(k»ntiori studio recolatur, febcis recordationis praedecessorum nostroruin Boni^
facii Papae VIII. , qui de sanctis quatuor Doctoribus, et Pii Papae V. , de prae*
dicto S. Thoma eadem praeceperunt, exemplo adducti , praecipimus, ut eiusdem
S. Bonaveuturae dies festus in omnibus christiani orbis partibus sub dupbci
officio a cunctis personis ecclesiasticis, saecularibus et quorumvis Ordinum re-
gularibus tam publice quam privatim pridie Idus lubi (non obstante praedicta'
Sixti IV. ordinatione de secunda Dominica dicti mensis) celebrari atque in Ca-
lendariis, cum Doctoris nomine et festi dupbcis adiectione describi et imprimi
debeat, etiamsi in novissimis breviarii et missalis Romani reformationibus ali-
ter dispositum fuerit, neque secus atque a nobis ut supra ordinatum fuit, per
(|UOScumque quavis auctoritate praeditos , censeri aut interpretari posse decer-
nimus.

§ 17. Hortantes universos utriusque sexus Christi fideles civitatis Babieo-
regii , quae clarissimum hoc edidit lumen, et ilbus dioecesis , ut eodem die festo
a servilibus, de sanctae Ecclesiae more, operibus abstineant. Ut autem Christi
fidelium devotio ad seraphici huius Doctoris diem festum colendum eiusque
opem pie implorandam eo magis accendatur, quo ex hoc caelestis gratiae dono
se uberius conspexerint esse refectos, de omnipotentis Dei misericordia ac bea-
torum Petri et Pauli Apostolorum eius auctoritate confisi, omnibus utriusque
sexus Christi fidelibus tani in dicta civitate et dioecesi Babieoregii, quam in
praeclara Galbac urbe Lugduno, ubi ille bono certamine legitime decertato,
cursu consummato, fide servata, ex hoc calamitoso saeculo ad meritorum suo-

Ul un.i.A si.VTi V.

ruiii prjuniiiiiii ct coroiiam in caoluiii fclicitcr niioravit, in alniaquc Urbe no-
stra, ul)i in luic Basilica sanctoruni Duodccini Apostoloruni collcj>:iuiTi a nobis,."
ut iani (lixinius, cst crcctuni, constitutis, i\\\i cius fcstum luiiusniodi, ut cctcras
dc pracccpti) Ecclcsiac s^irvari solitas fcstivitjites, devotc colcntes, vcre pocni-
tcntcs ct sacranicntali pcccatoruui suorum confessionc praemissa, eo die sanctis^
simum Eucliaristiac Sacramcntum sumscrint, plcnariam (mmium pcccatorum
.suorum indul<i'cntiam ct rcmissioncm misericoixlitcr in Domino conccdimus ct
elar^inun". Qui vcro ccclcsias Fratrum Minorum S. Francisci ipso dic fcsto a
primis vcspcris Uvsquc ad occasum solis ciusdcm diei devotc visitavcrint, pias
inibi ad Dcum })rcccs, prout sua cuicjuc sug^cret devotio, cffundentcs, decem an-
nos ct totidcm (juadragcnas dc iniunctis eis scu alias (piomodolilx^t debitis
p(,>enitcntiis per pracseutcs littcras. pcrpetuo .duraturas,. quas sub quibusvis in-
dulgcntiarum revocationibus vcl limitationibus nuUo modo comprehendi volu-
nius, miscricorditcr in Domino rclaxamus. . j;; -u

..,; § 18. Quocirca fratcrnitati et discrctioni vestrae per Apostolica scripta manda-
mus , ut pracscntes litteras et in eis conteiita quaecumquc in suis quilibct pro-
vinciis, civitatibus, ecclcsiis et dio(3cesibus solenmiter publicari , et ab omnibus
pcrsonis ccclcsiasticis , Siiecularibus ct quorumvis ordinum rcgularibus ubique
Ljc()rum ct ^cntium inviolate perpetuo observari procurcnt.

§ 19. Volumus autem, ut earundem praesentium transumtis etiam impres-
sis, manu alicuiiLs notari publici. subscriptis , et sigillo alicuius j>ersonae in di-
jinitatc ccclcsiastica constitutac munitis, cadem prorsus fidcs ubique adhibeatur,
([uac ipsis pracsentibus adlubcretur, si essent exhibitae vel ostcnsae.

§ 20. Nulli ergo onmino hominum liceat hanc paginam nostrarum appro-
bationis, innovationis, dccretorum,. dcclarationis, voluntatum, praccepti, conccs-
sionis, clargitionis, rclaxationis ct mandati infringere, vel ei ausu temerario
contrairc. Si (piis^^ autem hoc attcntare praesumscrit, indignationem omnipotcn-
tis Dci a(^ bcatorum Apostolorum Petri et Pauli se no^^crit incursunim. 1

Datae Romac apud Basilicam SS. xn. Apostolorum, anno Incamationis Do-
minicae millcsimo quingentesimo octuagcsimo octavo, pridic Idus martii, Pon-
tificatus nostri anna tertio.

COMMENTARIUS

IN I. LIBRUM SENTENTIARUM.

PROLEGOMENA

AI) PUIMUM LIHRUM SEx\TEx\TlARUM,

liisignom (>t iiiler (hcologos colcbcrrimuni Comment;iriiini
in libros Sententiiiriim primo iiostrae editionis loco posuimus,
in quo excmplum cilitionis Vcnctac ct Parisicnsis sccuti sumus.
Uatio , quac potissimum ad hoc nos movit, hacc est, quod S.
Doctor suam in rebus iheologicis ct etiam phiiosophicis seii-
lcntiam in hoc Commentario ita copiosc cl profundc e.\|)licavil,
ul ea, quae in aliis libris ad varias sacrae doctrinae discipiinas
spectantibus scripsit ad intellectum illuminandum ct aflectum
inriammandum, ad hunc Commentarium tanquam ad suum
lontem praccipuum ct firmum fundamentum maxima ex partc
roduci jiossint. lluius igitur Commentarii tcxtu suae integritati
restituto ot opportunis iiotis iliustrato, non parum opis ction»
aiiis operibus edcndis tuiissc nobis \idomur. Qiiaproptcr singu-
lari quodam studio ad hoc incumbcndum esse ])utabamus, ut,
adhibitis (luam piuriinis et optimis manuscriptis aliisque admi-
niculis , nostra huius magni operis editio fieret quam maxime
correcta. Intcrim quac de hoc Commcntario et nostra ciusdcin
ediliono nobis observanda videnlur ad tria revocavimus capitula,
tractando primo de quatuor huius Commcntarii libris in generc;
secnndo de primo libro in specie , et de iis quac nos in co
cdendo praestavimus; teiiio dc libro Sontcntiarum Petri Lom-
bardi a nobis edito. Ilis adiiciontur nonnullao tabulac in com-
niodum lectoris.

CAP. I.

De quatuor huius Commentarii libris in genere.

% I. Anthentiros esse hniiis Commentarii qmtmr libros,
extra omnem controrersiam est. Primus liber incipit: Profmda
flmiornm scrutatns est; secundus: Solnmmodo lioc inveni ,
(jiiod Deus fccit liominem rectum.; tertius : Deus, qui dives est in
misericordia ; quartus: Unguentarius faciet pigmenta stiavitatis.
Profecto lot sciiptorcs, oliam coae\i ot suppares, tot cditiones,
lol codices manuscripti S. Bonaventuram huiiis libri auctorem
«•sse proclamant , ut recte asserere possit P. Bcnedictus Bonclli
{ Prodrom. VIII. p. I. c. I. S 3. col. 516.), quod « nemo vel
ex moi-osioribus criticis, niilii quidem compcrtis, inventus est
iliactcnus , qai huiusmodi Commentaria fuerit ausus in dubium

revocare. Utquid ergo in re moridiana lucc clariore al(}tie e-Vtr.i
omnis dubitationis aleain posita tempus tcrerc»? Suniciat i^i-
tur brc\iter commcmorarc , quod pracler tcstes cx Ordiii •
Minorum , dc quibus infra , Ilcnricus Gandavicnsis (de Scripto-
ribus ccclesiast. c. 47, cd. Alb. Fabricii j, qui morluus cst annd
1293, de S. Bonaventura haec profert: « Scripsit in quatuor
libros Polri ». Idom alVirmat Ptolomacus Lucensis, discipulus et
familiaris S. Thomae (Ecclos. histor. novac, XXIII. c. 2. apud
Muralori , Scriptores rerum italicarum , tom. XI. col. 1165).

Ipsc huius Commentarii auctoi', ut obscr^atur in Prodromo
( loc. cit. ) , satis se insinuat « ncdum iTanciscanum , nedum
-Mcxandri Ilalcnsis discipulum, scd ct Bonaventuram Parisiis seri-
bontom. Franciscanum quidcm, dum ait II. Scnt. d. M. a. 3.
q. 2. circa flnem: In regula B. Francisci simpliciter praecipitur.
quod illius regulac profcssores nihil omnino habeant pioprium
supcr terram ctc. Alexandri Halensis discipulum, dum in eodom
II. libro d. 23. a. 2. q. 3. circa finom disei'te nominat fratrom
.Vlcxandrum de Hales patrem et magistrum nostrum, et alibi
in Commenl. eundem appellat bonae memoriae. Tum oliam
Bonaventuram , dum IV. Sciit. d. 8. p. II. a. 2. q. 2. ad 3.
iiiquit : Si uiiam habercnt institutionem , unuin essel nomcn ,
sicut hoc nomcn Bonaventura clc. Parisiis quoque scribenfem;
nam IV. Sont. d. 20. p. I. a. 1. q. 6, quacrons purgatoiii locum
dctorminalum, inter celera sic liabct : Si di.xerimus, quod ubi pec-
caveiunt , illud omnino vcl incredibilc vcl improbabilo est, quod
omnos aniinae, quae Parisiis peccaverunt, Parisiis punianlur ».

§ 2. De tempore el occasione scribendi hunc Commentarium
audiendi sunt synclironi Ordinis scriptores. Eorum testimonia a
P. Bonclli in Prodromo ( I. c. 3. ) et a P. Sb;;ralea (Supplem.
pag. 168) hoc modo conciliantur, ut S. Bonaventura iam anno
1245 post Alexandri mortem incoperit logere super Sententias,.
sed tantum coram sui Ordinis Iratribus et inler domestica sopta.
Deinde vero cum licenlia Ministri Generalis ab anno 1248 pii-
blice docuit, ut licentiatus in proprio sensii. « Prac ceteris,
inquit P. Bonelli, audiendus est Fr. Salimbeniis de .\dam, Par-
mensis, Bonaventurae aequalis', referens in suis mss. Clironi-

1 In ecidem anao uterque InbituiH Serapliicura sumsit. Ctironica ipsius anno 1S37 impressa esl farmae. — Locus hic citalus in editis occurril pag. Ii9.

LVI

PKOLHGOMENA

ns dc ktannc Parimnsi, ii<nrrjli Minisu-o : Islc Kr. loanncs dc
Parnia «ledil liccntiani Fr. lk>na\ cnlurnc do Ilainco Rcgis, iii Pii-
risius kifcrcL, quod nunqujim aliciibi feccral, <iuia bacellarius crai
ncc adhuc catlicdralicus; ci lunc fccit Lcclurain i^upcr (olum
hvantrclium Lucac, (|uac pulcra ot opiima cst, ct supcr Scn-
icniiiis (|uatuor libros fccil , (|wi usque iii liodicrnum dicm uiilcs
••I solcmncs halNMtiur. (Airivbat tunc annus !2i8, nunc aulcm
agiuir annus Domiiii 1284. Conscniit lordanus in Chronico mss.
biblioUicc. Vaticanac fol. 259, ubi dc S. Doclorc habct: .\mio
VII. ad baz;ilarialum Paris. cl an. X. post ingrcssum rcligionis ad
magisicrium cst piomoius ».

€ St^cundum hacc illiid quod in^piit Chronicon .W Ministro-
rum licneralium, scriptum anno 1305: « In scplimo anno posl
ingrcssum Oidiiiis Senicntias lcgit Parisius, et in dccimo rc-
(cpi( cathcdram magistralcm », ila iiuciligcndum \idetur, iit
anno scptimo, S(nI. 1215, factiis fucrit baccalaurcus idoneusque
iudicatus ad theologicas disciplinas tradcndas Parisiis; non \ero,
quod tunc inibi e publico snbscliio lcctiiram acccpeiil , ulpole
(]uam, synchrono tesie Salimbcno, incepit non nisi anno 1248,
in (|ucm incidil annus decimus, cx quo noster Bonavenlura
vitam .Minorilicam duxil. Eodem modo fas esse \idelur inlci-
preiari Chronicon XXIV Gencialium Minisirorum, Bariholo-
macum Pisanum, ?. .\nioninuni, .Mexandrum .\iiostumetantiquum
(•atalogiim Generalium Ministioium apud Spcculum \itae B. Fian-
ciS(i ctc». llucusqiic Prodromus, (|ui dcinde corrigit falsam
chronologiain cdilorum Veneloriim (Dialriba pag. 10) put^iniium,
sub anno .seplimo, quo S. Bonaventura inter .Minorum septa audi-
toribus nostris legtTil, intclligcndum esse annum 1250, el sub
(lccimo, (juo cathedram accepil, aiinum 1253. Dcnique idem
P. Bonclli concludil : « .Non lamen negaverim , anno septimo pri-
vatim lcgcre |)otiiiss(! aiiditoribus nostris inier .Minorum sepla,
(liinimodo anniis scptimus slatuatur non aiino 1250, sed anno
1245». ('onllimalur liacc inlerprclaiio lcstimonio B. Francisci a
Fabiiano ', qui dc nostro S. Doctorc as.scrit: « liccnlialus sub
magisiro .\lcxandro, primo magistro Ordinis, quem, cum essct
in saeciilo, (ola Parisicnsis Univer.sit;is sc^juebatur, sub quo
«JC|itcm fnitres nostri fueruiit licentiali ct magistri cffccti in sacra
ihcologia. Hic iam dictiis Fr. Boiiaventiira vir elo(iuenlissimus
fuii, miiabilis in intcllcctu sacrae Paginac et totius sacrac tlieo-
logiac, piilclicnimiis serinocinator ad clcium ct jiraedicator ad
populiim, in cuius praescntia ubiquc tcrrarum oninis liiigua
'•ilebat». — Kliam Bcrnardiis a Bessa, iit supra iii Praefaiionc
gcnciali* relatiim cst, similitcr dicit: « Ilinc factuin est, ut in
.•■cpiiino aiiiio post ingressiim ad Ordinem Scnlcnlias legcrel
Parisiis ci in dccimo rccipcrel aithcdram».

Ex his lostimoniis palct, S. Bonaventiiram in aeiatc iuvcnili
inccpisse in scholis domesticis intcrpreUilioncin Senteiiiiaium, a(;
«imiil conflrmatur qiiod dicil Salimbcnc , ipsiim scripsi.ssc suum
(^tmmcnlariiim jnno 1248. (^uod tamcn, n( bcne obscrvatur in

Prodromo (col. 516), « cum grano salis accipicndum cst, daiido
antca et posiea dcbitiim tcmpus ad opus adco grande incipiendum,
prosc(|uen(luni pcrficiendunique; non quod intra uniiisanni 1248
angustias iiiud conccperit pepcritque ». .Nain si iain anno 1245
siiis fiatribus Sentcniias ex|)lic<i\il, absque dubio etiam scripiis
iiiaii(la\it lcctioiics suas, quas deinde pro inorc aliorum sui ae\i
auctomm accuratius elucubra\ii et piiblici iuris fecil. Satis autem
ccrtum csse videtur, hoc opus usquc ad fincni aniii 1256 iam
fiiisse ad linem jwrductum, cum Sanctus 2 Febr. 1 257 ^ cleclus
sit in .Minislrum(Jencralcm. Manifcslum cst , hoc gravissimo olBcio
S. Bonavcnturam a scholarum dispuuitionibus impcditum fuissc.
Quodsi hacc ita sc habent, lunc concludcre possumus, inter
omnes commentarios ferc innumerabilcs Lombardum explanan-
tes, saltem qui lypis publicali sunt, hoc opus S. Bonaveiiturae
ordine tempoiis vcl piimuin vel secundum locum occuparc.
Dixi: vel secunduin locum, ne derogem iuri B. .\lberti .M., qui
cum aetiile niaior sit (natus dicitur 1193, moituus cst 1280)
fortassc ctiain piius vei eodem cum S. Bonavcntura tempore
suum Commentarium scripsit. De hoc niliil aflirmaic nec negarc
audemus, quia circa chronologiam vitae huius eminentissimi viri
hucusqiic inulta siint incerta *. — S. Thoinas, si praestainus
fidein P. Bernardo Mariae De Rubeis ( Disscrt. criticac , diss. 1 0.
c. I ; ei 12. c. 2. ), egregium suum Commenlarium incepit ab
an. 1253 eumque complevit post accoptam lauieam magistialem.
— De Pctro a Tarantasia omnino constai, eum scripsisse suuin
Connnenlariiim posl S. Bonaventuram , cuius doctrinam in
miiltis locis , ut iam observavit Dionysius Carlhus., in com-
pendium redcgit, sicul in aliis locis Cominentarium S. Tho-
mae abbreviatum cxhibet. Teste Echardo ( Tom. I. pag. 250 )
Petriis incepit 1259 lcgere de Sententiis, quo<l posl aliqiiorum
annoruin intercapcdinem prosecutus est ab an. 1267.

Nec etiam alios (^ommentarios, soliimmodo in codkibus
mss. asscrvatos, antc S. Boiiaventurain ab alumms Ordinis Min.
sciiptos et ab ipso aiiclorc publicatos esse putiimus. Constat
quidem, in L'iii\crsitatc Paiisicnsi a tcmiiore, quo .MendicaiUes
ad cathcdram in ipsa liabcndam admissi sunt, lcctionem supcr
libriim Sententiarum vcl lege vel consuetudiiie ad dignitatem
magistralcm aspiraiuibus praescriptam fuisse. .\ec dubium esl,
quod liceiuiali ct magistri suas lecliones scriptis mandore eo-
ruinquc discipuli lcctiones veportare i. e. quoad partes princi-
palcs vcloci scriptura excipere solebanl. Fxenipium praebct
Scripium Parisiense Scoti, quod liabemiis tantiim rcportatum.
Iluiiismodi Coniincntarii rcportati ciiam aliorum auctoruin non
patici adhuc exstaiil in bibliollicds. Nec voliimus gpneratim iie-
gare, aliquos comincntarios in Magistrum sive rcportatos si\e
ab aiictore suo editos, sed noiidum impressos, anliquiorcs esse
possc Commcntiirio S. Bonavcnturae.

Non pauci scriptores putant, ante S. Bonaventuram e( ab
ipso eius magislro .\lcxandro Malcnsi fuisse scripium Commcn-

» In eia» Chronirii Fabrianci)»ibus mM. fol. 0, de quo inanuscripto plura
dlcit P. Ilonclli in Prodrumn lib. I. c. 15. col. 0.1, 61, nol.i f.

i \'kf. 111. (loU I.

.1 VVaddinKU!! ad annnro 1256 n. .1. cum alii« enm «equ(>nlibu« dicit, hanc
*l«ction«ni fnl»»e S Febr. JIVJ, quod raJMim eiil «ecundum compulum ordi-
nariuro, al \erum quidem »ecundum compulnm ill.i aclale a multis rcrepinm,
'jui noviim annuin a die Incarnalinni» i. c. 2."i Mailii. nnn a I lannarii in-
ripiebanl. IpM Chronica X.XiV Generalinm hanc dimcullalem ila dirimil :
• Hic Fr. loanne* (de Parma), c«Dvocato Roroae Capilulo Generali anno IS50

secAindum illos qui compul.inl annos ,ib Incarnalione Domini, sccundum illos
vero, qui coinpiiUnt annos a Nativitate, (257, in fe*lo Purilicationis H. .M. .
Cfr. Piodrom. col. 17, nola d.

'. Echardus (Scriptores 0. Praed. loni. I. pag. 163) pro cerlo habel, B.
.Mbcrtiim .in. (245 fuisse Parisios mistum ad legendum pro forma et gradu,
ul aiunt. .MUmcn M. R. P. Ilenr. Denille O. Praed., qui in rebus .id historiam
illius .leUlis spoclantibiis cst vcrsatissimus, pro sua in nos aniicilia nobis
cximmiinicavil , iljam asserlionem Echardi cerlo carere fundaineiilo; sed explo-
latum esse, U. .Mberlura 1218 legisse Parisiis.

IN I. I.IIUUM SKNTKNTIMU M.

All

lariiiiii iii Loiiiliardiiiii. Iloc asscril aiirlor liiin: Finiinnteutu
Iriitm Ord. H.l'. N. Friiiiciari, (rd. l>arisi('iisis !'>I2, lol. li iccioi,
i|iii posl(|iiaiii (l(> Sitinina lli<-ol(i(;ia(> lociilns csl , liacc addit:
« Scripsil cUam primiis intcr oiiiiir.^i dortoir.s snpcr .Ma};islrum
Scntomianim ad liltorani .scriptum cf;rc;;imn ». .Vtlamcii Natalis
.\k'xand(M', Oiidiniis multi(|nc postcos voiuut, hnnfC.oinuiculariuin
non CS.SC (liv(M'siiin a Smmna lhcolo;;iac cinsdcm .Mcxaiidri. Si lioc
csi v(Tmn, ccrtc non pul)li(a\it commcntarimn in Scntciilias.
na(>c cnim Smnma \ocari iniuimc potcst commcntarius in Ma;,M-
strmn, iili (Mii(|uc candcm iuspicicnti mauifcslmn cst, cnm rc-
nim cl ordinc ct lota dispositiouc iiihil liahcal. (|uo(l ad commcii-
tarimn iT(|uirilur, iiou uiagis (jnam Simnna S. Tliomac, (|iiam
(!er(o ucmo, coupruc lo(|ucus, \clil \(i('ar(> comni(>nlarinm in Ma-
fiisirmn. K contrario Sbarak-a (Snpplcm. pajjf. 17) (akMii commcn-
lannm praclcr Smnmain .Vlcxaudro viudioarc nitiiur, a(kiiiotis
uiullis tcstimoniis scriptorum , iiitcr quos iiomiuat II(>nrioum
liandavicnscm, (|ni (d(> Scriptorihns ccck^s. c. io.) ait, s(,Tipsis.sc
Alcxaiidriim siijx-r (iiialuor lihros Scutcntiarmn. Similitcr lo^iiuiiitur
Uayncrius Pisanus Ord. Pracd. in .sua Panllicologia, .Vlplionsus
Tolctauns Ord. S. Anjinsl., S. loanncs (]apistranus, Dionysiiis
Carlli. , (iiii distintrmiut Summani ciusdcm cl Comnicntarinm ,
aliique postcriorcs, (itii vidori possunt apiid cuudcm Sbaralcam,
-MTcrn' poliiisset Sbaralcjim cliani pkircs codiccs m.ss. iii bibiio-
thecis asservatos, (ini ciiin uomine .\lexandri inscripli snut ti-
tnlo Commentarii in Sentcntias vd fn Sententias.

Verumtamcn iidcm lii codiccs vim tcslimoniormn, ad quac
Sbarak>a provocat, magna ox partc cliduul. Nam si acciiratiiis
oxaminantnr, apparct, quod non continoaut Commontarios a
mcmorata Summa divcrsos , sed non nisi ipsam Summam. Hoc
ipsi obscrvavimns in noniuillis codicibus antiquis, ncmpc :

Assisii, bibliotlioca Conventus S. Francisci, Cod. membr.
in fol. parv., saoc. Xlll., sign. XXXll. B. 268. fol. I in sup. inarg.
Ale.mnder Halensis I. Sentent. Incipit: Quoniam sicut dicit Boe-
tliins in libr. de Trinit. Desinit: Finis prinii et initiiim srcmidi.
Socundus liber inscribitur: in librum II. Sententiarnm.

Florentiae, in bibliothcca Laiirentiana, plut. XXIV. dext.
('od. IV. membr. in fol., sacc. XIII., constat fol. 325, a seciinda
manu adnotalum fuit: Alexander de Ilales siiper secnndum
Sententiarum. Incipit: Completis tractatibus de iis quae pertinent
ad .^pecuhitionem Dei.

Parisiis, biblioth. S. Victoris; Cod. iio30 membr. sacc.
XIII. : in librnm IV. Sententiarum.

Nec loannem a Rupella, successoi'em .Mexandri in calhe-
dra Parisicnsi, commontarium publicasse putamus. Nullum lalis
operis codicem novimiis. Nec verisimile vidctur S. Bonavcnturac
a Supcrioribus mandatum fuisse , ut novum commentarium scri-
beret, si isti duo celobcrrimi magistri iam simile opus perfe-
cissont, cum ipse an. 1218 non fuorit aetate maior 27 annis.

Negari non potost, aotatem illam adolcseontiae vidcri potius
immaturam et imparom islis munoribusoboundis, scilicot docondi
iti cclcborrima studiorum metropoli theologiam ctlibrum inimen-
sum dc materiis tani arduis scribendi. Sed considerandum cst,
dona naturalia ct supernaturalia huius Seraphici viri magis etiam
excessissc ordinom communem ot vulgarem, quam annorum
p:Htci(as deficiobat a regula ordinaria , ita ut rccte dicerc potue-

rit SiMus IV. iii Kulla cauoiil/.alioiiis: « Piiiicorum aniioruiii spatio
incrc(liliil(>in riicral sciculiam cotisocutiis ».

Cclcnim S. l!oiia\ciiliiiM pio singiilari siia iiiodcslia c|
liiimililat(> siia sponlc cl \oliinialc iiittiquam ad (:itii ardiia adliiic
iu\(>tiis ctiiii pra(>siiinsissol , iiisi (ibcdienli.i , (piam |iid(ltobii-
liir erga ,sup(>riorcs , (>l rraicttia dilcclio (>rga suos fratres ,
iiisiantor hiinc labor(>m posiiilaiil(>s, propriam ipsi clcclkinom
pra('clusiss(>(. Ipsc hoc tos(a(iir iti lino libri (orlii iii Scnlctilias
liis vcrbis: < lcsiini Chiislum rogo, iil facial pro\ciiir(; iiiilii ad
ob(>dictiliac inoritum cl fratrum jirofcctmn , priipter <iiiiii' diiti
labiir iste fuil a principio assnmtii.s » ; cl adliiic ('xptcs-ius in
(|uo(lam aticcdoto prologo ad II. libriim Scntontianitii \cl poiius
opilogo ad I. librutii, (|iicm P. Kidclis priinns iii bibliothcca ci^i-
tatis Andcga\cnsis (Cod. 193, nicnibr. in fol., sacc. XIV, fol. Hii
\(>fso) (k'toxit ct exs(ripsit. Iliinc siio loco integriim dabimus; liic
atitcm initiitm: « Salvatoris opiliilanto gratia, (>\ quo perventmn
(>st ad comfiloiionom primi Sontonliarum ', Patnun iutcr\(>nicutc
inslaulia , oporlot inchoarc socundum. At (lucmadmodum iti
primo libro Sontonliis 2 adliacsi et (.■ommiinibus opitiionibus ina-
gistrorum ot polissimc magistri ol patri» nostri bonao nionioriae
Alexaudri, sic in couscquentibus libris ab (>orum vostigiis tioti
recodam. Nou cuim intoiido novas opiniones adversare, sed corii-
miinos ct apjirobatas rctoxorc. Ncc quiscfiiani ;icstimct , quod
noAi scripli velim essc fabricator; hoc (>nim scnlio cl fatoor,
quod sum paupcr ct tcnuis compilator » etc. More Sanctoriim
hoc a Serapliico dictum essc inagis secundum inspirationcm
humililatis, quani sccundum rei veritalcm, in confcsso cst apiid
onincs. Facilc cliam doinonstrari posse(, ipsum non simpiicem
compilatorem, scd verc aitc(oiem, vel saltem commentatorem
appellandum (>sso, si attoudimiis ad cas defiiiitioncs, quas ipse
sic pioponit : « Notandum, quod (iiiadruplox os( modiis faciendi
librum. Aii((iiis cuini scribk aliona nihil addondo vcl miUando;
ot istc incrc dicitur scriptor. .Miquis scribit aliena addoudo,
scd non dc suo; et iste compilator dicilur. Aliquis scribit ct
«ilicna ot siia, scd aliona (aiiquam priucipalia ct siia tanquam
annexa ad cvidentiam ; ol iste dicitur commentator , non auctor.
Aliquis scribit et sua et aliona, sed sua tanquam principalia,
aliena tanquam anncxa ad confirmationem ; et lalis dobet dici
auctor » (I. Sent. q. i. Prooemii).

Eadem modostia loquitur in finc II. libri Scntontiarum : « Si
cui autcm aliter vidctur ct fortassis melius in liuius quacstionis
determinationo, immo cxplanalione duorum librorum praccoden-
(iuni, non invideo; sed hoc rogo, ut si qnis aliquid in hoc
opusculo invencrit approbationo dignum , agat gralias Doo, lar-
gitori bonorum. In aliis voro locis, ubi ^ in\encrit vel falsiim
vel dubium vol obscurum , scribentis insufficientiae bcnigne in-
dulgeat, qui absque dubio, teste consciontia , \ora, aporta ct
communia dicere concupivit ». Denique in fine lil. Sent., « Immen-
sas, inquit, gratias ago Christo, qui adiuvil me pervenirc ad
consummationom opusculi, misoratus paupertatcm scicnliac et
ingcnii mei ».

g 3. De relatione quae est inler Summam Alexandri
Halemis et S. Bonaventurae Gommentarium plura dicenda
sunt. In quaestionibus docidendis auctor Commontarii sequilur

1 Leclio est dubia; pro Sententiarum etiain legi polerit fratrum.

•2 Videntur intelligi Senteutiae Petri Lombardi ; quod magis contextai totius huius Prologi respondet.
3 lu ed. Vaticana ut , sed conlra uostros codices.
S. Bonav. — Tom. I.

l.VIII

PROIKCOMENA

|)k>niin<]iu> iiiagislniin suiiin Almaiulriim, noii t;iii)on srni|)er: el
saepius ciiani s-nUMiiiaiii iilius (lariiis i-i accuraiius (loUTminat.
CuiicodiMuluni csl oliani, ipsiim plurimas auolorilaCes sive locos
Uim Patrum tum philosopliunim, miiluis (lollnitiones alia^iuc mulia
ad doolrinam s|HTlanlia e\ Suinma Alcxaiuiri sccundum sensum
adopuisse cl inlordum oliam partos oxijjuas ad verbuin doprom-
psisso. immo somol al(jue iioruni etiam pauluium plura adoptasse.
Iluf iKTlinonl alic|ui l(Hi o\ I!. ct III. Soiil. ; praecipue auicm II.
Soiit. d. 2.3. a. 2. q. 3 , ubi agilur de cogniliono Doi , (juam liabuil
Adam in sUilu innoccntiac. Hcsponsio ad hanc quacstionem inagna
c\ parte convcnil cum iis, quae legmitur in Summa Alexandri in
duabus quacstionibiis , scil. S, p. II. <i. \)i. a. I. 2. Attamen ubique
lum (irationis stiliquc roboio, lum idearum inira coiuiexione ct
siiblimiUile proprium Scraphici ingcnii sigillum (Hiistjue facile
agnoscil impre.ssum. eliam in iis locis , iibi magiii sui magislri
\ostigiis propo insistit maior discipuliis.

Sod reniniiot (|uno(lani diflicultas, <iuao oo accurratius a
nobis disculicnda est , quia hucusquc a noinlne , quod quidein
sciinus, est obscrvnla. In rnrissimo opcre, quod sub nomine
.Moxandri llnlensis ol cum titulo « Summa \irlutuni » impressuin
esl Uinquam Summac theologiac pars, quod etinm a non paucis
cnidilis \ iris eidein .\lo\andro vindicalum esl, plus quam 70 quae-
sliones e\liiboiuur, quae, paucis Uinlum omissis vel addilis, in
codoin CommcnUirio icperiuntur. Ad dilucidandam hanc rem ne-
cos.sarium \idelur aliquanto dilTusius inquirero tum de inagna
Summa .Mexandri . lum de altoro illo traclalu do virtutibus. Ko
lilicntius luH" facimus, qiiia agilur de lionore non tantum Doctoris
Scraphici, scd etiam Angolici, uti continuo videbiinus.

Siimma iheologiae .Moxandri Hal. lypis mandala cst, tcste
Sbaralea, Veneliis 1475, loin. IV in fol. pcr loan. de Colonia ct
socium ; .Norimbergne 1481 per Anion. Koberger; Papiae 1489
per I. Anlon. Birettum: .Norimbergae iterum I;i02; Lugduni \'6\'6
(Kobergerj; Vcneliis 1576 pcr loan. Bapl. Bnlainuin Ord. Min.
Convenl., typisFranc.de Franciscis; denique Coloniae 1622. lom.
IV in fol. Hae dune ullimw edilioiios iii partibus II. III, et IV.
novo ordine sou nliis numoris (lunostionos dividunt. Hnbent enim
pro pnrlo secunda 171 <iq., Koborgerinnae vcro IR9; iiro ter-
tia 09, Koberg. 82; pro (piarUi 3j, Koberg. Ili, quod infra
specialiiis in clencho auctorum, quibiis utilur S, Boiiav., pro
commodo lecloiis indicabimus.

Huius Summae , quae post mulUis parvus Summas tlicolo-
gicas, a praecedcntibus auctoribus compositas, Uim immcnso
voliiminum ainbitu, tum muliiplici exccllenlis doctrinac laude
magnam mo\ii admiralionem , auctorcin cssc .Mcxandrum ,
ccrliHsiine consUil. I)o Ikh- poroinptorium habonnis tostinionium
iii littoris .Xposlolicis AUwaiulri IV. aiini 1256. (juns primiis
omiiium odidii Fchardus (Do I^(Tiptor. elc. l. I. p, 321) cx cod.
Parisiensi sign. I.')7'JI, fol. ullinio. Iii Waddingo lioc documcntum
di.'sidcnilur, 8«'d irceplum est a Sbarnloa lum in Bullario, toin. I.
p. I'il, liim in SupplemonU), p. 17. Hns litteras Aposlolicas, cuiii
sinl quasi fimdamontiim noslrac argumcnlntionis, inlogras liic
Iraiiscribimus.

« Alexandor cpiscopiis, .s(tvus scnorum Dci. Dilecto filio
minislro Fratrum ordinis Miiiorum iii Fraiu i:i salulem cl Apo.slol.
b 'iioilictiononi.

f « De fonlibus paradisi flunien ogredions, cxubcrans \ido-

licet sacrarum intolligonlia s(Tiplurarum, per os recolondao mo-
''' n)oriae Fralris .Mcxandri ordinis tui tcmporibiis nostris largo
, prolluxit laotilio impetu supor torrain, iii lucein manifoslius edilis
I thcsauris scienliae ac .sapi:'ntiae salularis. Idem siquidem frator,
I ut o\ his (juac scripsil ct trndidil compcTiinus, Doo ploniis (no-
\ mo cnim nisi in spiritii Dei l(Hiiions nolcriine voritniis mystiTi.i
I ea inquisitionis indngiiio atligissct) sludia sua publicis iitilitali-
bus cominotia\ it, et laboriosi oiieris sanctum aggrcdiondo pro-
posituni, supcr quacstionibus thcologicis utiliorem uliquo quam
prolixam inolitiis est Sumi»am, profectibiis iii lege Domini slu-
dere volcnlium compendiosius profuturam, In qua seiitmtiarum
irrefragibilium ordinaUic sunl acies ad obtercndam \(TiUilis
pondere conlcntiosae pervicaciam falsiUiiis. ProliviUUoni quippo
si (|uam in eadem Suininn leclor delicatiis abliorrei , sliidiosih
vobis in ea sic reddit continua partium siiarum utilitas brevem ,
ul in Uinto vorboruin ngmiino, quotl iminonsn \idolur divinno
profunditntis ekHjuin contiiicro. iion aliud nos ralionabiliUT |)os.sit
oflcndore, quain quod , Dco oiusdcm Fratris labotibus lineiii .
antequam suscepti opcris dietam perlicerol, imponente ot ad
slatutuni ropositae rnercedis evocanle donarium, porfoctae pio-
latis imperfcctus est labor , quo el paiicn \idenlur o( nd sa-
tielatem aiiiinao insullicieniia universa, quae scripta sunt, nisi
deslinatum, ol ad quein niiimos legentium pars suspendit c.xhi-
bita , principii sui tinom inolos tanli operis sorliatur. Quocirca
discrelioni tuac in virtuto obedientiae dislricte praecipiendo
mandamiis, quatenus considerans prudontcr, quod indcceiUer
rclinquitur, si negligenier omittitur inutilum opus Dci, quod
non nisi caelcstis sapientia per ministcriuin stTvi sui lam clara
inin digeslne partis iniit venusUUe, do consilio dis(Teloruni
frnlrum sludenlium ad pcrfeclionem oiu.sdem Summae ncccs-
sarios pro nunuMo et idoneos pro merito convoces Parisius
ex quibuslibct odministrationis tuae locis Ordinis lui I'ratrcs,
quibus ex parlo nostra in romissionem iniungas peccaininum
et ad siiorum cumuluin moritorum , ut dilocto fllio Fratri (Jiili-
elmo dc Mclilona huic solicitudini deputato sodiilo nssislcntos ,
ipsumque ac sc mutuo adiuvantes , siiie dilationis dispcndio
praedictae Suminae opus (inaliter cxequanlur, ad hoc uno v\
eodem Doinini spiritu, (iui gratis mira scientiarum dona dislri-
buit, ndiuvnndi. Datiim Anagiiino V, Kal, Augusti, Pontillcntus
nostri anno II». Id est 28 lulii 1256, cum .Mexandcr clectus
fuerit 21 Decemb, 1254,

Tria ex hoc documenlo constanl: I, Aloxandrum csse au-
ctorem Sumvutc theologinc , quno a Papa doscriI)itur iit ma\i-
mac ainplitudinis ct utililatis, 2, Ipsuni hoc opus reliquisse
imperfcclum, 3. Siimmum Pontilicem Fr, Guliolmo de Meli-
•ona ad hoc dcpuln.s.so, ut illam Suminnm porliccrct el « in
\irtuto obediontiao districte iiraccipieiido inandasse » Ministro
Provinciali Ord. Min. in Gallin, ut alios idoneos fratres darot
Fr. (iuliolmo iii hoc laborc socios. Hoc unum lcstimonium iani
sullicit — olsi alia iioii dosunt, praesortim ipsius S. Bonav. — iil
(|uisquc .sententinm lorro (lossit, qiiid iudicandum sil de qui-
busdam vcrbis, (luno n Kogorio Bacon iiilra annos 1 266-1 26H
inconsidiMalo pro sua immodorata indolo do .Moxandro scripla
suiil ': « Kx siio (Alexandii) iiigicssii, inquil, frnlres oxulln-

t nogerii lUrijii (i|>)*r.i quaod.iui h.icli.'nu> iix^dil.i , <;d. Urewer, l.oiidini tuni. I. |i. 'M'j.

IN 1. LIIJIUM SENTKMIAIU M.

LIX

vcniti( ' iii (Mcliiiii ct ci (lcdcninl ;iii(l()riliitciii lolius ?(iidii ct
iKlscripscniiit ci iiia},'iiiiiii Siumiiiiiii iiiiiiii, (|iiiic cst plus (|iiiiin
poiidus uiiius equi, (lUiiin ipsc noii focit, scd iilii; et liuiicii
proptor rcvcrcnliiim ci iidscriptii liii(, cl vociitur Suniinii fiiilris
Mcxiindri. Kt si ipsf fecissrt vel magmtn partnti, tamcti iion
lcijit tiatnralia twc inctaphijsica ncc .-ludi^it cji, (luiii non fiuv
runt libri jirincipiilcs liiinini sciciKiiiruin, iicc (loniincntaiii
tninsliili... l-iiis iiutciii Suiiiiiiii pluivs liiibct fiilsitiilcs ct viiiii-
(iitcs pliilosophiiic , cuius sif^num (>st, (luod nullus fiicit ciiiii dc
i(cro scrilii, imnio cxcmplar iipud fnitrcs putiTscit ct niiinct in-
tiictiiiii cliinismii liis ((Miiporibus ». Siciil niiuiifcstc fiiisum cst
(luod ullimo loco dicitur, uti tcstiinlur lot liiiius Sumniiic (^o-
diccs ct cditioncs, ita et aliii , ciuac dicit, iid hoc reslringcnda
cssc vidcnlur, ut scilicct .\lcxandcr (qui, ut vult Sbaralcii, ab
iimio I23i inficns lioc opus iiiccpit ) sociis ali^iuilius labori
cius iissistciitibus usus sil. Korlassc cliam conccdi polcsl, quod
post cius mortcm Guliclmus ii Mclitona aliqua scripta ab Alcxan-
dro inchoata ct manca i'clicta in perfcclam rcdcgcrit formam , \ d
si ila placct, cliiim aliqua pauca aliunde sunita adicccrit.

Hoc ullimum ncgiit Sbaralca , quippc (|ui in Rullario (loc.
cit.) aflirmat: «Omncs, quotquot lianc rcm tiactarunt post Wad-
(lingum ct dc hoc Gulielmo cgcrunt, cum Saiumae Halensis
suppleiiieiitum pcrfccisse scribunt; at cgo nihil ab eo factum
cssc contcndo; aut si qiiidquam addidit illc, additamentum il-
lud niinquam Sunwiac Halcnsis appositum lcgitur. Nam in
pluribus cdilionibus aiUiiiuis et rcccntibus Sumrna illa desi-
nit in partc Sncfamenti Poeniteiitiac ncc ultra progreditur.
Ncque mihi rcspondeant, addidissc cum siiltem aliqua usquc ad
Sacfamentutn Pochilentiae; nam p. IV. q. 30. mcm. 2. a. 2,
(juod est propc (inem Sumnme incomplctae, asserit auctor, Re-
giilam S. Francisci pro Fralribus Minoribus approbalam ct
(•onfirmatam fuissc ab Innocentio , Honoiio et Gregorio , Sum-
mis Pontificibus; noc memorat confirmationem Itinocentii IV.
& Alexandri IV., quam ipsi Pontificos rccensent in suis RuIIis
Xirnis iniqua clc. annis l2io ct 1256 editis; quod non reti-
cuissct Gulielmus, si po,st hos annos Summac illi additamcntum
fccisset. Quemadmodum igitur Sunimae theologicae S. Thomac,
qnac ct ipsa finit in parte Sacramenti Poenitentiae , nemo ausus
cst addere supplementum; ita ct Summae Halensis. Magnorum
namque summorumque virorum opera satius putant imperfecta
manere, quam aliorum inaequalium manibus suppleri , memores,
Plinium, Histor. libr. 35. cap. 40. scripto tradidisse: Illud perquam
rarum ac memoria dignim, etiam suprema opera artificuni
imperfectasque tabulas, sicut Irin Aristidis, Tijndaridas Ni-
comachi, Medeam Timomachi et Venereni Apellis in maiori
admiratione esse , qnam perfecta. Ceterum » etc.

Argumentum a Sbaralea ultimo positum nihil valet, prae-
sertim cum ipsc Summus Pontifex Alcxander IV. contrarium
stricte praeccperit. Primum autem argumcntum, petitum cx si-
lcntio, quod scil. rcticuerit Rullas Innoccnti IV. ct Alexandri IV.,
nec in se est peremptorium et eius valori fere derogatur hac
rationc , quod non tantum quarta pars Summae , sed etiam
secunda et tertia imperfectae sunt, cum manifeste magnas ha-
beant lacunas, ul iam observavit Dc Rubeis (Dissert. crit., diss.
15. c. 3.). hi quarta parte lantum traclatus de Sacramenlis in
genere ct de primis (juatuor Sacramentis in specie inveniuntur.

ncsuiil aiilciii iriiclalus dc tribus aliis Sacramcnlis (!l ({r Noxissi-
m\<. Iii scctinda piirlc iii prologo iid (|. 171. (cd. (lolonicns.i, (\\mc
csl (ic scandiilo, tiiicliiliinjin sc iinclor proiiiillit (ic liomicidio,
diicllo , iisiira, dc friiiidulciilo ('oiitraclii ct dc riipiiiii. .Niliil
tamcii dc liis rdius iii\cniliir iii cditionibiis Siimniiic. Miigis cliiiin
tertia pars post quacsl. (58. «lacuiiam palcntcm cl hiiituiii liabct »
(ut dicil citiiliis iiiictor), cl (iiiis omniiio dcsidcraliir. Dcsiini ciiiiii
(pii iii pnilogo quiicstionis 2(5. ('t 69. promissi cranl tractaliis (U^
\irlutil)iis in gcncre, dc donis, fnictibiis cl bcatiUidinibus. Quac-
stio iiutem 78. sic incipil: « Post tractatum de virtntibus in getierc
in(|uircii(luni cst dc spccicbus virtutum sccundum praeassigna-
tattt diflcrcnliam, ct priino agatur dc \irtutibus thcologicis, (jiiiic
sunt virtutes in (incm... Consc^iucntcr vcro dc \iiliitibus, (|iiac
sunt ad fincni, ut prudcntiii, iiistitia, fortiliido, tcm|)criinti;i ctc. »

S(;d in cditionibiis iiihil oninino aiitca lcgitur dc \ii'tnlibiis
in gcncre , ncc postea aliud occurrit iiisi in sc(|iiciitc (j. 09.
(juacdam fragmenta de (ide, dc passionibus ('oiiscquentibiis (I-
dcm, dc arliculis fidci ct dc Symbolis. Oninia alia ab auctorc
promissa dcsunl.

Kx ([110 conficitur, (juod Alcxandcr, si totam Summani,
(|iialis csl in nostris cditionibus conscripsit (ut dicit Sbaralca),
non scmper matcrias tractandas (^o ordine composuit, (pio cas
in suo lii)ro publicare voluit, cum tractatus plurcs sccundum
rcrum ordiiiem postoriores porfccti sint , omissis aliis socundum
eundcm ordinem priores. Por consequons noc corto concludi
liotost, omnes partcs Summae anlc doclarationcs praedictas lii-
nocentii ct Aloxandri fui.ssc iam ab .Vlexandro absolutas , oi
nihil omiiino postea a Guliolmo vel quovis alio esse additum.

Sed transeamus tandom ad illam Sumtnam virtutnm, de
quo opusculo tanta fuit opinionum discrepantia. Improssus cst
hic liber in forma quarti par^i, duabus coliimnis, typis parvis;
habet 8 folia tabulus continenlia, et 374 alia folia sive 748 pa-
giiias. Titulus, ornatus stcmmatc lohannis Par\i (.Foan Petit),
notis compcndiariis ad communem sciiptunim redaclis, sic
legitur: « Irrofragabilis doctoris aloxandri do hales ordinis mino-
rum opus de virtutibus excollentissimum: hactonus nusquam
impressioni traditum: ct est tertie partis sue summe continua-
tivum: prout ab codem doclore in eadem tertia parlc dudum
pluries impressa: quacstionibus XXVI. ct LXIX. oxtitit compro-
missum ».

« Parisiis venumdatur in divi lacobi vico sub argentci loonis
intorsignio: honesti viri lohannis petil mercatoris librarii iurati
domo, cuius expensis nunc primum (et antea nusquam) id opus
profecto dignissimum in patulum prodiil: anno .M. CCCCC. IX. »

In ultimo folio dicitur: « Finis. Summa de virtulibus Doctoris
irrcfragabilis alexandii de hales finem capit, in qua originalitor
(pene oninia que in socunda socundc Sanctus tliomas colegit)
habentur: data Impressione primum a Fratribus minoribus
conventus Parisiensis expcnsis: honesti ot famosi bibliopole
lohannis Parvi: a quo venumdatur In vico sancti lacobi sub
Iconc argenteo. Anno domini M. CCCCC IX. octava die lunii ».

Fol. (. est inscriptio: « Incipit summa dc virtutibus disputala
et composita per Fratrem aloxandrum do llallcs (sic) ordinis
minorum doctorem Irrofragabilom quc dici potcst (ertia fertle
eiusdem doctoris.

Initium toxtus domonslral, hunc tractalum non esse opus

I Ed. Brewer: esaltaverunt.

l'}U)I.E(.O.MKN\

distiiictuni. sod |KUiu:! parU-m allerias iiia?ni operis. Sio enira
incipil: ■ lliibllo erpo d«' jrralia (rnilnin fadenle el pratis data.
(Ainst-iHieiiler dieeiuhini esl de \iiiMle.

l»rinio in jronerali.

Secundo in speciali.

Tertio de (Hiibiisdani proprielalihiis consecnieMlibus.

De \irluie iii genenili queriiiilur pliiia.

Prinio eniin (iiieriliir dc cius enlilale » elc.

IVssiniis lypis el inullis nolis coni|)eiidiariis opusculuni est
inipressuin aKjue erroribus l\pot;rapliicis scalcl. Traclalus ipse
est inconiplelus. Di\idJtiir iii livs parles, (luarum ultima peni-
lus desideratur . siciil cl plura scciindae partis, (piae esl de
viriutibus in spccic. .Nam iraclal solunmiodo de irilius \irnitibus
tlicolojiicis cl duabus cardiiialibiis. scil. de iinideiiiia el tcmpe-
raniia : desiinl quacsliones de forliludine cl iiisliiia. Di\ iditur iii
106 « (•ollationes ». qiianim unaquaeqiie liabct plures articu-
los, et lii solenl liabeir piures (piaestiones, ila iil circa i80
quuesiiones proponantur.

lluius operis praeter PosseAiniim ct pluiimos modernos
mcntioiiem facil c\ anliquis auctor Finiiamcnti trium Ordiniim
(lol. i2) liis verbis: « Idein (.Mcvander) sciipsit Sunimam vir-
tiitum lerliae parlis coiilimiati\am, (|uac dici potcsl tcilia tcrtiac
.\lc.\aiidii. Ki istud opiis iam iiovissimc, scll. aniio Domiiii 1509
priiuum iii luccm productum et im|)rcssioni traditum » elc. Ilem
.\uctorcs edillonis Valicanac Operuin S. Boiiav. idcm uiius saepc
cilanl iii indicc auclonim III. Sent. d. ^.^i. ct scciq. — P. Maltliias
Haiucur, dc quo iiifra ^ 7. hxiucmur, iii opcre « Collatio tolius
tlieolojriae , t. II. a (ol. 77 usquc 128 tolum lioc o|)usculum
sub liiulo « Supplementum .Vlen.sis » lii compendium redcgil,
editione isla loannis Par\i iisus. .Mtera liuius operis cditio pro-
diil Toleti I.j30 apud loan. Uiliaquiram, ut asscril loan. a
S. .\iitonio in sua Bibliollicca.

.Niliiloniinus dc lioc ojiusculo, ulruin sit fictitiuvi nccne,
niagna orta esl contro\crsia, quam eo libciitius hic langimus,
(|uod nobls occasioiicm i)iaeb(!l , reparaiuli gravem errorcm
Waddiiigi, in (juciii vir, cclcioquiii iiigciiuus ct \eriUitis amans,
alionim rclationc, ut \idctiir. deceptus, Incaute incidit, ct quo
a via recta abdu( lus nonniilla dixil, quae lioiiori summl Docloris
S. Thoinac .\quiiialis dcroganl. .\lil, ut loaii. de llayc et P(v
Irus dc .\lva. Waddingum in hoc secuti .suiit. Iluius ingralae
conlrovcrsiae originem ct iirogressum, quae ex liis quac dicturi
siiinus. ut opinamur, pcrfecte tomjioiii polcsl, brc\ilcr icrcranius.

Waddingus (.\iinal. loni. I. ad an. 124i). nn. 20. 21.) iiri-
nio affcrt qiiacdam verba Gersonis intcr alia liacc dicentis:
« Testanlur scripta eiusdciii S. Tliomac , maximc Secunda .Se-
cundae, (iiiani iiitiniam slbl fecerat el familiarcm illiiin (|iiciu
laudabal docioreiii .\lexandrum ». Deliide Waddingus .sublun-
gli: < Iiilclligil (iersoii Suminam virliitum .scri|)tain ab .\leiisi
faniillarein potis.simuin fulssc S. Thoniae, ut quam vcrbolc-
niis plenc ' Scciinda Secuiidae liuiiis insertiim cxceiiit ». IIoc
niillo niodo scribere potuisset clarlssiniiis Annalista . si Ip.sc
Suinmam illaiii prac maiiibus lialinisscl. Similis eiiiiii iiiscrtio
falsii es.se dcmonstraiiir primu (juidcni, quia istud opusculum
duplo et amplius maius esl, (|uam ea pars Siimmae Angellci ,
quae easdcm Iractiil qiiaesliones, undc noii potesl vcrbotenus
iii illani excipi; sccundo, (|uia ulraque opcra , .slciit nobis

|X)sl (lualemcumquc collationcm \ isum esl , non magis , sed
polius niinus inter .sc con\eiiiunt. qiiam Summa .\ngclici con-
venit cuiii ipsa tlicologica Sunima .\lcxaii(lri.

Non inirum, quod Waddliigo scse opposuerunt pliin^s S. l)o-
minlci lilii, inler quos enilnenl Echardus ( Scripiores Ord.
Praed. lom. I. pag. 318. se(i(|. cd. Paris. 1721 ) el Dc lUibeis
( Dissert. (■riticae , diss. 1o. c. '.i. i. ). In hoc lamen lii \lri erudi-
llssimi ullra limltes veritatls abrepti sunt, quod Ipsl post .Nataleni
Alexandrum Islam Suinmam \ irtutum opiis omniiio fictitium esst>
aflirmaruiit. .Nam licliardiis dlcil ( loc. cil. pag. 319. c. 1.):
« riidc quotiiuot rci litlcrariac |)(>ritl iam conveniunl, opiis esse
puic fictilium». Insupcr asseril. .Natalcm .\lc.\aiulrum inviclc pro-
basse, Halensem non soluni Summani illam \iitutuin utSiimmae
theologicae supplcmeiitum non sciipsisse. scd ncc scribere po-
tuisse, « hoc ineluctabili (irgunientu, quod ipsam Sunimam tlico-
logicam Halensis non complcverl!. Qiii Summae suae Supplemen-
tum addcre cogita.ssct Ilalcnsis, (lui eam Summam iioiidum
finierat, cuiii liumanis exemplus csl »? Sed hoc iwluctnbHe
nrgumentim suam pcrdll \lm, si \cl supponilur, istam Suinmam
viriutum pr/MS scrlptam esse quam alteram, vel eliam, si Islu
Summa noii cst opus distinctinn , scd sfriptum eo line, ut ipsi
Suiiiniac inscrcreliir taiKiuam eiusdcm pais. Ilaec autem sccun-
da suppositio congruil rcl, sicul est.

.\rgunienla Ecliardi allis \crbis repelit De Kubeis, qui (loc.
cit. c. 4.) addit: « Qiiod (opus) postrcmo si allcubi aut typis edi-
tum aut manu.scripliim rc])criaiiir . m lucem profeiTe postuln-
nius , iil ciim Sunmia llieologica S. Thomae eiusque potlssimum
Secunda Sccundae confcratur. Noiidum comparuit illud neque
poterit iinquam exhiberi , nisi fortjisse eo cludaciae processerii
quispiam, ul ipsam Sccundam Secundae S. Thomae verbotenus
describat eanique sub doctoris llalensis nominc, apposllo Sun;-
mac \lrtuleni titulo, cdi curct ».

Ul autcm , quanlum llcri a nobis potcst , vcra a falsis seccr-
nanliir el cuiquc (piod suum est tribuatur, tres quaestioncs inter
se distinguciidac suni, scil. prinio, ulruni istudopusdc Virtutibus
a Waddingo nominalum revera sciiptum sit el adhuc exstet; se-
ciindo. utrum Alexander Halensis eiusdem sil auctor; tcitlo, utruni
S. Tliomas in siia Secunda Secundae hoc libro ita usus sil. ui
Waddingus asserit.

Clrca primum niliil dubii relinqultur, cum plura exempla-
ria edllionis Paiislcnsis, qiiani siipra desciipslmus, adhuc exslenl.
Tria (>orum propriis oculis nosliis \i(linuis: duo (luidcm .Monachii
In bibliolhcca Kegia et lertium in iiostro convenlu civllatis Belgi-
cae S. Tiiidoiiis (St. Trond), quod accuratlus examinavimus.
Non dubltamus, quod etlaiii allbi alia exemplarla elusdcm operls
invenianlur. Mirum sane vidctur, Echardum . \ irum .sane impii-
mis eruditum et acutum, ct post eum De Rubeis illud opus,
de quo tot libri testiflcati erant , argumentls lc\ibus lanquum plaiie
flctltium demonstrare voluissc.

Etsi auiein in lioc facto erraverunt, tamen qiioad terUam
quacstionem , utnim S. Thomas Istud opus ti anscrlpserll , pro
vcritatc cl iustilia tucnda hls auctoiibiis omnlno conccdcndum
est, as.serllonem Waddingi (>sse crroncam. Ncc dubilamus, qulii
Ipse Waddingus, sl Istam Sumniam \ Irtutum examinasset, sincere
relractassel , quae conlra honorem S. Thomae el contra \erlla-
tcm sciipserat. Nam si pauliikim cxaminatur Istud opus, invc-

I. Videl'ir «*te error pro pen* , ol legilur io fioe memoraUe Summae.

LN I. LIHIUM SKNTKNTIAKl M.

I,\i

iiiliir liiiii in (lisposiliniic rcniin lr;i(l;iii(l;iniin, limi iii siii;,MiIis
(|iiii('slionil)iis, mulliiin (lillcrrc ;i Siinimii S. 'riiomiic; iicc inaior
inUM' utrmiKiiK» opiis simililiulo (lcprclifndiliir, (iiiiim (iiiiic {jcnc-
riilini inlcr lUK-lorcs Scholiislicos dv oiKlcm (pi;icslionc scrihcnlcs
iiiM-iiiri solcl. (liim niilcni \ia,(Hi;im dcrciisorcs S. Tliomac W-
.luiciiinl, (lciiiinliaiKli scil. istiid opiis liiiKiiiam llcliliiim, niiiic
rciiiKiucnda sil, (lis(|iiisilio circ^i idcm insliliii dclict , iil ipsnm
pro lionorc .Vngciici lcstimoiiinin rcddnl. Iii liiiiic lincm siibiici-
miis iiihuliim gencriiliMii rcnim primae parlis opusculi, (|u;k' afiit
iU' \irtiilil)iis iii ^■ciicrc. l;mi lioc suniccrc" \idclur. iil cliimi
pliirimi illi, (|iii riiris.simiiii\ isiiid opiis iion possiml iiispiccrc,
iudicaro possint, (luaiitum Summa .Viigclid ab i|)so (Iil1cr;il.

De virtutibus in genere.

1. Uc cnlilalc \irlulis iii slalii ii;ilurac hipsac, intcj,n';ic, ylo-
rifioalac, ooiilincl (ollationcm I. cum arliculis 3.

II. Dc ncocssitalo \iriuti.s, col. 2. cum a. .3.

III. I)o oxocllcntia virtutis, ool. 3.

IV. Uc oau.salitatc \irlutis, ool. 3.

1. Dc oausa enicionlc:

a. causa |)rim;i (l)oiis), ool. i, a. 3.

b. causa scounda (crciitii), ool. o, a. 3.

2. Dc causa lormali, ool. 6, a. 3.

3. De cau.sa matoriali oirca quani.

a. oirca dclooiationcs et Irislitias, ool. 7, a. 5, et ulli-
mus artioulus liabct i (niaostiones.

b. circa actiones et passiones, col. 8, a. 2.

c. circa bonum et malum, col. 9, a. 2.

4. Dc cau.sa finali.

fl. de causa finali incroata, ool. 10, a i.
b. de causa (iiiali creata.

a. do causa linali iii |)at!'ia, ool. II, a. 2, qiiorum
uterquo liabcl 2 quaestioncs.

p. de causa finali in via. ool. 12, a. 6.

5. De delectalione.

a. quid sit secundum rem ,

b. quid sit secundum definilioneni,

c. in quo sit subiecto, col. 13, o. 3, quorum unus-
quisque habet 3 qq.

V. De multiplioi effectu sivo ulilitate. col. li.
"VI. De quidditale virtulis.

1. Secundum reni, col. 13, a. 10.

2. Secundum dcfinitionem, ool. 16, a 6. Loquitur de 16

definitionibus et tractat de 29 quaestionibus.

VII. De subiecto virtiitis.

1. Quantum ad substantiam, ool. 17, a. 8 cum 12 qci.

2. Quantum ad potentiam, col. 18, a. 6 oum 9 qq.

VIII. De actu virtutis in generali.

1. De actu communi virtutis in via, col. 19, a. 4.

2. De actu communi virtutis in patria, col. 20, a. 3.

3. De actu communi virtutis in via el in patria, col. 2 1 , a. 3.
IX. Dc obiecto communi virtutis, col. 22, a. 3.

X. De cognitione virtutis, col. 23, a. 4.

XI. De divisione virlutis, col. 24, a. 4. cum 8 qq.
Restat igitur secnnda quaestio adhuc e.\aminanda, utrum

scil. memorati opusculi auctor sit Alexander Ilalensis, quemad-
modum pulat Waddingus. In favorem huius sententiae praeter
auctoritatem antiquae editionis in medium proferri poterit, quod

lii li;ici;iiii-i t\t- \iriiiiilMi> iii mifcsic Mripli ^iiiil iil p irs iilioiiiii-.
liiiiKiiac Siimmac llicolo^^iciM' — (|iiiid iii cdllioiiibiis Siiiniii;ic
.Mcvandii p. III. ;mlc (|uacslioncni 68. (scoundiim cd. Vcncl;ini
ct (loloiiicnscm , \cl 7X. socunduiu cd. Kol)cr;rcri;in;mi i iii^,Tii>
laouna ;ipparc;i(, ;id f|ii;mi c\plciid;iin lii li;icl;iliis pcrfcclc oon-
grucrciit, si ctiam ipsi cs.sciil absoliili — (loiii(|iic (piod ip«.c
pr()io<;iis <]iiacslioiiis 78. miinifcsto siipponil, illam laoiinam i;im
c\plct;im ossc, diiiii lcgiiiir: « l'n.st tratidtiim dr riiii((r in grnnr
in(|uirciidiini csl dc spcoiebus \irtuUim scoiiiidiim prartissifjnn-
lani ilijffreutiani : cl priino ;i^;iliir iW jvirtiilibus tlicolojjicis ,
(|ii;ic siml \ii'liMcs in liiicni. . . (!oiisim|iiciiI('I' \i'i'o dc \ irliilibii-.
(|ii;ic smil ;i(l lincin, iil pnidciilia, iiislili;i. i>

llis laiucn iioii obstantibiis, ccrliim cssc piil;imiis, .Mc\im-
drum ipsum miniiiie hos traolaliis scripsissc. .Mitcr id (piod
\V;Kl(Iiiigus f.ilso dioit ^V^ Doclorc .Vngclioo, voro dc Sci';ipliico
;iflirni;iii(liim os.sct, soilicot {|uckI magnim piirlom Iioruni li'a(.'l;i-
luum fore ad vorbum in .suiim Commcm;irium o\oC[)isscl. .Nani
(si c\cipi;is nonnulliis (piaestioncs'1 oa omnia, quiio S. Bona^cn-
tura li;ibct liiiii dc (ribiis virtiilibiis thcologicis ( 111. Scnt. (1.2.3-
30, et I. Sonl. d. 17.), tuin (l(< virtutibus cardinalibus in gcnorc.
(111. Scnl. (I. 33.) i. 0. ciioa 70 (iiiaostioncs, pauois taiiliiin
argumcnlis vci ;i(lditis \cl omissis vol contractis, ;id vcrbiiin
leguntiir cti;im iii islis lraot;itil)us. flum rcs il;i so liabc;il, iic-
cessario concludendum esl, vol S. Ikiiiinonturam omni;i isli
transciipsisse, si levera Alexander est aiictor illorum traotatuum.
vel alium aliqucm, non Alexandrum, illa sumsisso ex S. Hona-
veniura. Prima aulem illa ooiiieotura gravissimis argumenlis
domonstratur omnino improbabilis, dum i)ro secunda non
conteumenda praesumlio militet. Qiiod breviter exponendum (^sl.

1. Si ponitur, istos tractalus ab ipso Alexandro soriptos esse,
nulla ralio dari potest, quare pars tam insignis sil exclu.sa a
Summa tlicologica, ita ut iii ipsa oriatur lacuna ingens et m;i-
nifesta. lit notandum esl , quod non lantum omnes oditiones
Summae habent istam lacunam , sed ctiam antiqui codices ma-
nuscripti, quorum duo circa hanc rem examina\imus. Florentiae
enimin bibliotheca Laurentiana, pkit. XXIV. dext., cod. V. membr.
in fol., saec. Xlll.,invenitur haeo Siimma, quae a secunda maiiii

' inscriplionem habet: Ale.Tander, tertius in Sententiis. Hic codc\
praeter eandem lacunam cxhibel etiam cadem \orba in prologo
sequentis qiiaestionis, quae iam commemoravimus. Insuper iii
tabula quaostionum ad istum locum (in ood. post q. 39.) spa-
lium amplum relictum est vacuum , ut inserantur alii tituli
quaestionum ; quo monstralur, istam lacunam non fugisse atten-
tionem librariorum. Numerl etiam sequontium quaestionum suiil
a manu posleriore. .\Iius oodex est Floreniiae in bibliotheoa .N.itio-
nali, cod. membr. in fol., saec. XIV. intuntis, sign. 25. F. o.,
insoriptus: Tertius Alexandri de Hales. Incipit: Tota christin-
nae (idei disciplina. In hoc etiam codice ista lacuna invenitur
et insinuatur spalio relicto vacuo inter memoratas duas quae-
stiones. Haec omnia indicant, ab ipso .Alexandii tempore illam
fuisse laounam.

2. .Magis etiam urget altera ratio. Explicari non potest, quod
Seraphicus, qui tot tractat alias quaestiones, itidem in Summa
.\lexandri oocurrentes, nusquam tali modo integram quaeslio-
nem cum suis argumenlis ex utraque parte, cum responsioiio
et solutione argumentorum transoribit , sed sempcr totam quae-
stionem ut verus auctor digerif. .Nec obstal, quod S. Bonav. ,
uti iam observavimus , doclrinam magistri sui potissimum
sectatur et quod non paucas res ex magna illa reruin silva,

I.\ll

PROLKGOMH.W

<|ualis fsi SuniiiKi Ak-xaiulri, miilualus csu ?«'il lu>«- cliam alii
S,ri«l;isli«-i .Moxanclnt p<'Si«'iif'i^''< f«'«frnnl (ul pluri«'s nionol Uio-
iiysius (iirtli.), UinuMi Uili iiu>d«». iii sint vori aucUwes sui «>|)oris
MiM* nlla fiirli iiia<iil;i. Kliiiin |»aii(';io |iroposilionos. (juas |{on;i-
\«iilura iii II. ot III. S<'iU('ii(i;iriini ;ili(|uolios ;kJ \orbuiii o\ .\lo\an-
tlro «unisii, oiusdoin suiii troiioris. Sioul oniin in oiniiibus luistris
libris ilutik^ifiois invoniuntur \orba iiliornin auotoruni laudala et
iransoripia , iia «'tiain a S<'r;i|)lii(-o nictuni ost, oum liac sola ilif-
fon-n(ia, «iuo«l ipso pn» m«»i-o .sui saiviili nomiiiaro iion solct coae\i
Hiicloris nomoii. Quanla ;ni((in divoiNitas sit iiilor (;iloin alicuius
libri usum c( illum. (pio inlograo qiwiosiionos iranscribunlur,
omni liico clarins esi.

.3. Ips;je (jUtnoslionos. qu;ie ConimoiKario c( illis (lacliKibus
<uni (ommnnos, ita s()ir;int iiiolliOvluni ot spiritum Soraphici
IVK-ioris. u( iiorfocto coii^ruant loto (^ommoiitario. Nomo autom
nopibit, S. Ilonavonturam , siciit otiam S. Tliomaiii, siiigiilaros
;ili(|uas proprioiates in scribendo Inilxrc, (luibus oorum opera
(.sTtius distiiigui possunt quam aliornm passim anclorum foetns.

Hacc iam sunicorc Aidcnuir, ui pro ccrto liabcndum sit,
11(111 ;i S. IJon;i\ontura ista iranscripta csse cx .Vloxandro, sed
IMjtius ab alio. (luicumque illo sii, ox Commeniario S. Hona-
\cnlur;ic.

Hoc autem coH/^r/H/jfM/' co qiuui, si snpponimus, Iractatns
i';tO'J post Coinment;irium nosirum scriplos osse, congruc omnia
• nodari possiint: undo nngna iam oritiir i)raesumlio pro hac
senientia.

Priniiim cnim imcrisimilc os( , Fr. (iiilielmum a Mclitona,
ijiii loslo Waddingo usqiie ad annum I260vi\i(, post acccptum
iiiandatum a Siiinnn» Ponlificc iiihil pcnilus per quatuor annos
f«'cissc pro perficicnda Sunnna , pracsoilim ut niaximuni illuni
liiatiim in tcrlio libro oxplerct. Cum nii(om ncc ipsc (racl^Tlum
do NJrtuiibus ad finom pcrducere podicril, facile inlelligitur, hoc
iiiani;um alteiius auctoris su))plemoiitiim niinquiim Siimmac fuissc^
iiiscrtum. Mitor cnim rcs so h;d)"( qiio;id opiis imporlcclum piimi
iiiKtiiris, aliior aiilom ({uoad a!(criussup|)ienKMi(uin non absoiutum.

Dciiido in liac supposilionc niliil mirandum cs(, Gulii^lmum
;i .Mclilona, ciii jiiiii Siimmus Ponlifox adiunctos e.sse \oluii so-
cios liiboris, opporliine usnm cssc scripiis praeclaris celeberrimi
(li«cipuli oiusdem Aloxandri, conscnticntc cl approbante ipso
S. bMnavcnturii , (iiii tiim oflicio Miiiistri (icncralis fungcbatur.

Putiimiis igitiir, Sbaralcam vcriUitcm assccutum esse, cnm
dixit, ciiiimsi liuliolmiim plura ad perficiendum opus Alcxandri
composiiorit, niiiupinm oa ipsi Summao fiiisse inscrta. Iloc tflinen
romriiigimiis ad p;irtos magiias sivo principalos, ncc \oliinius
iniKoiidoro, locis in condiliono inipcrfcctii iib .\lc.xandro roliclis
iiiillani (iuliolmiim adino\issc inaiium. Scd ut dc hac rc aliqnid
<•« rtins pronuntiari possct, |)lurim:i cssenl |)erscrutanda , impri-
mis aulem consnlcndi codiccs liuiiis opcris.

Quantum atilom diiudicxirc |)ossumiis, isti traclatus do \ir-
tutibiis omnino scholam an(i(|Uiiii) Franciscanam iiiitc Scotum ot
otiam anto Hichanlum a Mcdia\illii snpiiinl, iii spccio imiIIki-
dum ot spiritum Aloxainli i <pioii(l goiioriiloin dispositionom prac
•>«■ fonnit, ila iil (iuliolmo, «lisciinilo Haloiisis, vol si pl.icol, siil-
i<ni aliciii ox eiiis so<iis boiic convoniro possinl.

Iliioc paiilo iic( nralins oxpdsiiimns iid priiociivondnm, iio ox

illo opusculo de\irlutibus (juispiam cKcasioncm accipiat. accu-
sandi S. Bonaxenturam furti in rebus ad litteras spectanlibus. Sed
quod Scraphicus doctrinam cmineniissimi sui magistri tanlo in
honon" habucrit, utciiis sentonliac plorumquo adhaeserit ct multa
inde in usum suum modo a nobis ox|)osito convcrtorii , hoc
nullo modo honori citis poterit dcrogare. (longiuit onim inin
pielali boiii discipnli, tum spiritui calholicae Ecclesiac. Catholici
enim theologi gloria minimc in eo ponenda est, ut \ol iio\a
lantnni ox proprio ingenio cxcudat, \el ncgloctis aliorum aucto-
rum laboribus, solus ipsc ct solitarius ex anliqnis fontibns sua
corradat, vcl etiam ut sine ))alrc ol malrc, sine magistro oi
schola, novus doctor et separatns a sa|)ientia praecedentium sae-
ciilorum ct iib adiutorio coacvorum in so solo niiatnr. Absil.
Sciiba cnim (loctus in vegno caelornni profeit de thesauro sko
(qui ost ihcsaurus Kcclesiae cl sciciitiae ca(liolicac) iiova et ce-
tera (Ma(th. 13, 32,), omnia probans , quod bonuni est tc-
nens (I. Thess. ">, 21.). Hoc modo processerunt rnagiii iili
doctores Scholastici, nec iispcrnati sunt addiscorc in schola
uniuscuinsqne, super qucm Paler luminum veritatis radios cfTu-
deril. Hinc in disciplinis philosophicis Aristotelem, licet gcnniom,
suum proclamabanl magistrnm et plurima ex eo iii propruim
usuni convcrlobanl ; quod qiiantum fccorint illi magistri , impri-
mis B. Alborius ct S. Tliom;is, cxploratum est apud omncs. (.)nid
mirum, si eodein modo usus sit S. Bonavcntura scriptis sui ma-
gislri, iheologi inter omnes suac aetatis praeclarissimi ?

% 4. Praestantia liuius CommenUirii conmuni suffragio
theolotjorum antiqui et modcrni temporis celebratur. Sed ne
matcriam praeoccupcmus promissac a nobis dissertationis de vita
ct scriplis nostri Doctoris, interim remittimus lcctorem ad Wad-
dingiini, (dc Scriptoribus Ordinis Minorum pag. 19 col. 2.) et ad
Sbiiiiilcani (Supplcm. pag. I i2 scqq.) ot praecipuc ad Pn)dromi li-.
briiin II.. ubi a cap. I-I2. dc doctrina S. Bonavcnturac in gencrc
ot de usu eiusdom in Conciliis generalibus toslimonia scriptorum
quani plurima collccta sunl. Sufllcial liic notassc quod scribit An-
golus Rocca de Camcrino, Ordinis S. .\ugustini, in praefationc
ad II. Sentontianim sui .-Fgidii Romani, scil. conniiuni calculo pro-
bari, Scotum excellui.ssc in (vommentario iid primnm Scntcnlianim,
.Egidium ad sccnndum, Bona\cnturam ad tcrtium, Bichardum
ii .Media\illa ad quartum. Quod tamcn sinc |iraciudicio Angclici
Docloris nos intclligondum cssc \oIumus. Gci-son ' vero speciali
laudc exaltai nostri Docloris scciindum librum Scntontiarum.

LcgciKi cons(;ibit, etiam hunc Common(;irium iiiliil saporc
iiisi summiim modcraiionem, sinccram pic(;i(cin et siiignlarom
(luaiidnm dcvolioncm. Veritatcm doccre in carilatc ol humililiitc
calholici doctoris credidit auclor ossc ofllcium, non autcm alionini
unius matris Kcclcsiae filiorum scntenlias arroganler conlcmnere el
conUMitiosc impngnare litesque cum detrimento caritatis scminare
vcl fovere. « Turpc cnim profecto esl, ul dicit Gregorius .Nazian-
7,eniis (Oratio '26. n. 27.) , in divinis (lis|)u(alioiiibus principatum
et lyrannidem sibi usurpare ncc cuiquiini omnino fascos snbmit-
tcrc ». Spiritu caritatis ct hiimilifatis chictus, S. Doclor a nova-
nim rorum sludio, a curiosis quaeslionibus, a singularibns opi-
iiioiiibus (|Uiiiii niiixinu^ fiiil iilicnus; at Iradilam tum lidcm
lum scioniiam contra haerclicornm ct novatorum orrores slrcnuc

I lii F.iM.li.lA .1(1 .inondatn fmtrcm Miiiiiicm vrri|.ia iH. Parls. I.">2I. lnm. I. fol. 107. rol. I.), nor non in V. IV. de Conoordia metaphysifae cuin logica , foK
.'»6. f. 4, leilc l'r(rtlromo, rol. til.

IN I. MimUM SKNTKNTIMULM.

lAIII

tl('IVn(l(>l)iil, ingoitiif cl snhlililcr ('\|>li(iil);i( \;ili(lis(|ii<' nilioiiihiis
iniini('l)iil. \(1 icin ipsc dicil iii linc III. Sciil.: « Siillicil iii liii-
biis scirc, (|iio(l .siipiontcs ('('iisucniiil, ncc csl iililc contcnlionil^us
descnirc. MiiKa (licinins cl (lcticiimis iii vcrbis ». Siil) lioc iv-
spoctii laiKliitiir ii (•inuTlliirio l'nivorsitii(is P.-irisionsis (iorsono ' :
« Ho(T(ii( a ciiriosiditc (luanttim p()tos(, non imnnscons posilionos
oxdiiiioas \o\ (locdiiias saoculiircs (liiilocliciis iiu( pliysicas, lcrnii-
iiis (li(>olo;,'i('is adiinibnKiis, moro nuiUoruni, scd cuni sdidcl illii-
iniiiiKioiii iiKolloctiis, tolurn rorcrl ad pioliKom ot rolijjiosKatom al-
reclus». .Noc iniKilo eri( otiam nostris tomporibiis modilari \orba,
(|uae idom subiun^ic « l.iidc tiiclum osl , ii( ab in(iov(Kis scbolasli-
cis. (luorum proli dolor! niaior ost numerus, ipso miiuis exsliterit
froffuentiitus. cum (iimon milla sulilimior, iiulla divinior, nullii sa-
inbrior iK(]ue suavior pro (lioologis si( doc(riiia. Quan(o deni(|ue
diiigoiKius in senectuto mon siim rcvoliitus iid studium ipsius ,
(anto facta cst amplius confusa f;arrulitiis mea ». — Benc oliam
observa( idem (ierson (P. IV. dc (Aincordia m('(iipli. e( loj?ic;ie):
« nonavonturii studuit de variis opinionibus .sompcr olicore
illiid (juod Yoiiim apparobat, o( cum sobrietato magiia de-
mitlore illud (luod nimium aut parum videbatur ». Adinirandii
cerlo in ipso olucot sapienlia e( ars, (]ua dissen(ien(os majjistro-
rum opiniones, non (aiKum disparatas, sed ctiani quoad supoi-
IJciem \oiborum conirarias, sine (ietrimenlo vorilatis conciliaro,
vel saltom iniidaequato dicta ad sanum sensum trabore solet,
ipse quasi media inter oppositas sententias via ingredions. luvat
ox anecdola quadam quaestione- hic aliquii inserero, quae ad
pacem servandam intor membrii Kcclesiae, praecipue in(er
divorsarum scbolarum asseclas, et ad verum profectum theolo-
gicae scienliae promovenduni qiiam maximo proficua essont , si
in plurium, qiiam assolel , animis menhbusquo iiihacresceron(.
« Ex his igilur, iiiqiiK, (^olligitiir, quod iiuiltite opinioiies viden-
lur esse contrariae, quae tamen in unam coincidunt veritatem.
Et propterea omnes opiniones praedictas in i^raecedentibus
sustinui, et credo esse sustinendas aliquo modo. Non enini decet
iuniores antiquorum aspernari sententias, sed humiliter venc-
rari ct fideliter explicare; qiiia non est credendum , quod magni
amatores et inquisKores veri(alis celebres posKiones suas dixe-
rint sine causa; in omnibus autem dictis iiraecipue causa di-
cendi consideranda est. .N;im quod supernciiliter videtur fal-
sum freqiionter invenitur verum, cum pertingKur ad intentionem
dicentium ».

.Nec silentio pi-aeterounda est alia egregia consuetudo , a
Sancto iii eligendis opinionibus vel dicendi modis , de quibus in
scholis dissentiunt catholici m;igistri , constanter retenta. Haec in
eo cernitur, quod quando pro una parte magis iudicium rationis
humanaej pro alter.i vero magis pietas fldoi slare videUir, pro-
pensius inclinat in sententiam eam , quae Dci vel Christi vei
Sanctorum honori et christianae virtutis e.xercilio magis suffra-
gatur. Ita e. gr. tractans de sentenlia illa, quod ratio Incainatio-
nis praecipua sit generis humani reparatio (III. Senl. d. I. a. 2.

(|. 2.), sic concliidii: « (Jiioiii.mi cr^'(> liic iiiodii» dlcciidi. cisi nini
\idoiiliir csso iia subtilis, siciil pracccdcns , pltis tiimcii consonal
pietiili lld<'i iii lioc . ipind iiiicloriliitibiis Siiiiclin iiiii iiia|.!is con-
cordiil ci hciiiii magis hoiiorilical, ctiani lncarii;i(ioiiis niys(eriiim
magis commeiidal ci iilVi i iiiin iiosiriim iii'ilcii!iii> innaiiimal :
idoo » olc.

Siciit igilur iii oligondis dnbiis opinionibiis inonlem Soni-
pliici l>oc(oi'is liiimiiis inodcsliii inciiiiiibiil iii \iiim magis Iritiim
et cuniinitnrm , ct sapiens niodcratio iii \ ii\m mrdiinn , i(;i c;i-
riuis Dei ol proximi iii \iaiii pictati iniujis ron.sonnntem.

$ S. Ob.toletae aliiiiiar srntcntiar nininiillnr inreninntnr in
Itis Conwienfariis , srd nnn proime sinrinlares. P;iucae enim illac
opiiiiones, quae nunca (luibusdiini S. nonavenlurae iit singulnrr.s
;Ktribuuntur et iil singulares iiotantur, vcl tiinc lemporis oimiii
in scholis Parisiensibus communiores, at progressu temporis ct
sciontiiio theologicao poslo;) obsolelao sunl, vel non oxhibeni
geniiinam ipsiiis .scntcntiam. Sunt tameii opiniones ali(niao, qiiiis
ipse exemplo S. Augustini et S. Thomae retr;icla.sso vidctur. L't dc
dognuKe immiiculatae Concejitionis H. .M. V. taceamus, d* (jiio
eius sententia. poslqiiiim oiniiia elijni anecdotii ipsius opusciil.i
genuina examinata siiiK, spocialius inquircndum e.st^, ip.se .seipii-
tur in (^ommeiUiirio * opinioncm S. loannis Clii ysostomi asseren-
tis, S. loannem Baptistam non novisse (^hristum nisi iii generali,
noii autcin iii si^eciali, antequam Christus bapti/.andus ad eum
accesserit. Uanc tamcn solulionem in genuino Commentario ^ in
loannem cap. I. \. .31. diserlis verbis reproba(. — l(em, IV. Senl.
d. 23. a. I. q. 2; d. 7. a. I. q. 2; d. 17. p. II. a 1. ti. .3. opi-
nioni fal.sae Magislri adhaerel m probabiliori, scii. quod duo
Sacramenta Confirmationis et extremac Unctionis a Christo (|ui-
deni « lueruiit insinuata, sed postea a Spiritu sancto instituta ». Iii
Breviioquio <• autcm meiius et doctrinae Concilii Tridentini ' con-
formius sic resoiv it: « Toiiendiim cst, quod septem Sacramenta Lc-
gis gratiae Christus iiistKuK ... In4ituit autem praedicta Sacramenta
diversimode : quaedam scil. c\ cis confirmando, approbando el
consummando, ut Matrimonium et Poenitentiam; quaedam autem
insinuando et initiando, ut Confirmationem et Unctionem extremam;
quaedam voro initiando et consummando el in semetipso susci-
piendo, ii( Sacramentum Baptismi, Eucliaristiae el Ordinis» etc.

Alia quaedam sunt, (|uac nunc multis non piacent, sive
phiioso|)hica , ut quae docet circa materiam et foiniam in quo-
dam sensu omnibus crealuris attribuendam, sive theologica v. gr.
doctrina eius de peccato originali, de contritione in Sacramenlo
Poenitentiae requisita , el de iicito vel iilicito usu matrimonii.
Ilaec tamen iiia aetale communius Parisiis docebantur, de quibus
et aliis quibusdam suo loco in Schoiiis nostris aliqua dicentur.

.Non viguisse nec vigere potuisse S. Bonaventurae aetate
tantam artem ciiiicam pro discernendis operibus antiquorum
genuinis vei .spuriis, vei pro stabilicndis factls historicis, .sicui
in saeculis post artis typographicae inventionem, in concesso

1 De Examinnt. doctrinar. , tesle Prodromo col. 97, ubi col. 98 etiara
sequens locus citatur.

2 Videlur esse S. Bonaventurae, et integram dabimus ad I. Sent. d. 27.
p. I. q. 2.

3 Sufficiat hic dicere, quod de immaculata Virginis Conceptione iuxla
sententiara tunc in scholis praevalentem agit III. Sent. d. 3. p. I. a. 1. q. 1,
ubi inter alia dicil: « Sullius conceptionis solemnitatera celebrat Ecclesia nisi
solius Filii Uei in .Vnauntiatione B. V. Mariae. Sunt tamen aliqui , qui ex

speciali devolione celebrant Conceptionem D. Virginis, quos nec omniiio l.iu-
dare nec simpliciter audeo reprehendere ■>. Sed postea melius informatus. in
Capitulo, Pisis 20 Maii 1263 celebrato, ipse hoc correxit et cum Capilulo decre-
vit, « ut nova festivitas admitleretur in Ordine Conceplionis B. V. .Mariae».

4 IV. Sent. d. 5. dab. 3.

5 Supplem. Bonelli toni. I. col. '»79.

6 P. VI. c. 4.

7 Sess. VU. can. 1.

l.XIV

[•HOLKCOMKNA

♦•si a|iu<l omnos. liuV iioii i-si iniruiuiiim, iiuoil (>ii;iiii S. Ilona-
xeniiirH nonnulla a|K><-rypha vcl spiiria scripla ciim aliis sui
icnip«iris doiiohbus ivcc|H'ril, \cl s;illcni dubius dc cis hacseril,
ci (|uo«l iili(|iias pias qnidciii cl aiili(iiias, scd falsas IradiUones
ad historiani s|M'ctantcs iinn rcspucrii. Plurics (amcii dc siniili-
bus Uinium hypothcticc lo(|uitur. Ila \. ;;r. IV. Sciil. d. -20. p. I.
dnb. 3. nnn omnino rcs|)uil illam narratiunculam, quod anima
Tniiani prcciltus S. Gi-CKorii ab infcris libcrata sit. .Nam dicii:
• Si alirui unquani post mortcm (Dcus) dcdit ^ratiam, inlclli-
pMuliim cst, (|uod illc, iion crat damnatus pcr scnUMiliam. sicut
lcpitur dc Traiano ». — Hodcm fcrc modo de hac hisloria lo-
(|uilurS. Thomas, Summ. Siqjpl. (]. 71. a. "i. ad o, ncmpe illud
III 11) anirmando, scd Inpotheticc cxplicando '.

A(i rcm bcnc dicil Ilonclli ^: « Dcmcnlia csset illam Docio-
lis nostri iw\o c.\i}?crc noliiiam iTiiiiii, (|uac solummodo posl
s-iccula pluni, post improbos crilicorum laboies posl^iuc iii-
numcni monumcnta a tcncbris \indicaia tandcm innolucrunt.
Iliiic Syml)olifm Qukuwque iribuK S. Alhanasio, Opus huper-
fniuin i'i Mailliacum loaiini Chiysoslomo, plures libros Uio-
nysio Arcopa^itae, libros dc Vitn couteuiphitiva S. Prospcro,
(ipus dc Ecclesiaslkis dinjmatibus ct alium de Fide ad Petrum
>. Aiipustino ». Ktiam librum de Causis adhuc alliibiiit Aiislolcli,
cl opusculum dc llehdomadibus, qm inscribilur etiam de Para-
doxis, Boclhio, quod eliam ab ipso Trilhcmio fit, cum vidi'atur
polius idein cssc cum Alani Maximis theologiae.

.Minimc tamcn omnis crilicae arlis experiein sc ostendil
S. Bonaventura. Ita libruin de yativitate, quem iranstulisse
fercbatur S. Ilicronymus, non recipil dicendo ^: « Quamvis sit
a[U)ciypluis, contincl (amcn nnilta Acrissima ». Dubita^il ctiam
(h authcnticitale Quaestionum noci et reteris Tcstamenti, qiias
majrislcr Pctrus Lombardiis inter opcra S. .\ujjustini reccnsuit,
asserit^iiic ^ : « Ibi inulta suiit, «piac non vidciidir ^crba .\ugu-
^iini ». Libruin dc Anima et spiritu pleniinquc laudat sub no-
minc S. .Vugustini, sed II. Senl. d. 2J. p. I. a. 2. (|. I. ad 1.
liicit: ■ Sive fuerit .Vugustinus, sivc alius». Deniquc librum de
Ecclesiasticis docjmatibns, qucm in Commenlario altiibuit .\ugu-
siino, in Apologia paupcrum (rcsp. III. c. I.) \cro suo auclori
(icnnadio .Massilicnsi rcstituit.

'.', 6. A multif aliis auctoribus opuscula scripta suut ad
lUustrandum amplum S. Bonacenturae Commentarium. Aga-
mus primo de ineditis. — Plurimi codiccs ab ipso acvo S. Bo-
navenlurac scripti invcniunliir in bibliolhccis , (|ui inodis divcrsis
Connncntarium S. Bonavcnturac in coinpcndiiim contraluint. .Mul-
litiido similiiim opcrum cst tanta , iit suni(ient<'r inde probctur,
in quanti) jirclio habitus sit illa actate libcr istc S. Bonaventu-
rac. Nonniilla lioriim opcruni piolixumCoinincntariuni siinplicilcr
'vinlraluiiil, iit facilius comparari ct sludcri |)ossi(. Alii practcr scn-
iciiliam S. Bonavcnliirac brcvitcr cxpositam cxhibcnt propriani
vcl alionim opinioncm. Alii tantuin Uibulas \cl indiccs habciit.
Opcra illa, (juae a P. Fidcli notiiUi sunt, liic siibiiciinus, ordi-
nando hos codiccs «pioad flcrl a noliis potuit. Priino loco poni-
miis opcra , qnorum niictor In codicibus nominatur , deindc ano-
nyma scaindum ordincm alpliabclicum biblioUiccanim, et ultimo
lo<-(i aliquos codiccs , qui nonnisi Uibulas vcl locos ci(fl(os cxlii-

bciK. .Moncinus aulcin lcclorcm, noiilias , (luas habemus, sac|>c
non sufTlcere, ut certo determinarc potucrinius, utruin divcrsi
codices idem opus conlincant, an di\ersum. Saepe ciiiin iii co-
dicibus isla opuscula i*odcin modo iiicipiuiil , scd alio modo
dcsinunt, \cl e converso; aul i)iimus liber Scntcniiaruin con-
venit cuin alio primo libio. scd seciindus vcl rcliqui ininime
conveniunt. Scd etiamsi codices aliis vcrbis incipiunt, hoc ta-
inen non ccrto deinonslrat, diversa haec continerc opcra, cum
vcl inilium iii iino coditv omissum csse possit , vel in altero
aliquid addiuim. (^uod quain saepe in codicibus opuscuKwira
minoris momenti accidal, norunt omnes cxpcrti. Unde non du-
bilamus, quod accuraliorc inslitulo codicum examine , adhuc
plura, praeserlim ex anonymis quac scquuiitiir opusculis, ad
unum idcmque opus perlinere cognoscerentur.

I. Ale.rander ab Ale.randria, sivc Lombardus, primo lector
sacri Palatii, deinde ab anno 131.3 Minister (Jcneralis Ordinis
.Minoruin, i)lurimorum libroriiin auclor, dc qiiibus videri potest
apud Waddin^^uin ct Sbaralcain ; inortuus Homae 1314.

Sciipsit Sunnnam (luacstionum S. nonavcndirae in qiiatuor
libros Sentcntiarum, cuiiis excmplar invcnitur Mrdiolani in bi-
bliotheca .\mbrosiana, cod. B. 5. sup. mcinbr. in 12., saec. XIV.
Libr. \)rinms incipit : Alta profunditas, quis invenit eam? Eccle.

7, 2o. Ilic innuitur quadruplex causa libri Senlentiarum. Desinit
fol. i7. rccto : Possuni vdle voIunUitc piclatis, Per lioc patct
solutio ad obiecta. Fol. iS rccto inci|)ii libr. secundus : Fecit
Deus hominem rectum , et ipse se imnmcuit inftnitis quae-
stionibu.^i. Kccle. 7. In \crbo proposKo claudilur loUi in(en(io
sccundi Scntcntiaruni. Desinit fol. 122 \crso: duin non sunt
contraria aniinac ct rcgulae suae. Per haec sol\un(ur oinnia,
quia vera proccduiit. Amcn. Explicil. — Libcr (cr(ius incipil
fol. 12i r. : Cum venerit plenitudo iemporis c(c. Hic.duo prin-
cipaliter quacruntur: Primum cs( de IncarnaUonis possibilitate.
Desinit fol. 17 i r. : Sicut peiiiiae in avibus, el lotae in curri-
bus, e( vcla in navibus, quia sine illis inulto graviorcs sunL
— Fol. 173 r. incipit quartus liber: Alti-ssimus creavit de terra
medicinam. EccH. 38. Altissimus Dcus Patcr... De terra , id est
utero Virginis... q. /. Hic (luacrunlur sex , scilicc( , si Sacra-
men(a debucrin( insdtui ctc. Desiuit fol. 238 \ . : Per propriam
virditem, u( supra diclum cs( iii piincipio liuius paginac...
|)ioliiben(ur. — Dcindc scquilur (abula singulorum librorum,
quac dcsinit fol. 248. Ilinc a manii saec. .W., abrasis prioribus-
littcris , addilur : Summa qucstionum sancU Bone vcnturc su-
pcr(liic inaniis anUquior proscquihir) quaUior libros ScntcnUa-
lum in lioc voluminc brcviter rcducta pcr \cncrabilcm fratrem
Alcxandrum dc Alexandria Ordinis Minorum.

IdcmOpus invenidir cUain Assisii, biblioth. Conventus sanctt
Francisci, cod. incmbr. in lol., sacc. .\IV., sign. B. IX. I. ConUnet
autcin (antuin quae.ttiones abbreviatas cx l^ II. ct III. Sent. —
Kcm .\eapoli, biblioUicca Nalionalis, Cod. mcnibr. in foL, .saec.
.\IV. , sign. Vll. C. 40: Quaestiones abbreviatae cx I. et 11.
Scnl. — l(«>in Florentiae, bibliotheca Nationalis, cod. membr. in
fol. , saec. .\IV. , sign. V. I). 26. Compendium cx II. c( IV.
SenL — llcm Pansiis, bibliolhcca Ai-scnalis , cod. mcmbr. in

8. saec. -\V. , hoc (idilo: lireviloquium suiur IV. Scn(. — l(cn»
Honiae, bibliodicca SocietaUsIesu,co(l. mcmbr. in foL, saec. XIV.,

I Cfr. ProdroinDs , rul. 52i.
i IVi^dromu» II. r. li. r<,\. ii.l.

:J IV. Sciil. d. -28 a. I. q. 6. — Clr. de his 1'rodrom. col. oii et 113.
t III. Sent. d. 3. p. I. a. 2. if. 3. ad 2.

IN l. LIBHIM SENTKNTIAKIM.

LXV

contJnct: Quacstioncs abbrcNialac iii 1. 11. III. Scnl.; c;irct nii-
niero; scd praccedcns cod. Parisicn. si^n. n. .'UI3.

2. Fr. llcnricits Ord. Min., Lcctoi- in 'riirico, llclvcline ci-
viliitc (codd. iiostri scribiint vcl 'rinirico, vcl 'riuircfjo, vcl
Tliiirajjo). Qiiis .sit istc Ilcnricus non aiidcnnis dc(;iderc. Est
ccrtc aiictor sacc. XIII, nt constat (>x codicc a nobis nltimo
loco posito, (jni cst .sacc. XIII. (!xcuntis vc! XIV. incnnlis.
Conicctanuis aulcni, auclorcni cssc posse illiiin (•clcbcrriiuuni
pr.ic(iical(»rcni llcnricuin (Jokclniann dc Jsny, qni fuit conlcs-
.sarius ct consiliarius Imp^iratoris Uudoiplii I. dc Ilabsbur},', ab
anno 1255-1286 Kpiscopus Basilccnsis, dcindc Arcliicpiscopiis
Mofjuntimis (f 1288). Quod hic rucril Lcctor .Moguntiac ct (luar-
dianus Luccrnac, constiirc vidctur. Qmim autcm saltcm ab anno
1247 Convcntus Minorum rucrit Turici , niliil obstat, (luominus
i dcm ctiam ibidcm pcr ali^juos annos oflicio lcctoris functus sit.
Ipsum opus iudicio P. Fidclis salis bcnc claboratum cst.

Bergomi , bibliotli. Civitalis, cod. A VIII. 3. mcmbr. in fol. ,
sacc. XIV. circa mcdium , in Gcrmania scriptus, ut vidctur.
Fol. I. rccto, col. I.cst labula: Incipiunt (lucstiones et problc-
mata primi libri. Quid sit subicctum in hoc libro. Fol. 2. vcrso,
col. 2: Expliciunt (lucstiones cl problcmata primi libri. Que-
stiones in universo sunt 230. Deinde fol. 3. r. col. I : Incipit cx-
cerptum qucstionum Bone venturc. Veritates qucstionum ex
opcre Bonaventure super librum Sentcntiarum pro modico in-
tclligcntie mcc ad instantiam fratrum exlraherc cupicns , bre-
^ itali studui in hunc modiim. Desinit : volunlaU! condilionali
non vult. Bcnedictus Deus. Explicit. Suscipc placatus , bone rex
de virgine natus, Henrici munus , qui regnas trimis ct unus.
Deinde sequitur tabula II. libri ct post eam : Secundus liber... de
rcrum omnium creatioiK>. Desinit : in multis locis utilis est. —
Sequitur tabula III. libri , qui incipit : Detcrminatum est etc.
Desinit: Hec videtur sentire Augustinus et Hugo de S. Victore.
Post tabulam supcr IV. librum hic incipit: Finitis per Dei gra-
tiam tribus libris , in quorum primo etc. Desinit ut in S. Bo-
naventura. In fine legitur: Hec ego frater H. dc ordine fra-
trum Minorum , eiusdem Ordinis in Thurego lector existens , ex
opere Bonaventure abbreviando conscripsi , cuplens desiderio sa-
tisfacere pauperum in scripturis, ut qui intcgri voluminis copiam
habei-e non possunt, saltem hanc abbreviationem habeant pro
memoriali. Unde rogo ipsum loctorem pium , ut, si sibi quod
erraverim alitubi vldeatur, ad opus integrum recurrat, et for-
sitan ibi me reperiet non errasse. Scd si nec hoc ei sufficit ,
mihi placet et peto , ut si que a me male intellecta aut certe
inoaute posita invenerit, in nomine Domini corrigat et emendet,
mecum merc(?dem recipiens ab eo, qui vivit et regnat in seoula
seculorum. Amen.

Idem opus invenitur BeroUni, biblioth. Regia, cod. ni(3mbr.
lol. magn., saec. XV, sign. M, L. Fo. 353 : Veritates questionum
ex opere Bonav. siip. librum Sent. — Item, Friburgi in Helvetia,
biblioth, Min. Convent, , ood, chart., anni 1 478 , sign. 72 : Veri-
tates questionum s^iper librum Sententiarum. Amplectitur qua-
tuor huius operis libros. — Item, Norimbergae, biblioth. Civi-
latis, membr. in 8 , saec. XiH. exeuntis et XIV. ineuntis, sign.
Ccntur. IV. mss. VI. n. 48: Veritates questionum ex opere Bo-
nnv. sup. libr. Sent. Continet quatiior libros.

3. loannes de Altzeya, presbyter in Ratisbona. Utrum hic

sitauclor, an ta'ntum scriptor scquentium excerptoruin, ignora-

mus. Scriplum hoc exstat Colmar in Alsatia, bibliotheoa Civitatis,

cod. chart., saec. XV, Coniinet II, Sent. Incipit: Solummodo lioc

S. Bonav. — Tom. I,

inveni... .Sollicit(! considcranli. Desinit : Fiiiiiint cxrcrpia cx
scriplis Bonavcntun! supra scciiikIo Scnl. |)cr nic loliaiiiicin dc
All/.c>a, presbytcriiiii in Kcgciisbiirg; Basilccns. Diocccs. 1171.
4. loannrs <ie Erfordia Ord. .^;in., Provinciac Saxonia(! lc(;lor
ct doctoi' utriusiiue itiris, scripsit opus: Tahiila originnliiim ,
iam laudatiim iii Sumnia .\slcsana, (pjac aniio 1317 pcrfcct;i cst;
itciii, (llossarium, .seu Vocalinlariiim latiiiariini vociim , (|iiac
iii Bibliis habciilur, alia(|iic piiira, iit vidcri potcst apiid Tiilhc-
mium et Sbaralcam, pracscrtim vcro conip(!ii(liiini Commcnlaiii
S. Bonavcntiirac.

Hoc opiis nsm-\ nlur Luneburgi in Borussia, biblioth. Ci\i-
latis; iiilcr codd. Iluiolog. latinacn. 20, mcmbr. in fol., sacc. XIII.
cxcunlis vcl XIV. incunlis. In asscri anleriore lcgiliir: loan-
ncs Erphordicnsis supcr primum, .sc(;undiim (!t tcrtium Senicn-
tiarum, minorum doctor probatus. Libcr primus incipil: Primo
queritiir, ulium thcologia sit scicntia. Secundus: Utrum sint
plura principia, sicut Manichei dicunt. Tcrtio pracmitlitiir pro-
logus S. Bonaventiirac, Deusautem, qui dives est cU'. Dcindc:
Qiicritur, iilrum divina natura potucrit uiiiri cum humana na-
tura. In fine: Expliciunt scripta super tertium Scntentiarum. —
Item, Lipsiae in Saxonia, biblioth. Paulina, cod, mcmbr. in fol.
min., sacc, XIV, sign. 556 : Questiones abbreviate super I. II.
et III. Sent. — llem , Hafnine in Dania, biblioth. Begia , cod,
chart, in fol., saec, XV, sign. 69: Quesliones devoti docioris
Bonaventurc super II. Sent. — Itcni, Patnvii, biblioth, S. An-
tonii, ood, membr. in fol., saco. XIV, sign, 128: Questiones
abbreviate in III. Sent. — Item, Parisiis, biblioth. Nationalis,
ood. membr. in fol., saec. XIII. cxeunt., sign. 14308: Questio-
nes abbreviate super III. et IV. Sent. Incipit tcriius : Cum
venit plenitudo eto. Quartus incipit: Deus , docuisti me a iu-
ventute mea. Desinit: et sic conlinuc rodit etc.

0. Fr. loannes de Fonte Ord, Min,, Galkis. Sbaralea (Supple-
mentuni) oum Possevino dicit , cum floruissc circa annum 1 483 ;
sed ex aetate oodioum apparet, att.ribuendum eum esse sacc, XIV.

Seitenstetien in Austria, biblioth. Patrum Ord. S, Benedi-
cti, cod. ohart. in fol,, saec. XV. ineunt., sign. CXCI : Conclusiones
super quatuor libros Sent. — Incipit : Ad prcces studcnlium ,
dunri essem lector in Montepcssulano.,. ego fraler loannes de
Fonte Ordiliis minoruni,.. Desinit: a principio factc, patcnl ex
dictis, Deo gratias.

Item, Colmar in Alsatia , biblioth, Civitatis, cod. chart. in
fol. min. , saeo. XIV. exeunt. et XV. incunt. , sign. 431: Con-
clusiones super quatuor eto. — Item , Cremisani (Ki-emsmun-
ster) in Austria , biblioth. Patrum Ord. S. Benedicti , cod. membr.
in 4, saeo. XV, sign. 117: Conclusiones eto. — Item , in
Monnsterio Ensidlensi in Helvetia , biblioth, Conventus , ood,
ohart. in fol., saec. XV, sign, 216: Conclusiones eto. — Item,
Herbipoli \n Bavaria, biblioth. Universitatis , ood, sign. 182:
Conciusiones... — Item , Lubeci (Liibeok) in Germania, biblioth.
Civitatis , ood. chart. in fol. , saec XIV : Conclusiones etc. —
Item , Wratislaviae in Borussia , biblioth. Universitalis , ood.
charl. in foi. , snec. XIV, sign. I. Clas. 197: Conclusiones ctc.
— Testc Sbaralea idem opus cum titulo Conclusiones exstabat
Lovanii, biblioth. Sooietatis lesu.

6. Fr, Kiliani Ord. Minor. — Wratislaviae , biblioth. Uni-
versitatis , ood. 1. Clas. 186, ohart. in fol., saec, XV, continet
leoturam super III. ct IV, SeiUenliarum, Fol, I . r, : Liber tertius,
(listinctio I, Cum venerit plenitudo tempons. Hic incipit teriins
jiber sententiarum, in quo Magister tractat de Christa Desinit:

LXVI

PHOLKGOMEN.V

ful. 77. r. tol. 2: qni ciislodH \<?gem , bealus osi hic in spe et
in palria in ir. .Vnion. lApliciJ loolura vonorabilis baccaiarei
romiati in sacra pagina, fralris vidolicet Kvliani Ordinis .Mino-
njiii supor lorlium sonlontiaruni anno Domini... Fol. 78: Libor
quarius , distinclio I . Saniarilanus. Hic incipil libor quarlus, qui
csl dc Sarramontis. Desinit fol. 166. col. 2: inlrooundo por-
Uis colostis |)aradisi, qiiod nobis concodal crucili.xws qui pro
nobis, cuni Palro ot Spirilu sancto otornaiiler bcnodictus. .Vmon.
Volo auU'm sciro logontcs hec scripta sui>er Senlenlias , quod
quanlum valui ac inU-lligoro potui, vestigia ut communiler do-
ctoris ordinis mei seculus sum. Quorum duo sunl precipue :
unus in speculativis, ille MagisU^r loannes Duns, natione Scotus;
alius in positi\is, \idelicol devolissimus ilie Dominus et frater
Bonaventura Cardinalis. Quorum dicu» ac sequacium eorum
cLsi non dc verbo ad verbum semper posui, a sententia tamen
ipsorum vol sailcm unius dc ipsis seeundum.... moam non
de\ia\i, addondo quandoque \el obmittondo, sivc senlentiam
summando, sicut videbalur lonuilali ingenii mei expedire. Unde
non tc moveat, quod nominatim eos non allega\i loties quotios
occurrcbant, quia non superbie aut elalionis liUilo hoc factum
esl, sed pro toliendo legendi aliis et scribendi mihi laedio. Si
quando \cro moa \o\ |)arum insonuit , non ab nulibus pre-
diclorum palrum presumpluose recessit.

7. Richardus Rufus Ord. Min., Anglus. De hoc auclore non
convcniunl scriplores. Sbaralea (Supplement. j). 635), citans Ro-
diilphium ol Possovinum. inclinal in opinionom. Richardum, qui
scripsii Compendium Commontarii S. Bonaventurao, diversum esse
a Ilicliardo Uuys, qui sccundum Possevinum scripsit Commen-
tarium in libros SenU^ntiarum et circa an. 1270 floruisse dicitur,
Sed Commentarius citatus a Uodulphio et Possevino eodem modo
incipil , sicul opus infra descriptum ; quod etiam Commentarius
vocari polest, quia praeter docirinam S. Bonaventurac alias
cliam opinioncs tanquam probabiles saepe alTert, ad quas in mar-
gine codicis non raro apponitur nota: calumniosum , calumniam
patilur , vol ctiam insanissimum. Magis placct sententia Anto-
nii Voord (Histor. Univoi-sitalis Oxonions. I. pag. 72), reiata a
Sbaraica, uirunupic llicharduni osso oundom.

Assisii, biblioth. Conv. S. Francisci, cod. moiiibi'. in fol. min,,
sacc. XIII. cxeunt., qui conlinot I. ot II. librum. hicipit: Al-
tissimus crcavit de tenn medicinam. Vcrbum istud scribitur
Eccli. XXXViil, quod etsi conlinoat verlwrum paucilalom otc.
Desinit: ot quc sunl lioc vei illa i^rccisc patet ox diclis. lA-
bcr li., qui immodiato proscquitur, inripit: Crcationem rerum elc.
In iioc socundo libro piincij)alilor inwndilur de hoinine... Desi-
nil: sicut i|)so, qui est in malo oi)stinatus, a (juo sumsit c.xor-
dium omno maluni. — ili duo j^rimi libri, qui tomj^ore Sba-,
raleac in hac bibliothoca crant, nunc ibi non invoniuntur, sed
Umtum libri lli. ct IV. in cod. mombr. in fol. min., saec. Xlii.
oxeunt., sign. .36. incipii: Drus autem qui dives est elc. Post
pnKH-miiim: iiir (juiiiinr, iilriini divina naUira jioluoril uniri
cum hiiiiiana: cl \i(i('tur quod noii... i.ilior IV. iirolondilur usciuo
ad dislinciioncm XXV. ct df«jnj7. (juia inseji.irabililor esl adiun-
cliim oxtoriori Sacramonto cl quod jiotest jior pociiniam. — Idom
opiis oxsl;il oliam Ifenilini, iiihliolh. Ilogia, cod. charl. in 4, saec.
XV, .sign, M. L. III. iS; srd lialtol l.inlnni I. ot 11. Sonl.

Anonymi.
8. Amljiatuirum in (lalli:!, bililiolh. Civilalis, cod. mombr.
in fol., saoc. .XIII. oxoiinl., sign. n. 2.31 conUnel coinj^ondiiim su-
j>ir I. Soni. Incipit: Altissnnus de terra creavil medicinam

(Eccii. XXXVili. v. 4.). In his \crbis singulariter oxposiUs
qualuur cause sacrc Scripture connoUintur... Desinit : (pio-
niam hoc non esl naturc lantum , sed etiam rationis. — .Vucior ,
quamvis omnia ex Commentario S. Bonaventurac sumserit et
saepissime ipsius verbis usus sit , ordine tamen admodum im-
muUito procedit. Initio jiraemitUlur tabuia qnaostionum. Simile
el fortasse idom opus esl illud quod oxslal iii bibiioih. civitatis
Dotensis , quod continci praetor librum I. Senl. cliam II. el
quod accuratius describilur infra n. 18.

9. Assisii, biblioUi. Con\. S. Francisci, cod. membr. iii fol.,
saec. XIV, sign. B. IX. I : Quostiones ablire\iate in I. II. et ill.
Sent. I. liber incipit : In medio et in circuitu sedis... Desinit :
quia possumus sancio el iuste vellc opposiliim. Liber 11. inci-
pit: Creationem i-erum.., iste secundus libor dividiiur.., In prima
agit do hominis condilione. in socunda... Desinit: ot ipso inliniUs
se immiscuil (juosUonibus iicccalonim, secundum quod series
manifesuit duorum librorum i)recedenUum. Cui esl honor el
gloria, iaus et im|)erium per infmiUt sec. secui. Amen. Liber
III. incipit abscjue titulo : Cutn igitur venit plenitudo temporis elc.
Liber iste terUus di\iditur in parles duas. iii prima Magister do-
terminat de vita... Desinit verbis ipsius S. Bonaventurae : ei
maiidata dedit secundum quod in hoc iibro explanatum esl. Sil
oninis honor et gloria per inlinita secuia secuioruin. .\men.

10. Assisii, bihlioUi. Conv. S. Francisci, cod. membr, in fol,.
saec. XIV, sign. B. .X. 12. Compendium in iV. Sent. Incipit:
SamariUinus isto... Desinit: ad quam iios porducat qui vivil ol
regnat in secula soculorum. .\mon.

1 1 . Item , Basileae in Holvotia , cod. miscoll. plurium ae-
talum , scilicet saeculor. Xlil. XiV. et XV, sign. B. X. 26.
Comi)ondium ox IV. Commontarii. Incipit : Ulrum Sacramenui
dobuerint instilui... Desinit : dolorem spirituaiem requiruntur.

12. Item , Brugis iii Bclgio, biblioth. Civitatis, cod. membr.
in 8, saec. XIII, sign. 174. Quaesiionos super III. et IV. Incipit
III. libcr in superiorc inarg.: Prima quesUo. Utrum divina na-
lura potucrit uniri cum humaiia natura... Desinit: quanio aliquid
durius comodit , niagis debilitatur et gravalur. Responsio ud
obiecUi patel. Libor IV. incipit : Ulrum Sacrumcnla debueriiU
institui. Desinit: iioii oblalione novi.

13. llom, Cantabrigae in Aiigiia , biblioth. Domus S. Pelri ,
cod. membr. in fol. , sacc. XiV , sign. 1 . 2. 0 : Queslio-
nes super qualuor libros Senl. Liber I. incipit: De uti primo
querilur, cum sit actio... Lii)er 11. incipit: De creatione primo
querilur... Liber III. incipit : Utrum divina natura potuerit uniri
cum liumana... Liber IV. incipit: Samarilanus... Prinio queritur,
quid sit Sacramonlum... Desinit: moliiis jialnil ol iii quesUono
dc igno infornali.

14. Ihidem , codcx sign. I. 7. 9. conlinol quatuor libros
abbreviatos ol divisos jier cajiila. Incipit c. I: Voteris ac novo
Lcgis continonliam olc... Iksinit libcr iV : a facie e.xorsus se-
dontis jior modia ad pedos usque \ia duce pervenit.

1.'). Catnuti iii (jallia , biblioth. Civilalis, cod. menibr. in

8, saoc. XIV inount., sign. n. ^.'iO.JI:: Condu.siones in quatuor

libr. Sonl. Itwipit lii)or I : Cupionies olc. Queslio prima. Utrum

pretor doclrinas jihilosophicas sit nocossaria elc. Desinit... por

comparalionem ad iialiiram pationli.s. Libor il. incipit : Croatio-

nom rorum olc. Ulruin sinl plura prima j^rincijua. Desinit : et

in his Prciato obodire necosse cst. Liber ili. incipit : Cum ve-

nit igitur etc. Queslio primu. Utrum congruum fueril, Deuin

IN I. MHIU M SI-NTKNTIAKIM.

lAVII

incHinari. DemUl : pcr honrfiiia ol spminda. I.ihcr IV. jrtr»/»<7 .*
Simiaritanus iiitcrprclalur cuslos ctc. Qucslio prinia. rtnini
sacramenta fucrint neccssaria Desinit... \^ms illf cs( lurbidiis
ct fumosus ct fcculcntus. Kxplicil. Dcniquc addilur : conclusio-
iics fralris Bonavcnturc dc ordinc fratruin ininoruin supcr (lua-
tuor libros scnlcntiarum , optiniuni o|)us.

Eacdcin conclnsione.t sunt Florcntiac, l)il)liotli. Mcdicco-
Laurcnliana. ('od. .Vcdil. lAIX. (Iiarl. in fol. (,'rand., sacc. XIV.
cl XV. Secunda manus pracmisil : llincrariiim S. Thome seu
[lonc vonliirc. .\d calccm qiiarli libri : Expiicit ilinerarium S.
Tliomc, sccundum alios Bonc vcntiirc... .\nno Domini lii'2.

16. Cesenae in llalia . l)il)liolti. .Malatisliana, cod. mcmbr.
in fol. , sacc. XIV. circa mcdictalem, sign. plul. XVIII. III.
Summa I. II. ct III. Scnt. Incipit I. libcr: Vctcris ac nove etc.
Qucrilur de subiccto llieologic , ct quod sit Deus... Desinit:
(|uia ordinavit eam ad rcdcmptioncm nostram, ut dictum est...
Liber II. incipit: Crealioncm rcrum insinuans etc. Circa ist<im
distinclionem qucritur piimo , ulnim mundus sit ctcrnus...
Dcsinit: que non sunt contra animam ct rcgulam suam. Libcr

III. incipit: Circa principium terlii querunlur quatuor. Primo
(tucritur de possibilitate Incarnationis... Desinit: et laboiis pre-
scntis continualioncm nobis conccdat etc.

17. Dannstadii in Germania , biblioth. Ducalis, cod. chart.
in 8 , saec. XV. exeunt. , sign. 95. Exccrpta supcr II. IIL et IV.
Sent. Incipit: De crcalionis statu ct casu .\ngeiorum. Utrum in
primo instanli crcationis suc .\ngclus... Desinit: sed plus ascen-
(ict quam aqua diluvii.

Idcm opus exslat ctiam Alba-carolinac (Karlsburg) in
Transilvania , bibliolh. Calhedralis, cod. charl. in fol. , sac(^
XIV. c.xcunl. et XV. incunt. , sign. I. 3. III. 3. Commenlarium
in II. III. et IV. Senl. Libcr II. incipit: Queritur, utrum .\nge-
lus in primo instanli (?rcationis sue... Desinil: invidentia fra-
tcrne carilatis. Sequitnr III. liber : Queritur , que sit prcci-
pua causa Incarnalionis. Resp.: Reparatio humani generis... De-
sinit: ad agendum vcl iiatiendum personc. Deinde tmmediate:
Queritur, utrum Sacramenta dcbuerint institui. Resp. : Instilutio
Sacramcntorum... Desinit: omnia peccat<T mcmorabunlur, ut con-
tinue simul torqueantur. — Itcm, Lambaci in Austria superiore,
biblioth. Patrum Ord. S. Benedicti , (.od. membr. in 4 , saec.

XIV. ineunt., sign. 132, Quacstioncs ex II. 111. et IV. Sent. —
Item , Momchii in Bavaria , biblioth. Regia, cod. mcmbr. in
fol. min. , saec. XIV, sign. C. L. ,M. 4647, Quaestiones sumtae
de U. III. et IV. Sent. — Ibidein, cod. chart. in fol. , saec. XV ,
sign. C. L. M. 4701, Quaestiones excerptae de 11. — Ibidem,
cod. chart. in fol. , saec. XV , sign. C. L. M. 3861 , Quaestiones
super II. III. et IV. Sent. — Ibidem, cod. chart. in 4 , saec.
XV , sign. C. L. M. 8986, Quaestiones abbreviatae in II. III. et

IV. SenU — Ibidem, cod. charl. in 4, saec. XV, sign. C. L.
M. H740, Quaestiones abbreviatae in II. et III. Sent. — Ibidem,
cod. chart. in 4, saec. XV, sign. C. L. .M. 11731, Quaestio-
nes abbreviatae in II. Sent. — Ibidem , cod. meinbr. in fol.
min., saec. XIV, sign. C. L. M. 16090, Quaestiones abbrevia-
tae in IL Ili. et IV. — Ibidem, eod. chart. in 4, saec. XIV,
sign. C. L. M. 1 8728 , Quaestiones abbreviatae in II. Sent.
— Ibidem, bibliolh. Universitatis , cod. chart. in 4, saec.

XV, sign. 33, Quaestiones abbreviatae in II. Sent. — Item,
Oenoponti in Tirolo , biblioth. PP. Praemonstratensium in Wil-
tin, cod. chart. in fol., saec. XV, sign. XXXII. B. 4, Quaestiones
excerptae ex II. Sent. — Item, Parisiis , biblioth. Nationalis, cod.

mcmbr. iii f.il. min., sacc. XIII, sign. 1.1172: Soluiioiics (pic-
stioniim cx IV. Scni. — Uin\ . Itntnnc , biblioth. Valicaiia, cod.
1'alal. (•iiarl., sa(>c. ,\V , sign. 4.'{H, Quacslioncs siipcr II. III ct
IV. Sciit. — llcni , .Sniuti Floriani m Aiislria , biblioih. Mi)iia-
stcrii, cod. charl. iii fol., Siicc. XIV. cxcunt., sign. XI. lO.'!: Com-
pcndium in II. III. ct IV. Sent. — Ibidem , cM. cliart. in fol.,
sacc. ,XIV. cxcunl., sign. XI. 23. Conliiicl II. III. c( IV. Scnl. —
llcm, Treviri.s in Boriissia, biblioih. Publica, cod. iiicmbr. iii
fol. , saec. XIV, sign. 433: Kxccrpta ex II. III. IV. Sciil.

18. DoHi in (iallia, bibliolh. Ci\it<itis, cod. mcmbr. iii 8,
sacc. XIII. exeuntis, sign. ii. 36. Primiis Bonavcnlurc abbrc-
viatus. Incipit: Qucritur dc causa finali, cl dicuiin csl cic.
Liber II. incipit : (]rea(ioncm reruin (^tc. Qucrilur hic de cxilu
reruin in cs,sc. Desinit: senlcntia pastoris sivc iusta si\c iiiiu-
sta (ciicnda est. Celcri libri dcsidcrantur in codicc.

19. Florentine, bibliolh. Nalionalis, cod. mcmbr. in fol. ,
sacc. XIV, sign. 218. I). 3, olim Conv. S. Oucis Fr. .Minor.
n. 288. Conlinct compciidium in librum IIL Scnl. Incipil: Ciim
igititr plenitudo temporis clc. Desinit: et mulliplicat sibi mcri-
tum ct consolamen. Explicit libcr Scntentiarum tertius fratris
Bonavcnture. Deo gratias. Amcn.

Ideni opus habctur Viennae \n Auslria , biblioUi. Palali-
na, cod. mcmbr. in fol. , sacc. ,XIV. antc medium, sigii. 1373.
Incipit: Bonaventura super tertium Sentenliarum... Cum igitur
plenitudo ctc. Desinit: expliciunt qucslioncs principalcs tertii
libri Bonaventurc. Deo gratias. Amen.

20. Florentiae, biblioth. .Nationalis, cod. membr. in fol. ,
saec. XIV , sign. 223. B. 9 : Veritates suininarie librorum Bona-
venture supcr Sententias. Fol. 2. r. a prima manu i)racmit(i(ur:
Veritates summarie librorum Bonavcnture et aliorum supcr Scn-
tentias. Incipit: Quc sit causa finalis, quia ut boni (]ainus.
Desinit: lenetur enim homo ad hoc etiam sine iudicio sacerdolis.

21. Florentiae , ibid. , cod. membr. in fol. , saec. XIII,
sign. 360. B. 5. Continct librum IV. Sent. S. Bonav. abbrevia-
tum. Incipit: Samaritanus vulnerato etc. Dividilur iste liber
in duas partcs, in quarum prima etc. Desinit: post plenain
punilionein, que crit post iudiciuin, a qua nos custodial qui
cum Patre etc.

22. Florentiae, ibid., cod. membr. in fol., sacc. XIV, sign.
307. A. 2. Continet Extractiones ex I. et II. Sent. S. Bona\ . In-
cipit: Questio I. Qucritur, quid sit subicclum in scientia.
Desinit: et sic non habent Ideam in Deo. Liber II. incipit :
Questio I. Utrum res habeant principium causale. Desinit: vel
possinl esse plures.

23. Florentiae, ibid., cod. membr. in fol., ^aec. XIV. ine-
untis , sign. 846. G. 3. Incipit : liber I. a peritissimo Parisius
e.xceptatus. Qiioniam sicut dicit Hugo de sancto Victore, nalura
hominuin. Fol. 16. incipit II. liber: Solummodo hoc inveni elc.
Libri III. et IV. in hoc codice desunl.

24. Hafniae in Dania , biblioth. Regia, cod. 1363. niembr.
in fol. , saec. XIII. exeuniis, continct conclusiones in IV. Scnt.
Incipit: Qucritur, quid sit Sacramentum. Resp. Augustinus de
Civ. Dci cl in iittera. Desinit: ipso ad suscipiendum nos di-
sponente, qui est benedictus in secula. ,\men.

23. Alba-caroUnae (Karlsburg) in Transilvania, cod. inembr.
in fol. , saec. XIV. ineuntis, sign. G. 3. VI. 3 ! . Fol. 1 03. r. col. 2.
legitur: Incipiunt vcritatcs questionum Bonavcnlurc super quar-
tum Sententiarum de Sacrameiuis et remuneratione finali. Deinde
mc/^ptY; quartus liber de Sacramentis , et primo de Sacramenlis

I.Wl

PROLE(,OMRN\

iii p'ni*rc. Qiifnmr anioni priino , qsiid sii si;ri)iim . ()uia omne
Sscmm<>nlum «'sl sijrniim. Drsiml M. 193: «M idoo rcmot.i illa
actionf rvmaiicnl in<omiptibile.s. Scriplor scrilH^bal, pennam pai-
nia relinebal. SiH]uilur Uibula qua(>siionum.

26. Londhii , biblioih. Kepia , cod. inembr. in fol. , saec.
XIV. ineunlis. sign. 18322. olim monasterii Monlis s;incli Georgii,
conlincl Quaesiioncs cum problemaiibiis. Incipil fol. 3: Circa
quarium libium Sententiaium primo qceritur, quid sil Sacra-
menium. Dicendum, (juod Sacramentum qualuor modis. Desinil:
qui ad jiaudia nos sccum iraliit eterna , ad que nos perducat
lcsus Clirislus. .\nieii. Evpliciunl evtractiones super quardmi
librum .S»ntcnliaruni conlinenles \eritalem.

27. MetlcUii iii .\ustria, bibliolli. Patrum S. Benedicti,
a»d, cliart. in 4, saec. XV, sign. \. 6, iii quo fol. 3. legitur:
Qtiesliones brc\es per modum conclusioiium Uomini Hona-
\cntutx' supcr primo Scntenliarum. (juam tabellam seu regi-
strum sui opcris principalis super librum Senleiitiai-um inti-
lulat, eo quod liic qiiestionum titulos inodo et ordine princi-
palis operis sui portiones (luestionum annotavit. Questio prooe-
mialis: llrniii doceie sit solius Dei. .Vctus doccndi ul ab...
Desinit lol. i8. \. : e(»iundein revocaloria in te ])lacido detcr-
miiietur. .\men. Kxj^liciunl quesliones ]ier modum tabule.
Fol. 49. r. : ."^ecundi libri distiiictionis prime questio prima ,
ulrum alitjuid sil e\ilernum Deo. Primum imperanlc bonilale...
Desinil fol. 9S. \. : simj^lici et solide innitantur verilati. Fol.
99. r. : Tabul i jier modum registri su]ier terlium SenleiUiarum
Domini Itonaventure. Distinctio prima. .\ii natura divina sil
•unibilis liumane. Veneranda esl sacralissima unio... Desinit
fol. 136. r. : el de \ita gratie , quain nobis per virlutem do-
jionim el mandatorum observantiam impendil. Lxplicit tabella
l)er modiim regislri snper lerlium Domini Bonavenlure secun-
dum litulos qiieslionum iii vero .scrif)to suo su|)er Sententiis
posilos per ordinem. — Fol. einlem v.: Libri Bonaventiire de
Sacramentis. Querilur, utrum Sacramenta debueiint insliUii. B(>-
spondeo: Inslitiitio Sacramenlortim Deuin decuil. Desinit fol.
IT.i.v. : mali simiil omnia peccala incmoiabunltir. ul continue
torqueantur.

2!^. Afiigunliae , bililiotli. Civiialis, cod. membr. iii fo!..
saec. XIV, sign. : cliart. 363. Conlinet quaeslioncs abbreviatas cx
commenlariis sancti Bona\. siiper qualuor libros Scnt. Incipil
circa finem ciHlicis: Queritiir, ulrum in Dco (siti)onere) essentic
seu iiaitire uniuilcm. Et (juod sic, videtiir ralione ostensiva etc.
Amplectunitir liae quaestiones folia 3'> cuni dimidio. Postea se-
quunltir (|tiae.sliones aliorum jiariler abbrc\ialac.

29. Monackii , bibliotli. Begia, cod. cliarl. in fol. min. ,
saec. XIV , sign. C. L. M. .'>9'j9. (lonlinel qiiaestiones abbreviatJis
suf)cr iirimiini lantiim Bona\enturae. Incijiil fol. I. r. : Cupieii-
les ali(|ui(l de |)enuria elc. Iliiic o|)eri Magi>ter premitlit |irooc-
mium. Desinil fol. 94. r. : a qiio omnia cl flnis, ad qucm or-
dinanttir omiiii, ciii csl lionor et gloria , dectis et imperiiim
In sccula s«'culortim. Amcn. Se(|uilur Uibtila (|tiae$lionum, .sed
incompieta.

Mem opiis lialieiiir Tudcrli , bibliolh. ('ivilatis , cod.
mcmbr. iii fol. inin., saec. XIV. ineiinlis, si^Mi. 33. Habel com-
meiiiaritim s.in(li Bonav . in primiiiii libnim .S'nleiilianim jiassim
abbre\ialiim. Inripil fol. 2. r. : Ciipiciiles ali(|tiid elc. Premillit
Mafiister liiiic toiali liiiro clc. Desinil fol. 83. r. : explicil liic
|»rimus S'nlentiarum. Kx|ilicii e\|ilicial, Itidcre scriptor eat.

30. Monachii, biblioih. Begia, cod. chriil. in fol. , sacc.

XV , sign. C. L. M. 1 1 il4. Conlinet secundum Sententiarum san-
cli Bonav. abbrcvialum, cui fol. I. r. |)raemittitur labula (jiiae-
siioiium, cl fol. II. r. col. 2. incipil: Dominus sapientin fiin-
davit terram. Desinil fol. 329. r. : el ideo malum diciiur corruptio
istorum aequaliier.

31. Neapoli , biblioth. .Nalionalis, cod. mcmbr., saec. XIV ,
sign. VII. D. o. Kxtra in vitla membranacea tabulae aHixa legiltir:
Bonaventura sujier primum et .secundum Scnteniiarum, et lerlius
et quartus Scotelli de A([uila. Incipit fol. 1 : Cupicntes aliquid
de |ienuria, videlicct, queritur de hoc quod dicit o]ius... Fol. 66.
incipit secundus libcr: Crealionem rerum. Ad inlelligeiitiam eo-
rum, quae in liac parte elc.

32. Parisuji , bibliolb. Ai-scnalis , cod. membr. in fol. , sacc.
XIII , sign. 619. (^ontinet compendium (|ualuor librorum Senlen-
liarum ex (jOmmentario saiicti Boiiavenluiae cxccrptum. Iiicipit:
Velcris ac nuve Legis ctc. Hic queruntur duo princi|)aliler
1. de fruilione; 2. de uti. Drsinit liber qiiartus verbis ipsius
Bonaventurac: cl vos apparebmus cum ipso in gloria, ad
quani nos ])erducat lcsus Christus, Filius Dei jirecibus lx'ale
Maric cl adiulricis nosir(>, cui cst bencdiclio etc.

33. Prtr/sjVs, bibliolli. .Nalionalis, cod. membr. , saec. XIII ,
sign. 14307. Contincl abbrexiatam e.x|>osilionem in I. et II. Sent.,
dccerptam ex Commenlario sandi Bonaventurae. Incipit fol. I.
r. col. I : Deus, docuisli rne a iuventute mea... verba isla scripta
sunt in P.salmo. Commcntiirius vcro incipit: Antequam acceda-
tur ad formam Iractatus, quedam communia possimt dubiiari.
Desinil fol. 133: loquitur de peccatoribus adliuc existenlibus in
via, non in vie termino, id est in inferno. Liber II. incipit (oL
136: Mirabilia lestimonia tua... Questio I. Utrum res ci eate ctc.
Desinit fol. 252: et in iis que nec contraria sunt aiiinie nee suc
regiile.

34. Parisiis ibid., cod. membr. iii foi. inin. , sacc. XIII,
sign. 16417. Conlinel quacstiones abbreviatas in librum IV. Sen-
tentiarum sancli Bonav. Incipit fol. I . r. : Queritur de hoc quod
dicii, in duobus consistit Sacramenltim. Desinit fol. 22. r. : illa
tamen lentalio , que est carnis a nulio cst appetenda.

35. Pfljvms ibid., cod. membr. in fol. , saec. .\lll. cl XIV ,
sign. 3085. Post Comment. sancti Bonav. in iibruni I. Sen-
tentiarum continet dubilationes litterales abbreviatas cx Com-
mentario IV. libri eiusdem sancti Doctoris. Incipit fol. 1 40.
r. coi. 1 : Incipiunt questioncs litteralcs quarti libri cum divisione
liltere. Samaritanus ctc. Liber iste habet duas |)aries. Desinit vel
potius dcficit foi. 143: characteris imprcssionc.

36. Patacii, bibiioth. Sancti .\ntonii , cod. mcmbr. in fol..
sacc. XIV. iiieiintis . .sign. 126. F"oi. 1. r. in margine su|>er. ma-
nus saec. XVIII. scripsit: S. Bonaventiirae liber sccundus SenL
abbrcxiatus. Incipit: Creationcm reruin insinuans elc. Supra egil
Magister in |)rimo libro. Dfsinil: quos per ])erfectam pau|)crta-
teni , continentiam et obedieiitiam ad celestem perducal glo-
riain in s. s. Ainen.

.37. Pragae . bibiioth. Lnivei-silatis, cod. IV. II. 1 4. (•hart.
in 4, saec. XIV. Quaesliones abbrevialac ex quarto Sent.

^fi.Pragae, bibliotli. Capiitiii Metroi)oiilani , cod. membr.
in fol., saec. XIV, .sign. A. LXXXVII. (-ontinel miilUi ex Com-
menlariis sancti Bonavcnturae et aiiorum cxccrpta. Incipit: Glo-
ria Dei celare verbum el gloria regiim investigare sermonem.
Prov. .X.XV. Verbuni Dei P.ilris elernaiiler a Patie ctc. Desinit:
sua maie.state im|)Ievit ct ornavit, qui cst benedictus in sccula
seculorum. Amen. Explicil 3cri])tum cxlractum de diversis ope-

IN I. LIimiM SENTKNTI\1U'M.

LXIX

ribus mcijrislrdnim, sciliccl ll'>na\i'iiiiir(', 'riiiim' cl l*ctri ciim
m;)gii() laborc cl vi^iliis vi sollioitiidiiiibus.

39. Roinae , bibliolh. Valicana , (dd. mcnibr. in 8 , sacc.
XIV. incuiilis, sign. 919. (lonlinel (jualiiur liliros siijicr Scntcn-
lias {ibbroviatos, ut inniiil sciiiicns inscriplio posita Ibl. 7i : llo-
navontura supor, (|ualiior iibros Scnlcnlianim abbiovialiis. Inci-
pit: Qiiod lliooiogia o.sl do robiis. Dfsinit U)\. IS9: ot sic paloiil
ea quo (lucrunlur oirca quarlum libriim.

iO. Romae ibid., cod. mombr. iii fol., s;i(v. \lll, sijrn. 91'«.
Contincl II. ol ill. Sonlonliariim sancti boiiavonUirac abbrc\i;i-
tos. Drsinit fol. I.W: ad \indiclan) maloriim, laiidom voro bo-
norum ol jjiloriam Doi , qiii esl bonodicUis in sociila seculorum.
.\mon. Kinito libro sil iaiis ct gioria Chrislo.

il. Ronide ibid. , cod. 928. (^ontinot conipondium iii II.
libnim Sontonliarum. Incii)it : Qui vicit rn etenmm creacit
onmia simiil. llis vorbis opiis cioationis suniciontor oxprimiliir.

Idom opiis vidotur o.sso Taiirini , bibiiolh. Univcrsitalis ,
cod. in foi. , saec. .\1V, sign. l). III. 28. (loiilinot oxcorpta o\

II. el III. sancli Bonav. Fol. 18. r. col. 1. incipit : |)rimus (sic)
liber Bonavenliiro. Qiti ricit in etermtm crcacit omnia sitniil.
^Verbum istud scribilur etc. Quoriliir. utrum mundiis liioril ab
eterno. Desinif: oxplicil secundus Boiiavenlure oxco|)talus (sic).

III. libor incipit: Deiis aiitem, qiii dices est eic. Desinit: e\p\i-
cil tertius Bonaventure exceplatus.

i 42. Romae , bibliolh. Casanatensis, cod. mombr. in 8,
saec. XIV, sign. A. V. 1. Opus abbroviatum ex (^ommont. in
quatuor libros Sent. Incipit: Vetoris ac nove logis etc.

43. Taurini , biblioih. Unixcrsitatis , cod. mombr. iii 4,
saec. XV, sign. E. V. 48 , cuius /n?/m»J ; Summa Bonavenluro
in I. Sententiarum. Commondat autcm Dominus caritntem suam
etc. Desmit: consentiondo ot in actum.progrodiendo.

44. Trecis (Troyes) in Gailia , bibliotii. Civitalis , cod.
membr. in fol. minore , sign. 829, continot compendium in

IV. iibrum Sententiarum. Desinit verbis sancti Bonaventurae :
tunc videbimus, amabimus et iaudabimiis, cum apparebit Chri-
stus vita nostra , ct nos apparebimus otc.

Nota. In eadem bibliothoca ost cod. membr. in 8 , sign.
1862, qui sub nomine S. Bonaventurao rofert commentarium
in III. et IV. Sont. ; sed auctor oius est Odo Rigaidus Ord. Min.,
Archiepiscopus Rothomagensis.

45. Tiiderti, bibiiolh. Communalis, cod. mombr. in 8 , saoc.
XIV ineuntis, sign. 137. Continet inler alia abbreviationes Com-
mcntarii sancti Bonav. super III. et IV'. Sontentiarum. Incipit
fol. 83: Natura divina potuil uniri ciim humana etc. Desinif
fol. 121. Deinde prosoqiiitur quartus: Samaritanus ctc. Quori-
tur , utruni Sacramenta dobuorint institui. Desinit foi. 244. r.

46. Turonis in Gailia , biblioth. Civilalis, cod. chart. in 8 ,
saec. XV , sign. 409. Fol. 38. r. refert oxcerpta e.\ II. jibro Sen-
tentiarum sancti Bonavonturae.

47. Venetiis, biblioth. .sancti Marci, cod. membr. in fol. ,
saec. XIV, sign. chis. III. 93. Initio praemittitur : in isto vo-
lumine continentur II. el III. Bonaventure ordinis minorum
Presbyteri Cardinalis , quorum principia mutata sunt ab aliquo
invido. Incipit: Sapiens mulier aedificat domum etc. Questio
I. Ad maiorem evidentiam eorum , que hic dicunlur de exitu
rerum iii esse. Desinit fol. 65. v.: isti ergo bealissime Trinitati
sit sempiterna laus et gloria pro fine huius libri. Amon. Sequitur
tabuhi quaestionum. Tertiiis liber incipit fol. 68. r. : Veritas
4e terra orta est etc. Questio I. Ad maiorem ovidentiam... utrum

dnini iialuiM iiiiiri poliicrii ciim hiiiiMna. Desinif fol. 1'}». r. :
linc ;iiiicni iii i|iiai'l(i libni ploniiis doclarabitiir, adiiivanto tn"!!"'!
losu Clirisli, cui cum l'a(n' ot Spiritii s;incto pru (Inc iiiiiiis
libii sil honor ot gloria cum l.nidc poronni. Amcn.

4S. r/V'H»Jf^' in Aiislria, bibliolh. Palatiii;i, cod. charl. in
fol., misccll. saec. XIV. XV. ct \VI, .sii<ii. 3872. Fol. 209. r.
(clKiract. saoc. .\VI.) liabot: Ia |>rimo Scntcnii;inim .scciinduni
Doctoris Sorajihici paloslram ac siiblilissimi Scoti annntalio coni-
pondios;i. Incipil : Fliiciits egreilichatiir de loco volitptotis. Haoc
;iiiii(i| iiii) pro,so(|uiliir oliam iii libruiii II. cl IV. .Seiitonli;iriiin.

49. Viennae \\\ .\iistria ibid., cod. cliarl. iii fol., saec. XIV,
sign. 4363. Continci : DclorminationosdeSacramento Hucharisliao
ac poonitonti;io olc. ox Commcnl. iii IV. Sonl. S. Bonaventurai'.

')0. Voruvii (Vorau) in Sliri;i, bhblioth. Canonic, cod. mombr.
iii Ibl., saec. XIV , sign. C.\CV., conlinol : Quosliones Bonc Vcn-
liirc .supor IV. libriim sonlontiariini.

Indices sire tabulae super Coamentarios S. Bonaventaraa.

51. Romventura a Gin ribus, Italiis, scripsil labulas supor
(Aimmontarium S, Ronavonturae. Montionem ipsiiis faciunt Ro-
dulpliiis (III. ad ;in. 1586), Waddingus , Sbaraloa. Waddiiigiis
assorit, euin praeler tabulam uborrim;im in omnia opcra scri-
{)sisso: Epitomen oporum Bonaventurae. Sed iste Bonaventura
\idetur lantum scripsisse duplicem tabulam, quao exhibotur iii
codice Sononsi. Aiicloros cilati saoculum, quo illc floruit, igno-
rant ; scd ox codicibus constat, oum vixisse saltom non pust
saeculiim XIV. medium.

Henis in Tuscia, bibliolli. Civilatis, cod. mombr. in fol. ,
saec. XIV , sign. F. V. 19. Continet tabulas su|K'r libros
Sentontiarum, compihitas a fiatre Bonaveiitura do Cineribus.
Incipit fol. 137: Incipit super primum fratris Bonaventure. In
fino (abulae torlii libii legiliir: Explicit tabula edita a fratre
Bonaventura do Cineribus ordinis Minorum super tertium fratris
Bonaventuro de Ordine supradicto.

Tabulae in singulos libros sancti Bonaventurae praemil-
litur index rorum, quao discutiuntur a doctoribus tum super
libros Sententiarum, tum in thoologicis quodlibotis; ostque ox.t-
ratus ab' eadem manu saeculi XIV. ot, ut \idetur, ab eodom
auctore oditus, scilicet Bonaventura do Cineribus. Incipit fol.

I. r.: .VbstiJionlia (absolulio) a culpa. Utrum quilibet sacerdos
possit quemlibet absolvere. Desinit fol. 136. v.

Idom opus invenitur Tuderti , biblioth. S. Foitunati, cod.
mombr. in fol. , saec. XIV , sign. 14. Continet tabulam alpha-
boticcim rerum ol pro unaquaque re plures quaestiones , ad
quarum singulas citantur auctores, inter quos saepe Bonavon-
tura ot saepius Thomas. Incipit a verbo: absolutio. Desinit:
vorbo Xps.

Idom opus etiam habetur Hispali in Hispania, bibliothec.
Columbina Capituli, cod. membr. in fol. mrnor., saec. XV, sign.
tab. 130. n. 35., in quo exarata ost tabula, alphabotico ordine
disposita, supor qiiatuor libros Sentcntiarum. Ad calcem legitur:
A. de Solucar manu propria.

Idem opus invenitur Monachii , biblioth. Regla , cod. L.
cliart. in fol. , saec. XV, sign. 22110. Continet quaestiones iii

II. et III. Sentontiarum. Fol. 128. v. : Incipiunt capitula et ru-
brice socundi libri qiiostionum Bone venture Caidinalis mino-
rum fratrum existens: Desinit fol. 173. v.: Expliciunt capiluli
et rubrice secundi et terti libri sententiarum questionum Bona-

!.XX

PROLEGOMKNA

\<iiiurc «'^rdinalis (.rdinis niinorum frator exisions \wr nic
Oinrdduni Bornharu do Aichoborp, Plcbanuin in Ogpar, liceC
indipniini , anno D»>niini I i60 , in dic sanclc Pristc virginis
«i mariyris. Doo pratias.

Similo ojnis lialx^tur in c^idom biblioih. , cod. mcmbr. in fol.,
saoc. XIV. oi XV, sign. n. 8005, pluribus manibus oxaral. Fol.
135. V. col. 2. usquc ad fol. 157. conlinol tilulos quaoslionum su-
\Mr libr. I. II. ot III. S<'nl. cx o\wre sjuKii nonavorilurao oxlraclos
(juorum iniUiitn: Indpiunl liiuli primi libri Bonavenlurc. F»>»w:
Hxplicil tonius libcr Bonavonluro. —

Tnnilem mentionnn facitnus sequentis opusciili, in quo
plufn exccrpta quocstionetn specinlcm trnctantia ex Seraphico
Doctore exhit>entur.

52. C<irolopoli (Charlcvillc) in Gallia, biblioth. Civitatis, cod.
mombr. in 4, sacc, XIV, sign. n. 47, coniinct cxccrpta ex
libro IV. Commcntarii. — lloni, Leott ii in Bolgio, bibliolh. Semi-
narii maioris, cod. charl, in 4, sacc. .\V, sign. 6. g. 23.

53. Wmtulacine , bibiioth. Uni\orsitalis, cod. chaii. , saec.
XV, >ign. I. clas. oct. 13. Fol. I. r. incipit: prologus Magi-
stri Mathie dc lanaw super XXVili doclorcs pro quolidiana seu
crobra communionc corporis Christi a plebeis christianis. Anno
Domini 1 460. Foi. 25. v.: Uclerminalio Vener. .Magistri Bonavch-
uirc. — llem, ibidem , liiblioth. Ci\ilalis, cod. membr. in fol. ,
s;icc. XV, sign. I. 9. — licm, ibidem , biblioth. Calhcdralis, cod.
(haii. in 4, sacc. XV, sign. D. III. I. Incipit fol. 144. v. — llcm,
Vitulobonae^ bibliolh. I\Tlatina, cod. ms. chart. in fol., saoc. XV,
si;:n. 4363, sub finc una cum dclcrminalionibus de Sacramcnto
l'oonilcniiac ox IV. Scnlonliarum sancli lionavcnlurac, — Item ,
Grnecii \n Sliria , biblioih. UniversiUitis, cod. charl. in fol., saec.
XV , sign. 347, post niedium, ot cod. chait. in fol., saec. XV,
sign. 492. similes habent determinationes ex codcm iibro sancti
Bonaventurae.

His opusculis subiungimus aniiquum indiccm locorum , in
quibus disscniiunl S. Thomas et S. Bonavenlura. Licet hoc docu-
iiK nium nihil conlincal, quod non sit compcrtuni, tamen haud
ingratum fore confidimus antiquitatis amanlibus. Invcnitur tum
lioniac , bibliolh. Burghosiana , cod. mombr. in foi. , saecuii Xill.
cxcuniis vol XIV. incuniis, sign. 19., cl Luneburgi in Germania,
hiblioth. Civilalis, cod. mombr. in fol., saec. XIII. vel XIV. ineun-
lis, sign. Theot. 20 in fol. Toxtum exhibcmus sccundum cod.
Flurghosianum , adieclis Intra uncinos allcrius codicis lcctionibus
\ariamibus, quac sunt alicuius moinenti.

llaoc sunt loca , in quibus disscntiunt fratcr Bonavcnlura et
frater Thomas in primo libro supcr Scntontias [ In his disscn-
imiil Thomas ol lionavonlura supor Primum.].

1. Utrum theoiogia sit .scienlia .spcculativa, \ci praciica, in
prolopo.

2. Ulrum nwlo conlingat uli, prima d.

3. Ulrum polcnliac animac sint ei subsUinlialos, vcl accidcn-
Lilcs, d. 3.

l. Ulrum potcnlia poncrandi dicat quid, \c\ndnliquid, d. 7.

5. Ulrum polonlia gonerandi ct creandi di(Uinlur univocc,
vel [acquivoco, ot) quac pcr prius, d. 7.

6. Utrum ralio vostigii sil in accidonlalibus [ accidontibus]
\(i Miium in siibsi.uiiialibus [vcl in subsuintiis], d. 3. in I^ma-
^ontura circa lilloram, in Thoma d. 3,

7. Utnim modus, spocics cl ordo ot cotora Uilia sinl os-
«niialia In crcatuiis vol accidenUilia, d. 3. in Bonaventura, in

solutionc illius quacsiionis [ aigumcnii ] : vtrum polentine aiti-
mae sint ei [decst ei] substantiales.

8. Utrum anima rnlionalis sit composiw ex materia cl forma,
d. 8. Bona\cntura sic, Thomas non [ verba posl. d. 8. dcsiint].

9. Utruin gcneralio ct processio dicaniiir dc Spiritu Sanclo
el non dc Filio, d. 13.

10. Uinim cjiriuis augoalur pcr additionem \ei dopuralio-
ncm, d. 17.

11. Utrum augmcntum c^iriuitis habcat U?rminum, d. 17.

12. Ulrum donum diaitur lantum personaliler, d. 18.

13. De difrcrcntia inlor ossoniiam, subsistenliam [sub*Unn-
tiam], hyposuisim et pei-sonam, d. 23.

14. Utrum hoc nomen unus dicaiur posilivc, vel priva-
live, d. 24.

15. Uirum hoc nomen persona significot subsUintiam, vel
relationcm, d. 25. in Bonavonlura, in Thoina d. 23.

16. Ulrum persona sit nomen commune in divinis, divcrsitas
in inodo quanliUilis, d. 25. in Bonavcntura, 26. in Thoma.

17. Ulruin Palor sit Pator quia gonerat, vel gonerat quia
Patcr, d. 27. in Bonaventura, 26. in Thonia.

18. Ulrum vcrl)um in divinis dicalur semper [decst s««pw]
peisonaliter, d. 27. :

19. Utrum aequaliUis in divinis aiiquid ponat. d. 31.

20. Utium Pater diiigat se Spiritu Sancto, d. 32.

21. Utrum Angeli sint in loco definitivc [deest definitive]
et quoinodo dofiniiive, d. 37.

22. Ulruin Angolus movendo sc dc loco [doest loco] ad lo-
cum, pciir<nseat [addilur necessario] medium, d. 37.

23. Utruin .\ngcius peitranseat medium subilo, vel succes-
sive, d. 37.

24. Utruin antccedcns istius condilionalis: Si Deus prne-
scivit, ergo erit, sit conlingens vcl ncccssarium, d. 38.

% 7. Etinm libri typis mandati non dcsunt, qtn Com-
mentarios S. Bonaventurae data opera explicant vel eius
doctrinnm trndunt. Eorum qui nobis innoluerunt elenchum hic
oxhibcmus.

1. Gulielmus Vorihmgus (nlias Vurriionis, Vorlion), doctor
Parisicnsis, scripsit: In quatuor libros Sentoniiarum iuxia dodri-
nam S. Bonavcnlurare et Scoli. Lugduni 1484, fol.; ibidcin
1489, foi. (lohannos Trechsol); Parisiis 1503 ; Vcnetiis 1496 el
1519 (loh. de Leucho, impensis Lazari de Soardis). Tanti ha-
bcbalur eius doctrina , ut cum controversia de sanguine Chrisli
coram Summo Ponliflcc Pio II. inter Minores cl Praedicatores
dispularetur, a Minisiro Gcncrali ex Gallia vocalus fucril Romam,
ut sontonliam Minorum dofcnderel. Dc co quod a. 1460 passus
sil , io(jiiilur cpislola Polri Chambonis in libro Firmamenta triuin
Ordiniiin S. Francisci, P. IV. circa fincin, (ed. Paris. 1512). Obiit
Romao a. 1464, sopullus ad Arain Caeii. In islo Inmcn Coinmen-
tario Scoli polissimum doctrinam secUntur.

2. Stephnnus Brulifer (Brulever) Ordinis .Minorum, scrijisit
HcporUita in IV. iibros S. Bonavcnturae. Patria fuit Maclofionsis
in Brilannia Annorica, doctor Parisicnsis, Guliolmi Vorilongi
audilor ct por aliquot annos rector sludii in conventu Minorum
Mogunlino, pluriuin iibroruin auctor, quos onumorant Waddin-
gus otSbaiaica. .Moiiuus esl circa annuin 1499. Priinum libniin
CommcnUThi Bonavcnluriani .Moguntiac olucida\ il an. 1 490; doindc
brcvius socundum, tcrlium cl quartuin Mclis. Post cius mortcm
quidain eius discipuii ca, quae ex ore ipsius :n scliolis exceperanl,.

IN I. LIBRCM SENTKNTI\RIM.

iX\l

typis m;m(i;iinnl Ikisileao apmi lacobmn <io PtbrzhtMm an. l.iOI,
ot itcrum an. I.")07, in (piarlo. Protiiit hic libor etiam Wiicliis
apiul Lazarum dc Soardis aii. I50i, in quarto, ct i>arisiis an. 1521,
in octavo, pcr iMancisciun Ucgnaul , tcste loanno a S. Antoiiio
(nibliothcca Fianciscana, pag. «0), (]iii tamcn crral, utlribuoiido
liacc llcporUita cuitian» V\: Sanclo^illac Mcdiolanonsi. Ilcrum
Parisiis an. 1570 idcni opus prodiiss." anirmal P. Honolli (Pro-
drom. col. 308). Ad calccm huiiis libri imprcssum csl aliud
ciusdcm Urulifori opusciiliim lic Formalitatibus Scoti , loxlum
Scoti cum « commcrito pciiucido » cxliibcns. — In his Hcpor-
talis ad singiilas iiuacstionos praomiltiintur variac dollnitioncs ct
a.xiomala socundum scholam Scotisticam; dcindo rosponsio Sc-
raphici ad (luaostionom distinctis propositionibus cnuclcatur ,
iiWcrdiim cliam solulio obioclorum brovitor cxplicatur. Licot
auctor Scotisticao doctrinao sit addictus , lamon plcrumqiie sen-
sum S. Ronavcnturac minus quam postcriores conimontatorcs
ad normam praeconcopti systomalis tifdhcre nilitur. Dolondiim
quod hacc Ueportata, saltem duae piimac editionos, scatciU men-
dis et orroribus , quae partim iis qui verba magistri sui excepe-
runl, partim typographo attribucnda sunt.

3. Nicolaus de Tudeschis, abbas Ordinis S. Bencdecti,
postca Archicpiscopus Panormilanus, iuris canonici peritissimus,
inter alia scripsit etiam super librum D. Bonavcnturao in II.
Sent., Venetiis 1477. Ita Antonio Oiiando Carnielita: Origine c
progrcssi della stampa, toste P. Bonelli, Prodrom. col. 310.

4. Nicolaus de Niise Ordinis Minorum de Observantia ,
scripsit in IV. libros Sententiarum opus, Resolutio theologorum
inscriptum, editum primo Rothomagii, deindc ctlam Venetiis
1574. Primo tuit canonicus ct vicarius generalis Episcopi Conslan-
tiensis, deinde frater Minor; obiit an. 1509. In suo libro, bre-
vitalc et claritate conspicuo, saepe refert sententias D. Bona-
venturae, sed sequitur plerumque Scotum.

5. Pelbartus de Temesvar Ordinis Minorum de Obser-
vanlia: Rosarium iu.xta quatuor Sent. libros quadripartitum ex
doctrina Doctoris subtilis, D. Thomac, D. Bonaventurae alio-
rumque sanclorum Doctorum. — Res tractandas ordine alpha-
betico iuxta quatuor libros Lombardi compilavit. Quarlum librum
post mortem Pclbarti supplevit Fr. Oswaldus a Lasco. Plurimae
huius operis sunl cditioncs, ut Hagenau 1503, 1504, 1507,
1508, in fol.; Venetiis 1586, apud Franc. Ziletti, et ibidem
1589; Brixiae 1594. Etiam Pelbartus magis addictus est scholae
Scoti quam S. Bonavcnturao.

6. Hugo de Sletstad Ord. .Min. , de quo Trithcmius ( de
Scriptoribus eccles. c. 702 ) dicit : Nalionc Teutonicus , vir in
Scripturis divinis studiosus cl cruditus atque in pliilosophorum
disciplinis egregie doctus , ingonio subtilis et quaestioiuim scho-
lasticorum disputator insignis. Scripsit quaedam , ut ferunt ,
praeclara volumina , quibus nominis sui memoriam posteris
reliquit, e quibus e.xstat Quaestionum Sententiarum libri IS'. et
quaedam alia. Fuit autem divi patris Bonaventurae ordinis Mi-
norum in suis determinaiionibus sectator et Interprcs luculen-
tus , enucleans ea quae in singulari philosophia illius obscura
el rariora simplicibus videri potuerunt. — Aucloritatem Trithe-
mii secutus, eiusdem Hugonis mcminit Fabricius ( Biblioth. La-
tina mediao et infimae aotatis tom. lU. pag. 299 ed. Pataviensis

\1'H ) cl post iilriim(|uo Honi-Jli miilti(|iii' alii. Istiiis autom libri
nos hucusquo nullum aliud vcstigium invcnire potiiimus

Doctrinam S. Bon&ventur&e illastr&ntes Auctores
ex Ordine Minorum Conventu&Iium.

7. Petrus Ctiputeus Cortoueiisis, a Paiilo V. an. I60.) ad
Episcopatiim occlesiao ConNorsanac promotiis (•{- aii. 1625), scri-
psit Commonlarium in I. ot II. Sont. D. Bonavonturac, improv
sum Vcnoliis 1622. Voll. 2 in fol.

8. Felix Gabrielli Minorum Convenlualium (ab aniio 1653)
Magistor Genoralis, dcinde Episcopus .Nursiniis (16.59-I684) : Dis-
piitationos de praodcslinalionc ot roprobatione ad menlcm S.
Bonavonturac et Scoti, Romae 1653, in (luarto.

9. Matthacus Ferchius , nationc Dahnala, magister Palavi-
niis (f an. 1669, annos natus 87): De Angelis tractatus Iheolo-
gicus ad mentom D. Bonavonturae , Patavii 1658, in quarto;
qui et alia de S. Bonaventura scripsissc ferlur ct laudalur a
Bartholomaeo de Barberiis (Praefat. ad cursum theolog.) ul
«tsoliis intcr omnes fiddissimus Bonavonturista ».

10. Bonifacius de Augustinis: Theologia S. Bonaventurae in
summam redacta, Romao apud Corbelletum 1696, in folio. Huius
opcris solummodo tomus primus in lucem prodiisse vldctur '.

Auctorea ex Ordine Minorum Capuccinorum.

11. Petrus Trigosus , natione Hispanus, discipulus Potri
Soto, primo Societalis lesu professus, deinde ad PP. Capuccinos
transiit (■{- an. 1593, aetatis suae 68). Edidit insigne opus : S.
Bonaventurae etc. Summa theologica, quam ex eius in Magi-
strum Sententiarum scriptis accurate collegit el in hunc ordi-
ncm redegit copiosisque commentariis illustravit R. P. F. Petrus
Trigosus 0. S. F. C, tomus I. Parlis I. Ad Glementem VIII.
Pont. Max., Romae 1593. — Alia editio «a mendis, quibus prior
scatebat, repurgata nec non elucidata», ut in titulo dicitur, pro-
diit Lugduni 1616. Typis mandatus est tantum primus tomus
primae parlis de Deo uno, in quo magno volumine in fol.
praeter prologum non nisi circa 21 distinctiones primi libri
Senlentiarum tractantur. Mutato rerum ordine mullisque additis
aliis quaestionibus sive, ut dicit, dubiis , diffusissime et docte
inlerpretatur Seraphicum, ita ut fere scmper eum ad mentein
S. Thomae et scholae eiusdem intelligat. — Quod ad e.xplica-
tionem primi libri S. Bonaventurae in Trigoso dosideratur, id
suppletum est ab alio eiusdcm Ordinis alumno , qui sequilur.

12. Theodorus Foresti , Bergomensis, Ordinis sui Definitor
Generalis et Visitator Apostolicus, Urbano VIII. familiaris (f an.
1637), scripsil: Paraphrases, commentaria et disputationes do
alina et sanctissima Trinitale iuxta mentem D. Bonaventurae ,
in quibus praeter diligentem toxtus et verboriim exposiiionem,
divinamm Ilttorarum locis ac SS. Patrum assertis perpetuo fero
cum D. Thomae assensu Seraphica doctrina illustratur et susti-
netur, Romae apud lacobum Mascardum 1633, fol. Haec unica,
quantum scimus, editio innumeris scatet erroribus typographi-
cis. Auctor licet sit doctus, cedcre debet Trigoso.

1 3. Franciscus (Longus) a Coriolano , Calabriae oppido

i. Similia opera, sed manuscripta et aDDquam typis tradila, plura existunt,
Inter alia a Sbaralea io Siippl. lautiatur Petrus Paulus Carnata, Navarriensis,
Min. Convent., cuius Commentaria in quatuor libros Sententiarum iuxta men-

tem S. Bonaventurae inler annos 1603-1603 scripta asservantur in bibliotheca
sacri conTentus Assisiensis.

LWII

»R(>LEGOMKNA

(+ 3. IfiiSi: Siimiua thcclopiftc nd insinr Suminac D. Thomao
vx oporibus D. Bona\cntiirac compacia variisquc annotalioni-
bus illusiraia, Romae 1622, lypis Vaticanis el sumtibus Ca-
njerao Aposiolicne. Tl constal ex bulla tiregorii XV. , (juae
imprvssa csi in principio Breviarii chronologlci , ab eodcm
auctore conscripli, ista ?umm:i in scptcm tomos in fdlio crat
disiributa, ai taiitum primus tomus prodiil.

14. fonnnes .Varia Zamoira , l'tincn.<is, qui obiil Vcronac
;i. 1622, practcr plurima do B. .\I. V. opuscula edidil octo
Traclatus si\c Commcniaiios thcologricos, in (iiiibiis omncs con-
in>\crsias inier S. Tliomam , S. Bonavcnluram et Scolum com-
ponere nititur. Impressi suni Vcneiiis a lacobo Sarzina 1626,
in fol.

\"i. Bonacentnra Lingonensis , naiionc Galius , scripsit:
Ronavcntura Bonaventurac , scil. Bonavcntura el Thomas, sivc
Summa iheologica cx omnibus fcre SS. Thomae cl BoiKncnlu-
rac placilis concinnata, inter quos si aliquando \idcatur essc
dissensio, aut bcnigna explicatione componilur, aul problcmalica
disputalionc vcniilalur , difricullalcsque onmcs iii scholis pluri-
nium agiiari solitac de mcnlc ijlorum Sancl(trum n^solvuniur;
Lugdiini, siinilibus Laurentii .\hnisson, l6o3-l673, 3 tomi in fol.

Idem scripsil etiam cuisum philosophicum iuxta mentem S,
Btinavcnturae , qui uirum sit impressus , nescimus.

16. .yarcellut Regiensis, Gallus: Summa Seraphica, iii qua
S. Bonavcnturae Seraphica thcologia, per eius in Magistrum Scnt.
Commcniarii libros dispcrs;i , dilucidc csl enodala ct accurate
rcdacia in scholae methodum; .Massfliae, apud Carolum Brebion
01 loannem Penot 1669, 2 lom. in fol.

Hacc Summa non conlinel propric cliKidaiioncm doctrinae
Bonavcnturianac, scd tantum doctrinam Scraphici, plcrumque
Aorbolcnus propositam, ad mcthodum Summac D. Thomae
coordinaL

17. JKarcus a Baudunio , Gallus : Paradisus iheologicus
unius ct irium doclorum, Angelici, Scraphici, Subtilis, horum-
que conciliatoris fonlc irriguus; Lugduni apud loanncm Molin
1663. Auctor .semper sludct illos trcs doctores Scholasticos ad
(vindcm si-nlcntiain irahcrc, scd non semper feliciUT.

Idcm scripsit ctiam Compcndium thcologiac, tam spccula-
ti\ac quam praciicae, ibidcm 1673, 4 lomi in oclavo ; et
cursum philosophicum minoris momcnli sub liiulo: Paradisus
philosophicus unius ac irium doctorum Angelici , Seraphici et
Sublilis horumque conciliatoris fonte irriguus; Massiliac I6'ii,
in fol. ct ibidcm 1664, in quarto.

18. GaudenHns (Boniempi) , Brixicnsis (f an. 1672, annos
69 natus), posl cuius morlein discipiilus ipsius P. loanncs
Franciscus Duranlis, Brixicnsis, cdidil Gaudcntii opus molc in-
Kcns: Palladium ihcologiciim, scu tola thcologia scholaslica ,
ad inlimam mciilcm D. Boiiavcniurac; Lugdiiiii, sumtibus Lau-
rcntii Arnandi, Pctri Bordct clc, 1667, 7 lomi in fol. Hoc
(ipus enidiiionc oxccllit, doctrinam S. Bonavcnturae ad mctho-
(liim Summae .\quinalis ordinal ci fcrc sempcr ciiam ad mcn-
icm ciusdcm intcrprcUiiiir, ul noUil V. Bartholomaciis a Barberiis
in praofationc ad suiim Ciirsum Ihcologicum.

I't. Bnrtholomaeus <i Barhcriis, lUilus, a Caslrovclro ,
Pro\inc. Lombardiac aliimnus, quoiidiana, ul ipse ail , per
<|iiin(piaginta annos lcciionc opcriim S. Boiiavcnturac in do-
cirina eiusdcm prac cctcris vcrsaliis oi plcrum(|uc fldclior
Straphici inlcrprcs , cdidit : (^ursus thcologicus ad mcnU-m
Soraph. DocU Donavenlurae, In 2 tomos distribulus; Lugduni,

sumlibus Francisci Comba, 1687, in fol. lii duo lomi sunt
parvae molis. Haec editio intolorabilibus enoribus l\ jwgraphicis
foodaUi ost, de quo auclor Icclori « llcns et cum rubore maximo »
conqucrilur. .\liam cdiiioncm Parisicnsem ciusdemanni, ab aliis
laudatam, non vidimus.

Scripsit etiam cursum philosopliicum ad menu?m S. Bona-
venturae sub litulo : Flores et fructus Seraphici ex Soraphico
paradiso cxcerpti; Lugduni, siimtibus Laurcntii Arnaud ctc.
1677. Insiiper ulilissimum librum: Tabula scu Indcx gcneralis
in opera omnia S. Bonavciiluiae ; Lugduni, apud Arnisson etc,
1681. Iterum hic indcx improssus est, nonnullis muuttis, tomo
XV. cdil. Parisiensis Operum omnium S. Bonav.

Iiem: GIo.ssa seu Summa, ex omnibus S. Bonavcnturac ex-
posilionibus in sacram Scripturam cxacte collecta el secundum
ordinem biblicum concinnala; ibidem 1681 , 4 tom. in fol. —
Opus pro praedicatorlbus valde utile.

20. Franciscus Maria a Bntxellis : Theologia Seraphica,
Gandavi 1715, 4 tomi in quaito; laudatur ut opus succosum
ci praxi accommodatum.

Plura iilia opera, a Patribus Ord. Capucc. claborala ad
doctrinam S. Bonavenluiae iiiustrandam, nunquam typis sunt
mandata. Inter cetera laudantur a Sbaralea in suo Supplcmenlo
Commentaria in quatuor libros Sent. ad mcntem S. Bonaven-
lurae P. .Marci .\nton. Galitil, huius Oidinis .Min. Gener. (f 1665),
quae asscrvabaniur Brixiae in convcntu PP. Capuccinorum.
Itcm Commentaria in eosdem libros P. Mauritii Gamborini in
conventu Genucnsi Immaculatae Conceptionis eiusdem Ordinis.

AactoTes Ordinis Minoram de Observ&ntia Recollect.

21. .Matthias Hauzeur , Hcivicnsis, Prov. Flandricae bis
Provincialis et multorum scriptorum polemiconim auctor, vcrsa-
tissimus in doctrina S. .\uguslini, cuius opcia in compcndium
rcdcgit ct explicavil iibro: .\natomia Augustiniana , 2 toml in
fol. , 1641. Scripsit: CoIIalio lotius iheologiae inter maiores no*
stros F. .\lexandrum Alensem, patriarcham theologorum, Do-
clorcm irrcfragabilcm , S. Bonavcnluram , Doctorcm Scraphicum,
F. loanncm Duns Scotum, Doclorcm subtilein. Ad mentein S.
.\ugusUni: sub .Magistcrio Chrisli; inUTiorc, pcr Graliam ; cxte-
rioie, per Ecclcsiam. Typis eiusdem Pro\inciae (Flandriac) in
conventu Leodiensi et Namurcensi. .\b anno 1646-1652, 2 tomi
in fol. — Slilo laconico Summam Alexandrl et Commentarios
S. Bonavcnlurae et Scoti in compcndium contrahil ct quaesiio-
nibus plurimis explical ac corum scntciuias inler sc et cum S.
Augustino non sine acuminc conciliare studel. Dcfeclus ordinis
ct mcthodi copiam docliinac et ingcnii aliquatcnus obscurat.

Alii libri thcologici, ab alumnis Ordinis S. Francisci de
Obscrvanlia cum Iribus suis familiis iribus ultimis sacculis
scripli, maxima cx partc scquunUir vd Scolum , \cl ncmincm
ex antiquis ScholasUcis, et Uintum Intcrdum S. Bonavcnturae
faciunt commemoralioncm , iiiUT quos laudari mcretur theologia
dogmatica-scholiistica cdiUi a P. Honno, Prov. Flandr.

Commcmorari liic cUam merenUir duo libri occasionc scxU
Ccntcnarii S. Bonavcnturac edlii, licct dc do(;lrina S. Bonaven-
turac in gencre, non In specie dc CommenUirio agant, neinpe :
Scraphicus Doctor S. Boiiavenlura in occumcnicis Calholicae Ec-
clcsiae Conciliis cum Palribus dogmaUi dcfinicns, disquisiUo
hisUirico-thoologica a /'. Lvdovico a Castroplanio , Ord. Min.
de Obs. — et opus lUiIice sciiptum: Dclla \cra (ilosofia c dcllc

IN I. Llimi M SKNTKNTIAItlM.

lAXIII

(lolliine filosdfichc dcl S,i;i(i((> Doiloro S. IU)iiii\niliirii , Sliidi
(Ifl V. Marfellino dii C\\v/./.n ,M. 0. , (JciKOii, ii|ii);,M;i(lii ili'll;i
(iiovcniri , 1874.

S 8. Kililiones Iijihs r.rpirssar huiii.f Commcntnrii reccn-
scntiir. Noii piidoie simt liiiiiisniodi ('ditioiies, scd piiiniie sunt
incoinpletiie, iion oiniies (iiiatiior liliros exhibentes. I)e his pri-
luo disserunuis.

Editiones incompletae.

I.Secuiuhis liher (AHnmentarii in fol. parv. duabus colnmnis
exarHlus, prodiit Tarvim anno 1477 per llein). IJchtenslein.

/Htv/>/Y iibsolutc lol. I. reclo, cum signo .\ ad calc-emsic':
Solummodo || hoc inveni, (|uod Deus l'e || cerit homincm re-
<aum II ct ipse se inlinitis etc. Desinit lol. 333. verso, col. II:
Keligiosi patris nonaventure ordinis minorum || veritatis thcolo-
iiicc prolessoiis eximii. sacrcque || apostolice sedis cardinalis
super .secundum scn || tcntiarum sciiptum finit. .\nno salutis
uostre II MCCCCLXXVil, jier magislrum llermanum || lichtcnstein
Taruisii felicitcr imprcssum.

Deindc sequitur: t;ibula eiusdem libri (implet 2 fol. ct mcd.).
Ha(>c cdilio a nobis colIat;i est cum Valicana.

2. Item secundus libcr (kimmeiUarii in fol. parv., du;ibus
columnis, prodiit Veneliis anno U77 per Thcodoricum dc
Keynsburch et Reynaldum dc Novimagio socios.

Incipil foi. I. cum signo a 2: Viri oxccllentissimi artiuin
et sacre || thcologie divi monarcc summique pro || fessoris : su-
per 2<> sententiarum domini Bonavcn || ture minorum cx ordine
opus praeclarissi || mum felicitcr incipit: Solummodo lioc in-
vcni otc. Desinit fol. 333 verso, col. I : Religiosi patris Bona-
vonture ordinis || Minorum vcritatis iheologie profossoiis || exi-
rnii : sacroquc apostolice sedis Cardinnlis || super secundum
scntentiarum scriptum finit. |I Per exccllentissimum sacrc tlieolo-
gie do II ctorem magisiruin Thomain j^cnkelh angli- 1| cum ordi-
nis fnilrum hercmitarum snncti Au jj gustini in famosissimo stu-
dio Patavi || no ordiiiftric legentem maxima cuin diligentia ||
einendatum. .\nno salutis nostrc. MCCCC || LXXVII. per Theodori-
cum de Rcynsburch || et Reynaldum dc Novimagio socios || Vene-
tiis feliciter impiessum. — Ueinde scquitur tabula eiusdem li-
bri (implet 2 fol. et med.).

Haec editio a nobis collata est cum Vaticana.

3. 4. Primus liber Commentarii in quarto, duabus columnis,
editusest Brixiae anno 1490 per presbylerum Farfengo. Fol. 1.
recto: Prologus. Revcrendissiini patris: ct domini sancli Bo || na-
\enture septimi generalis minorum cardi || nalis. et cpiscopi :
(• itholiciquc Doctoris Pa || risiensis Theologi. super primo sen-
(entiarum opus || seraphicum feliciter incipit. — Profunda flu-
\iorum etc. Praccedit tabula quaestionum 6 foliorum. Desinit:
Revcrcndissimi patris et domini snncti Bonaventure septimi
generalis niinoruin cardin i || lis ct episcopi catholici doctoris
parisiensis. Super primo sententiarum opus seraphi || cum. Accu-
ratissinvj correciivum (sic!) ;itquo cmendaeltum (sic!). Maxiina-
que diligentia ac studio || Brixie per picsbyterum Baplistam de
farfengo Feliciter. Impressuin. Anno domiiii || MCCCCLXXXX. die
\ero vigesimo inensis Octobris. — Sequitur stemma impressoris.

Ilaec cdKio (olliil;! est ii nohis ciini Valicnna , scd iii iioslio
exemplari (l(M'rant bis dtio foliii iii dd. 3'>, 3(>, 37. Itiici oinni.-s
editiones priini libri haoc niiixiiiK; ropracHonlal eundem textiim ,
(piom halxMil aiili(|uioros (;odic(!S, cum (luibiis f(M-e semper con-
veiiit. Sod iiinumciiibilibus et m;igiiis scatct niondis, (piae
()artim ox siglis inali! soliKis , piirlim ox viiio codicis , piiitim
el prjiecij)ue ox typographi ncgligonliii ortum diixisso vidcntiir.

Alia ;i P. Bonelli citatur oditio Brixiensis Commonlarii ad
priinum librum, imprcssii aiiiio I4'.)(), quae dicitur cs.se asser-
vata in l)ibliollioc;i Universitatis Patavinao.

'•>. Priinus liber Coinmcntarii sine loco el anno. luxUi Panzer
(VI. 99. 210.) cl Ilain (I. n. 3')3().) hacc (Mlitio improssa est ab
Fiistadio Royser et ab Ilain sic describitur: «F. l.a: { ) Rofunda
lluviorum scru || tatus csl et abscondi || ta produxit in liiccni.
ver II bum istud (juod siimptum || est ex iob. .X.WIII. dili-
gen II etc. Krpl. f. 165. n. col. 2. l. 12: generationcs seculi se-
culorum. Ainen. F. 164. a : Secjuunliir (luestioncs seniphici do-
ctoris II domini bonaventure cardin.ilis super primo li || bro
sentenliarum. Et piiino (jualuor questiones preambule secun-
duin quadruplex geniis ciiu.se. Teriniii;il Uib. I(3S col. I. I.
29. s. I. a. et typ. n. f. iuai. g. ch. s. f. c. et pp. ii. 2 col.
62.1. 165. ff. (Kustndii Reyser.) ».

6. Aliain primi libri editionem sine loco , sed cum anno
1 480 in bibliotheca Nntionnli Parisicnsi (Invcntaire D. 1 284) a
(luodnm nostro collaboralorc sic dcnotatam invenimus: Que-
siiones super primum Sentenliarum S. Doinini Bonaventure,
golhicis litteris; in fine 1480. — Aliis relinquimus deccrnendum,
utrum differat liacc editio a praecedentibus.

7. Item alia primi libri editio, Londini (bibl. Mus. Britann.,
3833 f.) asservata sic notata est: Eichstadt, anno I i78 in fol.
duae columnue linearum 62. Incipit: Profundn fluviorum scru-
tatus est ctc. In finc seqiiitur tabula : Qucstiones domini Bona-
venturc.

Editiones completae quatuor huius Commentarii librorum.

8. Una coinpleta sine loco , anno ot iiomine typograpiii
tribus tomis in fol. laudatur a loanne a S. .\ntonio in sua Bi-
bliotheca universa Franciscana, tom. I. pag. 1 56 , quac fortasse
eadem cst cuni illa, de qua loquitur Panzer (IV. 99. 210.).

9. Alia citatur a Mazzuchello, degli Scrittori d'Italia, tom.
II. pars 4. pag. 2360, ut editii Argcntinae 1489, de qun dicit
Sbaralea (Suppl. png. 146. c. 2.): « Hoc opus primum prodiisse
dicitur Argcntorati anno 1489». — Cum cditiones sub n. 8 et 9
nunquam ad manus nostras venerunt, nliis iudicium relinqui-
nius , utruin vere existnnt.

10-13. Fditiones quatuor cx officina celebris typographi
Koberger vel sociorum cius. Hae omnes habent duos toinos in
folio cum duabus columnis. Prima, licet non indicct annum im-
pressionis, videtur esse anni 1491, ut ex epislola re.sponsoria
Nicolai Tinctoris ad loannein Beckenhaub ', Moguntinum, data
ox Bamberga 1491 die 2 Martii, el ex alia lacobi Wimpfling,
Sletstatensis, item data 1491, argui posse videtur. Cuin accu-
ratissime describatur ab Hain (tom. I. n. 3540.), pauca nobis
de hac editione sutticiant: Perlustrntio in lib. quatuor .s^r^nten-
tiaruin. Fol. 1. verso: lonnnes Beckcnhaub, Mogunlinus, evan-

1 Pio siglis sive iiotis corapendiariis integ^ras litleras posnimus.

"1 Fait clericus, (|ui plurimum iaboravit pro novis libris edeudis, priraom Argeutinae, deinde ut adiutor loannis Kobeiger.
S. Bonav. — Tom. I.

lAXlV

PHOLK(i()MEN\

gelicc tlK*ol<»gi<' suinino doclori doniino Nicolao TiiH-lori< df
GuiiluMihau i| scii iiu|KTialis ccclcsie P.iimbcrffcnsis pracdic-alori
Siilulcni c(»-. Ilanf cpisiolam cxcipil ciusdcm c<irmcn in laudem
ulrius»iuc aucioris, in quo lii vcrsus: yuo iiitri imprcssor Nurn-
bcrgc Anthouius ipso !| Kobcrj^jcr lcndal posi sua f.ila pi-ccor.

Scquiiur rcspon>(iiii Tiiicloris cx nimbcrgi 1191 dic 2
Marlii. Kol. .3. rccio: (^clcbralissimi palris domini bonavciUii-
re||ordiiiis minorum arlis divinc summi discusso || ris: cl apo-
siolice sedis cpiscopi cardinalis prolo || gus in primum librum
senicnUarum. E.ritlidt fol. 198. rcclo, col. 2: Amen. .Vcreduiil
SC.V folii Libulac. SiiiiilKcr incipiunl alii iibri , scd libcr quarlus,
qui cxplicil fol. 264. vci-so, in flne habcl: Coiicludil ci)iIogaiido
brcxilcr quc in lioc libro cl || omnibus prcccdcniibus detormi-
nata sunl ;| clc. Fol. 26.=). rcclo csl cpislola lacobi Winipnin^
Sl* Islalcnsis ad quoslibcl llicologic sludiosos , dala c.\ .Nurcni-
berga Ii9l. Scquilur: Tabula super libros scnlcn || liarum ciiiii
Bonaveniura. Fol. 2. rcclo: loaiinis bekcnliaub mogunlini in
scripUi divi || bonavcnture cum le.Mu senienliarum labula. qiiam
si II clc. Fol. 92. \crso: tabula supcr tcMum scnlcnliaruin cuni
Bonavcnlura finis. 1| In quam sparsim \iciola quedam adno-
ta\ i in Bona 1| vcntura cl lombardo suis locis cmendanda clc.
Fol. 9.3. rcclo: Sequunlur varii arliculi crronei omiiium pe |1 nc
facullnlum. in anjilia cl jiarisius studiosc et aulori i| lativc con-
dcmnati cum revocalionibus corundcm. E.rplicit M. 103. vcrso:
Deo gralias.

Secuiida cditio paruni dinercns a priore iii line IV. libri
Senl. annuni impressionis habcl sic: quarlus Libcr Senlcnliaruni
cuni dispiilalis Ce H lebralissimi palris domini Bonaventurc or-
dinis II minorum. pcr .\nilioniuin Koberger Nurnberge in || pres-
9us .\nno doinini .Millcsimo (|uingcntesimo. li || nit felicitcr. —
.Vccurale dcscribilur ab llaiii I. .N. 3-343.

Tertiit , qiiae sccuiidae csl admoduni similis, an. lolOedita
esl iinpciisis .Vnlonii Kobcrgcr, adiuviiii;c lacobo Sacon. lii finc
eiiim (|ii;irli libri sic legilur: Quaiti divi Bonavcnturc scnlentia-
ruin libri dilucidiilio adosl |1 qui veluli ct praecedcntes nunc ab
infinilis fcrme quibiis scaluit er 1| roribus corruptis (?) secundum
cxcmplaiia diidum per pic memorie Rc || verendum sacre Iheo-
logie parisieiiscm doclorcni profiindissiimim fralrcm Sic|)lianiim
brulifcr ordinis minorum mcthis pro lunc ciusdem sera 1| phici
docloris scripla lcgentcm: cditii. El ad dcbilam corrcctionis
li 11 mani summis cum laboribus rcdacta. l*ro dicti sancti Bo-
nivcntu II re honorc cl omnium suidiosonim utilitjile novissiine
iniprcssiis csl. H siimulibiis (sic.') ;iiquc impcnsis Anllionii Ko-
bcrgis civis cl incolc Nuicnbergcnsis. Indusiriii (|iioquc lacobi
sacon arlis iniprcssoric magislri so |1 icrlissimi in lugduncnsi
galic mclropoli civii<iic au.spici fini daliis. || .\nno millcsimo
(juiiigcntcsimo decimo \igesini;i .\iigusli. — Uc isto lacobo
Saron , cuius signiim scu stcmma typogra]ihicum in linc unius-
cuiiisquc libri conspicilur, dicit P. Bonclli ', eum fiiisse lypo-
grapliiim Lugdiincnscm, «cuiiis opera cclcbcrrimiis Cobcrgerus
.NiircmbiirKcnsis co in Kni|»orio iilcrclur ». — llacc cdilio (pioad
li-\liiiii rcccdil a!) antiqiii'; codicibiis niiigis ((tiam cd. aniii 1491.
(Jiinrlo cliiimedilio ab ista tcrlia pauliiliiin dKTcrcns, ncmpc
laniiim in lillnris inilialibiisci vcrboriini in paginas dislribiilcrum,
codcm signo typographico lacobi Sacon insignila esl. Primiim
lomiini hiiius cdilionis , Commcnlariiini jii I. c II. Scnt. complc-

clcntcm. iirac manibus habemus. in quibus dcest annus imiircs-
sionis. Tamen tcslc P. Fidcli. qui eam inlegram vidil. prodiit
Lugduni an. 1515 per eiindem l;i(X)bum Sacon. Idcm lestalur
Sbaralc;i in suo su|)plcmciilo.

Ltiam secunda , lerlia cl qunrta cditio c.vhibcnl cpistoluii!
lo;iiiiiis Bcckcnhaub, cum vcrsibus illis: quo libri imprcssor
Nuriil)crgc .Vnlhonius ipse 1| Kobergcr tcnd;il post sua fata prc-
cor, cl cti;im rcsponsuni Nicohii Tinctoris dc (iunl7.cnhaus«Mi ,
atque cpistolani lacobi Winiplling Sk'tstatensis ad qiioslibet Iheo-
ligiac studiosos. nuitato tiimcn tcmpore, quo liac lillerae scriptae
perhibentur. Friin;i cnim cdilio c\hibet candem cpislolam lacobi
Wimpfling tanquam scriplam Nurcmbcrgae 1491: secunda iil
dalam c\ Nurcnibirga 1499. Tcrlia iii finc IV. libri sic : c\
Liigduno nobilissima (i;illiac civitalc aiiiio .MI)\.

Qualuor hac cditioiics cliam libnmi Scnlcnti uum Lombardi
continent, et dubia S. Bonavcnlunic circa liltcrjm Magislri. ;i
suo loco remot;i el quoad litulos abbreviatii ct mufiita, ad miir-
giiiem le\lus libri Lombnrdi poiiunt. — Si fidcs habcnda cst
rubricac ad fiiioiii IV. lihri huius lerliae editionis positac, P. Slc-
phanus Brulifcr tc\lum harum editionum corrcxit. Cum autem
hic aiite an. loOO niorluiis sil, hoc ad vcrbum non polcst inlcl-
ligi , nisi de prima \ el fortnssc secunda editionc. Ncc improb;i-
bile csl, loan. Rcckcnliaub, cum piimam edilioneni curavcrii .
Brulifcri commcnt;iiio rcpoiuito usum esse in corrigendo lcx-
tum, ila ul Rrulifcr ij)se non adslitcrit huic editioni adornan-
d;ic. — Ceterum editio anni 1491 magis respondet antiquorum
codicum Icclioni qu<ini sequentcs , quac in aliquibus mutatac
sunt, vol onniiiio inconsiiltis manuscriptis vcl adhibilis codicibus
sacculi .W.

Editiones aliac antiqiiae, sed post Kobcrgerianam in Ger-
mania, Galjia et Vcnctiis publicalac , mnnifeste sequuntur plc-
nimque quoad tcxtiim unam vcl alinm harum quatuor cdiiio-
niim, aiit simplicitor itcriim eam imprimcndo, aul tcxlum in
nonnullis locis nrbitrnrie mutando.

14. Editio Kiliani Piscnloris, Friburgi, ul vidctur, an. 1493
impressa, tom. 2 in fol. cum 2 col., manifeste primam cdilionem
Kobergeri repelil. Versus loannis Beckcnhaub imprcssorcm indi-
caiites hic legunlur sic: Quo libri imprcssor Friburgi Kiliami.^i
ipse II Piscntor tcnd.il post sua fal^i precor. Nomen Bcckenliaiib
in hac edilione scribitiir Bckenhub, cl Guntzcnhausen scribilur
Gunlzcnhuscn; cpislola Nicolai Tincloris responsoria data esl e\
Bninbcrga 2 Mnii 1493, c\ qiio suspicari liccl, codcm anno I 493
cditioncm fuissc impressam. Inscriptio in I.fol. esi: Porluslratio
Sancti Bonavcnturc |1 in Primum librum Scnlcntiarum. Fol. 3.
reclo: Cclcbrnli.«simi palris domini bonavenluiv or || dinis mino-
rum artis divinc summi discussoris : ct || apostolice sedis epi-
scopi Cardinalis prologiis in pri 1| niiim iibriim scnlentiarum.
Haec accuratc dcscribilur nb lliiiii ii. 3oll.

.\ mullis ;ilia laudalur cditio huius anni 1493, Baniberg;»c
imprcssa. Sed hacc noii \idolur dilTcrrc ab cdilione Kiliani Pisca-
loris. Ll error videtiir cssc iiide ortiis, quia lilterae Tincloris in
princi|)io posilac istiim lociim cl aniium prae se feriint. — llom
fictilia vidclur cssc cditio f;icl;i Lipsinc 1 498 in fol., do qua loquun-
lur Micli. M;iillairc in .\iinal. lypogr. lom. I. pag. 556, ct mulli
nlii cum P. Bonolli. Ncmo liorum hanc cditioncm descripsit,
nec Panzcr nec Hniii cam vidorunl. Dns Dr. Krclil, bibliolhecac

<. Pnilrimii», r)|. .111

IN I. LIHIUM SKMKMIMUM.

lAXV

UnivcrsiUitis Lipsirnsis PriicfccUis , pro siui hiini.iniliilc .1 noliis
siicpissime probiiia, roiDinnniciivii nobis, ntilliini s<' ilc li;ic c<li-
tionc certiim notiliiim , onini ii(lliil)iiii (liligciiiiii , iincnirc po-
(uissc, ct \ix csse (luhinni, ciim Hctilinm cssc.

I0-I6. Editio Piuisicnsis iipiul Fnncisciini Hc^rninill l.'>22,
in S, scquitiir tcMnm cditionis Kolicij^iiin.ic. Ali.i P,'irisicn>Jis pro-
(iiit iii luocm i()S8.

17. Vcnotiis l.")f)2, iussu .Minisiii Ccneriilis totius Ordinis Sc-
raphici P. Friincisci Zamoiae cl lypis Friincisci Saiisovini, 4 tom.
fn l. Priiiio tonu) piiiclixii cst niiiKiiii illa tabula supcr i lihros
Conmientarii fiictii a loanne Bockcnliaiil), Mo^iinlino. In (ine ciiis
iidditiir: liibiila liaoc iilpliiibctica rc\isa ot corrccta cst pcr
Kev. Piilrem fratrom lulium Urcoiinum or. m. observantic provin-
cio Brixie. — Post foliuni tituliim cxliibons sciiuitur cpistola fr. Aloy-
sii Putoi dcdicatoria ad Ministriim (i(>ncralcm Franc. Zamoram,
scripta Tridcnti (ubi auclor Conoilio Occum. iissistcbal) (i. idus
Sepl. |.%2, in qua nonnulla (Krurnint mcmoralu digna. f-ugcl
in hac epistola auctor supei- communcm iaotiiram verae illius
ihoologiae Scholastioae in soholis Ordinis, cuius cladis onusam
attribnit « lum altitudini sensus doctoris Subtilis inattingibili, luni
nogligentiae in studiis sacrarum Scripturarum ». Dcindc prosc-
(piitur: « De hac idcirco vioe nobis dolenter quaerentibiis atquc
animo vertonlibus, (iiionam romedio gravi adeo pcriculo succur-
rcndum foret, ecce lu opportunc advonis, qui... publicis ipse
iussis (vlixisli, quotquol in obsorvantina faniilia thcologiam pro-
(ilentur, praclegcre suis soholaslicis libros scraphici palris divi
Bonavonturae, senlontiarios vulgo appcllatos, docirina peraoulis-
simi nihilominus Scoli haiidquaquam intorim valerc iussa » otc.
Sequitur: Epistola ad lcotorcm fr. Bonifacii de Ragiisio 0. Min.
sacri montis Sion Guardiani , qua laudes oclebrat doclrinac
S. Bonaventurae, et quac subscripla est: in siio oooumenioo et
gcnorali Concilio Trideniino, sub dic octava Sepl. lo62. — De-
niquo aocedit alia praofiitio ad lectorom dc oodem aigumcnto,
dat. Venctiis codem anno. — In titulo legitur: .\b innumeris ferc
mendis purgatus el annotationibus tnm rerum mcmorabilium
((uam omnium locorum Scriplurae et Doclorum in marginc nunc
dcmum decoralus. — Exhibet tamcn haec editio textum j^rimae
cditionis Kobergerianae, pauois tiinlum loois nec semper feliciter
mutatis; etiam dubia cum eadem cditione ad marginem textus
Magistri ponit. in hoc aulom praeccllit, quod ad marginem indicat
locos, unde multae aucloritates sumtae sunt.

18. Venetiis apud Georgium Angelerium 1.573, 4 tom. in 4,
recognoscente fratre loan. Balainio Andrio, Franciscano Conven-
luali, qui etiam quincuplicem indicem adiecit et editionem suam
dedioavit Cardinali Felici Peretto de Monte Alto, qui poslen fuit
Sum. Pontifex Sixtus V.

19. Venetiis 1580, absque nomine typographi, 4 tom. in 8,
reoognoscentc magistro Angclo Rocch. ord. S. Augustini. Haec
edilio onniino soquitur editionem Balainii; ipsa dubia iterum a
textu Maglstri separat, non autem ea ponit, uti codices, post quae-
stiones, sed immediate post divisioncm textus, mutatis eorum ti-
lulis. In hac mutatione ipsa, praeoedens et soquentes edd. se-
quuntur Romnnam an. 1.569.

(^iKi.id rcionsionein lcxtus iiinbao odilioncs muliiini c(iii\c-
niiiiii ciini cdiiioiK* Roiniinii iiiini l.')()'.), dc (pi.i iii(i\ lo(|iiimnr.

2(1-22. Uoniiic iiniiis l.%9, \r,i:i, l.')HO apiid hiicrcdcs
Antonii Bladii, 5 loni iii t. p;ir\(i. Titulus cd. iiniii l.')()9 chI:
Scripliim d. Boii;i\('iituriic... iii (iiiiiluor libios .S>ii(cnlianini
P. I.onibardi. K\ iinli(]iiissimis cxcmpliiribiis imiic primiini ^^iu-
dio F. .\ntonii Posii a .Montcilcino (irdiii. .Min. Coii\. ah iiiiiii-
meris penc errorihus omcndaliiiii, singiilis (|uacslioiiibiis tirgii-
mentis adieotis, c(ill;ili()iio((uc locoruni atipic controvcrsiarum
d. Tlioni., lo. Sool. oi S. Bonav. in alhis ajiposila illiislratuin.
Munifiocntia... S. .\. I). Pii V. iicc ikiii soIerti;i oongrcg. Fr. (;;i-
pucoinorum, priicscrlim fr. llicronymi Pistoricnsis no\issiino
ini|)rcssum. — Incipil ouiii liltciis dcdioatoriis Anlonii Posii iid
S. Piuiii V; exliihet oliam tiihulam loan. Bockenhauh.

Ilaeo editio fcre tota transiit in Vaticanain. luni ((uoad re-
oensionem lcxtiis, lum ((uoad siimmaria ct nolas niargiiialcs,
pauois tantum in Valicana iidditis vel mutalis.

23. Venetiis an. I6II. 4 tom. in fol. typis H. Scoti.

24-28. In ((iiinquc cditionibus omnium ()))orum S. Boiia\cnlu-
rao, soilicet Vaticana, Lugduncnsi, Moguntina, Venetiana, Parisicnsi.

CAP. II.

De nostra editione primi libri Commentariorum
S. Bonaventurae.

% \. De codicibus ct editiombas , (jiiibus in refonnando
textu priini libri CommenUiriorum usi sumus , et de methodo,
in isto labore a nobis obsenata, li/iec referimus.

Rarissime quatuor libri liuius Commentarii ita soripti ci unili
sunt, ut iiiuim tolum opus eos efTicere appareat, scd ordinaiio sin-
guli libri alla manu et alio in volumine scripti, vcl ad siimmiim
duo libri in uno volumine coniuncti invoniuntur. Hinc fil, ut in
multis bibliothecis plura exemplaria unius vcl alteriiis liorum
Commcnlariorum libri invenianlur, nullus aulcm aliorum Irium
librorum, vol iil unius libri codex sit optimus et anliquus, aliorum
codiccs vcro mcdioores. Fit etiam, ut pro singuli^ libris numcrus
et pracslantia codicum diflcrant. Unde sicut in reformando toxlu
quatuor librorum divorsis diversarum bibliothcoariim codicibus
utendum nobis fuit, sic etiam singulatim de codioibus in Prolego-
menis ad singulos libros nobis agendum est. Referendo hic elen-
chum codicum primum librum oompleolenlium, quos P. Fidelis
inspcxit et adnotavit, primo loco ponimus sccundum ordinem al-
phabeticum bibliolhecarum codioes, ex quibus cum editiono Va-
licana oollatis variantcs lectiones collegimus, deinde oeleros. Cum
autem haec collatio diversis temporibus et loois a pkiribus so-
ciis, sive ordinariis sivc cxtraordinariis, facla sil, et iam codices
oomplures, antequam omnium leotiones variantes colligcbantur,
certis litteris alphabeti designali essent, nimis nobis difTlcile fuis-
set, ipso ordine litterarum alphabcti afRnitatem singulorum oodi-
cum vel familiarum exprimendi. Hinc oleclio islorum signorum
nulla certa lege faota ost. — Onines (^odices integri collaii sunl,
exceplis illis paucis, de quibus in ipso eloncho contrarium no-
latum cst.

lAXVI

PHOLKiiOMENA

SYLLABUS MAXUSCRIPTORIM

QUAE CONTINKNT

COMMENTARIOS SANCTI BONAVENTURAE

SIPEH LlimiM I. SENTEMIARIM.

(

Codices a nobis cuin textu Vaticanae
editionis collati.

I. Assisii in Lml)iia , bibliotli. Convcnliis S. Francisci,
cod. .N. 12. membr. in ful. , saec. Xlli. cxeunl. Fol. I. v. an-
liiliia manus praemisil : Priinus fratris Bovaventure. Incipil :
Profunda flumnm scrutatus cst. Dosinil ul in odilis : m Cliri-
stn Ipsu, in omnrs gcncrationcs scculi seculorum. Arnen. —
.Niliilc scriplus, sed non sine mullis mendis, quia deesl corrc-
clio, quae illo aevo posl scriplum codicem fiori solebal. Sign. in
nosua od. litlera .\.

•2. Bamhcrgac, bibliolli. Pubiica, cod. ii. III. i2. charl.,
saec. XV, in fol. in inilio legilur: Prooemium sancti fionaven-
turc. Dcindc: Profunda fluvionm. Desinil fol. 2i.3. \. — Li-
col sil reccnlioris aolalis, lamen cum veluslioribus codd. snlis
convenil; liabot niliilominus praoscrlim in iocis difllcilioribus
multas loclionos ipsi jii-oprias ol iiiloidnni uliles. Sign. V.

3. fiononiae, biblioili. Collcgii llispanorum, cod. 3'i. monibr.
iii fol., s;i('c. XIII. oNounl. Iiiilio alia inanus i^raoinisil : Primus
Bonavcnturc Incipil ot dosinil ut in editis. — Tanlum iii dilTi-
cilioribus locis csta nobis inspectus. Sign. kk.

l, Crac.oviac, bibliolh. Uiiivorsitalis, cod. 12i6. D. D. XIV.
i. cliarl. in fol., saec. XV. Incipil fol. 1. r. col. I: Profunda
(luviorum. [iesinil fol. 27 i. v. col. 2. iit in oditis; cui addilur:
Explic.it scriptum fionavcnture .vipcr primum sentcntiarum
per me Petrum de .\nvagora 1471. — Codox bonus, qui
soqultnr foro sompor anli(|niorom codicom siib so(pionli niiinoro
rolatum, ila ul ipsi ad oandoin fainiliam porlinoanl: in consliu-
c ioiio proposilionum saope discodil ab aliis codd., ui oralioncm
latinam roddat magis corroctam vol ologanlom; iiisii|ior non raro
praobct lociionos, (jiiao attonlionc sunl dignao. Sign. aa.

.'). Cracovi/ic , ((kI. 12')2. A. A. \I. I(i. moinbr. in 4,
saec XIII. oxoiinl. Incipii fol. I. r. cdl. 1. Dosiiiit fol. 160. v.
col. 1: E.rplicit lihcr jirimus. Doiiido so(iiiunIur labulac dislin-
ciidiiiim , in (|uai-iini tino alia nianus saoc. ^ylV. oxaraxil: fio-
navcntura super primum scntcntiarum. — C(iii\cnit forc om-
nino ciini pracccdonic. Sign. bl).

6. Flnrcntific , bibliolli. .Nalionaiis, cod. ('. 6. 20'.». mcmbr.
iii fol. paivo, binis coliininis conscripliis. Iiici|)il fol. 2. r. Posl
fliii-m soquiliir tabiila (|iiaesli(iniim, (uiusllnis: utnim Spiritus

sanrtus procidat u Patrc mciiiantc Filio. Aincn. Doindc ali.i
manus proscquilur: Finito libro rcferamvs gratiam Cliristo. —
Per gratiam Trini pniunt capitula libri. — Primus cst cerlc
Bonaventure doctus a Patre... Anno Domini millcsimo ducen-
tesimo octuagesimo quinto , die luneXXUI mensis septemlms
indictionc XII. — Voriim, ail P. Fidolis a Fanna in iwisiono,
quam fccil dc hoc codico, posscl qiiis dubitaro, an Iiaec maniis
sil sacculi XIII; codox lainon osl sacc. .XIII. undo de manu illii
non liligandum. Esl iiniis ox illis codicibus. (iiii molioris siinl
nolao. Sign. F.

7. In oadom biblioili., cod. D. o. 206. membr. in fol.,
saoc. XIII. Fol. I. V. anli(iua manus scripsil : Primus Bona-
venturc completus et bonus commentarius. Incipil fol. 3. r.
col. 1. Dosinit sicul odd. Indo prinia inanus addidil: Explicit
liber primus fionaventure. — Multis mendis scatcbai, sod a
postoriorc nianu saopissime est corroctus. Fxhibol cum codd. aa
01 bb nolabilem addilionom ad d. 27. p. I. ([. 2. Sign. (i.

8. In oadom biblioih., cod. D. '>. 207. mombr. iii fol.,
saoc. XIV. oxounl. Incipil fol. 3. r. col. I : Profunda fluvio-
rum olc. IVsinil ul odd. — Inior bonos codd. osi iiumorandiis.
Sign. II.

9. In oadcni bibliolh., cod. I. 7. V.i. mombr. in fol. niin.,
sacc. XIV. Incipil fol. 2. r. col. I : Profunda fluviorum cic.
Dosinil : in omnes genci-ationes seculi seculonm. Amen ,
Anwn, Anmi, Anicn. — Codcx a plui ibus manibus est exaralus.
Lectionos ab aliis codicibus diflorontos non raro oxhiboi. (juac
tina allora\o vico a nobis siint rocoptao. Sign. I.

10. Iii oadom bibliolh., cod. (!. 6. 208. mcmbr. in fol. .
Scicc. XIII. Incipit fol. 2. r. col. I. Dosiiiit fol. lorlio anto ulli-
mum, col. 2: E.Tplicit liber primus. Sc(|uilur tabula qnaostio-
num, (luariun iiliima: vtritm tcncaniur conformari in volilo.
E.rplicil totuni. — Cod(>x satis bonus, a \ariis manibus cori-ectns.
Sign. ff.

11. Florentiac, biblioih. Mcdicoo-Lauronliana, pliit. XXV.
dext. cod. 2. mcmbr. iii lol., saoc. XIII. Incipil fol. i. r. col. I.
1^'sinil fol. 186. So(]uilur labiila copiosa rorum cl (juaeslionuni
etiam lilloraliuni. — Sacpius discrcpiil a ccloris codicibus, prac-
sorlim addondo glossomala, (|iiao lamon aliquando nulliiis v.i-
loris sunl. Sign. K.

12. In (Vidom bibliolli., cod. L.W. Modicco-IVsulan., iiicnibr.
in fol., saoc. XIV. circa incd. Iiicipil fol. 1. r. col. 1. Do.«*init fol.
136. \. col. 2. Poslca addilur a prima manii : Explicit priinus

IN I. IJimUM SKNTKNTIMUM.

lAXV

liOrr fralrh ttomrrnUtre sitppr prmiim librnm srnletititinnn.
Dcoijriitiiis. S('(]uiliir (;iliiil;i, iiiiiic pciciiiiit iis(]iic iid tol. I il. \.,
(ribiis ( (iliiiniiis (iisposidi. — C.onTclio (■(idicis a primii \t'l sii|i-
paii iii;mii facla csl (andiiii (pioad piiiiiani |)ai(cm; (•onrclioncs
\ci'o a (ii\cisis maiiilms icccnlioris s:ic(iili (aiii iii [»iima, iiiiam
in scciinda partc invoniuiuur. Scriptura clara ipsc cxccllil cl codi-
cibiis bonae iiotao anniim(>randiis ost. Sijjn. eo.

1.1. Upsiiic, bibliolli. 1'aulina, cod. i'.)l. mcmbr. iii lol.,
sacc. XIV. iiicmit. Incipil fol. I. r. col. I : Profiiiiiln Ihniu-
riiiih In tiiic: E.iplicit primiis libcr sentcntiarinn lionaicntiirc
fratris tninoris. Posloa sc(iiiilur labiila (iiiaoslioinini, ad cuius
calconi iteriim ropoiitur: Ejplicit libcr priimis fratris lionaven-
tiire ih' Oriline fratruin viinorum , scd Magistcr Petrus Lom-
bardus, Episcopus Pnrisiensis, erat auctor principnlis. — Intor
oplimos codicos cst roconsondus. Poculiaro ipsius ost, (piod in
pluribus additioiiibus otc. con.sontil cuni codicibus OxoniiMisibus
niox roforondis. Sign. Z.

li. Mediolani, bibliolli. .\inbrosiana, cod. I. 93. iiifor., tra-
dilus o\ logito Bornardiiii Forrari, VII. idus martius 1830, sod
oliin fiiil Francisci Potrarcliao , pootae clarissimi. Incipit fol. 3.
roct. in mnrg. supor. : Sancti Spiiitus adsit mihi gratia. Amcn,
Amen, Amen. Subindo: Profiindn fluciorum elc. Dosinitfol. I9i.
\. col. I : Hcc sunt scripta fratris Bonaventure sitprn primum
sententinrum. Soquitur indicukis quaestionum ab alia manu
confoclus sacc. .\lll. — Codox est conscriptus, vivonle adluic Bona-
vontiira. Codex bonus, distiiiguitur studio emendandi locutionos
paruin Latinas et i)raosor(im in fine quaostionum plorum([uo aliis
verbis conclusionis uliUir. Sign. V.

lo. Monachii, bibliolli. Uogia , C. L. M. 8079. cliart. in fol.,
sacc. XV , comploctitur tantum dubia litloralia Domini Bonaven-
turae supor quatuor libros sontcntiarum. ul logitur (ol. 2il.
r. in marg. sui^er. Siibinde incipit col. I : Cupientcs nliquid
de penurin otc. Sed queritur cle hoc quod dicit: opus ngere
presumpsimiis ; sed presumptio est peccatim. Desinit fol. 279.
r. col. I : in omnes generationes seculi seculoriim. Amen. Deo
gratias. Explicit conscriptiim domini Bonaventure circa pri-
mum de dubitationibus litteralihus. — Continet (antiuii dubia
circa litteram Magistri. Sign. dd.

16. In eadom bibliotli., cod. lat. 14086. membr. in fol., saoc.
XIII, exeunt. Incipit et dosinit ut in odilis. — Praoscindendo a
nnillis omissionibiis et mondis, quae in codicibus non bene cor-
rectis communiter inveniuntur, textum gonuinum exliibet. Sign. W.

17. In oadcm biblioth., cod. lal. 18341. cliart. in fol., saoc.
XV. PraomiitiUir tabula distinctionum, deinde incipit: Profunda
fluviorum. Desinit fol. 287. v. col. 2. — Convenit plerumque cum
antiquis codicibus, sed tum glossando [ilura addit, tuin locutio-
nes [laulo incongruas emendare nititur. Sign. X.

18. Montis Cnssini, bibiiolh. .Monasterii , cod. membr. in
fol., saoc. XIII, sign. 39S. 00., alias 2-52. Fol. 1. r. mauus
posterior praomisit: /). Bonaventara in primum librum senten-
tiarum. Et manus adhuc rccon(ior ad calcem oiusdem folii subdit:
Thomas in primo sentenliarum. Incipit: Profunda fluviorum etc.
Dosinit: Explicit liber primus. SequiUsr indo.x quacstionum. Co-
dex antiquus et bonus. Quandoque praebet lectionos niagis exqui-
sitas. Sign. !\1.

19. Miitinae, biblioth. .Mestina, cod. mombr. in fol., saec. XIII,
notatus nuin. 974. Vil. !. 14. incipit foi. 1. r., cui mainis
saec. XV, addidii: Primus Bonaventure. Hinc col. I: Pro-
finula fliiviorum Q[c. In fine legitur: Explicit liber primus , qui

20. Scapi)li , bibliodi. .Naliormlis, cod. in i. mombr. .
sacc. \IV, binis columnis oxaratus, sigii. VII. j). 28. Fol. I.
r. in margino su|)orioro Icgidir: Priwns liber scvtcntinruin
fratris Honnventurc. Doindc col. 1 : Pritfnndn fluriorum. i)c-
sini( u( coUMi. (^onvonil ciim an(i(|uis codd. Scri[)(or aiitcni miiK.i
oinisU, fors;in o[)|)ortuno temiM)rc conscribend;i , iil iii(li(;iiii
S|);itia (luam plurim;i, (|uno adluio vacua pormanont. Si-rn. .N.

21. Oxonine , bibliodi. Collogii Balliolcnsis, cod. 133, in
fol. mombr. , sa(>c. XIV. inoinU. Fol. 2. v. ab anli([ua maiiii :
Bonnventurn super primum et secundum. CommontJiiio |)rac-
mittiUir (abiihi ordino alphai)Otico disposKa. — Codcx i)onae no-
tae, (amon nniKas exhibol brcvos addidonos ipsi proprias, qiiac
gonoraUm sunt concinnae et bonao. Sign. 0.

22. Ibidem, biblioth. Collegii Lincoln., cod. 2'). meml»r. in
fol., saec. XIII. oxoiint. Ad calccm fol. 1. logilur: Bonnventurn
s-uper primum et secundum sentcntinrum. No(ulis m;irginalibiis
est illustraUis. — Mulds divorsarum manuum emend;i(ionibiis
insignidis, ratione quarum iii |)ormultis locis cum codice 0,
quandoque o(i<im cum oditiono Vadcaiia concorda(. Sign. I..

23. Pnrisiis, bibliodi. Xadonalis, cod. 308;'). mombr. in
fol., saec. XIV. inouni. A fol. I. usqiio ;i(l fol. 39. conUnot du-
bitaUones litteralos et tabulam primi libri sontentianim. Doiiido
incipic Profunda fliiviorum etc. Desinit Col. 139. v. per vor-
ba: Explicit liber primus de quaestionibus e.rtra litteram. —
Hic codex aliqua habet [)ropria tum quoad formam, tiim quo;i(l
materiam. Quoad formam, quia in ipso diibia litteralia non in
fine cuiuslibet distincdonis, sed omnia insimul in principio volii-
minis collecta invoniuntur. lilandem separationom, etiam duplico
volumine disdnctam, D. Peltier (Praofat. ad tom. 1. Qi\. Paris.
pag. II.) observavit in quodam antiiiuo codico, qui prius fiiii
Capiluli ecclesiae Rhomensis (cfr. infra n. 53). Quoad mateiiam
disdnguidir, quia unam alleramque dicdonem sive addondo sivo
inu(ando daritatem textus promovore studet. Sign. H.

24. In eadem biblioth., cod. 15821. membr. in fol., saec. XIII.
Incipil fol. 1. r.: Profunda fluviorium. Desinit fol. 1 13. v. col. 2:
Explicit liber priinus. Inter bonos codiccs numerandus. Sign. S.

25. In oadem bibliodi., cod. 17480. in fol. membr., saec. Xlll.
Incipit fo!. 1. r. col. 1. et desinit fol. 149. v. col. 2: Explicit liber
priinus. Hinc: Capitula super primum sententinrum. Est tabul;i
distincdonum ot quaestionum a posteriore manu disposKa. — In
multis convenit cum modo nominato cod. S. Sign. C.

26. Ibidem, biblioth. Universitatis Parisiensis Sorbonao,
cod. membr., saec. XIII. exeuntis, sign. Th. II. 48. Initio prac-
mitdlur tabula distinc:ionum, inde Commentariiis, qui recurrit
usque ad fol. 135. Desini( ii( in odd. — A variis manibus recon-
tioris aetatis corroctus ost. .\n. 1877 a I). Messager, (unc Vica-
rio Eccles. Andssiod. S. Steplnni, cum odids collatus esl; cuius
hic grato animo mendonem facimus. Sign. U.

27. Pntnvii, bibliolh. S. Antonii, cod. mombr. in fol.,
saec. Xlll., sign. num. 120. Incipit fol. 3, sed 1. numorato,
absque tiuilo: Profunda fluviorum. Desinit fol. 15,3. r. col. 1:
Explicit liber primus. — Antiquus ot corroctus. In pluribus
textus dilTicultatibus utilis nobis fuit, praesertim proptor praeci-
sionem ot posidonem vorborum. Sign. P.

2*^. In oadem biblioih., (od. membr. in fol., saec. Xlii , sign.
12-5. Abesl priinum folium. Incipit a verbis: siccatus est fluvius

I.WVIII

PROLFX.OMENA

ft tiiiit»ieruut iu\ Dcsinii fol. »39. r. col. 1 : K.iplnit liher
primus. .Manus S30C XIV. .tddidii: Hunavmture. — A cii\orsis
nijnilm« (lormins. .ViiUciuiun-s twroitionos convcniunt cuni lo-
ruonibus ctKlicis prao^tHK-nlis. Fol. 127. Iftrilur: Isle liher da-
ttis fst ini usitm fivtris Guidonis aniio liS5. Sipn. Q.

29. In oaiion» bililiotli., «xxl. 123. inombr., saoc. .\IV. inount.
ox«rniii<. Inoipit fol. I. r.. ruius in supoiioro parto s riptiim osl
niaiitnbus litioris: L. I. fratris Honaveiilure. Inforius: Pnifuiida
fluvituuiii oic. Dosinil fol. 152. \. ccl. 2: Explicit liber pri-
tiius fratri.i bonaveuture super .<teulfiilias. Scijuiiur labula, qu:ic
oMonilitur us<]uo nd disi. \V. — Non inlcpro 04)lliitus, scd in
pluribus diflicilibiis locis wntum inspc*'tus. Sign. gg.

30. In oadom bibtiotli., cod. 124. membr. in fol., sacc. Xlll.
liicipii fol. I. col. I : Profunda clc. Dosinit fol. \"i6. r. Ej-pUcit
lilier prinius sentfiitiaruiii. .\lia iirmus addidit: d. Bonaventure.
— Idom A alot dc lioc quod diximus dc codico pi aocodonio. Sign. hli.

31. Romae, biblioth. Vaticana. cod. VaL lat. 907. mombr. in
f«i|., sao«-. .\lll. oxount. Inripii: Profunda fluviorum clc. Ilabol fo-
li.i 192. In fino prima manus addidii: E.rplicit liber prinius Hona-
rfiiture. — Con\onil cum aliis pr<nestanlioribus codicibus. Sign. U.

32. In oadom bibliolh., ox oadem collocliono cod. 908. m.Miibr.
in fol., sacc. XIV. Incipil: Profuuda (luviorum ctc. Desinit ul in
ociitis. — Idem dc hoc iudiciiim ac dc praecodent^'. Sign. U.

33. Romae, in bibliolh. Chisiana, cod. B. VIII. 128. mombr.
in fol., saec. .\ill. excunl. Incipit fol. I : Profunda fluviorum
oic. Dosinil fol. Il'i. ut in cdilis. Iliiic a prima manu: Expli-
cit priuius liber boni fortune. Quac \erba rubric^tor linea
rubiii oporuil et suirecit liacc alia: ExpUcit primus domini
fratris Bonaventure super sententias. — Mnluis liabel Jacunas
<i monda; praebet niliilominus bonas lcciiones. Sign. E.

3t. rM</<'/7< in 1'nibria, aniiiiua biblioiii. S. Fortunati, cod.
.39. nicml)r. in fol., sacc. XIII. Incipit fol. i. r. col. I : Profunda
/luciorum clc. Do.sinit fol. 139. rcct. co). 2, ul in editis. Fol.
S(H|. subiicilur tabula tribus coluninis oxarat;i, refercns distin-
oiiones, (|uaeslionos ot dubitationos circa litloram. Dcsinit fol.
112. rccl. col. I. — Priniatum tonct inter oiTines noslros codd.
tiini propUT anliquit.itom (cum lom))(iio S. nonavcntnrae sit
scriptus), lum j)ropicr loxlus multiplicom corroclionem, iam a
prima manu ct suppari et ctiam a reccnlioribus manibus factam,
inn) proptor lectioncs ipsi intcrdiim proprias, quao iion raro a
nobis in toxtum sunt rcccpUio. .Notandum otiani, quod mendum
dliquod, a .scriptorc codicis in textu scriptum, sod deinde in hoc
codjce iani a nianii anliqiia corroctum, saepissimc iK^n corrc-
cium in\onitur in cotcris nostris codicibus anfiquis, ol alilor cor-
n^ctum in iunioribus. Corliim oss(* \idotur, liiinc codicom csso
iiniim ox iliis duolius CommonUariiim in I. Sont. comploctenli-
biis. (|iios ciini inullis aliis libris Cardinalis Iionti\ogiia dc
lk'nlivognis convontui Tudorlino S. Fortunali an. 1289 loga\ii.
Fiiil hic in Ordino Min. (iuardianiis Tudorti, ab aii. 1276 Fpi-
scopus Tudcrliniis, doindc succcssor .s. Bonavontiirac in opisco-
pHlii .Mbancnsi. In bibliotli. anti(|ua S. Foriuiiali adhuc cxsuinl
plura librorum invonUiria anli(pia Ccodd. 18 i, 186, 187.), ro-
laia apiid llonolli (Prodr. col, 479); quoriim anliquiiis, qiiixl
roforl «liio oxeniplaria libri I. Scnt. , vidotiir facliim paulo posl
mnrtom dicti (^irdinali^ , orgo circa an. 1289. Sign. T.

3.5. In Collfgio nostro assor\aliir cod. chart. in 4 , saoc.
XV, parvis litlcris ol abbro\ialc scriptiis, qiii intor omnes no-
^lros codic«?9 mixiinc a leaionc txidicum saociili XIII, discodii
fl ad lcxliim «d. Vaticanae niagis accc«iit. Sign. cc.

II,

Codices a nobis non cell&ti.

30. Andegavis in Gnllia, biblioth, Civitatis, asscnatiir cod,
193. mombr. in fol., s<noc. XIII. oxeunl., olim monaslerii sancli
Albini Andogavensis. Fol. I. r, a manu roconte praomitlilur;
Prinius liber Mngistri sententiarum expositus ab anonymo.
Doindc ab anliqua manu, quao codicom oxara\ii: In nomine
Patris et Filii et Spiritus sancti, amen. Profunda fluvionm clc.
In flno: ExpUcit liber primu^.

37. BeroUni, biblioth. Rogia, cod. 5o. monib., saec. XV.
Fol. I. coi. I: Tabula Bonaventure ordinis minorum super
primo S' ntenUarum incipit feUciter. .\d calcem eiusdem : f/nis.
Tabula Bonaventure ordiius minorum exit fcliciter. Indo: Pro-
logus Bonaventure super sententiis incipit feliciter. Profunda
fluviorum. Desinil foi. 224. r. col. I: Finis. Liber primus Bo-
naventure super sententiis ordinis minorum exit feUciter.

38. Brugis m Bolgio, bibiioth. Civiuitis, cod. 173. membr.
fol., saoc. XIII. Fol. I. r. in margine suporiorc maniis poste-
rioris tcmporis scripsil : Siiu:tu.s Bonaventura in quatuor libros
sententiarum. Sed nunc codex comphclitur Uinlum Commentarios
in librum primum et secundum.

39. Cracoviae, bibliotli. Universilatis, cod. 1250. A. A. VI. I.
membr. in fol., saec. XIII. cxount., el XIV. ineunl. Incipit
fol, I. r., a secunda nianu praemiltitur: Scriptum fratris Bo-
mventure suprr primo sententiarum. Profundn fluviorum oic.
In fino addiiur: E.rplicil liber priinus. Deo gratias.

40. Erfordiae in Germania, bibliolh. Rcgia, collect. Amplo-
niana, cod, 122, membr, in fol,, s<iec. XIII. cxounl. Fol. I. r.r
Bonaventura super primum et tertium. Doindc col. I.: Pro-
fundn fluviorum. Desinit circa nicdietatem voluminis: Explicit
primus liber sententiarum.

41. Hispali \n Hispania , bibliolli. Columbina, cod. V.
Tab. 132. .N. 5. membr. in fol. parv., saoc. .\IV. Fol. 3. r.
praemillitur Commontaiio tabula quae.slionum, quae desinit fol.
5. V. per vorba : Expliciunt problemata primi libri sententia-
rum. Doinde fol. 6. r. col. I. incipil: Profunda puviorum.
Dosinit fol. ultim. codicis: ExpUcit expUceat, ludere scri-
ptor cat.

42. Upsiae, bibiioth. Universitatis, cod. 492, in fol. mcinbr,,
saec. XIV, antc mod, In pcrgameno asseri cxleriori annexo le-
gitur: Bonaventura super primum librum sententiarum iit
questionibus et lectura. Incipil fol. 2. r. col. I. Desinit fol.
ultim. codicis, ut in editis.

43. Lubeci (Liibeck) in (Jermania, biblioth. Ci\itatis, cod.
Iliool. n. 15. in fol., cliarU .sacc. XV. Incipil fol. I. r. col. I :
Profunda fluviorum. Dcsinit fol. ultiii). codicis: et hac volun-
tatc merebatur.

44. Monachu, biblioth. Regia , Cod. I.ai. ms. 5175, cliart.
in fol., saoc. XV. Fol. I. r. Icgitur: Begistrum super primum
sententiarum Domini Bonaventure. Iloc registrum cst labula
copiosa roruni, quaestionum ac dubilationiim lilleralium, quae
dcsinit fol. 8. Fol. se^i. r. col. I. incipit Commonlarius: Pro-
funda fluviorum ctc. Desinil fol. 259.

45. In oadom biblioili., cod. C. L. M, 69 i9, chart. In fol.,
s.noc. XV. Incipii fol. I. i. coi. i: Profunda fluviorum. Com-
nvntarium soquitur copiosi labula, iil iii piaeccdonl<<, qiiao dc-
sinit fol. 357. r.

IN I. LIIUU.M SKNTKNTIMUIM.

lAXIX

i(i. In («;i(l;mi hibliolli., C. I,. M. SSii, cli;))'!. in fol., h;ii'C.
XV. Fol. I. r. U'iiiiuv : Princii)ii(m Proloiji h) primum siriptiiin
Domini Ikmuienture est profunila /hiiiorum. Scfiniiiir l;ihiil;i
iib iiliii iiuinu, .sini cinsdoin ;ic\i conlcdii. (|ii;ic protcndiliir
iis(nu> iul fol. .). r. Ueindc! Coriiniciitiiriiis: Profuniln fhirio-
runi cto. Uesiiiit fol. 'Ml. r. i-ol. 2, iit iii cdilis.

47. Iii Ciulom bihliolli., C. L. M. 89.')0. cli;irl. iii i, s;icc.
XV. Fol. 233. V. csl l*r()loj,nis s;incti Honavciitiiro iii libr. pri-
miim si'iitenli;iriim. Iiicipil iit in cditis. Ucsinit fol. 239. v.: qiio
beata sit, nisi Deus. Et sic finitur principium Bonaienture
.mper Sententias.

48. In eiidein bililiolh., C L. M. Ilil3. ii, cliiirt. in lol.,
saoo. XV. liKipil lol. I. r. : l'rofiaula fluviorum clc. Dcsinit {o\.
ulliin. iit in oditis.

49. Oxoniae, biblioth. nodleiana , Codioos Canoniciani ,
cod. 16, in i. min. , folior. Ii)2, snec. XV. ineuiitis. Fol. I : Pro-
funda oto. Uesinit ut in odilis. Uein: E.rpliciunl veritates primi
fratris Homiventure cum tribus argumentis ad utramque
partem. Seciuitin' tabiil;i. lix his verbis argui posse videtur ,
plura argumenta in multis quaestionibus deesso.

50. Ibidem, biblioth. Collcgii Mertonensis , cod. 0. I. 8.
inembr. in fol. , saoo. Xill. c\cunt. Fol. I. r.: Bonaventura svper
primum librum sententiarum. Incipit : Profunda fluvionim.
i)esinit ut in editis: Uoinde a prima nianu additur: Completus
est liber primus Bonaventure.

'6\. Pari-siis, biblioth. Univcrsitatis Sorbonae, assorvatur cod.
miscellaneus, sign. num. 3572.mcmbr. in fol. min., saec. XIII.
Fol. 77. incipit absquc litulo et nomine auctoris: Profunda
fluviorum otc, Prologus scilicet sancli Bonavonnture in primum
librum Sententiarum, cui subsequitur Commentarius , qui est
mutilus.

52. Patavii , biblioth. Universitatis , cod. 1098. in fol.
jncmbr., sacc. XIII. oxeunL Incipit fol. I. r. col. 1 : Profunda
fluviorum. Desinit fol. 158. v. Secjiiitur inde tabula, cui additur :
E.rplicit hic primus auctoiis in agmine simiis. Uenique : col-
lectiones errorvm in Anglia Parisius condemnatorum , oxaratiic
ab alia manu, sod eiusdem aevL

369

53. Rhemis, olim Capitali Rhcm. cod. E 207 membr. in fol.,
saec. Xill, fol. I. In superiore parte legitur: Ave Maria : Sancte
Martialis. Inferius col. I. incipit a d. I. a. I. Veteris ac nove
iegis etc. Ad cvidentiam definitionum et aliorum, que Magi-
ster ponit etc. Desinit fol. 94. In sequente folio subiieitur ta-
bula quaestionum. Fol. 97. col. 1 . iterum "incipit a verbis Ma-
gistri : Cupientes aliquid de penuria etc. ; ot prosoquitur ro-
ferens quacstiones circa litterarn totius libri, quae percurrunt
usque ad folium 127, Uosinic qnae operatur in nobis, ipsi
gloiia in Ecclesia et in Christo lesu in omnes generationes
seculi secutoi um. Amen.

54. Romae , biblioth. Vaticana, cod. Palat. 364. chart. in
fo!., sacc. XV. Fol. 1. in superiore margine legitur ; Liber
primus sive scriptttm primi sententiarum Seraphici doctoris
Bonaventure Cardinalis. Profunda fluviorum elc. Ucsinit fol.
266 : Expiicit liber prijmus.

55. In eadcm biblioth., cod. Urbinat. 141. in fol. membr.,
;-saec. XV. Initio praemittitur : In hoc codice continetur liber Bo-
naventure de Balneo regio Ordinis minorum. super primo libro
sententiarum. Fol. 3: Ineipit liber Bonaventure Ordinis minorum
super primo libro sententiarum. Profunda fluviorum ctc. In
fine : Explicit tiber primus Bonaventure Ordinis minorum. Hinc

sc(|uitiir l;ibul;i . ciii ;i(liliiiir : 'riliili iiiir.iliitiiinn liiiiiiirenlnn'
super primi) sen!entiitrum e.rpliciinit feliciter.

')(>. Spinnlii (Lpiii;il iii (ialli;i), cod. lil. inciiihi. iii i.
.siioc. .\IIL Miiiius saoc. .Wlll. iidiccii titiiliim : Commenlu
rivs in Mitgistiitm senlentiariiin , scd siluil nomoii aiictoris.
Incipit : Profunda fhiviorum srrnbtttts esl. Ucsinit iii in cdiiis.

57. Tiinrini, hihliolh. riiivcrsit;itis, cod. U. III. 2.L mciiibr.
in fol. , siioc. .\lll. Fol. I. r. ;i prim;i iii;iiiii pracmissuiii liiii
in parlc siiperiorc : nota hic proprietntfs fhivii. Indo col. I :
Profunda flnviorum ctc Ucsinii lo!. IH,";. \. col. 2. .Vddiinr :
Fiuis nde.st operis , merredem posco litboris ; si bene lerlus
ero , .sv non , veniam milii qvero.

58. Turonis (in (iallia), biblioth. Piiblicn. cod. 372 mcnibr.
in fol. , saec XIII, muliliis iii principio ; incipit oniin ;i di-
slinctione XVI. ultim. qtiaosl: minorem dicens, si totum clc M;i-
nus sacc XV. siipcrius praomisit : Bonaventure siiper primo
sentenliarum. Ucsinit, ut in cditis.

',^ 2. De via ac ratione, in emendando le.rtu primi libri
Commentarioi-um ob^ervata, lutec notamus.

Magn;i illa lcctionimj variantiuin larrago, ox tot colhiiis
maiiuscriptis ot cditionibus coacervata , novo ot t;io(lioso l<ib()r:>
(«olligcnda ot sub iino conspeclu pononda erat , iit apl;i ;i(l
toxtum omcndandum discretio carum fiori possef. Tunc apparuii,
antiquiores codiccs saeculi XIII. ordiiiaric iiiter se, at conlia
editionem V;!ticanam conspiraro. Plcrum(iuo vix dilTcrunt nisi
iis mendis, quae t(Mios in manuscriplis etiam boiiae notao in-
veniuntur, praocipue in verborum omissionibus, quando iidcm
vel similes termini repetuntur. .\pparuit eti;im , iunioros codicos
menda veteribus communia no\is et saope disparatis lcctionibus
corrigcre soloro. .\pparuit porro, codicem recentioris aetatis, si-
gnatum cc, ab anliquis multum di.sccdorc eumquc praelu-
sisso sacpo lectionibus edilionis Vaticanao. .\pparuit donique ,
nec hunc iuniorcm codicem tantum a textu antiquo aberrasse ,
quantum editio Vaticana , quac secuta est proximc praecedontos
oditionos, discrepat ab isto codico. Unde manifestum ost , pcr
ipsas cditiones saeculi XV. ot praocipue XVI. tcxlum primi-
tivum non parum glossis ct arbitrariis correctionibus mutatum
ossc, licct ipsi cditores toxlum ab innumeris vitiis et mondis
a se purgatum esse praodicaverint. Sod iam compertum osl ,
editores saeculi XVI. non raro, inconsultis antiquioribus ma-
nuscriplis vel omnino noglectis omnibus codicibus, lextum siio
proprio iudicio vel secundum systemiita 00 tempore vigonti;)
non parum mutasse vol potius corrupisso. Loci enim , qui ipsis
vidcbantur obscuri , vel quorum modus loquondi ut obsolotiis
ipsos ofrendcbat, proprio marto ot non raro infansto succossii
corrigcre nitebantur, ut diligens loctor ex nostris notis saepo
potest observaro.

Quae principia ct quas regulas nos in oligendis lectionibiis
variantibus et in textu Vaticanae editionis reformando simus
secuti, iam in Praefatione generali breviter dictum est. Hnc
loco tantum observamus , nullam nos ralionem habuisse edi-
tionum Vaticanae succedentium , cum ad usuni nostrum prorsus
inutiles apparuerint. Ue antiquioribus oditionibus iam supra
(c. I . § 8.) locuti sumus. .\d usum nostrum \ alde sorviebat odi-
lio antiqua Brixiensis (sign. I ) et post eam prima Kobergoriani
(sign. 2).

Uum textui emendando oporam dabamus, non raro evenit.
ut codices meliores unanimiter lectionem aliquam a Vaticana

l.WX

MU)LE(.OMKNA

ftis«nM';«"i''iii itnub.ivnt . '|iiao piimo aspccdi fnlsa, \ol non
inullisibilis, \t'l silirm i Lniiiio scrmonc iibhorrons ct ideo
rriiricndr» nobis vidcbatur. Sod aoouraiiorc inqiiisitione institula,
apparuit, codicum lectionem essc gcnuinani alquc penitus cxpli-
cari siniul el pivbari usu lo juendi illa aetate in scholis usiuito.
In aiiiiquis cnim vcrsionibus opcruin Aristotelis, sivc a Boetliio
^•undiini tcxliim (iraccum, .sive ab aliis secundum tcMum
\rabicum faciis, in Conimeiit;iriis .\verrois vel .Uiccnnae simili
iaiiniuite exprcs.sis , in Sunimulis pliilosopliorum vel tlieologo-
riim coaeuincis (v. ?. Peu i Hispani) invcnimus casdeni dircndi
formulas saepc barbaras , quac in s.neculis subseciuenlibus in
s<holis frcquciitari ccssarunt. llinc in iunioribus oodicibiis, scd
l.raccipue in editionibus, non i-aro supprcssae siinl Uinquam
..bsolcUic. immo viliosae et absiirdac, ul sciliccl hac ralione tcxtus
a viiiis infinitis piirgarelur. Kxemplum videri potcst benevolus
lcctor in hoc I. tomo p. 13, noti 7. ct p. 357, iioW 8, (quae
rcfcrtur ad prima verba jiaginac sequcnlis). .Nos autem primi-
livam codioum lcctioncm, licct minus usiUnUim cl clcgantciii, re-
siiiuiinus et ciusdcin cxplicalionem ad calcem subiecimus. Iu'-c
iinirniarc possumus, nihil nos in texlu S, Doctoris proprio ar-
bilrio muUisse, sed onmia ad normam codicum el edilionum,
iulhibilis criliciie artis rcgulis, sinccrc ct modcrale, quanlum
Dcus dederit, cxcgissc.

In recenscndis lcctionibus variantibus non adopUivimus
systcma, novissimc inlroductum, poncndi quam plurimas varian-
tcs lccliones cuiuscunKpjc valoris ad calccm, iui ut lectori ipsi
relinquatur oniis, eligcndi sibi eas quac placcnl. Quidquid
sit dc iiliiitalc huius mctliodi in libiis ad liisloriam cl piiilolo-
giam pertinentibus , non pauca certe advcrsaiuur usui eiusdcn»
in cdendis opcribus S. Bonaventurae. Consuluimus da hac re
Itliirimos in arlc oritica cruditos viros lUiliac, Galliac ct (jcr-
maniac, quorum consilio anliquuni systema ediloi*uin Maurino-
nmi in subsUTntia retinuimus, noUindo Uimcn piurcs , quam
ipsi solcnt, variantes lcctiones, scd vcrbis brevissimis, et raiio-
iicm etiam nostrac, clcctionis in locis inaioris momcnti snlu^m
indioando.

Nihilominus oum slandum cs.sct auotoriuili oodicum . Iiicu-
lcnU'r ajifiaruil, lot muUitioncs (licct sacpc quoad scnsuni .sint
niinoiis momenti) in tcxtu cssc facicndas aujuc tol variantcs
ad calccm poncndas, ut noUiium frcqucntia lcgcntcs ticdio af-
llcerc atque iiimio numero signorum in textu notas indicanlium
(Kulos corundcm ofrcnderc debucrimus. Ul Iiis malis aliquo
modo rcinedium pararcmus, priuio pluics noUis criticas, spc-
.uinlcs ad plurcs lincas aliquatcnus intcr sc oonncxas, sub
iino codcmque niimero ooiiiiinximus , ita Uinicn , ut divcrsac
lcctioncs sinc diniciiluilc invcniri possint.

Sccimdo , oum iii codicibiis plurimac lcclioncs varianlcs
iiivciiiantiir iii U>xtum rcoipicndac, (|iiac minoris sunl momcnli
ct fcrc iiidincrcnlcs, alquc quo magis siint minuUicco ficqucnlicv
rcs ooourrunt , siipcrvacancum cl lcolori molcsium visum esl, (ic
••i«» ct (lc iiiutaiionc iii icxtu faoUi scmpcr nicniioncm faocre.
Iluiiismodi suiil frc(picntissimac trnmpositiotirs vcrboruni ,
(|uando niinimc scnsuni altingiinl; itcin rrprlitioiws cariindcm
partioularum rt, irl, siir ctc cl \(ilii rst \il siint iii locis,
iibi fadlc siipplcri pos.suiii, v. jr. pdst nitUuKlinn , inlrllitjrn-
(lnin , ilirpndnm; iU-iii siihstitntio (|uarundam |iartioularum ciiis-
• lcni si^fiiincalionis, v. j:. rrl , tuit, nr , rt , nrr , nriiiir ct pracci-
puc rrijo, igilur. Codiccs quidcm mcliorcs dincrcntiani aliqiiam
intcr ergo, (|uud fcrc oonsUinlcr posl pracmissa.s anlc ounclusio-

ncni ponunt, c; igitiir obscrvanl, scd cditioncs sacpissinic iii hoc
dis-seniiunt. Idcm diocndum dc ali(|uibus verbis , quac in oodi-
cibus minus accuratc scriptis fi-equcnicr vel dubiac sunt lccUo-
nis, u( contingit et convenit, significat et signnt, significatiim
ct signntiim, vcl in scribendo falso confunduntur, ui hic, haec,
hoc. Fcre continuo in his ct similibus inter sc oodiocs cl cdi-
tioncs disorcpant. Postquam in primis (iistinoiionibus luirum
variantitim ct miilalionis in toxtu facuic aliquotics mcntioncm
fccimus, dcinccps dc hoc siluimus. .VtUimen nihil sinc auctori-
laUi codicum commuiavimus.

Ktiam in niodo citandi Vatioana dinert sacpissim'» a c(xlici-
biis, ponendo v. g. Per Augiistinuni vel diritur ab Augiistino
pro dicit Augustinus. Idem valet quoad litulos quacstionum, in
quibus cadem omitlendo vel addcndo veiba saepc dilTerl a co-
dicibus; quos lamen sequimur , quin in progressii opcris huius
mutationis mcntionem faciamus.

iMoncmus insuper lcctorom, nos oonsiantcr primiiivum or-
dinem parlium CommenUnii rcstituissc. Ad quamlibet enim Lom-
bardi disunctioncm Commontarius tres partes disiinctas habct,
ct quidcm hoc ordine. Primo loco ponitur brevis dicisio textus,
([ua et totus liber Sentcnliarum et unacjuacquc distinctio in partcs
dividiintur; dcinde sequuntur plurcs de hao matcria quacstiones
a S. Doctorc proposiUie cl solulae, quae tractatio plerumquc
subdividitur in duas vel etiam (res quaestiones prinripales (ab
editoribus nominatac sunt articuU), quac iterum ordinarie duas
vel plures quacsliones speoialcs conlinent. Tertio et ultimo looo
seqmintur dubitationes fqucmadmodum ab auotore vooantur)
sivc dubia ciroa vcrba vel scntcntiam .Magistri , quae a S. Bo-
naventura solvuntur dilTusius quam ab aliis oommenlatoribus
ciiisdem libri. Manc tcrtiam partcm oodiccs incipiunt ordinaric
his vcrbis: In parte ista sunt dubitationes circa Htteram et
primo quidem dubitatur (quacritur) etc. lam obseivavimus,
locum et ordinem horum dubiorum in editionibus muUilum essc.
In cditione prima .Norimbergcnsi 1491, cuin liber Petri Lombardi
(qui in oodioibus ComincnUnrii ct primis editis deest) Commen-
tario adiungcrctur, ista dubia ad margincm textus Magistri iUi
posila sunt, ul quibusdam signis verba indioarcnliir, ad quae
cxplicatio dubiorum rofcrlur, omissis ct tilulis (lubiorum et vcr-
bis Magislri a S. Bonav. rcpctitis. Scd po.stea cd. Bomana an. 1569
cl post eain cditioncs aliac lcxtum Magistri ab istis addilamcntis ad
margincm jiositis libcrarunt; tamcn illa dubia suo primo loco
iion rcstitucrunt, sed immcdialc post divisionem lcxtus posue-
runt, nec aliquo titulo ab cadem divisione scparaverunl, ncc eis
originarios titulos vcl inscriptioncs integre restituenint, scd pro
libitu aliis verbis supplcvcrunl. Ilac immutationc plurimi errorcs
in posteriorcs cditiones irrcpserunt, non raro .sensiiin pcrtur-
banlcs. \el salU^m falso (iUTiUcs aliquam sciUcntiam ut .<iupra
(scil. iii (jiiacstionibus) iam diclain, qunc lainon iuxla ordincm
liarum edilionum in seqiienlihiis quacstionibus lc^^itur. Omnos
aulcm o(xliccs ct (Uiam anti^iuissimac oditiones habent ordinem
siipra dictiim, (lucin nos oum intcgris lilulis diibiorum rcstilui-
mus. Supernuum autcm cssct, hunc omnium oodiciim oon.scnsuin
ct liaiic cditioniim rc("cntiorum diflcrcnliam oaruinque vilia ad
singiila (Iiibia not^ux». Sit hoc dictuin scmcl pro sein|)cr.

Ilacc autcin (|uain S. Bonav. scripsit tcxtus Scntcntiarum
cxplioatio taiiti aoslimata cst, ut a nonnullis separatim pluries
cxscripUi sit, cuius cxcmplum habomus in codicc signo dd
nolaio. I). Pclticr, (jui cd. Parisicnscm ouravit, commcmoral, ul
(liximus, qucndam codiccm, qui et ipsc dubia habuit sepuratu

IN I. MimiM SKNTKXTIMU M.

I,\\\l

n iri (lisiin.to ^diiiniinc stii|)l.i. Mii.i l.initn csl liypollicsis,
(|ii;irii idnii cdiior iii piMcliKionc ;i(l I. loniiini sii.ic cdilioiiis
|irof«Ml, (|iiod scilifci (:onmionl;iiiiis S. BonincntmMo (ln|)lic«Mii
cnrsmii tlicologictiin coniinciit. (nioruni |triniiis pro incipi(Mili-
hus (fxluiii MiiKislri isiis duliiis iitt(M;ilil)iis c\plic;i\(Mil, ;ilt(M' \cro
poslcii proviHtis in «loctiin;i (]u;icstioiics prormidiorcs proposuc-
riL ll;inc suppositioncni omni c;iicrc riiiKianuMito, fiirilc cditor
pcrccpissct, si iiispc\issi't CoiniiKMitiirios iilionmi anti^iuorum v. {:;.
S. 'riKmiiic, Pclri ;i Tariinliisiii , llicliardi ii Mediiivilhi, qui posl
lonj;as (]Uiicstioncs brcvissimc ali^iua «luliiii circii littcram Ma-
}iisiri c\i>li(;;int. Hiiic palcl, piiiic;i illa xcrbii (lUiicslionibus suc-
ccdcntia non poss«> a|>pcll;iii primuni ciirsum tlicologiiic. DiflVi-
siora (|iiidcm plcruni(|uc sunl ista dubiii apud S. Hon.iv enUiram ,
scd non possunl cssc primus ciirsus jiro incipicntibus, tiim (|uia
in codicibus ordinc loci sciiuunttir illuiii, (]ucm liic cditor srciin-
dam cursum appclhit, tuni (luiii, ( iiiindo sac|)c pr;ie<'cd«Mil«>s «|Uii«'-
siioncs carunuiuc doclriniim supponcndo, illas iam lcctas pnie-
supponiint. Quo lil, ul plcriim(|uc hacc diibia diniciliora siiit ad
inielligcndum quani ipsac (|uacstiones,

Ul aulem mclius in editionc ires Commcntarii part(>s, quas
c(niimcmora\imus, oculis lcgcntiiim apiiarcant, adiccimus titulos
superscriptos: dicisio iexUis, tradaiio qnaestionum, diibia circa
liiteram Maijistri.

% 3. De aliis snbsiiliis nostram editionem illustrantibus
Itaec subiicimus.

tditio Vatic;in;i, «juac iii lioc seculii cst proximc piaecc-
«lcntcs edd., ordinai-ic ci(ati«)nes S. Scripturac et Patrum, quae
in ipso textu positiic cr;iiit, ;i(l margincin rciccit. Nos autem
rcposuimus in tcxtum omncs locos, «[uos sccunduni codiccs in
ipso textu S. Bonavcnlurac positos invenimus. Plurimum tcmporis
ct laboris consumsimus in rcpericndis cl conlerendis auctoritati-
bus, quac vel ab ipso S. Doctorc passim hiiidantur, vel ab ipso
supponuntnr, vel in nostris Scholiis et notis citantur. Nulhim
locum citavimus , qucm ipsi non inspcximus , nisi paucis in lo-
cis, ubi, dcficientc operc, fidem alicnam cxpresse allcgavimus.
Hoc nostrum studium doctis viris, qui nobiscum fide illarum
citalionuni, quac a sacculis dc libro in librum transmigrarunt,
saepc sc dcceptos csse liolucrunt , gratissimum essc confidimus.
Veniam ctiam dabunt, si nobis, adliibita etiam magna diligen-
tia, error intcrdum sivc iii notando sivc in intelligendo .sive in
transciibentlo aliquo loco obrepseriu Hoc in primis huius libri
distinctionibus facilius accidcrc potuit quam in postcrioribus ,
cx quo in foliis iam typis compositis fere omnes locos in suis
fontibus denuo inspcximus. Multos sane locos invenimus, qui
liucusque etiam ab ;iliorum commcntariorum in Lombardum
cditoribus vel omnino fucrunt neglecti, vcl falso citati ; pauci
tiintum omnem nostram diligenliam effugerunt.

Licct Doctor Scraphicns in tra«>tandis quacstionibus philoso-
phicis sit valde sobrius, ijlurima tamen philosophica in hoc
Commcntario supponit, ut iam in Pracfationc generali observa-
\imus. In oninibus argumentis ex ratione sunitis fundamenta
corum ex reccptis illa aetate definitionibus , axiomatibm , distin-
ciionibus affert, quin sacpissime fontcm eorum et originem indicet.
Philosophiae studiosis gratum esse putamus, quod multam ope-
ram contulerinms indagando oi iginem vcl s;iltem primam radicem
harum auctoritatum , quae pleruiTKiue in scriptis .\ristotelis vel
commcntatorum eiusdcm qunerendae erant.

QuoadSc/jo//fl, singulis quaestionibus a nobis addita, iis quae
S. Bonav. — Tom. I.

siiprii iii Prac.ralionc gcnciiili (li\iiiiiis, |i;icc siibnci timus. Irri|iri-
mis rrriiiitnii cl iiinniiiiuii inierpreiationeni S«M;iplilci Di» inris
sciMiindiim iiobis cssc c(Misiiimus, (pianliiiii I)(mis dcdciji, iic
c\ piiiccoiiccptis sclioliiriini opinioiiibiis iiliiMiam \cl noslram
scnltMitiiim ;irl)ili-;iri(* iiostro Doctori siibiiciamus. Iiirc aiilcni coii-
qiKMMtiir I*. It;iitli«)l«)iii:icus ;i harbiMiis Ord. Capu«'c., in Pi*acfa-
tioiic sui cursus llicologici, «iiiincs c«>iiinHMita(«)rcs, c\c«'pl«) iiiio
M;ittlia«>«) F«M'«"liio Or«l. Miii. Coiivcntiial., « vcrc n«lclissimo noiia-
v(Mituiist;i » , S«Miiplii( uiii Doctor«Mii pIcriiiiKpic piMtraxissc plns
minusve « ad partcs \cl Thomistarum \cl S««)tist;iniiii iii\t;i
ciiiusvis pi«)pcnsi«)n«'ni »,«!OS(Hic vocal noii c«)ninicril;it«)rcs, scd
;i«h «'fsarios docirinae Scraphi«';ie. — Cetcrum iii intiTprctiindis
lo«'is difli«ili«>ribus ct obscuris ctiaiii in\itiini in lalcm errorcm
iiK-idcrc p«)ssc, manifcstum est. Vd ipsc P. IJarth. dc Barbcriis,
li«;ct iii scriptis S. DocUiris qiiolidianis «luinqiiaginla iimionim
sliidiis, ut ipsc tcstalur, occn|)alus «'t iii cis v«Msatis.simus at«|U(^
veritiitis, ut \i«lctur, studi«)sissiiiiiis, scopulum illiim, ut sui tcni-
poris opinioncs S. Bon;iv«'nturae attribucrct, non omnino cflugisse
nobis \i«l«'tur. Inilc iit co caulius proc«'dcrcmus, iioii tanliim
ad ipsum S. Bonavciituram , scd cliaiii ;i«l suiini magistrum
.\lcxan«lnim Halcnscm «'t a«l alios synchronos scriptores nobis
rccurrcndum essc puta\imus, iit facilius veram senlcntiam ;iucto-
ris n««tri asscqueremur. Intcr hos emincnt Pctriis a Tarantasi;i,
amicus S. Bonavcnturae, qui in suo Commcntario in Lombiir-
dum, manifcstc plurimis in locis S. Bonav. scquitur, B. Albcr-
tus M., S. Tlioin is ct ex nostris pr;ietcr .\Icxandrum praccipue
Richardus ;i Mcdiavilla et Scolus. .Multum nobis profuit ctiam
opiis Fr. Bruliferi a suis di.scipulis reportatum ; nec non in quac-
stionibus de Deo uno Suinma illa P. Trigosi, et in aliis quacstioni-
bus opus P. Foresii de Trinitat«!. Libriim P. Bartli. «lc Barbcriis
non acccpimus, nisi postquam Scholia in I. librum i;im s( iipl;i
erant; iiUerdum tamen eo usi sumus.

Ccterum in his nostris Scholiis minime praesumsimus, \iiis
in doctrina theologica consumm;itis aliquid proponere, qiiod eo-
rum attentionc sil dignum. Etiam a controv«Tsiis diiudicandis,
profundis mysteriis pcrscrutandis, longis apologiis scribendis
abstinuimus, sapientioribus ca rclinquendo. Nam nihil animo
intendimus nisi ca profcrrc, «piac iisui essc possint studiuni huius
Commcntarii iucipientibus.

Tciitavimus autem pro viribiis etiam difiicillimos quosque
locos cxplanare. Interdum ;iutcm fortasse in f;icilioribus locis
cxplicandis abundavimus; peccavimus autcm tunc in gratiam
lectoris, qucm breviter, instruerc iam scientem niinus videtur
incoinmodum , quam negligere nescienteni.

In finc Scholiorum apposuimus praecipuoiMim Scholasticorum
locos praccedenti quaestioni S. Bonav. respondcntes. Idem iam
fecit editio Vaticana, cuiustamen «'itationcs sacpissime corrcximus
et supplevimus addendo alios auctores. Constat autcm, magnos
illos .sacculi Xlll. magislros in\i«x'm sc plerumque cxplicarc, et
alium supplemento explerc quo«I deest alii. Huic auctonim clen-
cho adiecimus etiam aliquos Scholasticos sequioris actatis cl mi-
noris auctoritatis, ut Durandum ct Gabriclcm Biel. Hi enim ipsis
opinionibus siiis non probabilibus et raiionibus insulTicientibus
sapicnti Icct«>ri ad veritatcm distinctius intclligcndam nonniin-
quam aliquid conferre pos.sunl. Dionysium autem Carlhusianum,
saeculi XV. doctorem, ideo a«lscripsimus, luin quia transcribit
pcrlongos locos ferc omniuni antiquorurn magistroruin sacculi
XIII, etiam ineditos (v. g. cx Summa Lkiarici), tum quia ipse
illorum antiquorum spiritum aemulatur. .Notandum tamen est,

Xil

lAWIl

PliOl.KC.OMKW

ItKiis iili »'<Kli'ni Ir.inscriplos s:io|iissinu' essr ;ilii|ii;»lfnus conlr;!-
rios \cl nniUilits. AIj iunloribiis |K>sltTioriini sacciilormn cilaiKlis
\v\ coniin opinionilius rcfcrciiilis consiilld noliis lciupcra^iniiis,
nc cl iH»s lalioiT cl lcoloivin tiicilio oppiiiii.nmi».

II alii|iii(l ciiain ilc nitione vt nienfr iioslni iii cxplaiiaiKlo
S. lloii:i\ciiiiiiii dicaiiius. siiitiuiiinis |K)liiis (li\crsas illoiuiu
nia^iionini \iroruiii scnlcnlias conciliarc cl bciiiyriic iiilcrpicl;iri,
(|Uain (liflcrcnliis inlcr ipsos apparciiiibus sliuliosc insislcrc, iii
Ikk- pro \iribus ina^nuiii S. DtKioris iiosUi cxcnipluin scciili
(cfr. siipra c. I. 'i, 4.). Pul;iinus ;iulciii. ipsum Doctorcm Scra-
pliicum in hoc nioliini cssc a \cro spiriiu Kcclesiae , (^uac in
ncccssariis vull uniUilcm , in tliibiis conccdil liberlaU^ui d iii
omnibus commcndal auilatcni. Boiiiiiii (luidcm (>st ct iitilc pio-
fcclui di.scipiiloriiiii, si iini praccipuc ;idli;iciciit doclori ^iupic iiiii
Jibit»; oplaiidiiiii cliaiii ossct, si ;id cadcm piiiitipiii pliiioso-
phica ;iiili(pia ci ;i S. Thoma pciicitis<iiiic jiroposita oniiics
schol.ic calht>licac rc\crlcrcntur, (picmadiiioduni a Ss. Domiiio
ntisiro Looiic .\lli. in (•clcbeirima sii;i Eiu\iiii;i Aelenii Patris
Luiyenitiis (i .\ufjusli 1879) omiiibus Kjiiscopis orbis Callio-
lici s:ipiciitcr commciidatum cst, ul iiifiiiitis oiToribus, iiileliectum
humiiiuni liac iioslia ;ictite ob.sciiraiitibiis, rcmcdiuin p;iiclur.
H.icc t;inicii minimc obstaiit illi libcrliili . (niam K( cicsia .suis
d(K-toribus ct scholis iii rcbiis dubiis coiiccdil, iiiimo ])ro bono
uiii\crsalis lilcclosiac tuclur. Vidcliir oniiii ct pro\idciiti;u' (li\i-
nac ct ulililiili Ixclcsiac polius congriicrc , (IiuhI iii dccuisu
saoculorum S. Doctorcs \;iiiiis ratioiies ct modos loquciidi (>xco-
giljivcrint, praccipuc in iirdiiis fidci mysloriis, ut iiifiiiitum ;iUiuc
ijicflabile di\iiiac \crilalis pclagus liumaiiis inonlibus humanu
niodo c.\|)licarcnl ct o.sUMidiTonl. .Nec h;>cc plur;iiilas senlenti;irum
\cl \ciboruni. dum rcstringitur iiilor ccrios limites, ollicil fini rc-
volationis di\iii;io. immo cliani mystorium rc\(>!iiiiiiii roddere po-
U»sl homiiiibus sua\iiis el crodibilius.

.\d rcm I*. .Maltliias Hauzour , de (pio supra c. 1 . § 7. com-
nicinoravimus, cgrej^io c.vplaiial (('ollationos, loni. II. libr. III. col.
2'joj. (|iiomotlo iii iina lido, (|uao inlcllccUim (iiiinium captivat in
obscquiuiu (lliiisti, pluralit;is riilioiniin <>l modoiuiu lotiuendi sinc
dclrimenlo liiiis a Deo rc\cliiiilc intciiti stare possit: « lum quia sin-
guli, iii(|uii, coiircriinl ;ili(|ui(l ;id modiim pciiccliorom ; liim qui;i
noii oniiics homines idem codcni iiiodo capiunl, scd iil dincrunl
\ullu, sic 01 s;io|)o ;iiiimi ciiiilu d ;il1cclu : liiiic \iiiii niodi
oxplicandi idcm mystcrium sunt;iccoiii(Ki;ili ;id c;ipliiiii pluiiuiii;
liiiii tjuia sinj^iili dodores collineant iid candcni \critiitciii iici
suum radiuin liicis naturalis vol alicuius illiimiiialioiiis spcciii-
lis. crgo iioii Uiiu cunti';i(licunt sibi iiniccm. (|u;ini iiog;iiit
sibi vidcri... L't ciiim singuli liabonl siuiiii (|uan(i;ini sphiioriini
visus \cl aiiditiis, seciindum t|iiani dc obioclis valdc disUinliliiis
varie iudicaiit, sic ol siii;;uli liabont (|u:ind;ini sphaonim intollc-
dualcin, commuiioni (|iii(lem circa c\idciilia, .scd vclut radiis
di(TcronU'm circ;i obscura ».

ilinc iiiiu sc(|uiiur, iion esse sapicnlis, aliorum caUiolicoruni
docUirum practvdcnlium sonlcntias vol rntioncs Uinqiiam falsas
coiiU-niio.sc iiiipiiKii;irc iiltpic su;is proprias vel nnvas commoii-
darc Uiii(|iiani soliimmodo \cras, scd praostaro, si liiTi poU>st,
omiios ii calholici^ dodoribus non omiiino <-iron(>c po.siUis scn-
lcntias poliiis nd (piantl.im concordiam iiilor .s(> ot ;id ciindcm iiicr-
fabilcm \crilaU-ni rcdiiciTo . i|iiani vcritaU-m c;ilholic;im iii iiilini-
liim vario opinando rcscindcrc. Iloc praoclaris vcrbis idcm ;iucU)r
^tom. I. iii appciiil. col. 27) sir commondiit : * Cinn nrr Deus,
nrc nUn eiiis leritm siia unitfite ar simpliritale sit rausa vel

ueatsio ulliits dissensionis, srd pacis (I. Car. 14. .13.^, singii-
lique dorlores ratliolici qvasi e.v rircutnferentia reiikttis suh
dislinctis et propriis radiis rectis ad eiiis centriim studiose
rollineenl : nou siinl conlentiosis interprelalionihus el opinio-
nihiis ab incicrni alienandi , sed potius iiiter se et eidem re-
riliiti inlentae sallem inadaequale conciliandi , ut ex fiom. 12,
5-G : iinusquisqiie in suo sensu almndet , i. e. non sola in-
tentionc sludiosa, sed eliaui iiiadaeqaala parlicipaliune eiusdem
veritatis ».

Dciii(|uc coadi suniiis, iit maxima ox p;irtc rcformnromus
illii siimmaria, (luac sub iiominc conclusionis el in Vaticuna
odiiiono ot in no.stra ;into rosponsioneiu ;id quaosiionom posila
siiiil. Haoc c\ cdilioni' Homana aii. I;)69 in Vaticanam tninsie-
ruiil. Scd plcrumquo docliiii;iiii Dodoiis Soraphici isui ;uili ]Uii
sunim;iriii miniis iiisto oxjiiimorc nobis \is;i suiii.

C.\l>

De nostra editione librorum Sententiai um
Petri Lombardi.

\ ix inccptis nostris in odondo hoc CommonUirio Inboribus,
manilostc ;i|)p;iruit, libros Scntcntiariim, sallcm in oditione Va-
ticaiiii, |)luribiis vitiis l;ibor;uc tum quoad lcxtum, lum quoad
orrorcs in ciUindis locis , ox quibus totum foro suum libruni
Pdrus l.ombiirdiis contexil. Licet nov;ini oditionem criticam
Petri Lonibardi publicnrc non spectet ad progranima a nobis
piiblicatum, Uimon P. Fidelis, dum adhuc cssel in vivis, ali-
quid (>liiiiii pio cnstigaiidis his qualuor libi'is facicndum esse
consuit proptor intimiim noxuni, qiii fsl inlcr libros Sontonlia-
runi d oorum CommonUirium. S. Bonnv. onim mngnain ])ar-
toni (>nrum nudoritntum , quibus ulilur, sumsil ox Magistro, d
])rnosorlim in dubiis circa littcr;im sem])cr ;id ouiidom recurril.
— .\d liuius consiiii exseculioncm acccdcntcs, mox invcnimus,
laboiom iuuic os.sc ct longiorcni d difliciliorom , quani cogita-
vimus.

Piimo quidom improbus labor requircbalur, iil lol P;itrum
scntontiao, quibiis rcfoituni cst istud oinis , in suis veris locis
invenirontur ct ciim originali conferrcntiir. — Dcinde curandnm
cral . ul iiluriniii , (]ii;io auctor c.\cor])sit iib aliis , discornoirntur
;il) iis jiaucis, quao cx |)ro|)rio ingonio .scri]>sit. Familiare osl
ciiini Magisfro, \ciba, quac nliundo acc(»])il, tuiii undoqu;iquo
excerpere, ita ul inlordum uiiius oiusdomque ])rop()sitionis vorb;i
conloxorit cx ])lurium c;i])ituloruni suoruni aucloriim proposi-
tionibus , tuni haoc iii iisum suuin iiiuUirc , c;i(lcm |)cr varios
casus iiillodondo, trnnsi)onoiido , aliaciuc omiltcndo \ol etiam
inter|K)l;indo. Iliiius rei oxompla nonnulla i;ini in ijiso Prologo
M;igistri lcdoribus oxhibuimus, ut i|)sis constarot , tum (]uaiitum
laboiis coiisumcndum osset in so])nr;indis por signn typogrnphic;i
;itl liof usilnlii istis toslimoniis a roliquo lextu Magistri , tuni
(]uod imjiossibilo cssd, ul difl(Tonti;i , qu;ic iiil(TCcdil inter
ItKos a Miigistro prohitos d originalo, undc .siimii sunl , a nobis
iii iitilis scni])or cxliiboatiir. Si(]ui(lcm tani multn cx illis fon-
libiis ;i(l calccm ])r(Klucon(l;i ossciil, iil o;i sii;i niolo bis \cl oliam
lcr Magislri o|»iis cxccdoronl.

l'l tcxtimi M;igislri casligarcmiis iidhibili suiil tiuiii(]uc codd.
ni;iiiiiscri])li o\ bibliolhcca Nalionnli Morcntiac , qiiorum iiifra
indiccm d;ibimus, d insii])cr iio\cni cdilioiies. lloriim accuraUi
cum cditiono Vatican;i collalionc institula , sobric textuin corre-

IN I. l.limCM SKNTI-NThUrM.

lAWIIl

xinitis .1 pliiriinis iiii'iulis, i|iiiiniiii iiiiiMiiillii s;iiis ;;i',i\i<i siiiil.
Ciiin aulcin propliM' paiicilaicin ciKliiuin , i|iios ('oiisiiliiiniiis.
iiihor islc iioslci' iioii sil iiiiiiii cx parlc. coinplcliis, onliiiaric
iiiliil iniilax iiniis iii lcxlii sola aiicloiiliilc isloi'inn coilii iiiii, iiisi
coriim lcclio sillcin iiiia iillciiivc cdiiionc si\c Miij;islri, si\c
illins iiiicloris, c\ i|iio ipsc ca \crl)a siiinsii , coniiirohiitii cssc
\i(lcl)a(iii'. UikIc iili(|iias lcclioiics xiiriiinlcs, liccl iioliis prohii-
hilioics \ iilcrciiliir , iid ciilccin rcicciiiiiis. .\ola\ iiiiiis iiiilcin ihi
oiiincs viiriiiiilcs lcclioiics, iiiiiic iiliciiius inoinciili siiiil, iniillis
iillis iniililihiis oniissis , pracscrliiii lcrc iiiiuinicriihilihiis iis
vorhornin liansposilionihiis , qiiiic (|iio;i(l scnsnin \(>l sliliini
fcrc iiulilVcrciilcs \i(icl)iiiiliir. Klcgiimis liiincn cx iis cl iii lc\Ui
cxliihniiniis (luac iiohis niii^is prohiihiinlur , (iiiannis (l(* isiis
rcbiis inlniilis saepc iiiill ini in iiolis noslris niciuioncni lccorinins,
sicut iain .supra (iiioiul icxliim S. l5oiiii\ciitiir<ic ol)scr\a\ inuis.
('ollcfiimus ct iiotii\iiniis iii iiotis pliircs %iii'iantcs cliiiin co (inc,
nt si (]uis Ibrlc iiovis studiis aliain ct oniiiino pcrCcclani cdi-
tioiiom IVtri Loinhardi cdidirus sit, lcclionihus \ariaiitil)iis iio-
slroi'uni codicum iili possil. Opinamiir (iinicii, tcxtuni ii iiohis
cxliihitum satis csso correctum.

.Vucloritato nostrorum codicuin ct iilaruin aiiti(|uariim cdi-
lioniim, (|Uiic opus Loinbardi cxliihcnt scpiiratim, iiullo iidicclo
commciitario, qualcs sunt (piac ii iiobis niiincris I, 2, 7, •)
dislinguunlur , rostiliiimus titulos singuloriiin ciiiiitum post Pro-
lo^um positos ot ab aliis ivlitioiiibus ihi omissos, cum a .Majri-
slro ibi posili siiK, ii( in linc Prologi ipse tcstatiir. Ilos titulos
cliam aliiie editioncs in ipso opcre suis locis inscruerunt; sod
valdc mutatos ct pcnnixtos cum plurimis aliis riibricis, qiiae
iam sua forniii maiiilcslant , cas iion a .Magistro csse faotas.
Nam passim dc Magistro ut dc tcrtia pcrsona loquuntur (v. g.
(ul idem redit). Istac nibricae marginalcs manifesle additae sunt
pro usu scholarum, c( \ idcntur in in;irginc appositae csse sivc ab
innumcrabilibus commciitatoribus et interpretibus huius libri, sive
ab alumnis scholarum, sivc iib jpsis riibricistis. Paulatim cum ge-
nuinis oapitulorum titulis permixtac sunt. Germani autem tituli
non possunt essc alii , qiiitm qui ab ipso .Magistro in principio sui

opciis cvhihrniiM. Oiiis riniii iluliicirc polcril , i|iiiii Mii;rislci'
liliiltn iini ('lciicliuni scripsciii ci l>iii|o;;o snbiiinxcril co llnc,
111 |iiii|iiio loco liiiili ->iii;:ulis ciipilnlis iii cailcm l'orin;i |irn|iii-
iicrciilur/ (iciiiiiiiiis \\i\\\\v lios tilnlos, po-^l Prolo^oim ii codii ihiis
cl iiiili(|uis cdilionihiis cxliibitos, siio loco insci-«>iiilos cl ab iiliis
nihricisiiinim pliiriinis iidiiniclis p"niliis scpiirandos cssc, no-
liisciiin ccnsiiit P. Kidclis, i|ui cliiini, iit lios tiliilos s<'ciiriiis
siiiic sincciiic forniiic rcstiiiicrcl , iilios quinilccini codiccs prac-
lcr islos (|iiiiii|iic Florcnlinos jii Ii;ic piuic coiifciri \oluil, ct
iiixlii Iios coiliccs ipsiiin lcxliim iii capiliilii ilisli iliiiil. \'i'iiiiii
(>st, capiliilii ii S. noiiii\(>iiliii'a cilala , inlcnlum aliam disirjhu-
lioiicm lcxtiis siippoiicrc. Iloc aiit(<m itiliil ;iliuil piohiil, nisi i|ii(i(l
circa incdium sacciilimi \lll. is(;i ruhriciinim miil;ilio cl ;iiIiliiio
i;iiii iii('cpcr;il. Nidcliir cli;iiii, (|iiod codcx, qiio S. Doclor iilc-
l);ilui', aliiiuiis liiihiiciil lcclioncs di\ci',Siis iih iis, (|Uiis cxliihnc-
iiml iiosiri codiccs cl cdilioiics nicliorcs. .Niiiii vcrba .Magislri ,
iih ipso iii dixisionc tcxtus ct iii diihiis laudati, siicpius iii piir-
ticiilis niinoribiis cl iii posilionc \(;i-borum aIi(|Uii|(Miiis a iioslra
cdilionc di.scrcpiint. Oiiiic dillcrcntia iion pcnitns (!X crratis in-
\oIiiiitariis, in triinscriptionc liicile occnrrcntibiis, c-xplicanda essc
■\idctur. (]um iiulcin iicc .Magistri lcxliim iiixti lcctionom tinius
codicis Bonaventiiriani nuitarc , iicc iiiullos codiccs (^oinmcntarii
proptcr lcclioncm lcxtus .Miigislri prudonter liccat rcspucrc,
consulto iitiuiiii|uc diHlimus iiixta (.'odiccs sibi propritjs.

Hubricas pracstantiores , postcnorc tcmporc additas ct in
cditionihiis aliis imprcssas, nos ad marginein posuimus , cl (|iii-
dcin plcrumqiic brexius contractas; nonnullas inulilcs omisimus.
— Miniin'c.st, .Magistruin iiiliil iii suo Prologo diccre (Jc illa distri-
butione tcxtus in distincUones, (piac iii codiciJius noslris ct omiii-
bus cditis invcnilur, licct cuni aliiiua difJ(!rcntia, u( in notis nostris
monuimus. Vidctur autem nobis probabilius , liiinc divisioncin in
distinctiones , quae omni carcnt titulo, esse postcrioris originis
ct ad iisum scholac faciam. Item distributio illa in duas partes ,
quac in nonnuliis dislinctionibus invcniliir, non Magistruni liabct
auctorcm, scd commenlatorcin.

Pro conclusione adinngimus tres (abulas, quac sequuntur.

lAWIV

PROI.R(;()MKN\

INDEX AUCTORUM ET LIBROKUM

QUOS SANCTUS EONAVENTURA CITAT IN QUATUOR LIBRIS SUI COMMENTARH.

Scriptiis fst lii • index sciuii<luni loxtuin, qui esl in pdilioiie
Valininii , non coiisiiliis (odiribiis, qui tanieii inlerdum iii ci-
(iindo auctoir \el libro difTeriinl. Si igitiir aliquis defecliis in
hoc indicT inveniatur, eum in notis corrigemiis , alque iii (Ine
editionis ea o|>era adiiciemus, quae citaiilur iii aliis Serapliici
Do<'toris libris. noii \ero in Commentario. Simul eliam edilio-
nes, quibiis usi sumus, in lioc indice nominaNiiiius.

1. Al^jnus de InsuUs. Liber eiiis de Ke(julis fldei sine iio-
miiie aiictoris sacpe cilatiir a S. Bonav. Opera omnia habenlur
in Patrologia Latina cdita a I. I'. Migne, lom. 210. Ilac editione
iisi sumus.

2. H. Alruiuus. Flaccus Albimis. Opera omnia apiid eun-
dem Migne, Patrol. Latina, lom. 100. 101.

3. Ale.iander I., Papn. Epislolae, Decreta, Privilegia, Diplo*
mata elc. t;im liiiius qiiam alioriini Summortim Pontiflcum, quorum
iiomina infra reciirruiil, a S. Boiia\. |)ierumqiic ex iiire canonico,
piaes<'rlim ex Decreto Gratiani. accepla esse videntur. Pliiriina
hoiiini inveniunlur etiam in amplissima Conciiiorum coiieciione
loannis Dominlci .Mansi, Kpiscopi Liicensis, ed. Florentiae el Ve-
netiis I7'i7, .31 toni. iii fol.

i. Alexander III., Papa.

'). Alexander dc Hnles. Siinima tlieologica. De cdilionibiis
hiiius Summae cfr. supra Prolegom. c. I. ^ .3. Usi siimiis edd.
Coloiiiensi 1622, et Veiicla I."j76. (]uni editiones praecedenti's ,
siciit el codices, in parlibiis II. III. IV. alios niinieros qiiaestio-
nuni liabeant , lioriim difrerenliaiii siibiiingimus , conferendo
Dostras editiones (iini editioiie Lugduneiisi I.")I6, qiicie conve-
nil ciini Noiimbergeiisi Antonii Kobcrger I iS2.

In II. parle ed. Colon. Iiabet 171 quaestiones , ed. Lugdiin.
189. — Q. 72. (72. 73. 74. 7.).); q. 87. (90. 91. 92.); c|. 91.
(90-97.); (|. 94-96. (101-107.); q. 100. (111-116.); t|. U3.
(|:>9-I60.); q. 1.'>8. (l7o-l76.).

In III. parie ed. Colon. habet 69 qiiaestiones. ed. Lugdun.
82. — U. i:i. 16. (|.'>.); q. I>». (17-18.); (|. 53. 0>'.i-m.); q. :}9.
(6.3-67.); q. 61. (69-71.).

In IV. partc ed. Colon. Ii.ibet Xi quaesliones , ed. Lugduii.
liJ. — Q. 2. (2-:;.); (j. 8. (11-2.3.); q. 9. (2i-28.); (|. 10.
(29-12.); (|. II. (i.3-:i3.); q. 21. (80-81.); q. 2i. (Si-86.); (|. 26.
(88-96.); (\. 28. (97-101.); (|. 3.3. (109-112.).

(. Ahjnzrl. phihsnpUus Arnbus. Logica ei pliilosopliia .\l-
ga7,eli>» Arabis, Vencliis i:)06.

7. ^. Ambrosius, Episcopus Mediolanensis. Opeia omiii.-i.
Llimiir cd. Veiiela an. 1718, lom. i iii foi.

8. Anacletus Papa.

9. S. Anselnnis . Episcopvs Cnntuariensis. Opera omnia.
Veneliis ITii, lom. 2 in fol.

10. Apparalus.

11. Apulcius , L. Medaurensis pliilosupltus. Oper.i edidit
llenricus de sancto Urso. Vicenliae aii. 1488, toni. 1 in fol.

12. Aristotelk Stagirita. — Variis ediiionibus usi sumiis
ad in\eniendiim et seligendum eum textum, qui cum citatione
verborum .\risloleiis. a S. Bonavenliira facia, magis concordal.
Quoad Lngicam satis convcniebal \ersio Boetliii (ed. Migne,
lom. 64., cum qua respectu divisionis capitiilorum concordat
ed. Veneta l^iSi); quoad Pliysicam vero, Metaphys. libros de
Generat. et corruptione , de Caelo et mundo, de Anima, Me-
teororum ulimiir Venela 1489 (inipiuisa Bernardini de Tri-
dino), in qiia duas \ersiones conlineiiuir. scil. gratH-o-latina ei
arabico-latina (quam saepe S. Bonaventiira adliibuit). iina ciim
commentnrio Averrois. Quoad Ethicam consuluimus versioiiein
antiquani in operibus S. Thomae (cdilio Petri Fiaccadori, Parma(>
1867). Iii casibus alicuius momenti semper cditiones nominavi-
niiis, quas sectiti sunius. Qiiod pcTlinel ad cilalionem capiui-
loriim, seqiiimiir edil. Venetiim 1384 siipra nominatam; insiiper
seniper allega\imus edil. Parisiis 1878 faclam ab .\mbi-osio Fir-
iniii-Didot, eius(iue citalionem iiivenies iii parenlliesi po.<iitam '.

13. S. .ithana/iius, Episcopus Ale.randrinus. Opera omnia
apud Migne, P.itrol. (iraeca'^, loni. 2:)-2«.

14. S. Auguslinus , Episcopus Hipponensis. Inler plurinias
editiones operiini lniiiis sancli Doctoris praecipuc utimiir Venelj
an. 1729, loni. li in fol. S. Aiigiistino falso attribuuntiir a S(>-
rapliico etiani libri d(> S|)ii'i(u el anima (de qiio tameii dubilal,
cfr. Prolegom. c. I. § li.), de Fide ad Petruin , qui esl Fiilgenlii
Ruspensis, el noiiniilla alia.

1.'). /Ityr/w,'? (Ibii Bodscli), celeberrimus inler philosoplios
.\rabos. Praeter edilioneni Venetam Bernardini de Tridino 1 i89
consulnimiis el ed. Venelam an. 1:560.

10. Avicennn (Ibn Sina), itrm /Irfi/w. Adliibiiiiniis ed., V(>-
iieliis 1489 (pag. 408, n. 4. per errorem dicitur siuc anno).

17. S". linsilius. Episccpxis Caesareae Cappadociae. Opera
omnia , Veii,'liis \~i'.\Q . loni. 3 in fol.

18. Ven. Deda. .\^)ud Migne, Palrol. I.alina, tom. 90-9:).

I l'ro inr«iiirndit locii i|te<'l;iDtiliu( ad philo^nphi»in nnn raro nolii*
ulilit fuil lilicr: AnclortUilei Arittnli>lii, omniuin recle pbilotophantinm farile
|irin<'ipi«. iniinper ei 1'l.iloni». Iloelhii , Sencrae clc. impresnae ((>oloniae) per
lleoriruin (^'.iiTiiel t.ViO Conlinenliir iii hoi- lihro propoiiitionet e» praedictit

aiiiioribus colleciae et periacpcqiiaed.ini adiuncta, quae ul conjec^ana respi-
ciunt illas proposilioneii et in scholis tanquam dicla islorum auclorum hali«-
bantur. CIV. v. g. in noslra edil. pag. 10(, n. .'>.
3 InleUige: Graeca cum versiooe Lalina.

IN I. LlimiM SKNTKNTIMU M.

LXXXV

19. .S. Hfnrifirtiis, Piitrinichii Mondclionim orciilnitaliiiiii.
Uogdlii (>l opii.sciilii , l\itrol. Laliiia, tom. 66.

20. .S. Hernnrilus, Abbas Cturfiecnllis. 0\^nn onum, Vciio-
liis 176."), toiii. 6 (voll. :i).

21. Boetliiiis, Mmiliiis Screrinns. Oi)n-u omn;\, Mijfiio, l»ii-
Irol. J.aliDii, tom. (»3. Gf.

22. Caelestiinis , Papii.

23. Callistus, Papa.

2i. Caiiones sacri. Vidc inriii suh n. 'i'i.

25. Cassianiis. ()|)i'iii. Palrol. I.iilinii, loiii. i'.). .>().

2(). Ciissiodoriis , Magnus Auretius. Padol. Lilinii, loni.
69. 70.

27. I)e cinisis, lihor ti S. noiiiiN. iHlliiii- Arisloleli adsorijilns,
(|iii tiiiucn (-oiiliiict liinliim omTpla, a (|iiO(iiim iiico^nilo pliilo-
soplio .\rabo faitii o\ libro .NiMiiilalonici philosoplii ProcliaToiyeiw-
ai< OeoXoyixy,, qni conlinol clomcnta melaiihysicac. Isliim libcl-
liiiii (icrhardiis ii Crciiioiia (f 1187) iii Latimim convcrtit siib
titiilo ilc hupositione bonitatis purae. Cfr. dc his libriim dociis-
sinuim Dr. Otto Bai-denhowcr: Die psoiido-aristolclisclio Schrilt
Uobcr das rcinc IJulo. ( I.ibcr do causis). Freiburg, Hordor 1882.

23. Cicero , Marcus Tullius. Dporaomnia, .\ugustiic Tau-
rinorum 1824, tom. I() in 8.

29. 6". Clemens ]., 1'apa.

30. Conciliiim Cnesariense. Conciliorum colloclionom iam
supra n. 3 nominavimus.

31. Concilium Carthaijinense.

32. Concilium Chalcedonense.

33. Concilium Compendiense.
3-4. Conciliitm Eliberitanum.

35. Concilium Uiodicense.

36. Concilium Luteranense.

37. Conciliiim Nicaenimi.

38. Concilium Rhemense.

39. Concilium Toletanuni.

40. i'. Cyprianus, Episcopus Carthaginensis, Operaomnia,
Patrol. Latina, tom. 3. 4.

41. Didymus. Alexandrinus ( Caccus ). Palrol. Graoca ,
iom. 39.

42. Dionysius , sub titulo Areopagita. Usi sumus cdit.
Vcnct. 1756, tom. 2 in foi., int(M'proto Balthasare Cordorio S. I.;
aliquando voro lransl;itione ioannis Scoti Erigeuao, apud Migno,
Patrol. Liitina, tom. 122.

43. Ecaristus, Papa.

44. Euclides Megarensis. Opora, improssa Vonetiis 1509.

45. S. Eusebius, Episcopus Vercellensis. Opora, Palrol. La-
Xina, lom. 12.

46. S. Fabianus, Papa.

47. 6'. Franciscus Assisiensis. Bogula ot opuscula , Pari-
■siis 1641, tom. I in fol.

48. S. Fnlgenlius , Episcopus Ruspensis. 0|)cra omnia ,
Patrol. Latina, tom. 65. i:ius librum de Fide ad Petrum S. Bonav.
atlribuit S. Augustino.

49. Gelasius, Papa.

50. Gennadius Massiliensis. Opvra, Pairol. Lalina, tom. 58.
Opus oius de Ecciesiasticis Dogm ttibus in Commontario a S.
•Bonav. Augustino altribuitur, sed in Apologia Pauporum recte
(iennadio (cf. siipra Prolegom. c. I. § 5.).

51. Gilbertas Porretanus. Commentaria edidit in aliquos
iibros Boetliii. Ipsi tribuitur otiam liber Sex principiorum , intor

opciii .\iistot'>lis cditii-i. (^pcr.i i>miii;i ;ipiid '•i^nc, Patiol. Liitiiiii,
tom. 188.

52. Glossa ad S. Scripliiram , tiiiii ordinaria Walifridi
Slrabi, tiiiii interlinearis Aiisclmi Ljiiidiiiioiisls. l'tra«|iic inveni-
tiir iii Commontiirio Mcolai de Lyra Ordiiiis .Minorum, ciiiiis cdj-
lionc iiiiprcssii Vcnotiis |.')88, tom. 6 iii fol., iisi .siimiis.

•).'{. (iralianiis. Dccrotiim scii CDiicordiii discordanliiim ca-
iiuniim. K\ piurimis odd. nominamiis Bomanam aii. 1582, tom. 2
in fol. ol Piirisionsom, Piiirol. Liitina , tom. 187, (|uibus iitimiir.

5i. .S. Gregorius /., Papa. Opora omiiia, Vonoliis 1744,
lom. 4 in fnl.

55. S. Gregoiiiis VII., Papa.

56. S. Gregorius , Episcopus Nazinnzenvs. Opora omni.i ,
Veneliis 1753, tom. 2 in fol.

.')7. Gulielmus Antissiodorensis , (recliiis Autissiodorensis).
Siimiiiii Ihoologicii.

58. Gutielmas, Episcopus Pari.wn.vs. Opmt^yondU^ 1591,
lom. I iii fol.

59. Ilaymo. Opoiii omiiia, l>iitrol. Latiiia , tom. 1I()-I7-IS.

60. Uesijchius, presbyter Uierosolyinitanus. Migne, Patrol.
Graecii , tom. 93.

61. Uermas. i»atrol. (iraoca, tom. 2.

62. S. Uieronymus. Opera omniii, Voronac 1734, tom. II
in fol.

63. S. Uilarius, Episcopus Pictmieiisis. Opcra omnii , Vc-
netiis 1750, (om. 2 in fol.

6i. Uoratius Flaccus. Carmina, Augustao Tiuirinorum ,
•1830, tom. 2 in 8.

65. Uugo de S. Victore. Opcra omnia. Palrol. Latiiia, lom.
17.5-177.

66. Hugulio vel Huguitio, Vorcellonsis, edidit Glossas in
decretum Gratiani; alleganlur in edit. Romana indicata sub n. 53.

67. S. Innocentius /., Papa.

68. Innocentius III., Papa. Patrol. Latina , tom. 214-217.

69. loachim Abbas. Hunc S. Bonavenlura I. Sent. d. 5.
dub. 4. mcmorat, sed confutando.

70. S. loannes Chrysostomus, Episcopus ConstantinopoU-
tnnus. Opora omnia, Vonetiis 1734, tom. 13 in fol.

71. S. lonnnes Damascenus. Opera omnia, Piitrol. (JracCii,
tom. 94. 9-5. 96.

72. losephus. De Bello ludaico, Venctiis anno 1487, tom.
I iii lol.

73. I.mac Beiniiram. Liber Definitionum , de Diaetis.

74. Isaac, Abbas Stellmsis. Opera, Patrol. Latina, lom. I9i.

75. S. Isidorus, Episcopiis Uispalensis. Opera omnia, Patrol.
Latina, tom. 82. 83, 84.

76. Isidorus Mercator. Collectio decretalium. Patrol. Latina,
lom. 130.

77. lulius , Papa.

78. lulius Caesar. Commontarii dc Belio Gallico et ci\ili,
Patavii 1746, tom. 1.

79. Legendae Sanctorum ; in specie S. Bonav. mentioiiom
lacit Legendae S. Gonovefae (Acta Sanctorum , sub dic 3 liimiii-
rii). S. Laurentii (ibid. 10 .^ugusti), et S. Martini et .Nicolai.

80. S. Leo I., Papa. Opora omnia, Lugduni 1700, tom. 2
in fol.

81. Liber Institutiontm. Utrum sit Lactanlii Firminiani
(Divinarum institutionum libri VII.) , in medio relinquimus.

82. Macrobius. Opera, Lugduni 1550, tom. 1 in 4''.

LWXM

i>k()lk(;()mi:na

»3. S. .Viuhitus , ti)i.stoiii(.s Tiinnnrmia. (>pc'r;i «•inni.J.
l»Hir»il. I,;ilin;i, loni. 'i7.

H4. ^*. MeUiwiites, I^ii/ki.

Kfi. yicoldus I.. Piijm.

H7. Odu. (;;iiicTll;irins l»;iiisionsis . (iuoiii Hoiiin. Ji. Soiii.
il. :2i. in linoi lamtal. (i<in) suh ipso :ili(|(ii (>rroros :i (iiiliolnio .
Kirisionsl Kpisoopo. :iiino I2l(i roprohati sniii. (inod (locretnni
\i(lori potost iii plnrilnis odiiioiiihns M:i^'isiri Sontoiili;iriim , ii(
in Vonola :iiiiii 1189. Hasilcensi lol.3 oi alibi.

88. Oriijenes. ()per:i oiniiia, l*;itrol. (ir;ioca, loiii. 11-17.

H9. OrM/iiw. D|)era oninia, .\iigiislao T:iuriiioruin l«2-2.
idin. 8 iii 8«.

9(1. 1'elnijiii.s. Paixi.

91. Petrus Come.sloi . (',il;itur sub iioiniiio Miujisler iii iti-
.sliinii. Ilisloriii solioliislii:i. P;ilrol. L:iliiia , loin. 198.

92. .S. Petrtts Clirijsoh)ijus, Eimcopii.s Hiiveiiiiatis. Opora
omnia , Voneliis I7t2, lom. I in iol.

911. Petrit.s Pictoriensis. IJbri V Soiitoiiii;irnni, Piilrol. L:i-
lin:i. liim. 211.

94. Petrits Loiiihnrdiis , Mnijister Seiitentiarum. 0|)oia
omnia, 1'aliol. Lalina, tom. 191. 192.

9o. Petrus Praepositicus. Vidotnr ;idlinc osse inedilus.

9(i. Pliilippus, Caiicoiliiiiiis Piiiisioiisis.

97. Piiis I., Papa.

98. Ptato. Oponi, (!(L II. Slopliuii 1)78, toni. 3 iii lol.

99. Porphyriu^. Isagogac ot coininontiiria (lUiiedam iii Ari-

StoU'l0ITl.

lOd. Prisc*anus Caesariensis , Grammaticus. Opora, ciini
Antr. Krclil, Lipsi.ie 1819, lom. 2 iii 8". llaoc od. conlinot 18
libros Pris<'iaiii ; ali:ie edd. :iiitiquae di\idunl liaec opcra in duas
parlos, (|uaniin prima continel libros 16 dc octo parlibus
oralioiiis, secimda libros 2 de (»iislructione.

101. .S. Prosper, Aquitaiius. Opora, Vonolils 1745. lom. 2
iii fol.

102. Priiilentius. Oixisciilii \:iii.i, Palrol. Latiiia, tom. 115.

103. Ptoleinaeus Alexandiinus. Giiogra\)hy,) , Vonotiis I'i62,
rom. I in i".

lOi. Rahiiuiis Mnnrus. Opoi;i oiniiiii, P.iirol. L:itiiui, toiii.
1(17-112.

105. .S. Remiijius , Episcopiis .{iiti.ssiodorensis. P;iirol. La-
lina . lom. I.il.

106. Hicluirdus a S. Victore. Palrol, Lalin;i, loni. 196.

107. Satlu.stius, C. Cri.spiis. ()])n"\ onini i . .\iip:uslao T.nu-
riiionini 1827, lom. I iii 80.

108. Seneca, Litcius .innaeus. (.>por;i oiiini:i, .\uguslae
Taiirinornm 1828, tom. 5 in 8*».

109. Siiiion Tornacensis. I iiit nwigistor iii fiihersiuile Pa-
risionsi circa :in. 1216. Snmma oiusdom iheologica vidoliir adliiit'
••ss«' inoditi.

11 (I. Si>therti.% (Soihor), Papa.

III. Slraho. 1'criim noographicarnm libii Wll, Liiioliao

Parisioruiii l()2(i, loni. I iii 'iil. Idom <lo MoUi orbis, Vonoliis
l-ilO. lom. I in fol.

112. .Striihus \\'alafridu.s. Vid. sii|)im ii. .■i2.

113. Sijiiiboln .\postoloruni , .Nicaonum ol .\ilianasian.
! I {. Theodorus, Papa.

I 1 ■). liiHinus, Papii.
!!(). Victor , Papa.

117. \'ictorinus .-{fer. Opoia, Paliol. Laiiiia, loni. 8.

118. Zuchaiws, Piipa.

Iluic oloncho ;i(ldiiniis oditionos :iiicloi'tim, (|uibus in noUs-
c( Scholiis saope nsi sunius, iicinpo H, .\lberli M. in libros Sen-
t •iiti;iiimi , 0(1. Hasileao 1 506 ; Snmma, ibid. 1507. — S. Tho-
iiiiio Ojiera omnia, Parmae, riacc^idori. — Scoti Opor:i omnia,
Liitiduiii 1639. — llichardi ;i Modiavilla ("omnionL in Seiiten-
(ias, Venotiis 1509. — .Ep;idii Homaiii Commonl. in S(Mitontias,
Vonoliis 1521. — (iabriolis Biol ('ommont. in Sententias, Tubin-
goii 1501. — Polii Hisp:ini Siimmulae sive Isagogao in .\ri-
stotolioos di:ilocticao libios, Basilo:ie pcr Mich:ielom Furter 1511;
Parvn Logicalia (tract. Syncategorematum), Venetiis 1572.

Praenotanda ad tabulam sequentem.

In se(iiu'iiii uibulii codiccs a nobis coll;iti siib iino conspcctu
iuMii ordinom :ilpl)abcticiini signorum |)onuntur. Pauci illi co-
dices , qui tanluin iii nonnullis diflicilioribus locis a nobis con-
siilii sniit, distinguuiilur signo *. .\c oniinicrando sompcr singulos
codicos , sorio codicum iiimis longa lectorcm l;iodio alTicoro-
miis, vorbis gononilibus saepe numoriim oonim signilicav imus
tioc iiiodo. Ponciido vorb;i antiqui codd. (;iiitiquioics) nolamus
oniiios vol ferc omiios codicos ;i iiobis collatos, cxcepto codicc
cc. — Fere omnes a iiobis s;iepo adhibotur, quaiiKiuam con-
iectamus, oinnes conv cnire. Si cnim pancissimi tantum nostrorun>
codiciiii) ))io iiliinui lectionc dosunt, praesumondum potius est,
hoc silcnliiini doborc oxplicari ex quadam involunlaria omissionc
conforentis , non o.\ dilToronto lcctione codicis. Quam facile istac
omissionos in rebns parv is etiam diligenter codices confenMilibus
accidiiiil, novorniU omnos liuiiis rci perili. — Sub vocabulo
plurinii iiitolligiiiiUir saltoni 20 codicos, ox omni familia et na-
liono i)ot;)li. — .Mulli iiilolligitntiii' 15 (!l anipliiis. — Plures
(pleri(|iio} sunl Siillom 8. — (,)iiando nnmerus eorundem est
minor quam 8 , :idliibomus lerininuni nonnulli ct doniquo pauci.
Vix opns osl dicere, nos sub lermino generali codices non intcl-
ligerc nisi cos, qui a nobis ciiin oditiono Vaiicana suiit collali.

Pr;ieterea haec nolamiis. I. Oilando distinctiones cx ipso
iibro Pelri Lombaidi ulimur numoris lioinanis; ciunido voro
Commontarios S, Bonaventurao vol aliorum, numoris .irabicis.
(^iiiindo , ciliiiido (lommoniariiim S. Bonav. , in aliqua distin-
ciioiio omiitimiis iirticuhiiii , sigiinm est in ist<) distinctionc esse
niiicnm lantuni artiiulum. 2. Brevitatis graUa in Scholiis no-
lisipio iisi siinnis verbo hic (hic), iit signilicomus, istum locum
oss»^ iii Commontiirio ad libros Senlenliarum et qiiidom in eodem
lihro 01 in eadem distinctione , do qua agitur. 3. Locos cx aliis
libris S. Ilonavcntunio ;iiroreiUos, facoro non potuimns, quin
icMu iileromur oditioinim ot (luidom V;iticanae, iii (pio tantuni
inlcrdiim ali(iii;i ciT;it;i (■orrcvimiis.

IN I l.iniilM SKMKMIVIUM.

LXXXVII

TAHULA

COLLATORUM CODICUM ET EDITIONUM

I. IJHHl COMMKMMIIOIU M '.

(',(»( I

w . .

. »

c . .

. »

I) . .

))

E . .

. »

F . .

. »

(J . .

. »

H . .

, »

l . .

. »

K . .

. »

l . .

. »

M. .

. »

N . .

. »

0 . .

. »

V . .

. ))

Q. .
R . .

. »
. »

S . .

. »

T . .

. »

U . .

. »

V . .

. »

w. .

. »

X . .

. »

\ . .

. »

z . .

. »

aa . .

. »

bb. .

. »

cc . .

. ))

dd. .

. »

ee . .

. »

ff . .

. »

gg- •
hh. .

. »
. »

ii . .

. »

kk. .

. »

Assisiciisis /i^. ( I.).

Valic;imis \H)7. (M.).

Pa!'isi(Misis I. Natioii. 17/i8(). (i:j.).

Vaticamis 008. (:\±).

Romamis Chisiaii. H. VIII. l^iS. (:VA.).

Flomitimis l. C. VI. Xalioii. m). ((>.).

Florentimis II. Nation. l). V. "iOO. (7.).

Flomilimis III. Nation. D. V. 1207. (8.).

Florentinus IV. Nation. I. VII. 7. /i:;. (<).).

Floivntimis V. Laiirent. plut. dcxl. XXV. ^. (II.).

Oxoniensis I. Collt'<j;. Lincoln. T.'). (;-2±).

Cassiniensis 898.00 (18.).

Neapolitanus Nation. VII. D. ^i8. (^20.).

Oxoniensis IL Colleg. Balliol. 133. (^il.).

Palavinus I. Convent. S. Ant. 1:20. ("27.).

hitavinus 11. Convent. S. Ant. l^i:). {2S.).

Parisiensis II. Nation. 3085. {TS.).

Parisiensis IIL Nation. i:j821. (^24.).

Tudertinus 39. (34.).

Parisiensis IV. Sorb. Th. II. 48. (20.).

Mediolanensis Ambros. I. 9:i. infer. (14.).

Monacensis I. Reg. C. L. M. 1408(5. (16.).

Monacensis IL Reg. C. L. M. 18344. (17.).

Bambergensis Civit. B. IIL 42. (2.).

Lipsiensis Univers. 491. (13.).

Cracoviensis I. Univers. 1246. DD. XIV. (4.).

Cracoviensis 11. Univers. 1252. A. A. XI. 16. (5.).

In Collegio S. Bonavent. (35.).

Monacensis III. Reg. C. L. M. 8079. (15.).

Florentinus Vl. Laurent. ' LXX. Fes. (12.).

Florentinus VII. Nation. C. Vl. 208. (10.)

Patavinus III." Conv. S. Ant. 123. (29.).

Patavinus IV." Conv. S. Ant. 124. (30.).

Mutinensis* Atestin. 974. VII. L 14. (19.).

Bononiensis " CoUeg, Hisp. 35. (3.).

EDITIONES.

2.
3.

Brixiae 1490. 4. Venetiis IL IC)!
Norimbergae 1492. 5. Venetiis III. 15
Venetiis l. 1562. 6. Lugduni 1570.

' iNumeri intra parenthesiiii positi indicant iocuni in Proiegom. c. II. | 1. (pag. LXXVI seqq.), ubi lii cotiices describuntur.

2 Hic codex in primis distinctionibus per errorem cum cod. ff confusus est , quod lector faveat corrigcre p. 2, nota I. et
■7 ; pag. 3, nota 2, ponendo fl' pro ee. Pag. iO, nota 3. convenit cum cod. A. Pag. 2, nota 19. circa medium , pag. 67, nota
8. el pag. 1 39 , nota 1 0. cod. ee omitti debet , sicut etiam cod. ff pag. 4 , nota I . in fine.

Lxxxvm

PHOLEGOMKNA IN I. LIBRIM SKNTKNTIARLM.

TABULA

COLLATORUM CODICUM ET EDITIONUM LIBRI SENTENTIARUM PETRI LOMBARDI.

CODK.ES SLNT FLORENTINl (Nalion.).

A.
B.
C.
D.
E.

Cod. Vl. 27. S. Marci.
.) VI. t28. S. Marci.
)) VI. 32. S. Marci.

» 2599. B. I. olini Abbatiae Florentinae.
» 2oo9. A. 4. olini Abbatiae Florentinae '.

EDITIONES LIBRI SENTENTIARUM A NOBIS CONSULTAE.

I. Edit. Venela an. 1481.

± Edit. Niirend)erg. (Koberger cuni Conimeiil. S. Bonaveiiturae ) 1499.

3. Edit. VeneUi 1509. (cuin Cominent Ricbardi).

4. Edit. Lngdunens. 1540.

0. Edit. Coloniens. lo3o. ( cum CommenL Dionysii Cartb.).

6. Edit. Lugdunens. 1639. (cum CommenL Scoti).

7. Edit. Venela 1489.

8. Edit. Parisiens. 1659. (cum Comment. D. Tbomae).

9. Edit. Basileens. 1513.

Pro edendis capitulis post Prologum Magistri positis usi sumus his codicibus.

Ex biblioth. Laurentiana Florentiae :

F — plut. 21. . cod. 24.
G — »21. . » 26.
H — » 21. . » 27.
I — plut. 28. dext. » 2.
K — » 2/i. dexL » 1. S. Crucis.

L — plut. 30. dext. cod. 1.)
M — .. 25. .. » I • S. Clr
N — .. 31. » » I.]
0 — Gaddiaii. . . » 59.

ucis.

Ex biblioth. Patavina Conv. S. Antonii :

p .

. N.

VIII.

cod.

151.

S . .

. N.

VIII.

Cod.

149

. »

1 36.

T .

150

R .

. »

139.

' Hi codiccs sunt snoruli Xill. ;inli> modiuni, oxropto Cod. K, qui ost saor. XV, o( lioot sit splondidissimc scriptus pro
usu crilicac minoris ost prelii quam alii «luatuor , intcr quos praoponondus csl cod. I).

i'iu)ii;mrM

SANCTI liONAVENTURE

IN LIBUUM PRI.MUM SI^NTENTIAUUM.

Verlmm istnd. quod' sumlum est ex lol» vigo-
simo octavo , (lili{,^tMitius considcratuui nobis apcruit
viam ad praecofinoscendum cpiadi-uplex genus causae
in liltro Sententiarum. scilicet malcrialis, formalis ,
efficientis et finalis. Causa namque materialis innui-
tur in nomine fluviorum, causa formalis in perscruta-
tione profundorum , causa fmalis in revelatione abs-
conditorum, causa vero elliciens intelligitur in sup-
posito duorum verborum, scilicet scrutatu-s est et
produxit in luceni.

Innuitur * causa materiaiis nomine fluvio'

cavssiw.- f^im phiraliler, non singulariter , ut non solum tan-

ron.m si- cratur libri lotius maleria vel subieclum in gene-

■'«• rali, sed etiam particularium librorum in speciali.

Propter quod notandum , quod iuxta quadruplicem

ijuadn.piex proprietatem flnvii materiaUs quadruplex est fluvius

'.iiis '"!!',■" spiritualis , de quo secundum quadruplicem differen-

'"ia''s tiam sunt quatuor Mbri Sententiarum. Considero ^

namque tluvium materialem quoad durationem , et

invenio perennitatem. Nam sicut dicit Isidorus * :

« Fluvius est perennis fluxus». Considero quantum

1 ad extensionem, et invenio spatiosilatem. In hoc

enim distinguitur fluvius a rivulo. Considero quan-

tum ad motum , et invenio circulationem. Sicut

Prol'uii(l;i llu\ jdiiiiii scniiiitus cst, ft iiliscoii-
<liUi produxit iii luceiii.

lou, xxviii, I I.

enim dicitur Ecclesiastis primo': Ad locum, unde
exeunt flumina , reuertuntur etc. Considero " effe-
ctum , et invenio emundationem. Nain lluvius pro-
pter aciuarum abundantiam inundat terras, per
quas currit, ita quod non iiKjuinatur '. Et quoniain
omnes transferentes secunthim aliquam similitudi-
nem transferunt *, ex hac quadruplici conditione
suinta mctaphora, quadruplex in spiritiialibus flii-
vius invenitur, sicut colligere possumus ex Scri-
pturis.

Prinio, propter perennitatem dicitiir lluvius
personarum emanatio, quoniam illa emanatio sola esl Sic^*
sine principio, sine fme '. De hoc fluvio Daniel se-d\tmTnm"
ptiino '": Antiiiuus dierum sedit , et fluvius igneus "''"«1'.""
rapidusque egrediehatnr a facie eius. Antiquus
iste dierum est Pater aeternus, cuius antiquitas est
aeternitas. Isle antiqiius sedit, quia non solum in
eo est aeternitas, sed etiain immutabilitas ''. A facie
illius antiqui egrediehatur fluvius igneus rapidus-
que, id est, de sublimitate divinitatis eius proce-
debat plenitudo amoris et plenitudo virtutis: pleni-
tudo virtutis in Filio '^ ideo fluvius erat rapidiis;
plenitudo amoris in Spiritu sancto, et ideo fluvius
erat igneus.

^ Auctoritatc mss. ct ed. I in hac propositione substitui-
mus constructioncm relati^am , addendo quod et est , pro
simpliciori participiali , (jiiam habet Vat. Mox ponendo ape-
ruit loco aperit sequinuir praestanliores ex nostris codd. ABG
E G KO R S T W X Y fl aliosque , quos specialiter consuluimus.

^ Vat. , refrnganfibus mss. et ed. ! , addit hic paiticulam
enim; cod. Y adiicit aiitem; praeferimus tamen lectionem alio-
rum codd. et ed. I , qui quamlibet p;irticulam omitlunt.

3 Plures codd. iit A G I 0 T V W Y aa bb Considerando ,
qui et deinde propter mutalam constructionem post dxirationem
omittunt et. Idem recurrit in Iribus subinde sequentibus pro-
positionibus. Lectio haec , utpote in se clegantior , non displi-
ceret, si sufTicienti numero codd. fulciretur, et si praedicti codd.
sibi constarent; at in ultima propositione paucissimi codd. pro
hac lectionc reperiuntur.

* Libr. Xlll. Etymolog. sive Originum , c. 21 : Fluvius est
perennis aquarum decursus, a fluendo perpetim dictus.

5 Vers. 7. — Vat. contra mss. et edd. 1,2,3, 6 modo
activo dicit Ecclesiastes.

fi Codd. F M X sibi constantes addunt qiiantum ad.

S. Bonav. — Tom. L

^ Viit. inquinantur , sed falso , uti ex applicationc inferius
facta coiligitur , et repugnantibus mss. ac ed. I.

8 Haec propositio ex VI. Topic. Aristotelis c. 2. sumta
iisdem verbis exhibetur in ed. operum Aristotelis impressa Ve-
netiis pcr Gregorium de Gregoriis expensis Benedicti Fontanac ,
1 496 , et in ed. Parisiensi ab Ambrosio Firmin-Didot, 1 878 ; in
aliis vero edd. habetur ita : Omncs enim metaphora utentes
secundum aliquam similitudinem ca utuntur. — Paulopost, re-
nitentibus mss. et ed. I, Vat. male omittit SMWta ; deinde ponit
fluriis pro fluvius.

9 Cod. Y ultimam propositionis partem sic exhibct : in
quantum ipsa sola est sine principio et sine flne.

10 Textus iste partim ex v. 9, partim ex v. 10 sumtus cst.

11 Ed. I incommutahilitas.

12 Vat. Filium et paulo post Spiritum sanctum ; scd le-
ctionem in textum receptam , quae est fere omnium niss. el
ed. I , praeferimus tamquam meliorem ; ipsi enim termino pri*
mae emanationis divinae sive Filio appropriatur virtus ( infra
d. 32. a. 2. q. 2. ad ult. ), secundae vero emanationis termino
sive Spiritui sancto amor ( d. 10. a. 2. q. I . ).

IMUKH-Mll M.

ducUonem.

Sectiiithi, |ii()|tt('r ■■'ijKiitosidUcni (ii('ilur lluvius
-, ivrnm muiKJaiKdiMu iinxluclio. olt quam causitm
. . U(Ui laiitum lluvius.sed luare a Proidicta (licitiir in
Psaliiui' isle muiidus: J/oc mare nnignmu ot spu-
liastim etc. De hw ihwM E/.ethiclis vi^'esim(» uouo":
Ecce eyo ml !>' Plitiruo, rex .Kijijpti , draco iiuujne,
qui cu(m.s iu medio flinniniim et (licis : Meus csl
fluviu.s, et cgo fcci iwmetip.sum. Et ponam frcnum
in maxiUis tuis etc. Draco iste maiiiius. (juem Do-
miiius all()(|uitur et ciii commiiiatur iii H!j;ura el per-
sona IMiaiaoiiis. diaholus est. qui esl rex .E^^ypti '' ,
quoniam regnat iu eis . quos excaecavil teneliris
erroris. ut puta siiiil liaeretici . aiJ ijuos * etiam
tlicit: Meu.s esl fluvius , et ego feci memetipsum ,
qiiasi ipse fecerit miiiKlum istum et ipse non habeat
aliiid iirincipium. Hunc errorem ipse dixit et sug-
gessit * impiis .Maiiicliaeis .. qui tolani macliinam
visihiliiim a Deo malo esse condilaiii contendunt.
Huiiis draconis maxillas Doniinus iiifrciiahil'^, quaii-
do altlata sibi potestate suggerendi falsa, ostendet, se
esse liuius lluvii conditorem : unde in eadem aucto-
ritate seqiiitur: Scient omnes /labifatores .Egijpti,
quoniam ego Dominus.

Tertio, propder circulationem dicitur fluvius
c.rcui..iin Filii Dei incarnatio. quoniam, sicut in circulo ulti-

.^isriiilic.il ii.- . ., ... ... .

Jrnaiinne.n.mum comungilur pniicipio, sic m incarnatione su-
premum coniungitur imo . ut Deus limo ', et pri-
mum postremo. ut Filiiis Dei aeternus liomini con-
dito die sexto. De lioc fluvio Ecclesiastici vigesimo
quarto*: Ego ipiasi fluvius Dorix , et sicut aquae-
ductus exivi de paradiso. Dorix interpretatur ge-
nerationis medicamentum, et est ibi figurativus sermo.
ut conversim intelligatur, id est, generatio medica-
menti. Incarnatio enim Filii Dei niliil aliud fuit
quam generatio medicamenti: Vere enim languores
nostros ipse tulif ct infirmitatos nostras ipse por-
tavit ". Recle igitur Filii incarnatio fluvius Dorix

dicitur. Et ifise Christus '" de se vere dicit : Ego
quasi flucius Dorix , id est, medicinalis fluvius, et
sicut aifuaeductus exivi de paradiso. Natura tiquae
haec " esl. quod tantuin ascendil. (piantum descen-
dil. Talis fuil exitus incarnatioiiis, secundum quod
dicitur in Psalnio '"' : A summo coclo egressio
eius , et occursus eius usijue ad summum eius. Et
Joannis decimo sexto '' : Exivi a Patre et veni in
mundum: iteruni relimpio mundum ct vado ad
Patrem , et ita fecit circulum. De hoc etiain flu-
vio (|uaiituiii ad egressuin eius ex matre potest
exponi illud , quod dicitur Estlier decimo ^* in
somnio Mardocliaei : Parvulus rivulus crevit in
fluvium, et in lucem solenupie conversus est. Quis,
obsecro , esl parvulus rivulus iste nisi humillima
virgo ? Haec crevit in fluvium , cuin generavit Chri-
stum , qui non solum fliivius per '^ abundanliam
gratiae, sed etiam lux sapienliae el sol iustitiae
dicitur, secundum quod loannes capitulo priino^*
de ipso dicit: Erat lux vera etc.

Quarto , i^roiDter emundationem dicitur flu- Ewimd*
vius Sacramentorum dispensatio, quae sine sui pol- -""" "i'>
lutione mundal nos a coinquinationibus peccato- >nii "■•■m
rum. De hoc fluvio .\pocalypsis vigesimo secundo '':
Ostendit niihi fluviuni aquae vivae splcndidum
tamquam crystallum , procedentem de sede Dei et
Agni. Sacramentorum dispensatio dicitur fluvius
spkndidus lamquam crgstallus propter claritatem el
nitorem , quem relinquit in animabus, quae in hoc
fluinine depurantur. Dicitur etiam lluvius aquae vivae
propter efficaciam gratiae , quae vivificat animain.
Hic etiam procedit de sede Dei et Agni. Nam sa-
cramentalis gratia procedit a Deo taniquam ab au-
ctore '* et efficiente, a Christo tanquam a media-
tore et a promerente. Propter quod dicuntur omnia
Sacramenta eflicaciam habere a passione Christi; unde
testatur .Vugustinus '^ : « De latere Christi dormientis

» 10.3, 2'6. — l»fiiil(. ;iiiU' iiliiniiii c.Kid. iit A B C D G II I K M
O 1' K S T \V co i't i-'(l. I (iiiiiduiit ciiiisaiii ; loclio iion spoiiicnd;!,
forlo sincerior , in (jvi.t rcl;iti\iiin (piniii rcfcrliir ;id sinUinsitatnn.

* Vcrs. .3. VulfeMUi iii lioc tcMii |)OSt fluminiim ;iddit tiio-
mm ; imnicdi;ilc |)iisl cdd. l cl 'i Ihihcnl i/iii |»i(» ot.

3 lidc niss. ci cd. I cxpiiiixiiiius itrciposiiioiicni iii V;ii.
hic ndiunct;ini ijiiae iiilrrijirtalur trnrbrae. liuinedi;i(c post
cod. 0 fiui loco quoniam.

* V;it. ipipm , scd oniiiino f;ilsc , nli c.\ ipso contc.xlu patct,
ct icpii^naiililnis in.ss. (.uin cd. I.

* Codd. K V cl cd. I ;iddunt el .suijijerit , alii vi^ro ut codd.
A T pro suijijessU loguiil suyijerit rcspcctu !\(:iiiicliiicoruni lcin-
porc S. Docloris \ivciitiiini. .Mox. p(»sliil;intil)us niss. ;ic cdd.
I , 2, 3, posl rouilHaui c.\puii.\iiiius asserinit et.

fl Cod. i: refrenabit. Dcin codd. liC DG I 0 T \V .\ Z M)
niinus bcnc ifuoiii/im , cod. .\ 7H1 loco iiiiando. Paulo posl suh
vcrhis in eailnu aiirliirilale inlclli^rc K7,c( li. 2'.) , (» . iilii cl Vui-
{j;;it;i ciini cd. I lc;;!! '/«//i pn» iiiiuniaiu.

'• Vcrb.i iii Vai. i»ini.ss;i ul Deus lima ;idiccimus opc niss.
cl cd. I. (!fr. Libcr dc .'■^piritu cl aiiiniii c. 14. — l';iulo iinic
cod. cc cuin cd. I lc^'it rnniunrlum est loco roniiinijilur. Iii
lliic j)ro|)ositJonis codd. .V t; !•" I .M ." 1" dc. se.rtu; Viil. se.ilii.

* Vcrs. il. Vulgala : Kgo (pia.^^i fluvii Dionj.r ct sicui clc.

Idcni rccurril iiaiilo infra. Sod vido F.yranum el Cardinaleni
llu^Mncm do S. Cliaro supor hunc locuiii.

^ Isaiao 53 , 4 , in quo lo\tu Vuljr;it;i pro infirmUates no-
stra,s legit (tolores nostros.

'" Pi;iclor fidoni mss. ol cd. I non hoiiodoostin \M.CIiristus.

" Hcfragantihus codd. ct od. I, ponit Val. Iiuius , sed
mondoso , (juia suhnc.\a convoniiiiil non .solum huic vel ilii
aquac, sod omni.

" 18. 7 (6). »3 Vors. 28.

^* Vors. 6, iii i|uo lc.vtu liic ct paulo posl Vat. panvs ,
dissonlionlihiis mss. H ed. I ; Vulgala aulem : Parvus fons, qvi
crevit Hc. P;iulo aiilc codd. 1 T omiUiini ipiod dicitnr , pro quo
V;it. ciim 0(1. I (>l uiio ;i1I(M*ovo cod. ipiod dicil.

's Codd. 11 vv propter ; (\c\u cod. .M sujierabundiinliam.

>6 Vers. 9. »' Vcrs. 1.

'* .\uctorilalc pluriiim ((»(1(1. iii K \\ V '/. (>o suhsliluimus
auclore pro actore . iit h;ihol V;il. l'(niiii(|iic vorhum a .-odd.
siicpc codcm modo scrihidir. .Mo\ cd. I post Christo iiddil
particulam rero.

'^ In lo:innis Evan;;. c. 2. Tract. 9. n. 10: Dormicnli .\dac
lll K\;i (lc hilcrc : mordio Chrislo lancca pcrculiliii; laliis, ut
pidlluiiiil S;i(r;imciila . (|iiih(is foiniciur Kcclcsia. Vidc oliani
lihr. Sonionl. o\ .\ugiislino dccorplarum ( qui csl Pro.speri

'■!

iMuxn-nm .M.

licali":i'
ro.sS'>ii'

lliixcniiil S;icr;mu'iil;i, (liuii iml'- lliiNil .^^.tn^^uis el
;i(|ii;i ».

Dc omniluL^ isiis lliiviis simiil cl |tcr ordiiicm

Iwibclnr (lcncsis scciindo ', iihi (liciliir, qiiod Ihi-

i'iiis ('(jirci/ichafii)- i/c ioco roliipluiis , iiui iiii/c (/i-

vii/ilur iii (iiiatiior capila : iumic.ii prinu P/iison,

iWDicii, sccKiu/i (ic/ioii , iioiiica lcriii Tigris el no-

mcn (luarli Kup/iralcs. Fluviiis istc ojjircdicns de

il>;u';uliso (St. lotius lihri hiiiiis in;ilcri;i. Qii;iluor

lluvii (!X isto j)roc(>(lcnt(>s sunl s|)cci;ilcs m;itcri;u',

(luatuor lihrorum , sicul lacilc polcsl ;i|)l;irc, (|iii

|)r;icdicl()ruin iiominnm inlcr|)rcl;iUoncs viill dili|.fcn-

lcr oxponerc '. IMiison cnim inlerprel^ilur oris mu-

talio, et in lioc sitinilic^itur persoiwirum emanalio.

Sieul eniiu ex ore m;iteri;ili procedit verhum et spi-

ritus, ila ex ore P;itris Filius et Spiritus sanctus,

Ecclesiastici vigesimo f|u;u't() ^: Ego cx ore Altissimi

pro(/ii , priinogcnila aiUe omncni crcalnram. Hoc

(licit ipse Filius, (|ui est Verhuiu et Sapienti;i Patris.

Et in Psalmo^: Vcrho Domini caeli firmali sunt:

et spiritn oris cius etc. (lelion interprel;itur arena,

et in hoc signilic^itur rerum mund;in;iruin productio.

Sicut enim uuiversitas creaturaruiu comp;ir;ttur mari

propter spatiositateiu , il;i arenae pro[)ter uumerosi-

tatem, Ecclesiastici primo '" : Arenam maris et

pluuiae giUlas (juis (/inumerauil? Tigris inlerpre-

tatur sagitta, et in hoc signilicalur Filii Dei incar-

natio. Sicut eniin in sagitta ferruiu coniunctum est

ligno, sic in Christo fortitiulo (livinit^itis coniuncta

est mollitiei hum;uut;itis. Et sicut s;igitta ex arcu et

ligno volat ad percutiendum adversarios, sic Christus

de cruce saliens confregit adversarium. Haec est illa

sagitta, de qua dicitur <|uarli Reguin deciino tertio®:

Sagitta salutis Domini, et sagilla salutis contra

Sf/riam. Euplirates interpretatur frugifer, in (pio

signilicatur Sacramentorum dispensatio, quae non

tantum anim;uu purgant a culpa, sed etiam fecun-

dant in gratia. Quod significatum est Apocalypsis ul-

timo, ' ubi dicitur, quod iuxta fluvium crystallinum

erat lignnm afferens fructum, cuius folia erant

in medicinam.

Ciim i'_'iliir qii;iliior siiit lliivii, (iiLitiior >iiiit •'"*i '"r-
lluvioniiii pro ii.in/a praedictis lliiviis coircspon- "•'i'"' i""'-

. ' ' McniUitioiio

denti;i. profmido-

I. 1- I ■■'""•

1'roliiiidiim actcmac (nnaiuitioiiis cst siihliinitas

... ■ Proriiniliiiii

esse diviiii , de (iiio poUfst iiilclligi illiid Ecclcsi;i- •'"■'"'■"•■'« «-

. . . iinii.iti'itii«.

stici .scptimo": A/la profuiu/ilas , (luis iiwcniet
cam'/ Vere proniiidil;is ;ill;i ct ;illitiido |)rohiiid;i . ita
iit exi'l;imet .\postolus ;mI I{oin;inos iindccimo " («t
dic;it: O aUitiu/o (/i.ritiaruin sapientiue ct scicnliuc
Dci , (luani inconiprc/iciisihi/ia siinf iu(/ici(i ciiis .
et inuesligahi/cs luac ciusl V(!re iu(lici;i incomprc-
hensihilia, ipiia pi'ofiiiid;i. Iia/icia enim Dei ahgssus
mu/ta "^, el Ecclesiastici priino ": Profinu/umahi/ssi
qnis (/imensus csf> j|;u'c prohinditiis inniiitiir loh
undecimo '': Forsitan vesligia Dc.i c(miprclicn(ic,s
ct usqae ad perfectum Oinnipotentem rcpcrics?
Excelsior coelo esl, et (luid facics? profundior
inferno,ct nndc cognimws'? (\v\?i?\ dicat: ex te non
potes; ideo ('onsulil Apostolus ;i(l Ephesios tertio'^:
In carilale radicati et fuiu/ali , ut possitis com-
preiiendere etc.

Et lioc profundum perscrut;itur ALiuislcr iii >'«!-'is'«r

" ' |iersrriilatiir

priino Iihro. Siihlimitas eniin divini esse consistit in "' '■ '''"■''
duohus, scilicet in nohilissimis em(mfawyu7;//.v, (piae
sunt generatio et processio, et ^* in nohilissimis
coiK/itionihus , qu;ie sunt summa s;i()ientia. omiiipo-
tentia et perfecta voluntas, de qiiihus est priiims
liber. Nam in prima parte ;igit de sacr;itissim;i Uni-
tate et Trinit;ite, in secund;i vero '" speciali tractatii
agit de supradicta eius Iriplici conditione sive pro- '
prietate.

Profundum creationis est vanitas esse creati. '•'■'^'""dum

^ cre.Ttioms.

Creatuni enim qu;into magis evanescit, tanto magis
in profunduin tendit, sive evanescat per culpam sive
per p(jenam. Propter hoc dicitur per Prophetam in
persona hominis,qui evanuit per culpam, iii Psalino "':
Infixus sum in limo profundi, ct non est subslantia.
Et rursus orans Pr.opheta , ne evanescat per poenani :
Non me dcmcrgat , inquit , tempestas arpiae, neipic
ahsorhcat me profuiu/inn etc.

Hoc profundum scrutatur Magister in secundo '" "• '''""■

Acjuitani ) Sent. 329. — Paulo anto ox codd. A C F G II I K P R S
T U X Y aa bb oo ot od. I posuiiiiii.>^ iinde loco iit. Deinde
codd. S aa bb cum cd. I trste Angmtino iiro testatnr An-
gnstinns , in ciiius vcrbis cod. M post flnxenmt addit ecclesiae.
^ Vei-s. Ifl-ii, ubi Viilgala post volnpfafis addit ad irri-
gandnin Paradisiini ot nomina niiminum ita onumerat: Nomon
uni Piiison... ot nomen fluvii socundi Golion... .Nomon vero
fluminis torfii , Tijrris... IHuvius autom quartus , ipse cst Eu-
phrates. Piuros codd. AF(ilSWV otc. cum odd. I, 2, .3, 6
nomen secundi fluvii si(^ <>\liibonl Gynn. — Paulo anfo cod. M
seciindnm loco per.

2 Cod. ee et ed. I considerare.

3 Vors. o , ubi Vulgata prodivi pro prodii.
* 3-2 , 6.

5 Vers. 2 , in quo foxtu Vat. cum Vulirata post gvttas
addit et dies saecnli. — Paulo antc substituimus ex codd. A
CGH50RSTU YZ bb eo ff ot od. I ivimerositotem pro
innnmerositnfem , licet utraque lectio in idoni roridat.

^ Vers. 17.

Vors. 2 , ubi Vulgata : Lignum vitao afTeions Iruclus
duodocim, pcr monsos singulos loddciis 1'nictuni suum ot foiia
ligni ad sanitatom gontium.

* Vors. 2').
V(>rs. 33 , in (pio toxtii fide codd. et ed. I addimus et
investigabililes viae eins , quod omittit Vaf.

^" Psalm. 3'i, 7, ubi Viilgafa : ludicia fua abyssus multa.

" Vors. 2. 12 Vors. 7. ot 8. i^ Vors. 17. ot 18.

1'* Porturbatam lectionem Vaf. , in qua omittifur particula
et ipsiusqiie loco ponitur punctum , ita ut cum sequcnti prao-
positiono in nnva inciiiial projiositio, omendavimus ox mss. et
ed. I.

^^ Insorta ost hic in Vat. sequens proposiiio : qnae incipif
in di.stinct. 3-^ : Cnmque supra disseruerimns efc. , quam ut in-
torpolatam auctoritato codd. et ed. I removimus.

i^ 68 , 2. Texfus s. Scripfurae proxime soquons habefur
in oodcm Psalmo 68. 16.

i»ho(t:mium

lilmi. N.iin vaiiilas «'sse creati in duolms (oiisislit,
vuielicet iii inutatioiie de uon c.s.si' in r,s.se et lursuin
in reversione in uon esse. Et quanivis nulla crea-
tura oinnino cedal iii non ens per naturain, tamen,
sicut dicit Au^Mistinus ' . peccator tendit ad non
esse i^er culpain. Et de liis duobus est tolus secun-
(lus. .Nain in priina parte agit de reruin egressu,
in secunda vero parte * agit de laj^su . ut de tenta-
tione dialioli, de peccato originali et actuali, usque
iii liiiein.

Prorundmn iiicanmtionis est meritum huma-

iTofundniu nitatis * Clirisli. (piod tantum fuit. ut vere possit dici
'uou\t profundum , quasi non habens terminum nec fundum.
De quo potest intelligi illud lonae secundo * : Pro-
iecisti me in profundum in corde maris , et flumcn
circunuledit me. Hoc potest dici de Christo, qui
tantum humiliatus est, ut vere possit dici proiectus
et abiectus, Isaiae quinquagesimo tertio': Et vidi-
mns eum , et non erat ei aspectus , et desideravimus
eurn: dc.spectum et novissimum virorum etc. Vere
igitiir dicit se proiectum , sed ubi ? in profnndum
maris et fluminis. Nam passio Christi comparatur
mari propter poenalitatis amaritudinem , sed et"
flumini propter caritatis dulcedinem. Dulcissimum
eniin cor lesu Christi tanta circa ' nos afliciebatur
teneriludine amoris, ut non videretur ei grave pro
nobis sustinere extreinum et acerbissimum genus
mortis.

Et hoc profiindum perscrutalur Magister in tertio.
Nam ineriliiin Chrisli in duobiis consistil , scilicet in

'''"'•'''"■''• ;K/.y.yio/<e, per quam nos redeinit, et in ac^zone , per
quam nos informavit, quae consistit in operibus vir-
lutuin, donorum et praeceptoruin , de quibus duobus
est tertiiis liber. Nam in prima parte agilur de
incarnatione et passione, in qua consistit nostra re-
demptio, in secunda * de virtiitibus, donis et prae-
ceptis, in qiiibus consistit nostra infonnatio.

Profundum sacrantentalis dispensationis est ef- ''f>^f""*i

' s.icr.-traent

ficacia perfecti medicainenti. Tanta enim est efficacia l'**!'*?*!

• tlOUIS.

medicinae sacrainentalis. quod huinanam inentem
excedit . iit vere profundiiin possit dici. De hoc Isaiae
(piiiupiagesimo priino ": Posuisti profundum mari^
viam tuam, ut transirent liberati. Profundum istud.
in quo .tlgyptii demerguntur et filii Israel ' ' libe-
rati transeunt et salvantur, est efTicacia Sacramen-
torum. in (juibus destruuntur opera tenebrarum et
conferuntur arma lucis et dona gratiarum . per
quae homo transfertur de potestate tenebrarum in
regnum filii caritatis Dei. Haec efficacia Sacramento-
rum est profundum maris et fluminis: maris ", in
quantum primo liberat a culpa et introducit in ama-
ritudinein poenitentiae ; fluminis, in quantum liberat
a miseria et introducit in dulcedinem gloriae '*.
Quod optiine praesignatum fuit in filiis Israel, quibus
exeunlibus ex ^gypto siccalum est mare, et tran-
sicrunt per siccum in medio eius , sicut dicitur
Exodi decimo quinto'^; et introeuntibus in terram
promissionis siccalus est fluvius, et transierunt per
inedium eius , sicut dicitur losue quarto **.

Hoc profundum perscrutatur Magister in quarto'"'v libro
libro. Nam elficacia perfecti medicamenti in duobus
consistit , scilicet in sanatione a varietate inflnnita-
tum deprimentium et in liberatione ab universitate
miseriarum aggravantium; et de his duobus est totus
qiiartus liber. Nam in prima parte agit de muiti-
plici sanatione, quam efficiunt septem Sacramenta.
In secunda '* agit de perfecta sanitate, ad quain
perducunt, sicut de ghria resurgentium , qui ve-
raciter et fideliter Sacramenta Ecclesiae perceperunt ;
et per oppositum de poena malorum, qui Sacra-
menta Ecclesiae contempserunt.

Ex perscrulatione autein qiiatuor profundonim
in quatuor libris elicitur finis , scilicet revelatio 'at
quatuor absconditorum.

-,1

Caiis.1 fin j
lis est re» |
latio ^ a I
icoiKiitorut 1

' Verba ex Augtislino cilata non verbolcnus in eiustiom
opcribus invoniunlur, sod tantum quoad sonsum ; do quo vide
VII. Confoss. c. 16; do Voi;i Holigiono c. \\. ol XIV. <io Civ.
Doi, c. 1,3. — CimI. X cuin od. 1 liabot tendat pro cedat , et
codd. KU aa m non esse pro in non ens; in seq. propositione
posl seciindiis plures codd. BEHKPVWX IT addunt liber.

* Vat. conlra anctoritatom niss. (H od. I hic addil fiiine
incipit in distinctione 21: Videns igitur diabolns otc. moxciue
pro in finrm lo^^it ad finem.

3 l>raotor fldom mss. ac edd. 1, 2, .3 ponit Vat. hvmilitatis.
Mi>\ codd. !■" I T prDpositioiiom ciim vorbo tevmmiim concin-
dontos aiioram ila incipiunt : Uoc est prufundiim de quo ctc, loc-
tlo non s|M>nionda.

* Vcrs. i.

* Vors. 2.3, ubi Vulpata posl ei^nt omit il ei.

* IndibiUim omissinnoin vorbdium sed et emcndavimus
ope ferc omnium codd. el od. 1.

' Cod. V erga.

* Propositio , qiiam liic Vat. intorsorii .• i/une inctpit in di-
stinrlinne ^.) . ('um rero supra habUinn sit olc. atjitur, docst
In m^». ci cd. I.

' Vors. 10, ubi Vult^alfl omitlit tiiam.
*" Siip|)lcvimtis cx iiluribtis ctKld. K II .S T X Y co otc ac
ed. \ Israet.

" Mutilam Vat. loctionem, in qua abest et ftuminis: maris,
reslauramus ex mss. ot ed. 1.

'* Vat. cum pjtitiniis roM. gratiae loco gtorioe conlra codd.
aa et bb , quoruni tanicn lcclioncm gcnuinam iudicanms, tum
quia in secunda parto quarli iibri Sontcnliariim agitur non de
grntia, sed de gloria , tum quia subnexa laniummodo de gloria
vcriflcanltir. — Patilo infra , sctiucndo pluros codd. ut AFGH
M T oic cum od. I , substituimus praesignatum pro praefi-
guratum.

•' Vors. 19, qtiom Vttlgat.i ita proponil : Filii autem
Israol ;inibtilavcrtint pcr siccum in mcdio oitis. In codd. citatur
c. I i, id)i \ . 22. legittu- : Et ingrossi sunt lilii Israol por mcdium
sicci maris.

^* Vors. 22-24. — Auctoritate mss. et ed. I castigavimus
coiTii)il;iin lcclioncm Val. e.r /Kgypto divisa est nqun, et trnn-
sierunt per medium sicci maris , sicut dicitur : El introeuntibus
in terram pronmsioni.s per arentem alveum transirit Israel
lordanem istiim , siccante Domino Deo nostro aquas eiu^ etc.
Simile diritur in losue.

's Propositio liic iii V;it. adioct;t qune incipit in distinctione
43 : Poslremo de conditione resurrectionis etc. , non habe-
lur in mss. ncc iii od. I. Mox ed. I i)ro sicut satls bcne
li;ibcl scilicel.

i'iu)()i:i:iMii M.

Priimim est Diaguiludo (liviiuu' .siih.stnntiae ,
mum:ii.s-dp nii.i Isaiae (luadraucsimd (iiiiiilo': IVvv /// r.s

onditiiiii.

lapniindi» Dcu.s ah.scomlitu.s , Dc.ii.s i.srad SaliMitor. Vcrc ma-

vinao siili.

taniiae. giiitiido (liviuac suhstanliae cst ahscondita sccuiidiim
illud lol) vi^fcsimo scxto ': Cum vix parvidani .stillain
scrmoni.s eiii.s auilieriinu.s , mai)nitu(linrin tonitriii
eiu,s (juis poterit intueril ('-ci"tc nulliis polcst iii-
tueri, nisi illc, cum (juo sapiciilia Dci iiilialtitat.
Propter hoc petehat ille sapicntiae amator , nono
Sapicntiae " : Mitte illam de caelis sanctis luis et a
sede magnitudinis tiiae.

Hoc abs(M)nditum Ma^ister, repletus sapicutia de

»eiauirinsupernis, per primi lihri perscrutationem produxit
in hicem. Nam visis et intellectis nohilissimis emana-
tionibus et n(^hilissimis pro|)rictatihus. innot(^scit no-
bis.secundum (piod possibile est viatoribus, divinae
substantiae ma^nitudo.

Secundum ahsconditum est ordo divinac sa-

«undum pieiitiae , de quo Joh vigesimo octavo * : Ubi in-

Bconduiu . .... . , . ,1 • • o

\aii\mMvenitur sapientiar et quis est locus intelliqentiaeY

olentiae. , ,. , !. . . . ^ ^,

aoscondita est ab ocuiis omnium viventium. Vere
abscondita , quia , sicut dicitur ihidein '% sapientia
trahitur de occultis; ita , ut cognoscatur, indiget
perscrutatione profunditalis non in se, sed in ope-
ribus, in quihus ipsa relucet. Unde dicitur Ecclesia-
stici primo ^, quod unus est altissimus Creator ,
qui effudit iUain super omnia opera sua.

Hoc igitur absconditum manifestat Magister in

rebiurinperscrutatione secundi. Nam viso ordine bonorum et
malorum, patet nobis, quomodo ab aeterno sapientia
Dei ordinata est et ex antiquis, antequam terra
fieret \

Tertium absconditum est fortitudo divinae po-

imm sib- tentiae, de qua Habacuc tertio®: Cornua in ma-

tndituiu, . ., . , , . «...

itadodi-moi*5 eius: ibi abscondita est fortitudo eius; lo-
intiae. quitur de Christo pendente in cruce , uhi latuit
fortitudo virtutis sub pallio infirmitatis. Et hoc est
sacramentum absconditum a saeculis , de quo ad
Ephesios tertio ^ : Mihi omnium Sanctorum mi-
nimo data est gratia haec in gentibus evangeli-

zarc invesligahilcs divitias Cliristi ct dlaniinare
onincs , iiuae .sit di.spcn.satio .sacranienti absconditi
a sacciilis in f)co. Hoc est sacramcntuin ahscondi-
/*/m, .sacrum s(!crctiun, (piod '" Dciis jortis, iil lio-
st(MU vinccrct . indiilus «ist armis nostrae inlirmitatis;
qiiod cst inaudiliim a sicculis.

Iii pcrscnitalionc tamcii " lcrtii lihri, iihi ostcii- .";-,v'?''""

' ' III III. Iihro.

ditur, (piod (lliristiis iii siia inlirmitalc vicit con-
trariam j)()t(3statcm , inanilcstatur tortitudo divinae
potentiac. Si cnim vicit per iiilirmitatcm, (juid fe-
cisset, si pugna.sset j^er virtiitem? Et si infirmum
Dei fortius est hominibus , ])rachium Dei (fuis po-
tcrit infirmarc ^' :> Vere j)atct, quod inenarrabilis
fortitudo eius, cuius taui fortis inlirmitas.

(juartum ahs(M)nditum est dulcedo divinae mi- Qii-tI'""
.scricordiac , de quo in Psalmo''': Quam ??ia//m ''"'•^••'^" .^i-
multitudo dulcedinis tuae , Ihmiinc , quam abscon- ••'''Ordiae.
(lisfi fimentibus te. Vere ahscondita et reservata
timentibus dulcedo misericordiae , quia , sicut dicitur
in l^salmo '* : Misericordia Domini ab aeterno et
usque in aeternum supcr timentes euni, et in eis ,
qui sperant super misericordia eius.

Haec dulcedo manifestatur in perscrutatione .^fj^.'''^!^'^''^
quarti libri. Nam viso, qualiter Deus dimittit peccata
in praesenti, et qualia *^ nostris vulneribus adhihet
medicamina, et qualia in futuro dabit praemia , nobis
dulcedo divinae misericordiae aperitur.

Horum igitur ahsconditorum propalatio est finis ^^^^^^ «"^"
libri generalis, ad quem perduci et perducere volens
Magister sententiarum perscrutatus est profunda
fluviorum praevia gratia Spiritus sancti. Ille enim
est praecipuus perscrutator secretorum et profun-
dorum , secundum quod dicitur primae ad Corinthios
secundo **': Spiritus omnia perscrutatur , etiam pro-
funda Dei. Huius spiritus caritate agitatus et luce
et claritate illustratus , comj)osuit Magister hoc opus
et scrutatus est profunda fluviorum ; hoc etiam
spiritu adiuvante, factus est revelator absconditorum.
Ipse enim est,de quo scribitur Danielis secundo ":
Ipse revelat profunda et abscondita: et novit in

1 Vers. 15. — Mox reslituimus ex mss. et ed. 1 post sub-
stantiae vebum est.

2 Vers. 14, in quo textu fldc mss. et ed. 1 mutavimus
parvam in pannlam. Vulgata legit parram et in fine : quis
poterit tonitruum magnitudinis illius intneri?

3 Vers. 1 0. — Paulo ante substituimus ope codd. ac edd. 1
2, 3 Propter loco Pro.

* Vers. 12, 20. et 21 , quem textum Vat. praeter fidem
mss. prosequitur addendo : volucres quoque coeli latet.

s lob. 28, 18. — Mox Vat. , repugnatibus mss. ac ed. 1 ,
post ita minus recte : (fnod si cognosci optatur.

6 Vers. 8. et 10, ubi Vulgata pro q^ii hi\het et. — Paulo post
codd. cum ed. 1 rectius igitur loco ergo.

7 Respicitur iliud Prov. 8 , 23.

* Vers. i. — Mox codd. non consentiunt inter se ; magna
pars cum Vat. habet legitur ; cod. R hoc legitur ; cod. 0
qxiod inteUigitur ; secuti sumus codd. SV fl' et ed. 1, qul ha-
bent loquitur. ® Vers. 8. 9.

^^ Substituimus auctoritate fere omnium mss. et ed. 1 quod
pro quo ; quae lectio maiori vi insignita essc videtur. Cod. R \

l)raecedentem propositionem sic exliibet : Hoc cnim est sacra-
mentum absconditum , id e.H sacrum secretum.

11 Codd. 1 M VV autem.

12 Respicitur I. Cor. I, 25. et Isai. 14, 27. — Mox Vat.
Vere igitvr patet inenarrabilis eius fortitudo, cuius est tam; ele-
gantius vero , ut In textu reformato , cum ed. 1 codd. , quorum
tamen non pauci ut A B C E F 0 T U V VV cc omittunt insuper
eius , alii vero ut PQSV loco eius habent est, cod. R fuit.

15 30 , 20. — Mox post reserrata codd. P Q R addunt est.
Dein codd. H T , transpositis verbis et addito dicinae , legunt
divinae misericordiae dufcedo.

1* 102, 17. et 146, 11.

15 Codd. A B D F M R X non ita bene qualiter. Mox cod. R
medicamenta loco medicamina; et paulo post Vat. cum cod.
cc , antiquioribus tamen mss. et ed. 1 contradicentibus , dal
pro dabit.

16 Vers. 1 0 , ubi Vulgata post Spitittis addit enim. —
Paulo infra post scrutatus supplevimus ex mss. et ed. I est.

" Vers. 22. — Mox post tvcernam ex mss.. et ed. I adie-
cimus inquit , quod a Vat. abest.

iMUKiKMii giu:sT I.

tenehrui constituta. Et liaec liiit intciitio el linis
M.i;.MStri. siviiiMlum (|U<kI ipsc dicit in Pr(il(»<,'():
• Liurrnain . iiKjuit . vtMitatis in candflahro exaltare
voltMites, in sudore ac lalK)re inulto lioc volmiicii.
Deo prae.slante . coin|)eiiiinus ex teslinioniis veriUitis
in act«Miiuin fundatis ». Kl paulo aiile dixcrat, (|Uoil
pr<»|H>situni suuin cst « tlicolo^Mcaruin iiKpiisilio-
niiin alidila pandere •> .

Palcl igitur in verbo i^roposito praesenlis libri
causa inaterialis, forinalis, elTiciens et linalis.

ai\ESTIOXES rROiEMIL

Ad iiitcllipontiani eoruni (]nno prinio tacta
snnt '. (piatuor jiossnnt (juacri iuxta (juatuor prae-
dicta.

Prinio^. (juae sit luiius liliri niateria vel sub-
iectuin.

QL:.t:ST10 L

Quae sil maleria qmdve subiectum
huius lihri vel theologiae.

Et ' (^uod Dewi sit subieclum , videtur.

I. Illiid ciiim snbieclum est in scienlia. de (pio
Kondani«a- et (lc cuius proprictatibus est scientia tota^; sed
de Deo et eiiis oijcribus, utpote creatione et repa-
ralione. est totiis iste liber: er^fo elc.

± Itein , videtiir ipiod subiectum islius libri sint
res ct siffna. Iliud (Miim est subiectum in sciciitia ,
secundiiin (Miiiis divisionem dividitur illa scienlia,
quia «scientiae secantnr in res ' », hoc est, divi-
duntur secnndum divisionem subicctorum: sed hoc
est res ct si^Mium , siiMil manircsiiim esl: er^'o etc.

3. Ilein, videliir (piod crcdibile sit subiectnm
huius libri. Illud eiiim esl subiectuin in libro, circa

tum.

cpiod versatur auctoris intentio et tracUitus; sed cre-
dibile est huiusuKjdi. Lnde Ma^MSter dicit in Prolo^'o,
qnod i^ropositum suiiin cst. «fuhMn noslram dypcis
Davidicae lurris muiiire » . Iioc est. ad probandum
fidem raliones adducerc, non, inquam, fidem-hahi-
tuni , scd crcditum": er<fO etc.

Skd conth.v: I. Subicctum in scientia debet com- ^J <w

tiira.

plecti omne, tpiod detcrminalur in illa; setl in hoc
libro non tanliim tleterminatur de Deo, seil etiain
de crealnris: ergo Deus non esl subiectum lolius
islius ' libri generaliler, scd solum iirimi libri.

± Item , aliler ostenditiir illud idcm sic. Licet
Ires causae coincidant in unam , tamen materia non
coincidit simul cuin fine"; quia materia dicit quid
incomplelum , finis autem dicit totins operis coin-
plemenlum: st)tl Deus est liiiis lotius islius operis,
quia finis totius tiieologiae: ergo non es! subicctum
vel maleria.

3. Itein, quod res et sigmi non sint subiectum*,
vidclur. Omnis enim scientia est de rebus vel
de signis: ergo si res et signa sunt subiectum huius
libri , liber iste est generalis ad omnes. Quodsi ""
specialis scientia et doctrina tradilur in hoc libro,
patet quoil res et signa non debent assignari in eo
pro subiecto.

4. Item , constal quotl alia est scientia de re-
bus et alia de signis, ul patet; difTert enim sermo-
cinalis scientia a naturali; ergo scientia trailita in
hoc libro aut " non est unius generis, aut non est
simul de rebus et de*signis; sed est unius generis:
ergo etc.

;). Item , qiiod credibile non sit subiectum, vi-
detur, quia .scicnlia et virtus '- sunt diversi habitiis:
ergo habent diversa obiccta; ergo ciim credibile, in
quantiim huiusmodi, sit t)bicctum virliitis . non erit
obiectum .^cientiae in quaiitum luiiusmtxli: ergo etc.

(). Itein, sicut consideratio huius libri versalur

' lloc osl : (ni:i(' in Proocmio (ictKTJililer do (ni;iliior ciidsis
libri Scnlonii.inim (licl.i sinii. .Nunc qiialuor qu.icstioiics spccia-
Ics dc cisdcm causis proponunliir.

' Codd. F lil) ciim cd. I .iddiinl liic (juarritiii-.

"* llcsliKiiinns cx mss. cl cd. I parliciilnm Ef. Mnx post
vcihunj liilptiir cod. M a(Iiiin;:il Prohn.

* Vidc Aristol. , I. Poslcr. c. 7. ct S. — Mox sP(juiiTiur codd.
cl cd. I piiDciido rf pro ilr jic dcin iitpatr joco iif jnifd. CikM.
F ct S OfirrntiiHiilnis jiro (iprrilnis.

5 Aristot., III. dc Anima, tcxl. 3H. (in cd. Paris. rirmin-Didot
c. 8.), ubi jtic hal)cttir: S-catur igitur scionli.i ci scnstis in rcs.
Oini r|uibus xcrliis concordanl ;inli(|uiorcs codd. c| c<l. 1 conlra
Vat. ac rcccnliorcm cod. cc , (|ui hiiltcnl iit rrs jiro in rrs.
Paulo antc Vat. jmst srirntia addil rtft nlii.s ; scd mcndos(;
( nijitur si(|uidcm dc di\isionc scicntiac /// .\r . uli cx subncxfs
collitfilur I ct pnicicr lldcm m-^s. ;ic cd. I. Mox V;ii. ciim cod.
cc , nTra^ranliltiis i^imcn ;iiiii'[iiiitril»iis mss. ct cd. I , ;m(c ///-
ridinihir rc|>clit p;irliculam ijiiin . scd m;ilc , co (piod proximc
subncxa non siiit iiisi c\plic:itio vcrhoriim srrniitiir in rrs. P;iulo
po*! siib (lcmonsir:i(i\o /(oc in(cili;ri' l;i!c »uliiciiiini . sccimduni
ciiius dixisiiini tn ili\iililiir llic<i|o;;i;i. Siilt>iiiitiinius cv citdil. Adll
IM V c(c. cl cd. I liar [tro hnrr , licci niiilii codd. (-iim Va(.
halH>ant hnrc , (|uia In corum lc(Mionc s\lio;;ism(is pcrtiirlt;irciur.

*■' Sensiis cst: noii , iiuiuam, lidom in i|iiaiuum ost liabi-
lus :i Doo in ;inim;im infusus, sod in (iu;iniiim cst ipsum cre-
(lidim , scil. vcritalcs rovolatiie ; sivc ;!liis v(>rbis , si rectc ta-
moii in((>lli;j;inliir : non fidom suhioclivc , sed obicclivo suni(;im.
— Viii. srd fidr crrddum : cdd. 2, .3, i, .'j, 0 lo-rtint :■ /fr/m
rrrddiini srnindiini lidhdiim , srd srciiiKhnn rroddiim ; onines
v(>ro ciidd. ciim oi\. I cxhihont icxdim noslriim.

" Val. cum ciid. rocontiori cc Iniins conlr;! ;miiquiores
niss. cl cd. I.

" Arisiol.. ll.Plns. I(<\|. 70. (ci\. Paris. Fi:min-I)idol. c. 7.\ ubi
sic lc!;ii(ir: Vcniuiii ;iutom iros (catisao) in uii;im plorumque.

^ ('od. V nidlrrin sru subirrtiim. Mox post ccl rostitui-
mus (>\ roro omnihus mss. ct cd. I (Mnissam p;irliculam V/r».

'<* Lcnio Vat. , quac cst c\ mulioriim codd. , o\plic;ilur
pcr soqiicnlcm cod. L: Srd ron.<<tnt qiiod specinlis ; codd. AC
FR a:i Srd sprrinlis : cod. C Srd si sprrinlis. Mox codd. S U
n posl pdlrf adiiciunt niitiir. Dcin lidc mss. ot od. I iiosuimiis
drhrnt pro hdhrnf.

" V;i(. ciim i(>ccniiori cod. cc viiiosc c( conira an(i(iuiorcs
mss. ;ic (>(]. I p;iriiculnm duf ir;insi>oni( \w^{ rrijo. Mox cod. V
vorho (p'urris :i(liiin;,'i( drfrrminnti.

'2 Mcndum V:i(. rrrifns loco cirtus ci p;iiilii infra vritatis
pro rirtufis c;is|igjivimus aucioritato mss. oi (mI. I.

nuxn.Mii oiAKsr. I.

c'iic;i [idiMii, il;i cli;!!!! ' circ;! spciii vl c'»ril;il('in:
cr^t) si si)enui(liiiii vcl (liliij;cii(liiiii sivc (lili}i[il)ilc
iioii csl siihiccliiin liiiiiis lihri . |);iri i';ili()iic iiec
crcdiliilc csl siihicctiiiii iii co.

CON ci.r sio.

Ikais esl •'iuhicctttin thcoloyiac rniUciUc, Chrifitas
cst sul)icctiini intc(jralc , rcs ct sicjna sunt
.suhicctuDi uuiversale .sire etiarn credihile ,
prout transit in rationem intel/ijihilis.

Rkspondeo: Dicciuluin. (iiiod suhiccliiiu iii ;ili(|ua
"f^""""scicnti;i vcl doctrin;! trinlicitcr nolcst accini. llno
""■• inodo dicitur snhicctum in scicntia ', ad quod oinnia
reducuntur sicut ;i(l principiuni radicalc; alio uKJdo,
ad quod onini;i reducunlur sicut ad totum integrale ;
tertio inodo, ;ul (juod oinnia reducuntur sicut ad
totuni universalc.

Exeuipluin Iniius ihanifeste patet in gramma-
"'1''""' //m. Naiu suhiectuin iiriino inodo, ad nuod oinnia
rcducuntur sicul ad principium elemenl;ire ' vel ra-
dicale, est littera, qu;un idco vocat Prisci;uius * c.le-
mentum, quia esl ininiinum. in quo stat resolutio
gramni;ilici. Suhicctum, ;ul quod omnia reducuntur
sicut ad totum integrale, est oratio congrua et per-
fecta. Suliicctum vero, ad qiiod ouiiiia reducuntur
sicut ad totum universale, est vox litterata , articu-
lata ^ ordinahilis ad signiticandum aliquid in se
vel in alio.

Per liunc niodum est distinguere in quadrivia-
".libTr' ^«^^W'"»'- Nam subiectum in geometria , ad quod omnia

resolvuntiu' " nl ;id principjiiin, csl piiiiclu.s. Suhic-
ctniii, :id (piod oiiiiii;i rcducuntiir iit ;id loliiiii iii-
tcgruin , esl corpus, (iiiod coiitiiict m .sc oiiinc gciius
dimcnsionis. Siihicctiiin . ;id ipiod oiiiiii:i nMliiciiiiliir
Ul :i(l toliiiii iiiiivcrs:ilc. csl ijii;iiilit;is i'oiiliiiii;i. iiii-
mohilis.

Pcr liiiiic inodiim ct iii lioc lihro (^st a.ssignare
suhiectum s(M'undiiiii Iripliccm (liHcrenti:un.

N;im suhicctiim , ;i(l (jiiod omnia ' n.-ducuntur
ut ad principiam, est i|)se Deus.

Suhieclum (jikhjuc. ;i(l (piod onini;i n.MJucuiitur,
(jUiU' detei'miii;uitur iii lioc lihnj, ut ad tolum inle-
ijruni, est Cliristus, [)roul couqircliendit n;ituram
divinam et humaiKUU sive crc^itum et incrc^ilum ",
de quihus suiit duo [)riiiii lihri; et c;i[)ut et memhra,
de quibus sunt duo serjiuMites. Et acci[)io Ijirge ®
totum inteyrum, quod mult;i complectitur non so-
lum per com^iositionem , sed jier unioneni et [ler
ordinem.

Subiectum ([lUH^ue , ad quod omnia reducuntur
sicut ad totum universale , possumus nominare [jer
circumlocutionem '" sive sub disiunctione ; et sic est
res vel signuni; et vocatur hic signum S;icr;inientnm.
Possumus et unico vocabulo nominare ; et sic est
credihile , prout tamen crcdibile transit in rationem
intelligihilis, et hoc per :uldili(jnem rationis; et hoc
modo, pro[irie loquendo, est" subiectum in hoc libro.

Concedendae ergo sunt rationes proliantes, et
Deum esse suhiectum et res et signa, et credi-
hile, diversimode, sicut dictum est.

1. Quod ergo obiicitur in contnirium . quod
non tantum de Deo'^ agitur in lioc lihro; dicendum ,

Ciiiicluti»
trjplex.

Polulio 0(1-
positorum.

1 In Vat. et recentiori coil. cc non benc deest etiam, quod
taiiKMi in anfiquioribus mss. ot cd. 1 habetiir. Mox cod. F sicut
pro si. Dein lide oniniiim codd. et ed. I e.xpunximus spevabilc
vel , quod Val. praemittit verbo ditigibile.

2 Cod. U hic satis bene addit iHiid. Mox , jiostulantibus
fere omnibus mss. ot ed. I , substituimus alio pro secinulo.

3 Vat. pviimim elementa'e. .Auctoritatc codd. ee ff ot ed.
1 in toxtum recepimus principium , utpote quod praccedentibus
et subsequoniibus magis correspondoro vidotur; multi codd.
propter abbroviationom ambigui sunl; omnos tamon cum od. 1
legunt elementave.

< Libr. I. Grammat. c. 2 (de Litte.a). — Non multo
post cod. X gvammaticae pi"o gvammatici.

^ Explicationom liorum vorborum accii)o a Prisciano , l.
Grammat. c. I : Arliculata ost , quao coarctata , hoc est , co-
pulata cum aliquo sensu mcntis eius , qui loquilur, pi'ofeitur...
Litteiala est , quae scribi potost. — Unus alterve cod. ut aa
haec duo adiocliva coniungit por particulam et.

6 Codd. II I K veducuntnv. .VIox post pvincipium codd. P
Q X IT addunt , ut ot supra in toxtu additum est , radicale.
Paulo post codd. II Q integvale pro integvum.

' Cod. D liic addit , sicuti ot pauio ])ost in toxtu roperi-
tur , quae detevminantuv in Iwc libvo ; codd. vero DR post
pvincipium adiiciunt vadicale vel initiale et cod. fT tanlum ra-
dicale . quae adiectiva cum ])raecedentibus corrospondonl tox-
tumquo distinctiorem rcHldunt. Paulo post codd. K Q infegrale
loco integviim.

s Loctio Vat. sive creatam et incveatam , quae nimis arcta
videtur , castigatur auctoritate mss. et ed. I.

'■^ Consuito dicit lavge , quia totmn integvum iii sonsu
striclo dicit compositum ox ))artibus ; sed duao naturae . in
Cliristo faciunt tolum inlogrum socunduni Scholaslicos per
unionom hypostaticam , non per strictam compositionom. —
Vat. praemittit particulam hic et mox post sed addit etiam ,
quod hic ot alibi saopius oniiios mss. omiltiint , licet minus
congrue.

1*^ Contra auctoritatcm codd. et od. 1 loco pev civcumlo-
culionem Vat. ponit dupla nominatione , fortasse propler maio-
rom op])ositionem cum vorbis |)au]o post sequentibus rinico
vocabulo.

" Praeter fidem niss. et od. 1 repotit liic Vat. cvedibile ,
quod certe in textu suljintolligendum est. Mox codd. P Q cum
edd. 4 et 5 j)ost divevsimode satis bene addunt tamen.

12 Vat. quod de Deo non agituv pev totum in lioc tibvo ;
mss. cum ed. I conira Vat. in eo conveniunt , quod omittant
pev totum ; codd. voro R T eo ff ot od. I , (ranspositis vorbis
ot addendo tantum , suppoditant loctionom , quam in textum
roco])imus , quao et in se ciarior ost et ad amussim correspondot
propositioni minori supra in obiectione positae. Mox post tamen
cx codd. T ot 00 supplovimus de Deo , quao verba corte sub-
audionda sunt. Dein cod. F post siib.^fantiain addit ef opeva-
tionem. Pluros codd, ex repetitiono vocis siibstnnfiam decepti
pro])ositionom mutile oxhibont. Cod. K vcro totam responsio-
nem magis succinctc ita proponit: Quod ergo obiiciiur in con-
fvavium . qiiod Deus non comptecfifuv omnia . qiiae hic con-
sidevanfuv , dicendiim . quod cx lioc non scquituv , quud Deus
non sit subiectum in liac scientia , sed tanfum ( sic primitus,
postea correctum in famen ) sequifuv , qvod non est Siibiecfum

PROOKMII QIAEST. 1.

qiKxl. .liianivis non a<;;»tnr de Deo (luantuin ad sub-
stiintiam tantuni. a^'itur taincn de Deo (luantuin ad
sulislaiiliani. vel .luaiituni ad opera eius; et ideo
iion est suliiectuin ut totuin. sed ut principiuin.

i>. Qiiod oliiicitur . (piod inateria non coincidit
in unuin cuiu line: dicenduin. (juod niateria tri-
l)liciter dicitur: scilicet luateria ex (jiui , inaleria in
(jxa et initeria circa (inani; et liaec ultiina inate-
ria niajiis ' dicitur oliiectuin (piain inateria. Quando
ergo dicilur, (piod inateria non coincidit cuin fine,
venim est (ie inateria ex (ina, (piae proprie est
inatcria*. sed non de materia circa (juam, quae
proprie est obiectum: nain idem potest esse obie-
ctum babitus et finis: et Udi inodo accipitur materia
in scientia pro obieclo virlutis ' cognoscentis.

3. 4. Quod obiicitur de rebus et sifjtm, quod
sunt suliiecta omniuin scientiarum: dicendum. quod
res et signum * possunt accipi ia sua gcneralilate ;
et sic non pertinent ad scientiam specialem nec ad
librum nec ad eandem scientiam. Ppssunt ilerum
accipi secnndum qiwd induunt rationem creiUbili-s,
et sic , quemadmodum una est virtns ' et unus est
babitus de omnibus credibibbus, sive sint res sive
sint signa, ut fides, sic una est scientia specialis
de omnibus , in quantum induunt banc rationem * ,
sive sint res sive signa.

Abter potest dici . quod dupbciler est loqui de
Aiia i-oiutio. pgjmg et signis, aut absolnte, aut in relatione ad frui-

tionem sive ad ilbid. quo fiiiendum est. Priino quidem
inodo sjiectant ad speciales scientias et diversas;
secundo inodo ad unain scientiam sive doctrinam
Unde queina(bnoduin de omnibus entibus. in (juan-
tuin reducunlur ad unum priinuin ens, est una
scientia et ' unus bber. sic de omnibus rebus et
signis. in quantuin reducuntur ad unum, quod est
alpba et oinega , est una scientia.

5. 6. Qiiod obiicitur, quod credibile est obie-
ctuin virlutis * etc. ; dicendum . quod afio niodo
esl credibile obiectum virlutis, afio modo scientiae.
Civ(bbile enim, secun(bim qiiod babet in se ratio-
nem primae veritatis , cui fides assenlit propter se
et super omnia, pertinet ad habituin fidei; secun-
dum quod super rationem veritafis addit rationem
auctoritatis, j)ertinet ad doctrinam sacrae Scripturae,
de qua dicit Augustinus super (ienesim ad blteram ',
quod « maior est eius auctoritas quam humani
ingenii perspicacitas » ; sed secundum quod supra
rationem verilatis et auctoritatis addit rationem pro-
babilitatis, pertinet ad considerationem praesentis
hbri , in quo ponuntur rationes probantes fidem no-
stram. Et sic patet, quomodo dilTerenter est fides
de credibih , et libri de canone sacrae Scripturae, et
praesens scriptura. Et ideo non valel iiia'" obiectio,
qnoniam iste hber non est sic ad defensionem spei
et caritatis, sicut fidei; et ideo non est siinile.

SCHOLION

I. Siipponit Doclor So:aphiciis in his (luaeslionibus prooe-
mialibus d alibi passim, (luod tlieologia sit vcia scientia; immo
in Brexiioq. p. 1. c. 1. clicit: Ipsa soia est scientia perfecta.
Ouo sensu hoc dicatur, expiicatur 111. Sent. d. 2.3. a. I. q. 1.
.^d 4, et ibid. q. 4. — Scotus {Prolog. <i. 4.) cum Noniinaiibus
negat, theologiam in viatoribus essc p/op/vc scientiam; S. Tho-
mas rs. 1. q. I. a. 2.) vero hoc amrmat.

II. N..n quaeritur hic de subjccto, m quo est scientia , quod
cst intellcctus, sed dc subjecto, de (luo est scientia et circa
quod immediate versatur. Dicitur s^ubiectum , quia dc ilio ea
praediGUitur.dequibusagitur in illa scienlia. Licet ab auctori-

bus non raio hi termini: s)(biecti(m, obiectum et materia circa
quam, confundantur, tamen in sensu stricio obiectum scientiae
est id quod scilur, subiectum vero eius est id de quo con-
clusiones praedicanlur. S. Doctor accipit hic subiectum in sensu
striclo.

111. Circa distinclioncm, quam iiabct iii solutiune ad 2, hoc
notandum. Materia m qua voaitur subiectum sive corporale
sive spirituaie, in quo recipitur aliquod accidens: sic intellectus
dici potest maleiia, in qua recipitur scientia. Materia f.r qua
dicitur ea pars compositi, quac cum forma facit compositum.
Matcria circa quam dicitur in scientia ipsum subicctum , circa

?// (oturn , sed ut principium. Mcnlem suam S. Doctor hac dc
rc in Breviio(i. j». I. c. I. ita apcrit : Cum s. Scriptura sive
theologia sit scientia dans sumcicnlem notiliam de primo prin-
cipio secundum slatum viae... el Deus non tanttim sit renmi
prim.iin |.iiii.ipiiim et exemplar efreciiviim in crcatione , scd
oUam rcf.-ciivum iii rcdcmpiionc et perfeciivum in retributionc ;
ideo non tanliim agil de Dco creatore , sed otiam dc creationc
(ita codd. contra cdd. , (luae habenl creatore) et crealura.

> r,(.d. N addil proprie.

« Cod.i. aa a.liiin;rit rt simitiler de mntcrin in qua . .iiiae
lectio in tcxtum recipienda viderctur , si sunicienU niimero co-
dicum fiilcirelur; certe tamcn ipsji siibiiUellig.-nda esl.

' Fals;i l.-.lio Val. veiilatis loco virtutis .•iiicndatur ex mss.
cl s<'X primis e<ld.

* Cod. an salis b.'ii.' .«s/V/Hrt. Mo\ < (i.ld. ATY etc. ante
lihrum ii..n rcpolunl particulam nd , .■...!. 1 iionil vel librvm ,
c(kI. X nec ad librum unum.

5 Val., quac falso [.oiiit veritns , .•«.rrigitur ex mss. et sex
primis edd.

^ Vat. ciim rcccntiori cod. cc supcrflue liic addit scilicet
credibitis , (piod deest in anUquioribus mss. et ed. 1.

' Ex codd. A F G ni K PH S T VV etc. cum ed. I posui-
mus et loco aut. Dcindc codd. I et T post tiber bcne addunt
scilicet metaphtjsica. Mox , fere omnibus mss. et ed. I refra-
ganlibus , Vat. habel ordinantur pro reducuntur ; cod. vero
bb reducuntur ret ordinantur.

* Val. conlra mss. ct vd. I in hac propositione bis habet
mendosc veritntis loco virlutis.

^ Libr. 11. c. 5 : Maior est quippe Scrijiturae Iniius aucto-
ritas quam oninis humanl ingenii capacitas. — Dein Vat. praeler
fidcm codd. voci .^ecundum pracniiltit >T(/,- cd. I addit vero.

'" Magis placcrct, si pro illa liabcrctur alin. Vat. autcm
absque ulla mss. auctoritate post obiectio adiungit de sperabiti
vel diligibili. Circa flnem propositionis codd. inter sc non con-
vcniiint ; Val. cum cod. cc pro et ideo habct uudc ; miilli (.idd.
ut A C F G S V W X bb etc. nullam coniuncUvam parUculam
p.inunl; cod. D nec pro et ideo non ; codd. autem BDK.QII.
cxhibeni lectionem nostram et ideo ; codd. 1 T ideo.

PHOa:MlI QUAHST. II.

quod vorsatur srionlia. Ilacc uliiuia sul» (livcisi» i('S|)C((ii [xiU^sl
csse luin ohicctitin haliiuis (uiu fiuis , ul palcl iii viidUibus
Ihcologicis : v. g. (idci oliicduiu cl liiiis csl jirima Vcrilas; crc-
(litur ciiini sunnnuni venini i)iop(cr sunumiin vciiun. Cfr.
Aic.xaiulcr Ilal. Suni. p. I. (i- I. ni. '.i.

IV. In solutioiic ad 3. taiigitur (luacstio (i(^ unitate scien-
tiae tlwologicae. lianc .Noniinalcs cx suis falsis princii)iis iinpu-
gnaiit; scd cain adstruunt S. IJonavcntura, iJrcvilo(i. p. I. c. I.
Alcxandcr lialcii.sis, p. i. (]. I. m. 3. ad 4. ct 5. — Scotus ,
i. Ucport. i'rolo{^. (luacstiunc. 2. — S. Tlionias, I. Scnt. i^rolog.
([. I. a. 2; Sum. I. cj. I. a. 3. — 13. Albcrtus M. , Suin. p. i-
tr. I. (1. 3. ni. 2; I. Scnt. d. I. a. 3. — l'ctrus a Tarantasia,

1. Sciil. i'iolog. a. 2. — lUcliardus a Mcdiavilla, I. Scnt. i'rolog.
i\. 3. — .Hgidius llonianus, i. Scnt. Prolog. part. I. priiicipalis

2. (1. 3. — licnricus Gandavicnsis, Sum. a. G. (|. 3. — Uuran-
dus , i. Scnt. Prolog. q. i.

V. In solutionc principaiis (luacstioiiis aiUi^iui scliolastici
valde saltcin verbis disscntiunt. .Nonnulli allirinani , Dcuni esse
quidem subicctum tlieologiac , iion autem sub ratione DeitJitis,
sed sub ali(iua limitatione, v. g. quatenus cst restaurator et glo-
riticator (ita .Egidius U.) vel quatenus cst pcrfcctissimiis (Dionys.
Cartli). Haec vero limitatlo cx parlc subiecti non videtur pro-
babilis. — .\lexander lial. ponit tria subiccta sccundum tria ,
quae sunt in quolibct cntc complelo, scil. secundum substan-
tiam , virtutcm (poteiitiam) ct opcrationcm : primo modo subie-
ctum est Deus, secundo modo est Cliristus, qui cst virtus
Patris, tertio modo sunt opera restaurationis facta per Chri-
stum. — Scoto attribuitur scntentia , Deum sub ratione entis
inliniti csse subiectum thcologiae; attamcn cum ipse (I. Sent.
Prolog. q. 3. n. 9.) dicat: Dcum sub ratione cntis infinili aut
necessarii non legidme poni obiectum tlieologiae , scntentia eius
a Frassenio (Scotus academicus, tom. I. disp. prooem. a. 2. q. 5.)
et a Lycheto (ad loc. cit.) ita explicatur, ut in substantia cum
S. Tlioma conveniat, qui (S. i. q. 1. a. 7.) unum assignat sub-
iectum, scil. Deum sub ratione Deitatis. DilTerentia tamen inter
utrumque consislit in hoc , quod Scotus putat , hoc subiectum
Deua intclligi materialiter , uti res est et causa omnium veri-
tatum, quas virtualiler in se continet; S. Thomas vcro intelli-
git Deum in ratione /brma/i, id cst, ut scibilis vcl revelabilis,
non autem in se et subicctive. De hac differentla cfr. Caietanus
in Comment. et Macedo (Colhitiones doctrinae S. Thomae et
Scoti, Coll. 2. diir. 4. sect. 4.).

Sententia nunc communior accuratius distinguit in qualibet
scientia tria obiccta: obicctum materinle (quod in theologia
est omne a Dco revelatum) et duplex obiectum formale. Horum
alterum se tenct ex parte subiecti, de quo est scientia, et est
res ipsa, quac primo cognoscitur; hoc vocatur obiectum for-
male quod; alterum se tenet ex parte potcntiae ul ratio, sub

(|iia iiKclligimus, ct vocalur obicctiim foiiiialc //11(1. Ilac iiUima
ratioiic illac sciciUiaf!, (luac idem oi)icc(um maiciialc liabciil,
propric (listiiiginUur ct sp(!cillcantur.

l'li cx tcxtu palct, S. Hoiiavciitura alitcr ct iripllcitcr di-
stinguil subicctum Ihcologiac ct sccuiidum iiaiic disiiiiciioncni
convcnieiUcr triplcx subicctum llicologiac assignat; sic divcrsas
Ihelogorum sententias nititur conciliarc. iit notandiim, (luod to-
tinii inlcijriile cst (•oniposituni cx paitibus, (piac cum aliis
conslituunt lotiim, unde vocaiUur iiartcs intcgralcs. Tiilinn uni-
versale vcro est (luodlibct supcrius siilisiantialc siimtiim ad
suum infcrius in linca pra(;dicament;ili , iil animal ad iKimincm
et liomo ad Socratcm. Ita i'ctrus Ilispaiiiis, lionavciiturac coae-
vus , in sua Summula sujicr librum Toiiicoruni, dc locis con-
comitantibu.s. .Ncc senlcntia Scraphici coiUradicit S. Thomac, (lui
unnm tantum assignal subicctiim, cum liic subic^ctum praccise
sumat ut subiectum formale iiuod. .Non tamcii iicgat S. Tliomas,
(luod sub (livcrsis respectibus ctiam alia subiecia theologiac ra-
tioiiabilitcr assignari possint; immo lioc in utroquc loco iiifra
citato sunicicnter iiinuit. Ipsc autem S. Bonavcntura dicit in cor-
pore (luacstionis, et Deam es.se subiectum, ct Climtmn, et res et
signa vl credibile , tamen diversimodc. Unde sibi constans in 1.
conclusione ipse cum S. Thoma dicit, Dcum (!sse subicctiim
theologiae; sed hoc alitcr explicat, scil. ut subicctum radicale ,
ad quod omnia reducuntur ut ad priiicipium. H(jc Trigosus in-
telligit de subiccto f,rmali adaequato et sic Scraphicum om-
nino ad sententiam S. Thomae (rahit. Ex contcxtu (amen patet,
intclligendum esse potius de subiecto materiali, quatenus Deus
est principium , a quo omnia derivantur sive, ut dicit in Bre-
viloquio p. I. c. 1 : Subiectum , ut a quo omnia , est Deus.
In 2. conclus. sub alio rcspeclu ponit Christum ut subiectum
materiale adaequatum , per quod et de quo propinque omnia
sciantur. In 3. conclus. ponit duplex subiectum, nempe res et
signa, sed sub ratione credibilis , ct ij^sum credibile , quatcnus
veritates revelatae per rationes tiunt intelligibiles et probabilcs.
In hac ultima conclusione vocabula totnm universale significant
subiectum formale et attributionis. Trigosus, Sum. S. Bonav.
q. 1. a. 2. dub. 2; Ilauzeur, Collatio totius thcologiae, tom. I. q. I.

VI. Auctores aiUiqui de hac quaestione tractantes: Brcvilo^j.
p. I. c. I. — Alexander Hal., S. p. I. q. I. m. 3. — Scotus, i.
Sent. Prolog. q. 3; I. Report. Prolog. q. 1. — S. Thomas, i.
Sent. Prolog. q. I. a. 4; Sum. 1. q. \. a. 7. — B. Albcrtus
M. , Sum. p. I. ir. I. q. 3. m. I ; I. Sent. d. I. a. 2. — Pctrus
a Tarantasia, I. Sent. Prolog. a. 3. — Richardus a .Mediavilla.
I. Sent. Prolog. q. 6. — .ligidius Romanus, I. Scnt. Prolog. p. i,
princip. q. I. — Henricus Gandaviensis , Sum. a. 19. q. I. —
Durandus , I. Sent. Prolog. q. 5. — Gabriel Bicl , 1. Scnt.
Prolog. q. 9.

QUiESTIO II.

Quae causa formalis quive modus procedendi sit in his libris Sententiarum.

Seciindo quaeritur ^ de causa formali sive
modo agendi. Et dictum est, quod esi perscrutato-
inus et inquisitivus secretorum.

Sed contma: 1. Isaiae quadragesimo ^ : Deus dat
\d opposi- secretorum scrutatores quasi non sint.

tam. '

Per-

± Item, Proverbiorum vigesimo quinto
scrutator maiestatis opprimetur a gloria.

3. Item , Ecclesiastici tertio*: Altiora te ne
quaesieris , ei fortiora te ne scrutatus fueris.
Ergo, si ea quae Magister perscrutatur, sunt secreta,

1 Praeter lidem mss. et ed. 1 , omissis verbis Secundo
quaeritur , Vat. deinde addit huius libri. — Et dictum est, scili-
cet in Prooemio; perscrutatorius, id est rationativus sive rationa-
lis, quod vocabulum S. Bonav. sumsit ex loco iob, in principio
Prooemii posito. Constat quod, suppositis fidei principiis , per
usum rationis formatur scientia theologica , cuius obiectum , ut
S. Bonav. — Tom. I.

supra q. 1. S. Doctor exposuit, est credibile, prout transit in
rationem intelligibilis , et hoc per additionem rationis.

2 Vers. 23.

3 Vers. 27 ; Vulgata legit : Qui scrutator est maiestatis etc.
* Vers. 22.

PROa:Mll (^HAEST. 11.

sunl iiia^Mia. siuit alta ct forlia. m:\l(' M;tgisler pro-
cedil.

4. lltMii, radouc oslcnditur sic: iiioilns proce-
dcndi in p.irle scientiae dchcl csse uiiiforinis inuilu
totalis .s(i«'iiii;ie ' : scd inodiis procedeiidi in sacra
vSrijilura cst typicus cl pcr inc-duin narralionis, non
iiKpiisitionis: cuin erj^^o liher iste perlineat ad sa-
crani Scriplurain, non debet procedere impiirendo.

o. Itcin. inodus agciidi debet esse convenicns
matoriae , de cpia est: unde in principio veteris
Elliicae' dicitur: « Sciinoncs iiKiuirendi siinl secun-
duni inalcriain » : sed inaleria liuius doclrinae est
crcdiliile: sed crcdibile est supra rationeni: ergo
inodiis procedendi per raliones non convenit liuic
doctiinae.

(). Ilem. modus agendi debet esse conveniens
fh\i , ad (jiiem onlinalnr scientia: sed haec scientia,
ul dicil Magisler iii Jillcra^ ordinatur ad fidei pro-
motionem; sed raliones fidcin iion promovent, sed
evacuant : unde Gregorius * : « Fides non hahet meri-
tum, cui humana ratio praeliet experimenlnin » : ergo
talis modus conlrarialur llni. ergo non est conve-
niens. Unde et Amhrosius •' : « Tolle . inquil , argu-
inenla . ciim de fide agitur. Piscatorilms credilur,
non dialecticis ». Vanus ergo et inulilis videlur hic
modns.

Sed contra: 1. Primae Pelri tertio*': Parati ,
Fon(UmeDuO»?»i poscenti rcddcre. rationcm de ca quae in
vobis esl fide ct spe. Cum ergo inulti sint , qui fidem
noslram im|)ugnaiil. iion lantiim rationem de ea
poscuiil; ulile et congrnum videtur per raticmes
eam astriiere et modo inquisilivo et ratiocinando
procedere: ergo etc.

2. Item. Hichanliis de sancto Victore in lihro
de Trinitale ' : « Credo sine duhio, ad quorumUhet

explanationem. quae necesse est esse, non modo
probahilia , sed etiam necessaria argumenta non
deesse , licet conlingal nostram industriam latere » .
Ergo cum fidcs nostra credat necessaria, et illa ha-
beaiit rationes lateiiles, el talia indigeant perscru-
talione , ut enodeiilur * : patet quod modus perscru-
tatorius maxiine convenit liuic scienliae.

3. llem, non est peioris condilioiiis veriUis fidei
nostrae quam aliae veritates; sed in aliis veritatihus
ita est. (jiiod omnis. quae polest per rali(jnem im-
pugnari . potest et dehet per ralionem deiendi : ergo
pari ratione el veritas fidei nostrae.

4. Itein, iioii est modo fides nostra peioris con-
ditionis qiiam in principio: sed iii principio, quando
iinpugnahatur per falsa miracula magorum, defen-
debatur per vera Sanctorum : ergo cum modo impu-
gnetur per fals;i argumenta liaereticorum, debet de-
fendi per vera argumenta doctorum.

C 0 N C L U S I 0.

Modus procedendi perscrulatorius sive ratiocina-
tivus convcnit huic doclrinae , cum valcat ad
confundcndum adversarios fidei, ad foven-
dum infirmos in fide , ad delectandum per-
fectos.

Respondeo: Dicendum, qiiod modus perscruta- concinsio
torius convenit huic doctriiiae sive libro. Cum
enim finis imponat necessilalem liis quae sunl ad
finem; quia, sicut dicit PhilosophusV « Serra est
dentata , quia est ad secandum » ; sic iste liber ,
quia esl ad promolionem fidei . habet modum in(]ui-
sitivum. Modus enim ratiocinativus sive in^piisitivus
valet ad fidei promotionem , et li^c tripliciter secun-

1 C(k1. II |)iopo>iiioiu'm maiorcm sic cxliibol : wjo</»s pro-
cedendi in sricntia debet ronveuire srientiae.

2 Nnllius mss. auctoritato jKinil V.ii. primo Ethiconm.
Lcclid mss. coiilirmatiir codicc lat. f)."jG9 nihliolliccac llcj^aiis
Pahsicnsis, cjui contiiicl Aristolclis Klliicam in duas parlcs di-
striiiutam. Prima pars comiirclicndil prininm Kdiicorum lilirum
estquc translationis gracco-lalinac , iili cx vcrbo proheresis ,
(|iiod iam iii iiiiiicipio occurril , colli^.'iiur. Ilacc |)ars intidilalur
EtUica nava. Sccunda pars complcciiiiir seciindnm et trrtinm
KUiicorum lii)nim ct vocalur Elhica vetns. Vidc .lourdain : Uc-
chcrclws crili(jucs sur 1' agc cl 1' origlnc dcs traduclions latincs
d' Arisiiiic , pjg. 179, iibi cl dc liac Elhica rc/m adiungilur :
.Noii vidciiir milii, (|uo<l liacc translatio sil aclaiis mulliim anti-
(|uioris. Ibidcm cilatur alia gracco-latina translatio Kihicorum ,
(piac In o|)cril)us S. Thomac sub nominc Tinnslnlio vetns in-
vcniiur, in ca^pic (M. c. 2.1 lociis a S. nonavcnliira allcgatus
sic cxhiixnur : Scrmoncs suiil cxpctcndi sccimdum malcriam.
Similis lo(nis lial)ctur (|uidcm i. iCiliic. c. .3, (jui lamcn (>tiam in
oil. {inli(|ua Iranslalionc aliis vcrbis cxhil)clur : Dicclur autcm
uli^iuf sunicicndT , si scciindiim siibicclam matcriam manifc-
slciur. — Mox Val.. rcfraKaiiliiiiis niss. cl cd. I pro sed credibile
non lla bcnc el credihile , (|uia cst minor subsiimta. In hac pro-
pnsilionc foi-s,'in rcs|)iciiur illiid Dionysii do Div. Nom. c. I : i:ius
(piidcm (Di\iiiilalisi scicnlia cl (diitcinplalio omnibiis in\ia cs(.

^ Infra in l'r<i|ogo.

* llomil. 26. in Evang.

s Quoad lninc tcxtiim Ambrosii notamus, (]Uod ipse tam
in mss. (piam iii Vat. exhibclur sub nominc Ilieronijmi , at
falso ; non cnim in operibus S. Hicronymi habctur, scd in Am-
brosii liliro I. dc Fide c. 13. n. 84. his rcrbis profcrlur: Aufer
argumcnta , iibi lldcs quacrilur... non crcditur philosophis ,
crcditiir itiscatoribus ; iion crcdilur dial(>cticis, creditur publi-
canis. — In (juo lcxlu Vat. , iion conscnticntibus antiquioribus
mss. ct cd. 1 , antc piscnloribns j^onit pasloribus el.

6 Y(>rs. 1"), ubi Vulijata lcjjii : Parati scmpcr ad satisfa-
clioncm omni posccnii \os ralioncm dc (>a quac in vobis cst
spc. — Mox lectioncm Vat. iiliijne pro non lanlnm , in qua ct
constriictio iiroposiiionis )»crtuii)atur ct sensus ipsius non in-
tcgrc ivddiliir . cmcndamus cx fcrc omnibiis mss. faliqui ut H
IT falso habcnl ntiu lamrnj c( cd. !. Cod. li \cro bcnc cxpli-
cans aliorum codd. kTtioncm ponit rl non tnntinn. Mox cod. U
non ita l)cnc eos in.<<trnrrr loco cnm nslrnere; cl immcdiatc post
ox codd. .\F(JI1IUST clc. cum cd. I inqnisitiro pro inqni-
silnrio subsliiiiimus.

" Libr. I. c. 4. — Val.. rcliictaniibus mss. (>l cd. I , cin^a
inilium hiiius t(>xlus omiliil rcla(i\um qnne ct v(>rbum esl ,
qiiibus omissis scnsus omniiio |)(Tliiii)aIiir.

8 Pliircs codd. iil M P Z ciim (m1. I enncleenlur.

" Arislol. . II. Phys. in (liic , lcxl. 92, iibi lcgiiur: Haec
autcm ( divisio si\c scclio ) non oril , nisi scrra habcat dcntes
talcs. \'A I. dc Pariii). animal. c. ,'i: Non onim scctio scrrae
gralia facla cst , scd scrra soctlonis gratia.

1»H()()I:M1I (jlJAKST. II.

(Iiiin tria {^'onciM lioiniiiiiin. (^)iii(laiii ciiim siiiil Jidci
(ulvcrMtrii , (luidain siinl in tidr iufiniii, (inidain
vero pcrfccti.

iModiis in(|nisitivus valet priuio ad confuudcii-
ripiex uii-diiin uilrcr.snrios. Vudo Au'nis(inns nriino dc Tri-

lilas. '

nitate': Advcrsns ^Mrrnlos ratiocinalorcs clatioics
(|nain capaciorcs ralioiiihiis catliolicis vi siinili-
Indinihns congi'iiis ad dcrcnsioncin cl assertionein
rulei est utcnduin. Sccundo valct dd forcnduin. iii-
firmos. Sicut ciiini Deus (•arilateni inHrinoruin Ibvet
l»cr Iteneticia teiuporalia , sic lidein inlirinoruin fo-
vet '^ per ar^fuineuta prohahilia. Si enim inlirini
viderenl, rationes ad lidei prohahilitatein delicerc et
ad opposituin ahundare, nullus i)ersisteret. Terlio
valet ad dclectanduni pcrfcctos. Miro eniin niodo
aniina delectatur in intelli<j[endo quod perlecta lide
credit. Unde Bernardus ' : « Nihil lihentius inlelli-
giiuus, quaiu qnod iain fide credimus » .

1. 2. 3. Quod ergo ohiicitur in contrarium, di-
totatio op- cenduin , quod oinnes illae auctoritates intelliguntur
de perscrutatione curiosa, non de perscrutatione
studiosa. Nam ipse Dominus dixit Indaeis, loannis
quinto * : Scrutamini scripturas etc.

4. Quod oliiicitur, qnod iste * modus non com-
TheoioKir» petit sacrae Scripturae; dicendum ad hoc, quod
ts. scri-nher iste ad sacram Scripturam reducitur per mo-
''""^' dum cuiusdam suhalternationis , non partis princi-
palis; similiter et libri doctorum, qui sunt acl fidei
defensionem. Quod palet sic : quia non quaelibet de-
terminatio trahens in partem facit suhalternationem
scientiae, sed determinatio quodam modo distra-
hens ^. Nam scientia de linea recta non dicitur sub-
alternari geometriae , sed scientia de linea visuali,
quoniam haec determinatio quodam modo trahit ad

alia principia. (Juoniam igiliir sacra Scriptiira csl
dc crcilihiii iit ci'cdihili', liic csl ^W cicdihili nl
facto intclligihili , et hacc (hiterminalio dislraliit —
« nam (|iiod crcdimiis dcheiniis aiicloritati , et (jiiod
inlclligimiis, ralioni'» — liinc cst , (|iiod siciit aliiis
inodus (■('rtitiidinis cst iii sciciitia siii^eriori cl inli!-
riori, ita aliiis inodiis ccititiidinis est in .sacra Scri-
ptiira et aliiis in lioc lihro, et ideo aliiis modns
proceiNMidi. Kt siciit scicntia snhalternala, iihi de-
licit, rcdit ad ccrtitndinem scienliae suhaltcrnantis,
qiiae inaior est; sic etiain, ciiin Magistro delicit cer-
titndo rationis, r(3curril ad auctoritatis certitndinem^
sacrae Scripturae, quae excedit oinnein certitndinem
rationis.

i). Qiiod tu ohiicis, (piod '" dehet convenire
nuitcriae; dicendum, quod conveiiit. Kl qnod ohi'-
citur, quod credihile est snpra rationeui; veruin est ,
supra rationem qiiantum ad scientiain acquisitam ",
sed non supra rationem elevatam pcr fideni et per
donum scientiae et intellectus. Fides eniin elevat ad
assentiendum ; scientia et intellectus elevant ad ea
quae credita sunt intelligendum.

6. Quod ohiicitnr, quod '^ non convenit pni,
quia evacuat meritum ; dicendum , qiiod , quando
assentitnr propter se rationi , tnnc anfertur k/cus
lidei, quia in anima hominis dominatnr violentia
rationis. Sed quando fides non assentit propter ra-
lionem, sed propter amorem eius cui assentit, de-
siderat habere rationes; tunc non evacuat ratio hu-
mana meritum , sed auget solatium. Et primo modo
intelligit " Hieronymus , quod non siint inducenda
argumenta dialectica, quihus homo principaliter in-
nitatur, quia innitendum est auctoritati principalius
quam rationi.

^ Cap. 2 , ubi dicitur : Istis garrulis ratiocinatoribus , eia-
tioiibus quam capacioribus atque idoo morbo periculosiore
laborantibus , sic forlasse serviemus , ut inveniant aiiquid, uude
dubitare non possiiU. — Vat. contra mss. et etl. 1 in lioc textu
post ratiocinatoribus addit magis.

2 Cod. K hic addit quis , sed non bene , ut videtur.

3 Libr. V. de Consid. c. 3. in fine : Nil autem maiumus
scire , quam quae flde iam scimus.

< Vers. 39.

5 Substituimus ex antiquioribus mss. et ed. I iste pro ille

6 Id est , quae rem ad alium conceptum vel ad aiia prin-
cipia speciaiia traiiit.

' Ita antiquiores mss. (quorum aliqui ut AFGPQeecum
ed. 1 ante credibili repetunt praepositionem dej contra Vat. ,
quae habet credibile. — Mox per demonstrativum hic inteiligitur
liber Sententiarum. Cod. B addit vero , cod. 0 habet haec aw
tem scientia loco hic. Dein cod. F pro facto ponit ratione.

8 August. de Utilit. credendi c. II. n. 25 • Quod intel-
ligimus igitur debemus rationi , quod crcdimus auctoritati. In
quo textu plures codd. ut FGHT etc. cum Vat. debetur pro
debemus.

^ Vat. cum recentiori cod. cc , omittendo certitudinem ,
^egit auctoritates ; codd. B L N 0 T ee lectionem Vat. servantes
addunt et ad certitudinem ; codd. autem CDFMPQUWXZ
aa bb exhibent lectionem in textum receptam , quam praeferi-

mus eo , quod in ipsa dune species certitudinis , scilicet
auctoritatis et lationis, distinctiori modo exhibentur.

!<' Supple : modus , quod Vat. sola addit. — Cod. R obii-
citur loco tu obiicis.

'^ Hoc est , habitam investigatione naturalis rationis ct niodo
naturali , qui secundum Scholasticos a via sensus et expericn-
tiae incipit. Huic scientiae opponitur scientia infusa , sub qua
continetur cognitio fidei, utpote quac tam respectu oljiecti co-
gniti, quam i-osjiectu modi cognosccndi liomini immediate a
Deo praestatur. Cfr. III. Sent. d. 33. q. 2. — Vat. abs^iue au-
ctoritate mss. et ed. I hic addit per rationem evidentem , quam
additionem tamen nimis arctam iudicamus ; certum siquidem est
quod ratio , nisi elevetur per donum fidci , ad stricte credibi-
lium cognitionem ne quidem probabitem pertingere non possit.
Melius cod. K pro ad scientiam acquisitam ponit ratio in se con-
sideratur. — Mox plurimi codd. A B C D F G I L M P Q S T V X Y ee
sapientiae loco scientiae , quod tamen ex subnexis improbatur.

12 Supple: modus iste. — Mox ad idem subiectum propo-
sitionis servandum fide multorum mss. A F G I K R S T etc. et
ed. I praeferimus evacuat passivo evacuatur , quod habet Vat.

13 Faventibus mss. et ed. I , removimus additionem Vat.
Gregorius similiter et , quae additio , sicuti iacet , omissa scil.
qualibet interpunctione , erronea est , quia quae .sequuniur
non respiciunt verba Gregorii , sed solummodo Hieronymi. Cod.
D post inteltigit adiungit particulam et.

PROOEEMII QUAEST. III.

SCHOLION.

I. In soluL ad 4. S. IXKiior l.inj:i( nliam quacsiionem , ulrum
scil. iheologia sit scieiilio siil>nlteni(iUi, de (jua scliolae Scoli el
D. Thomae diss«Maiiiiit . quatenus eius suballei-natio intelligitur
n'S|Mviu theQhtyine bfiitonim. Scoius enim negaiivam senlentiam
lenet, sumondo subaltemiilionem in sensu slricto cum omnibus
tondilionibus , quas n^quirit .Vrisioieles (I. Posler. c. 10.); S.
Thom. vero (S. I. q. i. a. 2.) subaiternationcm alicjuam admittit.
Seraphicus autem hic kHiuitur tanium de subalternatione relate
ad s. Scriptiiram et in hac solutione omnino concordat cum S.
Thoma fS. I. (j. I. a. 2.), Scoto (hic Prolog. q. 4. et 5.) aliis^iuc
doctoribus. — De subaliernatione rcspcctu iheologiae beatoriim
cfr. Scot. , l. Report. Prolog. q. 3. a. 3. quaesliunc. 4 ; I. Sent.
Prolog. q. 4. 5. — S. Thom. , S. I. q. 4. a. 2. cum Comment.
Caietani. — H. .MIhti. , 1. Sent. d. 1. a. 4. ad ult. — Richard.
a .Med. , 1. Sent. Prolog. q. I. et 5. — .Egid. R. , 1. Senl. Prolog.
p. I. princ. 2. q. I. — Hcnr. Gand. , S. a. 7. q. 4. et seqq.
— Durand. , I. Seiil. Prolog. q. 7. et 8.

II. Cum diciiur m soiut. ad 6: Quando assentitur propter
sc nilioni ; scnsus est: quando homo non habet voluntatem ali.

quid credendi nisi proptcr rationem convincCntcm. Cfr. Sent.
d. 24. a. 2. q. I. ad 2. ct 5. — .Noiabilis cst forma locutio-
nis: « In aiiima hominis dumiiialiir riolenlia ralionis ». Ratio
enim humana, quac sc intra suos limiles angustos claudendo
induxum primae veriUitis reiicit iegitimoque suo Domino obse-
quium denegat, iusto iudicio condemnatur , ut sub iugo erroris
servire debeat.

111. In solutione ipsius quaestionis omnes doctores saiis
consentiunt, ct plurima hic dicta confirmantur Conc. Vaticano
cap. IV. de fide caih. — Bonav. Breviioq. Prooem. ; Commcnt. in
Evang. S. loannis, Prolog. n. 10. ( in I. tom. Suppl. Bonelh ).

— Alex. llal. , S. p. 1. q. 2. m. 3. a. 4. — Scot. , I. Sent. Prolog.
q. 3. in flne ; II. Sent. d. I. q. 4. — S. Thom. , I. Sent. Prolog.
q. 1 . a. 5 ; S. 1. q. I . a. 8. — B. Albcrt. , S. p. I. tr. I . q.
5 ; 1. Sent. d. 1 . a. 5. — Petr. a Tar. , I. Scnt. Prolog. a. 6.

— Richard. a Med. , 1. Sent. Prolog. q. 7. — Henr. Gand. , S.
a. 1 4. q. 2 ; a. 8. q. I . — Dionys. Carth. , 1. Sent. Prolog. q.
3. — Durand. , I. Sent. Prolog. q. 1. — Gabr. Biel , 1. Sent

Prolop

<I-

QLLESTIO III.

Utrum hic liber sive thcologia sit contemplalionis gratia , an ut boni fiamus,
sive.ulrum sil scientia speculativa , an practica.

Tertio quaeritur ' de causa finali. Et cum di-
ctum sit , quod liber iste est ad revelandum abscon-
dita , quaeritur , utrum opus hoc sit contemplationis
gratia, vel ut l)()ni fiamus. Et quod sit, ut boni fia-
mus , videtur sic.

1 . Omnis doctrina , quae est de his , sine quorum
FDD(iamenu.(.Qgf,itiQf^g non contiugit recte vivere , est, ut boni

fiamus; sed iste liber est ad cognilionem verae *
fidei , sine qua impossibUe est placere Deo nec recte
vivere , ut dicitur ad Hebraeos undecimo ' : ergo
iste lil)er est, ut boni fiamus.

2. Item , omnis doctrina , quae convenit cum
virtute in obiecto , est , ut boni fiamus ; haec per se
manifesta est; sed haec doctrina convenit cum fide
in obiecto , quia est de credibili , de quo etiam est
fides sive in quo : ergo etc.

3. Item , doctrina particularis convenit cum
totali in /ine ; sed finis totaUs Scripturae sacrae non

est tantum , ut fiamus boni , sed etiam ut fiamus
beati ; et beatitudo est optimum : ergo finis istius
scientiae est , ut boni fiamus.

Contra: 1. Magister dicit in httera *, quod finis
sive intentio sua « est theologicarum inquisitionum
abdita pandere » ; sed hoc pertinet ad eum, cuius
finis est speculatio: ergo etc.

2. Item, scientia, quae est, ut boni fiamus, per-
tinet ad mores ; sed cum theologia sit de fide * et mo-
ribus, liber autem iste de his quae spectant ad fidcm,
non de his quae spectant ad mores : ergo opus hoc
non est, ut boni fiamus.

3. Item, omnis scientia, quae est, ut boni fiamus,
est practica ; sed omnis tahs est de his quae sunt
ab opere nosiro®; sed haec non est de his quae
sunt ab opeie nostro , sed a Deo : ergo est contem-
plationis gratia, noii ul boni fiamus.

.\d oppo •
silum.

' Vat. proprio marlc omiltit Tertio qmeritnr.

* It^i piures codd. ul A I K T X etc. cum ed. 1 contra Val. ,
quac habet nostrae ; pracferimus lectionem codd. , utpote quae
csl S. Doclori familiarior el planius cxprimit praercquisitum ad
rccte vivendum.

3 Vers. 6.

* In Prolog. vide infra.

' Sulwtituimus particulam et pro non de. Dubium quidem
non lcve har in n- inKcrebaiur nobis eo , quod , cum Scholalico-
rum tcmpore IheoIogiM (■Dniniuiiiler dirta contineretur compen-
dlo«* in libro Scntcntiarum , slcuti de isto libro statim subiici-
lur, quod sil de his quae spectant ad fidem, nnn de liis qme
sprrtiinl ad morrs , ita cliam de theologia dicendum sit, (juod
sil de fidr , non de moribus. Sed conscntienlibus omnibus mss.

et cd. 1 , lcctionem Vat. mutavimus ; qua mutalione supposita,
theologia largiori sensu accipicnda cst , (jualcnus divcrsas com-
pleclitur disciplinas. — Mox plurcs codd. intcr (juos et cod. T
cum ed. 1 post iste addunt est.

" Duabus his proposilionibus consimiles habet Aristot., II.
Ethic. c. 2 ; Quoniam praesens traclalio (Ethicae) non esl spc-
culationis causa , quemadmodum aliac ; non enim flt , ut co-
gnoscamus , (juid sit virtiis , sed ut boni elflciamur. Et II.
Melaph. lexl. 3. (I. brevior. c. 1.): Speculalivae etenim (scientiae)
linis verit;is , practicae autem opus. — Sccundam huius argu-
menti proposilioncm cod. K ita cxhibel: et omnis scientia pra-
ctica est de his qvae sunt ab opere nostro , non a Deo : sed
isla scienlia non est ctc.

PROOKMII QUAEST. III.

i;{

CONCLUSIO.

Scientki fhelogica cst hahitus affcctiviis ct mcdius
inter spcculatimim ct practicum, ct pro (im
hahet tum contcmplatiom^m , tum ut honi fia-
mus , et quidcm principalius , ut honi fiamns.

Rkspondeo: A(1 intelligentiain praedictormn no-

tanduni est, qiiod perfectibile a scientia est intel-

.nteiiectus lectus nostcr. ' llunc autem contin<Mt considerare

^plici ha-

,iu perfici- tripliciler , scilicet m se, vel prout extenditur ad
affectum , vel prout extenditur ad opus. Extenditur
autem intellectus per modum dictantiset refrulantis.
Secundum hunc triplicem statum , quia ^ errare po.
test, habet triplicem hahitum dircctivum. Nam si
considerenms intellectum in se, sic est proprie spe-
culativus et perficitur ab habitu, qui est contem-
plationis gratia , qui ^ dicitur scicntia specidativa.
Si autem consideremus ipsum ut natum extendi ad
opus , sic perficitur ab habitu, qui est, ut boni
fiamus; et hic est scientia practica sive moralis. Si
autem medio modo consideretur ut natus * extendi

ad a(f'cctum, sic perlicitui' ;ih li.ihilu mcdio inter
pure spcculativuii! ct |»racticnin, (|iii complcclitiir
utnim(|U(! ; ct liic liabitus dicitiir sapicntin , (jiiae
siiiiiil dicit co^Miilioiicin (!t affectiim : Sapirntia cnini sapioMiia
doctnnac cst sccundum nomcn ctus, hccl(!siastici •.apid.i.
sexto. * llnde liic (^st contcmiilationis ^.'ratia , et ut
boni fianuis, principalitcr laiiujn , ut boni liamus.

Talis est cof^niitio tradita in hoc libro. Nain co- Conciu»io.
gnitio haec iuvat fidem, et fides sic est in intel-
lectu, ut, quantum est de sui ratione, nata sit mo-
vere anectum*. Et hoc patet. Nam haec (^f,'nitio, quod
Christus pro nobis mortuus est, et consiinil(3S, nisi
sit liomo peccator et durus, movet ad amorem; non
sic ista : quod diameter est asymeter costae ^

Concedendum ergo, quod est, ut boni fiamus.

1. Quod obiicitur, quod * est ad pandendum soiutio op-
abscondita; dicenduin, quod ibi non est slatus ,'""""^"'""
quia illa revelatio ordinat ad aflectum.

2. 3. Quod obiicitur , quod non est de moribus
nec de his quae sunt ab opere nostro; iam patet
responsio ad illud * , quia ipse loquitur de illa quae
proprie est, ut boni fiamus, ut de practica.

SCHOLIOK

I. Haec quaestlo communiter sic proponitur: utrum theo-
logia sit specuiativa, an practica? Attamen, stricte loquendo, inter
hunc el illum loquendi modum est differentia. Nam proprie
practica est notitia, quae per se est ordinabilis ad operationem ;
et in hoc sensu S. Doctor negat , theoiogiam esse practicam
(ad 2. et 3.). Sed ut boni fiamus per directionem ad finem
ultimum sive per inflammationem afiectus, hoc inter specu-
lativas scientias propriissime convenit theologiae.

II. In corp. tangitur quaestio inter scholasticos agitata, utrum
theologia sit sapientia , quod communiter affirmatur , cfr. Alex.
Hal. , S. p. I. q. I . m. I . — Scot. , I. Scnt. Prolog. q. 3. —
S. Thom. , I. Sent. Prolog. a. I . q. 3 ; S. I. q. I . a. 6. — B.

Albert.,1. Sent. d. 1. a. i. ad I. — Richard. a Med. , I. Sent.
ProJog. (j. 5. ad 3. — .Egid. R. , I. Sent. Prolog. p. 2. q. 1 .
— Petr. a Tar., 1. Seiit. Proiog. q. 1. — Heiir. Gand. , S. a.
6. q. 2. — Durand. , I. Sent. Prolog. q. 1. in finc.

111. In ipsa solutione quaestionis cum Seraphico Doctore et re
et modo loquendi conveniunt Alex. Hal. , B. Albert. , Petr. a Tar.,
/Egid. R. , Thom. de Argentina. S. Thom. in Commentar.
in Sent. loco infra cit. simpliciter dicit : Ergo ( scientia sa(!ra )
non est practica , sed speculativa ; in Summa vero : Com-
prehendit sub se utrumque, magis vero est speculativa quam
practica. Haec uitima solutio parum distat a doctrina Seraphi-
ci , quod patet sic.

1 Hoc est, intellectus est subiectum aptum perfici a scien-
tia. — Vat. , refragantibus mss. et ed. I , ponendo perfectibilis
transponit verba a scientia post noster.

* Vat. praeter fidem mss. et ed. 1 , transponendo quia
cum praefixa particula et, in principio huius propositionis ali-
qualiter respectum considerationis immutat. — Mox cod. X per-
fectivum pro directivum , et plures codd. ut C F G L R S etc.
corrupte ductivum.

3 Vat. minus bene quae. Simile recurrit in sequenti pro-
positione , in qua Vat. habet haec pro hic ; utrobique tamen
contra maiorem partem mss. ut ACFGHKMPQSTUWZ cc
ee ff et ed. 1 .

* Codd. K et Z , sicuti in praecedentibus , consideremus ut
natum. — Mox ex mss. et ed. 1,2,3,6 castigavimus men-
dum Vat. legentis effectum pro affectum.

5 Vers. 23 , ubi Vulgata transponit est post nomen. —
Sensus est : sapientia secundum etymologiam tempore S. Do-
ctoris communiter receptam idem est ac sapida scientia , sive
scientia , quae dat saporem. Cfr. Alex. Hal. , S. p. I. q. I . m.
1 ; S. Bonav. , III. Sent. d. 35. q. 1 . — Paulo supra ante
simul Vat. contra fere omnes codd. et ed. I quia loco quae.
— In principio sequentis propositionis sub demonstrativo hic
subaudi habitus; ed. 1 habet haec , quod refertur ad sapientia. —
Mox cod. K cum ed. 1 satis bene principalius loco principaliter.

6 Codd. I et T et fides ticet sit in intellectu , tamen
quantum est de sui ratione , nata est movere affectum ; lectio
non spernenda. — Mox cod. X pro Et hoc ponit Quod sic.
Dein ex fere omnibus mss. et ed. I hic restituimus particulam
quod, quae decst in Vat. , sed modo loquendi Scholasticorum
magis congruit ; e contra paulo infra post amorem expunximus
fide mss. et ed. 1 in Vat. addita verba et devotionem.

' Id est , diameter quadrati est incommensui-abilis lateri ,
quae sententia occurrit in IV. Phys. Aristot. , ubi iuxta anti-
quam versionem impressam Venetiis 1489 studio Bernardino
de Tridino , textu 1 20. ( ed. Paris. c. 12.) sic legitur • Quoniam
neque quod non est , erit in tempore , ut quaecumque non
contingunt aliter esse , sicut diametrum esse lateri symetrum.
Et ibidem iuxta translationem arabico-latinam : Illud quod
impossibile est, ut sit aliter, ut diametrum esse symetrum co-
Stae ( TTiv oia[j.£Tpov elvai tt) TiXeupBc (ju[A|j.£Tpov. ). Pro quo
textu in Vat. habetur circulus vincit diametrum, sed obstant
codd. et ed. 1.

8 Subaudi hic et in principio sequentis responsionis: liber
iste , vel , scientia praesentis libri.

9 Vat. contra mss. et sex primas edd. , perturbata propo-
sitionis constructione , h ibet duo ultima pro illud. Immediate
post plures codd. ut CFHLOQ etc. minus bene quod loco quia.
— Mox post illa supple cum Vat. scientia.

PROa:Mll OIAEST. IV.

1. lleniuo admiuii practer sciomiam s|M'cula(ivain rl ina-
cticam u-ruum memlirum, quixl simul uu-um(iuo coiilinet. Licet
Scoius (Prol»»jj. «i. i.) de liac (li\isiune male seiiliat , taiiicn fcre
ab omnibus et rjtionaliiliter aclmiltitur et beiie ilcrciulitur ab
.t?i<i. Uom. loc. cit. Ita liabiliis ilieulo{;icac scienliao, cum sit su-
IHTioris or»linis, quia fuiulatur in principiis lidei , (juae impe-
ralur a \oluniaie ei iiiM>l\il inclinaljoncni in ncum, xidelur esse
eminenier .•ipeculativ us ei aiiciuo modo iiraclicus; iiabet enim
\irtuiem et intelloclum illuminandi el alTectuin innanmiandi.
rndo saltcin in si-nsu largo haec scicntia potest aiipellari pra-
ciitM . lieet ex parle obiecti iion immcdiate dirijjat operalio-
nem, quia ox pario finis de sui raiione inciinat ad ainoiein Dei.
Pro explicaliono serviie puiest 111. Sent. d. 2.3. a. 1. q. 2.
in corp.

2. Si S. Thumas dicit, (luod liieologia sit magis spccula-
tiva quain praciica, lioc \eruin esl , si consideratur ex parle
obiecti; et hanc lationcm etiam S. Bonavontura satis innuit, cum
in solul. ad 2. el 3. neget, quod hacc scientia sit practica in

sensu slricto. Si vero Seraphicus afllrmat, quod sit « princi-
palitor, ut boiii liamus » , hoc iterum verissimum est, si spe-
clatur eius fiim , (pii cerio magis est, ut buni fiamus, quam
ut tanluin di^iiia s|)eculenuir.

3. S. nonaventura hic thooiogiam expresso non nominat scien-
i\m\ (iffectirnm ; \xnwn lertium membrum divisionis, quod spo-
culaiiNum et practicum in se complcctitur, non iiiepte cumB. .U-
bcrto aIiiS(}uo anti(juis hoc vocabulo distingui potost, altendendo
lincm principalom , qui est caritas in alTectu. -Nam a fine principali
aliciua res nomen bene sortiii polesl. — Oe duplici genere cogni-
lionis, scil. s|)cculati()nis ct devoiionis, cfr. 111. Sent. d. 33. q. 1.

IV. Do tota quaestione: Alex. Hal. , S. p. 1. q. I. m. I. et 2.
— Scot. , 1. Seiil. Prolog. (j. i. — S. Thom. , I. Sent. Prolog.
q. I. a. 3; S. 1. q. I. a. i. — B. Aibeil. , S. p. I. Ir. I. q.
3. m. 3 ; I. Sent. d. 1. a. i. — Petr. a Tar. , I. Sent. Prolog.
a. i. — Bichard. a Med. , Prolog. q. i. — Henr. Gand. , S.
a. 8. q. 3. et seq^i. — Dionys. Carth. , I. Sent. prolog. q. 2. —
Durand. , 1. Sent. Prolog. ([. 6. — Biel, I. Sent. Prolog. (j. 12.

QU.EST10 IV.

Quac sit caiisa efficiens sive auctor huius libri.

Poslremo ad maiorem evidentiam potest quaeri *
de caiisa cffciente. Et dicitur fuisse Ma<,MSter Petrus
Lombardus, Parisiensis Episcopus. Sed (juod non de-
beat dici auctor liuius libri, videtur ^

1. II le solus dicendus est auctor libri, qui est
Ad opposi- doctor sive auctor doctrinae: sed, sicut dicit Augu-
"^" slinus in libro de Magistro ' : « Solus Christus est
doctor » : ergo solus debet dici Imius libri auctor.

-2. Item, sicut dicit Philosophus in Ethica ve-
teri ' : « Non quicumque facit grammaticalia vel mu-
sicalia, debet dici grammaticus vel musicus, utpote
si faciat casu , vel fortuna , vel aho supponenle sive
diCente » ; sed Magister hoc opus composuit ex aliena
doctrina , sicut ip.se dicit in littera ' , quod « in hoc
opere maiorum exempla doctrinamquc reperies » :
ergo non debet dici auctor.

Si tu dicis^ , quod non tantum hic est doctrina
Sanctorum , sed etiam sua , ratione cuius debet
dici auctor ; contra : « .\ maiori et digniori debet
fieri denominatio '» : sed Magister dicit, quod « pau
isper vox sua insonuit, et tunc a paternis limitibus

non discessit » : ergo non deberet iste liber dici esse
Magistri.

Contra: Constat quod Deus hoc opus nonFundamt
scripsit digito suo, ergo habuitalium, creatum au-
ctorem"; sed non est dare nlium iiisi Magistrum.

Item , si auctoritas Magistri in hac causa reci-
pitur , ipse dicit in littera ^ : « In multo labore et
sudore hoc vohimen , Deo praestante , compegimus » :
ergo videtur,quod ipse fuit auctor praesentis libri.

CONCLUSIO.

Petrus Lombardus , Episcopus Parisiemis,
est auctor huius libri.

Respondeo: .\d intelligentiam dictorum notan-
dum, quod quadruplex est modus faciendi librum. QnadnKi
Aliquis enim scribit aliena *% nihil addendo vel mu-"''endi ]
tantlo; et iste mere dicitur scriptor. Aliquis scribit
aliena, addendo, sed non de suo; et iste compilator
dicitur. Aliquis scribit et aliena et sua, sed aliena

* SulTragantc nulio codice , Vat. , omissis praecedentibus
vcrbis , incipil ab islis: De causa.

* VaL adiungit sic , quod tamen dccst in mss. ct sex pri-
mis edd.

' Cnlligitur ex c. I i. Cfr. eliam Expus. in Epist. I. S. loan.
Trarl. i.

* Vcrba Aristotelis (11. Elhic. c. i.) iiixta anli(juam Iranslalio-
nom in operibus S. Tliomac (Parmac !S67) sunl : Vel neque in
arlibus iLi (res) se Iiabel ? Cunlingil enim grammalicuni ([uid
facere a casu el alio suppusilu; lunc igiliir grammalicus, si
grammaticum quid faciat et grammaticc. — Vidc supra (j. 2.
arg. 5. ad ojip. — Val. soia jiosl Klhica omitlit vrtrri. —
Codd. ILNf)VX rrl rlocentr pro .sivr (licrntr.

'■> In Prulogu. — Kx niss. et sex |)rimis edd. subsliluimus
sicxit loco mm et mox sujiplevimiis omissum qtiod.

" Plur(>s codd. AIIIKT elc. dicnx.

"> ,\ri<lul., II. de Anim.i lc\l. iO. (c. i.): A finr npprUdvi
omnia JHntum rst. Fincm aiilcni Arislul. diversis in jocis (II. Pliys.
lcxL 23. clV. Mclaph. toxL 3.) dicit cssc optimum rd. — Verba

Magistri mox cilata ^ide infra in Projogo. Vat. praoter fidem
mss. et cd. I in prima iiarle vcrborum Magistii post quod ad-
dit si et ullimam eorum partcm ita cxhibet: non tamen a pa-
trrnis limitibus (liscessit. Scd notandum, quod S. Doclor saepe
sacpius vcrba sivc Magistri slvc S. Palrum non verbolenus, sed
lantum ad sensum recitel. — Mox cx pluribus codd. CFGIKL
RST etc. deberrt posuimus pro debet.

8 Vat. cum recenliori cod. cc, omisso creatum, non bene
habet doctorrm pro nuctorem , antiquioribus mss. et ed. I rc-
luctanlibus.

^ In Prologo; vidc infra. — In jirima proposilione huius
argumenli post Itrm ex antiquioribus mss. et e(L I adiecimus
si el dein substilnimus cnusn yivopnrte, quae KtMo iam ex islo
adagiu : .Nemu iii i^rujiria causa (>sl iudex, |)racfcrcnda a idclur.
— Mox post recipitur in VaL addilur ideo cum, quod abest a
mss. et ed. 1.

'0 Val. et rcccnliur rud. cc non cohaerenlcr cum consequcn-
libus liabent nlirwtm mntrrinm, obiiilenlibus anIi(|uioribus mss.
el ed. I .

PHOOIwMll gUAEST. IV.

MKiusio. Magistci-

laimiiiam prinripalia, ol siui lanKiiiaiii aiincxa ad
evidcnliain; cl islc diciliir vomuwutalor , non aii-
(ior '. Aliipiis scrihit cl siia ctalicna, scd sua lan-
(piain piincipalia, alicna lanupiain anncxa ad con-
lirmalioiicin; ct lalis dclui dici anclor. Talis fiiil
(pii ^ scnlcnlias siias poiiil ct 1'ali'mn
scntcnliis conririnal. Unde vere debet dici aiiclor
liuiiis lihri.

1. Quod erjj;o ohiicitiir, (jiiod soliis Christiis
luUoop. est doctor et auiior: diccndnin. (piod sicut dicit
Augustinus in lihro do l)o(irina christiana " . doccrc
esl duplicitcr, sicut dicitur diiplicitcr ali(piis faccre
vidcre. Alilcr eniin farit vi(l(M-e qui visuin rcslitnit,
aliter, qui visihilc di<.iito oshMidit; ct ■* primuin facit
Deus, secundiim homo. Similitcr alitcr docet qui
scientiam , quam hahet in anima •', vcrho vel scripto
offert vel ostendit, aliler, qui liahitum scientiae im-

primit; ntcrquc taincn dicitnr doctor (i auctor, sed
I)(Mis |irinci|)aliiis; si(' " iii pioposito.

'■2. Qiiod ohiicitiir . (piod lccil ' lihriim , alio
siippoiHMitc; diciMidiim. (jiiod iioii idci) diciliir faciM'c
ali(piis, siippoiKMiti! alio, (piia*' ah alio didicit —
tiinc (Miiin pauci essiMit do(iorcs V(i ^rammatici —
scd si omiiino sci(Mitia cius dep^Midii ah alio. ita
(piod iion hah(i liahitiim iiitra, siiMit illi (pii raciiiiil
honum lalimim, ipiia alii cis " dixerunt, sed ipsi
iynorant arteni; Ikjc inodo iion fiiit Maj^ister. Nam
ascicnlia, (jiiam ac(piisierat lon<<o tiMiqiore vel lahore,
hoc opus com|)()siiit (i per doctrinas Palriim suas
sentiMitias '" conlirmavil. Kt qiiod sunt ihi inulta
dicla aliorum, Ikh; non toilit Ma<,'isli'o auctoritalem,
sed potius eius auctoritatem conrirmat " et Imini-
litatem coinmendat.

:;x—

1 Sequimur codd. R T X ce nddendo non aiictor. quae lectio
ct ex se ct cx subnexis probatur, insuper cx falsa iectione mul-
torum codd. ut ABFHIMVWYZ aa bb cc ff cum cd. \ et
auctor confirmatur.

2 Fide mss. et cd. 1 mutavimus quoniam in qui. Mox plu-
rcs codd. ut FIIIOTIJ aa ct cd. I per Patrum sentcntias.

3 In Prooemio, ubi liaec Augustini sententia quoad sensum
vcrborum invenitur.

* In Vat. deest particula et a mss. ct ed. 1 exliibita.

5 Falsam iectionem Vat. et cod. cc alium pro anima emen-
damus ope aliorum mss. et ed. I.

6 Substituimus ex codd. DFHR aa ee et ed. I sic loco
sicut; quae lcctio sinccrior nobis videtur co, quod per particu-
lam sic applicatio gencralium principiorum in praccedcntibus
nondum facta, sed iam facienda melius indicatur. Codd. D ee
et ed. I addunt est.

' Subaudi: Magistcr.

8 Codd. DCDGIIKOSUV ee fT cum ed. \ qui pro quia,
Cod. A quae, sed non bene propter supcrius positum non itleo.
Paulo post Vat. contra mss. et cd. I dependeat pro dependet et
habeat loco habet.

9 Lapsum librariorum in Vat. ei pro eis emendavimus;
paulo post reposuimus fuit loco fecit librum istum auctoritate
mss. et ed. I.

1° Codd. FOX per doctrinas et Patrum sententias; Icctio
non spernenda , a qua codd. II S V et ed. I in eo tantum disce-
dunt, quod omittant particulam et. Cod. R per cathoticas Pa-
trum sent niias.

" Non ita bcne Vat. cum reccnfiori cod. cc omittit con-
firmat, quod tamen in antiquioribus mss. et ed. I habetur.

rROLOGUS MAGISTRI

IN LIBROS SENTENTIARUM

iic«'ve*riut Cupiontos ali(iiii(l dc penuria ac lenuitale noslra
tis, et odiiim cnij^ p;,upe|.(.i,l;i jn «razoplivlacium Doniini miltere *

haereticae ' ' "" .

praMuiis ardua scandcre, opus ultra vires nostras agcre prae-

MaL'istrum . ,- • /■ i • i i •

moveni ad sumsimus , consummationis fiduciam lal)ons(iuc mer-
^^rm^^hoc" ccdcm in Samarilano ^ statucnles, (lul, prolatis in cura-
"''"'■ tioncm semivivi duobus dcnariis, supcrcroiianti cuncla
reddcre jirofcssus est. Dclcctat nos veritas pollicentis,
sed tcrrct immcnsitas laboris : desidcrium hortalur pro-
ficicndi, scd dchortatur innrmitas dcficicndi, (piam vin-
cil zclus (lomus Dei. « Quo ^ inardcsccntes, fidcm no-
stram advcrsus crrores cariialium atque animalium
hominum » Davidicac turris dypcis munirc vcl potius
munitam ostendere ac Iheologicarum iiuiuisitionum
ahdila apcrirc ncc non et sacramcntorum ccclesiasti-
corum pro modico * intelligentiae nostrac noliliam Ira-
dere studuimus, « non valenles studios(u-um fralrum

votis iurc resistcre, eorum in Christo laudabilibus stu-
dils lingua ac slilo nos scrvirc flagitantium , quas bi-
gas in nobis agitat Christi caritas * ».

«Qnamvis' non ambigamus, omncm humani eloquii
scrmonem calumniac atquc contradictioni aemulorum
scmpcr fuisse obnoxium, quia, disscnticntibus volun-
tatum motibus, disscnticns quoque fil animorum sen-
sus » , « ut, cum omne dictum veri ratione pcrfcctum
sit, lamen, dum aliud aliis aut videtur aut complacel,
veritali vel non inlcllcctae vcl olTcndenti ® impictatis
crror obnitatur, ac voluntatis invidia rcsultct » , « quam
Deus Iniius saeculi operatur in \\V\s di//ide7Uiae /i/iis^ ^
qui non rationi voluntalcm subiiciunt ncc doctrinae slu-
dium impcndunt, sed his quae somniarunt sapientiae
verba coaplare nituntur,non veri, sed placiti rationem
sectanlcs, quos iniqua voluntas non ad inlclligcntiam

' Ediliones et codices, quos contulinius, aut omiltunt hanc
epigraplicm , aut varie exhibent ; cumquc non sibi constent ,
nihil est cur in ea aliquid immutemus. Editores Vaticani , editio-
nem 2 socuti, hunc proloj^um in tres partes diviseninl, singuias
singulis litniis distinguentcs, at ronlra lidem omnium codicum
nec non aliarum editionum, quorum auctoritatc divisionem su-
stulimus, titulis contractis et in marginem reiectis. Ipse S. Bona-
venlura in CommentJirio hunc prologum in duas partes princi-
pales dispertil in margine noUitas.

* Respicilur illiid l.uc. 21, 2; et Marc. 12, 42. — Mox post
verbum scnn/lrre in sola ed. 8 addilur coniunclio et.

3 Alliidilur ad Luc. 10, .35.

* Haer verba , paucis mutalis vcl transpositis a Magi-
slro, ita lcgunlur apiid Augusl. III. de Trin. n. I : « Pro studio,
quo fld<!m nostram adversus errorem carnaliiim et animaliiim
hominiim niiiniri inardcscn, neccsse csl mc pali ». Omncs codd.
cl cdd. ciim. Val. legiinl nUiur pro et. Krnirnn vcro pro er-
rore.H habet cum Augustino etiam cd. 2 , (piam tiimen , con-
tradiccnlibus omnihys codd. ceterisquc cdd., s(j(|iii non licel, cum
pcrfamiliarc fiicrit Magislro vcrha, qiiae aliimdc accipit, in
usum suum mutiirc, ca jicr varios casus innccleiido, transpo-
nendo cl minuendo, vel dc suo alia interponcndo ct addendo.
Quod non semel lectorihiis ohservandi occasionem dabimus.

5 Cod It cum omnihiis edd. Icgil pro moihilo , rcfragan-
libus (><mIiI. .\ C I» E ciim aliis pliirimis, qiKis l-loreniiac cl
Palaviac consiiluimus. In cod. I) manus altera sacciili XV. .scri-
psit ad marginem prn mndiilo : glosscma, quod forte in aliis
mss. a margine in textiim irrcpsil ct indc in cdilis ohliniiil.

" Augusl. loc. cit. «... fraliihiis aiilcm iitin valcam rcsi-
slere, iuro, quo eis ser\ns faclus sum , llagilanlihiis, iil coiiim
in Chrislo laiidahilihiis sliidiis lingiia ac slilo meo, qiias higas
in mc carilas agiUil, niaximc scr>iam ».

' Hilar. dc Trin. lihr. x. n. 1: « .Non cst amhiguum, om-
nem humani eloquii sermoncm conlradictioni obnoxium sempcr
fuissc: qiiia dissentientihus voluntatum motibus , dissentiens
(luoque fit sensus animorum ; ctim advcrsantium afrc^nione com-
pugnans , asscrtionibus liis, quihus olTenditur, contradicit. Quam-
vis enim omnc dictum veri ratione perfectum sit, tamen, dum
aliud aliis iiiit vidctur, aut complacet, patet vcritatis sermo
adversanlium rcsponsioni : quia contra vcritatcm aut non intel-
leclam ;uil ofTcndentem vel stiiltac vel vitiosae voluntatis error
obnitiliir. Immoderala cnim est omnis susceptarum voluntalum
pertinacia; et indeflexo motu adversandi sludium persistit, ubi
non riitioni voluntas siibiicitiir ncc studiiim doctrinac impendi-
tur, scd his quae volumus rationem conquirimus, et his quae
studemus doctrinam coiiptiimiis. lamquc nominis potius quam
nalurac (Tit doctrina, qiiae fingiliir: ct non iiim vcri manebit
nilio, scd placiti , quam sibi volunlas m;igis ;id dcfensioncm
placcnlium coaptaverit, non (juae volunUilis inslinctum per in-
tclligcntiiim veri iation;ibilis incitabit » . Dcin post verba pla-
centium incitat, lotidem omissis qiiot attulit, seiiucntia usque ad
foedere beUant cx cod(Mn Ililario ihidem n. 2. p;issim exccrpsit
M;igistcr. Tum ;id liil;ir. n. I. rcdicns , ut pauca illa: Intcr
veri namque usquc tuetur, iiccipial, ubiquc pro more suo
etiam in iis , (|u;ic accij^it , ali^piid demit , mutiit inlcrix)-
lat(]uc.

* Viil. malc et contra codd. ct fcrc omncs edd. addit et
antc impietatis , et mox legil obnititur et resultat.

^ II. Cor. 4, i. ct Eph. 2, 2. — Vat. sarculi huius pro hitius
saeculi. scd rcnilciilihiis omnihiis mss. cum cdd. I , 8 ntquc
ip.so sacro lcxtu , ct mox posl fitiis adiungil suis contra codd.
ct edd. omnes el Ipsani Vulgatam, ubi lcgitur: opcratur in
filins difjidentiae.

CAnTLLA IMUMl \A\m.

vorilalis , sed :i<l (lclVnsioiuMii ' |tl;ic(Milimi) incilal , noii
(l03i(lcr;nilcs (loccri vcriliihMn , scd ;il) c;i (id pihn/ds
conrcrtoilcs (iikUIiuii '. (Jiioi iini prolcssio csl in;ij,Ms pla-
cilii (|uain doccnd;) coiuiiiiicrc ncc doc(Mi(l;i dcsidcrjirc,
scd dcsi(l(M':»lis doclriiKiin co;ipl:irc. llnhciit nitioncin
sdpicnUiu' in supcrstitionc'^: i|ni:i lidci dclcclioiKMii sc-
(liiilnr li\|)0(Misis nicii(l;i\, iil sil \(d ' iii \(Ml)is |)icl;is,
(|ii;iiii ;iniis(MMl coiisci(Mili;i , ips;iin(|iic slniiil;il;ini picla-
tciii oinni ' v(M'l)oriiiii iii(Mi(l;icio inipi;iiii rcddiiiil , r;ils;io
doclrinao instiliills fidoi s;iiiclil;il(Mii corriimpcrc ino-
lientos ;inrinni(pic priiriiiincm snb novollo sui dosidcrii
dogmalo aliis inii^MOiilcs , (pii contcnlioni slu(loiil(^s
coiilra vcril;il(Mii siiic lo^MhM-c bolhint». « liilcr vimm ii:im-
(pio asscrlioncm ol phicili ddcjisionom porlinax puij;na
osl, dum so ol " vcrilas lonol, ol so volunUis orroris
luolur ». Ilornm iiiilur ol ' Doo odihilom ooolosiam ovor-
lcro at(]uc or;i oppihirc, iio virus lUMiuiliac in alios cl-
lundoro (pio;uit, ot luccrii;im vorihilis in o;iii(lol;il)ro
oxall;u'0 volcnlos^ in hihoro iiiullo ac sndoro hoc volu-
mon, Doo pr:iosl:iiilo, compoiiimiis c\ loslimoiiiis vori-
latis in aolernum luiKhilis, in (nuiliior lihros disliiiolum.

Ii) (pio imiiorum c\(Mnpl;i doclriii:im(pic rcp^Mios",
in (pio pcr (l(Miiini(';i(' lidci siiK'cr;im prolcssioncm vi-
p(M'c:ic (lo('li'in:ic h';iii(lnlcnli;mi prodidimns, ;i(liliiiii dc-
moiisli':in(l:ic \(M'il:ilis complcvi ikm' |)criciil() impiao
prorossionis insorti'", l(Miip(M':it() intiM' uliiiiiKpic modo-
r:iinino uUmiIos. Siciihi vcro p:ii'iiiii vo\ iioslr:i iiiso-
nnil " , iioii :i |);ilcriiis disccssil limilihiis. « Non i'.'ilur
dchct liic hihor ciii(pi;im pi^M'() vcl imiiliim docto vi-
dori sii|)(Mllniis, ciiiii miillis impi^ris miillis(pic indoclis,
inlor (pios oli;iin mihi, sll nocossarius '^ », hiovi vo-
Inmiiio coniplic:ins l':ili'iiin s(Mil(Miti:is, ;ipp()silis coriim
loslimoniis, ut noii sll necesse (luaoronli lihrornin iiii-
in(M'osit;il(Mii ovolvoro, cui l)rovit;is co11(M'I;i '' (jiiod
(pi;ioi'ilur oI1(M'1 sino hihorc. « In hoc ;iiiI(mii lr;i('l:ilu
noii soliim piiim loctonMU , sod oli;mi lihcriiin cor-
roctorom (losidoro, maxinio iihi proluiKhi voi's;iliir vc-
ril:»Us (piaoslio, (puw' iiliii:im lot li:il)(M'ot invontoros ,
(piot li;il)Ot c()iiti':i(lictoros 'S). Ut anlcm (piod (pnioriliir
hiciliiis o('(Mii'ral, liliilos, (piihiis siniiuloriim lihrorimi
ca|)ilula dislini^uunliir, pr;KMiiisimus.
Explicit prologus.

INCIPIUM CAPITULA PlllMI LIBIU SENTENTIARUM

DlSTINCTIO I.

Cap. 1. Oninis doctrina cst dc rebns vel de signis.

II. De rcbus , (luibiis fruendiim cst vcl utcndum , et dc

his qujic fruuntur ct '* utuntur.

III. Quid sit frui vd" uti.

DlSTINCTiO 11.

Cap. I. De Trinitatc ct Unitnte.

II. Quae fuerit intentio sciibentium " de Trinitatc.
IIL Quis ordo sit servandus , cum dc Trinitate agitur.

IV. De testimoniis vctcris Testamenti , quibus Tiinitatis my-

stcrium declaratur.

V. De testimoniis novi Testamenti ad idcm pcrtinentibus.

DlSTINCTIO III.

Cap. I. Dc cognitionc Creatoris pcr ri'caturas, in <iuibus Trini-
tatis vcstigium app;u'('t.
II. De imagine ct similitudine Trinitiilis in anima liumana.

III. De similitudinc crcantis ct creatae " trinitatis.

IV. De Trinitatis unitate *".

DlSTINCTIO IV.

Cap. I. Utrum Deus Patcr se Doum gcnuerit^'.

II. Utrum Trinitas de uno Deo praedicctur, sicut unus Deus
de ^^ tribus personis.

DlSTINCTIO V.

Cap. I. Utrum divina esscntia genuerit Filium , \g\ genita sit a

1 Solus cod. E hic addit sibi.

2 II. Tim. 4, 4.

' Coloss. 2 , 23 ; Vulgata : Quae sunt rationem quidem
liabentia in superstitionc. Cctcrae edd. et omncs codd. rclati-
vum qme supprimunt eiusque loco punctum ferunt post coa-
ptare , dum Vat. et ed. 4 legunt coaptare, quae habent.

* Vat. omittit vel , (juod restituimus ex Hiiario , ex omnibus
codd. et edd. , cxcepta i. Mox pro amiserit lcgitur amisit in
cod. D et amiserat in ed. 2. Utrumque respuunt cum Hilario
ceteri codd. et cdd.

5 Codd. .\ B E et cdd. I , 8 male omniiim pro omni.
^ Codd. D E liic male praetermittunt particulam et.
' Solus cod. D cum cdd. I, 2, 3, .'5, 7, 8, 9 omittit et.
Utraque lectio bona , sed facilior sine et.

* Respicitur Matth. 5, IS. — Mox deest hoc in codd. .\ BC
et in edd. I , 8. Deinde codd. D 1" et quatuor libris pro in
quatuor libris.

^ Cod. E invenies.

'0 Solummodo Vat. et ed. 4 incerti pro inserU.

" Edd. 2 , 9 , 10 insonuerit. Tum cod. B bene post non
adiungit tamen ; deinde cod. .\ liminibus pro timitibus.

^* Ex August. de Trin. III. n. I , quibusdam omissis et
nonnullis addilis; in quo textu superflue et contra originale
codd. A B D E cum edd. I , 4 , 5 , 6 , 7 post etiam addunt et.
S. Bonav. — Tom. I.

'3 In Vat. ac edd. 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 9 nec non cod. .\ de-
sideratur collecta. Paulo ante legitur revolvere pro evolvere
in ed. 1.

^* Paulo aliter apud August. ibid. n. 2, cuius intcger locus,
cum sit brevis, dcscribitur : Sanc cum in omnibus littcris
meis non solum pium lectorem , sed etiam libcrum correctorem
desiderem, multo maxime in his, ubi ipsa magnitudo quae-
stionis, utinam tam multos inYcntores habere possct, (luam mul-
tos contradictores habet.

'5 Hanc tabulam exhibemus, adliihitis 19 codicibus mss.,
quos in Prolegomenis cap. 3. indica\ imus. Addidimus autcm di-
stincliones, ad quas referuntur Ciipitula.

1« Codd. CFPQRST vel.

^'^ Cod. B et. Particula vel a scriptoribus sequioris latini-
latis crebro usurpatur in sensu copuliitivo.

1* Cod. I scribendi.

15 Cod. E creaturae et cod. L pro creantis habet creatoris.

*o Codd. ABGL: De Trinitate et UniUite, sed perperam ,
tum quia eiusmodi titulo inscribitur I. priiecedentis dist. capitu-
lum, tum quia in praescnti capitulo agitur praecijiue dc unilate
Trinitatis.

21 Codd. GHLM addunt an alium Deum.

" Cod. D in, sed male.

CAIMTrLA 1'HIMI LIHHI.

11.
III.

C.4P. I.
11.

Cap. 1.
II.

VI.
VII.
VIII.

Cap. I.

II.

111.

IV.

Cap. I.

II.
III.

Cap. I
II

Piiin' , M'l (If ipsii milu.s .>ill Filius , vel Spir)(us

s;in(-(us promlcns'.
Quod Fiiius nori fs( dc iiihilo , sed de aliquo , non la-

men dc nialoria , sic * (•( SpirKus sanclus.
Quaro Vcrbuni Palris dira(ur Filius na(ura(> *.

DlSTINOTIO VI.

l'(niiii Pa(cr \oluii(a(c gonuoiil Filiuin , an neccssiUi-
(0 * , e( an volons vcl nolcns sit Deus.
DlSTINCTUi VII.
Utruni Pa(er poluerit^ \cl voluorK gignere Filium.
An * posse gijrncro Fiiiuin sit ali(jua potentia in Patre,

quae non sit in Filio.

DlSTINCKO VIII.
Do veriia(c ac propric(a(o di\inae ossentiae.
Dc incommutabiliUilc oiusdcm.
Dc simplicitatc ciusdcm.
De corporali el spiriluali creatura, quomodo sit muKi-

plex et non simplex.
Quod ' Dcus , cum sit simplex , tamen muKipllcitt-r di-

cKur.
Quod Doi simplicKas nulli praedicamentorum subiicKur.
Quod Dcus abusive dicitur substantia.
Quod non est in Doo aliquid , quod non sit Deus.

DlSTINCTIO l.\.

De distinctiono trium personarum.

De coaetornitate Patris et Filii.

De inclTabili ot inintclligibili * gonerationis modo.

Utrum dcbeat dici : seniper gignitur Filius vel sempcr

genitus est.
De obiectionibus haereticorum nitentium probare, Filium

non esse coacternum Pa(ri.

DlSTINf.TlO X.

De SpirKu sancto , quod ' amor Patris et Filii proprio
dicKur , cum sit in Trinitate amor, qui est Trinitas,
sicut Vorbum proprie dicitur sapientia , et tamen
tota TriniUis dicitur sapientia.

Quod eadem nomina proprie et universalitor accipiuntur.

Quod Spiritus sanctus sicut Patri et Filio est commu-
nis , ita commune nomcn habct proprium.

DlSTINCTIO XI.

Quod Spiritus sanctus procedit a Patrc et Filio , quem
tamen Gracci a Filio procedere dilTKcntur.

Do convcnicntia Latinorum et Graecorum"' in scnsu ot
dinorentia in vcrbis.

Cap. I.
II.

Cap. I.

II.

III.

IV.

Cap. I.

II.

III.
Cap. I.

II.
111.
IV.

VI.

VII.

VIII.

IX.
X.

Cap. I,
11

Cap. I

DlSTINCTIO XII.

llrum Spiritus sanctus prius " vcl plenius procedat a

Pa(rc quam a Filio.
Quod SpirKiis sandus piincipalKcr o( proprio dicKur

procodore a Patre.

DlSTINCTIO XIII.

Quarc " SpirKus sanc(us , cuiii si( de substantia Patris,

non dicatur gonitus , sed tantum procodons.
Cur Filius dicatur procodere , cum Spiritus sanc(us non

dicatur gigni.
Quod non potest mortalis distinguere inter generalionem

Filii ot processionom SpirKus sancti.
Utrum Spiritus sanctus dobeat dici ingenitus, cum non

sit goiiKus.

DlSTlNCTlO XIV.

Dc gcmina proccssione Spiritus sancti , temporali et

aeterna.
Quod non solum dona Spirilus sancti , sed etiam ipse

Spiritus sunctus " datur hominibus ct mittitur.
.\n '* \\h sancti possint dare Spirilum sanctum.

DlSTINCTIO XV.

Quod Spiritus sanctus a sc ipso datiir ct Filius a se ipso

loKlKur.
Quomodo intclligcnda sit missio uUiusquo.
Quod a Spiritu sancto otiam " Filius sit missus.
Quod Filius etiam sit datus" a se ipso.
Quomodo intolligendum sit illud " : A me ipso non veni.
Ulrum semcl tantum sit missus Filius , an saepe.
Dc duobiis modis missionis Filii.
Quod sccundum altcrum modum semel sit missus , se-

cundum altcrum saepe, et secundum altorum mo-

dum dicitur missus in mundum , secundum altcrum

non.
Quarc Patcr non dicitur missus.
Quod Filius et Spiritus sanctus non sunt quasi " mino-

res Patre, quia missi.

DlSTINCTlO XVI.

De missione Spiritus sancti , quae fit duobus modis, vi-

sibilitcr ct invisibilKor '*.
Quod Filius , sccundum quod homo , non modo Patre ,

sed Spiritu sancto etiam minor ost.

DlSTINCTIO XVII.

Quod Spiritus sanctus ost caritas , (lua diligimus Deum
et proximum.

* Supple : sit , vol legc cum odd. 7, 9 processerit.
« Codd. A 13 sicut.

3 Codd. CKL nntura , sod malo.

* (^odd. A B D ^crbum volunUUi' pos( Filium locant; postea
codd. AEKMPHST cum od. 1 omittunt et; dcmum codd.
C ot R pro vel habont an.

6 Kd 1 praciiiK(it vel ante potueril.

* Cod. II IJtrnm.

' ('ah\. K hic ol doinccps Item loco Qttod.

* Codd. ciim (!dd. I , •) intrllif/ibili , (juod licct explicari
possit, caslitraximiis lanicn opc cdd. 2, 7.

9 C(Mld. D II L qui |)i o (/uod. .Mox codd. A C E I Q R S T post
Filii adiiciunt et.

"* Codd. B K N Grnecorurn et Uttinorum.

" Pcr lap^Jiim llbiaiiorum iiiiilli codd. et od. 1 proprius
pro prius , cod. 11 pct piius.

»2 Codd. AL (Juod.

13 Codd. FPRST ot cd. 1 addunt Deus , quod et legunt
codd. ClliN, omisso tamcn sanctus in Cll, c( Spiritus san-
ctus in iN.

i< Codd. MN utrum.

i^ lia lcgas, ut etinm iungas cum sancto, non cum Filim,
quo gormamim liabcas scnsuin. In cod. R deest etiam.

»« Cod. C diilur.

" Doe.st iUud in codd. AEFKMPRT et cd. 1.

'8 OmKlKur qxtnsi in cddd. CIIPR.

'^ Inlor (Kiiliim liiinc cl scqiicMlcm habodir haoc nibrica in
cod. H : Cum sH Filius minor 1'ntre .secundum formam crea-
tavi , in (fun npparuit, cur non Spiritus sanctus similiter.
Idcm reporitur in codd. (i L , co excopto , quod pro Cum sit
Fitius logatiir ('*//• Filius .sit ot (uniltatur creatam cur et si-
militer ; in cod. G post apparuit additur et.

CMTIILA PlUMl LIBIU.

IV.
V,

VI.

Cai'. I.
II.

III.

VI.

Cap. F.
II.

lil.

IV.

V.
VI.
VIl.

QiKul ri-;ilcrM;i ' (lilcctio csl Dciis iicc l';ilcr \cl riliiis ,

scil (;in(iiiii Spiiidis s;mcliis.
(^)ii()(l Mon cs( (iicliiiii pcr c;iiis;iiii iliiKl ; Dciis ciicidis

cs( , siciii illud; Tii cs |);i(icM(i;i mc;i (•(, spcs iiicii.
Qiioniodo Spiiidis s;iii(liis mi((;iliir \cl dcdir iiohis.
Utnim S|iiiitiis s;incliis ;iii^;(';i(iir iii lioiiiiiic, \cl miiiiis

ct" niiigis li;il)c;i(iir vcl tlcdir , c( ;iii dcdir h;il)cnli

cl Moii li;il)cMli.
Qiiod ;ili(|iii diciiiil , (viriditcm Dci c( provimi iioii csso

Spiridim s;iii( tum.

Di.sTiNcrio XVIII.
Ulniin coiurdondiiin sit, |)cr (loniim diiri doiiii.
Utnim Spiritus siinctiis ('iidcni iMiionc diciitiir doniim ,

([u;i (liiliim sivc (toniitiim.
Quod sicut Filiiis niiscondo iicccpil noii tiiiitiim, iit csscl

Filius , .scd ctiiim csscndii •'', itii S|)iri(us Siinctus

procedondo iuropit non tiiiUum, ut cssot doiuim ,

sod ut ossot ossontiii.
Quod Spiritus siincdis dicidir doiiiim ct doniitiim so-

cundum diios modos pracdictos processionis, (|ui *,

secundiim (piod doiiiim cst, rcfertur ad Patrom ot

Filiiim; sccundum (luod datuni, ad cum ([iii dcdit
ot ad oos (juibus datur.

An Filius , cum sit nobis datus , possit dici noster , ut

Spiritiis sanctus.

Utrum Spiritus sanctus ad se ipsum rcforatur.

DlSTINCTIO XIX.

De aequalitate trium pcrsonarum.

Quod aetcrnitas ct magnitudo et potentia in Deo unum
cst ^ ctsi Yidcuntur divcrsa.

Quod aliqua pcrsonarum aliam non cxcedit magnitudi-
ne , quia non est maior una persona quam ali;i,
nec maius aliquid duae quam una, nec tres quam
duac vel una.

Quomodo dicitur Pator ossc in Filio et Filius in Patre
et Spiritus sanctus in utroque.

Quod nulla personarum pars est in Trinitate.

Quare tres personac dicantur summe unum.

Cum dicimus, tres personas esse unam essentiam, nec ut
genus de spcciebus nec ut speciem de individuis
praedicamus , quia non est essentia gcnus, et per-
sona spccies , vcl essentia species et personae in-
dividua.

VIII. (^iiiod noc " scciindiim miilf^rlnli-m cmisam diciintiir troK

porson;ic iin;i cssoiKia.
I.\. Noc ilii dicuiitiir (ros porsonac ima csscntia iit trcs lio-

miiios uiiii iiiidir.i \cl imius niiliiiMc.
\. Utriim tros porsoiiiio (liHciMiii inimcro , qu;»' proprieta-

tiliiis dislinciiic siiiil.
.\l. Quiirc (rcs porsoniu' simiil iion siiiit iiiiiiiis ;ilii|iiid (luam

iiiia.
.\ll. Qiiod Dous ii( sl diccndiis tri|)lcx , .sed uniis.

DlSTINCTIO .\.\.

Cap. 1. Quod iili(|Uii pcrsonanim iioii cxccdit aliam potcntia '.
II. Qiiod iioii miiiiis potost Filiiis (piam Patcr.
lil. Dc olticcdonibiis li;icrc(icis conlrii lioc " o( rosponsio-
nibiis ciitliolici.s.

DlSTINCTlO .\,\l.
Cai'. I. Quomodo possit dici solus Pator vol solus Filius vel
solus Spiridis .saiictus , ciiin sinl inscpanibiles.
II. Utrum dcbcat dici solus Pator cstDous, vel .solus F^ilius
est Dciis , vcl solus Spiritus sanctus cst Dcus ; iui
Patcr ost solus Deus , Filius cst solus Deus , Spiri-
tus sanctus est solus Dcus.
III. Quomodo Trinitas dicatur " solus Dcus , cum ipsa sit
cum spiritibus ot animabus sanctis.

DlSTINCTIO XXII.

Cap. I. De nominum dilTorontiii '" , (juibus ulimur loquentes de
Dco.

II. Dc liis " quae temporaliter Deo convcniunt et relative

dicuntur.

III. Dc lioc nomino, quod cst Trinitas ".

IV. De his '^ qu;ic propric iul singulas pcrsonas pertincnt, et

de his quae unitatem essontiac significant.
DlSTINCTIO XXIIl.
Cap. I. De hoc nomino, quod cst" pcrsona , quod cum sccun-
dum substantiam dicatur, non singularitcr , sed
pluralitor accipitur in summa.
II. Qua nccessitate dictum sit'^ tros personae a Latinis, ct
a Gniecis tres hypostascs vel substantiae.

III. Quare non dicimus, Patrcm et Filium ot Spiritum san-

ctum esse tres Deos , ut tres personas.

IV. Cur non dicimus tres esscntias , ut trcs personas.

V. Quod in Trinitate non est diversitas vel singularitas vel

solitudo , scd unitas ct trinitcis et distinctio et
identitas.

1 Codd. BENPT superna, Magistri texto refragante. Mox
codd. MP non pro nec ; codd. ER nec pro vel.

* Codd. EH et edd. 7, 9 vel; codd. HP primo loco po-
nunt magis. Mox codd. A C E S : vel non habenti, pro et non
liabenti; sed male.

3 Intellige cum cod. I sed ut esset essentia. In fine tituli
edd. 7, 9 non male legunt: sed etiam nt.

* Codd. AFIKPQS quod pro qui.

s Cod. E sunt et cod. II sint. Mox in codd. BQ verbo vi-
deantur additur esse. Mox post persona in codd. B D G H N et
edd. 7, 9 dcost quam.

6 Codd. B D P Q R S T non.

' Codd. BQ potestate. Pro excedit codd. GHLNOQR le-
gunt excellit.

8 Cod. D haec.

9 Codd. A C F 0 P S hic addunt ^5/.

10 Codd. ACEFI MOPQRT et ed, I dijferentiis ; mox codd.
BE utuntur pro utimur. 'i Codd. AFR illis.

12 Codd. CEGHLM et edd. I, 7, 9 i)aucis immutatis hic
addunt : De illis quae temporaliter Deo conveniunt et non di-
cuntur relative ; ubi codd. HM liis pro illis logunt, ct CE cum
ed. I omittunt non. Cod. T solum hdbet: et.de illis quae tem-
poraliter Deo conveniunt. Sequimur auctoritatem mcliorum et
plurimorum mss., qui hanc partom tituii cx ipso textu Magistri
a rubricistis fortassis transumtam pcnitus omittunt.

13 Cod. D illis.

i^ Codd. D H omittunt quod est. Mox particula cum deest
hic quldem in multis codd. et ed. I, habotur tamcn in omnibus
infra, ubi hic titulus capitulo pracmittltur ; ubi ciiam cdd. 7, 9
post dicatur inserunt particulam tamen.

15 Cod. D dictae sint , cod. C dicuntur , codd. PRST <fe-
camus ; mox cod. D omittit esse.

CAPITULA PRIMI LIBRI.

VI. Quod non debcl dioi Iknis mnlUplex.
DlSTINCTU» XXiV.

Quid sigrniflcetur his nonuiiibus nniis ' , duo vel du.ie,
tn'S vel tria , trinus vel irinitas, pliires vel plura-
litas , distinriio vel dislinctae , cum his utimur lo-
quentes de l)eo.

DlSTINCTIO XXV.
C.M'. I. Quid sipnirtcetur hoc nomine pei-sona in plurali numero,
scilicel cum dicitur personae*.
II. De triplici accepUone huius noniinis persona in Trinitate.
III. E.\ quo sensu dicatur alia persona Patris , alia Filii ^ ,

sive alius in persona Pater , alius Filius.
r\'. De hoc noniine hypostasis.

DlSTINCTIO XXVI.

C.\p. I. De proprietaUbus personarum et de noniiiiibus earum
relaUvis.
II. Quod non omnia diountur dc Deo secundum subslan-
Uam , quaedam enim secundum relaUonem , nihil
tamen secundum accidens.

III. Quare dicaiur , proprium esse UnigeniU Filium Dei esse,

cum etiam homines sint fiiii Dei.

IV. Quod homo dicitur filius TrinitaUs ct Trinitas pater

hominum.

V. Quod S|)iritus sanctus eadem proprielatc donum dicilur,

qua Spiritus sanctus, et utioquc modo relative ad
Patrem ot * Filium.

VI. Ulrum Patcr vcl Trinitas ipsa vcl Filius * possit dici

SpiriUis sanclus.
VII. Quod non omnia * , quae relative dicuntur , suis ad se
vicissim respondcnt vocabulis.
DlSTINCTIO XXVII.
C.^p. I. Quae sint ' iilae proprietates , quibus disUnguuntur
personae.
II. Quod non est omnino idem dicere : esse patrem et ge-
nuisse vel habere filium.

III. Quod proprietalcs dcterminant liypostases , non subslan-

Uam, id est naturam.

IV. De gcncrali regula eorum quae ad se , et eorum quae

relaUve dicuntur.

V. An serundum subst^intiam dicatur Deus de Dco ct

huiusmodi.

DlSTINCTIO XXVIII.

Cap. I. Quod non tantuin tres sunt proprictates personarum.

III.
IV.

V.
VI.

VII.

Cap. I.
II.

III.

IV.

Cap. 1.

Cap. I.

II.

ill.
IV.

V.
VI.

C.\p. [.

II.
III.

IV.
V.

.\n solus Pater deheat dici non - genitus vel non - Fi-

lius, sicut dicitur ingenitus.
De i)ro|)rietate , (luani notal ingenitus.
Responsio Ambrosii contra Arianos de ingenito.
An diversum sil esse Patrem et esse Filium.
Si ' sapienUa genita dicitur secundum relationem , vel

sccundum substanliam.
Dc imagine.

DlSTINCTIO XXIX.

I)e principio.

Quod ab aeterno Pater est principium ct Filius , sed '

non Spiritus sanctus.
Quomodo Pater sit principium Filii , ct ipse '" cuin Filio

Spiritus sancU.
An eadem noUone " Pater et Filius sint principiuni

Spiritus sancU.

DlSTINCTIO XXX.

De his quae temporaliter de Deo dicuntur , ot relative

secundum accidens , quod non Deo , sed creaturis

accidil.
An Spiritus sanctus dicalur datum vel donatum relative

ad se , cum a se detur.

DlSTINCTIO XXXI.
An Filius dicatur aequalis vel similis Patri secundum

substantiam.
De sentenUa sancti Hilarii , qua in Trinitate personarum

propria ostendit.
Quaro PaUi attribuilur unilas.
Quare Pator ot Fiiius dicantur esse " unum vel unus

Dous, sed non unus.
Quare dicilur esse aequalitas in Filio.
Quare in Spirilu sanclo dicitur esse utriusque " con-

cordia vol connexio.

DlSTINCTIO XXXII.
Utrum Pator vel Filius ea dileclione diligat '*, quae pro-

codit ab utroque, id est Sj^iritu sancto.
Utrum Pater sit sapions sapionUa , quam genuit ".
An Filius sit sapiens se ipso "vel per se ipsum.
An una lanlum sil sapienlia Patris ".
Sicul in Tiinilate osl dilecUo, quae est Trinitas, et ta-

nion Spiiilus sanctus osl dilectio , quae non est

Trinilas , nec ideo sunt duae dilecliones, ita et de

sapiontia.

' Solus cod. B et cdd. 7, 9 addunl vel una, quac vorba
infra in ipso toxtu Magislii habcntur. Mox codd. C F P S T «fa-
mur pro ntimur.

* Verba post numero omittuntur in cod. D. Codd. ER
tres personae.

» In cod. M et edd. 1,2,7,9 post alia Filii addunt
alin Spiritus snncti et similiter post Filius addunt alius Spi-
ritus sanctus.

* Scptem codd. ot od. 1 rrl in s<'nsu copujaiivo.

* Fdd. 2, 7, 9 Iransponiint sic : Palor vol Filius vol Trinilas ipsa.
" Plurimi codd. et od. 1 hic male omnino , qui tamcn in

lcxtu oninin lognnl. Mox rod. C, n<l iuvitem , ofl. \ suis vicis-
sim , ubi reu-ri codd. « sp vicissim pro ad se vicissim, quod
cod. M et ed. 7, 9 liabont.

■^ Codd. nonnulli sunf.

« C(kI. K Au.

0 Codd. ADFS et pro scd; mox codd. EU scd non cum
Filio Spiritus S.

'° Codd. E R ot ipse Filius principium Spiiitus sancti.

" Codd. ER ratione.

'* Essc doost in rodd. BDM.

'3 In codd. GLN M clare scripUim reporitur ulriusque, quod
correspondot toxtui, celeri codd. ot oinnes edd. eius loco ha-
bonl virtus.

^* Edd. 2, 7, 9 se diligant ; cod. S addit vel diliijatur.
Mox codd. RCES: i. e. Spiritus sanctus, cod. S tamon addil
vel Spiritu .saiicto.

's Codd. (illl.M hir adnorliinl; l'trum Filius sit sapiens
sapicntin (jenita vcl intjcnita. Paiilo aiitt' cxtd. C cum qualuor
edd. malo : sapiontia 71/« gomiil.

'* Codd. A (; 1: riiin (•(!. 1 iungiinl iiunc Ululiim (!um se-
quenU , in quo rod. H post in Trinitntc est addii uiui.

CMMTl l.A 1'UI.Ml MUHI.

VI. Quiirt' Piilcr iinn (licidir s;ii)i(Mis sapicnliii f^cnilii , sicnl
(licilur (lili;;cns (lilcctionc, (in.ic ;il) i|isi) iiroccdit.
DisTiNc.no WXIII.
Cap. 1. lUnim i>roprictiilcs pcrsoiiiirnm siiil ipsiic pcrsoiiiic vcl
(livina usiii.
II. Qiiomodo propricliilcs possint css(> in Uiilurii Dri ncc
eam ' dclcrmincnl.

DlSTlNf.TIO XXXIV.

Cap. I. Dc vcrbis Hiiarii , (luibus sccundum priivonim intclii-
genliiim vidclur diccrc , noii idcm ossc diviiiiim
naluriiiii cl rciii iiiiluriic , cl iion idcni cssc Doum
ct (|Uod Dci cst.

II. Utrum itii possil dici : unus Dcus trium pcrsoiiiirum ,

ut dicilur unii css(>nliii trium pcrsonarum ; ct trcs
pcrsonac unius Dci , ut lirs pcrsoniic unius cs-
scntiiic.

III. Quod polcntia , sapicntia , bonitas in Scriptura intcrdum

ad pcrsonas distincte referuntur.

IV. Quarc Patri polcntiii , Filio siipicnliii , Spirilui sanclo

bonitas tribuatur , cum sit uiiii potcntia, sapicntiii,
bonitas trium.

V. De hoc nominc homousion , ul)i in auctoritatc receptum

sil, ct (luid sij;iiifi(vl.

DlSTlNCTIO XXXV.

C.\p. 1. Dc scicntiii , pracscicntia , providcntia , disposilione ct
pracdcslinationc Dci.

II. De quibus sit pracscicntiii vcl providentia.

III. De quibus dispositio.

IV. De quibus praedcstinatio.

V. De quibus providcntia.

VI. De quibus sapicntiii vcl scientia.

VII. Utrum pracscientia vcl dispositio vel praedestinatio Dei

essc potucrit , si nulla csscnt futura.
VIII. Quod, scientia Dei cst de temporaiibus et aeternis.
IX. Quomodo omnia dicuntur esse in Deo et vita in eo.
DlCTlNCTlO XXXVl.
Cap. I. Utrum omnia debeant dici esse in Dei essentia , ut in
Dei cognitionc vci pracscientia * csse dicuntur.
II. Qua ratione bona dicuntur essc in Deo et non mala.

III. Utrum idem sit : omnia esse ex Dco et ' , per ipsum

et in ipso.

IV. Quod omnia sunt in quolibet trium et per ipsum et in

ipso.
V. Quod non omnia , quac ex Deo sunt , etiam de ipso
sunt.

DlSTINCTIO XXXVIl.
Cap. 1. Quibus modis dlcltur Deus esse in rcbus.

II. Quod Deus non ubicumque est habitat , sed e con-
vcrso *.

III. ri)i ciiil Dcus , aiilc(|uiim c.sscl ' crciitura.

IV. Oiiod Dciis, ciiiii sii iii oiiinlbiis rcbiis csscnliiililcr, non

liimcii (-oini|iiiiiiitur sonlibiis rcriim.

V. Ciim Dciis sil ul)i(|iic cl scnipcr , iion tiimcii lociilis ,

iicc loco ncc lciiiporc iiioM-liir.

VI. Qiiihiis iiioilis iili.jiiid diciitur localc vcl " circmii-

scriptibilc.
VII. Qiiid sil mutiiri .scciindimi tcmjiiis.
VIII. ririim spiriliis crciili siiil lociilcs cl (;ircum8cri|)til)il('S.
I.\. Quod Deus cst iil)i(|iic siiic locali molu.
DlSTINCTlO XXXVIII.
Cap. I. .Vn scicnlia vcl pnicscicntiii Dci sii caiisji rcriim vcl
c convcrso.

II. Ulriim pracscicnliii Dci |)().ssit fiilli.

DlSTINCTIO XXXIX.

Cap. I. Utrum scicntia Dci possit augeri vel minui vd iiliquo
modo mulari.
li. An Deus possit no^iter vel ex tempore scire vcl prae-
scirc ali(]uid.

III. Utrum Dcus possit scirc plura , quam scit'.

IV. Quod Dciis ct scmj)cr ct simul scit omnia.

DlSTINCTIO XL.

Cap. 1. An aliquis pracdcstinatus possit damnari vcl rcprobus
salviiri.
11. Quid sit rcprobatio Dci , ct in quibus considcretur , ct
quis * sit praedcstinationis eflcctus.

DlSTINCTIO XLI.

Cap. I. Utrum aliquod sit meritum obdurationis vcl miseri-
cordiae.

II. De variis super hoc carnaiium opinionibus.

III. An ca quac semcl scit Dcus vel praescit , semper sciat

vel praesciat ct semper scierit vcl " praescierit.

DlSTINCTIO XLll.

Cap. 1. De omnipotcntia Dei , quare dicatur omnipotens , cum
nos multa possimus ^°, quae ipse non possit. .
11. Quomodo dicatur Deus omnia posse.
111. Quod omnipotentia Dei secundum duo consideretur*'.

DlSTJNCTlO XLIU.

Cap. I. Invectio contra illos qui dicunt , Deum nil posse , nisi
quod vult et facit.

DlSTINCTIO XLIV.

Cap. I. An Deus possit facere aliquid melius , quam facit , vel
alio vel '^ meliori modo.
II. Utrum Deus semper possit omne quod potuit.
DlSTINCTIO XLV.

Cap. I. De voluntate Dei , quae essentia Dei est , et de signis
eius.
II. Quod , licet idem sit Deo veile quod esse ", non tamen
potest dici , Dcus omnia esse quae vult.

1 Codd. CHO eandem, cod. B ipsam.

2 Codd. P Q R S T praesentia , sed male.

3 Codd. P Q R S T vel.

* In cod, D falso : Quod Deus ubicumqae est habitat, sed
non e converso.

5 Codd. B G L M Q hic addunt aliqua. In fine seq. tit. cod.
0 earum pro rerum.

« Codd. AEPR cum cd. I aut.

' Codd. A B G L N Q sciat.

8 Codd. AE P Q R S quid, cod. B qui. lidem cum codd. QT
post effecius addunt vel modus.

9 Pro secundo et tertio vel plurimi codd. et cdd. et.

10 Codd. A M P Q R S T possumus ; mox solus cod. D cum
cdd. 2, 7, 9 potest pro possit.

" Codd. E Q cum edd. 2,7,9 consideratur.

12 Codd. C S omittunt vel.

13 Cod. B transponit esse et velle et deinde omittit omnia.

-)-)

COMMI-NT\HirS IN PROLOCilM.

III. De inU'lli}r«*iUia linnim lcH-Hlionum: DtMis sciivcl' Deus

\ult. IK'us s<'it omnia \c\ \ult ;ili(juiil.

IV. Qu(k1 D«'i voiunl;is suninic liona ciiusa cst omnium ,

(liiac naturaliter sunl , cuius causji non esl (juac-
renda , quia prima cl siimma causa est omnium.

V. Quibus iiKHlis aocipilur' Dci vdluntJis.

VI. Quod pracce|»lio, proliihitio, pcrmissio, consilium, opc-

raiio nomine voluiit^itis interdum^ inieliijjuiitur.
Vli. riiiim Dcus velil ab omnibus (ieri ea qu,ie praecipit ,
vel non fleri * quae pioliibct.
DlSTINCTId XLVI.

Cap. I. Quod Aoluntas Dei, quae ipsc est, in nullo cassari
potesL

II. Quomodo iiitelligendum sit iliud : Volui congregarc

fllios luos, et noluisli ; ct iilud: Qui vult omnes
honiines salvos fieri.

III. Lirum mala Deo voleiite vel nolciite liaiil.

IV. Quomodo iiitelligendum sit iilud Augustini : Mala fieri
bonum est.

\'. l)o miillipliei acceptionc boni.
VI. Quod mala universitati valent.
Vll. Quod in Deo non est causa , ut sit homo deterior.
DlSTINCTIO XLVII.
Cai'. 1. Quomodo ' volunlas Dei de honiine impletur, quocum-
que se veriat.
II. iv\ quo sciisu (juaedam dicuiKur licri coiilra Dci volun-

tatem.
III. Quare praewpit Dcus oninibus bona facere ct mala vi-
tiire , etsi * iioii id ab oninibus vuit impleri.
DlSTINCTlO XLVlll.
Cap. I. Quod homo alicjuando bona volunlale aliud vull quam
Deus, et maia idcm quod Deus.

II. Quod Dci voiuntas j^er malas hominum voluntatcs im-

j)letur.

III. Ulnim iilacueiit viris sanctis, quod Christus |iatcrctur

et moierelur.

IV. Utrum passiones Sanctorum debeamus velle.

COMMENTAMUS IN PROLOGUM MAGISTRI.

DIVISIO TEXTUS.

ToUili lihro praeiniltit Magistor prolojTiim . in
quo tarioil caiisjis suscepti operi.<. Dividilur auteiu
in duas parles. In priina parte [lonit rationes, quae
inoveruiit ' ipsuin ad aooredieiiduni praesens nego-
tiuin sive opus; in secunda rationes, quae debent
movere disciimlos ad benigne audiendum, ibi ^ circa
fineni: fn quo maiorum etc, uh\ iiHii)it alloqui au-
ditores.

Prima pars dividitur ilerum in duas, quia
duplex ratio potest inovere aliquein ad opus facien-
duin , scilicet amor boni el odium mali. Primo
ergo ponit rationes siiint^is ex [larte amoris honi,
scilicet catbolicae veritatis. Secundo ex parte odii
mali, scilicet haereticae praviUitis, ibi : Quamvis
mn ambigamus etc. Prima pars habet quatiior
particulas. In prinia taiigit^ causjim excitantein; et
haec est desideriiim mercedis et spes aiixilii suli
exemplo viduae et [larabola Sainaritani. In secunda
[loiiil causjun relrahentem, quae du[ilex est, scilicet
laboris immensiUis et propria iiifirmitas, ibi : Deleclat

nos etc. In tertia ponit causain ipsnm * propellentem ,
et haec est zelus ipsuin accendens, ibi : Quam vin-
cit zelus etc. In quarta ponit causam compellentem
et praevaleutem , ibi : Son valentes etc. , et haec
est petitio fratrum studiosorum , quibus non potest
qiiis iure resistere , sed quodammodo necessario
o[)ortet colluin subiicere.

DUBI\ CIRCA PRIM.VM P.VRTEM PROLOGI M\(.ISTRI.

DUB. I.

Sed quaeritur de hoc quod dicit:^ Opus agere
praesumsimus ; sed praesumtio est peccatum: ergo
peccavit.

Respondeo: Est praesumtio confidentiae de di-
vino adiutorio , et praesumtio superbiae , quae est
de proprio ingenio. Piima non est peccatum , sed
est virtulis * ; secunda vero est peccatum ; sed de
prima loquitur Maoisler.

Vel aliter: Est praesuintio secundum veritatem,
et est praesumtio secundum propriam aestimatio-

' Codd. HDCiIIIK.N omilttint irl. Cod. A omiltit iiltima sex
\ crba.

' C(hI. D ncdpuittir.

' C<Kld AUCEQ omittunt intfrdnm. Pro hitrllitjuutHr in
cod. L nrripiiiitttir.

* C«.d(l. i;H a(lii( iuiit en. » Codd. Itl-L.M.N Quod.

« l>ro pLsi c(Kld. IMXJIIILNQ ct qA. 1 sed , codd. PS si.
In |)rinci|iio huius tituli codd. P Q H S T cum cd. I prarripit
|)ro prnrrrpit.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' C«kI. I. i'I ed I minritt.

* Sii|ij)levimus ibi , slciiti el paulo infra jiost dividitiir
|iariinilam ilrriim c\ mss. ct cd. 1.

3 C(hI. W et X ponit. Mox aliqui codd. ut FGK eelTcum
ed. 1 hoc rst loco linec est, (jiiae leclio adhuc bis iii sequen-
libus occurrit , scd noii ita bene.

* Vat. iiKlcbite et contra mss. ac ed. I omittil ipsum.

^ Practcr (idcm mss. et ed. I in hoc dubio ct iii sequen-
libus Val. omiltit liaoc verba jireambuia. Dcin Vat. textum Magi-
stri integre exhibel , post opus addcndo ullra vires nostras ,
quae lamcn verba dcsiiiil in mss. et ed. I. Ilaec omissio et
niulaiio piacamlinldnmi in omnibus fcre diibiis !itt(Talil)us totius
Commenlarii occurril in Val. , sicut iam in Prolcgominis obscr-
vatiim est.

" Minus benc et relucUintibus mss. cum ed. 1 , hic Vat.
addit indicium.

COMMKNTAIUIIS IN PHOLOCIM.

ij:j

Dnt. II.

Itciii (|iiacritnr {\v lioc (|iio(l dii-il: Prolaiis
dnobus dvnarm .stipcrcrogaiili ; (|ii;ic sit isl;i snper-
er()<T;iti(). >V /// ((ica.s', (|iio(l sit in;ifiistrorinn et San-
ctonnn snpcr^uiditio ;i(l s;icraiii Scripliir;iiii ; 6'(j/(/r(f ,
Dain;is(Tnns '^ : « Qikic ti-;i(lil;i snnl nohis pcr Lcgem
et Prophctas vcncrennir, iiihil iiltra Ikicc iii«|ni-
rentes » .

Itein , .\pocalypsis nltiino^: Si quis apposueril
super haec , apponel ci Dominus plagas.

Rksp(1ndeo: Dicendnin, qnod est additio distra-
hens , et est additio complcn.^i. Addeiis pi-iino inodo
iion snpcrero<>:at, sed matris diininuit et suhvertit;
et tales sunt iiaerefici , ciuihus (hitiir maledictio. Ad-
dens -secundo inodo supererofrat, (luia salvo sensu
. Scriptnnie * ipsam dihici(l;it. Per duos igitur dena-
rios duo intelligo Testainenta, per Samaritamm,
Christum, pev scmivivum , hoinincm gratuitis exspo-
liatuni et vulner;ituin in naturalihus, per^ supere-
rogationcm intelligo doctorem exponentem.

Vei aiiter dicenduin, quod est additio, in qua
soiuiio. additum est contrariiim , et est^ in qua additum
est divey^sum, et est, in qua additum est consonum.
Prima additio est erroris, secunda praesumtionis;
quia praesumtio est dicere in sacra Scriptura ali-
quid omnino diversum ab his , quae in ea expressa
sunt; tertia fidelis instructionis; quia quod implici-
tum est expiicat.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit : Quam vincit
zelus domus Dei, quis sit iste zelus. Et quare magis

ho(- /clo ;H-(-cii(liliir (-oiilr:i animalcs el rarnalcs
(|n;iiii coiiti;! siijicihos ct ;ilios pc(-c;it()rcs '.' \'A ciim
/chis sit ;iiii()r piiv;itiis, iioii vidctiir (iiiod dchcrct
/clo ;ic(-('n(li.

Pr;ictcrc;i ', cniii iiKiins pc«-(-;itiiiii sit siipcrhi;i,
vidctiir (|iio(l iiKigis dehercl :iccciidi (-()iifr;i siipcihos.

Hkspondko : Ad primiiiii (IiccikIihii . (piod /cliis
esl aiiior iiolciis iKihcrc coiisorlinm in ;iiii;ito. Zcliis
nuiliis vit;it oiiiiic (-onsoiliiim , scd /cliis hoiiiis vit;il
f;uitiiiii iiKiliim"; iiiidc veri zel;itores domiis Dci iioii
I)ossiiiit vidcn; iii Kc(-lcsia vitia, «|uiii insiirg;iiit (oiili;!
i[)s;i. lliidc l();iiiiiis seciindo dicit (iloss;i'': « Zcliis
hoiius csl, qiio ^ininins, ;ihic(f() hiniKiiio tiiiiorc, ;i(--
cendilur et «Hj comeditur, quo (|ii;iclil)cf pi;iv;i, (|n;u3
viderit, corrigere satagit, et si neqniverit, t«)lerat
et gemit ».

Ad secuiKlum diceii«lum, quod Magister specia-
liter in Ecclesia zehdiaf fidem ; et ideo magis suc-
cendebatur '" contra fidei corrupfores. Duplicit«'r ;iu-
tem corruinpit quis fidem: aut motus perver.sitate
voiuntatis et affectionis ; et iiic (li(-itnr carnalis.
N;im caro dicitur liic carnalis affectio, seciindnm
iilud ad Galatas quinfo": « Manifesta sunt opera
carnis etc. » Alio modo corrumpit quis, motus per-
versitate iudicii; et hic dicitur animalis, quasi phan-
tasticus, quia pliantasiae pervertunt iudicium ra-
tionis.

DuB. IV.

Quas higas agitat in nobis Christi caritas.

Contra: Ecciesiastis nono '^: Nemo scit, utrum
odio, an amore dignus sit.

Respondeo: Dicendum, quod caritas uno modo
dicit virtutem gratuitam, aiio modo dicit large amo-

I
(

♦

* Vat. cum recentiore cod. cc nec est culpabilis , qui in
omnibus , quae leclio mutila exindeque vim dictis distrahens
resarcitur ex antiquioribus mss. et ed. I.

* Libr. I. de Fide orthod. c. f : Omnia , quac nobis tam

per Legem et Prophetas, quam per Apostolos et Evangelistas

tradita sunt, ampiectimur, agnoscimus et veneramur; nec uitra

ea quidquam inquirimus. — In quo textu Vat. post ultra omit-

lit haec , quod in fere omnibus mss. et ed. I habetur.

' Vers. 1 8 , ubi Vat. cum Vulgata contra mss. et ed. 1 .
ad haec pro super haec; deinde Vulgata legit apponet Deus
super illum plagas.

* Faventibus antiquoribus mss. et ed. 1 nec non constru-
«tione grammaticali, substituimus Scripturae loco Scripturam,
quod Vat. cum recentiore cod. cc habet.

' Minus clare Vat. cum cod. cc legit eHocoper, obniten-
libus vetustioribus mss. cum ed. 1.

* Cod. N hic et paulo post repetit verbum additio.

' Vat. praeter fidem mss. et sex primarum cdd. Item.

* Su pple : consortium. — Lectio in textum recepta et prae-
«edentibus conformior suppeditatur a mss. antiquioribus ac ed. I
pro lectione Vat. et cod. cc malos. — Mox perturbatam , immo
.mendosam lectionem Vat. et paucorum codd. ut AFK cc

quae insurgunt contra ipsam emendavimus ope aliorum mss.
et ed. I.

' Glossa apud Lyranum loc. cit. v. 19. ita habet : Bonus
zelus est fervor animi, quo mens, abiecto humano timore ,
pro defensione veritatis accenditur. Ab eo comeditur qul quae-
libet prava , quae vidcrit, corrigere satagit; si nequit, tolerat
et gemit. — Quoad primam propositionem cod. 0 magis quam
ceteri codd. cum allegatis convenit , quia post timore habet pro
defensione veritaiis; quoad secundam propositionem Vat. a mss.
et ed. 1 discedens legit tendit ut pro comeditur quo ac propter
variatam constructionem in fine propositionis satagat, toleret ,
gemat.

'" Vat. Magister accendebatur. Omnes. mss. habent succen-
debatur; plures vero ut M aa bb ee magis pro Magister ,
quam lectionem tanquam uniceveram, utpote obiectioni supe-
rius positae conformem , praeferimus. Error aliorum mss. facilli-
mus ex eo iudicatur , quod duo ista vocabula eodem fere modo
abbreviantur.

" Vers, 18, ubi Vulgata post sunt addit autem. — Mox
post quis supple fidem, quod et ed. 1 habet.

12 Vers. 1 , in quo textu restituimus ex multis mss. ut A FGI
K T etc. et ed. 1 , ac Vulgata utrum loco an.

COMMKM AHUS IN PHOLOCUM.

rein mnllurn ap|)retianttMn ainalnin: nnde caritas*.
anwr r«r»/,y. Primo miulo sninta earitate. vernin
esl. qu(Ki certilmlinaliter iiescil ali^piis"; potest ta-
nien alitpio experimento ilnlceiliiiis (livinae iniseri-
cordiae hoc coniicere prohahiliter: secnndo inodo
jxitest scire. Et si priiiio modo dicit Ma<,MSler, noii
dicit asserendo, sed coniicieiido: si secmido modo.
tunc assertive potest iiitelliiji : el sic patel illnd.

DIVISIO TLXirS SECU.VDAE PARTIS PR0I.0(JI.

Qitamvis )io)i amhigainm etc. Snpra posnil
Ma;.lister ratiories movenles ex appioliatioiie * boni :
hic poiiit rationes moventes ex odio et (letestatione
mali; et hoc est malnm haereticae i)erversitalis.
Habel antein haec |)ars (jnafiior parliculas. hi prima
parte tan^nt eornin perversitatem, quae consistil in
calumiiiaiido lioiinm et verum ex erroris caeciUUe
et invidiae pari inalignitate *. In secunda t^ingil
huius perversitatis radicem . qnae est suggestio dia-
bolica et i^ropria superbia, ibi : Quam Dem huius
saeculi. In tertia tangit hnins erroris dilTusionem ^.
quae est per falsam snperslitionem et mendacem el
contentiosam loculionem, ibi : llabeut rationem sa-
pientiae ia superstitione. In qiiarta infert rationem .
quae ipsuin inovil ad praesentis operis compilatio-
nem, ibi : Iloruni igitur Deo odibilem. Et ratio haec
est subversio erroris.

DUBI.V CIKC\ LITTEHAM SECUNDAE PAHTIS
PROLOGL

DiB. V.

Quaerilur de hoc quod dicit: Veritati non intel-
lectae. Videtnr eniin", quod dicat male. quia veri-
tas est lux inlelligibilis, sicut lux coiporalis sensi-
bilis ; sed oculiis liabens visnm non potesl ignorare
lucem sensiliilem : ergo pari ratione nec intellectus
ignorabit lucein intelligibilem. Si tu dicas , quod non
est simile ; quaeritiir. qiiare non est simile, et quare
magis delicit natura intellectni quam sensni ?

Hksihindko: Dicendum, qnod simile est, si quis
altendat. Triplex eniin est (^;msa, quare aliquis non
videt visibile : aut eiiiin non videt, quia non vult
respicere, aut si vull . iiiipeditur propler dcfectum or-
gani , ant propter absenliam lucis. lloc manifestnin
est. Similiter in spiritualibus intellectns" frequenter
aliqna noii intelligil, (piia noii f//// considerare ; ali-
quando vero non intelligit pro|)ter impedimentum ex
parte corporis, ut patet in phreneticis et stultis ;
aliipiando propter absentiam lucis. Licet enim lux
increata se non subtrahat quantnm ad essentiam vel
fpianlum ad qualeincuinque inflnenliain , subtraxit*
taineii se homini. cnm peccavit, (pianlum ad influen-
tiain perfeclam; unde dicitur inllixisse ei ignoran-
tiam. Unde sicut oculus in tenebris errat , sic hodie
miser humanns inlellectus. Cnin antem plene resti-
tuetur" in Incem, sicut ocnlus videre poterit omne
visibile, sic inlelleclus oinne intelligibile.

iyv\\. VL

Item quaeritur de hoc quod dicit : Veritati of-
fendenti. Contra : « Omnes hoinines natnra scire de-
siderant » "^, sicut etiam esse be^iti ; sed beatitudo ne-
ininem oflendit, qnia onmes eam desiderant : ergo
nec veritas olTendit ali(piem.

Hkspondeo : Dicendum , quod est loqui de veri-
tate qnantum ad primnin eflectum, qui est illumi-
nare; et quantum ad istum nenio ipsam odit : om-
nes enim natnraliler desiderant illnminari. Est iterum
loqui quantuin ad elTectuin consequentem , qni est
arguere; et bnnc habel in malis. Manifestando enim
mala redargnit mala facientem " ; et inde est,quod
mali odiunt veritatem , quia sicut dicitur loannis ter-
tio '^ : Qui male agit, odit lucem.

DuB. VII.

Qui contentioni studentes contra veritatem sine
foedere bellant. Coniwi: Terlii Esdrae quarto'^: Ma-
gna est veritas et fortior omnibus. Omnis ierra
veritatem invocat, et omnes tremunt eam.

' V.ii. hic ad(iit dicitur quasi, sod castigiitur cx iiis.s. ol
«1. I.

* l(cliict.-inlii)iis m.ss, et cd. \ , veriiis ita lranspo.siiis ve-
rum est cntiludinnliter , (jund nescit niiiiui/i . Val. scnsiim Do-
ctoiis (JistitnnKi. Cah\. ri- (imiiiii qnod. .Mdx |)(i.si tnmen cd. I
saiis bcnc addil iiracpositionem er , ct cod. M lialict aliqui.^
pro alitfuo. S. I)o( Uir .scnlcniiam, (|uam liic proponit, fusius
cxponit infra d. 18. p. I. a. I. (|. .3. cl (".tiininciil. iii idaii. c. li.
n. 99'.». (Snpplcm. Ilonclii , toin. \.).

3 1x1, I appetilione.

* (lodd. diu>r-sim(»dc liic lcf;unt ; cod. V omillil caecHate,
cod. S cnm cd. I ornillK pnri ; ((id. ( ) ImIicI /)nrra Ioco/k/W;
alii alil4T, sod coi-niplci iiiliil imrnnlaridnm duximus.

^ Pravc ct contra codd. ao cd. I lcKit Vat. defensionem.

* Adiccimiis (^x niss. cl cd. I euim.

' Oiid. T adiungil hir enim , mutata in pracccdcnlibus in-

tcrpuiictiiinc; oniisso .siiiuidcm puncto post est liabot hoc ma-
nifeslum est similiter in spirilualibus ; oandcm intcrpunctio-
ncm ot plurcs alii codd. cxliibcnl; sed non ita bcno.

" Plurcs codd. nt FGHKVZ ot odd. 2, 3, 4, 5, 6 mi-
nus bcnc .<ul)tr(ihit, (piorum I imcn alitpii sibi non conslantcs
mox liabcnl peccnvit. — I)e influontia lucis iiicreatac vide in-
fra d. 3. p. I. (j. I. Schoiion.

^ Cod. N. iiic addit intelleclus. Circa fincm propositionis
Vat. iulelliyet pro inlelleclus , contradicontibus pormultis mss.
cl cd. I.

'« Aristot., I. Motaph. tcxt. I.

" ("orruptam lcctionom Vat. ntanifestntio enim mnli re-
dnryuil facicnlrm cmoiidaxiinus c\ mss. ot od. I.

'« Vors. 20.

'3 Vcrs. 35. cl 36 , ubi Vuigat;i : Et vcrilas magna et for-
tior pnic omnibus olc.

COMMKNTAIUUS IN IMU)L()(;L'M.

2!)

RKSPONnKO : Diccndiini, quod ' osl lo^iiii dc; veri-
tatc simplicUer , vel de. vcrilale in koc sive in s|)e-
ciali. Primo modo verilas ost inexpn^niahilis, et
ideo praevalet ; et sic iiitelligilin' illud Ksdi'ae. Kst
iteruni kxpii de veritate sccnndo moilo ; ('{^ ^Xv m\\-
tingil eani per ratioiies pliaiitasticas ohuuibrari et per
coiUentionein iinpu^uiari. llnde Anihrosiiis siiper [)ri-
muni ad Konianos ^ : « ('ontenlio est iinpugnatio ve-
ritatis cuni conlidentia clainoris».

Diin. Vin.

Ex tcstimoniis vcritiUis in actcrnum fundatis.
Contra : priinac ad Corinthios docinio tertio •* : Scien-
tia destruetur: ergo et testinionia.

Respondeo : Quod testinionia veritatis sunt in
aelernuin fiindata, sicut dicitur in Psalino^: Initio
coynovi de testimoniis tuis etc. Quod ohiicitur , quod
scientia destruetur; dicenduni, (piod verum est quan-
tuin ad modum docendi et considerandi , sed non
quantuin ad cognitum et rationein cognoscendi, Psal-
mus ^ : In aeternum Dominc permanet verbum.
tuum etc.

DIVISIO TEXTUS ULTIMAK PARTIS.

In quo maiorum exempla. Haec est pars ul-
tima , in qua ponit Magister rationes moventes disci-
pulos ad audiendum. Et dividitur haec pars in quatuor
partes secundum quatuor, quae movent discipulos
ad audiendum, duo quorum "^ sunt ex parte operis ,
videlicet auctoritas et utilitas ; duo vero ex parte

docentis , sciliccl hiiinilitas vl facililas. In priiiio
pracparal docililalcm , sciliccii in auctoritalc In se-
cundo, sciliciit" iii utilitatc, suscilal altciilioiicm. Iii
diiohiis aulcm scfpicnlihiis , ^^cWkiil humilitatc et fur
cilitate , ca[)tat hi^ncvolcntiam.

In [jriina igiliir [larti; ostcndil, 0[)us siiiiin esse
aulhenticuin , iii sccunda conqicndiosum , ihi : Son
iyitur dchct hic lahor ; in lerlia oslcndit , moduiii
doccndi esse humilem , in lioc qiiod viill corrigi ,
ibi : In hoc autem tractatu etc. In quarta osteiidit,
esse facilem ad invenicndum et memorandum , ihi:
Ut autcm rptod (piacritur faciiius occurrat.

DUIJIU.M ULTIMAE PAHTIS.

DuB. IX.

Quaeritur de hoc quod dicit : Liherum corrc-
ctorewi; quid vult dicere per hoc nomen lihermn?

Respondeo: Dicendum , quod liher corrector di-
citur , sicut homo lihcr, qui «sui tantum causa est»,
ut dicil Philosophus^; sic corrector liher dicitur qui
tantum gratia correctionis , non invidiae vel suhsan-
nationis corrigit. Hunc desiderat Magister exemplo
Augustini secundo de Trinitate^", ubidicit: «Magis
amaho inspici a rectis , quam timeho morderi a per-
versis. Gralanter enim suscipit osculum columhinum
pulcherrima et modestissima caritas ; dentem vero
caninum vel evitat cautissima humilitas , vel retun-
dit solidissima veritas : magisque optaho a quolibel
reprehendi , quam sive ab errante sive ab adulante
laudari » .

1 In Vat. deest quod, sed contra mss. et ed. 1. Mox ex
mss. et ed. 1 substitiiimus in hoc loco quantum ad fioc, quia
in hoc et materiae subiectae et verbis immedinte subnexis ma-
gis correspondet et in operibus S. Doctoris saepius occurrit.

* Fere omnibus mss. ct ed. 1 faventibus addidimus et.

3 Vers. 29. — Expositio, quae a S. Doctore et etiam a
S. Tlioma (hic in expos. textus) attribuitur S. Ambrosio, inve-
nitur in Glossa ordinaria apud Lyranum. — Vat. contra codd.
antiquiores spcciaiem citationem omittendo ponit super illud
verbum Apostoli: Contentione , dicit.

* Vers. 8. — Mox codd. X et Z post respondeo addunt
dicendum.

5 Psalm. 118, 1 52.

fi Psalm. 118, 89. — Cod. Y Unde Psalmista ioco Psal-
mus. Pauio ante pcrmulti codd. et pro sed , at minus bene.
' Postulantibus mss. et ed. I , mutavimus quae in quorum.

S. Bonav. — Tom. I.

* Vat. /n prima et m secunda in; quaml ectionem sub-
nexis minus cohaerentem emendamus ope fere omnium niss.
et ed. 1.

9 Libr. L Metaph. c. 3, ubi in antiqua ed. Venetiis 1489
sic legitur : Sed ut dicimus homo liber, qui suimet et non al.
terius causa est. — In ed. Paris. c. 2 : Sed quemadmodum
dicimus liber homo de eo , qui sui ipsius et non alterius gra-
tia est.

10 In Prooemio. — In hoc textu Vat. , contradicentibus an-
tiquioribus mss. et ed. 1 necnon ed. operum S. Augustini ,
habet castissima pro modestissima et paulo infra post caninum
omittit vel. Mss. in eo tantum ab ed. operum S. Augusiini di-
scedunt, quod legant osculum loco ocutum, et paulo infra post
dentem habeant vero pro autem. Sequimur mss. — Paulo su-
pra nullius cod. auctoritatc nec non contra edd. I , 2, 3, 6
omisso Magister Vat. loco Augustini ponit Augustinus.

LIBER rRDIUS SENTENTIARUM.

DE DEl UNITATE ET TRINITATE,

DISTLNCTIO I.

Cap. I.
Ornfiis doctrim est de rehm vel de signis.

Volcris ac novae Lcgis continciiliam diliiicnli inda-
gine cliam aUiiic ctiam considcrantibus nobis pracvia
Dei gratia innoluit, sacrac paginae Iraetatum circa res
vel signa piaccipuc versari. Ul enim egregius doctor
Augustinus ait in Iil)io dc Doctrina cbristiana ' : « Om-
nis doclrina vcl icriim csl, vci signorum. Scd res
ctiain pcr sigiia discuntur. Pro|)rie autcm bic rcs a|)-
pcllantur, quac non ad signilicandum aliquid adbi-
bcntur ; signa vcro, quorum usus esl in signincando ».
Eoruin autcm aliqua sunt, quorum omuis usus est
in signilicando, non in iustincando, id est*, quibus
non ulimur uisi ali(juid signilicandi gratia, ut abqua
Sacramcnlalcgalia; alia, quac uon solum significant, scd
confcrunl quod intus adiuvct, sicut evangelica Sacra-
menla. « Ex quo aperte inlelligitur, quae bic api)cl-
lciilur signa, rcs illac vidclicot, quac ad significandum
aii(|ui(l adliiixMilur, Omnc igilur signum ctiam res ali-
(jua csl. Quod cnim nulla res cst, ut iu codcm Augu-
slinus ait, omnino nibil est ; non autem e converso'
omnis res signum est » , quia non adbibetur ad signi-
ficandum ali(jui(l. CuiiKjue bis inlcndcrit tbeologorum
s|)('(ulatio sludiosa aUjuc modcsla, divinam Scrii)turam
forinain pracscriptain in doctrina tenerc advertet. Dc
bis crgo nobis acUtum ad res (Wvinas aliquatenus in-
tclligcndas, Deo duce, apcrirc volentibus disserendum
esl; et priinum de rebus, postea de signis dissercmus.

Cap. IL

l)e rebus f/tiihm fruendiwi esl, velutendum,
el de /lis quae fruuntur et utuntur.

»Id crgo in rcbus considcrandum esl, ul in co-
dom * Aiigiislinus ait, qiiod rcs aliac sunl , (luibus
fiucndum cst, aliac, (juibus utcndum cst, aliac, quae

fruuntur et utuntur. Illae, quibus fruendum cst, nos
bcatos faciunt; istis, quibus utcndum cst, tcndcntes
ad bcaliludincm adiuvamur ct quasi adminiculamur,
ul ad illas rcs , quac nos beatos faciunt , pcrvcnire
eis(juc inbacrere possimus. Res vero , quae fruuulur et
utuntur, nos sumus, quasi inter utrasquc constituti » ,
et Angeli ct Sancti *. « Frui autem est amore alicui
rei inbacrcrc proplcr sc ipsam; uti vcro id quod in
usum vcncril rcfcrrc ad oblinendum illud, quo fruen-
duin csl; alias abuli csl, non uli. Nam usus illicilus
abusus vel abusio nominari dcbet'». « Rcs igitur,
quibus frucndum est, sunt Pater et Filius el Spiritus
sanctus. Eadein tamen Trinilas quaedam summa res
est communisque omnibus fruentibus ea, si tamen
res dici dcbcl ct non rcrum omnium causa, si ta-
men et causa. Non enim facilc potest inveniri nomcn ,
quod tantae excellcntiae convcniat, nisi quod melius
(licitur Trinitas bacc unus Deus ». Res autem , qui-
bus utcndum cst, mundus est et in eo creata. Unde
Auguslinus in codem ': « Utcndum est boc mundo, nou
frucndum, ut invisibilia Dei per ea quae facta simt, in-
tellecta, compiciantur^, id cst^ utdetcmporalibusaeterna
capiantur. Item in eodcm : « In omnibus rebus illae
tantum sunt, quibus frucndum est, quae aelernae et
incommulabilcs sunt; cctcris autcm utcndum cst, ut
ad illarum pcrlruitioncm ' pcrvcnialur ». Undc Augu-
stinus in libro dccimo de Trinilatc '": « Fruimur cognitis,
in (juibus ipsis propter se voluntas delectata conquie-
scil; utimur vero eis quae ad aliud referimus, quo
frucndum cst ».

Cap. IIL
Quid sit frui et uti.

Notandum vcro, quod idcm Augustinus in libro
dccimo dc Trinilatc'', alilcr (juam supra accipicns
uti et frui, sic dicit: « Uti cst assumcrc aliquid in

' Oip. 2. n. 2; liir o( proximo loco, sod miiltis n Magi-
slro omissis ct nonnnllis nddilis ao iTintali.'^.

* Vat. et 0(1. i non hciio omilliinl id est.

3 V;it. ot odd. i, 6 r (tirrrxo pro r rmivrrso.

* UUr. t. c. .3. n. 1.

8 Onincs codd. ciim cdd. I, fi , 8 Angrli .sancti. Prouira-
qiio icctioiM' miiit.Mit r;ilioiics; iiiidc iiiliil iiiimiil;ivimiis. Loclio
Angrli .snncti <-omprclicii(lit suli lui.s sumus omnos hominos
jK)no», sivc sint in vin , sivo in patri;i ; ot addil sdncli ad An-
geli, ut cxcliid;iiiltir d;iomon(;s, ciim damnnti niillo modo Dco
fniantiir. Allcra vcro lcclio ox iiiia p;irtc ponit nos , (|iii soii
slricto scnsii consiiiiiii siimiis inlcrrcs, ()iiibiis rriicndiim, scll.
Deo, cl (jiiibns utcndum ut modlis !id Dciim, cx allcr;i parle

bc;ilos Angrlos cl Snnclos , qiii propric fniiintur IM) noc indi-
g(Mit iiti modiis ad iillimiim tincm , sixl tnmon aliquo modo
civatiiris uti possunt ad nlios flncs.

" Aiip;. loc. cit. c. i. d iM'o\inius lociis, qiii incipit: Rcs
igilur, iliid. c. 5.

' Libr. 1. c. -i. cl proximus lociis ibid. c. 5.

« I\om. I, 20.

^ V;it. ct odd. 1, 2, 4 fruilionrm , contrndicontibus toxtu
Aiigiislini ct codd. cum ;iliis odd.

'" Cnp. 10. n. n. — V;il. cum cod. A ct omnibus odd.,
oxccpln 8, in principio proposilionis: Idrm loco Indr Auguslinus.

" C;ip. II. n. 17. — In flno lcxtiis cod. B, od. t ct ori-
ginalo liabcnt apprtivil pro appetil.

UlSTIiNCTlO 1.

ibium, n
viatO'
froipoS'

fiUMilhilcm vohiiilalis; IViii aiiloin ost iili cuin {laudio
iioii adliiic s|)ci , scd iain rci; idcoiiiic omiiis , (iiii
rniilur, iililur; assumil ciiim ali(|ui(i iii lacullalcin vo-
luiilalis cum liiic (lclcclalioiiis. Noii aulcin oiimis, (|iii
ulilur, ol IVuilur; si id (luod in lacullalcin volimlalis
assiimil, iioii proplcr ipsiim, scd itroplor aliud ap-
pclil ».

Kl allciidc, (|uo(l ' vidclur Au^iislimis diccro, il-
ios IVui laiiluui, (|iii iii rc ^aiidoul, iioii iaiii iii spc;
el ila iii liac vila iioii vidcmur IVui, scd laiilum uli,
ubi gaudomus in spo, cuin supra dicluin sil, rnii esse
ainorc iiiliacroro alicui roi proplcr sc, (|ualilcr cliain
hic iniilli adhaoronl l)co.

liacc oiiio, (|uao sibi coiUradiccro vidonlur, sic
jiuiio 1. dclcrminamus dicoiitcs, iios ot iiic ct iu luturo IVui,
sed ibi proprie el pcrfccle et ploiio, ubi |)or spcciom
vidobimus (]uo IVuoinur; liic aulein , duin in spc ainbu-
lainus, fruimur (luidoin, scd noii adoo plonc. Undc
Ainiustinus iii libro d(^ciino de Triiiitato^- « l^^ruiinur
cogiiitis , in (piibus ipsis voluntas proptor sc dclcctata
conquicscit ». Idcm in libro dc Uoctrina cbristiana"
ait: « Angoli illo fruentes iain bcati sunt, quo et nos
frui (lcsiderainus; ct quantum iii bac vita iain fruimur
vcl por spoculum vcl in acnigmatc, tanto nostram pcr-
egrinationcm et tolcrabilius sustincinus et ardcntius
(inire cupimus ».

Potcst ctiain dici, quod qui IVuitur etiam in bac
vila non tantum babct gaudiuin spei, sed etiam rei,
quia iain delcctatur in eo quod diligit, et ita iam rcm
aliquatenus tenet. Constat ergo, (piia* debcmus Ueo
frui,nonuti. «Illo oniin, ut ait Augustinus*, fiucris,
quo eflicicris bcatus et in quo spem ponis, ut ad id
pervenias ». Ue hoc idem ait in libro de Uoctrina chri-
stiana : « Uicimus ea re nos frui , quam diligimus pro-
pter sc, ct ca rc nobis fruendum esse tantum, qua
elTicimur beati; ceteris vero utendum ». Frequenter
tamen dicitur frui cum delectatione uti. Cum enim ad-
esl quod diligitur, eliam delectationem secum gerit,
Si tamen per eam transieris et ad illud, ubi perma-
nendum est , eam retuleris , uteris ea et abusive , non
proprie diccris frui. Si vero inhaeseris atque permanse-
ris, finem in ea ponens laetitiac tuae, tunc vere et
proprie frui dicendus es; quod non est fiiciendum
nisi in illa Trinitate, id est, summo et incommutabili
bono® ».

ct uiimlur '■'>■"'" '">-

riMiiiliiit Hit

iilnim h'ui fnKMiiiiin ,
, , , . .'iiiiii«ii>iiiiii.

.\(l (|UO(l SIC !■(!-

solutio.

Ciim aiitoin homiiics , (|ui fniimlur
aliis robiis, ros ali(|uao sint, (|uaciiliir,
sc doboaiil , aii iili , aii iili'iim(|iic
s|)()U(lct Aiigiislimis iii libro di- Doclrina cbristiana ^:
« Si |)r()ptor se liomo diligcudus csl , hiiimur co; si
proplcr aliiid, iilimui' oo: vidctiir aiilciii mihi pi'o|)tcr
aliiid (hligciidiis. Uiiod ciiim proptor sc diligciidiim csl ,
in co coiislitiiilui' bcata \ila, ciiiiis ctiam spcs lio(;
temporc iios consolaliii'. Iii hominc aiilcin spcs ponciida
non est, (|uia makdictus est (|ui hoc lacil. Krgo sl
liquidc advortas, nec seipso (|uis(|uam hiii (lcbcl, (|uia
non sc dcbet diligerc proptor sc, scd proplcr il-
lud (|iio friiondum cst». Iliiic aiilcm conlraiimii vi-
dctiir (|U()(I Apostolus ad IMiilcmoiiom " l()(|iions ait:
tla , fnilar , c.go te fniar in Domino. Qiiod ita dcter-
miuat Augustinus*: « Si dixissct tantuin te fruar , et
iion addidisset m Domino , vidorctur lincm dilcclionis
ac spom coustituissc in co; scd (juia illiid addidit, in
Doniino sc liiiom posuisse oodom(|uc h'iii sigiiilicavit ».
« Cum eniin, » ul idoiii Aiigustimis ait , « hoininc in
Ueo frueris, Ueo potius quam hominc hucris ».

Scd cum Ueus dilii>at nos, ut lre(iuenlcr Scri- .''"""

,. ., . ,., . . Deus nobis

ptura dicit, quae eius dilcctionem erga nos multum fniatur, ,in
coinmcndat, quaerit Augustinus *°, ([iiomodo diligit, aii
ut utens, an ut frucns, et proccdit ita: « Si fruilur nobis,
eget bono nostro, quod nemo sanusdixerit; ait enim Pro-
pheta": Bonorum meorum non eges. Omne enim bonum
nostrum vel ipse est, vel ab ipso cst: non ergo fruitur
nobis, sed utitur. Si cnim nec fruitur nobis ncc utilur,
non invenio, quomodo diligat nos ». « Ncquc tamcn
sic utitur nobis, ut nos aliis rebus. Nos eniin res, qui-
bus utimur, ad id referimus, ul Uei bonitate perfrua-
mur; Ueus vero ad suam bonitatem usum nostrum
refert: ille enim miseretur nostri proptcr suam boni-
tatem, nos autem nobis invicem propter illius boni-
tatem; ille nostri miseretur, ut se perfniamur, nos
vero invicem nostri misercmur, ut illo fruainur. Cum
enim nos alicuius miseremur et alicui consulimus, ad
eius quidem facimus utilitatem eamque intuemur, sed
et nosti'a fit consequens, cum misericordiam, quam
aliis impendimus, non relinquit Ueus sine mercede. Haec
autem merces summa est, ut ipso perfruamur ^^». Item:
«Quia bonus est, sumus, et inquantum sumus, boni
sumus. Porro quia etiam iustus est, non impune mali
sumus, et in quantum inali sumus, in tantum etiam

ulatur.

1 Vat. cum codd. B C ct edd. praeter 6 ct 8 quia.

2 Cap. 10. n. 13. — Integrum textum posuimus ex cod.
D et ed. 1. Vat. cum ceteris edd. et codd. fruimur cognitis»
in quibus voluntas est. Suspicamur autem, pro est legendum
esse etc. Nomen Augustinus , quod deerat post Unde, suffectum
est ex codd. C D et edd. 1,8.

3 Libr. I. c. 30. n. 31. — Scripturae locus, quem hic re-
spicit Augustinus, cst I. Cor. 13, 12.

* Solummodo edd. , cxceptis 1,8, legunt igitur quod. Tum
Vat. contra codd. et edd. I, 8 post frui addit et.

5 Libr. I. de Doctr. christ. c. 33. n. 37; proximus locus
ibid. c. 31. n. 34.

« Loc. cit. c. 33. n. 37. — In finc huius auctoritatis codd.
omnes et edd. 1 , 8 adiiciunt in ante summo ; sed infra circa
flnem in eodem S. Aug. loco solummodo cod. B cum iisdem
duabus edd. Cum autem in desit in originali, nihil immuta-
vimus.

' Libr. I. c. 22, sed plura secundum sensum excerpta
sunt. — Insuper mss. omnes et edd. 1 , 8 male et contra

textum Augustini omittunt nos ante consolatur. Verba, quae
sequuntur: In homine etc, alludunt ad lerem. 17, 5.

8 Vers. 20. — Immediate ante Vat. cum. edd. i , 7 contra
codd. et cetcras edd. videri non debet pro videtur.

9 De Doctr. christ. c. 33. n. 37, ubi in originali: Inde ad
Philemonem Paulus: Ita frater, inquit, ego te fruar in Do-
mino. Quod si non addidisset in Domino, et te fruar tnntum
dixisset, in eo constituisset spem beatitudinis suae. — In fine
huius ioci codd. ACD bcne eodemque se frui — Proximus
locus habetur ibidem.

10 De Doctr. christ. c. 31. n. 34. — Mox Vat. diligat pro
diligit conU-a textum Augustini , codd. et fere omnes edd. Postea
verbis si fruitur hic et paulo infra post nec fruitur additum
est nobis ex cod. D et cdd. I , 8.

" Psalm. 15, 2. — Mss. ABCE cum edd. I, 8 indiges
pro eges, sed repugnante Augustino cum Vulgata.

12 Ibid. c. 32. n. 35; in quo textu post misericordiam
quam codd. ABE et edd. I , 8 pro aliis legunt alii; cod. D
alicui; et mox pro perfruamur Vat. cum paucis edd. fruamur.

SENTENTIARUM LIB. I.

minus suiims. Illo ii:itur u>us, (|u<i iiobis ulilur Deus,
iioii ad eius, sed ad uoslraiii utililalein rclertur, ad
eius vero laiituiiuiiodo lioiiilatem ' ».

Hic coii>i<lt raiKJuin osl . utiiiin virtutibus ?it uteii-
i-tmm ur- (jiiin . aii tnu'ii(liiiii. niiihu.sflain Nidclur. (|iio(l eis sil
rru«udaiD. utciiduin ct iioii Iriicnduiii, ct lioc conlirinanl auclori-
tate .\uirusiiiii * , (|ui. iit praetaxatuin esl, dicil, non
esse fruciidum uisi Triiiilate, id est , summo et incom-
mutabili boiio. Iteiii dicuiit , ideo nou essc rrucndum
eis. (]iiia pro|tter sc ainandac iion sunt, scd proptor
aotcinam boalitndiiiom. lllud autoiii, (|iio rruoiidum esl,
propler se amaiidum esl. Sed (juod virlules propter se
amaiidae iion siiil, immo propter solam beatitudinom,
|>robant aucloritatc Aujiustini, (|ui in libro docimo tor-
tio do Trinitatc ' contra (|uos(lain ait : « Forte virtutos,
quas propter solam bealitudinoin amamus, sic pcrsua-
dere nobis audeiil, ul ipsam beatitudiiiem nou amemus;
quod si faciuiit, (^tiam ipsas ulique amare desistimus,
quando illani, proptcr quam solam istas amavimus, non
amamus ». Eccc liis verbis vidotur Auiiustiiiusoslondere,
c|n(i(l virtiites non propler se, sed proj^lcr solam bea-
titudinom amandae sinl. Quod si ita cst, ergo eis fruen-
dum nou esl. Aliis vero contra videlur, scilicel (piod
eis fruendum sit, quia* propter se petendae et aman-
dae suiit. Et boc confirmant auctoritatc Ambrosii *, qui
ait super illum locum Eiiistolae ad Galatas: Fructus
aulem spirilus esl carilas , gaudium , pax , palientia
etc. : « Haec non nominal opera , sed fructus, quia pro-
pter se petcnda suiil ». Si vero propter se petenda sunl,
ergo propter se amanda. Nos autem harum quae vi-
detur" auctoritatiim repugiiantiam dc medio eximcre
cupioiilos, dicimiis, qnod virtutos propler se j)etondae
et amandae sunt , ot tamon i)roj)lor solam boatiludincm.
Proj^ter se quidcm amandao suiil , (juia deleclanl sui
possessores sincera et sancta delcctatione el in eis pa-
riunt gaudium sj^irilualc. Verumtamen non est liic
(.onsistcndum , sed ultra gradicndum. Non liic baereal

dileclionis " gressus, neque bic sit dilectionis terminus,
sed refcratur boc ad illud sunimum bonum, cui soli
omiiino inbacrcnduin esl, quia illud jirojiter se lantum
amandum ost, ol ullra illud niliil (juacrcndum est ;
illud csl ciiim sujircinus linis. Ideo Auguslinus dicit,
quod eas diligimus proj)ter solam bealiludinom, non
(juin* eas j)roj)ter se diligamus, sod (juia id ij)sum,
quod eas diligimus, referimus ad illud summiim bo-
num, cni soli iiiliaerendum est, et® in eo jicimanen-
dum liiiis(|uo lactiliao jioncndus; quare virlulibus iion
est Iruoiidum. Sod dicol aliquis: Frui ost ainore inliae- obiecuo.
rere aliciii rci jiropter se ij^sam, ul j^raodiclum est;
si ergo virlules juopter se amaiidae suiit, el eis fruen-
dum esl. Ad quod dicimus: iii illa descrij)lione, ubi soiuUo.
dicitur propter seipsaa/, intelligondum ost tanlummodo,
ul scilicot ametur proj)tor se ijisam lantum, ul non re-
fcratur ad aliud, scd ibi j^onatur finis, ut suj)ra ostendit
Augustinus dicens *°: « Si inliaeseris atque jicrmanseris,
finem j)onens laetiliae tuae, tunc vere et j^rojirie frui
dicendus es. Quod noii est faciendum nisi in illa Trini-
late, idcst, summo ct incommulabili bono». Utcndum
est ergo virtulibus et j)or eas frueiidum summo bono;
ita et de voluntate bona dicimus. Unde Augustinus in
libro decimo de Trinitate " ail: « Voluntas est j^er
quam fruimur » ; ita ct jier virtutes fruimur; non eis,
nisi forto ali^jua virlus sil Deus, ul caritas, de qua
j)osl tractabitur *-.

Omnium igilur, (juae dicta sunt , ex quo de rcbus EpUogng.
specialitcr Iractavimus, haec summa est: quod aliae
sunl, quibus fruendum est '% aliae, quibus utendum
est, aliao, quae fruunlur ct utuntur; et inter eas,
quibus ulendum est , etiam quaedam sunt, j)er (juas
fruimur, ul virlutes et j)olonliae animi, quae suiil na-
turalia bona. De quibus omnibus, antequam de signis
tractcmus, agendum est, ac jirimum de rebus, quibus
fruendum est, scilicet de sancta alque individua Tri-
nilatc.

' IbifJ. ; in qno toxtu Val., ordinc vcrborum non bcnc in-
vcrso, lcgil Porro etiatn quia , cl paulo posl pio Ille iyitur ca-
dem leyit Ille ergo.

' Lof. ril. c. .3.3. n. 37; vidc snpra in mcdio luiius rnpi-
tnli. — Pijuio aiilc < od. C co»firnuiti(r niirloritnte ; cod. I) con-
finwnil niictoritalrs cl paulo iiifra pnibiuit niirtoritntes.

3 Cap. 8. n. II. — Pauio anic niiss. bCE sunt \)ro sint.

* Solus cod. L) rl propter , scd malc.

5 Supcr Kpist. ad (jalalas c. 5, 22: « .Noii dixit : opcra
spiritu^ caiitis cst, scd frucliis spirilus ». — Vcrba , (piac se-
(luuiilur : < (juia propler se pdcixla sunl » , i<lcm I.onibardus
linU-l CMllril. in Kpi^l. Pauli ad (ial. Pati-ojog. Lal. loni. C.XCII,
col. IftO: « Frurl iis nutrni : (\n;is\ dical, liacc <juac <'nunicravi ,
sunl o|)era carnis; scd ista siint opcra spiriliis, (jiiae s<vpiiintiii-,
(ju.ic tnmen noii nominat oiiera , sed fruclus . (|uia propici- sc.
pi-tcnda siinl ». Ia liis cdnlliiiialiir lcclid codd. cl cd. I : linec
non nominnl, dum (;ctcrac cdd. W^nxw. Iiic non nominnl ; Vai.
el cU. 4 At hic cic. Deindc pro nonunat cod. D nominnnlur.

Posica Vat. ct cdd. 2, 4, 7, 9 ergo et propter; omisimus et,
po.suilaniil)us mss. ct aliis cdd. Dcniquc cdd. I, 3, 8 adiungunt
amanila sunt.

« Codd. ABIi ct cdd. 2, 3, 5, 7, 9 videntur.

' Val. pcrpcram delectntionis.

" Vat. quod, cdd. 5, 8, 9 <fui , sed rcclc codd. cl aiiac
cdd. quin, quia Magisl"r liic mcdiam viam tenct intcr ncganles
ct asscrcntcs, virlulcs propter sc amandas csse.

^ Val. .««ola praclermitlit et.

'" Dc Doclr. cliiisl. I. c. 33. ii. 37; in (juo tcxtu praetcr
Val. cctcrac cdd. cl codd. omilluiit luae post InetUiae; sed
rctinuimus cum originali , qiiia supra in codem textu omnes con-
cordilcr sic lcgunt.

" Cap. 10. 11. 13.

'2 Infra d. 17. Kdd. 1, 3, 8 posten loco post.

'^ Cddd. oiiiiies omittunl est , et itcm postca codd. ABC
ciiiii cdd. 1 , 8 posl utemliim. I)cni(pic cod. D lcgit animne pro
nuimi ci cum cd. I donn pio bonn.

DISTIXCTK) I.

COMMENTAimiS IN DISTINCTIOXEM l.

Divisio libri Sciili-nliaiimi vl ilisjnilalio circa /'/•/// d ////.

Videris (tc iiovdr Lft/i.s- coiiliiwidiam elc.

DINISIO TKXTUS.

In paiTc ista incipit tractatus liltri, qiii dividi-
Inr in quatiior liltros paiTialcs. 1'rima pars habct
duas pai"les. In prinni [)arte vcnatur Maij[istcr nia-
tcriain huius lihri ct [)cr conscijucns alioruin. In
sccumhi cxscquilur divisionein suain, qiiac iitcipit ihi
dislinctionc secunda ' : IIoc ihique vera ac pia
fide etc.

Itein prima pars, in ([ua venatur niateriani
hal)et duas " partes. In priuia parte venatur mate-
riain per divisiones, et ideo primo [3onit divisionem,
per qiiam distinguuntur tres libri a quarto, scilicet
per res et signa. Secimdo ^ ponit divisionem , per
quam distingnitur primus liber a trihus aliis, quae
est per fnii et ufi, ibi : /// ergo in rebus consir
derandum *.

Item , prima pars habet tres particulas. In pri-
ma proponit divisionem et auctorilate Aiiguslini con-
firmat eam, quae est, quod tota doctrina theologica
est de rebus, vel de signis, id est, subiectum com-
mune theologiae in liaec duo dividitur. In secunda
memhra divisionis explanat, ibi : Proprie autem hic
res appellantur, ostendens, quid sit res et quid si-
gnum secundum membra praedictae divisionis. In
tertia vero particula divisionem ad propositum ap-
plicat , ibi : Cumque his intenderit theologorum
speculatio, dicens, quod de rebus et signis sit ^
(licturus, primo tameii de rebus.

Item, pars illa, in qua ponit divisionem [ler frui
et uti, per quam primus liber distinguitur ab aliis
trihus, habet duas parles. In prima ponit divisio-
nem et explanat ipsam ^ In secunda quae dicta
sunt epilogat , ibi : Omnium igitur , quae dicta
sunt etc. Prima igitur pars habet Ires partes : in pri-

nia [)onil divisionem in res, quibus frucndum, et res
([uibus ulcndiim : in secunda ad maiorem evidcntiam
assignat quasdam dcfiniliones, ibi : Frui auteni est
amore inhaerere clc. In tcrtia vero proponit ct dctcr-
ininal quasdam dubitationcs, ibi: Cuni auteni honii-
nes, qui fruuntur ct vtuntnr etc.

Et in [)rima [jarlicula [)rimo [)onit divisioncm
secundum auctoritatem Augustini , secundo exem-
plificat, ibi : Illac, quibus fruendum etc. ^

Frui autem est amore inhaerere. Haec secun-
da ^ particula illius partis , in qua ponit divisioncm
in qua distinguitur primus liher ah aliis tribus, quae
est de quibusdam notificalionihus, quatuor hahet
parliculas. Primoenim [oonit notificationes /)•?«' et uti;
secundo a^oplicat eas ad propositum, scilicet ad res,
quibus fruendum est ^ el ulendum , ihi : Res igitur
quibus fruendum ; tertio comparat ad alias assigna-
tiones , ihi : Notandum vero , quod idem Augusti-
nus ; quarto , quia videntur ^° sibi contradicere, movet
et determinat quandam dui)itationem , ibi : Et attende
quod videtur Augustinus dicere etc.

Cum autem homines, qui fruuntur et utuntur.
Haec tertia [)ars, in qua movet et tractat dubitatio-
nes quasdam, hahet tres partes secundum tres du-
bitationes, quarum " prima est, utrum homo homine
deheat frui , secunda , utruu) Deus homine fruatur ,
vel utatur, et hanc movet ibi: Sed cum Deus di-
ligat etc. ; tertia quaestio '^ est, utrum virtutibus
sit fruendum , vel utendum , ibi : Hic considerandum
est, utrum virtutibus etc. Et in qualibet istarum trium
partium primo movet quaestionem, secundo motam
determinat, tertio determinationem per auctoritatem
confirmat. Et particulae in suis locis sunt manifestae.

1 Vat., post suam addendo et hoc, transponit verba dist. 2
antc relativum quae , sed contra mss. et ed. I .

2 Vat. paulo infra , contradicentibus mss. et ed. I , tertium
membrum subdivisionis adiungendo ponit hic tres loco duas ;
sed faiso , uti ex dicendis patebit. Error editorum Vat. forte inde
provonit , quod ipsi putarent , per vcrba immediate sequentia
/n prima parte significari primam partem subdivisionis, cum
tamen revcra per iila niiiil aliud significetur nisi prima pars
principalis i. e. tota prima distinctio.

3 Auctoritate codd. et cd. 1 subslituimus secundo pro in
secunda , postulante lioc insupcr contextu , cum secundo refe-
ratur ad primo paulo superius positum.

* i\uIlo adstipulante mss. nec favcnle ed. I , Vat. adiungit
hic In tertia determinat dubiiationes quasdam ex praemissis
ortas , ibi : Cum autem homines , qui fruuniur ; sed falso, cum
haec pars sit tertia particula subdivisionis partis primae, sicuti
infra expresse habetur.

5 Contra antiquiorcs codd. et cd. 1 minus bene Vat. fuerit.
Mox codd. CS cc Iterum pro Item.

6 Fide mss. et ed. 1 supplevimus et explanat ipsam et
mox ex fere omnibus codd. cum cd. 1 post Prima addidinuis
igitur , pro quo codd. P et Q habent iierum.

■^ lla mss. cum ed. I ; in Vat. autcm subdivisio, quae in-
cipit a vcrbis Et in prima particula usque ad Frui autem ,
deest.

8 Vat. hic interserens vcrbum est, ob variatam constru-
ctionom in flne propositinnis ante quatuor praeflxam habet
particulam et ; insuper in media propositione post dicisio-
nem pro in qua ponit pcr quam , sed conlradicentibus mss.
et ed. 1.

9 Fide mss. et ed. I addimus est.

10 Ita plurimi codd. ut .\CFGIKRT VX WZ etc. et ed. I
necnon tcxtus Magistri Scntent. contra Vat. , quac habet videre-
tur, ct aliquos codd. ut IILOS, qui legunt videiur.

" Ex antiquioribus mss. et ed. 1 supplcvimus quarum ,
sicuti et paulo infra post fruatur substiluimus vel pro et.
12 Praeter fidem mss. el ed. I omittit Vat. quaestio.

SKNTENTIARni LIB. I.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad evidentiaui definiliomiiii el ulioruni, quae
Majiister jwnit de his verbis frui et iili , sex (juae-
nuitur iii i^arte ista, quoruui tria pertinenl ad uti,
tria ad frui.
De uli tria quaeruntur.

Primo quaeritur, quid sit uli per essentiam.

Secundo, utrum omni creato contingat uti.

Terlio, utruin solo bono creato sit utendum.
De frui similiter quaeruntur tria.

Primo, quid sit frui per essentiam.
Secundo , ulrum bono increato fruendum sit.
Tertio, utrum Iruendum sit ipso solo bono
increato.

ARTICULUS I.

Quid sit UTi et de utibili.

QU.TSTIO I.

Ctrum uii sit actus voluntatis , an rationis , vel omnis potentiae.

Circa primum ' de uti, quid sit per essentiam ,
utrum sit actus voluntatis, an ralionis, sic proceditur.
Quod sit actus voluntatis ostenditur sic.

1. Ab actu utendi denominatur unusquisque
Fnndamenu.bonus * ; sed nullus dicitur bonus nisi ab actu vo-

luntatis: ergo actus utendi pertinet ad voluntatem.
:2. Item, .\ugustinus decimo de Trinitale ^: « Uti
est assumere aliquid in facultatem voluntatis » : ergo
uti est actus voluntatis.

3. Itein , hoc videtur per divisionem ipsius uti
contra alia, quia decimo de Trinitate ^ dividit Au-
gustinus haec tria, ingenium, doctrinam qI usum ,
et dicit , quod ingenium respicit , quid homo possit ,
doctrina, quid homo sciat , usus, quid '^ velit: ergo
usus est actus vohmtatis.

4. Item, « Opposita nata sunt fieri circa idem ^ » ;
sed uti et abuti sunt opposita , ergo cum abuti sit
solius voiuntatis, quia eius solius est peccare:ergo
et uti similiter erit actus solius voluntatis.

CoNTHA : 1. Usus sive assueniclio est via in habi-
.\(i opposi- tum acquirenihim '; sed omnis potentia nata est
tum. acquirere haiiitiim : ergo uti videtur esse omnis po-
tentiae.

2. Item , omnis polentia mediante operatione sua
ordinatur in finem " ; sed eo dicitur aliquid utibile
sive uti, quo in finem est ordinabile; sed ordinari

in finem mediante propria operatione est omnis po-
tentiae : ergo et uti similiter.

3 Item, sicut Augustinus dicit et habetur in
liltera ^, uti est id quod in usum venerit referre etc.
Sed eius est referre , cuius est conferre ; sed conferre
est solius rationis, ergo et referre: ergo et uti a de-
finitione.

4. Item, ars utitur suis instrumentis '" ; sed
ars est in potentia rationali sive cognitiva, cum sit
scientia : ergo curn habitus et actus sint eiusdem
potenliae, si ars est in potenlia rationali, et usus
similiter erit in eadem.

c 0 N c L u s 1 0*.

Uti quinque modis potest intelligi : si sumilur com-
munissime et communiter , est actus omnis
potentiae ; si sumitur proprie, magis proprie
et propriissime , est actus voluntatis.

Respondeo " : Dicendum , quod uti quinque mo-
dis accipitur, et secundum hoc diversificatur secun-
dum rem et secundum definiiionem.

Accipitur enim usus sive uti communissime ,
secundum quod dividitur contra otium vel otiosita-
tem , pro nalurali operatione debita cuilibel rei, sive

' Consontionlibiis m.ss. ct cd. I , roslitiiimus vcrba Circn
prtmum cl inox muUi\iimis nnt in nn, quod ct grammaticc
mcliiis ost.

* Forsi(<m rospicitur illud Aiistot. 11. Ethic. c. 3. in flnc:
Qui onim bcno liis {voluptaliiius cl doloribus) utctur, bonus;
qui malc, orit malus.

3 C'ip. II. n. 17; vidc supra in lil. Maf^istri, c. 3. in initio.

* lbi<l<m, paiilo an(c; ot XI. do (Jiv. Dci , c. 25.
'•> Cod. X liic iloruni addit homo.

* AristoL , do Praodiram. c. de Opposilis circ.i flncm ; Pa-
Inm vcro cst, qufMl circa idcm aul spccic aut gcncrc nata sunt
flcri coniraria.

' Idom II. Albcrt. , S. I. ir. 2. (|. 8. m. 1. Iiis vcrbis cxpri-
mlt: Sccundo dicilur uli n-i cxorcitium ad inducondum habi-
tiim , srciindum quo<l dicit Victorinus in Hhotoricis suis (scu

rti

tiir 5 j
dis.

Commcnt. in Rliclor. Ciccronis, I. c. l-i. 25. ct II. c. 59.), quod
natura habilom facit, ars potcntem, usus facilcm. — Vide ct
Aristot. , II. Ethic. c. 1.

8 Vidc AristoL, IX. Mcf,iph. tcxL 16. (Ed. Paris. VIII. c. 8.).
— Mox codd. G F (J II K L 0 H S U cc ct cd. I utile ()ro utibite;
cod. Z utile sive utibile quo ctc.

' Hic, c. 2. — Favcntibus ms.s. ct edd. 1 , 2, 3, 6, pro
iy\fin sul)s(i(iiimus in littern. In conclusionc huius argumcnti
Vat. ergo referre el per consequens uti; praofcrimus tamcn
lcctioncm fcrc omniuin mss. ct cd. I (anquam distinctiorcm.

'0 Aristot. , I. dc Anima, tcxL 53. (c. 3.). — Circa flnem ar-
giimonti mcndiim VaL poncntis sic pro si castigatur cx mss.
ot cd. 1. — Mox VaL post usus addit sive uti; quod dcest
in anticpiioribus mss. ct cd. 1.

" Plurcs codd. ut A I T ctc. Solutio pro Respondeo.

DIST. I. AIIT. I. QllAKST. I.

ad quain uiia^iuacquo rcs onlinatiir , cl secimduin
lioc (licil IMiilosopliiis ' : « ('iiiiis iisiis hoiiuselc. ».

Sccuiulo iiiodo diciliir r(;o/^>;//////ry ; t'l sic usus
dividiliir coiilra dissiuMudiiiciii. Kl hoc iiiodo ilcHiii-
liir a Vicloiiiio ■ : « lisiis csl acliis IrtMiiiciilcr clici-
tiis a polcntia», ct lioc intxlo polcsl tlici , (|uod csl
aclus oiunis ptUcntiae nec adtlil super actuin nisi
IVequentiani.

Tertio iiiodo accipitur uli propnc ; et sic di-
vidilur contra hahilus ineiiit)riaei et inlellit,'entiae ,
scilicet^ ct)iitra inijenium et tloctriiiam. El sic defi-
nitnr ab Aujfiistino tlecimt) de Trinitate: « lUi est
assumere ali(|uid in racultatem voluntatis», el sic
dicil actum volimtatis prt)prie.

Quarto modo accipitur niagis propnc ; et sic
divitiilur coiitra actinn qiiietativum , scilicet con-
Ira frui. Kt sic tlennitur ab Au^nistino^: « Uti est
assumere alit|uid iii facultatem voluntatis propter
aliud», et sic est actus vohmtatis ut ad aliud re-
latae.

Quinto accipitur prcypriissime; el sic dividitur
conlra actum inordinatum , scilicet contra ahuli. Et
sic definitur ab Augustino de Dtictrina cbristiana ■' :
« Uti est itl quotl in usum venerit referre ad id , quo
fruendum est», et sic uti dicit actum vobmtatis re-
lalum et ordinatuin in fmem.

Ratio ergo diversarum notificationum est mul-
liplex acceptio eius quod esl uti; et ratio mullipli-
cis acceptionis est oppositio eius ad diversa.

Si ergo quaeratur, cuius potentiae est*' actus ;

iiusiot. dicendum , quod, conimunissime et communiter lo-

quendo , est aclus omnis potenliae ; et sic non lo-

Soliilio ii|i-
piiAiloriim.

(|iiiliir Au;.,'iistiiius: propric vero, nidfjis proprir el ,:„„ci,Mi„2
propriissimc actiis est ipsiiis volmilalis.

I. Kt sic jKitet piiiiio obiectiim in contrariiim,
scilicet (jiiod ' sil omiiis potentiae.

"2. Qiiod obiicitiir .secnndo. (jiiod omnis [Hilcnlia
lefertiir in linem per acliiin siiiiin ; dicendmn , qiiod
illa potentia tlicitiir uti sut) actii . (jiiat! est iltimina
sui actus ; el talis poti^ntiae (\st rcfcrrc siium actimi,
non tantiiin rcfcrri. Et quoniam st)la voluntas est
tlomina sui actus et sola e.sl se ip.sani inovens, idtjo
ipsa sola est, cuius est active iiti. Aliis aiitein j)o-
tentiis c,t)ntingit uti materialiter et passive, qiiia ba-
bent rcfcrri, et nt)n refcrrc. Et binc est, t|ut)d ab
Augustino dicitur*: « Uti esl assumere aliqiiid iii fa-
cultatem volimtatis»; facultas enim dicitur eiiis iU)-
miniuin, qiio faciliter potesl in actum suuui tanquam
illius princeps.

3. Ad illud quod obiicitur, quod rationis esl
referre; dicendum, quotl du[)liciter est referre, sci-
licet per collationcm et iUationem , si('ut [)raemissae
referuntiir ad conclusionem ; et boc est rationis , et
lioc non est uti. Et est referre per^ incUnatimiem
et ordinationem ad aliud; et boc est proprie volun-
tatis, quia jwtest aliquid a.ssumere quiescendo ibi, vel
aliud intentlendo ; et lioc est referre " , per quod
definitur uti etc.

4. Ad illud quod obiicitur de arte , dicendum,
quod ars dicit quod est operationis , et quod est spe-
culationis. Secundum quod dicit " quod est specula-
tionis , non habet tt/i^ et sic est rationis ; secundum
vero quod dicit quod est operationis , sic extendi-
tur ad voiuntatem et eam regulat in utendo.

1 Sententia : Cuius usiis bonus est, ipsum quoque bonum
est, verbotenus legitur apud Boetiiium, de DitTerentiis topicis,
libr. 11. circa mediuni, in quo libro auctor proponit locorum
topicorum divisiones, quae ex una parte, duce Aristolele, a
Themistio, et ex altera parte a Cicerone exhibentur, earum-
que dilTerentias indicat.

' Fabius Marius (Laurentius) Victorinus , Rhetor (f inter 370-
382), qui praeler opuscula theologica contra Arianos varios
confecit libros philosophicos et rhetoricos; sic transtulit Porphyrii
librum de Praedicabiiibus in linguam latinam (cfr. Boeth. , Dia-
logus 1. in Porphyrium) scripsitquc commentarium in Rheto-
rica et Topica Ciceronis (cfr. Boeth. Comment. in Topica Ci-
ceronis; et cd. Operum Ciceronis per Orelli, ubi Victorini Com-
ment. in Rhetor. invenitur). Licet definitio ums , de qua hic
agilur , explicite non inveniatur in praenolatis Victorini operibus ,
colligi tamen posse videtur ex supra (argum. I. ad opp.) allalis
eius verbis una cum hnc exercitationis definitione , quani in
Comment. super I. Rhetor. Ciceronis, c. 2. proponit: Exercitatio
est suscepti operis continuatio. Cfr. et ibid. c. 25. , ubi de defi-
nitione habitus agitur, in qua ponitur usus sive exercitatio.

^ Perturbatam lectionem Vat. et pro sciticet emendavimus
ope mss. et sex primarum edd. Vide etiam supra fundam. 3 , si-
cuti et de sequenti definitione ab Augustino data cfr. fundam. 2.

* Vide hic lit. Magistri c. 3. in princ. — In fine propo-
sitionis Vat. male et conlra mss. et ed. I relative pro relatae.

^ Vide supra in lit. Magistri c. 2 , in qtio textu codd. A F
G H I K S X Y etc. sibi non constantes habent venit pro venerit.

6 Codd. S Y Z satis bene sit. Mox Vat., reluctantibus mss.
et edd. I , 2 , 3, post quod addit duobus primis modis est actus
omnis potentiae , tribus vero ultimis est actus ipsius volun-
tatis; sed superflue, quia verbis immediate sequentibus idem
dicitur. Dein multi codd. ut C F K L M 0 R S IJ V W X Y Z etc.
cum edd.2 et 3 post communissime, omissis vei'bis ct communiter,
transponunt ea post Aug usiinus simuh[U(i omHluni et propriissime,
sic legendo : Communiter vero et proprie actus esl ipsius vo-
luntatis ; quae lectio praecedentibus manifeste contradicit. Codd.
DPQT post propriissime addunt loquendo , id est tribus ultimis
modis.

"> Supple cum cod. bb uti; Vat. autem praeter fldeni mss.
et ed. I hic addit uti communissime sumtum, qua additione
non quidem falsus, sed alius sensus obtinetur; in lectione si-
quidem mss. a S. Doctoi-e hic non datur explicita responsio ad
primo obiectum, sed breviter repetitur ipsa obiectio; e contra
est in lectione Vat.

8 Postulante maiore parte codd. F G H 1 R S T etc. et ed. 1,
posuimus modum passivum pro activo Augustinus dicit.

s Cod. D secundum.

^" Vat. cum recentiore cod. cc addit quo vel , quod tamen
abest ab antiquioribus mss. et ed. 1.

" Ed. I hic et paulo infra illud loco quod dicit.

3^2

SENTENTIARLM LIB. L

SCHOLION.

In har quaoslionp anticiiii scholaslici satis consontiunl. Pcot.,
I. Sonl. «1. i. <|. ■{. 01 li. in (ino. — S. Thoni., hic q. I ; S.
I II ,j 10. ;i. I. — H. AllxTl. M. , hic a. 1.1. 10. cl 17. —
IVtr. aTar. . hic (j. 1. a. 1, (jui iloctrinam S. Uonavcnl. bre-

vilor ropclil. — Richani. a Mod. , hic a. 1. q. 1. — ;Egid.
R., hic a. I. principalis q. 3. — Ilcnr. (Jand. , S. a. 8. q. 1.
— Durand. , hi'- q. 3. — Dion>s. Carlh. , hic q. 1. — Iliol ,
hic q. 1.

QU^ESTIO IL
Ulrutn omni creato utendum sit.

St'Cundo , viso (luid sit uli per essentiam, quae-
rilur (ie utihili . utriiin soilicel omni creato sit uten-
(lum. Kt (|UO(l siCjVidetur hoc modo.

1. Pioverbiorum decimo sexto ' : Univei^sa
Fani:tmnxut.prnp(cr s('mt'fip.s'iini openilus c.sl Deus: ergo omnia
suiit ordiiiaLilia iii Dcum ; sed omne ordinahile in
Deiun conliiigit ordinare; sed ordinando ad Deum
ordinahile recte utimur : ergo si omnia conlingit or-
dinare, omnilnis est utendum.

'2. Item . ens et bonuin (^onvertuntur , sicut
vult Dionysius*; sed omnia sunt entia: ergo omnia
sunt hona. Sed omne bonuin diligendum : ergo omne
creatiim est diligendum ; sed non est diligendum
propter se : ergo jiropter aliud ; sed hoc est uti :
ergo uti (^ontingit omni creato.

3. Item, omni virtute conlingit recte uti ': ergo
opus onmis virtutis est rectus usus; sed usus ali-
cuiu.s- virtutis est respectu mali poenae, ut pa-
lientiae, alicuius respectu mali culpae, ut poeni-
lentiae : ergo malis omnihus, scilicet culpae et poe-
nae , contingit recte uti : ergo mullo fortius bonis :
ergo etc.

/4. Item , « Opposita nala sunl fieri circa idem * » ;
sed omnibus contingit ahuti : ergo omnihus conlingit
recte uti : ergo utendum est omni crealo.

CoNTRA : 1. Caritas est, per quam recle utimur,
Ad opposi- quia omnia ordinantur in finem per caritatem quae-
cmiKpie recte ordinantur ; sed sicut dicit .\ugustinus
de Doctrina chrisliana ^ : « Tantum quatuor diligenda
sunt ex caritate et tria tantum creata, utnos,pro-
ximus et corpus proi^riuin » : ergo tantum tria re-
fcrunlur sive ordinantur in nnem per caritatem, cum

lam.

non sit uti recte nisi per caritatem : ergo tantuni
tribus est utendum , non ergo omni craato.

2. Item, omnia, quibus utimur, subiacent noslrae
voluntati; sed quaedam sunt, quae non subiacent
nostrae voluntati , ut necessaria et perijetua : ergo
illis non est utendum.

3. Item, omne illud, quo recle utimur, bono fine
facimus ; sed quaedain sunt, quae nullo bono fine
possunt fieri, ut mentiri et talia, « quae mox no-
minata coniuncta sunt malo *^ » : ergo talibus non esl
utendum.

4. Item . virtute non contingit male uti , sicut
patet ex eius definitione ^ : ergo ab oppositis malo
culpae sive vitiis non contingit recte uti: ergo non
omnibus aliis a Deo est utendum.

CONCLUSIO.

Non omni re creata possumus uti ut imtrumento
neque ut habitu neque ut actu , omni tamen re
uti possumus ut ohiecto , sed quadrupliciter ,
vel operando, vel acceptando, vel toleramlo ,
vel respuemlo.

Respondeo : Dicendum , quod uti aliquo dicilur
qualuor modis : aut sicut inMrumimto , quo opera-
mur, sicut aliquis utitur * instrumento vel organo ;
et sic non omniims contingit uli . utpote potentiis ,
quae sunl pure naturales, accipiendo uti proprie,
sicut accipit Augustinus ® ; aut sicut hahitu , quo re-
gulamur , ulpote virlute ; et sic non oiunibus con-
tingit recle uti, ut itabitu vitii, quo potius contin-
git obliquari ; aul sicut aclu, quo movemur ; et
sic non omni aclu contingit bene '" uti , sicut illis

Qiiati»
luodi n
oiiin 4'

clusiOD'

' Vors. 4, ubi Vulg^ata pro Deus iojjit Domhms. — Mox
ot pliirios in soqq. artrjr. jxisuiinus conlingit loco convenit.
.Ndlainiis hic ot pro som|)or, (juod codd. iiraosorlim an(i(|uior(^s
saopissimo ista diio \ ocabula oodoin modo oxhibeant abbreviata,
i(ji u( sivo c.ontinijit sivo vonvenit lc^^i possit.

* flap. .'). do Div. Nom. , ubi socundiim toxtum Graocum
l('gitur: .Non aliud dicit osso bonuin el aliud ens. — Mox cod.
cc sed si omnin.

^ Klicidir ox doflniliono virditis, qnam Anpust. , 11. dc
l,il». Arb. c. 18. ol 19. poniC Ildna (|ualitas moiitis, qua roctc
vi\ idir o( nomo malo u(i(ur. — Mo\ nnilti (■odd. ut C (J II K 0 P
(,tUSU otr. ot (mI(I. 2, .3, I, .'5, fi post poenne omittunt ut
pdtirnlifK' . (\\u)i\ LinioM codd. praodicti postoa malo loco w/ poc-
nitenline poniint , oditionos aiitom praoallogatio vorbis ul poe-
uitrnline pracmittunt.

* Aristot. , de Praodicain. (. <U' ()|iposili9 circa flnom. Vido
supra q. 1. fiindam. i.

' I.il). I. c. 2.3. n. 22. Cum orp» (|uadior sint dilitronda ■
iinnm, qiKMl snpra nosost; allorum, quod nossumus; toitium,

quod iuxta nos est; qnartum, qnod infra nos est: de socundo
ot (|uarlo nnlla praiwpla danda orant. — E( ibidom c. 26.
n. 27; Quod si lo totum intoiiigas, id ost animum ot corpns
tuum (>t ])roximum dinm, id est animum ot corpus oius. —
Cod. W |)ost caritate addit scilicet Deus. — Paulo anlo fldo
codd. ot od. 1 addidimns sicnt.

* Aristot. , II. lidiic. c. (5: Quaedam enim conf(>stim noml-
nnta convoluta sunl cnm malitia. (Translatio aiitiqua in ed. Oyn^-
rum S. Thomao a P. Fiaccadori 1866. tom. 21.)

' Angust., II. do Lib. Arb. c. 18. et19. n. 50. Vide paulo
supra fiindam. .3.

^ Subsiituimus cx ferc omnibus mss. ot ed. 1 aliquis uli-
lur pro utimur. Cod. V sicul aliquo utimtir. Mox ox plurimis
codd. ciim od. 1 bis subslidiimns ulpote loco ul puln.

" Qualcniis uli c.st assumcro aii^iuid in facull^itom volunta-
tis. Vid. supra q. 1. Cfr. oliam Aristot. , I. Kthic. c. ult. , ubi agit
dopotontiis, quaonon subiacenl imporio rationis et voluntatis.

'° Vat. cum cod. cc malo omittit bene , quod anti(|ui()r(!S
mss. ac ed. I suppodiiani, mutaviniusque convenit in conlimjit.

niST. I. AUT. I. Qi:\I'ST. II.

Jiversimo-
i>linitirh(i
I et mnlis.

l...

iitio cina
fiodnm 11-
leiidi.

quao Miox iiominnl.i (•t)iiiiiiicl;i suiil iiialo; iiut siciil
olnccto, ;ul (luod iiicliii;iiiuir : ot sic oiuiiilius coii-
tin|j[it ufi et ahiili. ()iuni;i ciiiiii possiinl suiui in r;i-
cnlt:i(ciu volunt;itis ;i(l :i|)|)rol.;in(liiiu vel respiicn-
(lum ; et lioc iKitot pcr .\ii|,Mistiiiiiiu lihro octo^'iiit;i
triuiu Qiucstioiiiiiu ' : « lltiiiuir ;issum('ii(lis vcl re-
spueiulis ad v;il(Mii(liii(MU, toleiMiidis ;ul patientiam ,
ordiihiudis ;v(l iuslili;iiu ».

Iteiu, Aii^nisrmus decimo de Triiiil;il(' ■ : « Vo-
luntas totaiu iiitelli^KMiti;iiu capit. duiii iitor oumi eo
quod iiilelli^^o » ; sed iu;ila iutelli<,uiiitur : er}j;o con-
tin^it uli iu;ilis.

Aliter t;iiU(Mi utimur houis, aliter lualis. U;itio
enim ordiu^ttionis iii hoiiis non tantuni est ex p;irte
ordiu;intis, sed eti;im ex parte ordinati , quia per se
bona sunt util)ili;i et ordiiKihilia, et de siii iKilura;
sed iu uialis ratio ordiiwitionis non est ex parte or-
din;itoruiu . sed iiotius ex parte ordinantis ; et ideo
mala uon dicuntur utibilia.

Unde nota, quod, cuiu uti sit assumere aliquid
in facultatem volunt;itis, lioc potesl essc qiuidrupli-
citer: vel in facuU;item voluntatis operantis^, sicut
est de his quae proprie pertinent ad usum huiua-
nuni; vel in lacultatem volimtatis acceptantis, sicui
est dilectio proximi et huiusmodi ; vel in facullatem
voluntatis tolemntis , siciit sunt mala poenae ; vel in
facultatem voluntatis respuentis , et sic assumiuitur
mala culpae et ordinantur. Primis duobus modis in-
« Cuius usus bonus etc. ».

1. Ad illiid er^'o ipiod ohiiciliir ilc (Mnliilc, ipiod soititi» op-
t;iiiluiii lri:i cre:it;i ^ siiiit (lili^n>nd;i ; dicendiim, ipiod

(lilifli aliiinid ex carilalr lioc est ordiii;iri iii siiiii-
iiiiim homiiii , (piod per se c;iritas dili<,'it. IIoc autem
c()nliii<^ut diipliciler: ;iiit enim contiiiffit ordinare (piod
n;itum est deveniic iii riiicm ; et sic taiitiim tii;i
cre;it;i dili<,nMida sunt ex c;irit;ite ; aut illiid per (piod
devenire est iu summiim hoiiiim ; et (pii;i lioc [lotcst
esse suo iiiodo per oiuikmii cre;itur;iiii , oiiiiiis crt';i-
tur;i potesl diligi ex c;irit;ite, et omiii cre;itiir;i con-
tiugit uti.

2. Ad illiid (jiiod ohiicitiir, ipiod iioii oinnia
sul)i;icent voluiit;iti; dicendiim, quod ;ili(pii(l ■■' dici-
tur siib(.'.ss(; (loininio volunt;itis diipliciter: aut qu;m-
tum ad esse ipsius rei ; et sic non onmi;i subiacent;
aut quantum ad actum voluntatis , qui est iii re-
spuendo ips;im rem vel approbando, et hoc ''' propter
se vel propter aliud ; et t;ili modo oinnia siibi;icent
volunt;iti nostrae, scilicet quantiim ;i(l ;ictum appe-
titionis vel respuitionis, licet non priiiio modo.

3. 4. Ad illud quod obiicitur , quod quaedam
nullo bono fine possunt fieri, similiter , quod sem-
per vitiis abutimur; dicendum, quod ohiicitur secun-
dum viam, qua contingit uti aliquo ul actu medio;
et sic non contingit ^ uti peccato ; vel sicut habitu
regulante, similiter ; contingit tamen eo uti sicut
obiecto recte per motum contritionis et detesta-
tionis.

telligitur illud

SCHOLIOK

I. Hanc et sequcntem qnaestionem antiqiii doetoros sub
una quaestionc et minus accurate tractare solont. — Ostensum
iam supra est , quod iiti in sonsu actico sit soiius voluntatis ;
in secunda hac quaestione inquiritur, ad qui\(} obiecta se exten-
dat usus voluntatis , sive quibus rebus uti passive conveniat.
In responsione S. Doctor primo ponit quadrupiicem distinctionem
circa obiecta voiuntatis ovdinanda et rosolvit quaestionem in
genere. Quoad primum membrum liuius distinctionis , patet
quod voluntas non possit omnia assumere in facultatem suam,
ut iis utatur sicut instrumento. Nam aliquae potentiae ipsius
animae non subiacent imperio voiuntatis ; unde vocantur piire
natitrales, ut potentiae vegelativae. Secimdo, incidendo in spe-
cialem quaestionem , scil. quo sensu quis maiis uti possit, itc-
rum quadrupiiciter distinguit modum voluntatis ordinantis ,
scil. operantis , acceptantis , tolerantis et respnentis. Hic usus

mali ex parte ordinanlis est « usus per accidens », ut bene dicit
Uicliard. (liic q. 2. ad ult.j, « eo (juod ordinatum aliunde accipit
ordinabilitatcm, scil. a voluntatc ». — Circa lianc qiiaestionem de
usu mali S. Tliom. (hic loc. cit.) alils verbis quam S. Bonaventura
lotjuitur , sed in sententia nulla est difierentia, immo in S. II. II.
q. 78. a. 4. Angelicus etiam in modo lotiucndi cum illo convonit.
II. Alex. Hal. , S. p. III. q. 61. m. i. — Scot. , liic q. 3.
et 5. et Quod. , q. 17. — S. Thom. , hic q. 2. a. 3; S. I.
II. q. 16. a. 3. — B. Albert. M. , hic a. 10. ct II. — Petr. a
Tar. , hic q. I . a. 2. Ita pi^esse sequitur S. Doctorem , ut
Dionys. Carth. de ipso dicat : « Petrus , qui scripsit post Bo-
naventuram , ex ipso Bonaventura suam responsionem vidotur
sumsisse». — Richard. , hic a. I. q. 2. — .Egid. R., hic 2.
princ. q. 3. — Ilcnr. Gand. , S. a. 72. q. 3. n. 11. — Durand.,
hic q. 4. — Dionys. , hic q. 2. — Biel , hic q. I .

1 Quacst. 30: Sic enim utitur suo corpore: quibusdam
assumendis vel respuendis ad valitudincm , quibusdam tolcran-
dis ad patientiam , quibusdam ordinandis ad iustitiam , quibus-
dam considerandis ad alitjuod veritatis documentum. — In quo
textu plurimi codd. ut A B C D F G II I K S T W Z etc. omittunt
assumendis vel . pro quo ed. I ponit ronferendis aut.

' Cap. 1 1 . n. 18: Vohmtas etiam mca totam intclligentiam ,
totam memoriam meam capit, dum toto utor, quod intclligo
et memini.

3 Renitentibus mss. et edd. 1 , 2, 3, Vat. pro operantis po-
nit imperantis , sed mendose , quia hoc membrum non excludit
tria alia membra divisionis. Eamdem distinctionom Petr. a Tar. ,
hic q. I. a. 2. breviter sic proponit: Potest aliquid assumi in
facultatem voluntatis quadrupliciter: vel voluntalis operantis,
ut bona nostra, vel approbantis, ut alicna bona, vel tolerantis,

S. Bonav. — Tom. I.

ut mala poenae propria et culpae alienae, vcl respuentis, ut
mala culpae propriae.

* Codd. cum ed. I omittunt creata, quod, ut certo sub-
intelligcndum , claritatis gratia retinuimus, praesertim cum et
paulo post in mss. inveniatur. Mox Vat. , post caritate omisso
hoc, propositioncm ipsam exbibet modo activo : diligere, aliquid
ex caritat' est ordinare, renitentibus tamen mss. et ed. I. —
Obiectionem, quam hic S. Doctor solvit, infra d. 17. p. I. q. 2.
sub alio respectu pcrtractat.

5 Nullo suffragante ms. ncc ed. I , Vat. aliquis.

« Cod. Z hic non male addit vel.

' Postulantibus ferc omnibus mss. et ed. I , substituimus
sic pro hoc modo, et bis contingit loco convenit. Mox mcndum
Vat. recto per modum castigavimus ex mss. et ed. I.

SENTENTI\HrM LIB. I.

QU.ESTIO III.
Utrum solo bom creato utendum sit.

TtTtio, ostenso, utrum oinni creato sit utendum
et ' omui alio a Deo, est quaestio, utrum solo bono
crealo sit utendum. Et quod sic, videtur.

1. « Onme bonum aut est finis, aut ad fmem* »;

Fandanienti.sed solo bouo , quod cst ad fmem, est utendum,

quia ratio utilis est ducere in 1'mem: ergo cum so-

lum bonum creatum sit ad fmem , solo bono creato

est utendum.

!2. Item , omne bonum aut est creatum , aut
increatum. Sed si contin«,'it uti bono increato, con-
tingit illud referre ad aliud : aut ergo ad creatum,
aut ' increatum ; sed non ad increatum , quia non
est nisi unum increatum : ergo ad creatum. Sed sic
referlur terminus ad viam et causa ad eflectum ; sed
hoc est abusio, non usus : ergo solo bono creato
sive creatura est utendum.

3. Item, Augustinus in libro octoginla trium
Quaestionum * dividit lionestum contra utile : ergo
nullum utile honestum vel e converso ; sed Deus est
honestum per essentiam : ergo Deo non est utendum.

4. Item , videtur quod non solum non sit uten-
dum Deo sive bono increato , sed uti eo semper sit
peccatum mortale, quia Augustinus in libro octo-
ginta trium Quaestionum ^ dicit : « Summa perver-
sitas est Crui utendis el uti fruendis » ; sed qui uti-
tur bono increato, utitur bono fruendo : ergo etc.

CoNTRA : 1. Contingit Deo recte servire inluitu
Ad oppobi- mercedis , quia multi sunt boni mercenarii , ut dicit
Ambrosius ^ ; sed non contingit Deo servire nisi
amando : ergo contingit Deum recte amare intnitu
mercedis; sed sic amans utitur Deo, quia refert ad

2. Item, sic summa bonitas habet se ad ama-
rem , sicut " summa veritas ad cognitionem ; sed
contingit verit^item creatam cognoscere clarius sine
praeiudicio summae veritatis et sine errore : ergo
similitcr contingit aliam bonitatem quam summam
ardenlius (liligere sine praeiudicio sunmiae bonitatis
et deordinatione : ergo contingit amore ordinato aliud
plus diligi quam Deum : ergo contingit Deum diligi
propter aliud ordinate et ita uli eo.

3. Item, videtur quod nullum peccatum sit,
cum quis utitur Deo propter suam siilutem , quia
« cuius fmis bonus , ipsum bonum * » ; sed huius
usus bonus est , scilicet nostra salus : ergo usus Dei
bonus : ergo non erit peccatum.

4. Ilem , usus Dei aut est bonus ; et sic uten-
dum Deo ; aut est malus ; et sic Deus malus , quia
« cuius usus malus , ipsuin malum ® » ; quod si
Deus bonus , et eius usus bonus : ergo Deo est
utenduni.

tam.

aliud

ergo etc.

c 0 N c L u s I 0.

Solo bono creato est utendum , et bono
increato uti est abuti.

Respondeo : Dicendum , quod solo bono creato concias
est utendum, quia, si bono increato utimur, semper
est abusus , et abusus talis est mortale peccatum
propter perversitatem in fmem '** cum delectatione,
et proj)ter voluntatis inordinationem, quae minus
diligit ipsum (juo utitnr , quam propter quod
utitur.

' Codd. R ct W vel pro et.

* Cfr. Aristot., I. Ethic. c. 1-7; I. Magnor. Morai. c. 3. ct
III. Topic. c. t , ubi hacc di\ isio diversimodc insinuatur.

3 Cod. A cum ed. I satis bene adiungit ad. Mox Vat., obni-
lenlibus anliciuioribus mss. ct ed. I , post unum omittit in-
creatum.

* Quacst. 30: Honcstum dicilur quod proptcr sc ipsum ex-
pclcndum cst, utile autcm quod ad aiiud aliquid refcrcndum
cst. — Mox cx multis codd. ul A F (J II I K T U V aa l)b cc (T
cuni c(l. I iiosninius vel pro et. Paiiio infra Vat. antc hone-
slitm pracmitlit quid , quod lamcn mclius cum mss. ct cdd.
I, 2, 3 omittitur, quia Deus cst ipsuni honestum pcr cs-
scnti.im.

5 Qiiacsl. 30; Omnis ilaquc humana pcrvcrsio csl, quod
etiani ^ilium vocalur, frucndis uli vcllc atcjuc ulcndis frui.

" In Kvangcl. S. Lucac c. 1'), ubi iuxt<i cd. Vcnct, 1718:
At vcro flliiis, qiii liabcl S|)intus S. pi^nus in cordc, saccu-
laris mr'rc<'dis liicclla non <|iiacril , qiiibus scrvial. Ilacrcdcs
sunt eliam mcrccnarii , rpii diiciininr ail vincam. Bonus nicrcc-
nariu.s Pcirus cw. — Ciirlcx aiilcm, sub n. 507 Bibliolhccac
Laurcntianac Florcnliis, iiirMiibr. in fol. sacc. XI. fr)l. 116. rcclo,
col. 2. ullimani parlcm sic c\liibi-t : iion quacril , (|ui ius scrvat
haorcdis. Sunl r'liam qiii coiirliiciinliir ad vincam. Bonus clc.
Cum quo concordat cod. III. Pliil. XIV. iii fol. saec. W. libr.
VII. c. 3'i. Lcriio i.siius crl. in vcrbis ct inlcrpiinctionc crrat.

' Vat. contra mss. et ed. I , invcrtcndo coniparationem ,
nempc sicut summa b Jiifas, sic summa veritas, argumcnta-
tioncm, uti ex subncxis patet, j)crturbat. Mox cod. X posl cla-
rius satis benc addit veritate increata. Dcin, faventibus anti-
quioribus mss. et cd. I , cxpunxinuis aliquam , quod Vat. cuni
rccenliori cod. cc pracmittit \oc\ aliam. In uitima propositione
huius argumcnti miilli codd. C F G K L H S U V W aa bb cum
ed. 1 antc diligi falso repetunt plus.

* Boclii., II. dc niflcronliis lopicis. Locus a flnc: Cuius fl-
nis bonus csl, ipsuni quoquc bonum cst. Vide supra q. I. in
corp. Propositio ista dcrivata essc vidclur cx illa .\ristot. , III.
Topic. c. I : Cuius finis melior, et ipsum melius. Ad normam
codd. cl crl. I oiiiisiinus est ct quoque , quod Vat. cum Boe-
Ihio habcl.

!• Boclh., II. dc Diircrcntiis toiiic. — Codd. FOX addunt
post malus particiilam et. Immcdialc post cx fcrc omnibus
mss. ct cd. I substituimus quod loco quia, cod. R autem habet
ergo si Deus.

"* Auclorilatc niss. cl vi\. 1 rciccinuis lcclioncm Val. aver-
sionem a fine tanriiiam niinus i-cctam, qiiia talis abusus non
dicil .>5oluiii sinipiiccin avcrsioncm a llnc, s(m1 cliam dircctani
pcrvcrsioncm ii)sius linis, r]iiatcniis ncmiK> ipsc linis convcrlitur
in mcdium. Cod. 0 posl perversitatem addit intentionis. Cod.
R totam propositioncm sic cxhibct : el abusus talis semper est
mortale pecca1um,non (forsan omissum: solum) propter per-

DIST. I. AHT. II. QU.VEST. UNICA.

1. A(l illiul ergo (HUhI oliiicilur, (juod (•oiiliiigit
oiutio op- recte servire Deo intuitii uiercedis ; (iiceiKluiu , (luod
'""""" illa luerees aut est ipse Deus, sicut di.xit Ahraliae

Genesis (lecimo (luiiito ' : E(jo mcrccs laa; et sic
intueiis luercedem non utitur, (piia iion refert ad
aliud ; aut merces illa est aliad , et tuuc [)otest eani
(juis iutueri aut ut camam movctUcm; et sic est
nialus mcrcenarius * ; aut ut ratioiicm inducmtcm ;
et sic bonus, et lu)c modo non iititur.

2. Ad illud (luod ohiicitur, (itiod clarior (M)giutio
creaturae non praeiudicat Crcatori , er<,'() etc; dicen-
dum , quod non est simile , (luia daritas coj^niitionis
non est in nostra potestiite , sed ardor alTectionis est in
nostra potestate; ideo recpiiritur a nobis, quod istuin
ordineinus, non illain '. Aliquis tameu actus cogui-

tiouis cst in iiostra potestiite , ulpot(! actus lidci, tpu)
si ali(juis as.s(!ntiat v(!iitati prima(! |)roj)l('r aliiid, i)ene
praeiudicat veritati, sicut ainan! propt(;raliiid, lioiiitati.

3. Ad illiid (piod obiicitiir, (jiiod (iiiis usiis D(5i
est boniis ; diceiidiim , ipiod liiiis dicitiir boniis dii-
pliciler : aiit (piaiilimi ad suh.sUt lUiam , aiil (piaiilum
ad intentioiicm /inicndi ; et [^ropositio iila iiit(illigitiir
quantiim ad iiUcntioncm /inicndi, et haec * consi-
stit in recta ordinatione.

4. Ad ultimiim (licciidiiin, quod iila [)r()[)Osi-
tio •' inteiligitur de liahenlihus ordinatioiiem ad rmem,

sed non de ipso fine. — Vel inlelligitur de actu .Mia soiuiio.
naturali i[)sanim rerum et proprio, (jui frequenlius
ab ipsa re elicitur, non de ordinatioiie in " finem;
et sic non valet pro[iositio ad propositum.

S C H 0 L I 0 N.

1. In conclusione S. Doctor propositionem , quod bono in-
creato uti sit afiusiw et peccatum, duplici ratione pi-obat, quac
sumitur tum ex parte finis ultimi , tum ex parte voluntatis.
Ex parte finis ultimi ost abusus , quia avcrsio a fine non fit
sinc contemtu eius et offensa Dei , uti probatur II. Sent. d. 42.
a. 2. q. 1 , et a. 3. q. 2 ; ex parte voluntatis propter inordi-
nationem , quia voiuntas , quando Doo utitur , in aiiquo creato
ponit finem ; sed finis est melior his quae sunt ad finem (infra
d. 29. a. 1 . q. 1 . in corp.) et « quantum est de se, dicit exces-
sum bonitatis respectu eius , quod est ad finem » (ibld. ad 4.).
Ex quo patet inordinatio in proposito. Voluntas enim in utendo
minus diligit medium quam finem. Ad rem facit illud genera-

lissimum principium Aristotelis , (otics a S. Doctore rcpetitum :
Propter quod unumquodque (taie) est, illud magis est. Cfi'.
etiam liic dub. 6 , ubi dicit , quod omnis res sit aut finis , aut
medium ad fincm , aut perveniens ad finem. — Quoad solut. ad
t , nempe quomodo Deo servire possimus intuitu mercedis ,
cfr. II. Scnt. d. 38. a. 1. q. 3. ad 2. et III. Sent. d. 27. a. 2.
q. 2. — Quoad axioma : Cuius finis bonus , ipsum quoque bo-
num (ad 3.), cfr. II. Sent. d. 38. a. 1. q. 1.

II. Quoad ipsam quaestionem : Alex. Ilal. , S. p. III. q. 60. m.
3. a. 1. ct 2, et p. II. q. 142. m. 2. — Ceteros auctores vide-
sis in Scholio ad praecedentem quaestionem.

ARTICULUS IL

Quid sit frui.

Habito de uti et utihili, consequenter quaeritur
de frui et fruihili, et

primo , quid sit frui per essentiam, utrum
scilicet sit actus voluntatis, an aliarum virium.

QUAESTIO UNICA.
Utrum frui sit actus voluntatis, an aliarum virium.

1. Quod sit actus voluntatis, videtur per primam
jdamenta.definitionem, quae est: Frui est amore inhaerere etc.';
sed amor est voluntatis : ergo et frui similiter. Si
dicas, quod amor sumitur ibi communiter, secun-

dum quod est in qualibet vi respectu sui actus;
contra : in omnibus aliis definitionibus idem dicitur,
Unde dicitur in sequenti * : « Fruimur cognitis , in
quibus voluntas delectata conquiescit » . Quietatio

versitatem in finem cum delectatione , sed propter volnntatis
etc. Mox maiorem partem codd. utACGIKLUVX etc. et ed. 1
secuti, bis pro utimur substituimus utitur, quod grammatice
melius est; alii codd. primo loco habent utitur , secundo loco
utimur. Propositio isla relativa a S. Doctore adducta, quae
immediate refertur ad substantivum volnntatis, continet impli-
cite rationem Inordinationis in voluntate hic notatae; sensus
enim est: voluntas ordinata minus diligit ipsttm quo vtitur ,
i. e. medium, quam propter quod utitur i. e. flnem; atqui
in hoc casu habetur contrarium : ergo voluntas est inordinata.

1 Vers. 1 . — Paulo ante exhibemus lectionem codd. R V
W X Y Z aa bb ; aiii codd. autem, omisso Deus, ponunt Dominus
post Abrahae, a quibus non multum dissidet Vat. legendo:
est ipse , sicut Dominus dixit ad Abraam. Mox flde antiquio-
rum mss. et ed. 1 post utitur expunximus Deo.

^ Vat. praeter fldem mss. et ed. I hic addit et sic utitur.

3 Vat. post istum addit amorem et post iltam adiungit

cognitionem, quae tamen auctoritate mss. et ed. I tanquam
superflua expunximus.

* Cod. cc cum ed. 1 hoc. Mox antiquiores codd. et ed. 1
omittunt pi-opositionem , quae habetur in Vat. et cod. cc post
ordinatione , scii. : et ilto modo non contingii uli Deo , quia
non convenit ordinari. — Fusius de hac re tractat S. Doctor
II. Sent. d. 28. a. 1, q. I.

s Scilicet , cuius usus bonus, et ipsum bonum, — Vat. cum
cod. cc paulo ante post ultimum praeter fldem antiquiorum
mss. et ed. 1 addit scilicet usus Dei aut est bonus aut ma-
lus etc.

s Ex mss. et ed. 1 substituimus in loco ad. — De hoc
secundo responsionis membro vide supra q. I. circa princi-
pium conclusionis.

' Vide lit. Magistri, c. 2.

8 Cfr. lit. Magistri, c. 2.

SENTKNTI.UUM LIB. I.

Kt iii alia ' siiiiiliter : « Fnii
(iaudiuiii auteiu ad voluntateni

tam.

auteiii voliiiitatis est.
e>l uli ciiin <;au«lio ».
proprie [^ertinet.

± Iteiii. osteuditur radone , quia fruitione de-
le<Mamur*. secunduin qmKl delectabile esl dilTerentia
lM)ni. cuin sit Ikmuiiu lionestinn, conferens et dele-
clabile; Ixmuin autein obiectum est voluntatis: ergo
frui est solius voluntatis.

3. Iteiii. eo fruiiiiur . (juo quietamur; sed quie-
tatio respicit rationein linis. « et finis rationein boiii ^ »,
et ■ bonum est obiectum voluntatis»: ergo fruitio,
quae ordinat ad illud , similiter.

Sed contra: 1. Omnis virtus appetit uniri suo

Ad opposi- obiecto , quo habito delectatur , si cognoscit , et quie-

scit: ergo motus cum quietatione et delectatione est

ouiiiiuin viriuin: ergo cum talis sit fruitio, fruitio

erit in oinnibus, non tantum in voluntate.

'i. Item . absentia rei amatae polius contristat
amantem , quain delectat * ; quod enim delectat ip-
sum, hoc est, quia videt ipsam et habet. Si ergo
motus fruitionis est cuin delectatione vel est ipsa
delectatio: ergo hoc^ est, quia videt illud in quo
est ipsa delectatio; sed visio respicit cognitivam:
ergo etc.

3. Item, Augustinus in libro de Doctrina chri-
stiana ^ : « Haec est summa merces , ut ipso perfrua-
mur». Sed super illud Psalmi: Ostendam illi salw-
tare etc, dicit Glossa", quod « visio est tota mer-
ces » : ergo si fruitio est merces , fruitio est visio per
essentiam ; sed visio est in cognitiva sive in ratione :
ergo etc.

4. Item, fide et spe tendimus in Deum: aut
ergo fruendo, aut utendo; sed non utendo, cum
Deo non sit utendum: ergo fruendo: ergo fide et
spe fruimur; sed fides est habitus rationis cognitivae;
sed cuiiis est habitus, eius est actus: ergo actus frui-
tionis est actus* rationis; similiter videtur de ira-
scil)ili : ergo etc.

• In Vnl. liic ndditnr definiiione probntur idipsum , qiiod
tamcn abcsl a mss. ot ed. 1. — De hac definitione vidc lil.
Magisiri, c. 3.

* Concinnius mss. cnm sex primis cdd. , omitlcndo hic a
Vat. additum srd delertnbilc

' Aristot. , I. Magnoi-. Moral, c. 2 : Absolutus namquc flnis
Imntim est nec non flnis bonum. — Et de sequcnti proposi-
llonc ait I. Hhetor. c. 10. (in cd. Stocr, c. 25.): Est autciTi vo-
luntas quidcin appclitio boni cum rationc coniuncla; ncmo
enim ^ult, iiisi (juando aiitiuid Ixmuui csse putaverit. Vidc
eliam !. Etlilc. c. 1. — Mox cod. 1 ordinatur pro ordinat.

* Scr|uiniur maiorcin parlcm codd. ut A C F G I K. I. 0 R S U
V \y X V Z cU-. ct cdd. 1,2,3,6 substilucndo delednt loco
deleclfl , oc mox (^cxceptis edd. 2 , 3 cl (>) qnin ioco quod.

5 Perturl}atim lccti(»nem Vat., quac hic ad(Ut detectare ,
caslipavimus cx mss. et cd. 1.

• I.ibr. I. r 32. n. 3.'}.

' AtiKiist. , in Expos. P.salmi 90, 16.

« IMiircs codd. iil A (J II I K M V W Y Z clc. cum ed. 1 o-
niitliiiii nrtus.

' Hiiiiis opinionis fcrliir fiiissc Antisiodorensis , sivc mchiis
AulisirMlorcnsis, testc Dioiiysio (Jartliusiaiio, liic. (j. 3.

C 0 N C L L' S I 0.

rumdaB.

Noni
batur.

Frui sumtum essentialiter est actu-s voluntatis ,

sumtum (lispositive est actus etiam aliarum

potentiarum.

Respondeo: Secundum aliquos' frui pertinet opinioqi
ad omnes vires; et hoc dicunt, quia omnes vires
remunerabuntnr ; qni dicunt etiam , quod '" in gloria
erit magis proprie rationis, quia immediatius se
haljet ad delectalionem.

Sed aliter videtur dicendum secundum Augusti-
num, scilicet quod sit actus ipsius voluntatis. Cum
enim tres dentiir definitiones de frui, omnes dantur
penes actnm voluntalis, quein triiiliciter est consi- I
derare. Primo modo conimuniter , prout dicit mo- Tres »
tum cum delectalione ; et sic definit Augustinus": '"*"''
« Frui est uti cum gaudio». Secundo modo , prout
dicit molum cuin quietatione; et hoc inodo defini-
tur ab Augustino de Doctrina christiana: «Frui est
amore inhaerere alicui rei propler se ipsam » ; et hoc
modo diCc\\)\lur proprie. Terlio modo accipitur, prout
complectitur utrumque, scilicet quietationem et de-
lectationem; et hoc modo definilur ab Augustino
decimo de Trinitate: « Frui est quiescere in cogni-
tis, voluntate propter se delectata » , el sic accipitur
propriissime.

Qnia ergo frui secundum omnem acceptionem
dicit delectationem vel quietem vel utrumque, et
omne tale habet rationem boni, et hoc est obiectum
volnntatis: ideo loquendo essentialiter , frui est actus concioii»
voluntatis. Sed quia voluntas nec delectatur nec }.

quietatur nisi in eo , quod cognoscit vel per fidem vel
per speciem '^ , et in eo , quod habet per spem vel ^

in re, ideo actusaliarum virium ad himc disponunt, conciM»
non tamen sunt ipsum frui, essentialiler loquendo. :f

Ex hoc patet solutio '^ ad illnd quod communi- soiutio »
ter solet tpiaeri, quare frui non definitur per actum tu"nu!H
cognitionis , sicut delectationis. Tamen ^* liaec quae-

10 Cod. X satis beno hic addit frui. Mox Vat. cum cod.
cc non ita bcnc immediatc pro immediatius.

" De tribus sequcntibus deflnitionibus fruitionis cx Augu-
stino siimlis vide hic lit. Magistri, c. 2. 3. — Mox Vat. cum cod.
cc post Secundo omidil mndo.

12 M(Midosam icctioncm Vat. poncntis spem loco specirm
coiTcximus ope codd. F II I ec gg hh ii ct cd. 1 ; cri"or multo-
rum codd. , qui cum Vat. habcnt spem , provcnit cx modo
consimih ista diio ^crba ai)brcvian(h. Siimta (>st hacc lcvutio
ex \ erbis .Vpostoli II. Cor. 5,7: Pcr tidcin cniin ambulainus ,
ct non per spccicm. Cfr. etiam III. Sent. d. 31. «i. 2. q. 1. ad 5.
— Mox Cod. il post tiimen addit ipsi.

'^ Contra mss. et scx primas cdd. habct Vat. resolutio,
et paulo posl coiilra maiorem parlcni mss. ut A C F G II K L U S
T U V ctc. et ed. 1 consuevit pro sotft. Dein muiti codd. cum
cd. 1 dilectionis loco deleclntionis , sed non benc, sicuti ex
corp. qiiacstionis patct.

•< Vat. ciiin cod. cc, mutata intcrpunclionc et posito CHffi
pro Tnnwn , iegit delectntionis , cvm liaec qvaestio fundata
sit .tuper fnlsum; sed minus apte, quia responsio cum ipsa
quaestione incongnic coniiingitiir contra morem Sc^aphici; in-
supcr (>st conlia onmi's aiKi^niiorcs mss. et ed. 1.

DIST. I. AHT. II. QU\I'ST. IINICA.

Vh lcrii.i

I.P-

stio riiiKlata ost supcr falsiim. Au^Mistiims (Miiin po-
iiit in iiotilicalioiR' iiiia, ((iiod esl ('o^niilionis, cuin
(licit: « Friii esi (luicsccre in cognitis » ; cadit ta-
inon ilti sicut dispositio.

Ex lioc ctiam patct, (iiiarc iioii dcrmitur pcr
fidem ct ' spem , sicut per caritatem , (juia caritas
inrormat concu])iscilMlcin, cuiiis cst frui. Taincn ista
(]uaestio similitcr fundata est siiper falsuin, (]iiia
ainor, (|U() dcliiiitur frni, est communis ad ainorcm
casluin ct lihidiiiosum % quo avarus fruitur auro, non
I)roj)rius i})sius caritatis.

1. Ad illud cr«,^o (]Uod obiicitur, (juod omnis
virlus liabet delectari etquietari^, cum unitur suo
ohiccto; dicendum, quod ipsa voluntas, ut vult
Augustinus S amat sibi et aliis. Et sicut etiam dicit
Anselnnis^: « Voluntas inclinat alias vires et aliis
meretur » , ideo eius quietatio et delectatio redundat
in alias vires. Unde sicut volunlas non sibi cogno-
scit , sed ratio cognoscit sibi et voluntati , ita volun-
tas sibi et rationi delectatur et ipsam quiescere
facit.

2. Ad illud quod obiicitiu', quod amans non
fruitur , nisi videat vel habeat ; dicendum , quod vi-
dere et habere requiruntur ad frui , similiter et

amarc. Nam si (]uis vidct aliqiiid ct liahct, miii-
(]iiain dclc'ct.itur, iiisi amct; alitcr lamcn i'('(]iiiritiir
visio qiiam ainor. Nain visio disitonit, simililcr et
tentio, s(!d aiiior dclicias siigg(!rit. Uiide est qua.si
acuinen ])enetrans", et ideo ei inaxiine convenit unire
et ])cr c()ns(3quens delectare et quietare: ideo essen-
tialitcr, iioii disj^ositive, est fruitio. I*r()])t(!r quod cst
intclligcndum , quod actus volimtatis ])()t(,'st (luj)licitcr
coiisidcrari , scilicet j)cr inoduin apixtlitus (!t ^ com-
placentiae. Priino modo anlec(!dcr(! [)ot(!st ij)sain
visioiicm; sccundo vero consiMjuitur, ct in hoc (!St
perfecta ratio ipsius fruitionis, scilicet in conipla-
centia rei visae et hahitae.

3. Ad illud: Visio est tota merces; dicenduin ,
quod illud non dicitur proprie, sed per coiu^omi-
tantiam*, quia visio et complacentia, in qua est per-
fecta ratio fruitionis, inseparabiliter se habent.

4. Ad illud quod ohiicitur, quod fide et spe frui-
mur; dicendum, quod illud non est verum per se,
quia quaelihet harum accipit rationcm tendentiae ■' a
caritate; unde fruitio non est ex istis nisi per cari-
tatem. Sola enim caritas consideral finem in ratione
finis et obiecti. Unde non dicitur aliquis ^erare
Deum, sicut amare.

S C H 0 L 1 0 K

I. In solutione principali huius quaestionis , scil. quod
fruilio sit actns volmitatis , oinnes antiqui doctores cum Se-
raphico conveniunt ; attamcn iam istis temporibus circa quas-
dam subtiies de hac re quaestiones erant controversiae.

Primo quoad ipsvm conceptum fruitionis S. Bonaventura
docet, fruitionem praesupponere quidem cognitionem sive vi-
sionem tanquam dispositionem , tamen, essentialiter loquendo,
ipsam esse actum voluntatis , qui importet tum dilectionem tum
delectationem , sive esse formaliter actionem voluntatis , nempe
amorosam cius inhaesionem , ad quam seqiiitur inseparabiliter
passio doiectationis ; cfr. hic ad 2. et dub. 12; 111. Sent. d.
29. a. 1 . q. 2 , et ibid. d. 35. a. 1 . q. 1 . in corp. ; II. Sent.
d. 38. a. 1. q. 2. ad 4. Hexaem. Serm. 12. in fine. Idem
docet Scotus cum suis , Richard. a Med. , B. Albert. M. , Petr.
a Tar. , Henr. Gand. — Aiii vero doctores volunt , fruitionem
esse formaliter ipsam delectationem , non quidem qualemcum-
que , sed ultimatam, seu quae coniuncta est cum quietatione;
ipsam vero non esse amorem nisi connotative et causaliter ; ita
discipuli S. Thomae , teste Caietano ( ad S. I. II. q. 1 . a. 1 .),
Dionys. Carth. aliique.

Secundo , q«oad actum , in quo fruitio formaiiter consistit ,
docet S. Bonav. , hic ad 1. et 2; II. Sent. d. 24. p. I. a. 2.
q. '! : omnem delectationem spiritualem ortum habere ex amore

voluntatis , praesupposita perceptione convenientis. Consentiunt
Alex. Hal , Henr. Gand. , Richard. a Med. qui inter alia dicit :
« Actum cognjtivae non sequitur delectatio nisi mediante actu
appetitivae. » Hoc negatur ab auctoribus secundae sententiae.

Tertio , hinc orta est celebris controversia, praccipue inter
asseclas S. Thomae et Scoti agitata , utrum scil. beatitndo in
patria formaliter consistat in actu intellectus sive in visione ,
qui tum amorem tum delectationem inseparabiliter habet an-
nexa , immo « virtualiter continet et causaliler exerit » (Caie-
tanus), an potius , ut vult Scotus cum aliis multis , in aetu
voluntatis ,qm visionem supponit et delectatione completur.
Hanc quaestionem tangit S. Bonav., hic ad 3. ; plura vide IV.
Sent. d. 49. p. 1. q. 5. Haec controversia cohaeret cum doctri-
nis psychologicis praecipue de relatione inter intellectum et
voluntatem.

II. De quaestione hic proposita : Alex. Hal. , S. p. IV. q.
26. m. 4. — Scot. , hic q. 3. in Oxon. et Report. — S. Thom.,
hic q. I . a. 1 ; S. I. II. q. II. a. 1 . et 2. — B. Albert. M. ,
hic a. 12. et 17. — Petr. a Tar. , hic q. 2. a. 1. — Richard. a
Med. , hic a. 2. q. 1 . — .^Egid. R. , hic 1. princ. q. 1 . — Henr.
Gand., S. a. 49. q. 6. n. 26. ; de delectatione etiam agit S. a.
50. q. 2. — Durand. , hic q. 1. — Dionys. Carth., hic q. 3. —
Biel , hic q. 2.

1 Cod. W vel.

2 Auctoritate mss. et ed. 1 removimus pnrticulam vel, quae
hic a Vat. male additur, quia verbum libidinosum large ac-
ceptum etiam concupiscentiam oculorum complectitur. Codd.
P et Q post caritatis addunt est; cod. X autem legit: ideo
non est proptius ipsius caritatis.

3 Licet multi mss. ut A C G K L 0 S T U V W X Y Z omit-
tant et quietari, retinendum tamen duximus, tum quia in ali-
quibus antiquioribus mss. ut F H I etc. invenitur , lum quia su-
perius in ipsa obiectione exhibetur.

* Colligitur ex XV. de Trin. c. 22, ubi ostendit, quod me-
moria, intellectus et amor seu voluntas non sint sua nec sibi,
sed supposito agant, quidquid agunt. Et in praecedentibus capi-
tulis trinitatem in anima repertam cum Trinitate divina com-

parando, c. 17 de Spiritu S. ait : ipse autem et sibi et illis non
nisi diligit. — Plurimi codd. ut vult pro ut dicit.

5 Libr. de Concordia praescientiae Dei cum libero arb. c.
11. et 12, ubi dicit, quod voluntas movet omnia instrumenta ,
quae in nobis sunt, ut manus etc; et quod ex ipsa « descen-
dit omne meritum hominis». — De doclrina hic posita vide II.
Sent. d. 24. p. 1. a. 2. q. 1.

^ Hic loquendi modus sumtus est ex Hugonis de S. Victore
Expos. in Dionysii libr. de Caelest. Hierarch. c. 7.

■^ Cod. X hic repetit per modum.

* Restituimus ex mss. et ed. 1 magis usitatum verbum
concomitantiam loco concomitationem.

9 Cod. X tendentis. In fine responsionis cod. R addit et
propter hoc non valet.

SLNTENTIARU.M LIB. I.

AUTICULUS III.

De fruibilL

Ostenso. qiiid sit frui per essentiam, quaestio
est de fruibili, el

primo , ulruni Deo contingat frui;
secundo, ulrum fruendum sit ipso solo.

(

QUAESTIO I.
Utrum Deo sit fruendum.

Circa primuni, quod sit Deo fruendum, osten-
ditur sic.

1. «Eo fruendum est, quod beatos nos facit'»,
FoDdameDu.quia in L)eatitudine esl recta fruitio; sed Deo beati

efficimur, quia ipse est noslra beatitudo: ergo Deo
est fruendum..

2. Item, bonum est amabile; ergo magis bonum
magis amabile et summe bonum summe amabile*;
sed eo fruimur, quod summe amamus: ergo etc.

3. Item, pulcrum delectat et^ magis pulcrum
magis delectat, ergo summe pulcrum summe de-
lectit; sed eo fruimur, in quo summe delectamur:
ergo etc.

Sed contra: 1. UT)i est fruitio, ibi est dele-

Ad npposi- ctatio ; « sed delectitio est coniunctio convenientis

cum convenienti ^ » ; Dei autem ad crealuram nuUa

est convenientia , immo summa distantia: ergo nec

delectitio, ergo nec fruitio.

2. Item, excellens sensibile corrumpit sensum
vel sallem contristit, quia delectitio est in mediis^:
ergo pari ratione excellens intelligibile corrumpit
vel contristat intellectum. Sed Deus est excellentis-
sima lux: ergo contrislat, non delectat, ergo etc.
Si dicas , quod sensibilis potentia est corruptibilis ,
non intellectus; hoc non solvit, quia intellectus,

dum est in carne, faligatur et impeditur in actu,
corpore corrupto.

3. Item, ubi fruitio, ibi quietatio; sed in infmito
non est quietatio , « quia semper est aliquid extra
accipere®»: ergo cum Deus sit infmitus, in Deo
non est quietatio, ergo nec fruitio.

CONCLUSIO.

Deo proprie est fruendum.

Respondeo: Dicendum, quod Deo fruendum est, conaki
eo quod ipse solus perfecte finit ^ et delectat ipsam
animam propter se et super omnia.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod delecta-
tio est coniunctio convenientis etc. ; dicendum , quod
est convenientia per unius naturae participatio)iem
vel per comparationem communein ^ Prima conve-
nientia facit communitatem univocationis , secunda
communitatem analogiae sive proportionis. Et haec
est secundum triplicem differentiam : aut secundum
similem comparalionem duorum ad duo , ut sicut
homo ^ ad animal , ita albedo se habet ad colorem ;
aut secundum dissimilem comparationem duorum
ad unum, ut animalis et cibi ad sanitatem; vel

Solatir

posilon

Tripl
rotnmo
au.ilog'

' August. , I. De Doctr. christ. c. 33. n. 37; IIIo cnim
fruoris, quo cfflcicris bealus. — In quo tcxtu cod. R post IUo
addil solo.

* Simile argumcntum reperitur in Aristot., I. Elhic. c. 7,
ubi agit dc felicitntc, quae cst bonum optimum, ideoque et
maximc cxopUindum ac amandum. Cfr. III. Topic. c. 1. scq.

3 Supplcvimus cx anliquioribus mss. ct ed. 1 particulam et.

* Haec delectationis dcdnitio est S. Doctori ceterisque Scho-
lasticis familiaris ct convcnit cum ca , quam cxhibct Aviccnna
in flne VIII. Mct^iph. c. 7. circa fincm; Dclectiitio non est nisi
apprchcnsio convcnientis, scxundum quod convenicns cst. —
Quae ab Aviccnna data dcflnitio fundari vidctur in illa, quam
Aristot. , I. Hhetor. c. 11. tradit; Kst aut(>m dclcctatio motus qui-
dam ariimac ct constitulio simul lola , scnsibilis, in cxistcnlcm
naluram (hacc deflnllio cxplicatur ab Ilcnr. tiand. , S. a. 50.
q. 2.). Ed. Paris. 1 878 sic AristoL intrrprctatur ; Positum sit
Ipilur nobis, volupUitcm cssc molioncm quandam animi et
corisliiutioncm subilam scnsu(pic pcrcipicndam in slalu con-
vcnicnlc nalurac. (]fr. cliam Vli. lilhic. c. 1 1 . seq. c.t praecipuc
X. Ethic. c. 1-5. ac II. Ma^^nor. Moral. c, 7, ubi plura ad dc-
lcrtaiiiincm (voluplalrm) |M'riincntia explicanlur. — Mox, con-
tradiccntibus anli(iuioribiis inss. ct cd. 1 , habct Vat. cum re-
ccntlorc cod. cc facturnm pro creaturnm. Paulo post cod. H
infinitn loco summa.

'^ ArisU)t. , II. dc Anima, tcxl. 123. (cd. Paris. Firmin-Didol,

III. c. 2.), ubi iuxta ed. Venet. U89 legitur; Manifestum autcm
cx his, ct proptcr quid excellentiac sensibilium corrumpunt scn-
sitiva... Et manifcsta est ex hoc causa, proptci- quam sensibi-
lia intensa corrumpunt instrumcnta scnsuum. Et texU 143. (ed.
Paris. loc. cit.); Proportio autcm cst symphonia... unde et dc-
lectabilia quidem sunt, dum dicuntur sincera et mixta cntia
ad rationem... cxccllcntia autcm conlristant aut corrumpunt.
Tandcm libr. III. text. 29: Et est delecUiri aut trislari agcre
scnsitiva mcdict;itc ad bonum ct malum in quantum talia. — Vat.
rationcm addiuim contra mss. ct ed. 1 iu» exhibct; quia tern
delectatio mn est nisi in mediis. Cod. X circa fincm huius
argumcnli loco in came ponit in corpore.

" Aristot., III. Phys. tcxt. 63. (c. 6.); Inflnitum igitur id est,
cuius sccundum (luantilalem accipicntibus scmper aliquid acci-
pcre extra cst ; cuius autem niliil est cxtra , id est pcrfcctum et
totum. — Mox practer fidem antiquiorum mss. et ed. 1 non iUi
bcnc Vat. ciim rcccntiore cod. cc ergo non fruitio.

' Id cst, (luictal.

• CorrupUun lcctioncm Vat. et reccntioris cod. cc, in qua
ponitur et pro vel et omittitur conmunem , rcstauravimus ex an-
tiquioribus niss. (H od. 1. Paulo antc cod. X dicendum , qnod
convenientia dicitur vel per. — De convcnientia vidc ArisU)t. ,
de Pracdicam. c. 1. et VII. Phys. texU 21-34. (c. 4.).

® Plurimi codd. cum ed. 1 omittunt se habet, quod Vat.
cum ali(|uihus lantum codd. hic .iddit.

DIST. I. AHT. III. QUAKST. II.

i Mli|jere

'ioiiliro
I tri-

sociindmn ronipanitioiUMn (hionini iid itirirou , nl
pnla <'nni nnnni est iinitalio vol siniililndo altcrins.
Siniililndo (Miim non ('onvenit cnm consiinili ' in
tertio, sed se ipsa. Sic est in proposito, (piia aiiiina
est expressa simililndo Dei. llaec convenienlia in uno
extremo poiiit inclinationem et iiidit,'eiitiam, iii alio
qnietationem et snllicientiam , (piia nmim ractnm esl
propter alternm, nnde ^ ordinatnr ad alteniin. Et
qnoniam ad inclinationis (piietationem et indij^^entiae
snppletionem, nl)i est sensns'', est delectalio sive
se(piitur, ideo anima cum tali modo quietatur a Deo,
fruitur eo.

2. Ad illud (piod obiicitur, quod excellentia
sensibilis corrumpit sensum: er<,'0 etc. , dicendum,
quod non est simile de intelligere et senlire. Et ad
hoc est triplex ratio: una est ex parte virtutis ap-
prebensivae, alia ex parte apprehensi sive obiecti,
tertia est ex parte modi apprehendendi.

Ex parte virtutis apprebensivae , quia sensus
potest corrumpi, intellectus autem non. Cuius ratio
est, quia sensus dependet ab organo, in quo est
quaedam medietas et harmonia , quae non tantum
corrumpitur per contrarium , sed * per excellens ;
sed intellectus non dependet ab organo , quia est vis
immateriabs, ideo non tristalur in excellenti^

Ex parte obiecti non est simile, quia obiectum

inlelligibile " excellens iiivat et conlortat, (inia iii-
Ibicntia talis cognoscibilis procedit ab iiitiinis et in-
trat ipsam potenliam, et ideo ipsam coiifortat et cor-
roborat. Sicnl si magnns mons daret virliitcm poi-
tandi se, facilins rerretnr (piam parvus; sic esl in
intelligibili , (piod Deus (;st. Sensibib! autem obiectnm
tantnni exlra (^xcitat, el id(!0 lioc corrnmiiit. illud
autein non.

Ex parte modi apprehendendi similiter est dis-
similitudo, qiiia sensiis in appicliensioiic sni obiccti
tendit ad exterius, und(! i)ercipi(Mido ' illnd dis|)er-
gitur exterins nec fortiRcatnr iiiteriiis, ideo dcbili-
tatur. Sed obiectum intellectus cum sit intimum ipsi
intelleclui , in eius perceptione virtus iion (bsjiergi-
tur, sed colbgitur, et (|uanto virtus est magis unita,
tanto fortior.

3. Ad iUud quod obiicitur de infinito; dicendum,
quod infinitum dicitur dupliciter, scilicet per pri-
vationem perfectionis ; et sic materia dicitur infinita,
et tabs infiniti non estfinire, sed potius finiri indi-
get, secundum quod* est possibile. Abo modo infi-
nitum dicitur per ptnvationem limitationis; et quod
sic infinitum est, proprie habet finire, quoniam iil-
tra ipsum, cum non sit maius cogitare, non contin-
git abquid appetere. Unde tabs infinitas convenit
ultimo fini , quae ^ maxime habet finiendi rationein.

SCHOLIOK

I. Hanc et sequentem quaestionem ajii antiqui commenta-
tores Lombardi sub una quaestione tractant. — Circa analo-
giam eiusque diflerentias , de qua sermo est in solut. ad 1 ,
fusius S. Doctor loquitur iiifra d. 14. q. 2; d. 29. a. 1. q. 2;
d. 7. q. 4. in corp. ; d. 25. a. 2. q. 2. in corp. — De com-
parationc duorum ad duo etc. infra d. 46. q. 3. in corp. —
De anaiogia proportionis et proportionaiitatis cfr. infra d. 48.

q. 1 ; d. 3o. a. 1 . q. 1 ; III. Sent. d. 1 . a. I . q. I . ad 4
d. 29. a. I. q. 1. ad 2; IV. Sent. d. I. dub. 3.

11. De ipsa hac quaestione : Scot. , hic q. 3. — S. Thom. ,
hic q. 2. a. I ; S. I. II. q. 11. a. 3. — D. Albert. , hic q. 12.
et seqq. — Pctr. a Tar. , hic q. 2. a. 2. — Richard. a Med. ,
hic a. 2. q. 3. — Henr. Gond. , S. a. 72. q. 3. n. 11. — Du-
rand. , hic q. 2. — Dionys. Carth., hic q. 4. — Bicl , hic q; 4.

QU.ESTIO II.

Utrum solo Deo sive bono increato fruendum sit.

Ultimo quaeritur , utrum solo Deo sive bono in-
creato sit fruendum; et quod sic, videtur.
■toenta. 1. IIlo solo est fruendum , quod est propter se

dibgendum; sed illud solum ^" est propter se dili-
gendum, quod est propter se bonum; illud autem
propter se est bonum , quod bonitatem , quam ha-

1 Plures mss. ut .\ F G H K S T Y etc. cum ed. 1 simili. Mox
mendum Vat. , quae post se ipsa addit anima , rastigamus ex
mss. et ed. 1 ; cod. X sed est se ipsa similis. In lectione in
textum recepta similitudo sumitur concrete et sensus est: si-
mile rationc simiiitudinis convcnit immediate cum consimili. —
Paulo post cod. T homo pro anima ; plures vero codd. ut C L
R S U omittunt anima , sed non bene.

2 Cod. X hic repetit unum.

3 Cod. WXZ adiungunt ibi ,el mox cod. A post sequitur
repetit delectatio.

* Cod. X addit etiam. Paulo post codd. aa bb spiritnalis loco
immaterialis. Mox codd. inter se non conveniunt ; nam codd. A C G
ILSTUVV post tristatur omittunt in ; codd. R et ff ponunt ab;
cod. bb vero ex ; plurcs autem ut FHK etc. cum ed. 1 in.

5 Dc hac differentia inter sensum et intellectum vide Aristot. ,
11. deAnima, text. 123. et 143. paulo supia relatos , etlibr. III.
te.xt. 4. ( ed. Paris. c. 4.): IVccesse est ilaquc , quoniam (intcl-
lectus) omnia intelligit , imniixtum esse ; ot text. 7: Quod
autem non similis sit impassibilitas sensiti-\i ct intellectivi, ma-

nifestum est ex sensoriis et sensu. Sensus enim non potest sen-
tire ex vehementi sensibili... sed intellectus cum aliquid inlelle-
xerit valde intelligibile , non minus intelligit infcriora , sed et
magis ; sensilivum cnim non sine corpore est, hic (intellectus)
autem separabilis est.

s Auctoritate antiquiorum mss. substituimus intelligibite loco
intelligentiae.

7 Ita codd. CHKOSTUY aa bb et ed. I , sed codd. AF
ILMRVWXZ participando ; Vat. autem cum cod. cc per.
Mox codd. X et Y confortatur loco fortificatur.

8 Cod. cc scilicet quantum pro secundum quod.

9 Codd. F et I qui , satis bene , et conveniunt quoad sen-
sum cum cod. T , qui habct quia.

10 Ex antiquioribus mss. eted. 1 adiecimus «o/wm, quod male
abest a Vat. et recentiore cod. cc. — De hac propositione minore ar-
gum. cfr. Aristot., VIII. Ethic. c. 5 : Quod enim absolutebonum ac
iucundum est, amabile est atquc eiigibile; unicuique vero quod
unicuiqueesttale. Cfr. etiam I. Ethic. c. I. 2. et 8, ubi de ultimo

flne ; et 1. Magnor. Moral.

c. 2, ubi de bono in communi agitur.

SENTKNriAHlM l.llt. I.

l»et. npo lial)et ah alin , ruv iMiiiit^s illa est ad
alimi: lioc aiilem esl solus Deiis: ei«f() ftf.

!2. Itein. illo soio esl IriieiKliini , (IIKkI (juielat
aniniae a|iiMMitnin; s«'(I aniinae api^etilns non quie-
tatiir sunicienter nisi in eo quml est illa perfectius
et inaius Ixinuin: lioc auteiii esl solus Deus: ergo etc

3. Itein . appetitus noii sunicieiiter (piielatur nisi
jHT ali^piid . (piod aiiiinaiii implet, quia ex. eii parte
aniina delicit in (jiiiete. qua (lclicit in plenitudiiie;
seil ' esl capax Dei seciiiidiim ai»i)eliliim: er<]:o si
rnnne creatum esl iii iiirmitiim miiius illo, iiullum
supplel aniinae appetilum. El lioc est quod dicit
Au^'ustiniis ': « Aiiimam tolius Triiiitiitis capacem
nihil niiiiiis (luam Triiiilas potesl impleie».

/4. llem, iKuiuin, quod iiolest cogitiui , potest
appeli: erj,'o si aliquo maius boiium potest cogitari,
maius illo potesl appeli; sed oiimi fmito maiiis po-
tesl (^ogitari : ergo niaius polest appeti : ergo miliiim
ruiitiim terminat aiiimae appeliliim sullicieiiter: ergo
solo Uoiio inruiito. (piod Deus est. est iruendum, quo
habito, iioii potesl amiilius cogil^iri iiec desiderari.

Contra: 1. Videtur, qiiod bono creato contin-
.vd opposi-pal fnii, quia, quamvis appetitus materiae sit infi-
nitus, Uuneii i)er forinam creatam incornipliiiiiem^
sulhcientcr finitur: ergo similiter videtur, quod sit
ali^juod iionum creatum . (piod siiiricienter finiet ani-
mae appetituin; sed omiii t^iii est fruendum: ergo
aliqiio bono creato est fruendum.

•1. Item, appetilus huinaniis est finitae capaci-
tatis. ergo non capit nisi finilum, vel si capiat in-
finitum, capit fiiiite: ergo si finiatur per illud qiiod
capit, finitur per Ixmum llnilum: ergo videtur, quod
aiiqno bono fiiiito sit fruendiim.

3. Item, specialiter videtur, quod homine sit
frueiidum, quia omni eo est frueiidum, quo Deus
fruitiir; sed Deus homiiie fruilur, quia hominem
ainat ; sed amore ilio, (pio amat se, amat liomiiiem,
qiiia non est in eo ^ diiplex amor; sed primus est
fniitionis: ergo et secundus.

(nm.

A. Itein. videliir specialiter dc virtntc; quia
omni eo est Irueudnm. qiiod est propler se appe-
tendum: haec est manifestii per se; sed omne bo-
num lioiiestum esl [iropter se appetendum. « quia
honeslnm esl quod sua vi nos trahil et dignitate
sua nos allicit » , sicut dicit Tullius ^ , et .Vugustinus
dividil honestum contra uliie; sed virtus cadit in
genere honesti: ergo virtute est fruendum.

0. Item, videtur specialiter de beatiludinc. Omni
eo est frueiidum. (juo Iiabilo animus quiescit et de-
lectatur et niliil uUra potest quaerere ; sed beatitudo
creata est huiusmodi : ergo etc.

CONCLUSIO.

Solo Dco proprie est fruendum ; impropric frui licet
bonis spiritualibiis , quae delectant et fini sunt
coniuncUi.

Rkspondko : Dicendum , quod solo Deo est fruen-
dum , j9/-op/'fe acceplo frui, prout dicit motum cum
delectatione et quietatione. Sed communiter accepto
/)'w«i, prout dicit motum cum delectatione tantum®,
onmibus, quae spirilualiter delectant et coniuncta
sunt fini , cuiusmodi suiit fructus, dona et beatitu-
dines, potest frui homo non indebite; sed primo
modo solo Deo.

Et ralio huius est, quia niliil potest animam
sulTicienter finire nisi lioiium, ad quod e.st". Hoc
autem est bonuin summum , quod superius est anima,
et bonum infinilum , quod excedit animae vires. Co-
gnitio enim animae naturalis" est cognitio non ar-
ctata ; unde nata est qiiodam modo omnia cognosce-
re , unde non impletur cognitio eius aliquo cogno-
scibili , nisi quod habet in se omnia cognoscibiiia et
quo cognito oimiia cognoscuntur. Similiter affectio
eius iiata est diligere omiie bonum ; ergo iiullo bono
suniciiMiter linitiir affectus , nisi quod ' est bonum
omnis boni et quod est oiniiia in omnibus. De quo

('.'Kicliisio

(".oiiclusio

Uatio pr
(■i|ialis i.

' Supplc cum cod. 1 (tninui. Paiik» infra fido codd. cum
ed. 1 post nullum ('xptinximiis crentum ; cod. W ponit implet
pro supplrt.

' Potiiis aiirlor libri dc Spirilu vl anima , r. 27, iibi sic
hafx'tiir ■ Animam Vimon homiiiis, id <st mcntcm, nulla crcatura
luxlii sulistiintiam implcrn polost, nisi sola Trinitas. VA paulo in-
ferius: SolUis enim Trinilatis cst intraro ct implcrc naturam
sive subslantiam, (piam crcavil.

3 Vat. et cod. K rroatam rorpnralem et incorruptthilem ;
omncs fcre cmld. timillunl cnrpdralrm rl ; iiiclioris notac
rcxld. ut FCMTW aa bb cc (T cl cd. I rclincnt solunimodo
inrnrrupfihilrm ; alii ul A habcnt »'nrorporrt/f»n ; solummodo V
rnrporalrm , X rorniplihilrm ; cdd. 2 , .1 , 4 , .5 , 6 incnrpo-
rnlrin rt incnrruptihilrm. Pracler auctorilalcm codd. pm no-
stra lerllonc facil ciiisdcm convcnicntia liim cum solclione
hiiiii'* obicctionis , tum (um ddctiina ixislrl Docloris. Inlclli{;i
cnim potcst ass<'rli<i hlc p<isila liim dc carln nnpyrrn , siciit
c(Kt. aa inl<'IIi^'it, addcn<l<i: ut patrt in rnrpnrihua rarlrxti-
bus . tiim d<' ips;i nnima , qiiac iiixla SiTaphi<iim, lla't sit
spiriliialls ct lncor]ion'a , n<in omnino cxp<'rs csl composi-
li<inis <-x r<irma ct malcria ; cl II. S<'nt. <l. 19. a. I. <[. I. in
corp. cx|)IHtc dc ipsa amrmatiir, <|iio<l app<'lilum matcriac

pcrfcctc .sali(!( cl (juictct. Quoad caclum cm))yreum Scholastici
iuxt;i .\ristotelcm comiiMinil<^r asscrcbant, ipsum esse et incor-
ruptibilc et immobilc. Cfr. II. Scnt. d. 12. a. 2. q. 1. et d. U.
p. I. a. 3. q. I. ct III. Scnt. d. 1.3. a. I. q. .3. ad 6. — Mox
cod. T finiat loco finirt.

* Cod. K Deo pro eo.

5 Libr. II. miclor. c. 53. (ed. Taurin. 1823): Nam (ho-
ncstum) cst (niiddam, quod siia vi nos allicit ad sc, non emo-
lumcnto capUins aiicpio , scd Irahcns sua dignilatc. — l)c divi-
sionc boni, quae ex Augusl. alliBrtur, vide ipsius lib. 83 Qq. q.
30. — Immcdialc posl mciidum Vat. (lividitur loco dividil ca-
stigamiis cx mss. cl ])iimis cdd.

« Cod. K hic addil sic. Mox mulli codd. ut AFGHKW
XVZ cc ctc. ciim c(l. ! pro fini liabcnl frui.

' Vat. addil crrata , quod tamcn dccsl in mss. et ed. 1.

* \aturali.<i rcfcrlur ad cngnitin, ita ut .scnsus sit : Si in-
spicias naliiram co^rniiionis, (piac aiiiniac com|)ctil, ipsa noii est
arctiil;!. — Vat. , conlradiccnlibus mss. cl ed. 1 , rationalis
loco nat\irali!t, scd non ila bcnc. — I)c proposilione, quac dcinde
soqiiitnr, vidc Aristol., III. dc Anima , tcxl. t. in q. piacccd. cit.

' Cod. K adiiingil per illud , (piac addilio \i(lctur adiun-
cta , qiiia siipplcndiim est eo sivc illo.

DIST. I. AHT. III. QUAKST. II.

iiniritur
lj,um iiili-
nliin.

ilio priii-

ilio pr
cilis i.

Deo de-
labile.

nts ilbbi'
l aaimae.

Epilogtis.

'latio op-
llitorum.

1)0110 Kxodi tri^M'sinio lcrlio ' : Oslcndam tibi onuie.
bunum. Iloc anlciii (\st suiiimmu Itoiiuiu : vv\^o ctc.

Ilem', iiiliil suniciciiliir /iiiit aiiimaui uisi bo-
uum iii/iiiitinn, (\n'\A ad lioc, ut rmiatiir, uecesse est,
ipsam rmiri sccuikIuiii acslimalioiicm ; alicHiiiiii iioii
esset beata, nisi se existimarct bcalaiii. .Vcslimatio
autem siipcrf^M-cditur omnc rmiluiu, (iiiia omni rmilo
potest luains co^jitari ali(iuid : cr«j;o cuin alTcctio pos-
sit^ se exlciidcre ubi et acstimatio, ncc(\s.sario af-
fectio aniinac supcrjrredilnr oninc (inituin ; et si boc,
nullo bono riiiito sunicicnlcr ruiiliir. Frucndinn est
ergo solo Deo, (luia suinmiim bonum ct inrmilum.

Et non solum Dco rrucndum proptcr pcrlcctam
finitionem , sed etiam propter perleclam (Idectatio-
nem. Ad delectatioueiu enim concurrit * delectabile
et coniunctio eius cum eo quod deleclat\ir. Omne
autem . quod delectat animam , delectat in ratione
boni et pulcri ; et (iiioniam solus Deus est ipsa ^
bonitas et pulcriludo , ideo in Deo solo est perfecta
delectatio.

Item , quia ibi est coniunctio ; solus autem Deus
est qui perfectissime coniungitur. Nam coniungitur
secundum" verilatem et intimitatem. Solus enim
Deus propter suminam simplicitatem et spiritualita-
tem illabitur animae, ita quod secundum veritatem
est in aniiua et intimior animae quam ipsa sibi.

Omnes enim ^ bae quatuor rationes ad unam
reducuntur, scilicet ad banc : quia nata est anima ad
percipiendum bonum infinitum , quod Deus est , ideo
in eo solo debet quiescere et eo frui.

1. Ad illud vero quod obiicitur de appelitu ma-
teriae ; dicendum , quod appetitus materiae ordinatur
ad formam tanquam ad perfectionem substantialem ,
ex qua ^ et materia fit unum ; et ideo necesse est ,
formam esse eiusdem generis cum materia , nec est
omnino supra materiam : ideo finita est omnis talis
forma. Talis autem, si sit incorruptibilis , propter
necessariam sui ^ unionem arctat appetitum materiae

(^t arctalum finit; uiidi; non rmitiir iii siia am|ililii-
*(line. Appctitiis aiitcm aiiimac noii .sic arctaliir pro-
plcr unioncm ciiin appctibili, immo dilataliir; et
ideo ()|)ortcl, (piod i^crliciatiir aliijiio oinnino suiiimo.
% Ad illiid (|uod obiiciliir, (|Uod '" iioii capit
iiisi finite ; diccndiim, i|Uod inrmiliim boiiiim liiiitc'
capit, (|Uoiiiain ipsa cst linita. Sed (|iioniam boiiiim
illud est iniinitum , idco ab ipso tolalitcr absorlic-
tur, ut iain eius capacitas iiii(li(|iie tcrmiiictur. Lnde
non taiitum gaudebit, scd siciit dicit Aii.sidmus ", m
gaudium Domini inlroibit. Qiiod si taiilum caiieret
cl non vinceretur nec absorb^Tctur , adliiift pos.set
iiisurgere appctilus ad amplius ali(|iiid capicndum.
Patet igitur, quod ad boc qiiod aiiiina complcatur,
quamvis capacitjitem babeat finitam '% tamen necesse
est adesse bonum inlinitum.

3. Ad illud vero (luod obiicitur dehomine;di-
cendum, quod Deus diligit liominem, et ainor Dci
est amor fruitionis ; tainen boinine non fruitur, (|iiia
diligendo se diligit liominem, id est, fnicndo .se uti-
tur bomine. Quod patet sic: quia dilectio Dei ad
creaturam non esl alTectio, sed elTectus '^ communi-
catio. Communicatio autem secundum rationem lia-
bitualem attenditur secundiim bonitatem ; (|uia bo-
num est quod natum est se communicare. Secun-
dum rationem vero actualem, attendilur sive re-
spicit voluntatem ; quia enim vult, ideo facit. Ratio
ergo communicandi venit ex voluntate et bonitate,
sicut ratio cognoscendi ab exemplari et intelligentia.
Quia igitur ex conversione voluntatis supra suam
bonitatem nos diligit " , ideo se fruendo nos diligit.

4. Ad illud quod obiicitur de virtute , quod vir-
tus est bonum honestum ; dicendum , quod bonum
honestum dicitur dupliciter : aut quod est pure bo-
num, aut in quo relucet eius similitudo. Primo
modo honesto est fruendum, proprie accepto frui,
quia hoc solum terminat et quietat. Secundo modo
non, nisi communiter accipiatur, prout dicit dele-

1 Vers. 19.

^ Vat. contra fere omnes mss. : Siiniliter pro Item et paulo
post ter exisiimatio loco aestimatio.

3 Vat. contra codd. A T aa bb etc. posset , scd minus
apte, quia agitur hic do naturali consecutione , quae subie-
cto semper inest. Hinc et immediate post Vat. , obnitente ma-
iore parte mss. utAGKLOTVWXYZ etc. et ed. I , minus bene
extendere eo, ubi est existimatio. Cod. cc. ut loco ubi. Paulo
infra auctoritatc plurimorum codd. ut A C F G H Iv L 0 S T U V
W Z etc. cum ed. I post et si substituimus hoc pro haec. Cod.
K pianius et si hoc, ergo.

* Ex antiquioribus mss. et ed. I substituimus concurrit
loco concernitur et paulo post castigavimus mcndum Vat. , quae
cum recentioic cod. cc habet delectat pro delectatur. — Cfr. su-
pra a. 3. q. 1. arg. !. ad opp.

5 Supplevimus ex mss. et ed. I ipsa , quod Vat. indebite
omittit.

6 Cod. W per.

' Cod. R autem.

^ Supple hic, sicuti et paulo infra, post omnino cum cod.
T forma.

S. Bonav. — Tom. I.

3 Multi codd. antiquiores et meliores ut ACFGLOUSTU
XYZ etc. ponunt sibi pro sui. Mox cod. T post unde faiso
omittitwow. — Sententiam hic positam S. Doclor breviter comple-
ctitur III. Sent. d. 1.3. a. I. q. 3. nd 6. his verbis : Sicut
dicimus de forma caeli , quod complet appetitum materiae ,
quia materia eius non appotit esse sub ulteriori forma , adeo
forma ipsam statuit in actualitate completa. Cfr. Scot. , II Phys.
q. i. n. 4. et 1-5.

1" Subaudi cum cod. X anima humana. Mox cod. A post
bonum finite addit anima.

11 Proslog. c. 26: « Non ergo totum illud gaudium intrabit
in gaudentes, sed toti gaudentes intrabunt in gaudium ». Allu-
dit ad Malth. 25, 21. — Immediate post Vat. praeler fidem
mss. et cdd. 1,2,3 totum pro tantum.

12 Plures antiquiorum codd. ut A C G 0 S T U X bb ee ff cum
ed. I, sensu eodem remanente, quamvis capacitate liabeat fini-
tatem , necesse est.

13 Vat., quae habet affectus, emendatur ex mss. et edd.
1,2, 3, 6.

i^ Ed. I hic addit Deus, quod certe subaudiendum est.

'i')

SKNTI-NTIARr.M LIB. I.

rlntioncm. HiiinsiiKHii ciiiin ' proptor assimilationcni
ad Dciiin lialx'nt i»iil(ritii(iiiR'm, qua nos delcctant
et alliciunt : tamcn in ipsis non est quiescendum ,
quia tunc amittiint pulcritudinem . (juia «virtutes,
cuui ad se referuntur . superbae sunt et inflaliie* » .

0. Ad illud quod ohiicitur de beatitudine ; di-
cendum, quod beatitudo creata non finit appetitum
per se, sed per coniunctionem cum increata : unde
anima ipsam^ diligit propter Deum, non propter se.

SCHOLIOK

I. Onin(>s anliqui doctdrcs , oxccpto Uurando , convoniunt
in oa sontontia , quod soio Deo obiective et materialiter sit
fruondum , boatitudino vero creata sive boatitudino subiectire
sunita (ut niodorni loqnuntur) , fonnnliter laniuni. Sorapliicus
Doctor in'solul. ad 5. iani roprobavorat Durandi ( iiic. q. 2.)
singularoin ot faisani opinionoin , quod actus niontis , quo Deus
iminodiato atlingitur, sit fruilionis obiectum imniodiatum, Deus
voro oiiisdoni obiocHmi romounn.

II. Quomodo quis imi)roi)rio frui possit virtutibus , magis
explicatur II. Sent. d. 38. a. I. q. 2. ad 3, ubi etiam exponi-

tur , quomodo dona , fructus ot bealitudines coniuncta sint fim,
qui secundmn Soriplurain cst caritas. — Vaido notanda sunt
profunda ot copiosa argumcnta , quibus Seraphicus probat ,
quod in Doo solo sil porfocta doioctalio ct quiotatio , de quo
etiam egrogio Uuiuitur II. Sent. d. 16. a. I. q. I. Cfr. ctiam S.
Thom. S. c. Gont. I. c. 43 ; III. c. 48. 50. — Quoad illapsum
Dei in animani ((V. 11. Sonl. d. 8 p. II. a. 1. q. 2.

Quoad (]uaoslionem principalom \ide auctoros in Scholio
praecedenti.

DUBL\ CmC.\ LITTERAM MAt.ISTRI.

DuB. L

lii parle ista circa lilteram quaeruntur plura,
et primo de hoc quod dicit : Eorum vero quaedam
sunt , quorum ums omnis est in significando , non
in iuslificando. Sed contra : Omnia Sacramenta sunt
medicinae, quia secundum Hugonem de sancto Vi-
ctore * Sacramenta onini tempore fuerunt medici-
nae: sed omnis medicina habet effectum in curando:
ergo et Sacramenta similiter ; sed ista curatio est
iiistilicatio : ergo omni lempore Sacramenta liabue-
runt iiistiricare.

Respoxdeo : Dicendum , quod dupliciter est con-
siderare Sacramenta veteris Legis, scilicet m ^e sive
ratione operis operati ; et sic erant tantum ad signi-
ficandiim ; vel ratione Jidei annexae sive caritatis
sive ratione operis operantis; et sic erant ad iusti-
ficandum Sacramenta legalia , praeter Circumci-
sionein \

Dlb. IL

Omne igitur signum res est aliqua. Opponi-
fiir de ista divisione. Videtur enim Magister male
dividere, (piia superius non dividitur conlra suum
inleiius ; sed res est superius ad signum : ergo etc.

Rkspondeo : Dicendum, quod verum est . quod
.superins in siia generalitate acceptum non dividilnr

contra suum inferius ; sed contractum ^ bene potest
dividi. Hic autem res ^ contrahitur ad standum pro

re non significante.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit Magister: Non
aulem e converso omnis res signum. \'idetur enim
male dicere, quia signum est quod ducit in aliud
cognoscendum ; sed onuiis res ducit in aliud, quia
oinnis res est causa, vel effectus. Causa autem ducit
in cognitionern efTeclus *, et e converso. Si dicas, quod
non omne, quod ducit, est signum, sed quod ducit
in prius ; tunc omnis creatura est signum, cum ducat
in Deum.

Respondeo ; Dicendum, quod duplex est signum,
scilicel naturale et institutum. De primo non inten-
ditur hic , sed de secundo ; imde non valet obiectio
ad propositum, quoniam hic " intenditur de signo ex
inslilutione , sicut sunt signa vocalia et sacramentalia.

DuB. IV.

Ilem videtur Magister male dicere in hoc quod
dicit : Primum de rebus , posfea de signis. Videtur
enim dicere '" didiuisse potius e converso, quia signum
ducil in cognilionem rei : ergo prius esset agendum
vel dicendiim de signis quam de rebus.

• Subiiitelligo cum cod. H virtutes. Mox pluros anliquio-
res c(xld. ut A C FG K L 0 W SU Y Z oe post pulcritudinem loco
f/i/n habont quia.

^ Augiisl. , XIX. de Civ. Doi , c. 2') : Virlulos, cum ad
se ips;is rofoiuntiu' noc jXdplor aiiiid oxpoliiiilur, oliam lunc
iiinat:ie nc suporbac siint.

3 Lapsum librarioriim Vat. ponontiiim ip.<ta pro ipsam coi-
roximus opo mss. ot od. I.

< Libr. I. do Sacram. p. 8. c. 12. (od. Paris. I;i2()): Si
quis 1(1^1(111' quaeral tompus inslitiitionis Sncrainontorum , sciat,
(|iiia (|uamdiu morbiis ost, tompus modicinae est.

5 Cod. Z addii : supplc, quae uou tantum erat ad signifi-
candnm ratione operis operati, sed ad iustificandum.

^ IIoc osl, si goiuis pcr dirfcronliam ad sp(>ciom contrahitur.

' Codd. LO salis bono : Sic e.<>t hic , et irs contratiitur.

« Pluros codd. ul ,\ C L 0 11 T W X otc. indobiio omiltunl :
cau.fa autem ducit in cognitionem effectus.

® Conlradicontibiiscodd. olodd. 1, 2, 3, perpcram Vat. loco
hic habot hoc ot posi sacrnmentalin suporfliio addil taie ergo si-
gnum non e.stomnis res; licet oiiinis res sit signum primo modo.

"> Muiti codd. utACFGKLOUVVX etc. cum cdd. 1,2,
3, 6 dijrisse.

DIST. I. DnUA.

Rkspondeo: Dicondiiiii, (iiiod prior csl ('((«^Miilio

sit^nii (iiiaiii rtM, iTS|)t'('tii ciiiiis cst si<i;iiiiiM ; scmI iioii

oportct, (1110(1 oiiiiiis rei. riulc ipst^ priiiio a^nt dc
rebiis , t|iiaruni sacraiuciita noii siiiit si^Mui.

Din. V.

Itcm vi(I(>tur, (piod ista divisio rcriiin: Aliaesunt
qml)t(s fnieudum etc, sil male assi«j;nata rcspccln
dwisi, (piia divisum simpliciiis cst dividcntiims ct
dividcntihiis ali^pnd csl ' coinmunc ; scd Dco nitiil
est siinj)licius iiec est ali(piid comuuinc Deo et crea-
tiirae : ergo etc.

Rksi>ondeo : Diccndum, (piod est divisio unius
communis secundum uomm lautuin ; et sic est di-
visio aequivoci ; est alia divisio commuuis sccuii-
dum nomen et rem ; et haec est divisio univoci ; est
etiam tertia medio modo ; et ista est analogi , ubi
non est communitas secundum unitatem naturae %
sed secundiim similitudiiiein proportionis ; et haec
communitas est rationis.

DuB. VI.

Item videtur mala divisio quantum ad membra:
videtur enim , quod tertium membrum sit superfluum.
Omni enim re aut est utendum, aut fruendum : ergo
tertium superfluit.

Item , sicut est res, quae fruitur et utitur, ita est
res, qua fruendum est et utendum, ut Christus : ergo
qua ratione ponitur ^ tertium membrum , deberel
poni quartum.

Respondeo : Omnis res, cpiae est natura aliqua ,
aut est finis ; et sic est res , qua fruendum ; aut
deducens ad finem ; et sic est res , qua utendum ;
aut ad finem perveniens ; et sic est res , quae frui-
tur et utitur , ut homo : et sic accipiuntur membra.
Et est ista divisio satis conveniens huic scientiae,
quia cum theologia sit de Creatore et de creaturis ,
utile est, ut theologus doceat, quomodo homo per
alias res tendat in Deum.

I)( 1). VII.

It(Mn oppoiiiliir de hoc ipiod dicit : lii.s , tjuihus
frurudum ; (piia si * Ires siml ics |)('r se H rioii per
accidens, et a diviMsitate nMMiiii cst diversitas sivti
niiiltiplicilas friiitionis: (M"go si(Mit simt Ires res, sic
erunt tius frnitiones.

Itein, ln!S artitMili siiiit, (|uia 'dc tribiis personis:
(^rgo a simili et tres friiitioncs.

Ri;si'ONi)EO : Quod rrs accipitiir hic commiiniter
ad essiMitiam et p(M\sonam propl^M" siii g(Mi(Malitat(Mn ;
et (piia sumtiim " est lioc vocabiiliiin res ab actii aiii-
mae, id(^o tres diciuitur res , qiiia Ires personae,
sed tamtm una res , quia una boriitas cst iii eis.
Qiiia ergo uua bonilas, ideo et una fruitio, qiiamvis
tres res. — Et qnoniam arliculus dicit tpiid a parte
animae distinguentis, scilicet intellectus, et fruitio
respicit ipsain "^ divinam essentiam et bonitatem et
unionem alfectus communiter , ideo fruitio est una.

DuB. VIII.

Item obiicitur de hoc quod dicit : Omnis, qui
fruitur , utitur ; quia videtur fLdsum, quoniam
stulti * homines similiter et bestiae hMiimtur, quia
propter se delectantur in delectabili, sed non utiintiir.
Si dicas , quod dicitur translative ; quare nonsimiliter
transfertur verbum utendi?

Respondeo : Uti importal libertatem in sua ge-
nerali acceptione, in speciali importal libertatem cum
relatione ad aliud ; frui importat libertatem cum
delectatione ; et licet hec libertas nec collatio ' con-
veniat brutis, convenit eis tainen delectatio. Ideo w^^'
nullo modo convenit brutis ; frui autem convenit eis
aliquo modo, licet improprie

DuB. IX.

Item videtur male dicere , quod in homine spes
ponenda non est, quia" de beata Virgine cantatur
Vita, dulcedo et spes ab Ecclesia, quae non errat.

1 Praeferimus lectionem mss. et edd. 1,2, 3 lectioni Vat. di-
visum debet esse loco aliquid est, utpote subnexis conformiorem.

2 Ex fere omnibus mss. et ed. 1 , 2 , 3 emendavimus in-
terpolationem Vat. : est tertia medio modo , et ista est analogi ,
sicut ista est, ubi non est communitas creaturae et Creatori
secundum naturae participationem, sed. Deinde in fine respon-
sionis codd. D I X Y ee addunt et per hoc patet responsio ,
qnia obiectio procedit de divisione univoci ; haec aittem divisio
est analogi. Piacet haec additio, utpote continens appiicationem
principii. Cfr. supra a. 3. q. !. ad I.

3 Refragantibus mss. et ed. I , liabet Vat. ponit. Cod. dd
omittit ut Cliristus et deinde legit ergo tertium superfluit,
vel qua ratione.

* Supplevimus ex mss. et ed. 1 si. Paulo post cod. R ad
diversitatem loco a diversitate.

^ Contra codd. omittit Vat. quia.

^ Vat. contra mss. et edd. 1,2, 3 assumtum et paulo
infra post tamen addit aequc bene.

"^ Fide fere omnium codd. et edd. 1,2, 3 suffecimus
ipsam et paulo infra pro effectus posuimus affecius.

* Codd. inter se non conveniunt ; nam alii , ut ACGKLOR
SUVWX etc. cum ed. 1 loco stulti ponunt multi, qui et dein
fere omnes omittunt similiter et bestiae , dum e contra alii ut
FH (T a secunda manu correctus), omissis verbis stulti homines
simititer et, rctinent bestiae , (codd. II T bruta) ; edd. 4. o, 6
loco mutti habent mati. Verba Augustini , in quibus obiectio fun-
datur, sunt: Et frui quidem cibo et qualibet corporali voluptate
non adeo absurde existimantur et bestiae; uti autem aliqua re
non potest nisi animal , quod rationis est particeps. Scire nam-
que, quo quidque referendum sit , non datum est rationis exper-
tibus , sed neque ipsis rationalibus stultis (83. Qq. q. 30.).

9 Substituimus ex plurimis mss. ut ACFGHIlvOSTU V
WXZ etc. et ed. I collatio pro retatio ; cod. R \egit detectio.
Paulo supra cod. 0 post relatione addit vet coltatione.

^° Cfr. August. loc. cit. ; insuper B. Albert. , hic a. 17. ad
2. — Thom., hic q. I. a. 1. et S. I. II. q. 11. a. 2. — Scot.,
hic q. 5. — Richard., hic a. 2. q. 2. — Petr. a Tar. , hic q.
2. a. 3.

" Ope codd. et ed. I expunximus particulam et, quam
Vat. ponit post quia.

SENTENTlVRrM LIB. I.

It»'m. lonae primo ': Accejisit uil euui guberna-
lur ; Ciloss;i : « Natiirale est homini niagis de aliis
quam de se in [>ericulis conlidere ».

Hksi'oni)ko : Dieendum, quod sperare de aliquo
est dupiiciter, aut sicut de adiutore , aut sicul de
salrutore. Prima spes potest esse in homine , se-
.\ua «oiouo. cunda non. — Vei esl sperare finale praemium : et
hoc del)et esse tantum in Deo; vel temporale bene-
ficium ; et hoc potest esse in homine. Primuni si po-
nitur * in homine, meretur maledictionem, secunduni
vero non.

DuB. X.

Ilem quaeritur, quare dicit de homine: Itaque
frater, ego fruar te in Domino , magis quam de
asino vel de aha creatura, cum in omnibus creatu-
ris rehiceat vestigium divinae jjonitatis.

Rkspondko : Quod dicatur ^ aliquis aUquo frui
in Deo , non facit repraesentatio , sed magis inhabi-
tatio. Unde conversa est propria , videhcet haec : Ego
fruar Domino in te , dum per opera sciam,Deum
habitare in te; et est figurativa locutio.

DuB. XI.

Item quaeritur de hac sohitione Augustini , qua
solvit auctoritatem praedictam per illam determina-
tionem in Domino. Sed Ecclesiastici octavo * sim-
phciter dicitur: Fruere magnatis. Iteni, Deutero-
nomii vigesimo octavo ^ : Filios generahis et /ilias,
et non frueris eis ; ex hoc implicat , quod , si non
peccarent , fruerentur.

Rkspondko : Dicendum , quod praedicta solutio
non est generaUs, sed solum ad propositam ancto-
ritatem. Et ideo recurrendum est ad solutionem
praedictam extra htteram in quaestionibus "^ , quod,
cum frui accipiatur communiter et proprie , in
praedictis locutionibus accipitur communiter tantum.

Dlb. XII.

Item non videtur valere quod dicit Magisler:
Si enim nec /ruitur, nec utitur etc. , quia Deus
diligit se, non tamen utitur, quia non diligit se

propter aliud; nec fruitur, quia ubi fruitio, ibi est
inhaerentia et indigentia, ut dicit Auguslinus " ; Deus
autem ulroque caret etc.

Rkspondeo : Dicendum , quod fruitio de sui ge-
nerali ratione dicit amoris unionem, scilicet fruibilis
cuni fruente. Quoniam igitur contingit aliquid uniri
sibi et alii , contingit non tantum frui alio , sed etiam
se ipso ; sed ubi est unio ad allerum , ibi est depen-
dentia , inhaerentia et indigentia : ubi vero ad se ip-
sum , si ipsum est summum bonum , ibi * non est
inhaerentia nec dependentia vel indigentia, sed omni-
moda sufTicientia. Si vero ipsum bonum deficiens
est , indigel ; et inde est , quod solus Deus se ipso
perfecte fruitur, nihil autem aliud ab ipso potest
perfecte se ipso frui. Solus enim Deus est summum
bonum et diligit se fruendo se, diligit etiam alia
fruendo se : et ita nec fruitio Dei nec usus est cum
indigentia, sicut nostra fruitio et usus.

DuB. XIII.

Item obiicitur de hoc quod dicit: Quia honus
est, sumus : ergo quia ab aeterno bonus est , ab ae-
terno sumus.

Respondeo: Dicenduni breviter, quod hoc est,
quia bonus dicit causam^ Sed est causa naturalis
et necessaria, et causa voluntaria. Bonitas autem
divina est causa nostri me et 6om e^^e per modum
voluntatis, non naturae; haec autem causa non ponit
elTectum statim, cum est.

DuB. XIV.

Item, adhuc obiicitur, quare similiter non se-
quitur : quia iuslus est , iusti sumus '° ? Si dicas ,
quod iustitia non est eius dispositio in quantum
causa ; contra : sapientia est dispositio Dei in quan-
tum causa: ergo pari ratione, quia sapiens est, sa-
pientes sumus. Si tu dicas , quod non est dispositio
immediata, sicut bonitas; obiicitur de voluntate, quae
est immediatissima , et tamen non sequitur: quia
volens est, volentes sumus.

Rkspondeo: Dicendnm, quod ratio huius con-
seqnentiae triplex est. Una est, quia bonitas est
conditio causae in quantum causa ; secunda est, quia

' VrTs. 6. Tcxtiis (ilossae intcrlinoaris apvid Lyranuin ost:
Natiiralc cst, uniim(iucm(|iic in suo j)criculo ])lus dc alio quam
de se spcrarc.

* Vat. conlra mnllos codd. ut AFCKTW.X ctc. ct scx
primas cdd. jnnKitiir.

3 Vat. contra mss. d cd. I dicitur. Paulo infra Vat. con-
tra codd. CISTVWXZ ctc cl cd. I post cnnroraa supcrva-
vmwii addit per conscqiiftis.

* Vcrs. 10. Ila codd. d cd. I ac Huno dc S. Cliaro in
tiunc l<K-um ; Vul(^aui vcro srrrirr nuujnntis; Vat. auU-m ci-
lando Kcclcsiastcn 7, I.'). Icjiil fnicrr hnnis.

' Vcrs. -il. — Mo\ posl friirrrntnr in Val. addiiur m.
^ Ilic, a. 2. (|. I. in corp. — Dcindc Vat. praclcr (Idi^in
omnium codd. cl snjx |)rimar. cdd. posl qucd omitlit ciim ct

post prardictis contra anliquiorcs mss. loco locutionibus ponit
auctoritntiltiis.

' I.ihr. I. dc Dodr. chrisl. c. 31. n. 3i : Sed si fruilur ,
cgcl bono no.slro, (piod ncmo sanus dixcrit. — Ex antiquiori-
bus codd. cum cd. 1 j^ost ihi adiccimus est.

' Aucloritatc codd. ci cd. I sniiplcvimus ibi. Paulo infra
cod. dd posl drprndrnlin li.d)cl vrc pro rel.

' Val. quod hoc quia honus cst dicit causam , scd secuti
sumus aucloritalcm mss. cl cd. 1. Mox lcclio Vat. minus rccla sed
rst aliqua caum naturalis rtiam tiece.tsaria rt rst aliqua caum
vohintnrin casd^ralnr cx codd. cl cd. 1. Paulo infra Val. post »wi-
turnr, coiilradicciitiljus niss. ci cd. 1 , addit rt urcrssitatis.

'" Opc mss. ct ed. 1 cxpunximus vciba, quac Vat. hic
addit sicut quiii honus rst, boni sumvs.

DIST. I. nCHIA.

est proxima ad acluin'; tcrtia, ([nia disi^ositio ^mmic-

ralis, iii (jiia consistit vesti^Mi lalio; (licil cniin m-

spectiiin ad nncm. lHdc siciit Deus nnus iinpriinit
unitatein, ita honns honitatcin.

DuB. XV.

Itein ohiicilur dc hoc cpiod dicitnr : Ul scilicel
mwtur propter se ip.sam lanlum , (piia siciit p^r se
ad per accideiis , ila propler se ad propter aliud.
Sed nihil, quod conv^Miit alicui per accidens , conve-
nit per se : ergo nihil, qnod convenit alicni propter
alind, convenit propter se. Si ergo virtntes sunt
appetendae propter alind, non ergo propter se.

Rkspondeo : Sicut dicit Philosophus* , « Idein est
finis et propter (juod » . Fiiiis autein dupliciter est :
uno niodo finis ullimns , qni iiropriissiine est finis,
in quo est status ; alio niodo finis suh fme , qui^
dicitnr proprie terininus. Sic et propter quod diver-
sificatur ; unde uno modo excludit fmem , alio modo
non, ut dicit Magister.

Quod ergo obiicitur de per se ; dico, quod,
sicut per se uno modo opponitur ei qnod est per
aliud — et sic idem est per se et secundum quod
ipsum, sive primnin universale^ — alio modo oppo-

nitiir ei (piod csl per arcidens : sic et propfrr se
diipliciter accipitnr. Ciio iiiodo op|)oiiiliir ei (piod
est proplrr aliui/ , .ilio inodo ci (piod est per acci-
dens , (piia ^ ad illnd accidciitiilitcr ordin.itnr. Scciiii-
(hiin hoc dislingnit Magister proplrr sr, ct coiise-
qiieiiter hoiicstiiin siv(! rrnihile, cl ipsain dcniipie
frnitioncm "■'.

DuH. XVI.

Item ohiicitur de hoc (piod dicit : Et quaedam
sunt res , per quas fruimur , ul virtules. Vi(l(!tur
quod solis [lotcnliis possit frui anima ^ Sinc omni
enim virtnte potest frui hono creato ; ergo cuin magis
sit friiihile honnm increatum, et anima inagis ad
hoc nata est, poterit eo frui solis potentiis.

HKseoNDKO : Dicendum , qnod summum honum
est qnod supra nos est ; ad lioc ergo, quod illi
uniamur, necessario intervenit duplex inedium : me-
diuin unum, per quod anima nata est uniri alii a
se diverso; et hoc est potentia; aliiid speciale ** supra
hoc , quod ipsam suhlevet ; et hoc est virlus. Quod
obiicitur non est simile , quia potentia per se polest
deficere et inclinari , sed non per se elevari ^

^ Absque ulla auctoritate codd. et ed. I hic Vat. addit :
qiiia cum bonum sit sui communicativum, de sui ratione im-
portat communicabilitatem , imporiat etiam voluntatem, quae
duo pomtnt effectum in actu. Paulo ante, obnitentibus mss. et
ed. i , ponit Vat. dispositio pro conditio et paulo infra post
dicit omittit enim. — Hoc et praecedens dubium fuse ab Alex.
Hal. oxpiicantur S. 1. q. 17. m. 9. — De ratione vestigii cfr.
infra d. 3. p. 1. q. 2. in fine et ibidem dub. 6.

2 Libr. 11. Phys. text. 29. (c. 3.) , ubi iuxta ed. Venet. 1 489 :
Dicitur etiam (causa) secundum finem intentum, et hoc est illud
propter quod.

3 Vat. cum pluribus codd. F G K etc. et pro qui.

* Propositio haec , ex Aristot. , I. Poster. text. 11. ( c. 4. )
sumta , iuxta antiquam versionem ( ed. Venet. apud Octavianum
Scotum , 1538 ) sic exhibetur : « Per se autem et secundum quod
ipsum , idem , ut per se lineae inest punctus et rectum : etenim
secundum quod linea ». Et paulo ante : « Universale autem dico,
quod utique et de omni sit et per se et secundum quod ipsum...
Universale nutem est tunc , quando in quolibet et ))rimo mon-
stretur ». — S. Thomas in Commcntario ad hunc locum obser-
vat , quod hic « universale non hoc modo accipilur, prout omne
quod praedicatur de pluribus dicitur universule , secundum
quod Porphyrius determinat do quinque universalibus; sed di-
citur hic universale secundum quandam adaptationem vel adae-
quationem praedicati ad subiectum , cum scilicet neque prae-
dicatum invenitur extra subiectum neque subiectum sine prae-
dicato... Primo dicit , quod universale , scilicet praedicatum, est
etiam quod de omni est, id est, universaliter praedicatur de subie-
cto ; ei etiam per se, scilicet inest ei , convenit subiecto, secundum
quod ipsum subiectum est. Multa enim de aliquibus praedican-

tur universaliter , quae non conveniunt ei per se el secundum
quod ipsum est. Sicut omnis lapis coloratus est , non tamen
secundum quod lapis , sed secundum quod ipsum est superfi-
ciem habens » (ed. Parmae 1 865). — Vocatur illud primum
universale , quando universale praedicatum non solum in quo-
libet est , de quo praedicatur , sed et primo demonstratur in-
esse ei , de quo praedicatur ; sic , ut in exemplo ab Aristotele
persistemus , habcre tres angulos aequales duobus rcctis non
convenit primo isosceli , sed triangulo ( quia isosceli convenit
in quantum triangulus est), adeoque et primum universale
trianguli , non isoscelis est. Plura vidosis apud S. Thomam loc.
cit. et Scot. in 1. Poster. q. 1 5-39. — Ad normam ed. operum
Aristot. et codd. nec non cd. 1 substituimus in propositione
praedicta post per se particulam et pro quod.

5 Praeter fidem mss. et sex primarum edd. hic Vat. addit
aliud.

fi In solutione huius dubii concordat Richard. , hic a. 2.
q. 3. ad I.

"^ Auctoritate mss. et cd. 1 dolevimus vorba hic a Vat.
adiecta sine omni virtute , utpote quae iam satis indicantur
particula exclusiva solis.

* Additur hic a Vat. vel spirituale , quod deest in ferc
omnibus codd. et ed. 1 ; pauci codd. , ut HKW cc loco spe-
ciale ponunt minus recte spirituale. Paulo ante cod. R pro in-
tervenit habet concurrit, et cod. X loco unum satis bene legit
generale.

9 Quo sensu virtutibus sit fruendum , vide supra a. 3.
q. 2. et II. Sont. d. 18. a. I. q. 2. — B. .\lbert. , hic a. 21.
— ^gid. R. , hic I . princ. q. 2.

Ar.

SKNTKNTIMUM LIB. I.

DISTINCTIO 11.

CAP. I.
[)>• Trinilnte et iiiiUtte.

H(tc it;i(|ii(' ' \('i:i :u' pia (Ido lciioiKium osl, « (jiiod
Triiiilas sil iiiius ol solus vorus Dous, ul ail Auirusli-
iius iii priiiio liiiro do Triiiil;ilo *. scilicol r:itor ot Fi-
lius ol Spirilus s:iiictus; ol Ikioc Ti'iiiil;is uiiius oius-
(lom(|uo sul»sl;iiiliao vol ossoiili;io dicilur. crodilur ol '
iiilolli^'itur. (|uao osl siimmum iMtiium, (|uod |>uri;:ilis-
siinis moiililuis coriiilur. Moiilis oiiim humauae acics
iiivalid:i iii Uim oxcolloiili luco iioii ligitur, iiisi por
iusliii;im lidoi omuiidolur ». Idom iii lihro primo Ho-
tnictaliomim ' : « Noii ;ipproho (piod iii oraliouo di\i :
Deus, qui non nisi wundos verum scire voluisli. Re-
S|)oiideri enim |)otosl, mullos oli;im iion muudos miill;i
scire vera. l)o hac ia;ilur re * summa ol excolloiilissima
cum modoslia ot limoro airoiidiim ost, ot :iHoiitissimis
:iui-ihiis ;il(|uo dovotis ;iu(lioiidiim , uhi (pi;iorilui- iiiiilas
Triiiil:ilis, l';itris soilicot ol Filii ol Spirilus saiioti, (luia
nec poriculosius alicuhi erralur, iiec lahoriosius ali^iuid
quaeritur, nec frucluosius ali(|ui(I invonilur * ». Proiude
omiiis, (pii audil ol loiiil o;i (juac i\c inoll;ihili ol iii;ic-
cessihili luoo I)oil;ilis ' dicimliir, slu(lo;i( imil;iri ^iUpie
servare, (piod \oiiorahilis Doclor Augusliiius iii primo
lihro de Triiiit;ite* de se ipso ail: « Non piiiohil me,
in(juil, sicuhi h;iesito, (piaerere, nec |)U(lol)il, sicuhi
erro, discere. Quisquis ergo audit h;ioc vel loi;il , uhi
p;irilor corliis ost , pergat mociim; iilii |)nrilor h:tositat,
(pi;ici-al niociim; iihi errorom suuiii coiriioscit, rodoat
ad iiio; iihi moiiiii , rovocot mo. Ila iiiiirodiamur simul
caritatis viam , loiidenlos ad oum de quo dicluin est*:
Quaerite faciem eius semper >•,

Cap. II.

Qum fueril inlentio scrihenlium de Trinitate.

« Oinnos ;uilem catholioi lract;ilores, ut in co-
dem '*• Auguslinus ail , ipii de Trinilato, qiiac Deus

esl, scripsorunl , hoc iiilondorunl socundum S(Mipluras
docore, (piod I';ilor ot Filius ot Sj)iiilus sanclus unius
sinl " sul)sl;inliac et inseparahili ao(piaIitale umis sinl
Deiis, ul sit unitas in essentia ct pluralilas iii porso-
nis; i(Ioo(pio non sunl tres dii, sod unus Deus, licet
Palor Filium genuorit, et ideo Filiiis non sit qui Pa-
ler esl; Filiiis(pio a Patrc sit gonilus, cl '^ idoo Pater
non sil qui Filius est; et Spiritus sanctus noc Pater
sit ncc Filius, sed tanlum P;ilris et Filii Sjjiritus ulri-
que coaequalis et ad Triiiil:Uis pcrlinens uiiilatem».
« Teneamus igitur, P;itrom ol Filiiim elSpiritum sanclum
uiiuin osso ii;iliir;ilitor Doum, iil ail Augustinus in lihro
i\{; Fido ;ul Pclrum '^; iiO(pio l:imou ipsum Patrom esse
qui Filius est; nec Filium ipsum esse qui Pater esl;
nec Spirilum sanclum iiisum esso qiii Paler esl aut
Filiiis. Una est eniin Patris et Filii et Spirilus sancti
essontia, qu;im Graooi usian '* vocant, iu qua non est
aliud Pater, aliud Filius, aliud Spiritus sancliis, quam-
vis sil porsoiKililor alius Palcr, alius Filius, alius Spi-
liliis sanclus ».

Cap. III.

Quis ordo sit sermndus , cum de
Trinitate agilur.

Cotorum , ut in lihro primo de Trinilate " Augu-
slinus doccl: « Primum secundum aucloritates sancta-
riim Scriplurarmn , ulrum lidos ila se haheat, demon-
slraiidum ost. Doiudo adversus garrulos raliocinatores,
elaliores *" (piam capaciores , ralionihus catholicis et
simililudinihus congruis ad dcronsionem el assertionein
fidei ulondum ost , iit oorum inquisitioiiihus salisfa-
cientes, mansuotos iiloiiius inslruamus, et illi , si no(pii-
verint invenirc quod (piacruiit, de suis monlihus po-
lius (pi;im do ipsa verilale vel de nostra disscrtione "
couqueranlur ».

' K(l. i qunqu^' , s('(l p(>rporam , ciini non sit iiic adiicipn-
lis .««'mio , sod cx praccodcnlihiis continuanlis. Mox, invcrso or-
dino vorhoniin, odd. 1, 8 xil unus snlus rt rerus Dpus; Val.
el od. 9 units sit et sohis verus Deus.

* Cap. 2. n. 4: « Qiiod Trinilas sil unus ct solus vcrus
Deus, cl quam rccto Palcr cl Filiiis ol Spirilus sanctus unius
oiii>jd('mqiio siibstjinliac \c! osscndao (licaliir, (Tcdalnr, iiilclli-
gaUir... cl osso illiid snininuni iMiiiiini, <|iukI |)iir},'atissiniis
mcnUbus ccmltur... qiiia linmannc monlis acics invalida in Uim
cxccllonti luco non llgitur, nlsi por iuslitiam lldci nutrila ve-
gelctur ».

3 Val. omillil rt.

* Cap. 4. n. 2 : « Non approlio quod in oralionc dixi :
Dcus, qui nisi miindos voriim sciro noliiisti ». Haoc oraiilis
vcrba lctfiintiir Soliloq. lifir. I. r. 1. n. 2. — Paiilo anlc Vat. ot
codd. n II itrm pro idem. liifra voro cod. I) iitnuundns pro
nnn mundos.

* So<piimiir codd. A R D Iv. C(kI. C de hnc rr igilur. Kdd.
1 , 8 dr htic rrgn rr. Vat. ciim cotoris: dr hnr rr rrgn. PaiiKi
Infra c<kI. \'. drrntijisimis pro drvnlis.

* Aiigiisl. , 1. do Trin. c. .3. n. ft, sc<l circa principium
scilicel addilum ost a Magislro.

' Vat. ct cdd. 2, 3, i, 7, 9 divinitati^.

8 Cap. 2. n. i , in quo tcxtu loco audit haec Vat. <um
cod<l. .MJE ot piuribus cdd. lcgit rtwrfrt hoc, scd conlradicente
originali.

9 1'saim. lOi, 5.

>•> Ncmpc (ic 1 rin. I. c \. n. 7, sod nonnullis adiunctis vel
ininuilalis. Ed. Val. <inn <otcris pracl<>r i lcgii: ut in eodrm
I. lihro de Trinitntc cnp. 4. V.x liis ca cxpunximus, quac
omncs codd. cum ed. i omiltunt.

" Vnt. sola et mcndose legit sit pro sint.

1* Vat. soia omiKil rl ; infra ipsa lcgit: Teneamus ergo pro
igitur.

" Cap. I. n. .'). lloc opus nunc communit<'r Iribuitur Fui-
gcnlio liiispcnsi (f S3.3).

'* (iracco: ouaiav. Praclor Vat. cl <'d. fi omncs codd. ot
<'(i(i. niiio crroro i<'giiiit hnmnusion (consubst<mtiaicm).

's Cap. 2. n. i. In tcxtu Val, cum. edd. 4, 6, 9 primo
pro primum.

"■' Val. contra fKlom codd. , o<ld. I , 6 , 8 et tcxtum Aug.
ad<iit magis.

" Codd. ACD <iini Val. ot cd<i. i, 5, 6,8 asscrtione,
quod tam<'n minus concordat cum originaii.

DISTINCTIU 11.

Cap. IV.

De (esfimo7ii/s vclcri.s Tcsla^icnli , (/iiihm
Trinitdlis niyslcrinni dcclanilur.

rro|)()ii:nmis orjfo iii iikmHiimi voloris iu* novi Tc-
stamonli aiictorilalos, (|tii!His (liNiiiac Uiiilalis al(|uc
Trinilalis vcrilas (lcmonsli-cliir. Ac priiimm i|)sa Lcjjis
exordia occiirranl, iihi Moyscs ail': Aiidi- isriiel ,
Doniinns Deiis lnns Dcits nnus csl. Ilcm*: Eip simi
Dominus Deiis tuus , qui cduxi tc dc lcrru Aciiijpti ;
non erunl libi alii dii praeter me. Ecce hic sii!;iii(icavil
unilalcm divinac nalurac. « l)ciiscniin cl Domimis, iilait
Amhrosiiis in piiino lihro dc Trinilalc', nomcn cst na-
lurac, noincii csl potcslalis ». Itcm alihi Dcus lo(iiiciis
ad Moyscn ait ■• : E()o siim qni sum , et si quaesierint
nomen meum , vade et dic eis: Qui est , misit me ad
vos. Dicens enlm Eip sum , non Nos sumus el Qui
esl, non Qui sumus , aj^crtissimc dcclaravit, unuin
solum Dcum esse. In Cantico ctiam Exodi '' lcifilur:
Doniinus , omnipotens nomcn eius ; non ail Doniini ,
unitatem volcns signilicarc. Pcrsonarnm (iuo(]uc plura-
litatem et naturac unitatcm simul ostendit Dominus
in Genesi dicens'*: Faciamus hominem ad imaginem,
et similitudinem noslram. Diccns eniin faciamus et' no-
slram, pluralitatcm pcrsonarum ostcndit: dicens vero
imaginem, unilalcm essenliac. Ut enim dicit Augusti-
nus in libro de Fide ad Petrum * : « Si in illa nalura
Patris et Filii et Spiritus sancti una esset tantum per-
sona, non diceretur: Faciamus hominem ad imaginem
et similitudinem nostram. Cum cnim dicit ad im-
maginem , ostendit, unain naturam esse,adcuius ima-
ginem hoino fieret; cum vero dicit nostram, ostendit,
eundeni Dcuni non unam, sed plurcs esse personas».
Hilarius quo^pic in lihro tertio de Trinitale dicit,
Trinii.iieliis vcrbis significari , quod in Trinilale nec diversitas

D diversi- ... , ... , , ..,•,■

t nec sin- est , nec singularilas vcl solitudo, sed similitudo et

dinctio et pluralitas sive distinclio. Ait enimsic^: « Qui dixit:

jihtudo. pdQiQYyiug hominem ad imaginem et similitudinem no-

stram, invicem esse sui similes in eo quod dicit: ima-

ginem et similitudinem 7iostram , ostendil » . « Imago

enim sola non est , el similitudo non sihi est " : neque

divcrsitatcm diiobus admisceri altcriiis ad altcrum si-
mililndo pcniiillil ». II<-mi idciii iii i|ii;ii-lo lilii-o " : « .Ab-
soliilitis vohiil iiilclli,i:i, si^iiilicalioiicm hiiiic iion ad sc
taiiliim cssc rclcrciidam, dicciido: Fucianiiis fiutnincm
ad imaginem et simi/iludrntm nmtram ,- prolcssio cniiii
consortii siistnlit iiilclligcnliinn singtilaris", (|iii:i consor-
tiiini ;ili(|uod non potcsl csse sihi ipsi solitario, nc^itie
rnrstim soliliido sohl:irii rccipil /f/c/V//////.s , nc(|uc (|tiis-
(iu:mi aliciio a sc lo(|tiiltii- niislnnn. l lci'(|tic scniio, scili-
cet faciamus ct nostram, ut solil:iriniii ctiiiilciii(|iic iion
palitiir, ita nc(iue divcrsum a se alicnmiKiuc significat.
Solilario convcnit faciani ct meam ; non solihtrio vcro
coiivcnit diccre faciamus el noslram. ricr(|iic scrino,
tit noii solit:iriuiii lantiim, ila nc(iiic dilTcrcnlcm cssc
vel divcrsum csse signilicat. Nohis (|tio(iuc iicc solihi-
rius, ncc divcrsiis csl confitcndiis. Ita ergo Dciis ad
communcm sihi ctim Dco iiii:igincin cimdciiKinc siini-
liltidincm homincm rcpcriltir opcrari; ul ncc signi-
(icalio cnicicnlis admitl:it iiilclligcnli:im soliludinis, ncc
opcralio constitut;i ad candcm imagiiicm vcl simililu-
diiiem patiatiir divcrsitatcm divinilalis *' ».

In his vcrhis Hilaritis |)luralilalcm |)ersoiiarum voluit
Intelligi nominc consortii, attiuc signilicavit, iiominc con-
sorlii vel pluralitatis non j)oni ali^inid, sed removcri. Plu-
ralilas cnim vcl consortimn pcrsonanim ciim dicitnr, so-
litudo ct '* singularilasncgaliir; cum dicimus, pliircs esse
personas, significamus, quod non cst una sola. Ideo Hila-
rius volens ista suhlililer et sanc inlelligi, ait: « Profcssio
coiisortii sustulit intclligciitiam singularis '" » , non dicit
posuit aliquid. Ita ctiam cum dicimus trcs personas,
singularitalem et soliludinem tollimus, et quod Pater
non est solus, nec Filius cst solus, ncc Spiritus sanctus
est solus, significamus , et ^® quod nec Pater tanlum est
et Filius, nec Patcr tantuni et Spiritus sanctus, nec
Filius tantum et Spiritus sanctus. De hoc autem in
sequenli ''' plcnius agctur, ubi eliam sccundum quid si-
milcs dicanttir tres pcrsonae, ct ulrum alitiuo modo sit
ibi divcrsitas vel dilTerentia, ostendctur.

Nunc vero ad proposilum redeamus et ad osten- Aiiae au-
dendani ^® personarum pluralitatem atquc esscntiae divi-
nae unitatem alias Sanctorum auctoritates inducamus.
Moyses dicit**: bi principio creavit Deus caelum et

ctorilates.

^ Deut. 6,4; Viilgata ot apud Aug. Audi Israel , Domi-
nus Deus nuster Domimis uiuis est , sed apud Ambros. , I.
de Fide ad Gratian. Deus tuus Deus unus est, ut in textu Ma-
gistri.

2 Exod. 20, 23; ubi Vulgata post ^gijpti legit: de domo
servitutis non habebis deos alienos coramme, et codd. BDE
et cdd. 1 , 3 dii alieni loco alii dii.

3 Sive de Fide ad Gratian. c. I . n. 7 , ubi : Deus enim et
Dominus nomen magnificentiae , nomen est potestatis. \at.
cuni edd. i, 5, 6, 9: Deus enim , tit ait Ambrosius in primo
libro de Trinitate , nomen est naturae , Dominus vero nomen
est potestatis.

* Exod. 3 , U : Ego sum qui sum. Ait : sic dices filiis
Israel: Qui est , mmt me ad vos.

5 Exod. 15, 3: Dominus quasi vir pugnator, omnipotens
nomen eius.

6 Gen. I , 26.

' Vat. et ed. i mendosc ad.

^ Cap. 1. n. 5 : « Si enim in illa... una esset persona,
non diceretur ad imaginem nostram , sed ad imaginem meam ,
nec dixisset faciamus, sed faciam. Si vero in iilis tribus per-
sonis tros essent intelligendae vci crodendae subslantiae, non

dicoretur ad imaginem nostram, sed ad imagines nostras;
una enim imago tfium naturarum inaequaiium osse non potost.
Sed, dum ad unam imagincm unius Doi liomo factus dicitur
una sanctae Trinitatis essentialiter divinitas intimatur ».
^ Libr. III. de Trin. n. 3 ; sed plura ibi adiunguntur.

10 Vat. cuni cdd. 2 , 4 , 5 , 6 , 7 transponit vorba sic : sibi
non est.

11 De Tiin. n. 17.

12 Contra codd. et edd. 1 , 8 Vat. cum ceteris edd. singu-
laritatis, et paulo post ipsa cum nonnullis odd. nec potest , et
in flno pro))ositioiiis cod. D loqueretur; coteri codd. cum edd.
1, 8 loquetur. Immediate post Vat. cum nonnullis edd. ergo,
edd. I , 3 , 8 enim pro igitur.

13 Haec ox Ililario loc. cit. n. 18. passim sunt excerpta.
i^ Vat. et nonnullae odd. vel. Mox cod. D Ideoque pro Ideo.

15 Vnt. iteruni cum multis edd. singularitatis.

16 Edd. 2, 7 omitlunt et; cod. C mutata interpunctione sic:
solus. Significamus etiam quod.

1" Dist. Xi:i , XXIV , XXXI , et XXXIV, huius libri. Paulo
infra cod. B quod pro quid.

18 Vat. cum edd. 1 , 3 ostendendum.

19 Gen. 1,1.

SENTENTIVRrM LIB. 1.

ternim, piT Z^eMz/j siiriiilicaiis Palicin, \w\' principium
Filiimi. El pro eo quod a|»iHl iios (liciUir Deus, He-
braioa veiilas habel helvym. (luod est plurale huius
sinjjularis. (piod esl hel. Quod erjro iioii esl dicluiii hcl,
qu(Kl i»sl Deus, sed hfloijiii , ([uod pol(\sl iiileipiclari
(/// sivc ludices, ad pluralilalcin pcrsonaruin rcfcrlur.
Ad (piain cliain illnd allincre videtur, quod diabolus -
per scrpcntcin dixit*: Erilis sicut dii , pro quo in ,
Hebraco liabclur A^Voyw, ac si dieeret: erilis sieut di-
vinae i^crsonae. Illc cliam nKwimus Proi^hetarum el '
rejiiim, David, (jui suam celeris praefcrl inlelliiccnliam
dicens': Super senes intellexi, imitalcm divinae nalurae
oslcndens ail': Dominus namen est illi ; non dicil
Domini. Alibi eliam eiusdem unilatem et aeternilalem
simul ostendens ail ex persona Dei * : Isruel, si me
audieris, non erit in te Deus rccens , neque adorabis
Deum alienum. « Alind horum, ul dieil Ambrosius
in libro primo de Ti initale ' , signilicat aeternitatem,
aliud unitatcin subslanliae indilTcrenlis, ul neque po-
steriorem Palre, neque alterius divinitatis Filium vel
S|)iiiluin sanclum esse credamus. Nam si Palrc poste-
rior esl Filius vcl Spiritus sanctus , recens est; el si
uiiius noii cst divinilatis, alienus cst; sed nec poste-
rior esl, (|uia recens non esl, nec alienus, quia ex
Patre natus » est Filius, ex Patre processil* Spirilus
sanctus. Alibi (jiioque distinctionem personarum insi-
nuans ail': Verbo Domini caeli firmati sunt , el Spi-
ritu oris eius oinnis virtus eorum. Alibi etiam ail*:
Betiedical nos Deus, Deus nosler , benedicat nos Deus ,
et meluant eum otnnes fines terrae. Trina enim confes-
sio Dei Irinilatem exprimil personarum ; unitatem
vero essenliae aperit,cum singulariter subiuntrit eum.
Isaias quo(iuc dicil", sc audissc Scrapbim clamantia:
Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus. Per hoc

quod dicit ter Sauctus, Trinitatem signilical : per hoc
quod subdil Dominus Deus , unilalem essentiae, Da-
vid quo(pie aelernam Filii generationem aperte in-
sinual ex persona Filii dicens *" : Doininus dixit ad
me: Filius meus es tu, ego hodie genui te. De hac
inelTabili peneratione Isaias ait " : Generationem eius
quis enarrabit? In libro quoque Sapienliae acterni-
tas Filii cum Palre monstratur, ubi Sapientia ita lo-
quilur '* : Domimis possedil me in initio viarum
suarum, antequmn quidqmm facerel a principio: ab
aetenio ordinata sum, anteqMm terra fleret ; necdum
erant abyssi, et ego iam concepta eram: necdum fontes
necdum monles aul colles, et ego parluriebar: adhuc
terram non fecerat et cardines orbis terrae: quando
praeparabat caelos, aderam: quando appendebat fun-
damenta terrae, cum eo eram cuncta componens, et
delectabar per singulos dies, ludens coram eo. Ecce
apertum'* de aelerna genilura lcstimonium, quo ipsa
Sapientia i^erhibet, se anle mundum conceptam esse et
parturiri, id esl genitam esse, el a|)ud Patrem aeter-
naliter existere. Ipsa cliam alibi ait '*: Ego ex ore Al-
tissimi prodii, primogenita ante omnem creaturam.
Michaeas quo^pie Propheta aelernam Yerbi generalio-
nem el temporalem ex Maria simul insinuavil dicens'*:
Et lu, Bethlehem Ephrata, parvulus es in millibus
luda: ex le egredietur qui sit donwutlor in Israel,
et egressus eius ab initio , a diebus aeternitatis.

De Sj)iritu sancto etiam expressa documenla in pespn
veteri Teslamenlo habemus. In Genesi '* enim legilur : de.
Spirilus Domini ferebatur super aquas. Et David dicit:
(Juo ibo a Spiritu tuo? Et in libro Sapientiae" dicilur:
Spiritus safietus disciplinae effugiet fctum, benignus esl
enim spiritus sapientiae. Isaias '* (luoque ail: Spiritus
Domini super me etc.

' Cicn. 3, 3. — Pniilo post contra codd. el edd. I , 3,8
VaU cum rctoris odd. hebrnicn pro hebraeo.

« Psalni. 118, 100. — Paiilo antc solummodo edd. 1,3,
8 verbo celeris praomiltunl praecedenlibus.

3 Ps.'iln). 67, ;j. — Viiigata et codd. DE in lioc lexlu
omidiinl eat , (iikkI i;iincn lc^ritiir apiid Ilioronymum , Augu-
siiniini , Bodam in liunc locum.

* Psalm. 80, 9. 10.

6 Sive de Fidc ad Gratian. c. II. n. 68.
« Val. ct cdd. 2, 4, .'i, 7, 9 procedit, (]uod iDiniis cor-
rcspondcl iiracccdcnti passus est.
' Psalm. 32, 6.

* Psalm. 66 , 7. 8. — Verba immodialc so(iuonlia :
Trina cnim ronfcssio otc. a .Magistro in Kxplanal. Psalin. (loc.
cil.j atlribunnHir S. .Vinlirosio, in (|uo tamcn ca rcpcriix' non
potuimus ; scd logunliir .sinc nomine aurloris apud .Vbaolardum ,
TheoUjgia chrixtuina. Ex ipso non paiira arce|>il .Mafjistor. Ar-
gumcnto simiil ct oxcmiilo sint , «piao hic ox laudato opore
(Palrolog. Lalin. tom. CL.X.WIII. col. 1227-2«) d(-scriltimiis : Ad
hanc qu(K|iie pliiralitiitcm divinarum pcrsonarum illiid allinero
videtur, qiiod... per .sorpcntcm dictum ost : Erilis sicut dii
(Gen. 3, 5.), quod, ut sii|)criiis dictiim osl, in llclinioo sonat
Elnim... Ail ll;i(pie maxiniu- illc Projiliclarum ct rogiim , l)a\id,
qui siiam retoris inl(>lligonliam pracforcns dicit; Super nmnes
docente.s me intelle.ri , .suprr .>ime.s inlelle.ri ; ail , iiKpiam , di-
stlnrtionom Trinitatis i^ati-nlcr iMsiiiii.iiis; \'erl>n Domini rnrli
firmnti suiit, rt .<<pirilu oru riii.^i nmni.s rirlus rnrum (Ps.ilm.
31 , 6.). Qui ot aljhi llnilatcm parilcr cum Trinii.Kc insiniial
dirons : lienedicnt nns Drus, Drus nnster, brnrdirnt nos Deus,

et metuant eum omnes fines terroe ( Psidm. 36 , 7 .)... Trina
quippc conrcssio Dci Trinitalcm oxprimit porsonarum... l'ni-
tateni vero divinac substantiac Psalmista in codcni ape-
ril, cum post trinam divini nominis prolationom unum tan-
tummodo Dcum in tribus porsonis intelligens, non subiunxit eos
pluralitcr, sed rum singularilor. Iluic ot iliiid ronsonat Isaiac,
qui dicit, sc vidissc Scrapliim ot audi.sso rlamantia; Sanctus ,
Sanclus, Sanctus, Dominus Deus Snbaoth (Isai. 6 , 3.).

9 Isai. 6, 3.

'" Psalm. 2,3. — Edd. 1,3, 8 verbo dicens praomit-
luiil ita.

" Cap. 53, 8.

'« Prov. 8, 22-30. — VaL el edd. 4, 5, 7, 9, contradi-
ronic ciiam Vulgaia, icgiint Dominus possrdit me ab initio pro
in initio.

'3 VaL et edd. i, 7 aptum. Mox post </mf«w auctorilate
cod. I) ol odd. I , 5, 8 supplovimus esse. Doinde codd. AEct
cdd. I , 3 malo : [psa enim.

^* Krcli. 2i, ;>. — Paulo post rod. D pro Verbi legit
Christi generalionem.

'5 Mirh. 5,2, ubi Vulgata verbo egrrditvr pracmiitit mihi.
Cod. D pro Ephrnta liabot terra ludn ; itcin rum rodd. .V E
posl pnrrulus addit vicus. (juain lcclioncm Hicronymus liiinc
ipsiim Micliaoao lor.iim exponens rommcmorat ct explodit;ed.
cit. tom. VI. rol. 188.

'" Cap. 1,2; soquons lorus est Psalm. 138 , 7.

'^ Cap. 1 , 5. 6. — Paiilo anlc Vai. omiuit Et ante in /i-
hro contra rodd. ct edd. I, 3, 5, 8.

'8 Cap. f.l , I.

UlSl. II. DIVISU) TKXTUS.

/i'J

C.M'. V.

De lcslitnoniis novi Trstnnwnli
ad ideni perlinenlibus.

Niinc vero posl loslimonia vclcris Tcslamctiti dc
fidc sanctac Trinilalis cl rnilalis ad novi Tcstamcnli
auctorilalcs acccdamus, ul in nirdio duoruni nninia-
liuni (id csl Tcslamcnlorum) coijnoscafur^ vcrilas, cl
forcipe de altari sunnitur calculus , ([uo langanlur ora
tidclium. Doiuinus ila(|uc (MuisUis nnilalcm divinao
esscnliae ac personarum Irinilalcm apcrlc insiuual di-
ccns Aposlolis * : Ite, baptizate onmes gentes in no-
mine Patris et Filii et Spiritu,'^ sancti. « lii ncinine
uli(]ue ail, ul Andu-osius ail in lihro primo dc Triuilalc,
nou in noniiiiibu^ ,» ut unilas csscutiac oslcndalur;
pcr nomina Iria, (piac supposuil, Ires esse personas
(icelaravil. « Ipse ctiam ait: Ego et Pater unum sur
mus. Umim dixil, ul ail Aud)rosius in codcm libro, ne
fial discrclio polcslatis ct naturac; el addidit sunius,
ul Palrcm Filiumquc cognoscas, scilicct ut pcrfcclus
Paler Filium perrcctum gcnuisse credatur, cl quod Pater
et Filius unum sinl , non confusione personac , sed uni-
late nalurae». loauncs quoquc iu Epistola cauonica

ail": Tres sunt , qui testimoniiim per/iibi-iil in cae/o:
Pater , Vcrbuin ct Spiritus sanclus, et /li tres unum sunt.
Ipsc cliam in iiiitio Kvangclii siii ait: In principio
eral Verbum , et Vcrbum crat apud Dciim , et Dcus
erat Verbum ; ulii apcrle ostcndil , Filium .semjicr el
aelcrnalilcr luissc apiid Patrcm , iit aliuiii apiid aliiim.
.Vposlolus ([U()(pic a[)crlc Irinilatcm di^linguit diccns*:
Misit Dcus Spiritum Filii siii in corda nostra. ¥A
alihi*: Si spiritus eius , r/ui suscitarit lesuni , /labi-
tat in nobis elc. Ilcm alibi Irinilalcm at(|uc unilalcm
evidcnlissime commciidat diccns: (Jnomam ex ipso,
et pcr ipsinn , el in ipso sunt omnia , ipsi gloria. « Ex
ipso dicil, ul .\uguslinus in libro de Trinilalc ' ail,
[)roptcr,Patrcm; pcr ipsum dicil [)ro[)lcr Kilium; in
ipso [)ro[)lcr Spirilum sanclum ». Pcr lioc vcio , ([uod
uon ail ex ipsis, per ipsos el in ipsis , nec ail ipsis
gloria, sed ipsi , insinuavil, hanc Trinilatcm unum
Domiuum ' Dcum esse. Sed qiiia singulae |)ene s\ lla-
bac novi Testamcnli haiic inclTahilis Unitatis al([uc Tri-
nitatis vcrilalcm coucorditer insimiant, inductioni tcsti-
moniorum su[)er hac rc superscdeamus ct rationibus
congruisque similitudinibiis ita esse, prout inlirmilas
noslra valet, oslendamus.

COMMEXTARIUS IN DISTINCTIOXEM 11.

De Unitate et Trinitate secunduni quod creditur.

Hoc itaque vera ac pia fide tenendum est etc.

DIVISIO TE.XTUS.

Haec est secunda pars , in qiia , prinii libri ma-
teria indagata, incipit Magister prosequi; dividitur
autem haec pars ' in duas partes , quoniam dupli-
citer est considerare res, quibus fruendum, scilicet
in se, et in comparatione ad creaturas: in se ra-
tione trinitatis el unitatis ; in comparatione ad crea-

turas ratione scientiae, potentiae et voluntatis. Pri-
mo ergo agit * de sancta Trinitate et Unitate ; secun-
do de scientia et potentia et vohmtate , infra di-
stinctione trigesima quinta : Cumque supra disse-
ruerimus.

De ipsa autem sacratissima Trinitate tripliciter

1 Habac. 3,2; secundum versionem Septuaginta : In me-
dio duorum anim<ilium cog nosceiis ; Xuigata : In medio anno-
rum nntum facies. Tamen codd. omnes , excepto B, et edd.,
excepta 8 , iegunt duum pro duorum. Omnes codd. et ed. I
omittunt id est Testamentorum , quae verba videntur esse
glossa. Ista applicatio t)uius textus est Augustini in XVIII.
de Civ. Dei, c. 32. Verba forcipe de alturi etc. alludunt ad
Isai. 6, 6 : Et rolavit ad me unus de Seraphim, el in manus
eius calculu^, quem forcipe tul/>mt de altari. — In initio huius
propositionis codd. .\BC omiiUint vero post Xunc.

* Maitli. 28, l^ \\\\^7xUx: Euntes ergo docete omnes gen-
tes: baptizanles eo^ in nomine Patris etc. Sed apud Ambros.
de Trin. sive de Fide ad Gralian. I. c. I . n. 8. : « Ite ,
baptizate gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti.
In noniine utique , non in nominibus. Ipse etiam dicit : Ego et
Pater unum sumus, loan. 10, 30; unum dixit, ne fiat discre-
tio potestatis et naturae; sumus addit, ut Patrem Fiiiumque co-
gnoscas , quod perfectus Pater perfectum Fiiium genuisse cre-
datur , et Pater et Filius unum sint , non confusione personae,
sed unitiite naturae». — Vat. cum cod. C et nonnullis edd.
omitUt libro post in eodem; insuper Vat. aliaeque edd. omit-
tunt et post discretio potestntis. Denique codd. .\BC et edd. I,
8 male omittunt personae post confusione.
S. Bonav. — Tom.I.

3 Cap. o , 7 , ubi Vulgata cum cod. D ct edd. I , 8 ic-
stimonium dant pro testimonium perhibent; scd peihibent le-
gitur etiam apud Hyginum Papam , Epistola de Fide et reliquis
causis, relata ab Isidoro .Mcrcatore , Palrolog. Latin. tom. CXXX.
coi. 1 09. et apud Cyrillum .Vlexand. iibr. Tliesaur. assert. XXXIV.
Patroiog. Graec. tom. LXXV. coi. 615.

* Galat. 4.6, ubi Vulgata corda vestra pro corda nostra,
quod hic et alibi habet .Magistcr. Xostra pro vestra utuntur
etiam Ambros. in hunc locum et .Vugust. in Psalm. 118. serm.
li. n. 2, de Verbis Evangel. MaUh. scrm. 71. n. 29. nec non
vetus lectio Hieronymi nunc ad calcem amandata.

5 Rom. 8,11. ct mox II , 36.

s Libr. I. c. 6. n. 12: Ex ipso, ex Paire ; per ipsum , per
Filium ; in ipso , in Spiritu sancto. Codd. B C D et edd. 1 , 8
Ex ipso ait, et subinde dicit pro ait. Omiltunt dicit , quod
postea sequitur , cdd. I , 8. Tum in codd. D E non Per hoc,
sed Propter hoc.

' VaL contra codd. et edd. I . 8 omittit Dominum.
NOTAE AD COMMENTARnJM.

1 .NuJia frcta auctoritate mss. et ed. I Vat. textum exhibct
sic perturbatum : Secunda pars Primi Libri, in qua materia....
dividitur pratsertim in.

2 Codd. V W agitur.

J)0

SKNTI-NTIMUM MH. l.

f()Utiii<,Mt tractan'. (jiioiiiam primo contingit ipsam
credere, secundo creditam iiitcHigcrc , tiMlio intel-
lectarn (iicere sive emintiare. Credere auteni est per
anctoritaleni . int('lli^'t're per rationcm , dicere per
catholicam et rationahilem ' locnlionem. h\eo primo
de ip.>vi Trinitale el fnitate agit. secnndnm (jnod
crcditur; sccundo de ipsii, secnndnm (piod crcdit^i
per rationem intcUigitur , ibi . distinclione tertia :
Ajju.stolus nanujuc ait ; tcrtio, secundnm qnod cre-
dita et intellect;i rationahiliter el catholice exprimi-
tur. infra, distinctione viijfesima secnnda : Po.st prae-
(lictu (liji.serenduni nolm videtur de nominum di-
versitate. El i)atet ordo. Prius enim et verius est
eam credere qnam intclligere; mnlti enim crednnt,
qui non intelligunt ; et prins similiter est intelligere
quam sermone exprimere.

Prima pars, scilicet secundum quod creditur, con-
tinet praesenlem distinctionem; etqnoniammaleriaest
(liflicillima, primo ponit modnm procedendi; secundo
vero exsequitur, ibi : Proponamus ergo in medium.

Item, prima pars secundum tria capitula * habet
tres partes. In prima langit modum agendi , quo-
niam del)et esse cum modestia, limore et diligen-
tia , praemittens niateriam , circa quam agere inten-
dit. In secunda subinngit intentionem scribentium
de Trinitate , ibi, secundo capitulo: Omnes autem
catfiolici tractatores. Tertio tangit ordinem , ibi :
Ceterum , ut in libro primo.

Modus scribendi de Trinitate debet esse fun-
datus supra intellcctnm fidei et cum modestia et
liniore [tropter pericnlum. Intenlio scribentium de

Trinitate est ostcndere^ quod Pater et Filins et Spi-
ritns sanctus sufU tres personae et unus Deus. Ordo
scribendi esl , primo per auctoritates ostendere ve-
ritatem. deinde per rationes et congruas similitudines.
Proponamus ergo in medium. Haec est secunda
pars, in qna Magisler auctoritatibus sacrae Scriptu-
rae intendit ostendere Trinitatem et 1'nitalem ; et
quoniam * sacra Scriptnra habet duas partes, scilicet
novum et vetus Teslamentum , ideo primo ostendit
hoc per auctoritates veteris Testamenti, deinde per
auctoritates novi, ibi: Nunc vero post'^ testimonia
etc. Et quoniam vetus Testamentum duas haliet par-
tes , scilicet Legem et Prophetas , in quibus fides
explicatur, ideo ostendit primo per testimonia Legis,
secundo per testimonia Prophetarum , ibi : Ille etiam
maximus Prophetarum. Prima iterum pars. in qua
probat per testimonia Legis, duas habet partes :
primo enim probat essentiae unitatem ; secundo uni-
tatem simul et trinitatem , ibi : Personarum quoque
pluralitatem. Similiter illa ^ de testimoniis Pro-
phetarum habet duas : in prima probat essentiae uni-
tatem et personarum plnralitatem in communi ; in
secunda vero in speciali ostendit Filii generationem
et Spiritus sancti processionem , ibi : David qiwque
aeternam Filii generationem. Similiter illa pars, in
qua probat per auctoritates novi Testamenti, habet
duas partes ; primo enim probat per auctoritates sive
per testimonia lesu Christi ; secundo per auctoritates
Apostolorum , ibi : loanncs (luoque in Epistola ca-
nonica. Auctoritates et earum explanationes et nu-
merus et diversitates satis patent in littera.

TR.\CTATIO QUAESTIONUM.

Ad declarationem eorum quae de sacra Trinitate et
Initate dicit Magister, quatuor possunt quaeri
circa partem istam.

Primo quaerilur, ulrum in Deo sit ponere essen-
tiae sive naturae unitatem.

Secundo, utrum in Deo sit ponere personarum plu-

ralitatem.
Tertio, ntrum indivinispersonis sil ponere inrmitatem.
Quarto et ultimo , utrum in divinis personis sit po-

nere trinitatem.

ARTICULUS UNIGUS.

De unitate divinae essentiae et pluralitate personarum.

QU^STIO L
Utrum sit unus tantum Deus.

Circa primiim . (piod in Deo sit ponere essen-

Fundaiuenui.tiac sivc natiirac miitalem . vidctnr ratione osten.siva ,

triplici habit:i sniiposilione, quani oportet poni, tuin

propter eiiis .simplicitatcni . tiim propter communein

animi conceptionem, quae est, quod Deus est quo
maius excogitari non j^otest ; tum ratione status, qui
non est nisi in summo et primo.

Suppositio prima est, quod Deus esi simplicis- ATgamt

direcl

' Codd. I cc mtionnlrm.

* Praclrr lidpm omniiim (•(xld. ct cd. I omittil V.it. secun-
dum trin rnpiliiln ; mox post primn .iddit prnpmix.so prooemio
flr nn/slrrio Trinitnti.s et fJnilntis , ct iiifra post Trinilnlr ihi
oiiiittil nrrundo rnpitulo.

' Adi(^rimu8 cx (tMl. I ostendere , (piod sailc suhiiitclii-
gcridum cst.

* Val. , nullo sulTr.iKantc cod. nec ((1. I , omitlcndo V(>il)a

MnKistri : Proponamus ergo in medium , conslrucUonom se-
qucnlis propositionis invorlit poncndo Similiter pro Haec est
ac haliet dua.'s pnrles secundxim quod loco et quoniam.

* ('odd. aa bb rr prr.

' Suppic cum Vat. pnrs, (luod Codd. ct cd. 1 omittunt.
Paulo infra Vat. praeter fldcm mss. et ed. 1 post communi
minus corrccte ponit Secundo vero specialiter.

Disr. II. .\i;t. iNicis qiakst. i.

simust. Ex luic ar<];iiilur, quod cuui iiiillo alio divcrso
possilcomiiiimicari' ali(|iii(l ' , (|iiia, si commimic.il,
et (lilT('i"t : cc^m) iion scciiikIiiiii idcm ; cr^o csl ihi
coui|tositio. Si iiiliil potcst commuiiicarc, ci"^'o iicc
(lcitalcm iicc cnlilalcm; crjio si suiit diio dii, ciiiii
uiius sit cns , altcr noii cst eiis, si uniis cst Dciis,
altcr nou cst Dcus : crgo si duo siiiit dii, non siint
diio dii '.

± Itein , secuiida siippositio cst, (piod Dciis est
omnipotcntisaimm^. Ex hac ar^Miitiir : i<j;itiir potcrit
focere, quod omnis alia potcntia a siia niliil possit:
cr^'o si suiit duo dii divcrsi in iialiira, iioc potest
lacere unus dc allcro,- ((iiod altcr nihil possit, et
e converso. Sed cui [lotcsl i)olciitia aiifcrri , noii est
Deus: ergo si suiil duo dii, imlius est Dcus.

3. Itein, tertia supposilio est, (jiiod Deus est
siuipiiciter summum*. \l\ liac arjj;uitur: ergo oiiinia
sunt inlra ipsum : crgo omnia alia ah ipso et ad
ipsum. Si ergo sunt duo dii, nnus est inlra alterum ,
et e converso ; unus est ab alio secmidum naturam
diversain , et e converso; unus ad alteriun, et e con-
verso; sed quod cst infra aliud in natura et ab alio
et ad aliud , non est Deus : ergo etc.

4. Itein , hoc potest probari per deductionem ad
nmenta impossibile. Si suiit duo dii , aut unus est ubi alius ,

aut non^ Si unus ubi alter: ergo unus in altero,
cum sint eodem modo essendi : ergo unus est aiteri
materialis : ergo alter non est Deus. Si unus non est
ubi alter: ergo uterque limitatus , ergo neuter in-
finitus.

5. Item , si plures sunt dii boni ® , aut unus in-
teiiigit alterum , aut non. Si non ; ergo uterque est

'ecta.

igiiorans. Si intclligit ; ;iiit crgo pcr pracsfnfiatn ,
aiit pcr spccirni , aiit pcr se ipsuni iit pcr illiiis
cxciii|)l;ir '. Si pcr praesnitiani : crgo iiiiiis iii ;il-
tcro, crgo l)((iis ilhibiliir Dco cl pcrlicil Dciim ; si
pcr sprcirni : ergo coiii|)()silus ; si pcr v.rnnplar: crgo
iiniis est exempLir allcriiis, crgo ct |)riiici[)iiiiii.

(). Itciii, si siiiit diio dii divcrsi, (pioriim iilcnjiic
est siimmiim hoiiiim ; ;iiil iiniis ililigil :dtcniiii . iil
diligcndus esl, aut noii. Si sic, ciiiii iitcnjiK' sit
smniimm boniim, iilcnpK; est diligcndiis ;iiiiore
hiiitionis: crgo utcnjuc hMiitiir ;dtero; sed (jiii Iriii-
tur ;ili() bono a se, ilio iiidigct : crgo unus indiget
aiio: crgo utcrque est indigcns, crgo ncuter Dciis.

Skd contu.v : I. IMiis [)()tcst Deus lacen; , (|ii;iiii A(1 opposi-
intellcctus nosler [)()ssit c()git;ire. St!(l inlellcctiis liii-
nianus, ut[)Ote gciitiuiii% intclligit pliires dcos omni-
potcnles : ergo Deus [wtest iioc facere. Sed ([iii(l([ui(l
potest esse in divina natura, est ihi , quia aeterna ' :
ergo etc.

"1. Item, plura hona sunt meiiora paucioribus;
sed piures dii sunt piurai)ona: ergo melius aliijiiid
erunt duo quam unus. Sed secundiim Anseimum '"
omne, qnod melius est, circa Deum est ponendum :
ergo est ponere piures deos.

3. Item, quorum diversa est operatio, diversa
est virtus et diversa est natura"; sed o[ieratio trium
personarum est diversa, quia apparilio in columlja
fuit solius Spiritus sancti, et solus Filius assumsit
humanam naturam: ergo sunt diversi in substan-
tia : ergo sunt plures dii.

4. Item , magna potentia est , quae potest ma-
gnum, et maior, quae maius, et maxima, quae

1 Maec plirasis : communicare atiquid cum aliquo hic et
alibi significat: habere aliquid ciim aliquo commune , sivc :
convenire cum aliquo in aJiqua re. — Vat. contra codci. et ed.
1 hic omittit aliquid et mox, ponendo sunt loco secundum, vim
argumenti elidit. Deinde codd. X Y Z legunt unum pro idem.
— Cfr. Aristot., X. Metaph. text. 12. (ed. Paris. IX. c. 3.).

^ Argumentum hoc a S. Doctore paucis exhibitum sic
explicari potest. Primo : si Deus est simplex , non potest habere
aliquid commune cum alio Deo , qui supponitur esse. Proba-
tur: si unus Deus aliquid haberet commune cum alio sive si
communicaret in aliquo, v. g. in deitate, cum alio, deberet
etiam differre, ut sit alius Deus ; cum idem secundum idem
nequeat cum alio simul communicare seu convenire et differ-
re : ergo alio convenirent , alio differrent seu distinguerentur :
ergo uterque esset compositus. Secundo : si autem nihil habent
commune : ergo nec deitatem nec entitatem ; ex quo sequitur
absurdum in littera notatum.

3 Plures codd. ut ACGLORSU etc. cum edd. 1 , 2 , 3,
6 omnipotentissimum. Paulo infra post duo ex cod. T adieci-
mus certe supplefldum Dii.

* Ad normam multorum mss. ut A C G L 0 R S T U W aa
bb cc ff et edd. 1,2,3,6 loco summus posuimus summum.

5 Fide plurimorum codd. cum ed. 1 expunximus est, quod
Vat. hic addit.

^ Codd. OYZ omitlunt boni, quae lectio magis placeret,
si maiore numero codd. fulciretur.

' Adiecimus ex cod. 1 ut per illius exemptar , quae verba
ultimum disiunctionis membrum exprimunt clarius necnon for-
mam totius argumenti reddunt perfectiorem , quia infra omnes

mss. et edd. 1,3,6 habent per exemplar loco per se ipsum ,
quod Vat. ponit. Codd. T cc etiam prima vice pro per se ipsum
ponunt per exemplar, sed a secunda manu scriptum.
* Codd. F aa bb gentilium.

9 Aristot. , 111. Phys. lext. 32 : Posse enim ab ipso esse
nihil dilTert in perpetuis. — Fdem textus rccurrit infra in 4. arg.
ad opp.

10 Monolog. c. 15: Sicut nefas est putare , quod sub.stantia
summac naturae sit aliquid, quo melius sit aliquo modo non-
ipsum : sic necesse est, ut sit quidquid omnino melius est,
quam non-ipsum. Illa enim sola est, qua penitus nihil est me-
lius ; et quae melior est omnibus , quae non sunt quod est
ipsa. Cfr. etiam Proslog. c. 5. Convenit Aristot. , XII. Metaph.
text. 39. (ed. Paris. XI. c. 7.) : Dicinius itaque, Deum sempi-
ternum optimumque vivens esse, quai-e vita ct aevum conti-
nuum et aeternum Deo inest , hoc enim est Dcus. Cfr. ct Boeth.,
III. de Consol. Prosa 10.

^i Averroes , XII. Metaph. text. 26 : Activa diversificantur in
potcntia et actu per diversitatem formarum et materiarum.
Boeth. , III. de Consol. Prosa 1 1 . conversam huius propositionis
exhibet : Eadom namque substaniia est eorum, (luorum natu-
raliter non est diversus elTectus. Utraque propositio fundatur
in illo axiomate : operari sequitur esse , seu : idcm est princi-
pium essendi et operandi. — In conclusionc huius argumenti
cod. 0 habet natura pro substantia. — B. Albert., S. I. iract.
6. q. 29. m. 1. a. I. idem argumentum profert, dein adiungit:
Et haec fuit fortior obiectio Aiianorum et Nestorianorum et
Eutychianorum et Paulisamosatenorum.

SENTENTIARU.M UW. 1.

inaxiiiiiim ; sed Deus super oiniiia est suinnie po \
lens: erjio polest producere sniiuiiuin ' ; sed hoc est |
I)eus : ergo cuin • in aeternis sit idem esse et
posse • , ergo elc.

c 0 N c L r s I 0.

Plures cssc dcos cst impossibile , immo si reclc
inteUigutur , quid sit Dcus , non est intelli-
gibile.

Rkspondko: Dicenduin, qnod impossibile est esse

conciusio. phires deos , et si recte accipiatur significatum huius

noininis Deus , non solum est iinpossibile , sed etiam

non iiitelli|,Mbile. Dcu^ eniin dicit simpliciter sum-

muin el in re et in opinione cogitantis. Quia in re ,

ideo omnia ab ipso et iii ipso et ad ipsum , et in ipso

onmino est status * ; ideo impossibile est intelligere ,

salvo hoc intellectn, quod aliquid sibi parificetur aliud

ab ipso. Item, nihil inaius Deo cogitari potest nec

etiain aequale, quia suinmum in opinione. Ideo im-

possibile et non intelligibile est ponere plures deos.

1. Ad illud ergo quod obiicitur de gentibus;

soiutio op- dicendum , qiiod non fuit intellectus , sed iictio ^ ;

po..iorum. pj,^gjgj.^^ ^^^ intelligebant Deuin secundum nobili-

tatem divinam: ideo iion valet.

Et ad ilhid: plus potest Deus facere etc; dicen-
dum, quod duplex est intellectus, scilicet rationalis
et phantasticus. De priino verum est, sed de secundo
non; qnia nnilta possumus cogitare secundum phan-
tasiam . (juae Deus non potest facere , quia non conve-
nit illi. « in quo inconveniens est impossibile " ».

± \d jIIikI (jiiod obiicitur, quod plura bona
sunt ineliora iiaiicioiibns; dicendum, quod illud ha-
bet veritatein in bono creato et fmito. qiiod ratione
suae finiUitis recifiit bonitatis augmentuin per addi-
lionem alterius boiii ; non autem habet veritatem in
boiio iiifinito. (piia. quantumciimque addas IxMuim
inliiiiliiiii iiilinito. seiiiper ego intelligo de bonitate
lanlum iii uiio, quantuin tn ^ iii pluribus.

3. Ad aliiid quod obiicitiir de diversitate ope-
ratioiiuni; dicendum, quod Pater et Filius et Spiritus
sanctus iii omni operatione conveniunt, sed in rela-
tione difrerunt. Unde in incarnatione est operatio
productionis illius natiirae et est unio: in primo
conveniiint tres personae, in secundo non. — Simi-
liter in cohimba est columbae formatio et eius si-
gnificatio * ; iii primo conveniuiit, in secundo non.
Exemplum Augiistini ' de Trinitate est , quod ad for-
mationem huius nominis memoria concurrit memo-
ria, intelligentia et voluntas; tainen hoc nomen me-
moria significat alteram potentiarum ; simili modo
est in proposito.

4. Ad illud quod obiicitur, quod inagna poten-
tia, etc. ; dicendum, quod producere aliquem* est
tripliciter: vel de se ipso, vel de aliquo creato, vel
de nihilo. De se ipso potest Deus producere summum
simpliciter, sed ille non erit alius in natura propter
naturae simplicitatem. De alio vel de nihilo non po-
test [iroducere summuin simpliciter, sed in genere,
non propter defectum potentiae agentis , sed propter
defectum creaturae, quam necesse est esse limitatam;
et ita non potest producere alium Deum.

SCHOLIOK

I. Argumcnlum primum in fundam. difrusius proponitur
ab Alcx. Hiil. , S. p, I. q. 1 4. m. 2. ct a Kichard. a Med. , 1.
Senl. d. 2. q. 3. — Contra secundum argumenlum , sumtum
€X onunpotcnlia , Scol. ( l. Sent. d. 2. q. 3. ) movet difliculta-
lem , (^uia ipsc contra communem sententiam supponit , Dei
omnipotentiam non nisi ex fide certo sciri posse.

II. Contra doctrinam iii solut. ad 2. traditam opponit l)u-
rand. ( I. Sent, d, 44. q, 3, ), quod Deus et mandus simul sinl
maius bonum quam Deus solus. Sed haec assertio merito ab
omnibus Uieologis classicis ut falsa rcprobatur; cfr. infra d, 43,

q. 2. fundam. 5; Itiner. mcntis c. 5. — In solut. ad 3. quoad
propositionem : « In primo conveniunt tres personae , in sccundo
(scii. unionc) non», notandum est , quod Mnio in duplici sensu
accipi potest , vel ut aclio unitiva , vel ut relntio unionis. Illa
est communis tribus Trinit;itis pcrsonis , hacc vcro spcctat ad
solam Kilii pcrsonam ; et dc hac loquitur hic S. Doctor.

III. Unitas Dei dofinita est a Concilio Laterancnsi IV. c. I. Fir-
miter, nec non a Vaticano, Const. de Fide, tit. de Deo creatore.

Plura circa hanc quaestioncm S. Honav, docet infra d, 4,
q, 3 ; d, 23. a. 2. q. 3 ; II. Sent. d. I . p. I. a. 2. q. 1 ;

' Val. cuni receritiore cod. cc contra omiies antiquiores
codd. ct ed, I indebilc adiun^it bonum.

' Ucspicitur iilud ad Kom. 1 1 , 36 : Quoniam ex ipso et
pcr ipsum et in ipso sunt omnia. Scnsus est : a Deo omnia
])ro(edunt, in Dco omnia conscrvanlur, ad Dcum omnia refe-
runlur. Cfr. infia d. 30. dub. 4. — /n ipso omnino est siatus
i. e. Deus esl principium , iiltra quod in resolvendo s<>u causas
(juaerendo nullo modo possumus Iransirc, — Paulo infra ed. 1
ei loco sitti.

3 Cod. U non malc : firlio potius ; non enim intelligeljant.
Cod, T teritatem pro nobilitutem.

* Ans<'lm. , 1. Cur Dcus lionio, c. 20: Scd hoc cst prae-
stitulum , (|uia (|uaiiilil>«'t (quo<llil>ct; parviim iiiconvcnicns in
Dco iiiipossibilc csL — Vat. contra m.ss. <t cdd. I, 2, 3 po.st
inamveniens addit minimum. Paulo ante cod. I ptianlastica loco
secundum phmilnsiam.

* Kx pliirimis anliqiiiohbus m.ss. ut .\CF(jll K LOPST

etc. adiecimus tu. Paulo antc codd. SX post bonum omittunt
injinitum ; lectio haud sperncnda.

8 Sic plures codd, ut K U X Y Z flf cum ed. 1 ; alii sunt du-
biae lcclionis ; codd. 1 aa figuratio ; sed Vat. cum aliquibus codd.
signatio.

' Libr. IV. dc Tiiii. c. 21, n, 30: (>ucmadmodum cum
menioriam mcam el intclicctum ct volunuilcm nomino , sin-
H;iila (iiiidcm nomina ad rcs sinfiiilas rcf(>runtur , .'H>d tamcn ab
omnibiis (ribiis siii;;ula factasunl clc. ScmisuscsI : ad formationcm
vocabiili memorin oniiics trcs animi potcntiac activc concurrunt ,
lamen 8ignill<";ttio ciusdem rcfcrtur ad unam solam potentiam.

« Fidc piurinioiiim mss. ut ACFGIILOUSTUZ et<\ ct
c<l. 1 siibstiluimus aliquem i)ro atiquid. A^ritiir ciiim dc pro-
diictioiic Dei , cl iii siibncxis liabclur }?cnus niasculiiium illc ,
quod rcferiur ad summum simpliciter absquc dubio pro codem
fjcncrc sumcndum , scil. summum atiquem etc. Cod. il habet
Deum pioducere aliquem.

DIST. II. AHT. CNICrS QUAKST. II.

Ilro\ilO(|. |). I. c. 2. f). G ; liliicr. iiiciilis c. ."). — .\lcx. Ilai. ,
S. p. i. q. 14. III. 2. — Scol. , liic (|. '.) ; dc llciiim IMiiicipio
q. i. — S. Tlioin. , I. SciK. iiic (j. 1. ii. I ; S. 1. {\. 11. a. 3;
ot praccipiic S. c. (iciit. I. c. i2. — II. Albcri., Iiic a. 2. 21; S.

]). 1. tr. (i. q. 2'.t. ,1. !. iii. I. — Pctr. fi Tiir. , liic r|. I.a. I.
— Itirliani. a .Mcd. , liic a. I. (|. I. — .KKi<l. 1*., Iii'" '.princ
q. i. — DiiraiKl., Iiic (|. I. — llciir. (Jaiid. , S. a. 2.'>. (|. 2.
.3. — Dioiiys. Caitti., Iiic. (|. I.

QU.i:STI() II.
Utnim iii Deo ponenda sil pcrfsonarum yluralitas.

Seciindo quaerilni-, iitiiiin sil poiiere in Dco
personariiin piuralitatem. Et (|UO(l sic, (Kstcnditiir
(danienia.supponendo (le Deo (pialtior: priinuin (!st, (|Uod iii
ipso sit siiDima bcaliludo; secundiim est, sumnia
perfectio; tertium est, sunima. simplicilas ; quar-
tuin est, summa priniitas.

1. Ex prima suppositione argnitiir sic: si ' (!St
ibi suinma bcatiiudo; sed uiiiciiiniiue est suinma
beatitudo, est summa bonitas, summa caritas et
suinma iucunditas. Sed si est sumnia ftovtito^ , cum
bonitatis sit summe se communicare * , et boc est
max.inie in producendo ex se aequalem et dando
esse suum : ergo etc. Si sumina caritas , cuin cari-
tas non sit amor privatus , sed ad alterum : ergo re-
quirit pluralitatem. Item, si summa iucunditas , cum
« nullius boni sine socio sit iucunda possessio ^ » ,
ergo ad summain iucunditatem requiritur societas et
ita pluralitas.

;2. Ilem , ex secunda suppositione sic : si est
ibi summa perfeclio; sed « perfectionis est produ-
cere talem , quaiis ipse est in natura * » : ergo ne-
cessse est, ibi esse multiplicationem ; sed hoc non
potest esse secundum aliain essentiam: ergo oportet,
quod sit secundum aliam personam sive suppositum.

3. Item, ex tertia suppositione sic: si est ibi
summa simplicitas; sed simplicitatis est, quod ali-
qua natura sit in pluribus, ut patet in universali,
sed ex defectu simplicitatis est, quod numeretur in
illis ^: ergo si in Deo est simplicitas in nullo deficiens,
erit in pluribus non numerata essentia: ergo etc.

4. Item, ex quarta suppositione sic: si est ibi

suinma primitas; sed (inanlo ali(|iiid j)rius, l;uito
Ii3cun(lius est et aliornm principiiim '': ergo sicut es-
senlia divina, qiiia prima , est priiicipium alianun
1'ssenliarum , sic persona Patris, cum sit prima, ipiia
a nullo, est [)rincipiiiin et habet' f(;cundiUitein w-
spectu personarum; sed fecuiKJiUis iii Deo respectu
Dei non potest esse nisi actui coniuncta: ergo ne-
cesse est, plures esse personas.

Skd contra: 1. Videtur, qiiod ex eisdein sur)- Ad opposi-

' ' tuin.

positionibus posset argui contrariiim, et ita destruun-
tur rationes et conclusio *. Si eniin ibi est summa
beatitudo, cum beatum per essentiam sibi soH suf-
liciat ad beatiludinein : ergo non est necesse ponere
aliam personam ad beatitudinem sive iucunditalem.
± Itern, contra secundam suppositionem sic
obiicitur^: si est ibi summa perfectio: ergo aeque
[)lene et perfecte est essentia in una persona et in
pluribus. Si ergo ultra perfectioncm additio est su-
perflua , pluralitas est superflua ; et si hoc , cum in
divinis nihil sit superfluum , pluralitas non est '"^
in divinis.

3. Item , contra tertiam rationem sic: si est ibi
summa simpUcitas, cum pluralitas opponatur simpli-
citati, et «opposita non possunt esse circa idem":
ergo si Deus est unus et in eo est simplicitas, non
ergo pluralitas, cum per omnia sit simplex.

4. Item , contra quartam suppositionem sic : si
ibi est summa primitas; ergo cum status sit in pri-
ino principio , et status est in unitate : ergo primi-
tas non ponit pluralitatem, sed unitatem : ergo vi-
detur, quod una tantum sit persona.

' Praeter fidem mss. et ed. 1 omittit Vat. hic et in aliis
tribus arg. particulam si.

2 Vat. bonitatis summae sit se communicare , sed minus
apte et contra auctoritatem mss. et cdd. 1 , 2, 3; melius sane
foret , si lectio Vat. et mss. inveniretur coniuncta , ita ut ie-
geretur : bonitatis summae sit summe se communicare. Hanc
leclionem confirmanl verba Richardi , hic a. 2. q. I : ad sum-
mam bonitatein pertinot se summe communicare. — Haec ratio
fundatur in ista propositione ex Dionys. , de Cael. Hierarch. c.
4. et de Div. Nom. c. 4. sumta : Bonum est diffusivum sui.

3 Seneca , I. Epist. ad Lucilium , epist. 6.

* Aristot. , 11. de Anima , text. 34. (c. 4.). — In princi))io
huius et sequontis argumenti Vat. omittit particulam Item et
post suppositionc addit arguitur ; sed obstant mss. et ed. I .

5 Aristot. , VIU. Motai)h. lext. 45. (VI. c. 1 3.) : Hoc enim
dicitur universale , quod pluribus inesse natum est. Et I. Poster.
c. 20. ( c. 24. ) : Quantocumque utique magis secundum partes
( seu particularis) est , in inflnita cadit ; universale autem in sim-
plex et in finem. — Mox Vat. contra antiquiores codd. et ed. I
nihilo pro nullo et est pio erit.

^ Cfr. libr. de Causis , prop. 1. et 17. — Cod. K nobilius
vel fecundius.

' Vat. contra mss. et ed. \ , interpunctione mutata , ponit
a nullo est principio , habet ; quac ioctio vim dictis detrahit.

8 Maior pars codd. ut A F G H L 0 T V W X Y Z etc. cum
ed. \ refragntur Vat. poncnti conclusiones iam positae, et
quidom iure, cum tantum una omnium rationum positarum
sit conclusio. Aliqui mss. ut CS (AT a prima manu) etc. con-
victio loco conclusio. Cod. R omittit et conchisio. Paulo post
auctoritate mss. et sex priniarum edd. beatum substituimus
loco beatus ; idem infra in solutione huius obiectionis re-
currit.

^ Cod. cc arguitur. Paulo post Vat. , obnitentibus anti-
quioribus mss. et ed. I , aeque plena et perfecta... ut in plu-
ribus. Si autem ultra.

1" Ex mss. et sex primis edd. substituimus est pro erit.

" Aristot. , II. Elench. c. 5. (c. 25.) ct XI. Metaph. c. 4.
(X. c. 5.). — Paulo ante cod. X sibi constans habet svpposi-
tionem pro rationem.

SENTKNTIAnrM U\\. I.

c 0 N *: L V s I 0.

Personaruni pluralitatem in (/irini.s e.sse ponendam,
et fides docet et argumentis congruentiae sua-
detur.

RESPONnKo: Dirondiiin . qiiod in divinis est po-

. nere persoiiariiin piiirali(alt'in. sicnl (ides dicil el

nfiones pracdictae oslendiiiit. si (piis sine contradi-

rtioiie consideivt. Nam ratione simplicitatis essentia

esl coininnnicaltilis el potens esse ' in pluribus. Ra-

naiio qua- tione primitati-s persona nata est ex se aliam pro-

druplex. ' *.

ducere; et voco hic prnnitatem innascihilitatem, ra-
tione cuius. iit dicit antiqua opinio, est fontaiis
plenitudo in Patre ad omnem emanationem ; et hoc
iiifra patehit ^ Ralione perfectionis ad hoc est apta
et prompta ; ratione beatitudinis et caritatis vohmta-
ria. Qiiihiis conditionihus positis, necesse est ponere
personaruin i)liiralitatem.

1. Ad illud ergo quod ohiicitur in contrarium,
soiotio op. Quod beatum per essentiam sibi soli sulTicit, ergo

posilonim. ^ ' ' ci

non indiget etc; dicendum, quod verum est, quod

non indiget; ne-c ponilur^ alius propter indigentiam
neque Uinquam lje;Uilicans , sed in Ijeatiludine com-
municans.

2. Similiter ad illud qiiod obiicitur, quod deitas
aeque plene est in uno et in pluribus * ; dicendum ,
quod etsi sit aeque plene , non tamen ita plene decla-
ratur. Et praeterea, eo ipso quo plene est in Patre,
redundat in alias personas redundantia perfectionis.

3. .\d illud qiiod obiicilur. qiiod pluralitas re-
pugnat simplicitati; dicendum, quod est quaedam
pluraliUis per additionem; et haec repugnat; qiiae-
dam per originem ; et haec non addit nec coinpo-
nit nec repugnat simplicitati , sed potius solitndini ;
et sic est in divinis, ul iiifra patebit^

4. Ad illud quod obiicitur, qiiod in primo est
status; dicendum, quod sicut in essentiis una est
essentia prima, a qua sunt aliae et ad quam, sic
et^ in personis est una persona, a qua siint aliae
et ad quam : et in illa est status originis . quia illa
a nullo, et haec est persona Patris. Unde Augustinus'
illi personae appropriat unitatem, dicens: « In Patre
unitas» etc.

SCHOLIOK

1. Infni (I. .3. p. I. q. L S. Doctor docct , niystcrium san-
clissirn;ie Trinil;ilis soi;i litlc cognosci possc. Indc p;itct , quo
sensu argumcnta ralionis in hac quacslionc ct alibi allata intel-
ligcnda sint , scil. non ut striclc demonstrativa , scd tantum ut
persuasiva sive proh;ibi!ia per (piandam congruenliam cx prin-
cipiis fldci ix-sultantcm. Scot. hic q. 7. dilTuse dc valorc lio-
rum argumentorum disputat el intcr alia etiam argumcntum hic
secundo loco po.siium rcfcllere nititur, — Quo;id argumcntum
ex quarta suiipositionc sumtum cfr. infni d. 28. q. 1. — Quot
mo<lis sacra ScrijHura docc;it ))crson;irum plur;ililalcm in Deo,
breviler docelur Infra , hic dub. 8. — Eadem ferc argumenta
exliibent Alex. Hal. (qui dilTiisc hanc materiam tractat, et ex

quo , tcstc Dionysio C;irll). , plurima postcriorum doctorum ar-
gumciita sumta vidcntur), S. Thom. , Hichard. , qui addit (juin-
tum argumentum, aliiquc.

II. S. Bonav. , Brcviloq. p. I. c. 2; Itiner. mcntis c. 6;
Hexaem. Scrm. II. ct 21. — .Vlex. Ilai. , S. p. I. q. 1 4.
m. 1 . 5. 6. — Scot. , hic q. 4. 7 ; Ucport. hic q. 5. — S.
Thom. , hic q. I. a. 4; S. I. q. 30. a. I. 2; S. c. Gent. IV.
c. 26 ; Quodl. 7. a. 6. — B. .\lberl. M. , hic a. 20 ; S. p. I.
tr. 6. q. 29. a. 2. m. I. — Petr. a Tar. , hic q. 2. a. 1. —
Bichard. a Mcd. , hic a. 2. q. 1. — .tgid. B. , hic 2. princ.
q. 1 . — llcnr. Gand. , S. a. 53. q. 8. — Durand. , hic q. 4.
— Dionys. , hic q. 3. — Bicl , hic q. II.

QU.tlSTIO III.

Ulrum numerus divinarum personarum sit infinitm.

Consequenter tertio loco quaeritur, utrum in
diviiiis pcrsonis sit ponere infiiiitatem. Et quod sic,
osteiidilur hoc modo.

1. Quia creatura est" finit-i, et quidquid est in

Ad oppoRi- ipsa, esl aclu finituin: ergo ab oppositis, quia divina

es.sentia est infinita, (piid(piid est in ipsa, est infinite:

liim.

ergo cum in Deo sit numerus personarum , erit in-
finitus; et ita erunt personae infinitae.

2. Item, ciim duplex sit infiniUis, virtualis et
numeralis^, infinitas virtualis est in Deo: ergo
pari ratione infinitas numeralis: ergo in Deo sunt
infinitae personae.

' Cah\. K rt potest r.ssc Cod. 0 ut potens esse.

» DisL 27. p. I. q. 2. ad 3. — Mox post caritatis ;id(litur
in Val. eadrm essentiri divinn est, quod abest a mss. et ed. I.
OhI B vcrbo hr(ililiidinL<! pnicniiltit Ininitatvf.

' Bcsiiiiijinus lcdidiicm fcrc (imiiium antiquorum mss. ct
cd. I subsiituendo ponitur loco ponendus csl et addendo neque,
quod Vat. cum reccntiorc cod. cc indcbile omilliL

* \\\\. hic, siciili siiiira, conlra anliiiiiion^s codd. (>| cd. 1
aeqne plemi rt prrfrrln rst in iino ul in plnrilnis , licci ipsa
in sequcntibus sempcr ;idhib«>at advcrbiiim ptene.

i DisL 8. p. II. a. I. (|. 1. ct d. 2.'$. a. 2. (|. I. cl 2. —
1'aiilo anle cod. X xnlum loco potius.

^ In VaL ct rcccntiorc cod. cc dcest et, quod tan)cn in
anliquis n)ss. cl ed. I iiabctur, el quidcm bcne. 1'auio post
cod. X nulta pi'0 nullo.

"^ l.ibr. I. dc Doclr. chrisl. c. 5. n. 5: in Palrc unilas, in
Filio ac(iu;ilit;is , in Spirilu S. uniUitis aequ;ilitalisquc concordia,

* Itii codd. ct ed. 1 , dum Vat. creatura cum sit finita.
Paulo posl cod. cc in/initum pi"o infinite. Mox codd. A W loco
infinitus Iialicnl infinilr ; ;iliipii aulcm codd. ul MT V X cum cd.
1 iiiimis jipic rrunt infinitae pio eri.t infinitus; sed nihil mu-
tandiim diiximus.

^ Cfr. .\ugust., dc QiianL animae c. 3. ct S(>qq. — Cod. R
liic ndii malc addit .«".

DISl. II. AliT. UMCIS (,)LAKST. III.

»U

r). IltMH, iiirmit:» virtiis, niin cinanat ' sccnn-
(liim suain lolain iiilinitalcm , iioii laiitiim piodiicil
inrmitiiin intmsirc , sed ('liaiii cxlensivc; scd viiliis
Patris in prodiictionc j)crsonariim cinanat sccnndnm
oinnimodain siii polcstatcni: cr^'() noii taiitiim pro-
diicit pcrsonas inlinitas iii viiliitc, iinmo ctiain '
inlinitas in nnmcro.

/i. It(MTi, hoc ipsiim oslcnditnr sic: iniiltiplicatio
personarmn -Awi G?<i virUdis , aul non. Si /jon: er^'o
non dcbcl in divinis |)oiii; si est virlutis per se:
ergo maior miilliplicalio cril inaioris virliilis, et sum-
mae virtutis inlinila innlti[)licatio: or^^o ctc.

CoNTn.\ hoc ostcnditnr (piadniplici condiliono ,
imenui.quae sumitnr ab hoc (piod scinpcr Deo est attri-
Imendnm cpiod nohiliiis cst , ipiod necesse est po-
nerc liniUitcm personarum. Prima est (tistinctio , se-
cunda ordo , tertia connexio, quarta summa com-
pletio ^.

1. Ex prima conditione ostenihtur sic: si esl
ibi dislinclio , \\m ergo confusio; sed ubi est infi-
nitas, ibi est confusio: ergo etc.

% Item, ex secunda sic: ubi est ordo , ibi est
lerminatio, quia ubi deficit terminatio, deficil et^
mediatio et per consequens ordo ; sed ubi est ter-
minatio, non est infinitas: ergo si in personis divinis
est ordo, non est infinitas.

3. Item , ex tertia sic : ubi est connexio , ne-
cesse est, quod omnes personae procedant ab una;
nam si una ab alia et ita consequenter, tunc est in-
finita disUvntia inter primam et ultimam ; sed ^ hoc
est inconveniens : ergo omnes ab una: aut ergo eis-
dem modis, aut diversis. Si eisdem: ergo nulla di-
stinctio ; si diversis , sed diversi modi emanandi sunt
fmiti: ergo etc.

4. Item, ex quarta sic: si est ibi summa com-
pletio , ergo nata est divinitas alia complere : ergo
cum completio personarum sit in beatitudine, nata
est beatificare **. Sed si essent personae infmitae, iin-
possibile esset ahquem beatificari a Deo; cognitio
enim cuiuslibet personae est de substantia beatitu-
dinis, cum tota bonitas, quae est substantiale prae-

miiim, sil iii (pialibct pcrsonanim ; ergo aut anima
omiics cognosceret , aut iion essct heata; sed im|)os-
sibilc (ssset^ omncs cognosccrc , cnm virtiis ciiis sit
rmila : crgo clc.

c 0 N c 1. r s I o.

Nunwnnn dirinarum persondrum esse finitum , ct
fides tenet et ralio suadet.

Rkspondko: Dicendiim, (jnod in divinis personis r.onciu»io.
qnanliim ad numernm iion cst poncre infinitatein
sed finitatem.

Hatio aiitein huius est, cpiia infinitas numera-
lis re|)ugiiat peiicclioni et ordiiii, ipiia esl per re-
cessum ab unitale sive ab origine sua. Similiter et*
infinitas molis; et ideo neutrum est in Deo. Inrmi-
tas autem virtutis est per accessum ad unitatem et
originem; et ideo, cuin ista sit perfectionis , ponenda
est in Deo , alia non.

1. 2. Ad illud ergo quod oliiicitur, quod quid- sointio op-

.T-. . f. . ,. , posilorum.

quid est m Deo, esl inlimte; dicendum, quod verum
est infinite, sed non qualicuincjue ^ infinitaie, sed illa
qua Deus est infinitus ; et haec est infinitas immen-
sitatis , et tali modo est Trinitas infinita , non infini-
tate numerali , quae non congruit Deo '".

3. Ad illud quod obiicitur, quod infinita virtus,
infinite ^^ emanans, producit infinita; dicendum, quod
divinae virtuti non convenit productio nisi perfecti;
et ideo non convenit ei productio ahcuius infinitatis
nisi illius, quae stat cum summa perfectione. Haec
autem non est infinitas numeralis, et ideo non est
in Deo.

4. Ad ultimum quod obiicitur, quod potentiae
est se multiplicare ; djcendum, quod non omni modo '^
est potentiae, sed perfecte multiplicare se potentiae
est ; et ideo non sequitur : ergo magis se multipli-
care est maior perfectio , nisi intelligalur perfecte ;
sed infinite se multiplicare secundum numerum est
imperfecte; et ideo non convenit Deo.

1 Sensu et mss. cum cd. I ita exigentibus , mutavimus
■einanet, quod habct Vat.

2 Favcntibus antiquioribus codd. ct cd. I , supplevimus etiam.
' id est, plenitudo perfectionis.

* Auctoritate vetustiorum mss. et ed. I hic adiecimus et
ac paulo infra personis a Vat. et cod. cc minus recte omissa.

5 Vat. contra mss. et ed. I. hic et circa finem argumenti
post si diversis ponit et loco sed.

^ Scnsus videtur esse: Deus omnia complet sive perfecta
facit ; scd pcrsonas , i. e. inteilcctuaies naturas sive supposita ,
beatiflcando complet , ergo proprium Dei cst beatificarc. — Vat.
illas complere pro beatificare et paulo ante persona^ complere
■et loco alia complere; ergo, quae lcctio omnibus codd. et ed.
I contraria est et progrcssum argumcntationis aufert. Paulo
post cod. A cum ed. I loco aliquem habct aliquam, supple
personam.

' Plures codd. ut T Y est et forte melius.

8 Dcsideratur hic in Vat. et, quod mss. et cd. I exhibont.
Pauio post ex codd. et ed. t adiecimus verba et onginem ac

alia non, quae Vat. prave omittit. Item codd. et ed. 1 neutrum
ioco neutra, quod habet Vat.

^ Codd. A T aliiquc cum cd. I pro qualibet , quod exstat
in Vat. , exhibent distinctius qualicumque.

1'' Fide omnium mss. et cd. I expunximus propositionem
sequentem: Et per hoc patet responsio ad secundum, scilicet
quare infinitas numeralis non est ponenda in Deo , sicut vir-
tualis, quae hic a Vat. ad ordinem solutionum servandum ad-
ditur. Sed scmel pro scmpcr notandum, quod saepe saepius
specialis rcsponsio ad obiectionem a S. Doctore omittitur, quan-
do ipsa iam in pracedentibus , sicuti v. g. hic in corp. arti-
culi, clare continctur.

'^ Vat., obnitentibus mss. et ed. 1, in infinitate pro infinite.

'^ Codd. cum cdd. 1,2,3 omittunt hic in Vat. additum
multipticare se, quod facile suppletur. Paulo infra Vat. cum
reccntiore cod. cc , contrariantibus aliis mss. et ed. 1 , inter-
punctione mutata ac posito convenit Deo loco ideo, habet et
convenit Deo: non sequitur ergo , magis. Dcin circa finem re-
sponsionis ex mss. et ed. 1 ante ideo adiccimus particulam el.

5fi

SExNTKNTIAHl.M UW. I.

SCHOLION.

1. GimmiiniUT triplox di<lin?iiiUir infinitas , scil. nuvirra-
lis , <iiiat' »'si in (iu;i[iiitaU' dis«rfUi , maUs , qiiae est in quan-
lllau» coniinua, ol tirtiillt sive immensiUitis ; cfr. infra d. 19.
p. I. a. I. q. I. et 2. — Pro fiiciliore intclligentiii qiiatiior ar-
gumenionim in fuiid;im. li;iec ndtJinuis. ist;ie (iu;itiior i»roi)rie-
UiU's di\initaiis, s;illeni Ires primae , ita inUT sc connexae sunt,
ul secunda (ordo) suppon.it priniam ( distiiirliouem ) el terfi;i
( connfxio ) utnimqiie. Primiim ;ir(;. ex dislmctione sumlum
sic priM-edit : si Uco ;ittriljuciidiiiii (piod iiobilius est , el si il)i
esl dislinelio , ipsa distinclio debet esse sine confusione , ciim
confusio sil imp(Tfi*ctionis ; sed ubi inflniui muliiludo , ibi esl
confusio: ergo etc. : crr. infra d. 43. a. I. q. 3. Scciindum arg.
procedit ex Ikh- a\iom;iU' , quod , ubi esl ordo , ibi neccss;iri(i
est primiim et ultimum (terminus) et medium. Tcrlium arg. esl
satis perspicuiim. In (jiiarto arg. , quod sumiiur ex siimm;i

completione , i. c. plcnitudine perfecUonis, S. Docior siipponi
cum sentenlia communi , (luod * cognltio cuiiislibct pcrsonaej
est de siibsuintia bealitudinis >. De hoc lamen Scot, (I. Sent.
d. I. q. I.) dubiUit et opinatur , non essi* , ;il)solutc Uxpicndo,
inipossibilc, quod iii c;iclo aiiqiiis Iruaiur cssentia Dci , non
vero personis. De qua sententiii vidcri potest .Macedo, Collatio-
nes doctrinae S. Thom. ct Scoti , colhit. 3. dilTer. 3.

n. Circa ipsim qiiaestionem : AIcx. Hal. , S. p. I. q. 45.
m. 6., ubi l;itiiis fiiiid. I. et 2. c\])Iic;iiitiir. — Scou , hic q.
5. ct 7. — S. Thom. , S. I . q. 30. a. 2. — B. .\lberL , de hac
et seq. quaest. S. p. I. tr. 9. q. 41. m. 3. — Petr. a Tar. , hic
q. 2. a. 2. — Richard. a Mcd. , hic a. 2. q. 2. — Honr. Gand. ,
S. a. 53. q. 9. — Durand., I. Sent. d. 10. q. 2. — Bicl , 1.
Senl. d. 10. q. I.

QU^STIO IV.
Ulrum tres tanlum sint divinae personae.

Qiiarto et iiltiino quaeritur, utrum in divinis
personis sit ponere liinitatcin. El quod non , immo
magis dualitalem, ostendilur sic.

1. Pater totum quod potest, dat Filio ' : sed
.\d opposi- qui dat totum tpiod potest, non potest amplius

dare: ergo nec aliam personam producere, cum ii-
lud sit dare.

2. Item, Pater generat Filium tanquam Verbum
per omnia aequale el per onmia dicens et expri-
mens ipsum; sed multiplicatio personarum est ad
declarationem virtutis: ergo videtur, quod superfluat
alium producere.

8. Item, ostenditur quod ibi debeat esse qua-
ternitas per rationem emanationis. Quia enim Filius
emanat [)er generalionem, non per processionem, ideo,
quamvis non generet, tamen spirando producit; ea-
dem ratione videtur, quod Spiritus sanctus, quamvis
non producat spirando, possit generare sive gene-
ret, cum non generetur.

/t. Item . cum in divinis sit duplex modus pro-
ducendi - , scilicet unus per modum naturae, alius
per niodum voliintatis, et ibi tlebeat esse completa
ralio prodnctioiiis. videtur etiam, (piod ibi debeal
es.^^e modiis prodiiceiidi tertius per luodum arti.^. Kt
si sic, erit ibi [)onere qtiartam [)ersonam secundum
liunc moduiii [iroducendi.

Skd contha: Quod .sit ibi IriniUis tantum, oslei-
Fandamenia.dJlur Q\ su[ii)ositioiiibus sn[)erius faclis, quia necesse

est, in illa Trinitate esse beatitudinem , perfectio-
nem, simplicitatem^ . primitatem.

l. E\ prima su[)positioiie ostenditur sic: si est
ibi summa beatitudo: ergo summa concordia; ergo
est summa germaiiilas, summa caritas. Sed si es-
sent plures quam tres , non esset ibi summa ger-
manitas; si pauciores , non esset ibi summa caritas:
ergo sunt tres tantum. Probatio minoris. Si est ibi
quarta persona , aut procedit ab una, aut a duabus,
aut a tribus. Si ab una vel * duabus tantum, tunc
non perfecte et aequaliter convenit cum omnibus;
si autem a tribus, tunc duae personae intermediae
magis coiiveniunt ad invicem quam cum extremis ,
quia producunlur et producunt: et ila non est ibi
perfectus nexus. — Ilem , si essent pauciores quam
tres , non esset ibi perfecta caritas, quia perfectus
amor et est liberalis et est communis: quia libe-
ralis , ideo tendit in ^ alterum ; quia communis ,
ideo vult illum diligi ab altero et diligere alterum
sicut se et a se: ergo est ibi dilectio et condilectio;
boc autem non potest esse minus quam in tribus.

:2. Ex secunda suppositione sic: si est ibi sum-
ma perfectio : ergo persona producens [)erfecte [)ro-
ducit et quantum ad modum producendi, et quan-
tum ad eum qui producitur. Sed non re[)eritur nisi
duplex modus [)roducendi nobilis; « onuie enim
agens aut agit [)er modum naturae , aut per modiim
voluntatis » , sicut vult Pbiloso[)hus®; ergo his duo-

' loan. If), 1'): Omnia qiiaeciimqiie habel Pal(T mea sunl.

» Plurimi codd. ut A C (i I K I. M 0 R S Z elc. miniis recte et
non sibi coiistiinlcs prorrdrndi. l*;iiilo infra post nrtin ex mss.
el cdd. I, 2, 3 rc.siitiiinuis p;irliciiliim Et.

' Co<id. X cc rt ed. 1 hic addunt et.

* Pliirps in^s. cum ed. I icj)etiint hic n.

* V;it., ad\er5nnlil)iis mss. d cd. I , «// loco in cl p;nilo jiosl
nlium pro illiim ; deinde , contfari;iiililiiis insiipcr cdd. 2,3, 4.
5, fl post nllfrn legendo sinil n *e et nilt diligere , omillit po-
slea et n se; quae leciio frrncilior (jiiidem est , sed wnsum nimis
coarcUire \idciiir, co (|iio(l non ("onliiicat iiniim membrum di-

visionis respectu triplicis mutuac dileclionis. Elliptica constru-
ctio U>xtus noslri illud mcmbriim s;itis indicat. Scnsus enim
proiiosilionis hic cst : ideo Palcr \ull, (|iiod Filiiis dili^atiir ;i
Spiritu sanclo, et diligiit Spiritum s;inctuni , siciit viill, (|uod
ipse , scilicet Paler , diligatur iib utroque et a se dilig;itur uterque.
fi I.il). II. Phys. text. 49. (c. 5.), ubi dicit , quod eorum
qu;ie liuiil propU-r flnem « alia quidem scciindum propositum
lliiiit , ;ilia vero non... suiit autem proplcr hoc (i. e. finem)
qiiaecumque ab inU^llectu iitique agunlur et quaecumque a
niitiira ». Cfr. III. Ktliic. c. dc VolunUirio, ci I. Magnor. Moral. c.
dc Spontanco cl se(|(].

DIST. U. AKT. UNICUS QIIAKST. IV.

bus modis et tantiiiii liis prodnrit; scd pcrsoiia pro-
ducla (piolihft istoiiiiii modoiiim fsl ptMieclissima:
eryo si ultrti ptMicctioiicm omiit! tpiod csl suikt-
lliiit, cl tpiod est cUra tlcticil, iicccsse est , esse
laiitiim diias personas emananlt?s et non |)liin's nec
pauciores, ct unam, a (piaemanant: erjjio tantuin tres.

;{. Itein , ex tcrtia sic: si est ihi siiinma sim-
plicitas , Pater totiim tlat ciiilihct: er},M) |)roccilentes
sive emanantes iioii distiii^Miiiiitiir penes ea (piae
accii)iunt ' , sed i^ciies iiiodiim accipicudi V(d ema-
nantli ; sed duo tantiim siiiit modi om;man(li : ergo
non possuiit csse nisi dii;ie person^ie enuuuintes el
tertia proiliiccns: orgo etc.

4. Itein , ex (pi;irt;i sic: si nilwm primilafis est
ibi sumina fecuntlit;is, iiiill;i pcrsona pott3st iirotlii-
cere ;ili(pio genere producendi , quo producitur %
quia respf^ctu illius iioii cst prior: ergo cum dii;ie
persomie emanent secundiim diios modos em;ui;uidi,
inipossihile est, quod liis luotlis pro(luc;mt , et non
suiit alii modi : ertro noii possiint producere aliain
personam

ergo suiit t;mtum tres.

jnesne-
iitatis,
xe non
ciores
nnt.

I n, quare
t plures.

CONGLUSIO.

Tres tantum esse personas divinas , et fides catho-
lica docet, et ratio suadet.

Respondeo: Dicendum, quod, sicut fides catho-
lica dicit, ponere est tantum tres personas, non plu-
res nec pauciores. Et ad hoc sumitur ratio necessi-
tatis et congruitatis.

Ratio utique ' necessitatis , quare non possunt
esse pauciores quam tres , est summa beatitudo
et summa perfectio. Nam summa beatitudo exi-
git dilectionem et condilectionem ; summa perfe-
ctio dui)licem emanationem , scilicet naturae et libe-
ralitatis ; et ad hoc ad minus exiguntur tres perso-
nae. — Item , ratio necessitatis , quare non possunt
esse plures , est summa simplicitas , quae non pa-
titur personas distingui, nisi secundum modos ema-
nandi; et^ iier am principalis fecunditas , quae non
permittit personam producere aliquo genere emana-

umfA
gruititi».

tionis , nisi stjciiiidiim ritioiiem intclligciidi sit prior
illo. Uiidc prim;i |)t'rs()ii;i, (pii;i'' csl iim;is(il)ilis ct in-
spinihilis, gciicnil ct spinil ; sccniida . (piia inspini-
hilis , sctl gi'iiit;i, iioii gciicrit, .sctl spir;it : tcrtia vero
persona , (pii;i spir;iliir cl procctlit ;i gcncniiitc , iiec
generat nec sjiinit. Kt itl(3o impo.ssihile est, esse plu-
r(3S " (pi;iiii trcs.

R;ili() conqruitatis sumitiir cx .suflicicntia com- »'•'
Innafionum et cx prr/ccfnnw numeri. tcrnarii.

Kx sufficicntia comhinafionum, (iiii;i cum «(imor k« ""'"-

' i;ii'iiti.i «■oin-

sit m oiiiiiihus pc.rsoiiis», iit dicit Rich;ir(liis ". ct non iiin.iiP.mnn.
sit nisi trijilcx ;imor , vidclicet « gr;itiiitiis et ilchi-
tus et ex utrt)que permixtiis », tantiim eriint trcs
persomie: una, qime t;iiitiim dat , iii tpia cst amor
gnituitus; alia , quae t;uitiim accipit , iii tiiia t^st ;i-
mor dehitus; et media , quae dal et accipit , iii (pia
est amor permixtus ex utroque. — /tem, alio inodo
possunt comhinari secundum ratioiiem originis; et
huiusmodi coml)in;itionis sutTicientia in trihus consi-
stit. Nam contingit intelligere personam , quae est
principium personae et non est principi;itiim, et rur-
sum personam, quae est princii)i;itiiin et non prin-
cipium personae, et terfio modo personam, quae est
principiatum et principium. Quartus ;uilcm modus* ,
quod nec sit principium nec principiatum, est omnino
impossibilis et non intelligihilis.

Ratio congruitatis ex parte numeri est, quia kx p.-irte

.,.,., ^ ■ .... ■ numeri.

numerus iste, scihcet ternarius, habet in s,e pinmain
perfectionem et summam, sive consideretur in se ,
sive in quantitate continua , sive in creatura ^.

Jn se habet primam perfectionem , quoniam Ternarius

. coiisidera-

primus numerus est , qui constat ex omnibus parti- tus iu se.
bus suis , scilicet unitate et dualitate , quae siinul
iunctae *" faciunt tria. Senarius autem dicitur primus
perfectorum , quia constat ex omnibus partibus suis
allquotis, scilicet tribus , duobus et uno. — Jtem ,
summa perfectio est in eo , quia unitas , quae est
principium et completio omnis numeri, reflexa su-
pra se reduplicatione perfecta ^\ qualis in solido qua-
drato , triplicatur secundum rationem , remanens una
secundum veritatem ; ut si dicatur : semel unum
semel. Et istud est valde simile Trinitati increatae.

1 Salvo sensu multi codd. ACFGLOSUVW etc. acci-
piimtur. Paulo infra post accipiendi substituimus ex vetustio-
ribus mss. et ed. I vel pro et; cod. 0 sive.

2 Cod. 1 producerc aliam illo genere , quo producitur , et
paulo infra quod his duobus modis emanandi producant.

3 Adiecimus ex mss. et ed. I utique.

* Faventibus codd. et ed. 1 , substituimus et ioco Est.
Immeditate post piures codd. ut ACKS W pro fecunditas ponunt
fecunditatis , sed male.

5 Restituimus ope piurimorum antiquorum mss. ut A G I K M
RSTUWXY etc. et ed. I quia, quod Vat. cum aliquibus
codd. minus congrue mutavit in quae. Mox Vat., antiquioribus
mss. obnitentibus , legit secunda vero persona et omittit vero
post tertia.

^ Codd. cum ed. I omittunt liic persomi , quod legitur in
Vat. Paulo infra post sumltur ed. 1 adiungit et.

S. Bonav. — Tom. 1.

■^ Libr. V. de Trin. c. 23 : Quantum igitur ad substiintiam
dilectionis erit unus atque idem amor in omnibus personis. Et
ibid. c. 1 6 : Constat autem , quod verus amor potest essc aut
solum gratuitus, aut solum debitus, aut ex utroque permixtus.

* Cod. X Quarto modo et consequenter impossibile nec
intelligibile.

9 Licet pauci solummodo codd. B D T habeant creatura pro
natura, praeferimus tamen eorum lectioncm, quia et congruen-
tior est, et omnes codd. cum Vat. infra in ex|)licatione huius
membri legunt creatura.

10 Multi codd. ut A F G H K S T V W X Y etc. cum ed. I iuncta.
" Adstipulantibus mss. et ed. I , delevimus quadrata , quod

Vat. hic addit. Paulo infra post rationem in cod. U adiungitur
tamen et in pluribus aliis codd. ut ACGKRSV nec non in
ed. I 7-atio; cod. ff post rationem inserit ratione mutando
remanens in remanente.

:i8

SLNTENTI.VHL.M \Mi.

It«>in ini|uaii'
liLile con-
liiiua.

Itemincre.i'
tura.

Solutio op-
posilorum

in qii;i iii uiiitatf .<iilislaiitiat' cst triuitas ratioiiuin ' ;
iioii taiiu'11 i'st oiniiiiio .siiiiile, (inia ilii ciiin unitate
siihstaiiliae e.<l tiinitas rationuin ot reruin , scilicet
per.Nonariiin ; liic t;iiitiimino(lo i;ilioiiuin.

SiinHilcr , si (■oiisideretiir iininerus iste in (jiian-
tilate cuiifinua , liabet in se primam i^erfectionein
et .summam : primam , (juia oinnis quantitas habet
lirincipiuin •, inediuin et ultiinnin; summam, quia
jjerfectio (jii;intitatis continuae supreina consistit in
triii;i (liinensione , .scilicet longitudine , hititudine et
allitudine. Et lioc est quod dicit Pliilo.soplms in prin-
cipio de Caelo et inundo ^ : « Oinne eniin perfectum
in tribus dicimus , et lioc nmnero adhibuimus nos-
metipsos m;i[mi(icare Deum unum, creatorem om-
nium. eminentem proprietatibus eoruin quae sunt
creata » .

Similitcr, si consideretur iste numerus in crea-
tura, habet in se primam perfectionem et summam:
primam , quia trinitatem vestigii contini,nt reperire
in qualibet creatura, quantumcumque parva, quan-
tumcunque minima : summam \ quia secundum
trinitatem iin;iginis reformatam et deiformatam at-
tenditur summa et nobilissiina perfectio creaturae,
scilicet beatitudo.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod Pater dat
Filio totum quod potest; dicendum, quod verum est,
sed non dat '" omni modo , quo potest. Et ideo in
illatione est accidens: « non potest amplius dare,ergo

nec aliain personam producere » , quia hoc non est
dare amplius, sed alio niodo.

± Similiter sequens " patet, quia Filins non omni
modo dechirat , qnia , etsi secundum rationem na-
turae, non tamen secundum liberalilatem vohmtatis,
nisi in quantum ex ipso Verbo procedit Spiritus.

3. Ad illud quod obiicilur, quod Spiritus sanctus
debet generare; dicendmn, quod non est siinile ,
quia" persona Filii praecedit spirationem, ideo ha-
bet rationem priinitatis ; persona Spiritus sancti se-
quitur generationem , et ideo non generat, quia non
est innascibilis.

4. Ad illud quod obiicitur de tertio modo ema-
nandi , scilicet de arte ; dicendum, (piod ars non
habet fecunditatem ad emanandum sive ad produ-
cenduin nisi per volunUitein ; et ideo inodus ille non
debet distingui a inodo producendi * per modum li-
beralitatis sive voluntatis.

Vel aliter et inelius. Modus producendi per ar- Aiia soi
tein convenit cum inodo producendi per naturam in
hoc, quod utrobique producitur simile. Differt au-
tem , quia in productione naturali producitur siini-
lis ^ in substantia et natura , alius in persona ; in
productione autem artis producitur simile secundum
rationem formae exemplaris, dissimile vero in sub-
stantia et natura. Talis autem modus producendi est
incompossibilis divinae essentiae , quae non compa-
titur diversitatem essentiarum.

SCHOLION.

1. Quiic hic de proprielalibus numerorum dicunlur, occurrunt
eti;mi Hexaem. Serm. i. nec non in illa Expositione Psalmorum
(Psal. 129.), qiiae inter Opera S. Bonav. im|)ressa, sed auctori suo
Mictiaeii .Mcldcnsi, Aichiepiscopo Senonensi (f 1 199), a P. Fiddo

a Fanna (Ratio novae coliectioiiis p. 180 seqq. ) vindicata est.
Haec antiquam doctrinam exiiibent matiiematicorum Graecorum,
ut Euciidis (Eiement. IX. 36.), quos scquuntur S. Augusl.
(rion. ad lit. IV. c. 2.), S. Isidor. ( Ktymol. III. c. 3. n. II ;

' Cod. Z addit vel relationum. Pro horum maiore inlcl-
ligentia notentur haec B. .Vlljcrt. vcrba : Dicunt quidam moder-
norum , quod relatio est medium cntis el non enlis, eo (piod
i|)sa est rntio rei ct non res etc. (I. Sent. d. 26. a. 10.) —
Paulo post Cod. K in unitnte loco cnm tinitatf.

2 MuKi codd. ut AC F (i I Iv L 0 S T U Z etc. cum cd. I
primum loco piincipivm.

■* l.ibr. I. lcxi. 2, ubi iuxta cd. Vcncl. 1489 in translatione
arabico-latina iUi habctur • Et hoc (ternarius) est numerus cuius-
libet, et est dcmonstrans trinitatcm rcnim , et non invcnimus
istiun niimerum nisi ex natura , et siisdncmus i|)suni (iiinsi le-
gcm nobis; et secundum istum numcrum tcnemur niajjrnilicare
I)ciim crcatorem remolum a modis creaturariim. Ed. I'aris. iiiinc
lcxt. sic exhibci: .Nam, iit Pytha^orici cliam iii(|iiiiin( , ipsum
(imnc a((|iic oinnia iribiis siint dcliiiila : lliiis ciiini, nicdium al-
(|iii' piincipiiiiii ipsiiis oinnis niimcriim habciii : liacc aulcm
(rinilaiis. Quaproitlcr lioc a iiatiira niimcio sunilo, ikmjikIc
alipic (|iiadam illiiis lc^rc ci iii (icoriim sacrillciis celebrandis
iiti solciiMis.

* Pracfcrinnis lcctionciii (lul. Z siimmmn jnd perfertdm
ulpole praeccdcnliliiis correspondcnlcni. CihI. T pcnrs cl ((kI. V
prr loco seruvilum : dciiidc opc oiniiiiiiii inss. ct cdd. 2, 3
subsiiluiinus deiforiunlinn pro ileifnrmein. Cod. II, omissa prae-
posilione seciimlum. posl ileifnrmatam addil in ijiia, ila iil trini-
liiteiii imaijinis rcfcraliir ad siipcriiis i)osiliiiii ntiitiiiiiil repr-
rire ; pliircs alii c(Kld. iil A t; (i K <• |{ s hiijr lc( lioiii in um-
tum fasciil, iii i|iianliiiii oniiltiiiil piacpositioiicm seruiuhim.

5 Plurimi codd. non ita bene omittuiU dat. Paulo post
quando S. Doctor dicit accidens , intellige fatlaciam accidentis,
dc qua .\rislot., I. Elcnch. c. 4. (c. 5.): Ex accidente quidem
paralogisnii siint , qi um quidvis iiostulatum fuerit aeque rei
atque accidenli incss?. Quoniam enim mulla cidem accidunt ,
non est necesse, omiiibus praedicalis et subiecto, dc quo illa
pracdicanlur , haec omnia iiiesse ; nam alioi|iiin omnia erunt
(>adcm. — lloc loco a re ad modum rei falso concliiditiir.

^ Aucloritate mss. cl ed. I remo^imus hic a Vat. addilum
obiectio per hoc. Paulo infra post rationem (xidd. V ee addiint
oiiginis et perfectionem , cum (piibus concordant codd. G HN
X in eo lantiim (li\cigcnles , quod codd. 11 N omittant et ,
cuiiis loco cod. (i liabct .seu , cod. X \ofO declaret. — De difle-
renlia utiiusque modi pr(K-cdciidi cfr. infia d. 13. q. 3.

' Cod. K addit enim. Dcinde jilurcs antiquiorum codd. ut
.\ 15 C L 0 T W ctc. poiiunl prinripiim loco rutionem mox(jue
post persona ( odd. ( iiiii cd. I supprimuiit autcm , quod Vat.
addit.

** Sc(|uiinur cod. V loco procedendi poiicndo produceiiili,
(piiKl ci piacccilcntibiis ct sc^iuciitibiis magis conlorme est, licet
sensus iii iilia(|ue lcctioiic sit idciii.

'•' C(kI. O simile , (|ui ct ciiin codd. C V post valura
adiiingit et. Paiilo iiifra plurcs codd. ut A FC K T ctc. ciim cd.
1 dis.siinilis Kk o di.ssimile. Mox cx pliirimis mss. ul ADFGH
KNT clc. ct c(l. I substituiiiiiis iiiiiiinpossibitis ])vo impossi-
liUis.

DIST. II. \)vm.

do Arithmot. I. c. 20.) aliuiiic iimiimcri ciim i'ctro lUiii^'lii
( (lc Niimcidniiii Myslcriis, Paiis. 1(117. j). t.'>(). | ct Slcpli. Itni-
lifcro ((lomiiiciit. iii liaiic (niacsl.). E\ liis auctoribiis cxccr|)la
siiiit (jiiac sc(|uiiiUui*.

1. Partcs iih(iiiotae sivo aliiinmitnc alicuius inuiuTl ab an-
ti(]iiis (licchaiiliir illao , nuac ali(iiioli(>s sumlac rcddiint |)raccis(>
suiim totiim. Ita r> ct 2 suiit partcs ali(piotac iiiimcri 10. Pars
noil aliqnota ost illa , ipiac aliipiotics smnta non potost roddoro
totum ali(picm inimcrmn , ut 'l rospoctu numcri 10. Numorus
I cst (piidcm pars aliipiota cuiusvis niimcri ; tamcii ah anti(piis
aiitlimcticis noii rcciMiscbalur propric intcr mimcros , scd xo-
cabatur principiiim niinwri , ut dicil Isidonis doc. cit. c. I.),
iinum somon nmnori osso , non num(>riim.

2. Numorus 6 ost primus numorus prrfcrtiix in sonsn
stricto, qiiia cst aoipialis omnibus suis i)artibus alicpiotis simul
aggrogalis. Nam partos alicpiotiio huius nuniori -sunt 1, 2, 3 = 6,
In lioc sonsu pauoi numori sunt porfocti , ncmpc iii scric nu-
moronim iisqiio ad 10,000 , ul dicit niiiif^lii , t.nitum lii (piatiior :
6, 28, -^96, 8128. Kt sic ncc iiiimcnis lcrnariiis cst pcrrcctiis, quia
habct solumniodo unam partom aliquotiim , scil. nnitatom, quae
proprio non est numorus.

3. hi sensu minus stricto pcrfeclus dicitiir numcrus , qui
constat ex omnibiis suis partibus lam aliquotis, quam non ali-
quotis , simul sumtis ; ot in hoc scnsii numerus ternarius ost
primus porfoctus , quia conslat ox parte aliqiiota (I) ct non
aliquot;! (2), quao simul iuncta faciunt tria. Dicitur primns nu-
morus porfoctus , quia binarius , licct constct ox suis parlibus
simul sumtis i. o. duabus unitatibus , non dicitur numerus per-
fectus, quia unum propric non dicobatur numorus.

4. Aliquis numcrus potcst supcr sc reflecti diiobus modis,

\v\ inipcrfcrtc , (pi.indo scmcl (liicitiir iii sc ipsiim ("iit 2X2=4),
ct tiiiic clllciinr iiiimcriis iiiiiiilrtitiis, scd non snliiliis ; vcl pcr-
fcctc , ipiaiido bis ducitiir iii sc ipsiini (iit 2X2X2— H;, cl liaoc
rodiiplicaiio pcrfccta rcddit iiimdriitnm soliiliim.

II. Ilis praosu|)p().sitis, patot tri|)lox proposiiio S. F)octorlH.

1. Niimcnis lcrMariiis in xc considcraliis liabcl primnm
cl siimiiinm pcrfcctioiicm : primnm (piidcm , (|iiia cst primus
numorus conslans ox omnibiis siiis iiarlibus jior addilioncm simul
siimlis ; sinnmnm vcro , (piia iiiiinn Iriplicatuni manci iimiin
(IX<XI--')-

2. Considcratiis ut iii iiiinntitnlc coiitiniin , i. c. in (pian-
tiim applicatur ad (piantitatcm , habot privinm |)crfcclioncm ,
«quia omnis (piaiililas habcl principiiim, mcdiiim ci iiliiriium;
siivnnnm voro, qiiia pcrfcctio (pianiilalis coniiniiac consislit in
trina dimcnsiono , scil. longitiidinc, latitudinc ol altitiidinc», ut
habotur iii toxtu.

3. Considoratus ut in qnalibcl crealnra itorum liabct pri-
mnm cl siimmnm pcrfcclioncm : priinnm (piidcm , (|iiia in (pia-
liiiot otiam minima crcalura invonitur trinitas vestiijii I iiiiiim,
vorum , bonum ) ; svmmam vero, quia in angolica ot hiimana
natura invonitur trinitas imaginis , praosortim (piando nobilis-
sima pars animac cst rcformata vcl impcrfcctc pcr dciformila-
tem grntine \c\ porfccte pcr dciformitatcm gloriac. Dc hoc cfr.
infra d. 3. p. 1. a. 1. q. 2. ct p. II. per totam ot II. Sont. d.
16. pcr totam.

III. Dc tota quacstionc : AIcx. Hal. , S. p. I. q. .4'). m. 7.
— Scot. , hic q. 5. ot 7 , ot Roporl. hic (\. 8. — S. Thom. ,
I. Scnt. d. 10. q. I. a. 5 ; S. I. q. 30. a. 2. — H. Albort., I. Senl.
d, 10. a. 12. — .Egid. R. , I. Sont. d. 10. princ. 2. q. 3. —
Dionys. Carth. , hic q. 6.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. l.

In parte ista circa litteram primo est dubitatio
de hoc quod dicit Magister , quod purgatissimis
mentihus cernitur. Videtur enim male dicere, quia
nulla mens, dum est in via, purgatissima est, sed
tantum in patria.

Respondeo : Dicendum , quod mens ad hoc quod
Deum contempletur perfecte, indiget purgari quoad
iniellectum et affectum ; ideo dicit per iustitiam
fidei , id est per fidem , quae facit iustum in opere
et per se purgat intellectum, sed iustitia affectum.
Utriusque autem purgationis triplex est gradus. Nam
intellectus purgatus est , cum abstrahitur a sensibi-
libus speciebus , purgatior , cum mundatur a phanta-
sticis imaginibus , purgatissimus , cum a philosophicis ^
rationibus. Gradus purgationis affectus sunt Isti :

purgatus est affectus, cum mundatur a culpa,pur-
gatior, cum a sequela , purgatissimus, ab occasione ^ ;
et in hoc statu idoneus est contemplari.

DUB. II.

Item opponitur de hoc quod dicit : Mentis hu-
manae acies invalida in tam excellenti luce non
figitur etc. Videtur enim , quod etiam ^ mundata non
figatur ibi , quia quantumcumque mundetur , adhuc
excedit lux illa improportionabiliter aciem mentis :
ergo si propter sui excellentiam non potest videri a
non habente fidem, nec etiam ab habente.

Respondeo : Differt dicere : considerari et figi et
comprehendi. Considerari potest a mente immun-
da ; sed figi in illa iion potest nisi mens pura ; com-
prehendere non potest nisi immensa ''. Ratio autem ,

^ Ita codd. L 0 contra Vat. , quae habet physicis; in multis
codd. propter abbreviationcm lectio cst dubia. Scd nostram
praofcrendam esse, patet cx doctrina S. Doctoris alibi tradit i.
In porfecta siquidcm contemplatione iuxta doctrinam Seraphici
Doctoris, quam sumsit cx Dionysio Arcopagita de Myslica
theol. , oportet « et scnsus deserero et intcllcctiiales operntiones
et sensibilia et invisibilia » (Itincrar. mcntis, c. 7. (Mrca fln(>m.).
Has rationes philosophicas S. Doctor cnumerat in libro Inccn-
dium amoris , c. I . ante finem , ubi dicit , quod ille , quem
perfectus contcmpiator diligit , « non ost dcmonstrabilis , dcfini-
bilis, opinabilis ». Cfr. ibid. c. 3. in fine ; Breviloq. p. V. c. 6 ;
II. Sent. d. 23. a. 2. q. 3. ad 6 ; Hexaem. Serm. 2. circa fincm
et Serm. 20. circa mcdium; Comment. in Liic. IX, 28. —
Quoad solutionem huius dubii cfr. Alex. Hal., S. p. I. q. 2. m.

2. a. 2. — B. Albert. , hic a. 3. — Richard. ct Petr. a Tar. ,
hic in expositionc litterac.

- Contra auctoritatem mss. et edd. 1,3,6 Vat., applicando
praedicta ad obiectionem , addit hoc autem possibile cst fieri
in via; ideo dicit Magister: Purgatissimis mentibus etc. Paulo
ante plurimi codd. cum cd. I post purgatior ct omncs codd. cum
cdd. 1,3,6 \)Ost purgatissitnus omittunt cum, a Vat. additum.

3 Ex antiquis mss. et ed. 1 adiecimus etiam, quod Vat.
cum cod. cc minus bene omittit. Paulo infra cod. I exceltit pro
excedit; in flne obicctionis cod. dd addit eam.

•* Vat. contra mss. ct ed. I textum variis additionibus cor-
rumpit ita legcndo : Considerari potest lux diiina a mente non
munda, ut a Philosophis ; sed figi non potest in illa nisi
mens a vitiis pura, comprehendi non potest nisi in pntriu.

SENTKNTIARIM 1.115. I.

qnare ikhi potesl fipi. est diiplex : uiia . (luia est
supra inlfllectuiii. et ideo iiitellectus iii ea non figi-
lur. nisi lialnMt gluten afTectus. sed statim recidit ';
alia ratio. quia oculus sjuius esl illi luci proportio-
nabilis (pialitative, elsi non (luaiititative; sed ocu-
lus iiiHnims sive lippus utroque modo est impro-
|)()rti()nahilis. et ideo non tigilur.

DuB. m.

It(Mii oliiicitiir de hoc verbo Ambrosii : Deus et
Dominu^ nomen es( naturae et nomen potestalis,
qiiia dicit Damascenus ' . qiiod lioc nomen Dcus im-
poiiitur ab operatione. unde dicitur ab aithein, quod
est ardore. vel a theein, quod est fovere, vel a
theastliai , quod est videre.

Hkspondko : Dicendum , quod de hoc nomine ,
et coiisimilibiis est loqui dupliciter : aut quantum
ad id cui imponitur ; et sic est nomen naturae , quia
ei imponitur quod ' est summa natura : aut quan-
tiim ad id a quo imponitur ; et sic est nomen ope-
rationis, quia impoiiitur ab operatione.

Dlu. IV.

Item quaerilur de hac circumlocutione : Ego
sum qui sum , iitrum hoc nomen : Ego sum etc. ,
sit iiomen essentiae, vel personae. Et quod personae,
videtur. quia pronomen demonstrativum certam si-
gnificat personam. Et iterum , loqui est actus per-
sonae. Si forte dicas, quod cgo, quia significat ori-
ginem, stat pro persona Patris, 5?<m, quia sigiiificat
actnm egredientem, pro persona Filii, qui, relativiim
iitniiiKpie iiecteiis, stat pro persona Spiritus sancti ;
hoc nihil est, quia pro eodem stat relativum et
antecedens.

Rksfondko : Dicendum , quod illud nomen qui
est, el Ego sum qui ^wm est nomen essentiae pro-
prie: hoc * enim esl qiiaedam circumlocutio, signi-
ficans entitatem in omnimoda perfectione et absolu-
lioiie, et hoc est noiiieii propriiim divinae substan-
tiae. Et qnod obiicitiir, quod pronomen signilicat

certam personam: dicendmn. quod persona ibi dici-
tur certum .supposilum Verbi, et hoc est substantia
et natura *.

DuB. V.

Item quaeritur de hac auctoritate: Faciamus
hominem ad imaginem et similitudinem noslram ,
utrum imago stet ibi pro essentia aut pro pcrso-
na *. Si pro essentia, ergo idem est dicere imaginein
nostram , quod essentiam nostram ; si pro perso-
im, non debet dici nostra, sed mea; si pro ima-
gine creata, nihil ad propositum, quia per hoc non
probatnr unitas naturae.

Rkspondko: Dicendum . quod. secundum quod
Sanctihic accipiunt, imago et similitudo d\c\t essen-
tiam el relationem ". Importat enim imago unitatem cum
distinctione, et similitudo similiter propter intrinse-
cam relationem.Et ideo in hoc nomine imago el simili-
tudo quantum ad aliquid suae significationis notatur
unitas essentiae , quantum ad aliquid notatur plura-
litas personarum. Et ideo aliter exponit Augustinus ,
aliter exponit Hilarius ^ Augustinus considerat partem
significali , scilicet essentiae unitatem : sed Ililarius
totiiin. Unde dicit , quod nomine imaginis et siinili-
tudiiiis simul intelligitur unitas et pluralitas. Similiter
Augustinns in hoc quod est , faciamus et nostram,
considerat solum consignificatum ; et ideo pluralita-
tem. llilarius vero considerat significatum et consi-
gnilicatum , et ^ ideo in utroque dicit intelligi plura-
litatem et unitatem.

DuB. VI.

Item WWwvwis. (\\Q\{\ Neque diversitateiyi duohus
admisceri alterius ad alterum similitudo permittit.

Sed contra: Similitudo est rerum differentium
eadem qualilas: ergo similitudo compatitur secum
difTerentiam.

Respondeo: Dicendum , qiiod est similitiido se-
cundiim accidcns, et similitiido secundum substan-
tiam. El haec est diiplex, secuiulum totuin et se-

' 1'liircs rofid. iit A 1 S V clc. ciini cd. ! scciili posuimus
reridit pro rrrcdil. Mox posl pniportionnbilis V;i(. , iion coii-
sciiliciilil)us niss. c( cd. I, i(;i pidscciuidir: secundum qiuilitn-
i<m, ctsi nnn sccundum qunutilntcm ; scd si nculus sit iu-
firmus sirc lippus , sicut est in non hnlicntr fidem , ntroquc clc.

' lAliv. 1. dc Fidc (tr(lii)d. c. 9 , ubi sic ;ii( : Scciiiuiiini iio-
nicii cs( ©Eo? (id cs( Dcus; , (piae vox vcl ;i vcrlm OdEtv ducUi
cst, qula ciirr;i( o( onini;i circuniol)c;i( vol ab alOttv id os( iircro:
I)ous cnim ignis ronsiimons ost, vcl doniquc ir.o tou OEaaOat,
hoc csi, (|iii;i (iniiiii coiispiciiil. — Fiivcnliiius mss. c( cd. I ,
pos( Jhimnsccniis iiddidimiis qiiod.

' Cod. H qui. In (Inc rcspoiisioiiis opc codd. cl cd. I suli-
siiluimiis opcrntione loco opcrc.

* (iraccam coMslriictioiicin hncc pro hoc oxliilM'n( codd. \
CtJlKSTU aa rc fT (11111 cd. I.

* Dc lioc Doi nominc Qui cst cfr. iiifr;i d. 22. i\. .3. o(
-Mex. Ilal. , S. j.. I. ii. i'l. m. 4. a. I.

'^ Co(i. K liic addil aut pro iningine crentn , sod nonbone,
qiiia ;igitur tantum de imagine , in quiinlum Deiim concernil ;
c( si S. Doctor poslca dicit si pm imngiiic crcnln , lioc dici(
majris excludcndo , (|Uiini (iin(|Uiini nicniliriim disiun(Mionis
exhibcndo, ni jii.ict cx ipsiiis vcrliis. Paiilo iiifra post pcrsonn
cod. K .silis liciie ;i(liuii^'il nut unn nut phirihus; non pluri-
bus , quin dchcrrt diccre imagincs ; si pro iinn.

' Qiiamvis mss. ciim cdd. 1, 2, 3 non favi^anl, reliqui-
miis tiiiTKMi (i rclntioncm , ciim conlexdis o( doc(rina S. Docto-
ris infra d. 31. p. 11. a. I. (|. I. c( 2. Ir;idil;i id apcrlissime
oxigant. Pauio ;m(c Vat. ( oiiliii codd. c( ed. I doctorcs snnrti.
Cod H legi( serundum quod liic nccipiunlur , imago et simi-
litudo dicunt esscntinni.

8 Vcrba .\ii<nisl. el lliliir. viiio siipni in lcxdi .Magislri , 0.
■i. — Paiilo posl o|)c mss. et od. I miitiiximus secundum in
.scilicet.

" Siipple\imus cx mss. particuliim ct.

DIST. II. Dl IJIA.

(il

rniwlnm [);ii"UMn. SiinililiKlo <■{'>• nwiUim nrciilcn.s , \v.[
scciiiKJiim />a/7r;>t siihsl.iiiliac adiiiillil (livcrsilalcm ';
sed iioii simililiiilo scciiiKliim toliim. VA (|iioiiiam in
diviiia cssciilia csl smiima siiii|ilicilas, idco iioii |iolcst
esse similitudo sccimdiim accidcns iicquc sccmidiim
partcm : et ideo simililiido non compalitnr divcrsita-
lcin natnrae ^

Dnt. VII.

Itein ohiiciliir iW' lioc (iiiod dicit Ma^^istcr: Si-
gni/iccwit , noniinc conmrdi non poni alinuid, scd
removcri, quia ex lioc videtur, quod omnis nuine-
ralis dictio secunduin ipsum iiiliil ponit, sed tantuin
privat ; sed hoc vidctiir lalsuin. Cum eiiiin in divi-
nis sit vera pluralitas personaium , non Umtuin pri-
vative, sed etiain positive vidcntur " dici.

Rksi>ondko : Haec fuit positio Ma<j;istri , qnae
coinmimitcr non tcnetur, quia non hahct veritatem ,
sicut infra mclius patehit \ Tamen Ma<];ister excu-
satur. ((uia dixit, qiiod non ponnnt aliquid nomina
numeralia, quia iin[>ortant numerum, (pii non est
proprie in divinis. Numerus enim causatur ex uni-
tatum aggregatione et distinctione; et distinctio uni-
tatum fit tripliciter: continui divisione, forinarum
disparatione ^ , gradu sive ordine. Quoniam igitur
in divinis non est aggregatio nec talis " distinctio ,
ideo nec numerus proprie.

DuB. vm.

Item quaeritur de hoc quod dicit : In principio
creavit Deus , quare inagis hoc nomen Deus slet
sive supponat pro persona Patris quam pro persona
Filii, et quomodo Trinilas inteliigatur ex hoc.

Rerpondeo : Ad hoc dicendum , quod ' octo mo-
dis innuitur nohis personarum pluralitas in Scriptura.
Primo modo signi/icatione; Matthaei ultiino * : Jn no-

minc Patris ct Filii cl Spiritns sancli. Secimdo
modo '•' consiijni/icationc ; (Jcncsis iii |)iiii(i|»io, iihi
iios hahcmus Dcn.s , llchraci hahciit Hcloyiii , ipiod
cst iiomiiiativiis pliiralis liiiiiis siiigiilaris llcl. Tcilio
uuhU) siippitsition/' , iit cimi dicitiir : Dcus gciiiiit
Deum ; Pioverhionim octavo '" : Anlc omncs cotlcs
gcncravit mc Dominus. (^iiarto modo appropria-
tionc , iit ihi " : lii principio crcavit Dcns etc. Dcus
eiiiiii ihi Patii appro|)iialiir ct Principiiim['\\\u. (^)iniito
modo itcrationc, iit Isaiae sexto'*: Sanctus , San-
ctus, Sanctus Dominus Dcus Sahaot/i. S(!Xlo modo
ordine vcrhorum; Psalinus'': licncdicat nos Deus ,
Dcus nostcr, hcncdicat nos Dcus. Scj)timo inodo
connotalionc in actii missionis, ut cum diciliir ad
(lalatas qiiarto'^: Misit Dcus ctc. Oclavo modo a/;/>a-
ritione, sicut apparuerunt Ahrahae Ires viri; (ienesis
deciino oclavo '^

DiB. IX.

Item ohiicitur de hoc (jiiod dicit : lUc ctiam
7naximus Prophetarum, quia su[)er ilhid Matthaei
decimo septimo'®: Apparucrunt illis Moyses et Elias,
dicit Glossa : « Eiias fuit maximus Prophetarum » :
non ergo David.

Respondeo: Spiritus proplietiae , in maiori ahun-
dantia datus, prophetam Doinini facit excellentio-
rem. Potest ergo dupliciter dari in maiori ahundan-
tia : aut quia ad plura , aut quia ad altiora. Eliae
datus est ad plura, quia ad futurorum praevisionem
et miraculorum operationem ; sed David adaltiora,
quia, sicut patet ex eius prophetia , plura vidit et '^
clarius, quia prophetia intellectuali.

DuB. X.

Item obiicitur de lioc quod dicit : Dominus
possedit me; quia possessio est rei inferioris, ordo

1 Cod. K addlt substanttae.

2 Pliira de hao re ^ide d. 31. p. I. a. I. q. 1. et 2.

3 Codd. F X et edd. 4, 5 lidelur.

* De ista sententia Magislri cfr. iiiCra d. 2i. a. 2. q. 1.

5 Multi codd. ut .\CFGKLOKSTXZ etc. cum edd. 2,
3, 4, 5, 6 niinus congruenter dispersinne , alii Jispositione ;
"Vat. disperiitione ; codd. H P Q ec fl' et ed. I cxliibent lectio-
jiem in tcxlum receptam.

fi Vat. contra mss. taliter.

' Ex mss. et ed. I adiecimus qnod.

8 Vers. 10.

9 Ex mss. adiecimus modo ; deinde ope mss. post prin-
d.pio deievimus creavit, ita ut in principio non sil ipse s. Scri-
pturae textus , sed locum textus indicet. Mqx in Vat. deest habent
et post himis aAAiiw nominativi , sed contra codd. et ed. I. Cod.
X numerus loco nominativus.

^<^ Vers. 25, ubi Vulgata legit: Ante colles ego parturie-
bar, dum ed. s. Scripturae Drixiensis an. 1496 addit omnes ,
cum qua Vat. convenit et adiungit : id est, generavit me Do-
minus. Pro lectione codd. militant et transiatio ex Septuaginta :
^nte omnes cotles generat me , et August., I. de Trin. c. 12.
■n. 24: ante omnes colles genuit me; Cyprian., II. Testimon.

c. I ; Hilar., XII. dc Trin. n. 37. et lustinus , Dialog. cum
Trypli. n. 61.

11 Gen. !, I. — Vat. contra mss. omittit ut. Paulo post codd.
cum cd. I nimis abbreviate: Deus Patri et Principium Filio.

12 Vers. 3. i» 66 ; 6. i^ Vers. 4.

15 Vers. 2. — Vat. obnitcnlibus mss. et ed. I apparuerant.

— Cfr. de lioc dubio Alcx. Hal., S. p. 1. q. 67. ni. 4 , qui sc-
ptem iiorum modorum enumerat. Idem fere repetit Ricliard. a
Med. , hic a. 2. q. 4.

16 Vers. 3.

1' In Vat. desideratur et , quod mss. cum cd. I exhibent.

— De prophetia intellecluali seu visione cfr. 11. Senl. d. 10.
a. 3. q. 2. in corp ; Hexaem. Serm. 9 ; Centiloq. p. 111. sect.
46. — S. August. , XII. de Genes. ad lit. c. 6. et seqq. ac libr.
contra Adimantuni, Manichaei discipulum, c. 28. — De quae-
stione: quis fuerit simpliciter maximus Prophetarum, ^ide S.
Thom., S. II. 11. q. 174. a. 4, ubi dicit: quod licet quantum
ad aliquid aliquis alius Prophetarum fucrit niaior Moyse , sim-
pliciter tamcn Moyses fuit omnibus aliis maior. Lyranus in
praefatione super Psalterium rationes S. Thomae nititur infrin-
gere; Dionys. Carth. in prooemio Expos. in Psalmos contrarias
opinioncs reconciiiare conatur.

SENTKNTIMUM LIB. 1.

rei postcrioris , cotwopfio siinilittT sonal iii sexiis
frajiilitatfin et partiis similitei : quae ' non roiive-
niiiiit (liviiiis.

HKsi>(iNnK0 : Sapientia (iescrihilnr per compara-
tionein ad effcctus et |)er coinparationem ad princi-
pium. Kl qnoniam per comparationem atl cjfeclus

liahet in se tiiesiuirnin infmitum in numerositate, et
lialtet ortliiiem iii discrelione. ideo describitur per
verbum possidendi et ordiiiandi^. Per comparatio-
neni ad snum |)rincipium emanat emanatione intrin-
seca in eo. qutxl est tle substantia emanantis; ideo
describitur per verbum conceptionis et parturitionis.

DISTINCTIO III.

Pars I.

Cap. I.

De co(/nitione Crenloris per crealuras , in quibus
Trinilatis vestigiwn apparet.

Apostolus nainque ait ', quod invisibilia Deiacrea-
tura munxli per ea quae facta sunt intellecta conspiciun-
tur, sempiternn quoque virlm eius et divinitas. Pcr crea-
turam nnatdi intelligilur homo « propter excellenliain ,
qua excollil inler alias crealuras, vel propler eonve-
nicntiain, quain habet cum omni creatuia ». Hoino er-
go Invisibilia Dei intclleclu inentis conspicere poluit
vel ctiain conspcxit per ea qune facla sunt, id est,
por cicaluias visihiles vel * invislhilcs. A duohus cnim
iuNahalur, sciliccl a natura, quae ralionalis erat, et ah
operibus a Dco factis, ut inanifeslarelur honiini veri-
tas. Ideo Aposlolus dixit ': quia Deus revelavit illis ,
scilicct duin fccil o|)cia, in qnihns artilicis aliquale-
nus reUicel iiitlicinni.

Nain siciit ail Ainhrosius * : « Ul Deus, qui natura
Raiio I. invisihilis est, eliain a visihilibus possct sciri, opns fc-
cil, tpiotl opincoin visihilitate sui inanifestavit , ut per
cerluin incortuni possel sciri , ot illc Dciis onniium esse
crodorcliir, (|iii hoc focit , quod ah hoinino iinpossihile
est ticri ». Polnorinil orgo cognoscere sive cognoverunt,
ultra oinncin crcatnrain esse illnin qui ea fecit, quae
nulla crealiiraruin facere vcl dcslruorc valel '. Aecodal,
quaecuintpio vis, creatura et faciat talo caclnm ct talcin
torrain, ol dicain, tpiia Dcns osl. Soil tpiia nnlla croa-
tiira lalia lacore valol, conslal, snpor oinncm crealn-
rain ossc illnin (|ui ea fecil ; ac por hoc , illuin esse
Douin, hninana inons cognoscoro potnil.

Alio eliain modo Doi vorilatcm dnclu rationis co-

Ratio 2. pnoscere pt)lnorniil vol otiain coii^novorunt. Ul cniin

Anguslinns ail iii Lihro do ('ivilalo Doi ' : « Vidcrnnl

summi philosopbi niillinn corpus esse Deuni, et ideo
cuncta corpt)ra Irascondonml, tjnaorontos Douin ; vide-
runt oliain, ijuitlipiid nuilahilo osl non esse suininuin
Deuin oinnininque principiuin , el ideo omnein animain
mulahilosque spiritus Iransccnderunl ; deinde viderunt,
oinnc, quod mutabile est, non posse cssc nisi ab illo,
qui incoinmutahililcr ot simpliciter est. Intellcxerunt
ergo, cum cl oinnia ista fecisse el a nullo ticri po-
tuisse >•.

« Consideravcrunt ctiam , quidquid est in substan- natio
tiis vel corpus esse vel spiritum , inoliusque aliquid
spiriliim osso quam corpus, sed longe moliorem qui
spirituin fccit ot corpns ».

« Inlelloxcrunt etiam, corporis speciem esse sensi- Raiio
bilein et spiritns speciem intelligibilein, el intelligibl-
lem speciom scnsihili praelulorunt. Sensibilia diciinus,
quae visu lactuque corporis senliri queunt, intelligibi-
lia, quae conspoclu inenlis intelligi '. Cuin orgo in eo-
rum conspcctu ol corpus et animiis inagis minusque

: spcciosa ossont; si aulcin omni spccic carcro possent ,
oinnino nulla essont : viderunt esse aliquid , quo illa
speciosa facla sunt, ubi est priina ct incominulahilis
species, ideoqno incomparahilis ; et illud esse reruin
l)rincipiuin roctissime credidorunl, quod factum non
essel , et ex qiio ciincta facta osscnt ». Ecco tot inodis
potuit cognosci vcritas Doi. Cuin crgo Dcus una sit el
simplex essonlia , quae ex niilla diversitalo partium vel
accidonliiim consistit, plnralilor tamcn dicit Aposlolus:
invisibiUa Dei , (\\\\\\ pluiihns motlis cognoscitiir vcrilas
Dci pcr oa qiiao iacla sunt. E\ porpctuitate namque

i crcalurarnin inlolligitnr Condilor aoternus ; ex magni-
tudine crcaturarnm oinnipotons ; cx ordine et disposi-
tione sapions ; ex gubernatione honus. Haec autem
oinnia ad unilatcm Doitalis i)crlincnt inonslrandam.

' Val. («nlr.i ;mtiquior('S codd. cim) (•(!. I .uldil omnin.

' Pniclcr (Idcm mss. ct cd. I , (•on.^^^rnclionc miiUiUi, Vat.
hic il.i |)rosc(|iii(iir: Dpsrrihititr rtinm prr rompdralionrm ad
suum prinripium , a quo emaunt. P.iiilo infni cod. W omiltit
prac|)ositioncm in ci plurcs codd. ul K M .\ V cc post emnnan-
tis addunl ritKiixitiituf prvfrrln.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

' llom. I , 20; \'iii^,Mta; Invisihilin riiim ipsiux n crentura...
(ilos.Ha ordlnaria , (|ua Ma^jistcr, paiicis varialis, mox iilidir,
^crbiim n rrrnlnrn sic iiilcrprciatnr ; Ah hominr prr r.rrrllrn-
tinm , t/uin r.rrrltil inlrr nlins crrnturns, rrl proplrr ronvrnirn-
tinm , i/uam hnhrt rum omnihits rrrnliiris. 'I'iim Viiltj.ila rius
lirtus pro rirlus eius, (piod noslri mss. c( cdd. sumnio con-
sonsii cxliilicnl.

2 Codd. 0 n i: et.

^ Ui^spicit ad llom. I , 19; Quod notum est Dei, mani-
festum est in illis. Dem enim illis manifrslnvit. — Vat. cum
aiiis cdd. Idroqur conlra omiics codd. cl cdd. I , 8.

< lii llpisl. ad Hom. c. I, 19, paiicis a Magislro mutatis
cl omissis. In finc liuiiis tcxtus ante impossihile est Vat. sola
repciit supcrvacancc; ait Ambrosius.

^ Mss. Ul) !•: potest. Tum in Vat. .sola; qunrcumque ru!
crenturne ; in tcxiu accipc vis a vdic ct quaectmnue ul ncutrum
in plurali. Suhindc ciidcm Va(. cum plcrisque cxcusis ante ter-
rnm praclcrmiKil Inlrm contra codd. et cdd. 1, 6, 8.

^' l.ilir. VIII. c. (i , noiiiiullis (i'anspo.si(is ct omis.sis. Kliam
infra lcrlia c( (|iiarla r.itio iiidc sumtac siint. Paiilo antc solus
cod. 1) poturnmt rl pr-o potuerunt vel etiam.

■^ Kdd. contra codd. nostros et ed. Auguslini, ponciido pun-
ctiim aiKc iiilrlliiiihilin , iir.icmilliint liic pos.mnt.

DISTINCTK) III.

latis ii)
iiris.

Nuric roslal osloiidoro, iitniiii |>('r ca (luac lacta
suiil ali(]u<)(l Triiiilalis v(>sli}^'iuiii vci iiKliciiiiii c\i-
f^uuii) ' liahcri polucrit. I)c lioc Aui^tistiiius iii lihri)
scxlo (lc Triiiilalc ^* ait : « ()|)ortct, iit C-rcalorcni jicr ca
(juac lacta suiil inlcllcctu consijiciciitcs, Triiiitatciii iii-
lcllii,'auius. Huius ciiiin Triiiilalis vivstisiiiim iii crcaluris
apparct, llaoc oiiiiii omiiia ', (|uao artc (li\iiia facla
suiit, ot uiiitalcm (|iian(lam iii sc oslciKluiit ct spccicm
ol ordinciii. Nam (iiio(l(|iic lioriim crcalorum ol uninn
ali(|iii(l cst, siciit siint iiaturac corporum ct animariim,
et ali(|ua specie formatiir, sicut sunt (i};urac vol (|ua-
litales corporum ac (loctriiiac vol artos aiiimarum, ct
ordineni ali(|uom pclit aul tonct, sicut siml poiidora
vol collocalioiios corporum ot amoros vol dclcctalionos
animarum ; ct ila in croaluris praclucol vcstitjjium Tri-
nilatis. In illa oniin Trinilato summa orii;o ost oiiiiiiuin
rerum el porloctissima piilcritudo ol bcatissima dch^-
clatio». « Suinma autom origo, ut Auguslinus ostondil
in liliro do Vora Rolii>;iono % inlclligitur Dcus Palor,
a (1110 sunt omnia, a (|uo Filius ot Spiritiis sanclus.
Perfoctissima pulcriludo intolligilur Kilius, scilicct
verilas 1'alris, nulla cx partc ei dissiinilis , (]uam ^ cuni
ipso et in ipso Patrc vcneramur , (juac forma cst
omiiium , (|uac ab uno facta sunl ct ad unum rclerun-
tur, (|uac tamcn omnia ncc ticrcnl a Palro por Filium
iie(]uc suis tinibus salva cssont, nisi Dcus sunimc bo-
iius esset , (jui ct nulli nalurac , quac " ab illo boiia

cs.sct, invidit, ct iit in bono ipso maiicrct, alia (|iiaii-
luin \cllct, aiia (|iiaiittiiii possct , dcdit; (|tiac boiiitas
iiitclll}.Mtiir Splriliis saiicliis, (|iii cst doniim l'alris ol
Filii. (^liiarc ipsiiiii (loniiin Dci ciim 1'alrc ct Filio ac(|U(;
inconimulabib; colcrc ct tcncrc nos convcnit. Pcr coii-
sidoratioiicm ita(|uo crcatiir:iriim tiniiis siibstaiitiac Tri-
nitatcin iiilclli^;imiis, scilicct iiiiiim Dciim 1'atrom, a
(|iio siimiis, ct Filiiim. pcr (|ucm siimiis, cl Spirittim
saiiclum, iii (|iio siimiis, scillccl principiiiin, ad (jtiod
reciirrimiis, cl lorinam (|tiam sc(|uiiniir, cl }j;raliani (|ua
roconciliamiir : iiniiiii scilicot , (|iio aiictorc condili su-
niiis, ot similitudiiiom ciiis, pcr (|iiam ad unilatom rc-
formamur, ot pacciii,(|tia Unilati adbacrcimis: scilicot
Dcum, (|iii dixil ' : /ial ; ol Vorbtim, pcr (|iiod lacttim
cst omiio, (|iio(l substanlialitcr cl naturalilcr osl; et
Donum boiiii>;iiilatis cius, qua |)lacuit (|uod ab co per
Verl)um factuni est el rcconciliatum ost auclori, tit
non inlcrircl ». Ecce ostcnsum est, qiialiter in creatu- c.onciasio.
ris ali(|ualcnus imai>;o Triiiitatis indicattir ; noii cniin
pcr crcatiirarum conlcmplationcm stilTicieiis nolilia Tri-
iiitatis polcst liaberi vcl potuil sine doctrinae vcl iiite-
rioris iiispirationis revelationc. Unde illi aiili(|ui pliilo-
sopbi (|uasi pcr unibram et de louiiinquo vidcrunt ve-
rilatcm, deticicntes iii contuilu Trinitalis, ul magi
Pbaraonis in tcrtio siitno ". Adiuvamur laincn in (idc
invisibilium pcr ea, quae facta sunt.

Pars II.

Cap. n.

De imagine el simililudine Trinitalis ^
in anima hwnana.

Nunc vero « ad eam iam pcrvcniamus disputatio-
«cin, ubi in menle huinana, quae novit Deum vel
potcstnosse, Trinilalis imaginem reperiamus ». Ut enim
ait Augustinus in decimo quarto libro de Trinitate * :
« Licet humana inens non sit elus naturac, cuius Deus
est, iinago tamcn illius, quo nihil mclius cst, ibi quae-
reiida et invenienda est, quo natura noslra nihil habet

inelius, id est in mente. In ipsa enim ^" mente, etiam
antequam sit particeps Dei, eius imago rcperitur; etsi
enim, amissa Dei participationc, delormis sit, iinago
tamen Dei perinanet. Eo enim ipso imago Dei est mens,
quo capax eius est eiusque parliceps csse potest. lam
ergo in ea Trinitalem, quae Deus esl, inquiramus. Ecce
ergo " mens meminit sui , intelligit se , diligit se ; hoc
si cernimus, cernimus trinitatcm, nondum (|uidem
Deum, sed imaginem Dei. Hic enim quaedam apparct
trinitas memoriae, intelligenliae et amoris ». Haec crgo
tria potissimum tractemus, memoriam, iiitelligcntiam,
voluntatem ». « Haec igitur tria, ut Auguslinus ait

In mente
imago Dei.

.Meinoriae,

intelligeii-

tiae, volun-

tntid trinitas.

' Cod. A omittit exigmini; Codd. B C D E ct cd. t , omisso
vestigivrn et Iranspositis vorbis, salis bone logiint Trinitatis
indicium vel exiguum , accopto vcl j^ro saltem vel pi"o etiam.

2 ('ap. 10. n. 12, sod transposito ordine propositionum. —
Iq initio hiiius textus Vat. ct o<l. 4 male legunt inlellecta pro
■intellectu; ed. Augiistini itttellectum.

^ Omnes codd. ot odd. praotor Vat. oniittinit omnia , quod
tamen et ed. Augustini ot ipse S. Bonav. infra dub. '.^ liabent. —
Paulo post codd. C K cum textu Augustini qvidguid horum pro
quodque horum. Deinde Vat. ot edd. 4, 5, 6, 7 cum textu Au-
gusim ,m{c animarum ndikinnl ingenia , quod deest in codd.
omnibiis ot aiiis cdd.

* Ex cap. '6'6. n. 113. passini coilecta. — In prima pro-
posiliono huius toxtiis post omnia solus cod. C addit parti-
culam el.

5 Vat. et aliao edd. contra od. 6 et omnos codd. quem
pro quam ot mox contra oosdem codd. ct odd. I , i , o , 6 ,
7, 8 qni forma pro quae forma. Lectio nostra confirmatiir textu
Augustini,qui habot: Quaroipsiim quoque veritatem nuliaox parte

dissimilem, in ipso et cum ipso veiieramur, quae forma est
omnium, quae ab uno facta sunt. — Pauio post cod; C ah ipso
et edd. 6, 6 ab initio loco ab vno. Doinde cod. D quae om-
nino non fierent pro quae tamen omnia nec fierent.

" Codd. A B C t] satis bono quod, sed rcfragantibus odd.
Qt textu Augustini. Immediate post codd. A B et edd. 9 , 10 bouo
pro bona.

' Gon. 1,3. — Vat. cum edd. i, 6, 7, 8 ot codd. DE
post fiat male addit lux , refiagantibus ceteris edd. et codd. nec
non textu Augiistini.

8 Exod. 8,18.

" Cap. 8. II. II, unde eliam accepta sunt , quae praece-
diinl, iil) illis veibis: Nunc vero, sed de more non paucis omis-
sis vol additis.

1° Vat. et aliao odd., excoptis 1,8, minus bono : In ipsa
etiam mente antequam.

" Vat. contra codd. et ed. 1 , 6 logit enim ; et paulo post
edd. 2, 3, 7 ante si cernimus habent haec \)vu hoc.

SENTENTIVRrM Lll{. 1.

iii libio (leciino dc TiinilaU' ' , iion siinl Ircs vilae,
sed iina vita, nec hes inenlcs, scd iina iiiciis, una
esscnlia. Mcmoria vcro (liciliir ad ali(]iii(l , cl inlclli-
gentia et voluntas sivc dilcctio siinilitcr ad aliqiiid di-
cilnr: vita vcro dicitiir ad sc ipsain cl mcns cl cs-
scnlia. Hacc iirilur Iria co siml umim, (jiio una vila,
una incns, iina csscnlia ; cl (|iiid(|iii(l aliiid ad sc ipsa
sini.Mila dicimliir, cliain siinul , non pluralilcr, sed sin-
pularitcr dicmilur. Eo vcro tria sunt, (juo ad sc invicem
rcfcrmiliir ».

« Ac(|iialia ctiam simt iion soliiin singula sint;ulis,
Aeqnaiius scd ctiaiii siiiuiila oiimihus; alio(|iiin iion se invicem
capcrcnt ; se autein invicem capimil. («ipiimtur * enim
et a siiiiiulis siiigiila et a singulis oinnia. Mcmini cnim ,
mc liabcrc mcmoriam ct inlclliircntiam et vohmtatcm;
cl inlclliiro, mc inlclliircre cl vclle alqiic meminisse ;
el volo , me vcllc ct mcmiiiissc ct iiilcllijjcre >».

« Totamqiie mcam mcmoriam ct intelligentiam el
.\D|.iicainr voluntalcm simul mcmini. Qnod enim memoriac meae
' riam™'^ Hon mcmiiii , illud non est in mcmoria mea ; nihil au-
tem tam in mcmoria cst, quam ijtsa memoria: tolam
crgo * mcmiiii. Itcm, (|ui(lqiii(l intclliiio, iiitelliijcrc me
scio, et scio, me vellc (iiiid^iuid volo; quidquid auteni
scio memiiii. Tolam ergo intclligentiam totamque vo-
luntatcm nieam memiiii ».

« Simililcr, cum hacc tria intclligo, tota simul in-
item ad in- telligo. Nc(Hic ciiim (|iiid(|uam inlclliuibilium csl, (juod
non mlclligam, msi (piod lirnoro. (jnod autcm ignoro,
nec mcinini nec volo. Quidqiiid igiliir * iiilclligibilium
noii inlclligo, conscqucnter eliam ncc incmini nec
Yolo. (jiii(l(|ui(l crgo intclligibilium mcmini cl volo,
consc(]iiciilcr inlclligo ».

« Volmilas cliam mca lolam iiilelligenliam tolamque
item ad vo- memoriain mcam cai)it, duin utor toto co quod intel-

lanUtem- ,. . . ^ . . . ...

ligo ct mcinim. Cum itaque mviccin a singuhs cl omnia
cl tota cai)ianlur, aequalia sunl tota singula tolis sin-
gulis et tola singiila siinul omnihus totis; cl hacc tria
imiiiii , iiiia vila, una inciis, iiiia csscnlia ». « Eccc illius
suminac Unitatis atquc Trinitatis, ubi uiia esl essentia
el Ircs personae, imago esl humana mcns, licet im-
par * ». Mens autem hic pro aiiimo ij^so accipilur, ubi
esl illa iinago Trinilatis ; « proprie vero mens dicitur,
ul ait Augustiiius *^, iion ij^sa aiiima, scd (]uo(l in ea
esl cxccllcntius » , (]ualilcr sac|»c accii)ilur. Illiid cliam
sciciidiim cst , (piod mcmoria noii soliim cst absciilium
ct practcritorum, sed etiain pracsciitiiiin , ut ait Augii-
sliiius in dcciino quarlo lihro de Trinitatc ', alio^juin
non se caperet.

Hic attcndcndiim cst diligcnlcr, cx quo sensu ac-

ci|)icnduin sil quod supra dixit, illa tria, scilicel me-
moriain, inlclligcntiam ct voluiilatein essc unum, uiiam
mcntcm, unam cssciitiam. (juod uli(]uc non vidclur
cssc veruin iuxla |)roprictatcm scrmonis. Mcns cniin ,
id est spiritiis rationalis, cssciitia cst spiritiialis ct in-
corporca. Illa vcro tria naturalcs |)roprictatcs scu vires
sunl ipsius mcnlis el a se invicem dilTcrunt, quia me-
moria non esl inlclliircnlia vcl voluiitas, nec intclliccn-
lia voluntas sive anior.

« Et hacc tria ctiam ad sc ij^sa rcfcruntur » , ul ail
Augustinus iii noiio libro de Trinitale " : « Mens enim
amare se i])sam vcl mcminisse non polest, nisi eliani
noverit se: nain quomodo ainat vcl mcmiiiit quod
nescit » ? Miro ita(|ue inodo tria ista inscparabilia sunt
a semetipsis; et taineii corum siiiguliim cl simul omnia
una cssentia csl, cuin cl relative dicaiitur ad iiiviccm.

Scd iain vidcndum esl, (juo modo hacc tria dican-
tur una suhstantia ; idco scilicel , quia in ipsa anima
vel nienle substantialiler cxistunt, non sicut accidenlia
in subicclis , quae possunt adesse ct ahesse. Unde Augu-
stinus in libro nono dc Trinitate ® ail : «Admonemur,
si ulcuuKiuc vidcrc possumus, hacc in aniino cxistcre
subslantialiler, non taii(]uain in subiccto, ut color in
corpore , quia etsi relativc dicuntur '" ad invicem, siu-
gula tamen substantialitcr suiit in sua suhstanlia ». Ecce
ex (jiio sensu illa Iria dicanlur esse unum vel una
substantia. « Quac tria , ut Augustinus ail in decimo
quinto lihro de Triiiilale " , in incntc naturalitcr divi-
nitiis instiluta quisquis vivaciter perspicit, el (]uam
magiium sil in ea, unde potest etiam scmi)itcrna iin-
mutahilisquc natura rccoli , conspici , concupisci (remi-
niscilur ciiim pcr memoriam, iiituclur pcr intclligcn-
liam, amplccliliir pcr dilcctioncm), profccto rcpcritillius
suinmac Trinitatis imaginem».

Cap. III.

De similitudine creantis et creatae trinitalis.

Qnaesti
qiioinod
sint um

Ad se i|
refenui

.Solvitor
qunesti

« Verumtamcn caveat, ne hanc imaginem ab cadem nissiic
Trinitatc factam ita ei comparcl , ut omnino existimct '" °
similem, sed potius in qualicumque ista similitudine
magnam quoquc dissimilitudiiicm ccriiat '* ».

« Qiiod brcvitcr oslcndi polcst. llomo uiius pcr
illa tria mcmiiiit, inlelligit, diligit , qui nec memoria
esl nec iiilclligcntia ncc dileclio, sed haec habet. Unus
ergo homo esl , (lui hahel haec tria , non ipse est haec
tria. In illius vero summa simplicitalc naturae , quae
Deus est , (|uainvis unus sit Dciis , Ircs tamen personae

' Cji|). II. n. 17. 18. Ia codcm capitc sumta siinl omnia,
(ju.ic scfimintiir usqtic ad: Eccc itlim summnr fnttdtix.

* Vat. cl o<l. 9 corruptc Cnpiunt. Immodiatc post codd.
I) K etinm pro enim,, scd conlra U>\tum Atifjfustini ct alios codd.
ct omncs cdd.

^ Codd. cl tcxliis Aii^Misliiii iijitur. Paiilo post conlra con-
lcvtiim ct oii^inalc pliircs codd. cl cdd. liahcnt mcniini , scio
pro srio , mrmini.

* Kdd. rrgo ; Aiipiislinus itaqur.

* Lihr. X. dc Trin. c 12. n. 19: « riiiiis impai' imafjo cst
>)uman.i mcns, scd tamcn ima^M > ; scd prima jiais propositio-
nls cst cx lil)r. XV. dc Trln. c. 7. n. II. — Antca Vat. omittit
esl post uhi unn. Paiilo posl cod. I) nnima ipsn j)ro nnitno ipso.

* I>il)r. XV. dc Trin. c. 7. ii. II. sccundum scnsum.

' Cap. II. n. I i, ubi ionjjriorc discursu hanc .scntcntiam a S.
lionavcnlura rcceptjim probat (cfr. Iiic. p. II. a. t. q. 1. ad 3.).

•* Cap. 3. n. .3, scd dc stio addidit Magistcr qiiac ad mc-
niori.im rcfcruntur, ncmpc tel mcminijiscs ct vcl memimrit.
Verba pracccdcnlia Et luiec tria, iam supra ciuita, occurrunt
libr. X. dc Trin. c. II, ubi cdd. 1,6,8 liabcnt ad se in-
ricrm pro nd se ipsn.

^ Cap. 4. n. 5. Scd multo fusiiis Augustinus. Paulo antc
pro et ahcsse Vat. cum cdd. 2, 3, i, 5, 7 lcgit tW nbcsse.

'" Cod. n ct cd. 2 dicnntur.

" Cap. 20. n. 39, ubi post mH/HMCrfi/r diT.st CMiw, quod
cl a mss. H (] U abcst ; cctcrum, cliam omisso enim, vcrba re-
miniscitur per memorinm ctc. p.ircnlhcsis csse vidcnlur.

'* Ibid., scd cum nonnullis adiunctis.

IMSTINCTIO III.

ioiilitii-

issigna-
naginis
jlnim.t.

suiit, Patcr el Filius H Spirilus sanctus » ' , cl hac trcs '
Hiuis Dcus. « Aliud cst i(a<|iic Triiiitalis rcs ipsa, aliiid
imaifo Trinilatis iii rc alia ; proptcr (piaiii iina|.'iiiciii
etiani illud in (pio siiiit liacc tria, iniaizo (iicitur, sci-
liccl lioino. Siciit iinaf;o dicidir ct taluila cl pictura,
quae esl iii ea ; sed labiila noniinc inia^iiiis appcilalur
proplcr pictiirani, quae iii ea esl ' »,

« llursus isla iiiiaii;o, (piac csl lioino lialicns illa
tria, iiiia pcrsona cst. Illa vcro Trinilas non uiia pcr-
sona est, scd Ircs |)ersoiiac, l'alcr Kilii ct Filiiis Palris
el Spiritiis Patris ct Filii. Ila(|uc in ista iinafiinc Tii-
nitalis iion liacc (ria unus lioino, scd uuiiis hoininis
sunl. Iit illa vero suniina Trinitale, cuiiis liaec iinago
esl, noii unius Dci sunt illa Iria, sed uiius Deus ; et
Ircs sunt illae, non uiia |)crsoiia * ». « llla cniin Iria
iion lioino sunl, scd lioiiiinis suiil vcl in lioniinc siinl.
Sed nunquid possunius diccrc, Trinilatcm sic essc in
Dco, ul aliquid Dei sit, nec ipsa sil Dcus ^ »? Ahsit
ut hoc crcdamus. Dicamus crijo, in mcntc nostra ima-
ginein Trinilalis *, scd cxiguam ct qiialcincmiKiuc csjjc,
quae summae trinitatis ila jicrit siniililudincm, ut ex
maxima parle sit dissimilis. Scicndum vero esl, quod
« haec Trinitas menlis, ut ait Augusliiiiis in (lccimo
quarto lihro de Trinilalc ' , non propterca tantum iinago
Dei est, quia sui mcminit mcns ct intclliiril ac diligit
se, scd (juia potcsl ctiam meminissc ct intelligcre et
amare illum , a quo lacta cst » .

Potest etiam alio inodo alilsque nominibus distin-
gui trinitas in anlnia , qiiae est imago illius summae
et inetVahilis Trinitatis. Ut enim ait Auiiustinus in nono
lihro de Trinitate*: « Mens et notitia cius et amor
tria quacdam suiit. Mens cnim novit se et amat se;
nec amare se potest, nisi etiam novcrit se. Duo quae-
dam sunl mens et notitia eius; Item duo quacdam
sunt niens et amor eius». « Cum ergo se novit mens
et amat se, manet trinitas, scilicet meus, amor et no-

li(ia ». « Mciis aulciii hic accipitiir non pro aiiinia, scd
pro co (|uod iii aninia cxccllcnliiis csl ». Ilacc aitlciii
Iria, cuiii sinl dislincta a sc inviccm, dicimliir lamcn
cssc iinimi , (piia iii anima " siihslimti.ililcr cxistiint.

Kt est ipsa iiicns ipiasi |»arcns , cl notitia ciiis mpm* ror-
(|uasi prol(»s ciiis, « Mcns ciiini ciiin sc cognoscil, no- |.,,iri, i,.,ii-
tiliam sui gignil et esl sola pareiis siiae iio(i(iac. Ter- [.'.o/ sp.r,:"
(ius est amor, (pii dc i|)sa iiicntc et notitia proccdit, "" ^
duni mcns cognosccns sc diligit sc; noii ciiim possct sc
diligcrc, nisi cognosccrct sc. .Vinat ctiam placit;iiii pro-
lem, id csl nolitiam siiain; et ita aiiior (]iiidain coui-
plcxus cst parcnlis ct prolis'"».

« Ncc miiior cst prolcs parcntc, dum taiitam sc Eomm m-
novil niciis , (|uaiila cst; iicc miiior est aiiior iiarcnlc '''"'^*-
ct prolc , id cst mciitc ct notitia, duiii (antuiii sc di-
ligit inens, (niaiitiim sc novit ct (iiianta cst"».

« Sunl cdain haec singiila iii se i|)sis, quia et mens iiemcircura-
amans m amore cst, ct amor m amanlis notitia, et
notitia in mente nosccnte est"*». Eccc in his trihus
qualccumquc Trinitatis vestiginm apparct.

Mcns ita(iuc rationalis considcrans liacc tria ct sipms. in his

•II .• ■ • . . . !•. ■ coi)tein|ila-

ulam unam essentiam, in qua ista suiit, cxtcndit sc ad tur ueum.
contcmplationcm Creatoris et videt unitatcm in triiii-
tate et trinitatem in unitate. Intclligit eiiim , unuin esse
Deum, unam essentiam, unuiii principium. Inlelligit
enim, quia si duo csscnt, vcl ulerqne insuniciens essct,
vcl alter supcrflucret; quia si aliquid dcesset uni,
quod haberct alter, non esset ibi summa perfectio; sl
vero nihil uni deesset, quod haberet aller, cum in uno
essent omnia , alter supcrflucrct. Intellexit ergo , unum
esse Deum, unum " omnium auctorem , et vidit, quia
absque sapientia non sit, quasi rcs latua; et ideo in-
tellexit, eum habere sapientiam, quae ab ipso genita
est; et quia sapientiam suain diligit, intellexit etiam,
ibi esse amorem.

1 Loc. cit. c. 22. n. 42., secnndum scnsiim. — Pro per illa
tria Val. ciim nonniillis edd. per ista tria , et infra edd. 1 , 8
post non addunt tamen. Denique Vut. ct iiiurimae edd. ante
simplicitate iegunt summa pro summae.

2 Vat. cum multis eddi expiicando addit personae sunt.

3 ibid. n. 43.
■♦ Loc. cit. — Edd. omnes, demptJi I , in fine textus post

j sunt illae adiiciunt personae contia codd. et originale. Paulo

ante modernae ediliones Augustini, omisso non , legunt es^,
unius Dei sunt, sed haec lectio importat locutionem falsam
nec correspondet contextui ct tollit aiitithesim. !\am tria ilia, scil.
memoria, intellectus, voluntas, per appropriationem sumta pro
tribus personis, stricte diei non possunt esse unius Dei , sed sunt
Deusetunus Deus, quia inter personas et essentiam non datur
realis disiinclio. Recte itaque Augustinus negat paritafem inter
imaginem crealam et incrcatam. Nam unius hominis sunt illa
tria, cum potentiae hominis non sint homo, sed habeantur ah
homine. Tres vero personae stricto sensu sunt unus Deus. Ita
ipse Augustinus in sequenti textu. — Vide iiifra dub. 10, ubi
Seraphicus Doctor negantem particulam non solum cum .Magi-
stro admittit, sed defectu ipsius propositionem fieri simpli-
citer falsam ostendit.

5 Loc. cit. c. 7. n. 11, sed mullo diffusius.
* Codd. B C D E et A (prima manu) et ed. 1 imaginis trini-
tatem, quae lectio nec in se commendatur nec cum vcrbis
sed exiguam et qualemcumque bene cohaeret. Vat. sola imme-

[ diate adiungit ita. — Haec conclusio Magistri quoad sensum in-

venitur in .\ugustino, loc. cit. c. 22. n. 43.

S. Bonav. — Tom. l.

7 Cap. 12. n. I^. — Cod ABDE et ed. I omittunt est
post Sciendum vero. Mox in ipso textu Augustini codd., exce-
pto D , et plurimae edd. incongrue legunt meminerii pro me-
minit.

^ Cap. 4. n. 4 : « Sicut autem quaedam sunt mens et anior
eius, cum sc amat; ita quaedam duo sunt mens et notitia eius,
cum se novit. Igitur ipsa mens et amor et notitia eius tria
quaedam sunt, et haec tria unum sunt , et cum perfecta sunt,
aequalia sunt ». Quae sequuntur sumta sunt ex c. 5. n. 8 ; de
ultimo textu vide supra nota 6. p. 64.

9 Codd. et edd. I , 3 , 5 , 6 , 7 , 9 animo.

1" August. , IX. de Trin. c. 1 2. n. 18, ubi autem multa adie-
cta et mutata leguntur. In quo textu cod. C verbo procedit
praemittit eius. Mox Vat. cum paucis aliis edd. pro cognoscens
se diligit habet cognoscit se el diligit. Paucis interiectis, codd.
ADE pro Amat etiam legunt Amat enim, sed contra conte-
xtum, cum duplex distinguatur amor mentis, scil. erga se et
suam prolem.

11 Loc. cit.

12 August., libr. cit. c. 5. n. 9.

'3 Abest in Vat. et paucis aliis edd. unum. Et paulo infra
post absque sapientia Vat. contra auctoritatem codd. et edd.,
omissa particula non et inde variato sensu, absque sapientia
sit qmsi res fatua. In nosfra et vera leclione supple esset
post fatua. In fine capiiuli codd. A B D ibi etiam pro etiam
ibi, quae lectio confirmat sensum nostra interpunctione in-
sinuatum.

SENTEXTIVRr.M LIB. l.

C.M'. IV.

De Trinitatis unitate.

• Ouaproplor iuxta istiuii cousidcratioueni . iil ait
Aiii.Mistiuus iu lildo iiouo (If Triuilatc ' , creiianms ,
Palrcm ct Filiuui cl Spirituiu sancluin unum esse Deum,
univcrsae crealurac coudilorcm el reclorem; nec Pa-
Irem esse Filium, nec Spiritum sanctuin vel Patrem
esse vel Filium , scd Triiiitalcm rclalarum ad inviccm
pcrsonarum ». Ut cniin ait ipsc iu libro de Fide ad Pe-
Irum^: « Uiia c-sl iialura sive essentia Patris el Filii et
Spiritiis saucii , non una persona. Si enim sic esset
una persona , sicut est una substaulia Patris et Filii et
Spiiitus saucli, veraciter trinitas uon diceretur. Rursus

quidein trinitas essel vera , sed uuus Deiis Triuitas ipsa
non esset, si quemadmoduin Pater et Filius el Spirilus
sanclus personarum sunt al) inviccm proprietate di-
stincli, sic fuisscut naturarum (luoqiie divcrsitate discre-
ti». «Fidcs autcm Patriarcharum, Prophctarum atque
Apostolorum uuuiii Dcum pracdicat esse Trinilalcm *».
« In illa igitur sancla Triuitate unus est Deus Pater,
qui solus essentialiter de se ipso Filium unum geuuit;
et unus Filius est, qui de uno Patre solus essentialiter
natus; et unus Spiritiis sauctus, qui solus esscntialiter
a Palre Fili0(|uc proccdit. Hoc autem lotum non polest
una persona , id est, gignere se et nasci de se et proce-
dere de se». Ut enim ait Augustinus iu primo libro
de Trinitate *. « Nulla res est , quae se ipsam gignat ,
ut sit » .

COiDIEXTARIUS IN DISTINCTIONEM III.

Pars. I.

De cognitione Dei per similitudines longinqiias.

Apostolus namque ait , quod invisibilia Dei etc.

DIVISIO TEXTUS.

Superius egit Magister de sancta Trinitate et
Unitale^ , in quantum creditur. In hac secunda parte
agit de ipsa, in quantum intelligitur. Et haec pars
dividitur in tres partes, in quarum prima ad intel-
ligendum Trinitatem adducit congruas similitudines
et rationes. In secunda solvit emergentes dubitatio-
nes, infra distinctione quarta iii principio : Hic ori-
tur quaestio satis necessaria. Constat etc. In tertia,
illis dubitationibus solutis, determinat Trinitatis et
Uiiitatis proprietates et conditiones, infra dislinctione
octava : ^\inc de veritate sive proprietate * etc.

Item prima pars habet duas. In prima adducit
similitudines longinquas ; in secunda similitiidines
propin(|uas sive expressas, quae attenduntur in ima-
gine , ibi : Nunc vero iam ad eam perveniamus dis-
putationem.

Itcm prinia pars habet duas partes. In prima
o.stpndit Unitatein, in secunda Trinitatem, ibi: Nunc
restal ostcndere , utrvm per ea quae facta sunt etc.

Prima pars habet qUatuor particulas. In prima pro-
bat auctoritate Apostoii ad Romanos primo ' , quod
Deus est cognoscibilis per creaturam. In secunda vero
adducit varios inodos cognoscendi et rationes , ibi :
Nam sicut ait Ambrosius. In tertia dicit, illos mo-
dos in auctoritate Apostoli iinpHcari , ibi : Ecce tot
modis. In qiiarta tangit, quid per praedictas ralio-
nes possit probari , scilicet essentiae unitas , non tri-
nitas , ibi : Haec autem omnia ad unitalem etc.

Nunc * restat ostendere, utrum etc. Supra osten-
dit Magister per rationes divinae essentiae unitatem
sive entitatem. In hac secunda parte ostendit Trini-
tatein similitiidine longinqua , quae attenditur in ve-
stigio, et habet hoc capitulum quatuor particulas.
In prima ostendit Magister rationem vestigii in crea-
tura. In secunda ostendit, quid respondeat vestigio
in Creatore, qiioniam trinitas appropriatorum , scili-
cet originis, piilcritudinis et delectationis, ut singula
reddantur singulis, ibi: Jn Hlaenim Trinitate summa.

* Cap. 1. II. 1.

* Cap. 1. n. i. — Aiui(>ilimiislil)fi, S Fiil).'ciiiiii-, iiuillo fusins
(lc liis lr.irtal, iii (jiio lcxtu C(i(l(l. (",i)K addciulo non cl mulando
Sfd in si sir icmini : Hursvs quidem Trinitas non esset vera, si vmis
Deus Trinilas non esset: si quemndmodum... Pnter et Filius et
Spiritus sanrtusprrsdnnnlm suutnh inrirrm proprietalr distinrfi,
sir fuissrnt nnturnruiu quoqur dirrrsilnlr disrrrli. Scd hacc lcclio
diiplic«'m siippnsilioncni ot nrpnnicnlalioncm conrnndil. Iti ttnc lc-
xliis \'-M.fuissrntquoquennturae\)Yt^fuissentnnturarum(iuoque.

' l.oc. cit. ; aurtorilas scqiicns il)id. n. 0.

* Cap. I. n. I.

NOTAE AD COMMENTARIUM.
' Al)9qiic iilla aiicloritatc iiiss. d cd. I oniiltil Vat. rt Vnitntr.

' Cod. 0 hic addit: Item prima pars habrt duas partes ,
in i/unrum primn ostrndil Mn^istrr , quod Drus rst trinus el
nnus; in srrunda , quia rntiones rl similitudinrs , quns adducil
non sunl sufpcienlrs ad plene intrlligrndum Trinitatem et
Unitatem in dirinis. concfudit , hoc essr in dubio , in fine
istius di.^itinctiouis: Quapropter iu.rtn istnm con.siderationem.

3 Vcis. 20.

* Vat. praclcr lldcni mss. cl cd. I , omissis \ cr))is ^'unc
restnt us(]uc ad ('H///a/m ol mutala conslniclionc , proscquitur:
Simililrr .<:rcuudn pnrs, in qun ostrudit Trinilatrm prr .<<imi-
litudinrm louijiuquitm . qunr ntlruilHiir in rrsliijin . Iinhrl qun-
tuor pnrticulas.

DIST. 111. I>. I. \HT. rMCrS QLAKST. I.

In tertia docel conlcinplari in Dco Irinitalcm |)cr
C()nsi(l(M"ationcni vcslij^Mi incrcatnra, i\\\ : l^cr coim-
ileratioiwm itcuiua crmturarnm {iU\, uhi ostcndit
trinitattMU appropriatoruni in Deo ct (pianluni ad
actuui coinlilionis, ct (piantnni ad actuni rclorina-
tionis. In ipiarla autcni paiticula ostcndil, (juod con-
sidcratio Trinitatis per v(»sli^Mum non est sullicicns,
sed lon^niKjua, ibi : Ecce oslen.fum est , qualiler in
creaturis.

Nunc vero ad eam iam perveniamus (lisputa-
tionem.\\[\.QQ,^ est secunda pars istius distinctionis,
in qua Ma}j;ister proljat Trinilatem et Unitatcm per si-
niilitudinem propinquam et expressam, cniusmodi
est imago. Et dividitur liaec pars in duas : in prima
ostendil trinitatem et unilatem in Creatore per tri-
nitatem et unitatem considciatam in jwtentiis ani-
mae; in secunda vero in liabitibus, ibi : Potent etiam
alio modo aliisque nominibus.

Prima iterum pars habet quatuor '' particulas.
In quarum prima ostendit, ubi quaerenda sit imago
in anima , quoniam in parte superiori et in ^ tribus
potentiis eius, scilicet meuKiria, intelligentia et vo-
luntate. In secunda vero tangit imaginis conditiones,
quae sunt trinitas, unitas et aequalitas, ibi: Haec

erfjo tria , ut ait Au(/ustinu.s. In Irrlia vcrt» iiiovet
et solvit dubitatioiitMii , (|iia(' oriliir cx [>racdictis :
ulriiin scilicct aiiima sit suac |)olcntia(!, ibi : llic al-
tcndendum est ditif/enter. In (piarta autciii docet ca-
vere errorcm , (pii possct caiisari vcl * oriri ex osten-
sione trinilatis crcalac. (piod omnimoda simililndo (^s-
set ad incrcatam; nbi oslcndil, (piod inaxima csl dissi-
militudo imagiiiisad Dcuni, ibi : Verumtamcncaoeat.
PoU^st etiam alio modo aliiji(pie etc. Ilaec (\st
.secunda pars partis secundae liuius distinctionis'^,
in (pia intendit invcstigare Magister imagint^n in lia-
bitibus aniniae secundum (piod po.ssibile est, et di-
viditur haec pars in (piatuoi- particulas. Primo enim
illa tangit, in (piibus iinago Trinitalis attcnditnr, quae
sunt mcns, notitia ct amor. Secundo , illis praetactis,
ostendit, quod in his attenditiir imago propt(!r con-
substantialitatem , ordinem et aequalitatem, ibi: Ifaec
autem tria cum .s int eic. Tertio ostendit, (juomodo
mens rationalis in contemplatione trinitatis creatae
proficit ad videndam et cognoscendam Triiiitatem
inrreatam in Unitale , ibi : Mens ita^jue ralionalis
considerans haec tria. Quarto vero breviter recol-
Ugit quae supra sunt demonstrata , ibi : Quapro-
pter iuxta istam considerationem.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam eorum quae in hac parte prima
praesentis distinctionis tanguntur, quatuor quaeruntur.

Primum est , utrum Deus sit cognoscibilis a
creatura.

Secundum
crealuram.

est, utrum sit

cognoscibilis

per

Tertium est , utrum modus cognoscendi per
creaturam conveniat homini quantum ad omnem
statum , scilicet statum innocentiae , statum naturae
lapsae et statum naturae glorificatae.

Quartum est , quid sit de Deo cognoscibile per
creaturam.

opposi-
iltnm.

ARTICULUS UNICUS.

De cognoscibilitate Dei.

QU.ESTIO I.

Utrum Deus sit cognoscibilis a creatura.

Circa primum, quod non sit Deus cognoscibiiis
a creatura, ostenditur

1 . Per auctoritatem Dionysii de Divinis Nominibus^:
« Deum neque dicere neque intelligere jiossibile est. » .

2. Item ostenditur ratione per quadruplicem
suppositionem, quam necesse est esse in cognitione ,
scilicet proportionem , unionem sive receptionem ,

iudicium et^ informationem. Intellectiis enim non
intelligit nisi quod est sibi proportionabile , et quod
sibi ahquo modo unitur, et de quo iudicat, et a
quo acies intelligentiae informatur.

Ex prima suppositione arguitur sic : necesse
est , esse proportionem cognoscentis ad cognoscibile *;
sed Dei ad intellectum non est proportio, quia Deus

1 Vat., seiungendo duas praesentis distinctionis partes, se-
quentem expositionem iitterae infra in principio secundae partis
huius distinctionis affort, sed contra mss. Immediate posl Vat.
praeter tidem codd. et ed. I huius loco istim.

"^ Cod. 0 habet sex particulas et singulas enumerando, ubi
de tertia agit, legit: In tertia ad evidentiam dictonm docet, quo-
modo in dicta assignatione imaginis accipiatur mens et me-
moria, ibi: Mens autem hic pro animo , deinde sub quarta et
quinta exhibet tertiam et quartam in textu positam, ac demum
addit : In sejcta particula docet, respecfu cuius obiecti attmdi-
tur imago in dictis potentiis, ibi: Sciendum vero, qnod haec
triniias mentis.

* Val. contra unanimem consensum mss. et ed. I omittit
in et eius.

* Vat., refragantibus mss. et ed. I , minus bene et pro vel.
5 Vat., omissis verbis Magistri varialaquc constructione ,

sic: Similiter secunda pars , in qua... possibile est, dividitur in
quatuor; sed contra mss. et ed. I.

s Cap. I . circa medium : Quem neque inteliigere possibile
est neque dicere (ed. Migne iuxta transl. Scoti Erigenae).

' Omittilur contra codd. et ed. I in Vat. et.

8 .\ristot., VI. Ethic. c. 1 : Si quidem ex similitudine quadam
et affinitate cognitio existit ipsis (scil. potentiis animae). — Paulo
infra post intellectum subaudi creaturae sive humanum. .Mox

SKNTENTIARrM LIB. I.

esl inrmitus , et iiitellectiis (initiis : erfjo eto. Prm^
terva , si e.<t alicjna |ii()|m)i tio , vicletur quoil iion
8il snflliiens , qiiia plus clistat verum increatum ab
intellectu liumano , quam qiiodlibet cre<itum intelligi-
bile a sensu '. Secl seiisus , qui esl perceptivus sen-
sibilis . iiiiiKjuam elevatur ad cognilionem intelligi-
bilis creati : ergo iiec intellectus uiiquam elevabitur
ad cognilionem intelligiliilis increati.

3. Itein , ex secunda suppositione sic : necesse
est , esse unionem cognoscibilis ad cognoscentem , ita
quo<i uiiiim sit in altero ' ; sed cognoscens non est
in cogiioscibili , sed e converso ; sed impossibile est,
inrmitum capi ab ipso finitG: ergo impossibile esl
esse in illo: ergo Deum esse in intellectu est im-
ix)ssibile , cum sit inrmilus.

4. Item , €x tertia suppositione sic : ad cogni-
tionem necesse est , esse in cognoscente iudicium
de cognito ; sed omne iudicans Iiabet posse super
iudicatiiin ' ; finitum aulem non babet posse siiper
infinitum : ergo de illo iion iudicat ; sed ad cognitio-
nem requirebatur iudiciuin : ergo intellectus finitus
non cognoscit Deuni inlinitum , super quem non
habet posse.

0. Item , ex quarta sic : necesse est , intellectum
cognoscentem iiiformari a cognito * ; sed onine qnod
alterum informat , aut inforinat per esscntiam , aut
per similitudinem ; sed Deus iion inlormat per es-
sentiam , quia nulli unitur ut forma , nec per simi-
litudinem abstractam, quia similitudo abstracta est

spiritualior eo a quo abslrahitur ; Deo autem niliil
est spiritiialius nec iK)test esse : ergo etc.

Contka: 1. Anima rationalis est ad imaginem Dei.FiindaiMi
Sed sicut dicit Augustinus in libro de Trinitate , et
est in littera praesentis distinctionis^: « Eo mens est
imago Dei , quo capax Dei est et particeps esse
})otest». Capere autem non est secundum substan-
tiam vel essentiam , quia sic est in omnibus creatu-
ris : ergo (ler cognitionem et amorem : ergo Deus po-
test cognosci a creatura.

i2. Item, ratione ostenditur sic : oirinis cognitio
spiritualis fit ratione lucis, et ratione lucis increatae,
ut dicit Augustinus in Solilo(|uiis \: sed lux est maxi-
me cognoscibilis, et Deus est summa lux : ergo maxi-
me est cognoscibilis ipsi animae : ergo etc.

3. Item, cum sit^cognilio aliquoriim per prae-
sentiam , aliquorum per similitudinein , illa cogno-
scuntur verius, quae cognoscuntur per praesentiam,
ut dicit Augustinus*; sed Deus est unitus ipsi ani-
mae per praesentiam : ergo Deus verius cognoscitur
quam alia , quae cognoscuntur per similitudinem.

4. Item, sicut se habet summa bonitas ad dile-
ctionem , sic summa veritas ad cognitionem ; sed i
summa boiiitas est sumnie amabilis ab affectu: ergo^
summa veritas est summe cognoscibilis ab intellectu.

5. Item, unumquodque elTicacius potest in id ad
quod naturaliter ordinatur ***; sed intellectus noster
naturaliter ordinatur ad cognitionem summaelucis:
ergo illa maxime cognoscibilis est.

codd. et odd. inlor se dissidcnt; miilti codd. ut ARJKMSTWXZ
bb eo |)osl infinitus oinidiint miuu^ bvm et intellectus finitus;
plures iit II V n ciim cdd. 2, .3, i, o, G ponuiit sed pro et,
cod. R rero; tandom cod. oo post intellectus iiddit noster ;
nihil duximus immutnndiim. — .\ristot., 1. d(> Caolo, toxl. 52.
ic. 6.1: Ratio .'uilom nulia osi infinili ad llnilum.

' Ex mss. I X Z pro sensibili, cjuod Vat. oum )iluiimis mss.
habel, substituimus sensu , quod contoxiiii magis corres|)ondet
rormam(|uo argiiiuonli com))!olioroin roddil ac conflrmiitur ex
Ricliardo a .Mod., hic a. i . (j. I. ot Potro a Tar., liic q. I, qui
idem argumentum oodom modo |)roponunt. Paulo ante cod. Iv
crento )iro liumnno. — Do ))roj)ositiono minoro huius argu-
monli cfr. Rooll)., V. do Consol. Prosa i.

* Oolligiiiir ex eo, quod co},Miitio sit actio immnncn^ , de
(jua \ido Aristot., I.X. Molapli. loxt. 16. (Vlil. 8.); et su])))oiii-
lur ab Aristol., III. de Anima , lext. 6. ot 37-39. (c. 4. et 8.) ,
ubi dicil, animam osso locum formarum, i))sani cognoscendo
quodnmmodo e.sse omnin , iii ipsa non ossc ?/)«rts res , sed for-
mas earum iiiti-llcctumcjue esse formnm formarum.

' Augusl., de Vora Rolig. c. 21. n. 53: Iiidicare do cor-
I)oribus non sonlionlis taiiiuin \itao, sod oliam raliocinantis ost...
Inm vero illud \idoro fa( illiinum osi, |)raoslanlioroiu o.sse iudi-
caiilom, qiiam illn ros o.sl, do (jiia iiidicatur. — Ood. \ liic
addil sicut dicit Auffuslinus.

* Tcxlus .\iis|o(. (lo liac ro \ido siijira in arg. ox sociinda
siip|)OHiiioiio. — I)o diiplici modo informalioiiis , scil. prr esscn-
liiim ot per simililu^linrm cfr. infra fiiiidam. 3. — Mox j)ost
Uvus nini informnt sujijilo ciim cod. R inlellectum.

'■> Oaj). 2. circa iniliiim. In iji.so U-xlu Au^'iisliiii mss. ciiiii
od. I liabont et ))io eimque , quod habol Val. ciim origiiiali.
— Paulo infra ))osl nutem cod. 0 addil liic.

^ Sonsus , non vorba Augustini alleganlur ex I. Soliloq. c.
8, ubi sic haboliir ; Crodondum ost, ea (intelligibilia disciplina-
riim s))octamina) non posse intolligi, nisi ab alio quasi suo solc
illustiTiitur (qui sol , ut ex ibi sequontibus patet , ipse secre-
tissiiiiiis Deus e^t). — Vat. hoc argiimontum miitilato oxhibot,
omitlcndo scilicot iii pro))ositiono maioro <'^ rnlione hicis, ot in
minorc et Deus est summa lux , ergo maxime est cogno-
scibilis.

^ Subsiiluimiis o])o mss. et edd. \ , 2 , 3 sit ])ro fi/xt.

* Forlo rosjiiciuiitur illa c]uac X. de Trin. c. 8-11. ha-
bontur, iibi osfondilur, animam eo ipso, quod sibi sit praesens ,
cortiorom cogiiilion(>m habere de se quam de rebus exterio-
ribiis , (juas ))or imaginos sive similitudinos j)ercipit ; vel otiam
haoc VIII. (le Trin. c. 8. n. 12 : Ecco iam ))olost noliorem Doum
haboro, (juam fratrom; planc noliorem, (jiiia iiiaesentiorom ,
noliorom, (juia intoriorom , notiorem, quia corliorem. Quac verba
S. nonaveiilura iiifra d. 17. j). I. diib. 2. lali oxjilicat modo, qui
sonsiiin hiiius aigiimonti illiislraf. Cfr. cfiam libr. do Magisfro ,
c. 12. n. 3*1. 40. ot do Vidondo Deo, c. 16. n. 38, ubi et duplex
cognoscondi modus, scilicot per ))raesentiiiin ct j)or similitudi-
nom j)roj)onitiir. — Pliiros anti(juic)rum mss. ul C I M S T V V
etc. j)os( coyndsciintiir , licol non falso , tamon j)roj)tor argu-
menli formam iniiius l)enc per essentinm loco per praesen-
tiam; molius codd. LO per essentiam vel praesenliam. Paulo
jiosl cod. V illn \)vo nlin.

^ Kd. 1 s<ilis bono addil parliculam et.

>o Cfr. Roeth., III. di; Consol. Prosa II. — Cod. C lianc
j)ro))osiiionom ifii oxhibof; unumijiiiodiiue est effimcius, quando
polest in id. Iii (ino arguiiioiiti cod. .\ addil ipsi animae;
moliiis jiliicorot intelleclui noslro.

DIST. 111. I». 1. AHT. UNICIJS QUAKST. I.

C 0 N C L r S I 0.

\ ('

ll>10

tonini.

Dciis, in se summe voqnoscihUis , etiam m)hi.s es.sel
.snmme cogno.scihili.s , .si non e.s.sel ilefeclus ex
parte inleUeclus noslri.

Hkspondko : DiciMKlimi . (luod IHmis in se l;in-
lon-cjuam sunima lux est summc cojjinosciltilis ; cl tan-
(juam lux snnmu' intcllcctum nostrnm complcns ',
el (luantnm est de se , essct snnnnc co^moscihilis
etiam nol)is , nisi esset aliquis derectus a parte vir-
tutis cognoscentis ; iiui (inidem non tollitnr [XM-fecte
nisi per deiformitatem <,doriae. ConcedtMidae snnt igi-
tnr raliones " . quod Deus sit cognosciltilis a creatnra
et etiam clarissime cofruoscihilis, quantum est de se,
nisi alitinid esset impediens vel deficiens ex parte
intellectus, sicut post patehitl

1. Ad obiecta in conti-arium dicendum , quod
lio op- est cognitio per comprehensionem et per apprehen-

sionem. Coji;nitio per appreliensionem consistit in
manifestatione veritatis rei cognitae ; cognitio vero
comprehensionis consistit in inclnsione totalitatis *.

iiM^^^Xd primam cognitionem requiritnr proportio conve-
nientiae ; et talis est in anima respectu Dei , quia
« quodam modo est anima omnia^ per assimiiationem
ad omnia, quia nata est cognoscere omnia , et ma-
xime est capax Dei per assimilationem , quia est
imago et similitudo Dei. Qnantum ad cognitionem

iiiocom-comprehoisionis reqniritur proportio aequalitatis et
aequiparantiae ; et talis non est in anima respectu
Dei, quia anima est finita, sed Deus est infinitus;
et ideo hanc non habet; et de hac intelligit Diony-
sius, et de illa currit" obiectio, de alia vero non.

2. Ad illnd qnod obiicitur de distantia intelli-
gibilis et sensihilis; dicendum, quod ^ est distantia
secundum ralionem entis, et secundum rationem co-
gnoscihilis. Primo modo est maior distantia ; secundo
modo non , quia utrumque est intelligibile , scilicet

nsionis.

Deus et anima. Non sic est de inlellectu et sensn ;
quia scMJSus est pottMitia (let(MMninata\ sed inlcllc-
ctus non.

\\. Ad illnd , (piod infinitinn iion lapilnr a 11-
nilo ; dicnnt aliipii , (piod capeie inliiiitiim est du-
pliciter, scilicet ipianliim ad essentiam ; et sic ca-
pitur ; et (piantum ad virliiltmi^; et sic non capiliir ,
sicut punctns a linea totiis allingitiir secundum siil)-
slantiam, sed non totaliter seiMnidiim virtiitiMn. Sed
ista solutio non videtiir soIvimc , (jiiia iii Dco idiMii
est essentia ijnod virtus , et ntraijne est inlinila.

Ideo dicendum , qnod (Injilcx est infinilnm :
unum , quod se habet per ojijtositioiuMii ad siiiijilex;
et tale non capitur a finito, (jiiale est infinitnm
molis ; alind est , qnod hahel infiiiilatem ciiin siiiqili-
citate , nt Deus ; et tale infiniliim, (jnia .simplex, est
nbique totiim , qnia infinitnm , in nullo sic est, quin
extra illud sit. Sic intelligendnm est in cognitione
Dei. Et ideo non seijnitnr, qiiodsi cognoscitiir totus,
qnod compreliendalnr, quia inlellectus eius totalita-
tem non inclndit , sicnt nec creatiira "^ immensitatem.

4. Ad illnd qnod obiicilnr: Indicans habel posse
etc; dicendum, quod indicare de aliquo est dupliciter:
primo'* modo discernendo , utruin sit vel non sit; et
hoc modo convenit iudicium omni intelleclui cogno-
scenti respectn omnis obiecti ; alio inodo approhando
vel reprobando, utrum ita debeat esse; et sic non
iudicat de veritate, sed secundum ipsam de aliis,
sicut dicit Augnstinus de Vera Religione '^ , quod
« iudex non iudicat de lege , sed secundum ipsam iu-
dicat de aliis » . Et de hoc modo verum est quod
dicifAugustinus, quod « nullus de illa veritate iudi-
cat , nullus tamen sine illa iudicat » . Et de hoc se-
cundo^' modo verum esl quod opponit, quod iudi-
cans potest super iudicatum ; de primo vero non. est
verum , quod possit super ; potest tamen dirigi ut in
obiectum adminiculo illins.

5. Ad ilhid quod ultimo obiicitur de informa-

Soliitio (|ii>i
niiidnin.

Solnllo nii-
ctorin.

1 IIoc cst, illuminando perficiens. — Immediate post Vat.,
reiiictanlibiis mss. et sex primis edd., omittit et , sed minus
bene ; et paulo post substituit deiformationem pro deiformi-
tatem.

2 Supple cum codd. N V quae probant. Paulo infra Vat.
praeter fidem mss. et ed. i aliud loco aliqmd,sed minus apte.

^ In duabus seqq. qq. et II. Sent. d. 23. a. 2. q. 3.

* August., de Videndo Deo, c. 9. n. 21. ait: Aiiud est enim
videre , aliud est totum videndo comprehendere. Quandoquidem
id videtur , quod praesens utcumque sentitur; totum autem
comprcliendilur videndo, quod itii videtur, ut nihil eius lateat
videntem , aut cuius fines circumspici possunl.

5 Aristot., 111. de Anima, te.xt. 37. (c. 8.).

fi Ex mss. et ed. 1 substituimus currit pro certat.

' Praeter fidem mss. et ed. I hic addit Vat. duplex.

* Hoc est, propter aiiigationem ad organum seu propter
materialitatem est ad uniim obiectorum genus percipiendum
limitata. De liac sensus ct intelloctus difTerentia vide Aristot. ,
111. de Anima, text. 3-6. (c. 4.).

^ Vat. contra codd. ct cd. I virtuositatem.
i*> Cod. R hic addit eius.

" Ed. I uno. iMox cod. 0 post non &it addit et quod
hoc sit.

12 Cap. 31. n. 58 : Sicut in istis temporalibus legibus ,
quamquam de his hominos iudicent , cum eas instituunt , tamen
cum fucrint institutae atque firmatac , non licebil iudici de ipsis
iudicare , sed secundum ipsas. — Loco citato inveniuntur etiam
verba , quae immediate post S. Doctor ex Augustino affert : Ut
enim nos et omnes animae i'ationaIes secundum veritatem de
inferioribus recte iudicamus , sic de nobis , quando ei cohaere-
mus , sola ipsa veritas iudicat... ita etiam quantum potest lex
ipsa, etiam ipse (homo spiritualis et Deo coniunctus) fit, sccun-
dum quam iudlcat omnia , ct de qua iudicare nullus potest. —
Plures codd. ut H \V Y, omissa particula de, legunt Et hoc modo.

13 Posuimus in textu hoc secundo modo et paulo post de
primo modo non est verum, licet alii codd. ut DGH Y etc. pro
hoc secundo modo habeant de hoc primo modo , alii ut FT
bb de primo modo , alii ut A cum Ym. de lioc modo et paulo
post omnes codd. legant de secundo vero non est venim. Ex
contextu siquidem constat , lectiones codicum esse erroneas ;
quod confirmatur etiam ex Augustino loc. cit. circa finem ,
ubi iisdem fere verbis eadem proponit ac S. Bonaventura.
Scriptores in errorem videntur esse inducti ex eo, quod isti
duo numeri ponendi sint ordine inverso. — Codd. aa bb satis
bene posse habet loco potest. Circa finem huius responsionis
post dirigi supplevimus cx mss. ct sex primis edd. ut.

SENTKNTIAHIM LIB. I.

tione; diceiidiim. «iikkI r>eiis est praesens iiisi ani-
niae el omni iiilelleclui [•••i viMilatem ; ideo non esl
necesse, ali ipso ahslralii similitudiiiein. per qiiam
cognoscaliir; iiilnlomiiius Uimen ', duiii cogiioscitur
ah iiitellectu . iiitt'll«'ctus inloniiatur (piadam iiotitia,
quae est velnt similitudo (piaedam non abstracta, sed
impressa, inferior Deo, quia in iiatura inferiori est,

superior tamen anima, quia facit ipsam meliorem.
Et hoc dicit Augustinus nono de Trinitate, capitulo
undecimo *: « Quemadniodum, cum per sensus corpo-
ruin discimus corpora, fit eorum alitpia similitudo
in animo nostro : it<a cum Deuin novimus, tit aliqua
similitudo Dei ; illa notilia tainen inferior est, quia
in iiiferiore iiatura est ».

S C H 0 L I 0 X.

I. Vorha S. Docloris in 2 fund. , quod ralione lucis increa-
tae lit omnis spiriiu;iiis cogiiilio , ct infra ad 5, quod Dcus cst
pracscns omni intcljcciui pcr vcriuitcm , aliacjuc similia plurima,
quae pracscrlim in Itiiicrario mentis in Deum ct in Hcxaemo-
ron leguntur , a Malebrancho aliiscjue multis ita intcllocta sunt,
ut S. Ron.ivonturam cum ipsis doccrc putaverint , intcllectum
humanum videre res intclligibiles obscurc quidcm , sod imme-
diate in Vorbo sive in rationibus aelcrnis. Sed haec sentenlia,
sicut non potest conciliari cum Dccreto S. Congr. Inquisiiionis
(|8. Scpt. 1861), quo rcprobatur propositio : « Immodiata Dei
cognitio , habitualis saltcm , intcllcctui humano esscntialis est ,
iia ut sine ea nihil cognosccre possit , siquidem est ipsum lu-
men intellcctuale»; ita eliam manifeste contradicit cxploratae
nosiri Doctoris doctrinae. I|)sc onim docct , ncc homincm in
staiu iiinoccntiao , ncc ipsos Angolos naluralibus suis viiibus
imnwdiatam aliquam Doi visionem sive cognilionom habere
posse. Quoad Angelos cfr. II. S. d. 3. p. 11. a. 2. q. 2 , ubi
intcr alia dicii: « Divina lux proptor sui cminontiam ost inacces-
sibilis viribus omnis crcaturao»; quoad iiuiiiincs in statu inte-
gritatis cfr. II. Sen . d. 2.3. a. 2. q. .3 . qui locus est omnino per-
emi»torius. Reieclis cnim variis ojjinionibus , diffuse ibi docctur,
in solo statu gloriae vidcri Doum immcdiale et in sui sub-
stantia ot sine obscuriuitc ; « in sUitu vero innoccntiae ot natu-
rae lapsae vidclur Dous mediante speculo, sed differenter, quia
in statu innocentiae vidcbalur Dcus per specuhim clarum ;
nulla onim crat in anima peccati nobula ; in statu voro miso-
riae vidctur |)er spcculum obscuralum pcr peccalum primi
hominis ; et ideo nunc videlur per speculum et in aenigmate ».
Reprobatur ibi eliam senlentia eorum , (jui saltem « exilem »
(juondam gradum immodiate Doum vidcndi viris contcmplativis
|iro hac viui a Doo contx'di putarunt. Condudit his vcrbis valdc
noiandis : « Undc si quae auctoritates illud dicere invoniantur,
quod Deus in praesenti ab homine vidctur et cernitur, non
sunt inioliigondac , quod vidcatur in sua essenfia , sed quod
in a'iqu() effertu inferiori cognoscitur » otc. — Idom docctur
III. Sent. (1. II. a. t. f|. 3. ct simul rcfulatur distinctio, quaiu
(piidam faciunt intor clarilatem Doi oius(|ue naturam , quia
« ipsa iialura cst clarilas et clariUis natura », ct « non dif-
fert osscniia luminis ot actus lucendi». Et q. 2. dicitur, (juod
Deus, si immediatc cognoscitur, « iam non secundum partem, sed
lotus cognoscitur ». Cfr. ctiam I. Sont. d. 17. p. I. dub. 2. alii^juc
joci passim. Plura vide ajiud Km. Card. Zigliara : Dolla Luce
intollfituaie II. c. 14-18; P. Lopidi : Exanien. i^hilos. thool. dc
Ontologismo c. 17 ; ct ox nostris, P. Ludovicus a Castroplanio :
Seraphioiis Doctor S. Honavonlurao, Romae 1871. p. 61. ct soqq.
S. Doctor omnino conlrarius cst otiam crrori .\vorroisUi-
nim , (jui unitatcm iiitolioctus agoniis in oninibus hominibus
statucbani. .\nirmat cnim , quod « hic crror destruit totum ordi-
nom vi\endi et agcndi > (Scrm. do Dono intollcctus , Supplom.
Bonelli , I. III. col. 17.?.), ct manifostissimo docct, in anima
humana , (juae ad ima^^iricm Doi croala cst , ossontialitcr
osse polenllam inlolloctualcm , (juao propriam ot activam vir-
liilom ad elicicndos vnrios actus inlolleclualos habot ; undo lu-

mon quoddam creatum apte vocari potesU Hoc docel II. SenL
d. 2i. p. I. a. 2. q. 4 ; ot p. II. a. I. q. I. in corp. , ubi dicit,
quod « ratio supcrior non solum habet iudicarc sccundum loges
aeternas, sod ctiam habet iudicare secundum lumen proprium
ct secundum lumon sibi ab infcriori acquisitum ». Cfr. d. 17.
a. I . q. I . ad 6 ; Hexaem. Serm. 12, ot passim ; cfr. otiam
Alex. HaL , S. p. III. (j. 27. m. I. a. 2. ot p. II. q. 69. m. 2. a. 3.
Licot ergo immediatum et proximum principium actuum
intellcctualium sit animae potentia , sive lumon creatum natu-
ralitcr mcnti inditum , tamon iuxta sontenliam scholasticorum
communcm veritas , certitudo ot infaUibilitas cognitionis hu-
manae refundi det)et in primam et incrciiUim veritatom , quae
est omnium rerum et intollcctuum prinia causa ofliciens, excm-
plaris ot finalis. Undo roctc dicilur , quod intolloctus crealus
omnia vera cognoscat in rationibus aeternis, non ui in obiecto
prius cognito , sed ut iii ciignitionis principio , sive ul verbis
Alex. Hal. ( S. p. I. q. 2. m. 3. a. t. ad 1.) uUinmr, non in
rationibus , scd per eas. lui S. Thom. , S. I. q. 84. a. 5 ; q. 88.
a. 3. ad I ; q. 12. a. 1 1. ad 3 ; q. 16. a. 6. ad I ; IV. ScnL
d. 49. q. 2. a. 7. ad 9 ; S. c. Gent. III. c. 47 ; de Vorilate
q. I. a. 4; q. 10. a. II. ad 12; Quodl. 10. q. 4. a. 7. ot alibi.

— .\lex. HaL , S. p. III. q. 27. m. I . a. 2. ad 1 . — Scot. , I.
Sent. d. 3. q. 4. praosertim n. 18-23. — Richard. a Med. , 11.
SonL d. 24. a. 2. q. 4 ; aliifjuc mullL

Fundamenlalis huius doctrinae raiio, quae communiter ab
antiquis scholasticis projionitur, hacc cst, quod increauic Viiritatis
lux secundum siniilitudinom rofulgot in veritate creata , sivc
haec accipiatur in sensu obioctivo, sive subiectivo. De veritate
creata in sensu obicctivo dicit S. Bonav. ( Hcxaem. Serm. 12.):
« In (jualibet croatura est rcfulgontia divini cxomplaris, scd cum
tcnobris pormixta » . In scnsu subioctivo veritas crcaui cst ipsum
mcntis lumen crcatum , quod est improssio quaedam primae
veritatis , cuius simililudo rcfulgct in intellcctu nostro , qui ,
ut imago Dci , « fort in sc a sua origine lumon viiltus divini »
(S. Bonav. II. Scnt. d. 16. a. 1. q. 1 ; cfr. S. Thom. Kx|)os. in
Psal. 34; S. I. q. 105. a. 3.).

Ratio secunda ost , quod Deus non tantum lumen intelle-
ctus ad cxomplar divinum crcat ct conscrvat , sed ctiam ad
actus oiusdom (onciirrit , dum immcdiate cum movct ot dirigiu
Etiam hac ralione actus intcllcctualcs a Doo doi)ondoro ol in
cum dcbcrc aliquo modo rcfundi , cst scnti^ntia conmiunis an-
tiquorum scholasticorum ; cfr. S. Thom., S. I. q. lOo. a. 3; I.
II. q. 10. a. 4. — ScoL , pluribus in locis, collcctis ab Hicron.
de Montefortino in Sum. Scoti, Romae, 1728, p. I. q. 10.5. a. 3-5.

— Istc concursus divinus non immerilo qtiatxlam illuminatio
Dci immcdiata vocari potcst, uti bone docont Em. (^ard. Zi-
gliara in oporc: Dolla Luco inlollotlualo IV. c. 12. ct P. Kloiit-
gcn in iibro : Philosophic dcr Vorzeit L I. I. .\bth. n. 60; cfr.
otiam S. Thom. in loan. c. 1. lect. 3. n. 2; S. ill. q. 5. a. 4.
ad 2 ; S. I. q. 79. a. 4 ; QuacsL unica do ariima a. .'5. ad 9 ;
Opusc. 73 supra Boolh. q. I. a. 1. ot alibi.

Hanc coopcralionem divinam sive illuminalionem mullum
urgcnl ot S. August. et S. Bonav. .Mons Doctoris Scraphici de

' Ex mss. ii idrl. I, 2, 3, 6 adiorimus tanien.
* Niim. 16; in qiio tcxtu plurcs codd. ut AGITVZ aa lili
cum edd. 2, 3, 4, 'i, 6 discutimus , codd. FK X discernimus

loco discimus, ac mox plurinii codd. ut .\C FG IIK L 0 R STU
V W V aa cc fl' siniilitudine pro similitudo Dei.

DIST. 111. I'. 1. AHT. IMCIS OIMISI. 11.

hac re, sfXCfntics birvitcr cxiJrcssn, fiisc dcclnranir nnccdota
([iiadain (iiiacslioiii' disi)iilala, a V. Kidclc a. raiina rcpcrla ct
(|ii(iail |iaiicin |)i'iiici|)alcin in liiccin cdita (Itaiii) iii>\ac collc-
ctionis clc. Taiirini , IHTi , i». 222). Ilanc (inacsiiDiicin iiilc^jrain,
additis aliis docunicnlis incdilis tiini ipsins noiKU . , tiiin iriiim
ciiisdcm (lisiii)uli)riiin, ncmpc Malthaci ah Aijiiasparta , loaii.
Pcchaiiii (i ciiiiisdain Kiislachii, Dco lavcntc, lihro spcciali pro-
ximc in liiccin dahimiis, (iiio iiiin scnlcniia S. Doctoris pcnitus
d(>claral)iliir , liim dcinonslrahiliir, H. Albcrliim M. alios^iiic aii-
tiqnos omnino ciim ipso Scraphico consciilirc, iicc S. Thom.
jii rc principali (•onlraiiiim (luccrc.

II. Ilis piwsnppositis, vcrba : « Dcus cst pracscns omiii
intcllciiui pcr vciilatcm», niillam laciiint dilliciillalcm, prac-
sciiim cum ab i|)so S. Ihuiorc inlcrpnialio Ontoloyistarum
cxpli(itc icprol)clur (II. Scnt. d. 10. a. I. (j. I. ad I, ct ibid. d.
3. p. II. a. 2. (]. 2. ad .3. 4.). Egrc^ic sinccriini suani scntcntiam
explical infra d, il. p. I. q. i in corp. , ubi cum S. Aiigust.
distin^uit cojiiiitioncm pcr speciem a rcbus matci ialibus abstra-
dam ab illa coynitionc, (piac lit per veritntem , id (>.st « pcr
similitudincm infusam vcl innatam » ; ct addit : « Utra(iue autcm,
quae sic cognoscuntur, dicimtur ab Augustino cognosci in ve-
titnte *. Dc similitudine vcl habitii innato (fr. II. Scnt. d. .39.
a. I. q. 2. — Hc(ic S. I)o(tor (ad 5.) ncgat , Dcum cognosci
pcr similitudincm ab ipso abstrnctam, quia de Deo non babc-
nius conccptum nisi analogum ct aliunde formatum. Etiam S.
Thom. (I. Scnt. d. 3. q. I. a. 1. ad 3.) docct : « Non dicimur co-
gnosccrc ca (D(>um ct Angclos) pcr abstraciioncm , scd per
impressionem in intclligcntias nostras ». Conscntiunt B. Albcrt.
(hic a. 2. ad 2.) ct Pctr. a Tar. (Iiic a. I. ad 4.).

III. Iii solul. ad ■'>. Miba: « Inttllcfius iiostcr iiiformniiir
qiiadam tiiititin, i|uac cst \cliil simililiido ijuncdam iion ai)slra(la,
scd impicssa i , cxplicari possiini dc spccic sivi- imprcssn sivc
cxprcssa, (|iiain iiilcllcciiis fniinai cx verilnte rrentn rt aniiiinc
csscniialilcr imprcssa , dc iiiia S. Doiior liii|iiiiiir iiiha d. 17.
p. II. (]. 4. Noii lamcii c\iiiiililiir, qiiod siib \occ wttilin iiitii-
ligi possil (iiain illa illiimiiiaiii) di\inn, dc i|un siipra locnti
siiiniH. Iloc iiisiniiarc \iilciiiiii' alii lnci S. Koiiav., iin|)rimi» II.
Scnt. d. 3. j). II. a. 2. (|. 2. ad 4, iibi loqiicndo dc cognilione
Aiigclorum, sic con^iudii: » .\dhuc cst t(iiiiis modiis ci)|,'no-
sccndi , scil. pci- cnci tiis visibilcs el pcr subslantias spiriluales
1 1 pcr inllnentinm lu^ninis cunnatarnlis potentiae cngnoscenti,
qiiod cst simililndo i|iincdam Dci noii abstrai Ui , scd infusa , In-
fcrior Dco, (|iiia iii infcriori natiira » (ic. Cfr. ctiam (|un(* de
scicntia Christi dicit III. Scnt. d. 14. n. 2. ({. I. nd I. 2. Iii hoc
sensii istum locum S. Augustini , a S. B^jnnv. hic laudatiim, iii-
tclligil Fr. Kiistaiiiiiis, discipiiliis S. Bonav. , Do(ior Pnrisicnsis
sacc. XIII., iiti colligitur cx qiiadam qiiacslionc nnccdota ipsius
proximc a nobis in libro supra mcmorato cdciida.

IV. Hanc cl sequcntcm quacstioncm mire illustrat S. Bo-
nav. in Itincr. mmitis in Dcum, et II(»xnem. Scrm. 'i. 10. — Alcx.
Ilal., S. p. 1. q. 2. m. I. S(>(jq. — Scot. , liii; q. 1. — S. Thom..
hic q. 1. a. 1 ; S. I. q. 12. a. 12. — B. AlbiTt. , I. Scnt. d. 1.
a. 15; S. p. i. Ir. 3. q. 13. m. 1. et q. 14. m. I. — Pclr. a
Tar. , hic q. I. a. I. — Hichard. a Mcd. , hic p. I. a. 1.(|. I.
— .'Egid. H., hic I. princ. q. 1. — Ilcnr. Gand., S. a. 33. —
Dionys. Carth. , hic q. I. — Biel, I. Scnt. d. 2. q. 9. et d. 3.
q. 2. 3.

QU;*:STIO II.

Utrum Deus sit cognoscibilis per creaturas.

apposi-
um.

Secundo quaerilur, utrum Deus sit cognoscibi-
lis per creaturas. Et quod non , videtur.

1. Quia via ad erroreni non est via ad cogni-
tioneni ; sed cognitio per creaturam est via er-
roris : ergo etc. Probatio minoris : Sapientiae decimo
quarto ' : Creaturae Dei sunt in deceptionem et in
odium et in muscipulam pedibus insipientium.
Praeterea , .\ugustinus de Libero .\rbitrio '■* loquitur
de his, qui occupantur in creaturis : « Dorsum ad
Te vertentes, in corporali opere tanquam in umbra
sua defiguntur » .

2. Item , tenebra vel tenebrosum non est via ad
cognoscendum luminosum sive lucem ^ ; sed creatura
est tenebra , Deus autem est lux : ergo Deus non est
cognoscibilis per creaturam.

3. Item , medium , per quod cognoscitur aliqnid
vel probatur de extremo , debet conmiunicare in ali-

quo cum eo ad quod cognoscendum est " ; sed Crea-
tor et creatura nihii habent commune : ergo Deus non
cognoscitur per creaturas.

4. Item, omne medium, per quod ascenditur
ad extremum , distat ab illo gradibus finitis ^ ; sed
omnis creatura quantumcumque nobilis distat a Deo
gradibus infinitis, quia quantumcumque duplicatur,
nunquam perveniet ad eius nobilitalem : ergo per
creaturam non ascenditur in cognitionem Dei. •

Contra: 1. Sapientiae decimo tertio^: A »?«-Fuadamenta.
gnitudine speciei et creaturae cognoscibHiter po-
terit Creator horum videri. Unde Isidorus de Sum-
mo bono " : « Ex pulcritudine circuiuscriptae crea-
turae pulcritndinem suam, quae circumscribi non
potest, facit Deus intelHgi».

2. Item , ratione ostenditur sic : contingit non
solum effectum cognosci per causam , sed etiam cau-

1 Vers. II, ubi contra mss. et ed. I lcgit Vulgata : Quo-
niam «-catui^ac Dci iii odium faclae sunt ct in tcntaiioncm ani-
mabus hominum et in muscipulam etc. Cum hac lectione con-
venit Vat. co excepto , quod liabct deceptionem loco tentationem.

• Libr. II. c. 16. n. 43: Tanquam enim dorsum ad Te
poncntes in carnali opcre velut in umbra sua dcfiguntur.

3 .\ristot., I. Postcr. c. 21. (23.): In privativa autcm nega-
tiva propdsitio univcrsalis, aflirmativa autem negativa prior ct
notior (per afrirmativam enim negativa nota) ct prior alTirma-
tiva est , siciii esse prius cst non csse. Et III. dc .\nima , text. 23.
(c. 6.) docct . j)rivationes non cognosci nisi jicr contraria, scil.
per cognitionem habitus. Cfr. eliam II. de Caelo, lcxt. 18. (c. 3.).

* .\ristot. , I. Postcr. c. 7 : .Nam ex eodcm gcncrc oportct

esse extrcma et media. Idcm ait X. Metaph. tcxt. 22. (IX. c. 7'.).
Et III. de Part. Animal. c. 1 : .Nam ct mediiim p^iriiceps utriusque
extremi est. — Eatremum est nomcn logicaic significans subie-
ctum vel praedicatum conclusionis , i)ro quorum nexu cogno-
scendo medium adhibitum vocatur terminus medius. — Vat.
contra codd. et cd. I post cum eo minus bcne omitiit nd.

^ Cfr. .\iistot., 1. Poster. c. 13. seqq. (c. 19. scqq.), ubi similc
ostendit respectu ipsius demonstrationis. — Paulo infra ope mss'.
ioco duplicetur , nunqunm perrenitur suhslituhmi?. duplirntur.
nunriunm perveniet: supplc crcalura. Cod. I iiropositioncm ma-
iorcm formaliter mclius exhibet Itc7n uullum medium... grndihus
infinitis. In conclusione piurcs codd. ut K T (>tc. od loco iu.

^ Vers. o. " Sive Sentent. I. c. 4.

SENTRNTI\Rl'M LIH. I.

sam j)pr o(T«vtinn " : oi>'o ?i Dtuis est caiijvi operaiis
«riindniii suain noliilitatem. el creatura elTectus, po-
terit Deus cojinosci jkt creaturam.

3. Item, sensibile esl via co^Mioscendi iiitelligi-
bile * : sed creatnra sensiltilis. Deus intelli<:il»ilis :
enio per creaturam est tlevenire in cognitionem
Creatoris.

4. Item. continfiit simile cofrnosci per siinile';
sed omnis creatnra est similis Deo vel sicut vesti-
pium. vel sicut iinapo: ergo per oinnem creaturam
conlinpit cognosci Deum.

Qiiaeritnr ergo. quae dilTerentia sil inter vesti-
gium t't iniaginem; et cuin in omni creatura sit
vestigium, quaeritur. (piare noii simililer iinago, el
secundum quid attendatur^ vestigium.

c 0 N c L u s I 0.

Dcws per creaturas naturali rationis lumine
cognosci potest.

Rkspondeo : Dicendum , quod , quia relucet causa
in efTectu. et s;\pieiitia artificis manifeslatur in opere,
conciusio. ideo Deiis . qui est artifex et causa creaturae , per
ipsam cognoscitur.

Et ad hoc duplex est ratio. una est propter
convenientiam , alia propter iudigentiam : propter
convenientiam, quia omnis crealura magis ducit in
Deum quani in alitpiod aliud : \)ro[)ler indigentiam ,
quia . cuin Deus Umquam lux sumrne spirilualis
non possit cognosci in sua spiritualitate ab intellectu
quasi materiali , indigel anima cognoscere ipsuin per
creaturam *.

1. Ad illnd qnod obiicitnr, quod cognitio crea-

soIqUo op- turae est vi.i in errorein ; dicendum , quod dupli-

posiu.ram. ^^^^^ ^^^ coguoscere creaturam : vel quantum ad

Diiiinciio. proprietates speciiiks et *^ qiiae sunt imperfectionis .

vel quantnm ad conditiones generales , quae sunt

l)upl«>t
ratio.

coin[)letionis ; si autem qiiantum ad speciales condi-
tiones et imperfectioim : aut attribuendo Deo, aut
removendo. Primo modo est via erroris, secundo
motlo via cognitionis ; et sic cognoscitur Deus per
ablatit)nein.

Si autem cognoscatur quoad conditiones perfe-
ctionis, sic potest esse diipliciter, sicut pictura du-
pliciter cogiit)scitur: aut sicut pictura, aut sicut
iniago ; uiitle aiil sislitur iii pulcriludine creatu-
rae, aut per illam lenditur in alind. Si primo modo,
tunc est via deviationis ; untle .\ugustinus in libro
de Libero Arbitrio^: « V^ae liis qui nutus tuos pro
Te amant et oberrant in vestigiis tuis el derelin-
quuiit Te diicem ». Si secundo modo, prout est via
in aliud, sic est ratio cognoscendi per superexcel-
lenliam, quia omnis proprietas nobilis in creatura
Deo est attribuenda in summo ; et sic patet illud*.

2. Ad illud quod obiicitur, quod tenebrosuin
medium non est via cognoscendi lucem ; dicentlum ,
quod est oculus bene dispositus et oculus lippus.
De oculo bene disposito verum est, sed non de
lippo, cui nubes obtegens vel terra suscipiens lu-
minis claritatem est mediuni videndi solein ; sic in-
tellectui no.^tro, qui se hal)et sicut oculus mictuae
ad manifestissima naturae '.

3. Ad illud qut3d obiicitiir de defectu commu-
nitatis , dicendum . quod '° non est commune per iini-
vocationem, tamen esl commune per analogiam,
quae dicit habitudinem duorum ad duo , ut in nauta
et doctore, vel imius ad unum, ut exemplaris ad
exemplatum.

4. Ad illud quod obiicitur, quod semper sunt
infinili gradus ; dicendum , quod ascensus in Deuin
potest esse dupliciter: aut quantum ad aspectum
praesentiae ; et sic quaelibet creatura nata est dncere
in Deum, nec sic sunt infiniti gradus; aut quanlum
ad aequalitatem aequiparantiae ; et sic verum est,
quod sunt infiniti, quia bonuin creatum, quantum-

Siibditl .
ctio. '

Ilenim ,

disliiict:

» Vido Arisiot. , I. Post<>r. c. 10. (c. 13.) ct U. Posler. c.
M. (c. II.). — In Ikic |)r<»|)osilionc auctoritiile inss. et cd. I
.'iddidinins ctinm.

« Cfr. .Vristot., 111. dc Aiiitiia, loxt. .19. (c. 8.): Formis son-
sibiliiiiis inniltiniiir inteili;.Mliilia... alqtic idcirco , <iiii nihil sontil,
niliil discere vel <M»mprelienderc potesl. — Mox post creatura
el posl Deus stipiilc etim Val. est.

^ .Vristot. , VI. Topic. c. I. (c. 2.) loqiiendo <le melaphora
ait: .Niim m<'t;iphora <iuo<!ammod<) nolum faeil i<l <iuo<i signi-
flcalur , propf^T (per) similitndinem. Il)i<l<'m <'t haiK- <l<'linilio-
nem imatrinis , <i<' qiia S. Ilonav. |)aul(i infra a;,'it, invcni<'s :
Nam iiiia^'o id <'Sl, <uius Kcneratio p<'r imittilionem <'Sl. (^fr.
cliam II. l*rior. r. 27. et 2«. (29. et 30.), ubi Aristot. ajrit de
icosihus (t«x6;, i. e. simih-, verisimile, consenUineum) et signis,
qiiac si <-<'rtissiiiia siiii , ali ipsii intlidn , (a Coriimenlatorihiis
vestiyia vd prndigiaj nominanlur; et Dionys., tle Caelcst. Ilie-
rarch. v. I.

* Val. sibi non c<mslans <«iiitra mss. «'l cd. I ntt^^nditur.

^ liitorpolalaiii c| iioii aplani Val. Ic< lioiicin : ijiiasi matf-
riali lucr indiyet anima, ul cognostat ipsinn , sciltcet per crea-
turnm <asiiKa\imus ex mss. et cd. I. Cod. 0 pro materiali
kibet naturnliter.

^ Ex fore omnibiis mss. et cd. 1 hic. et paulo infra post
speciales conditiones addidimus et, pro quo cod. 1 primo ioco
haliet id est , se<undo loeo qiiae sunt. Dein c<idd. 0 Z qnantum
nd proprietates generales et qune sunt. Mox mss. cum ed. I
contra Val. posl si a<liiciunt autem ct post imperfectionis omit-
tunt hoc est dupliciter.

7 l.ib. 11. c. 16. n. i3.

* l)c lrii)liei co{;nos<;endi Deum via, seil. causalitalis, rc-
molionis et superexcellentiac cfr. Dionys., dc Div. Nom. c. 6.
ct infra dub. 1.

^ Supple : tenebrosiim (seii creatura) esl metlitim cogno-
s<;en<li lucem sivc Deum. De comparatione inlelle<tus cum oculo
nocluae cfr. Arislot. , II. .Melaph. text. I. (I. brevior, o. 1.);
Sictit onim nocticoractim oculi ad \iicem dici se habcnt , sic et
aniniae noslrac iiil<'ll(>(lus ad oa quae sunt oninium naturac
nKiiiifeslissima (e<l. V<'iiel. Ii89).

'" Vat. praeler fltlem mss. et ed. 1 addit 5». Paulo post
pauci codd. ut X Y cum edd. 2, 3, 4, 5, 6 non bene ductore
pro docfore. Cfr. d. 2'). a. 2. q. I. in corp., ubi idem exom-
pliim <>xpli(atur , et II. Sent. d. 16. a. 1. q. 1. in corp. , ubi
ex<'mplum dc luiuta el auriga occurriL

DIST. III. !•. I. AHT. UMCUS QUAI-ST. II.

aLMisionis
i Detiiii.

ireronti.i
lili^ii ct
.i).'inis.

IIIIU I.

pinio 2.

intentia
octoris.

Mutia 1

ciiniquo (luplicatimi , niuiquarn acqiiiparatur in-
oreato.

Priniiis aiitcin grailus (|uantuin ad asciMisuin
ad aspcctiiin j)rat'scntiac (^st in considcrationc visi-
biliuin, .scctmdih^ in considcratioiK^ invisihiliiim , iit
animae vel alterius siibstantiae spiritnalis ; lcrtiiis
est ab anima in Deiim, qiiia « ima^'o ab ipsa veri-
Uite formatiir et Deo immediate (!()niiin^Mtiir« '.

Ad illiid qiiod iiltimo quaeritiir dc dilfcrcntia
vestigii et imaginis , qiiidam assi},Mi:inl % qiiod v(;sti-
giiini est in sensibilibus , imago in spiritualibiis. Sed
ista dislinctio el po.-^itio non valet, qiiia vestifijinm
est etiam in spiritualibus. Nam iinitas, verilas, bo-
nitas, in quibus consistit vestigiuin, siuit conditio-
nes maxiine universales et intelligibiles.

Alii ^ diciint, qiiod vestigium dicitur, quia re-
praesentat secundum parlem, sed iinago secundum
totum. Sed haec iterum differentia non valet, quia,
cum Deus sit simplex, non habet repraesentans se-
cunduni partem; cum iterum sit infmitus, a nulla
omnino creatura, etiam a toto mundo non potest re-
praesentari secundum totum.

Et ideo intelligenduin, quod cum creatura du-
cat in cognitionem Dei per modum umbrae *, per
modum vcstigii et per modum imaginis , differen-
.tia eorum notior , a qua etiam denominatur , acci-
pitur penes modum repraesentandi. Nam umbra
dicitur , in quantum repraesentat in quadam elonga-

! tione et confiisione ; vestigium, in qiiantiim inNdon-
gatione, sed distinctione ; imago vcro, iii (piaiitiiin
in |)ropin(|uital(; ct distinctionc.

Kx liac dilTcicntia colligitur sccnmla, ipiae (jst"''^''"'"''-^*-
penes condilioncs, in (piibiis attenduntiir liacc. Nam
creatiirae diciinlur uinbra (|iiantiiin ad proprictates,
qiiae respiciunt Deiiiii in ali(|iio gcnere causae se-
cundum rationem * indeterminatam ; vestigium qiian-
tum ad propiictatem, qiiae respicit Deiim siib ra-
tioiie trii)licis causae, ellicientis, formalis^ etlinalis,
sicut siint unum, verum el bonuin ; imago ipian-
tiiiii ad conditiones, quae respiciuiit Dcinii non lan-
tiiin in ratione caiisae, sed et obiecti, quae sunt ine-
inoria, intelligentia et voluntas.

Ex liis concluduntur aliae duae dilTercntiae :
! quantum ad ea ad quae ducunt; nain creatiira utniTerentias.
umbra ducit ad cognitionem communium, ut com-
munia; vestigium in cognitionem communium, ut
appropriata ; imago ad cognitionem propriorum,
ut propria*.

Alia differentia est penes ea in quibus r('/)e-Diirerentiat.
riuntur. Quoniam enim omnis creatura comparatur
ad Deum et^ in ratione causae et in ratione triplicis
causae, ideo omnis creatura est umbra vel vesti-
gium. Sed quoniam sola rationalis creatura compa-
ratur ad Deum ut obiectum, quia sola est capax
Dei per cognitionem et amorem: ideo sola est imago.

SCHOLIOK

I. Deum non immediatc in se nec a priori a viatoribus
cognosci, sed per ea quae ab ipso facta sunt, post Concilium
Vaticanum (de Fide can. I . de Revelatione) in dubium vocari ne-
quit. Hic canon : Si quis dixerit , Deum unum et verum, Creato-
rem et Dominum nostrum , per ea quae facta sunt , naturali ra-
tionis humanae lumine certo cognosci non posse, a. s. , omnino
convenit cum doctrina Seraphici Doctoris. — \n fine conclusionis
iuxta textum a nobis reformatum intellectus humanus vocatur
quasi materialis, quod intelligendum est in comparatione ad
puram spiritualitatem divinam. In hoc sensu S. Bonav. (1. Sent.
d. 37. p. 1. a. 2. q. 1. ad 4.) dicit: Nam nihii est omnino
spirituale , nisi solus Deus, sicut dicit Augustinus de Moribus
Ecclesiae (vel potius Gennadius de Dogm. Eccles. c. 2.) : So-
lus Deus est incorporeus, quia omnia replet.

II. Quod vestigiuiTi Trinitatis in omni creatura inveniatur, est
sententia communis. Omnis enim creatura, quatenus habet in
se unutn esse, distinctum a quolibet alio, respicit Deum ut

causam efflcientem ; quatenus habet verum esse, respicit ipsum
ut causam exemplarem ; quatenus habet bonum esse , respicit
cundem ut causam finalem. — Differentiam inter imaginem et
vestigium non omnes eodem modo assignant. S. Doctor , ut ex
textu apparet, quadruplicem dat dirterentiam , cui S. Thomas
aliam adiungit (S. I. q. 45. a. 7.). Scotus autem contra verba
S. Thomae aliquas difYicuItates affert (hic q. 3.). De hac do-
ctrina cfr. ipse S. Doctor, hic dub. 3; II. Sent. d. 35. a. 2. q. 1 ;
Breviloq. p. II. c. 1. 12; Hexaem. Serm. 12. — Alex. Hal., S. p.
II. q. 8. per totam et q. 7. m. 7 ; p. I. q. 1 8. m. 1.5. — Scot. ,
hic q. 5. 9. — S. Thom., hic q. 2. a. I. 2. 3; S. I. q. 45. a. 7.
— B. Albert., hic a. 1 4. 1 8. — Petr. a Tar., hic q. 3. a. I . —
Richard. a Med., hic a. 3. q. 2. — Durand., hic p. 1. q. 4. —
Dionys. Carth., hic q. 4. 5. — Biel, hic q. 9.

III. Plura de hac quaestione : S. Bonav. , II. Sent. d. 3 p.
II. a. 2. q. 2. — Alex. Hal., S. p. 1. q. 2. m. 3. a. I. et 2. —
Scot., hic q. 1. 2. 3. — S. Thom., hic q. 1. a. 3; S. 1. q. 2.

^ August. , 83 QQ. q. 51. n. 2. dicit: Quare cum homo
possit particeps esse secundum interiorem hominem , secundum
ipsum ita est ad imaginem, ut nulla natura interposita for-
metur, et ideo nihil sit Deo coniunctius. Et auctor libri de Spi-
ritu et anima , c. 11: Quae (mensj ita facta est ad imaginem
Dei, ut nulla interposita natura ab ipsa veritate formetur.

2 Addit Vat. claritatis gratia talem differentiam , quae ta-
men verba desunt in mss. et ed. t.

3 Vat. contra mss. et ed. I addit autem. Paulo post plures
codd. ut S V X bb omittunt differentia , pro quo ed. 1 habet
distinctio.

* Vat. addit et, quod deest in mss.

5 Auctoritate mss. et ed. I hic et immediate post substitui-
mus quantum in pro quadam. Mox cod. Q post sed addit cum.

S. Bonav. — Tom. I.

^ Ope mss. et ed. 1 expunximus hic a Vat. additum causae.

' Intellige de causa formali extrinseca sive de exemplari,
non de causa formali intrinseca. Cfr. infra d. 8. p. I. a. I.
q. 1. ad 2.

* luxta sententiam communem attributa divina distinguun-
tur in communia ut communia sive communia simpliciler, quae
sunt essentialia , ut esse , vivere , intelligere ; communia ut ap-
propriata , quae sunt illa essentialia, quae nos uni personae
prae alia tribuimus, ut potentiam Patri, sapientiam Filio, bo-
nitatem Spiritui sancto; propria sunt paternitas, flliatio et spi-
ratio.

9 Supplevimus ex plurimis codd. et ed. 1 particulam et,
qua distinctior redditur lectio. Paulo post cod. Z loco vel bene
ponit et.

SENTEMlAiaM LIB. I.

a. 2. cl 3. — S. c. GonU I. c. «3. — B. Albort., hic. a. 2. el ! Gnnd. , S. a. 2i. q. 6. — Durand. , hic p. I q. I.
3: S. p. I. tr. 3. q. 15. m. I. — Pelr. a Tar., hic q. 2. a. 1. Carlli., ct Bici sicut in praec. quaosL
— Hi.harxl. a .Med., hic a. 1. q. I. et a. 2. q. 1. — Henr. |

QU.ESTIO III.

Ctrum /lomo in omiii slatu cognoscat Deum per creaturas.

— Oionvs.

T»'rti() qtiaerilur. ntriiin ro^Miitio Dei per crea-

tunis sit honiinis qnantuin atl OFnnem statnm. Quod

.Krpumeni.i sit homiiiis qiianlnm ad primum statmn, sic osten-

aflirni. pro

>uta inno- ditni'.

c«Dliae. , .

1. Homo m statu innocentiae non co<inoscenat
Deuin facie ad faciem : ergo si co<,'noscel»at Deuin,
cognosceliat i)er elTectum, ergo per vesligium, ergo
per creaturam.

2. Itein. in homine in stitu innocentiae cogni-
lio sensihilis non erat in impedimentuni, sed in
adminicnlum cognitionis intellectivae; sed inlellectiva
cognitio. propter quani factus est honio , est cognitio
Dei : ergo omnis cognitio sensibilis iii primo homine
ordinahatur ad hanc ; sed cognitio Dei per adminicu-
lum sensil)ilinm est cognitio per creaturam : ergo etc.

Itein, qnod sit hominis quantum ad statum
iiem pro beatitudiuis , videtur :

sUtuglonae.

1. Quia Beati cognoscunt creaturam, sed non si-
stunt in illa, sed referunl ad Deum : ergo cogno-
scunt Deum per creaturam.

2. Item , heatiie ' animae laudant Deum per
creaturas ; sed laudare Deuin per creaturas est co-
gnoscere per creaturas: ergo etc.

Sed coNTit.v : quod non sit hominis instiluti,
Arpumenu gic ostenditur.

negat. pro . .

guiu prim... 1. Cognitio per vestigium est cognitio per me-
dium:«sed mens, ut dicit Augnslinus% iinmediate
ah ipsa veritale formatur « : ergo talis cognitio non
convenit hnmanae naturae quantum ad illuin statum ,
nec eliam quantum ad alium.

2. Item, non est rectus ordo, quod propinqnius
perveniat in fmem per medium magis distans; sed
homo in sUitii primo erat proi^intjuior Deo ceteris
aliis ^ creaturis : ergo non conveniehat ei pervenire
in cognitionem Dei per alias creaturas.

Item . quod non sil hominis talis cognitio quan-
•««■ p» tiim ail slatum hmtitudiius, videtnr.

«Utngloriae.

j. Quia cogmtio per vestigmm est cogmtio per
manuduclionem: ergo non est cognitio perfecta, ergo

est ex parte * : ergo non manet in Beatis , quia in
ipsis evacuahitur quod est ex parte.

2. Item , vestigium sive creatura est sicut scala
ad ascendendum vel sicut via ad perveniendum ad
Deum ; sed cnm perventum est ad terminum . non
est iisns viae ulterius^: ergo simililer. cnm hoiiio
sit sursum . non indiget scala : sed cognitio Beatch
ruin immediate est in Deum : ergo non est per
creaturas.

CONCLUSIO.

Deus in creaturis cognosditur a comprehensorihus
perfecte, a viatorihus semiplene ; sed per crea-
turas proprie cognoscitur a viatorihus, aliter
autem ante , aliter post lapsum.

Respondeo : Ad intelligentiam ^ praedictorum no-
tanduin, quod aliud est cognoscere Deum in crea-
tura, aliud per creaturam. Cognoscere Deum in
crealura est cognoscere ipsius praesentiam el influen-
tiam in creatura ". Et hoc quidem est viatorum se-
niiplene , sed comprehensorum perfecte ; unde dicit
Augiistinus in fine lihri de Civitate Dei % quod tnnc
expresse Deus videhitur, qnando Deus erit omnia
in omnihus. Cognoscere autem Deum per creaturam
est elevari a cognitione creaturae ad cognitioneni Dei
quasi per scalam mediam. Et hoc est proprie via-
torum, sicut dicit Bernardus ad Eugenium^

Aliter tamen convenit homini in statii naturae
institutae, et'" naturae lapsae : qnia in statu priino
cognoscebat Deum per creaturam tanquam per spe-
culum clarum; sed post lapsum cognovit tanqnam
per speculum et aenigma , sicut dicit Apostolus
primae ad Corinthios decimo tertio ", propter ohnu-
bilalionem intellectus et peiorationem reruin.

Ad illud ergo quod ohiicitnr de statU' heatitu-
dinis; dicendum. quod, sicut dictum est, beatorum
non esl cognoscere per creaturas , sed potius in

Distinet
notabilit.

CoDcliui'

CoDclutil .

CoDclusi.

Solutioai'

ment. ;

rirm.de &

tu gloria<

' Sola Vai. prncMiiltit nmnrx.

* Vide supra q. 2. nd i. — In (|U(t texlu rod. V post
ipsa nddit primn.

3 Fidc i.iurimorum codd. ut A C T 111 K L N 0 S T U etc.
et ed. I nddidiriMis nliis , et mox post pcrvenire substiluimus
in loco ad.

* Prncfcrimns succinclioreiii lcclioneni mss. e( ed. I lciioni
Vai. , in qun post perfrrtn ndditur rt .« non est cognilio prr-
frcta ei posl parte adiunKil*ir et si est ex parle. Arnuinentum
hoc innitiliir verbis Aposloli I. Cor. 13, 10: Ciim niitem ve-
nerit (]ucid iicrfecliim esi , evnciinbiliir (juod cx pnrle es(.

* .Meiidum Vni. nllerius joco ulleriiis correximiis ex mss.
ct ed. I , sicut et pnulo posl substiluimus sil pro est et sed pro

nnm. — In lioc argumento alluditur ad verba S. Bernard. , V.
de Consid. c. 1 : Sanc liac scala civcs non indigcnt, scd exuies.

" Val. contra mss. inlrHertum.

"^ Codd. L 0 creaturnm. Mox cod. W post quidem addit
cogno.fcere , ed. I autem post esl nddit vialorum el compre-
fiensorum.

" I.ibr. 22. c. 30. n. i : Vacaliimus in aeterniim , videntcs
quia ipse esl Deus , quo pleni erimus , quando ipse erit omnia
in onuiilius. — In (jiio lextu plures mss. ut A 1 T ctc. cum ed. 1
quomodo pro quando.

^ Lilir. V. de Consid. c. I.

"* Cod. X quam \<.)co et.

" Vers. 12.

DIST.

Mir. iMcrs gUAKsr. iv.

crcaturis. Kt rationes, (jiiao vidciitur prolKire con-
trariiun , non prohaiil , scd potiiis, (|iiod coi.^noscatur
ab eis in crcatiiris.

I. Ad illiid (|ii()d ohiiciliir dc stalii iunorenliar ,
K>iuiio arK'. (jiiod nieiis iiiiiiicdiatc ronnatur etc. ; diccnduin, (|Uod
r^nmVe.i- diiplcx cst mcdium , scilicct c/ficicn.s et (li.sponciis.
'"■ De priino medio debet intelli^M (]nod dixit .\u<,Misti-
nus, sed de secundo non ' ; (|uoniaiii Dimis est me-
diuiii enicicns el obiectum ipsius inentis. Illud autem
verbum dicit An^Misliniis contra ]»hil()so])lios, (luornm
opinio erat, ([uod mens non coniun^fiM-etnr priino^
immediate, sed niediante aliqiia intelli<,'entia.

2. .\d illiid i|uo(l ohiicilnr, f|iiod non esl rectiis
ordo: diccndiiiii , (jiiod dii])li(-il(M' |)()tt'st coiisid(M'ari
lioiiio : vcl ciis in sc , vel cxlni. Piiiiio iiiodo non
perviMiit jMM' crcatiiras a se in Dcniii, sc(l imis cxtra
se [ler co!.,Miitionciii ( rcatiiraruiii nicolli^^itur in se et
elevatiir siipra se •*.

Vel dicendiini , ipiod aliai; creatiirae possnnt '^''» »«''"•''•
considerari ut res, vel ut si^Mia. /'/m/o iiiodo siint
infiMiorcs liomine, secundo modo siint mcdia in de-
veniendo sive in via, non in termino, rpiia illae non
perveniiint, sed [ler illas pervenit lionio ad Deiim,
illis [)()st se relictis.

S C H 0 L 1 0 N.

I. Qiioad (listinctioncm inter cognosccrc Dcum in crcatura
H per creaturam, (juao liabctur iu corp., clV. 111. Scnl. d. '.W.
a. 2. ([. I. ad 5; Itiricrar. nicntis, c. I. Coiisenliunl Pclr. a
Tar. , Jiic q. 4 ; Kichard. a Med., hic a. 2. q. .3. — itcm vcrha
in finc corp. occurrentia : « proptcr olinubilatioiiem intellectus
et peiorationem rerum » approbantur et amplius explicantur
a S. Thom., S. I. q. 94. a. I. ad 3. et ab .\lcx. Ilal., S. p. I.
q. 2. m. 2. a. 4.

Dc dupiici mcdio, scil. enicicnte ct disponente (in solut. ad 2.),
clarius mcntem suam expiicat Scraphicus II. Scnt. d. 3. p. II.
a. 2. q. 2. ad 6. his verbis : « Augustinus vult, quod inter men-
tem et Deum non cadit medium , scil. in ratione causae cfTi-
cientis vcl influentis, cadit tamen medium manuductionis, quod
tamen non habet rationem medii proprie , quia magis subservit
potentiae cognosccnti, (}uam praesit » . Plura de triplici medio
Deum vidcndi invenies II. Sent. d. 23. a. 2. q. 3. ad 7. Con-
cordant S. Thom., S. q. 94. a. I . ad 3. et Alex. Ilal. , S. p. I.
q. 2. m. 3. a. I . ad 3.

II. Quoad ordinem argumentorum ct solutioncm nolandum,
((uod S. Doctor hic non lcnet consuetum modum , (|uia pro
lri[)Iici statu ctiam trif^lcx rcsj)onsio datur, ita ut nonriulla ar-
gumcnta rcspcclu unius status sint vcra , rcspcctu aliorum
falsa. .\rgumciita prima anirmativa recte probarit illam con-
clusioncm, (juod homo in statu innoccnliae cognovit Deum pcr
cr'eaturas; duo argg. secjucntia ab ij)so S. Doctore in solut.
prima (juoad beatos icprobantur; item argg. I. ct 2. sub Contra
in solutione ultima relelluntur. Duo ver-o ultima vera sunt quoad
beatos.

III. De tota quaestione: Alex. Hal. , S. p. I. q. 2. m. 2. a.

4. et m. 3. a. I. et p. II. ij. 92. m. 2. a. I. ct 2. — S. Thom.,

5. 1. q. 1 2. a. II. et q. 94. a. t . — B. Albcrl., hic. a. 1 3. — Pclr.
a Tar., hic q. 3. a. 2. — Richard. a Mcd., hic a. 2. q. 3. (de
beatis); II. Sent. d. 23 a. 2. q. I. (de statu innoccntiac) ; ibid.
d. 24. a. 3. q. 5. (dc praesenti statu). — .'Egid. 15., hic 2. jirinc.
q. ult.

QUAESTIO IV.

Utrum trinitas personarum cum unitale essentiae naturaliter per creaturas cognosci possit.

Quarto et ultimo quaeritur, quid sit de Deo
cognoscibile per creaturas. Et dicit Apostolus \ quod
sempiterna virtus et diuinitas. Et quaeritur, utrum
per creaturas possit cognosci personarum pluralitas.
Et videtur quod sic.

1. Quia philosophi non habuerunt cognitionem de
id opposi- Deo nisi per creaturas , et cognoverunt Trinitatem :

ergo etc. Minor patet per Augustinum de Civitate
Dei ^ : « Philosophi tripartitam dicunt esse philoso-
phiam » , in qua est cognitio Trinitatis.

2. Item , magi defecerunt in tertio signo , Exodi
octavo " ; et exponitur , quod defecerunt in cogni-
tione tertiae personae : aut ergo quantum ad propria
aut quantum ad appropriata. Non quantum ad ap-

1 Ita cod. F; Vat. autem, transpositis vcrbis disponens et
efficiens, consequenter habet De primo medio non debet intel-
ligi quod dicit Augustinus , sed de secundo, quoniam. Praefe-
rimus lectionem cod. F, quia ceteri codd. et cdd. 2, 3, 6 cum
ipso F legunt De primo medio debet... de secundo non, licet
cum Vat. in transpositione verborum disponens et efficiens con-
veniant; sed in lectione codd. sensus est falsus, uti tum ex sub-
nexis tum ex aliis locis S. Doctoi-is in Scholio citatis colligitur.

2 Supple : j)rincipio. — Vat., rcfragantibus mss. et ed. I,
aeternae ceritati pro primo.

3 Sensus est: homo consideratus ut ens in se , i. e. sub-
stantia , immcdiate refei'tur ad Dcum eiusquc cognitionem ,
quia , ut in praeccdentis obicctionis solutione et sujjr-a q. 2. ad
4. dictum est, intcr substantiam animae et Deum nullum cadit
medium. Homo considei"atus ut eus extra se , i. e. res exle-
riores per-cipiens , recolligitur in se , i. c. r-es extcriores per-
cipiendo trahit ipsas intra se et ad reflexionem excitatur, et

per mentales suas operationes tum respectu sui tum rcspectu
rerum exteriorum cognitarum elevatur supra se i. e. ad Dei
cognitionem.

' Rom. I, 20.

5 Libi". XI. c. 25: Hinc philosophi sapientiae disciplinam
tripartitam esse voluerunt. — Ex cod. U adiungimus glosscma
dicia Augustini exponens : cui Jiaec sunt adscribenda , nisi crea-
tori omninm creaturarum , datori intelligentiae , amorum in-
spiratori (e\ August. loc. cit.)? Unde vult dicere , quod naturalis
phifosophia est de his quae pertinent ad conditionem naturae;
rationalis de his quae pertinent ad rationem et iutelligentiam ;
moralis de his quae pertinent ad amorem. Ideo naturalLs
adscribitur auctori Patri, rationalis sapimtiac Fiiio, moralis
amori seu bonitati Spiritus sancti.

6 Vers. 18. Expositionem huius loci vide apud Lyranum
et Magistrum, hic in fine c. 2. .

SENTKNTlAHr.M I.IH. I.

propriaUi. quia Ixmilas maxiiiie nobis relncet in
cre.itura : ergo (]uantuiii ad jiropiia : ergo saltem
duas {x^rsonas cognovernnt.

:l Iteni . Uoc idem ' videtur per rationem :
quia v»'sli^Muni. cuiu dicat distinctionein. est ratio
copnoscendi Ueuin distinctive sive in dislinctione ;
.<^'d non est in Deo nisi dislinctio personaruin : ergo
pcr vfstigiuin poluerunt cognoscere distinclionem
I^rsonaruiii.

4. Item, per imaginein est cognitio Trinitatis
quaiituiii ad ordinem, distinctionem et aeqnalita-
tein : sed cognitio per Imaginem est cognitio per
creatnrain : ergo per creaturam potuernnt cognoscere
Trinitatem.

0. Item. difficilior est cognitio proprietatum oc-
cnltarum creatnrae quam cognitio pluralitalis perso-
nanim. (juia illa non capitur nisi a magiiis et sul>
tililius. haec autein capitur etiam* a rudibus et
insipientibus: ergo si poluerunt per proprielates
creaturarum visibiles pervenire ad invisibiles, multo
fortius ad cognoscendum , personas esse plures. Et
hoc est quod dicitur Sapienliae decimo tertio^: Si
enim tantum potuenint scire , nt possent saeculum
aestimare, quomodo huius Dominum non facilius
invenerunt?

Contra: i. Cognitio Trinitatis est cognitio fidei ;
FuDdamenta sed cognilio fidei est ^ de his quae sunt supra ratio-
nem; et quae sunt supra rationem non possunt
cognosci per creaturas: ergo etc.

•2. Itein , non est nisi duobus modis ^ de Deo co-
gnoscere per creaturam, aut alTirmando quod est in
creatura vel siniile, aut removendo; sed Trinitas non
cognoscitur per remotionem, sed per positionem ;
sed in nulla creatura invenitnr pluralitas supposito-
rum cuin unitale essentiae : ergo etc.

3. llem, lex scripta est super" legem naturae, sive
liber sacrae Scripturae super librum inundanae crea-
lurae ; sed millus fide carens per sacram Scripturam
venit in cognitionem pluralitatis personarum : ergo
mullo niinus per liljrum mundanae creaturae.

c 0 N c L u s 1 0.

Trinitas personarum non est cognoscibilis per
creaturas, sed tanlum trinitasappropriatorum,
scilicet unitas , veritas , honitas.

Respondeo : Dicendum , quod pluralitas perso-
narum cum unitate essentiae est proprium divinae
naturae solius, cuius simile nec reperitnr in crea-
tura nec potest reperiri nec rationabiliter cogitari :
ideo nullo modo trinitas personarnm est cognoscibilis
per creaturam , rationabiliter ascendendo a creatura
in' Deum. Sed licet non habeat omnino simile,ha-
bet tamen aliquo modo quod crcditur simile in crea-
tura. Unde dico, quod philosoplii nunquam per ra-
tionem cognoverunt personarum trinitatem nec etiam *
pluralitatem , nisi haberent aliquem habitum fidei,
sicut habent aliqui haeretici ; unde quae dixerunt, aut
locuti sunt non intelligentes, aut fidei radio illustrati.

Est alia trinitas appropriatorum , scilicet unita-
tis, veritatis et bonilatis^, et hanc cognoverunt, quia
habet simile.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod per tri-
parlitam philosophiam cognoverunt philosophi Trini-
tatem; dicendum, quod verum est, quod per illud
et per alia venerunt in '" cognitionem appropriato-
rum, credentes vero in cognitionem utriusque tri-
nitatis.

2. Ad illud quod obiicitur de tertio signo, di-
citur et bene , quia sapientes ideo dicuntur defecisse
iii tertio signo , quia defecerunt in cognitione eflectus
potissimi '^ bonitalis, scilicet redemptionis.

3. Ad aliud dicendum., quod vestigium dicit
distinctionem proprietalum essentialium , et huic re-
spondet trinitas appropriatorum, non propriorum sive
personarum.

4. Ad illud quod obiicitur de imagine, dicen-
dum, quod est cognoscere animam secundum id
quod est ; et cognitio ista est rationis ; vel secun-
dum '* quod imago ; et cognitio ista est solius fidei.

Concluii:

Concluiii

Solutio 0
po&itoru

> V;it., r(>lnftiiniibus mss. et sex primis edd., omittit idem,
pro (luo cod. Z habct ipstim.

5 F.ivcnlil)iis mss. et ed. I , nddidimus etiam , qiiod Vat.
miniis bcnc omittit. Mox cod. H post ai adiungil philosophi ,
ac. phirirni codd. nl ArCilllKSTV clc. post creoturarutn
nddunt rerum, in qun kHli(>\w crealurarum fnlso positum cst
loco rrratarum.

' Vcrs. 9, ubi V;ii. posl scire \wn\i quod pot^rant sa/^cu-
lum memurarp , (/uomodo.

* td. I liic rcpctit cognitio. — Dc boc argumcnlo cfr.
Dionys. , dc I)iv. Nom. c. 1. '.;. 2.

* Cod. K satis bene adiimgit aliquid, cod. X Dcum ponit
loco A- Deo. Mcx piurimi codd. u( ACFGHILOSTUX elc
rel simile lel renun endo , pro quo Vnt. aut simile aut remo-
irndo; ■M'i\\i'\m\w codd. (|uond iirimam pnrtcm pon(M)do vel
simile, et Vat. qiioad scciindam retinendo aut removewlo , \\\n;\
in linc lcctionc mcmbrn divisionis ct Mibdivisionis clnrius cxlii-
benliir. (jrxl. V omillil lel et ed. I loco vel ponit ut antc si-

mile. — l)c hoc argiimento vidc Dionys., de Caeiest. Hierarch.
c. 2.

<> Plurcs codd. ut B S bb et ed. I hic el paulo post supra.

^ Kd. ! ad. Cod. H pniilo post loco qmd habct et ac cod.
T cernitur \wo creditur.

* Desidcrntiir in Vnt. etiam , qiiod (nmcn in mss. c( cd. I
bnbctur. Paulo post Vnt. unde qui dia-enmt lianc Trinitotem
aut ; omnes codd. cum ed. I in co convcniunl, (piod oniittant
hanc Trinitatem , disscntiunt tamcn intcr se , qiiod nlii cum
Vat. babcnnt qui di,rerunt , cod. I q)ii hoc di.Terunt , alii ut
0 T ctc. quae di^rerunt, quos scqiiimur ; ed. 1 tandcm iegit qui
aliquid inde diTerunt.

^ Vn(. prncicr fldcm mss. ct cd. I ininus apte verita-S,
unitas et bonitas cl pniilo post habent.

"> Vat. contra mss. et cd. \ ad.

" Vnt., obnilcnlibus mss. et ed. 1, miniis hcne potissima^.
Mox cod. 0 aiitc redemptionis ))racmi((it incarnationis et.

'* Vnt. contra i^lurimos codd. minus bene addit id.

DIST. III. DriM\.

5. A(l illnd qiiod uUiino ' oltiicitnr, qnod dilli-
rilins cst (•ognoscere iniMidnni; diccndniii, (iiiod islnd
inlclli^Mtnr, sn|)i)()sito diviiio adiiiiiiicnlo ; siiii|tlicilt'r
antcin NuiikmuIo ralsnin cst. (atins cniin disiMtncivlnr
lionu) ad lidein, (luain acquireret ' co^Miitionein iiliilo-

sopliiae. lnl(dl«'ctns tanifn nostcr |)lns potf^st in co<<ni-
lioncin rcniin iiiniidanarnni ipiaiii Triiiitatis; ipiia illa
t'sl siipra ralioiicin, cl conlrarinm ciiis vidct iii scnsn ;
(;l idco indi^,'cl nova elcvationc , nljtoli; c(j;^nilionc
per inrnsioneni.

SCIIOLION.

i. (^iioiul propositionoiii iii {•orp. , qu.ie ndiibiiit liacrtMicis
aliqiifm li;il)itiiin lidci , soioiuhim , (luocl diipltw tiisliii^,Miitiii'
lialiitiis (idci , scil. inliisus ct acquisitiis , ct liic cst oidinis na-
Uiralis. ActiuisiUiin habiliim vcl ipsi hacictici foimalcs haberc
po,ssiiiit.

ilcctc (liciUir in solut. atl i , tiuod cot;iiitit) imagiiiis sit
solius fldci. Imago cnim, in quantum imago, dicit respcctum ad
id cuius cst imago. Nulkis autem respectus potest cognosci nisi
cognito utioquc extrcmo. Licct igilur cognoscatur fundamcntum

rclatioiiis in nnimu , i. e. imago 7«rt/n7V///^'r intcllccta , tiiinen
iioii cognoscitiir fonnalitev iit iviiKjo , (iiiaindiu altcr U'rminus
iclatioiiis non cognoscitur, iicmpc trcs pcrsonat! divinac.

il. S. IJonav., lJrcvilo(|. p. I. c. 2. — Alcx. lial., S. p. I. q.
2. m. 1. a. 3. — Scot., Qiiodlib. (|. I i. — S. Thom., Iiic. ([. I.
a. 4; S. i. q. 32. a. I. — B. Albcrt., hic a. 18; S. p. i. tr. 3.
i|. 13. m. 3. — IH'tr. a Tar. , hic. (|. 2. a. 2. — Hicliard. a
\l(>d. , hic a. 2. (|. 2. — .Kgid. U. , liic I. piinc. q. 4. — Hciir.
Gand., S. a. 22. (}. i. n. 2o. — Dionys. (larth., hic (|. i.

DUB1.\ CIRC.V LITTERAM MUUSTRl.

■I

DUB. 1.

In parte ista sunt dubitationes circa litteram de
rationibus illis, qnas ponit Magister qiiantum ad ra-
tioneni probandi et vim ^ inferendi , quia videntur
omnes vel non valere vel dubium supponere.

Priina namque ratio talisest*. Qui potest quod
Ratio «. nulla creatura potest, est supra omnem creaturam;
sed qui fecit mundum istum , fecit quod nuUa
potest creatura: ergo non est creatura, sed super
omnem creaturam. Et incipit haec ratio ibi : Nam si-
ciU ait Ambrosius , ut Deus etc. In ista ratione vi-
detur supponi duplex ^ dubium , videlicet quod mun-
dus iste sit factus, et quod creatura ipsum non
possit facere , quorum utrumque est valde dubium.

Secunda ratio est haec ^ Qui fecit corporalia et
«atio 2. spiritus mutabiles, est super omnia corporalia et mu-
tabilia : ergo est spirituale et immulabile. Hic simi-
liter videtur supponi dubium, quod Dens fecerit spi-
ritus. Et iterum, non sequitur ex hoc, quodsi fecit
mutabilia, quod^ sit immutabilis, immo potius vi-
detur sequi oppositum, scilicet quod sit mutabilis.

Tertia ratio haec est. Qui fecit bona et meliora ,
ftatio 3. est optimus; sed Deus fecit corporalia, quae sunt

1 Ope mss. substituimus ultimo pro ulterius et immediate
post adiunximus quod.

' Cod. Y quam ad acquirendam; lcctio haud spernenda.

3 Aliqui codd. ut X Y pro vim minus bene verum, codd.
G 1 inde. Mox ex mss. et ed. I post omnes supplevimus vel.

* Vat., contradicentibus mss. et cd. 1 , omiltit namque et
talis est. Paulo infra post nulla bis fide textus Magistri expun-
ximus aiia, utpote distorquens sensum, licet primo loco etiam
in mss. et ed. 1 inveniatur. Dcinde verba Et incipit usque ad
Deus desunt in Vat., sed exstant in mss. et ed. I.

5 Ex plurimis mss. et ed. 1 substituimus dnplex loco rftt-
pliciter, quod Vat. minus bene habet. Cod. I supponere, sup-
ple: Magister.

s Vat. hic et deinceps post ratio omittit est haec; item,
refragantibus mss. et ed. I , mox post mutabilia legit Deus
est huiusmodi: ergo Deus est spirituale immutabile.

■^ Vat. praeter fidem mss. et ed. I quod , quia fecit mu-
tabilia, ideo sit.

bona, et spiritualia, quae sunt meliora: ergo Deus est
optimus. llaec similiter ratio videtiir nullam habere
apparentiam, quia tunc similiter quilibet artifex, qui
facit bona et meliora, esset* optimus, qnod fal-
sum est.

Quarta ratio liaec est. Qui fecit pulcra et pul- '^^''° *•
criora, est ipsa pulcritudo sive species, et hoc est
speciosissimum; sed videmus, corporalia esse speciosa,
et spiritualia esse speciosiora ^ : ergo qui fecit haec,
est speciosissimus. Similiter videtur, quod nec ratio
praedicta valeat propter praedictam instantiam.

Item quaeritur de dilTerenlia istarum rationum, ^ne^entia^^
et qnomodo distinguuntur. Si dicas , sicut dicunt «"""»•
aliqui, quod sunt quatuor penes quatuor genera
causarum, hoc nihil esl, quia genus causae materia-
lis non cadit in Deo. Si dicas, quod penes modos co-
gnoscendi; contra: non sunt nisi tres, scilicet in
ratione causae , ablationis et excellentiae '°.

Respondeo: Dicendnm, quod omnes istae ratio-
nes adhoc", ut probent et inferant, supponunt ali-
quod certum. Prima enim ratio supponit, quod pro- supposiuo

, . .,.,., . . . in rationel.

ductio rei de mhilo non potest esse nisi a potentia
infmita. Hoc supposito, cum certum sit, nuUam crea-
luram habere potentiam infinitam *^ sequitur, quod

8 Vat. est, sed obstant mss. et ed. I. Paulo ante cod. I
fecit pro facit.

9 Ita codd. cum edd. 1 , 2 , 3 , scd Vat. : Sed Di us fecit
pulcra sive speciosa quia corporalia, et speciosiora quia spi-
i-itualia ; et paulo infra contra mss. et cd. I videtur ratio ista
iion xalcre.

' ' Dionys., de Div, Nom. c. 7. §. 3 : Via et ordine pro viribus
ascendimus in ablatione et in superlatione omnium et in omnium
causa. Cfr. Aiex. Hal. , S. p. I. q. 48. m. 2. a. I. — S. Thom., I.
Sent. d. 3. p. I. divisio texlus. — Vat. hic addit: Ad olnectiones
rontra quatuor rationes iam dictas respondetur , quod deest
in mss. et ed. I.

11 Restituimus ex mss. et cd. I vcrba ad hoc. Immcdiate
>)OSt codd. E Y quod loco ut, ac paulo infra plures codd. ut 1
11 aa bb ff tertium pro cerlum.

12 Aristot., Vlil. Phys. text. 79. (c. ult.) iuxta ed. Venel.
1489: Non crgo finiti est potentia inflnita. Forte cod. X hanc
propositionem intendit, licel falso alleget libr. IV. Phys. — .Mox

SENTi: NTl.UU M LIB. I.

mbur^^^^causis; el ideo oiiiiie luutahile reducitiir ad iiiiiuuta-
liile, quia iii iiiutahili iiou est st^itus in ^'eiiere effi-
cientis uisi iu iiioveute nou iiioto: oiune eniin quod
movetur. al> alio movetur '. Similiter honum et melius
reducuiitur ;id optimum. (luia non est status in ge-
nere finis nisi in optimo. Similiter pulcrum et pul-
crius ad pulclierrimum, (}uia non esl status in ge-
nere sjieciei et formae , nisi iii eo quod est ipsa
species |>er essentiaiu.

Ad illiid qiiod quaeritur de distinctioue rationum,

Quonirtdodi-ex diclis iam patet responsio. Non enim possunt di-

stinkTUUDtur. . .

slmgiii penes genus causarum tantum, nec penes
modos cognoscendi tantum , sed penes utrumque ^
lYima eniin ratio sumitur secundum rationein cau-
sae ; aliae siimuntur penes rationein causae et excel-
lentiae, quia considerant ordinem et distinguuntur
secuiidum ordinem in triplici genere causae^ eflicien-
tis sive moventis, finientis et exemplaris.

Dlb. U.

Item quaeritur de hoc quod postea dicit Magi-
ster, quod ex perpetuitate inlelligitur Comlitor ae-
ternm. Niliil enim valet: effectus est perpetuus^ ergo
efficiens est aeternus.

Item quaeritur similiter*' de hoc quod dicit: Ex
maqmtudine ornnipoten.s. Nihil enim valet: fecit
magna, ergo est omnipolens vel potest f;)cere omnia.

Hkspondeo: .Vd Ikx' dicunt aliqui, quod tantum

soiutio 1. esl quaedam persuasio per signum, non necessaria

argumentatio. Uicunt enim, quod omnipotentia et ae-

ternitas , cum sint infiniUie, non possunt suiricitMiter
prohari per creaturas, quae sunt finitae '. — .Uiter
lamen potest dici . qiiod quamvis iion sequalur iu
quolihet elliciente, tamen necessiirio se^piitur in efli-
ciente sive perpetuanle primo. Iinpossiliile enim est ,
quod creatura liaheat esse et nKignum esse " et hoc
totum ah ;ili(iu(), qui non possit intotuiu; et qua
ratione in hoc totum, et in quodlihet. Similiter, si
est primum perpetu;ins, est omnino in actu et nihil iu
polentia ; et si hoc , cum possit facere durare aliud
in infinituiu, ipsum est actu infinitum duratione: ergo
aeternum.

Dl B. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Omnia qua£
artc divina condita ® sunt, unitatem quandam in
se ostendunt et speciem et ordinem. Videtur enim
primo dicere f;dsum, quia si hoc, cum haec tria
condila sint, tunc h;il)eiit unitatem, speciem et or-
dinem, et sic de aliis: ergo si est stare, tunc ali-
qua condita sunt , quae haec non hahent '°.

Item videtur male enumerare, quia Auguslinus'*
ponit ista tria: modum, speciem el ordinem, et
haec alia: unitatem, veritatem et bonitatem. Quae-
ritur ergo de diversis modis enumerandi, unde
veniant.

Hkspondeo: Ad hoc dicunt aliqui, quod hoc in-
telligitiir de creaturis perfectis, vel si de omnihus '^
tunc illa tria nou dicunt conditiones in re creata, sed
in exemplari increato. — Potest tamen dici, quod
in primis intenlionihus et generalihus '* est reflexio
et ideo status, nec est ultra procedendum.

Ad illud quod quaeritur de enumeratione illo
rum trium, quod non videtur conveniens; dicendum
quod res creata habet tripliciter considerari : aut in

Solulio :

Solvitor
pliciter.

Tres
(■(msiden
oreaturai

jKxi mhilo co(t. K lcgit non potest esse nisi a potenUu infinita,
et qnod sit actus eius quod esl super naturam et super omnem
creaturam ; deindc omitlit cctcra iisquc ad In atiis.

' Vat. contra niss. ct cd. I quae. Padlo infia cd. ! primo
1)1(1 propriu.

» .\risiol. , \ll. Piiys. lcxt. I. ct 3. — Mox cod. U post
quia addii in bono ct paulo infra cod. Y post pulcrius adiim-
git reducuntur.

3 Fidc niss. ct cd. I siihslitiiimiis utrumque loco utroque
ot imincdiatc post loco autem posnimus enim.

* Vat. Iii(; addit ut , scd olistant mss. cum cdd. 1, 2, .3,
4, 5. — Pliira dc liis arfjrumcntis vidc iiifra d. 8. p. 1. a. 1.
(|. 2. cl llcxacm. .N'rm. '>. ct 10.

^ lloc csl, iiiii liccl hahcal inilium, non lamcn li.ilici II-
nciii. — Val. abs(pic aiicloril.iic mss. ct cd. I omitlcndo vcrba
.\ihil enim ralet, oliicciidiicm iUi jiroponit; Effectus non est
perpetuus: cryo neqiie ((fuieus est afternus ; scd minus ad
rcm , iit licpict cx rcsponsionc S. Docloris ad oljicctioncm.

<• Hcsliliiimiis cx mss. ci cd. I \cil»iiiii similif^'r.

' llanc s^>nlcntiam dcfcndil Scdl., I. Scnt. d. 2. (|. .J. n. 0.
ct d. 42. (|. Miuc.. cl Qiiodlil). (|. 7.

" l>cpra\at;im lcclioncm Val. hahcal ila maijnuni csse
et ita dispdsitum , el hoc cmciid.ix iniiis c\ mss. cl cd. I.

" Plurcs codd. oiiiilliiiil dirina , omncs autcm liahcnt con-
dila conlra Vat., (juac poiiit facl/i.

^o Pcrturbata lcctio Vat. fahum , quod quae condita sunt
sive facta, habeant ista tna, scilicet unit/item, speciem et or-
dinem : quia atiqun condila sunt quae haec non habent , sicut
diabolus et reprobi caslitralur opc codd. ct cd. I, (pii <pioad
substanliam lcclionis iii Icxluin rcccplac con.scntiunt, licct (pioad
accidcntJilia divcrfjantur, sic cod. \ quia simil itcr loco quia si
hoc , cod. 0 post co/w//^f .f«H/ satis bcnc addit /w^^c,- codd. I K.
ergo pro tunc , cod. M tunc luiberent loco tunc habent.

" Libr. dc Naiura boni , c. .3 : llacc er{?o tria : modus, spe-
(•i(>s , ordo taiKjuam gcneralia bona sunt in rebus a Dco factis
sive in spirilii, sivo in corporc. Similia liabct V. dc Civ. Dci,
c. II. Dc unitate , veritate et bonilale xidc libr. dc Vcra Hclig.
c. II, 36. ct 5.^. — Opc mss. cl cd. I subsiituimus ponit pro
cnumerat ac paulo infra posl ceritatem sup|)levimus et.

•' Codd. V W hic addiint et.

" Hoc csl, in Iransccndcntalibus rationibus Mn/^ito, veri-
tatis et bonitatis una(iiiac(pi(> polcsl tlc sc ct aliis pracdicari,
\. \^. vcriUis cst \era, una ct bona; in aliis autem rationibus
si*u foiiiiis liacc rcdcxio proprie mm admitlitur; sic impropric
di( ilur albcdo csl alba. Cfr. infra d. 17. p. I. q. 2. ad ulL —
Dinicullas a Scr;ii)liico hic proposita t^injjitur ct infra d. 33.
(1. i. ;i(l. I. ct 2. Cfr. cl .Mcx. Ilal., S. p. I. i\. 1«. m. I. ad I.
cl p. II. (1. 7. m. 2. ad 6. — B. Alb(>rt., hic a. 15. — Hichard.
:i Mcd. , liic circa lit. ct d. 33. a. 3. q. 2.

DIST.

w I. niiu\.

•^tassiKna-
^iieii tii-
iitis iii
datis.

se, ;ml iii (■oinpnratioiH' .ul ;ili;ts crfatunis. aul iu
c<)in[t;u';iti()iu' ;i(l (';uis;ini i)riiii;iiu. VA scciiikIiiiu Iios
oiiincs iitodos coutiii^Mt iciuTirc triuit;it('iu (lii|ilicit('r.

Si cuiiu cousidcrctiir (iii;iutiuu iu sc vcl (iiMutiiin
;i(l sc, hoc cst, aiit (in;iiitiiiu ;ul .subslauliam princi-
pionim; et sic cst ill;i triuit;is: m:itcria, roriu;i , coin-
positio, ([uac pouitur iu liliro dc Hc{^mi1;i lidci '; ;uit
(iu;intum ;i(l habitadincs ; ct sic cst ill;i, Sapiciiti;ic
iindcciino ': Omnia in niinwro , poni/crc rl mv.imira
disposuisti. In numero cniiu iutclli^Mtiir priiicipioriiin
distinclio , in ;>om/(?/7' propria ipsoruin iucliu;itio, iii
m,emura eoruin ^ ad iuviccin proportio.

Itein , si cousidcrctnr uu;i crc;itura in compa-
ralione ad alia.s creatura.^i , hoc potest esse * ;uil
in (iu;uitiiiu ;igit ;ictionc naturali ; et sic suinitur illa
Irinitas Diouysii ^ .mb.slantia , virius ei operatio ;
aut iu qu;iutnin agit actione spirituali; et sic ilhi
Augnstini, de octoginta tribus Quaestioitibus", « quo
constat , quo congruit , quo discernitur » , et ulti-
inuin relertur ad ;uiiin;uu.

Si ;iutein considcrcutnr ^ in comparatione ad
Deum , hoc potest esse duplicitnr: aut in qnantum
referuntur tantnni; ct sic est illa, modiis , .species
et ordo ; aut in quautum referuntur et assimilan-
lur ; et sic est illa , unitas , vey-itas et * bonitas.

Quoniam ergo vestigium attenditur in compara-
tione ad Deum proprie , ideo in his ultimis conditio-
nibus proprie accipitur vestigium. Et quia inagna est
inter istas comparationes convenientia , ideo Magisler
miscet haec ad invicem propter multam convenieutiam
et correspondentiam ' ; quia unitas respondet modo ,
qui respicit Deuin ut causam efficientem ; veritas

spcrici, (\n:w. rcspicit ipsuiu nt c\cmpl;ir; bonilas
ordini , (|iii '" rcspicil Dciim iit liiicm.

Di I!. IV.

Itciii (iii;icritur d(! Iioc (piod ;q»pro])riat verit;itcm
ImUo diccns: Pcrfecti.ssinia pulrritudi) irdrlliffitur
Fiiius, .scilicel verilas Palris. Scd (•oiilra Aiigiisti-
uiis in Solihxiiiio ": « Vcrit;iS est id (piod est » ; sed
eiis niilli pcrsoii;ic ^ippropri^itiir: crgo iicc vcritas.

Itcin vidctur inale ;ippropriare ordinrm Spiritui
sancto, (iui;i iii pnicccdcuti c;ipiliilo dicit, (piod cx
ordinc intclligitnr s;ipiciis '' ; scd .sapientia ;ij)pro|)ii;i-
tur rilio: ergo et ordo.

Ukspondko: Dic(!n(luiu, qiiod verit;is potcsl du-
pliciter considerari, sicut el '' color. Nam uno niodo
color cousidcratur secundum id in quo est; et sic
definitur in libro dc Scnsii et sensato '^ : « Color est
extremitas perspicui in corpore termin;ito». Alio
modo in comparatione ad visum, quem movet; et
sic defmitur in libro deAniina'"^: « Color est moti-
vum visus secundum actum lucidi».

Similiter veritas potest considerari in compa- i^efinitionf

^ ^ venlalis.

ratione ad id in quo est ; et sic verum est "' id quod
est; alio modo per comparationcm ad inleUectum ,
quem movet; et sic veritas, ut dicit Philosophus in
secundo Metaphysicae '^, « est fmis intelligcnti;ie spe-
culativae » . Secundum primum modum dicit Ansel-
mus'*: « Veritas Patris est essenlia Patris». Quan-
tum ad secundum modum dicit Hilarius ^^ , quod
« veritas est declarativum esse » . Et quoniam Filius '^'^
procedit ut Verbum, cui appropriatur ratio decla-

1 Alanus ab Insuiis , de Arte seu Articulis catholicae fidei ,
a. 24 : Matoria et forma earumque compago tria prorsus di-
versa sunt. — Vat. contra mss. et ed. 1 minus convenienter
ponuntur. Cod. V compositum loco compositio.

* Vers. 21. — Paulo ante posl habitudines Vat., contradi-
centibus mss. et ed. I , omittit et.

3 Cod. W propria eorum.

* Cod. X adiungit dapliciter.

5 De Caoiest. Hierarch. c. 1 1 : In tria dividuntur secundum
se supermundana ratione omnes divini intellectus : in essentiam
«t virtutem et operationem.

® Quaest. 18 : Aliud est quo constat, aiiud quo discernitur,
aliud quo congruit. — In quo textu muiti mss. cum sex primis
edd. loco quo habent quod , sed inepte. Cod. X glossando :
qttod constat ex svis principiis, quod congruit in ordine cum
-creaturis aliis, quod discernitur ab aliis creaturis per ralionem
imaginis.

"^ Supple : creaturae.

* Ex codd. supplevimus et.

^ Vat. praeter fidem mss. respondentiam.

^** Mendum Vat. qnue correximus ex mss. — Quamvis in pro-
positione principali , quod scil. in omni creatura sit vestigium
Trinitatis , omnes scholastici conveniant , tamen in enumera-
tione et explicatione partium huius vestigii est aiiqua inter ipsos

differentia, ut videre ITcet apud Dionys. Carth., iiic q. 4. Cfr. et
B. Albert., S. I. tract. 3. q. 1 5. m. 2. et hic a. 1 3. seqq. ; ac S.
Thom. , hic q. 2 a. 3 ; et S. I. q. 45. a. 7. ac q. 93. a. 6.

11 Libr. II. c. 5 : Verum mihi videtur esse id quod cst.

12 Cod. VX cum edd. 2, 3 sapientia, sed contra textum
Magistri.

13 Rcstituimus ex mss. cum ed. 1 indebite omissam parti-
culam et.

i^ Cap. 3 : Quare coior utique erit perspicui extremitas in
determinato corpore (ed. Venet. 1489).

15 Libr. II. de Anima , text. 67. (c. 7.) : Omnis enim color
movens est eius quod secundum actum diaphani (ed. Venet. 1 489).

16 Vat. praeter fidem mss. et ed. I hic minus apte addit:
quod dicit Avgtistinus : Veritas est id.

i^ Text. 3 , secundum ed. Venet. 1 489 : Finis enim scien-
tiae spcculativae est veritas.

18 Verba citata videntur esse desumta ex Monolog. c. 46 ,
ubi ostendit, quod Filius sit veritas et ipsa essentia pateinae
substantiae.

19 Coliigitur ex V. de Trin. n. 3. seq. , ubi exponit , quod
« veritas ex natura et ex virtute est » , sive ut paulo infra ha-
betur , quod « naturae virtus praestat veritatem » .

20 Fide plurimorum codd. et ed. 1 expunximus est qui, quod
Vat. hic addil.

SENTKNTlMir.M LIB. I.

randi. ideo ei appropriatur ratio exeinplaris et per i qiiod est ordo reriim in iiniverso ; et hic appropria-

conseqnens ratio veritatis. quantuin ad secundum i tur s^ipientiae; et est ordo rerum in fmem; et hic

nKKluin veritatis: ipse aulem accipit primo mo(io'. | appropriatur bonitati; et sic patet, quod non est

Ad iUud quod oliiiritur de ordine , dicendum, j contrarietas.

COMMEXTARIUS IX DISTIXCTIONEM III.

Pars. II.

De cognitione Dei per similitudines propinquas sive per iniaginem.

Sunc vero ad eam iam perveniamus disputationem.

TEXTLM MAGISTRI VIDE SUPRA P. 63 ET DIVISIONEM EIUSDEM P. 66.

TR.\CTATIO QUAESTIONUM.
ARTICULUS I.

De prinia assignatione imaghm.

Consequenter ad inlelligentiam islius partis se-
cundae praesentis distinctionis, cuius divisio posita
est supra *, quantum ad primam assignationem imagi-
nis. quae est per memoriam, intelhgenliam el vo-
lunlatem, tria quaeruiilur.

Primum est, utrum in his tribus attendatur ratio

imaginis.
Secundum est de comparatione istarum ad obiectum.
Tertium est de comparatione earuin ad animam vel

subiectum.

QU.ESTIO I.
Utrum ratio imaginis attendatur in memoria, intelligentia et voluntate.

Quod autem in omnibus simul sit, videtur.

1. Ad rationem enim imaginis requiritur expressa
Fnndamenu.conformatio iii distinctioue ; sed distinctio in divinis

atlenditur quaiitum ad tres personas : ergo maxime ^
in imagine creata attenditur quantum ad tres po-
tenlias.

2. Itein , ratio imaginis consistit in perfecta ca-
pacitate, quia secundum Augustinum * « eo est
mens imago, quo potest esse capax et particeps
Dei » ; sed Deus non capitur ab anima plene nisi ame-
tiir, neque ainalur nisi iiilelhgatur, nec intelhgilur
nisi praesens ad animam habeatur; sed primum est
per voliint;item , secundum per inteUigeiitiam , ter-
tiuin per memoriam : ergo etc.

3. Item , iiotitia sive intelligentia appropriatur Fi-
ho. vohintas Spiritui s.'incto: ergo aut truncata et
diminula erit as.signatio imagiiiis. aut iiecesse esf
ponere potenliam respondeiitem Patri.

Sed contra : 1. Ad esse imaginis requiritur re-
praesentatio in distinctione originis et ordinis ; sed
in istis potentiis non est talis distinctio , quia siinul
sunt cum anima concreatae, nec una est ab alia nec
una * post aliam : ergo in istis non est reperire ra-
lionem imaginis.

2. Item, imago est repraesentatio secundum
exteriorem dispositionem , ut patet ' ; sed istae tres
potentiae sunt intimae ipsi animae : ergo in ipsis non
est ratio imaginis.

3. Item , quod specialiter memoria non sit de
ratione imaginis, videtur, quia imago cum sit animae
essentialis et secundum potentiam rationalem sit in
ipsa, memoria vero, ut dicit Philosophus ", est sen-
sibilium, quia est in brutis ; unde differt a remini-
scentia, quia reminiscentia non est in brutis: ergo
videtur quod memoria non pertineat ad imaginem.
Praeterea , sive * memoria sit sensibilium sive in-

.Kd opi
tum

' Dr v(»ritnlc plurn vidc infra d. 8. p. I. a. I. q. t.

' V.it. (imidK : cuius divisio posita est suprn , quod t;imon
fxslat in ms». rt od. 1 ; ol )i;nili> infni jkisI tribus [lonit scilicet
mfmorin , intelligputin et voluntnte.

' V;it. , oi»nii<'niilius mss. , necessnrio. — Do variis iin;igi-
nis (icdnitionihus , in (|uibus lioc arKumoiiliim ol pluni so(iuon-
lia fund;inlur, cfr. d. .11. p. 11. (\. I. ol 2., ao il»i(l. (iuli. 2. ot .3.

* I.ilir. XIV. <io Trin. c. «. n. II. Vido supra d. III. in lit.
Mnjrisiri , c. 2. oiroa iiiitiuin. — P;iulo infra post prnesens opo
inss. posuimiis nd loco npud.

5 Pluros codd. ut ABIPQTX etc. hic ropolunt est.

« Codd. IXY ut in itmgine hominis picti pntel. Unmcdiaic
po.st cod. i igitur si ioco se<l.

' Libr. dc Momoria ot Reminisc. c. 1. ot 2. (in aliis. edd.
c. 2. ot 4.). — I'auio infra posl brutis Vat. absquo ulla auctcv
ritato mss. ot od. I ominit unde differt usquc ad in brulis, ac
mo.\ h;d)ot pertinet loco pertineat. Pauio anlc codd. N Z con-
mtturnlis pro essentialis.

8 Vat. contr;i inss. ot od. t cum loco sive et in flne ar-
gumonti temponililius pro temporibus.

niST. III. I'. II. AUl. I. nllAKST. I.

U'lli^Ml>iliiim , ('onceniil (lilTcnMiliain tcinporis, (jiiia
esl acceplio pracs(Mis (lc praelcritis ; scd iinaf];o al»-
strahit a conditioiiihiis scnsihilihiis ct toinporilms :
er<,'o elc.

Iv. Itein , iinajio att(Miditnr in liis (pine snnt nata
recipcre iin:i<];inein relbrnwitionis sive similitiidiiiis ;
sed im:ij,'o ilh consistit in trilins virtiitihns llieolo-
gicis, (pi;irmii inill:i est iii memori;! : ergo etc.

5. Iteiii , (piod volunUis non sit de integrit^ite
im;iginis, videtiir, ipiia dicilnr iii lihro de vSpiritu
et aniina ' : « Im;i^'o est iii |)()teiiti;i co^nioscendi ,
similitndo est in potentia diligendi » ; sed vohintas
noii pertinet ad potentiam cognitivaiii : ergo etc.

0. Item, omiiis potentia, quae est de imagine,
debet aliis aequari , qnia ad rationein iin^iginis re-
quiritur ;ieqiialitas ; sed voluntas iioii ;iequatur aliis,
quia multa intelligiinus, qiiae nou vokimns : ergo etc.
Si dicas, quod iion attenditur ae(pi;ilitjis respectu
obiectorum , sed respectu actuum , ut sit sensus :
quaecumque * intelligo, volo me inteUigere, adhuc
non est verum , qnia multorum nieminimus, quae
nolleiuus meminisse.

CONCLUSIO.

Ratio mmginis aUenditur in his tribus potentiis,
memoria, intellectu et voluntate, cum compa-
ratione ad unitatem essentiae et pluralitatem
actuum.

IRespondeo : Dicendum , quod , sicut dicit Au-
gustinus et Magister recitat ' , iinago attenditur in
Bdnsio. his tribus potentiis, tamen in comparatione ad uni-
tatem essentiae et pluralitatem actuum, in quibus
est distinctio et ordo et origo unius ab altero per
moduin quendam disponendi. Nain retentio speciei
disponit ad intelligendum et intelligentia ad aman-
dum , si quod intelligitur est bonum \

1 . Et per hoc patet sohitio ad illud xiuod obiici-
,*tio op- tur : in istis potentiis non est distinctio per origi-

torum.

nem : ergo etc.

2. Ad illud ^ quod obiicitur, quod imago atten-

ditur secundum (^xterionMn dispositioiKMii ; diceii-
(Iiim, (piod est im;igo rei corporalis et MMisihilis ;
et haec, (pii;i olTerl se cognitioni p(M- (!Xt(Mior;i, h;i-
bel im;igineiii r('|)raeseiit;iiit(Mii scciiiidiim (iXtcrioitMii
dis[)ositi()n(Mii. Kst itiMMim im;igo rei spiritnalis, (pi;ui
est iiiliin;i (Miilihct rci, et (jii;ic cognoscitur sccuiidiim
qiiod virtiis rccolligitiir ;id iiitiiii;i ; et h;u;c " h;ihet
ini;igineiii repniesenUintiMii (pi;intiim ad iiiliniiis dis-
positiones.

3. Ad illud ' quod ohiicitnr, ipiod meiiioria est
sensihilium ; dicendum, (piod memoria ;iccipitiii- l'i- ^,^',"^'" ""^'
pliciler : uiio modo [iroiit est receptiva et ieteiiliv;i
sensihilium et pr;ieteritoriiin ; alio modo prout est
reteiitiva praeteritornm , sive sensihilinm sive intel-
ligibilium ; et tertio inodo i)rout est retentiva S[)e-
cieruin, abstrahendo ab oinni dinerenti;i temporis,
utpote specierum iniuitarum. Et hoc tertio modo est

pars imaginis ; sed obiectio currit de aliis priinis duo-
bus inodis. Priino iiiodo memoria se(juitnr sensum, se-
cundo modo sequitur ipsain intelligeiiti;im et volun-
tatein, tertio inodo antecedit et respondet P;itri.

4. Ad illud quod obiicilur , quod memoria non
reformatur ; dicendum , quod immo memoria refor- "^["'■"'i'''?
matur et quantnm ad sUitum viae et (ju.intum ;ul
statum patriae : in primo per speni ; et hoc patel

per expositionem Augustini super illud verbum Mat-
thaei vigesimo secundo * : Diliges Dominum Deum
tuum ex toto corde, « id est, intellectu sine errore,
ex tota anima , id est, voluntate sine contradictione ,
ex tota mente , id est, memoria sine oblivione » . In
secundo statu reformatur quantum ad tentionem;
unde Bernardus ^ dicit , quod « Deus est futiirus in-
telligentiae plenitudo lucis, voluntati multitudo pacis,
memoriae continuatio aeternitatis » . Nec est '" incon-
veniens, quod memoria, quamvis sit priina, refor-
metur per dotem ultimam ; quia ordo reformationis
et deformationis incipit a posteriori, ordo autein in-
formationis " incipit a superiori: ideo a voluntate
incipit reformatio et tendit usque in memoriam.

5. Ad illud quod obiicitur, quod imago est in
potentia cognoscendi ; dicendum , quod similitudo
dicit quid gratuitum, et ideo dicitur esse per ap-

* Cap. 39 : Anima rationalis et intellectus facta est ad ima-
ginem et simiiitiidinem Dei , ut factorem suum pro imagine
cognoscat , et pro similitudine diligat. Ex imagine namque Dei
habet rationem et ex similitudine caritatem.

2 Vat. contra piurimos codd. ut ACFGHIKT etc. et ed.
I quidquid.

3 Hic c. 2. — l^iuio post Vat. cinn loco tamen in, sed
minus signanter et contra mss. et ed. I.

* Corruptam lectionem Vat. anumduin secundum quod
intelligitur esse bomtm emendavimus ope itiss. et ed. I.

5 Plures codd. ut A T etc. et ed. 1 aiiud loco illud.

" Restituimus ex mss. et ed. 1 haec. Paulo ante post vir-
tus in cod. \ additur intelligibiliter.

' Ope antiquorum mss. et ed. I expunximus ;; Vat. addi-
tum ergo. Paulo infra post sensibilium cod. 0 omittit et moxque
cod. M loco retentim ponit receptica.

8 Vers. 37. Expositionem huius loci, non solum a S. Bo-
navenlura , sed etiam a S. Thoma (III. Sent. d. 27. expos.
S. Bonav. — Tom. I.

textus) Augustino adscriptam, non potuimus invenire in ipsius
operibus. S. Thomas in Catena aurea (Mattli. 22, 37.) eam at-
tribuit Glossae interlineari, in qua sic legitur: Ex toto corde,
id est intellectu , ut nullam in confessione divinitatis relineiuas er-
rori locum; in tota anima , id est voluntate , ut nihil ei contrarium
velis, in tota mente, nihil reminiscens quo minus de eo sentias. —
Tam in libr. de Spiritu et anima, c. 35 , quam in libr. de Di-
ligendo Deo, c. 2, qui inter opeia S. Augustini recensebantur,
simpliciler dicitur : id est ex toto intellectu tuo et ex tota vo-
luntate tua et ex tota memoria tua.

9 In Cant. Cant. Serm. II. n. 5. — Vat. contra mss. et
ed. I quia loco quod.

1" Ope mss. et ed. I delevimus etiam. Paulo post cod. T
prior loco prima.

^i Vat. formationis , sed obest auctoritas mss. et ed. I ,
qui etiam pauio post omittunt reformatio , quod tamen clari-
tatis gratia non expunximus. Vide plura infra in Scholio ad
hanc quaeslionem.

»"2

SENTENTIARIM LIB. I.

propriatioiieiii in voliiiitate sive iii ilileclione. Iiiiago
vero non dicit jjratiiitiiin, el ' itleo dicitur esse in
poteiitia cognosceiidi.

Vel aliter de iinafjine : quia in Filio est propria *
Aiu winUo. imago, et Filio aiipropriatiir intellijientia , quae est in
j>oteiitia cogiiitiva ; ideo dicilur iinago esse in polen-
tia coj:iiosceii(li.

(). .\d illud ': Voluntas non aequatur iiitelligen-
tiae : dicenduni , quod volunt^is , prout coiiiinuniler
accipitur ad velle et nolle, quoruin utruinque est
actus volunlitis, bene aequatur, secuiiduin quod

dicitur uti esse coinmune ad utrunique, sicut dicit
Augustinus el habetur in littera *, quod voluntas
capit alia, duin ulor etc. Quidquid enim recorda-
mur vel intelligimus. in facultatem voluntatis acci-
pinms ad eligendum vel ad respuendum ; et istud
est, secundum quod dicit actum communcm volun-
Uitis "■ : sed secuiidum actuin specialem , qui est velle
tantuin, non aequatur; et de isto oppoiiitur, quia "
sic velle non comprehendit totam voluntalem. sicut
meminisse totam memoriam et inlelligere lotain in-
telligentiam.

SCHOLION.

I. Iii rosponsionc duplcx csl proposilio. Prima cst ipsa
condiisio jmncipalis, tiiiac dicil , (iiiod iniago suminac Trinitatis
consistit in dictis iribus animae potenliis, quatenus includunt cl
unilatein cssenliac ct pluralilatcm actuuin sccundorum. Secunda
proposilio, quac illam cxplicat ct probat, cst hacc: sicut in
divinis pcrsoiiis cst ct (Ustincti') et ordo ct origo, itn cliam in
actibus iiaiuin potcntiarum haec tria invcniuntur. Nam actus ca-
rum rcalilcr distinjjuiintur; porro m(>moriac actus sive rctentio
spccici dispnnit ad intclligcndum ct intclligcnlia ad amandum.
Undc cx mcmoria quasi proccdit actus intellcctus, ct cx me-
moria ct intellectu amor.

Triplcx illa distinclio memoriac (in solut. ad 3.) invenitur
etiain apud .\lex. Hal. , S. p. II. q. 62. m. 5. a. 7. et Pctr. a
Tar. , hic q. 5. a. 1.

II. iii soliit. ad i. dicitur cum sententia tunc communi,
quod mcmoria rcforniaiur in statu viac pcr spr/H , in slatu glo-
riac pcr tentionem. Ualioncm, cur spcs atlribuatur meinoiiae,
S. IkMtor cxhibct II. Senl. d. 16. a. 2. q. 3. in corp. , scil.
€ (|uia habcnt conformitatem in actu , qui est tencre ». — Verba
ibidcm posiia: « Ordo reformalionis ci deformationis incipit a
postcriori » hunc scnsum habcnt; deformatio ima^ms, pcr cul-
pam ct reformatio per gratiam incipit a voluntatc, quae in
ordinc polcntiarum est ullima sive posterior, quia actus volun-

latis pracsupponil actum intcllcctus, et hic actum memoriac, si
mcmoria sumilur in tcrtio sensu, immcdiatc anlca explicalo.
In hoc scnsu memoria est prior ct inlimior et per consequens
supenor. .Nam « in anima liumana idem est intimum et supre-
mum » (II. Scnt. d. 8. p. II. q. 2.). In ordine vero formationis
sive informationis hac tres potentiae constituunt ipsam vit;mi
spiritualem quasi pcr modum formae infoimantis ; et sic memo-
ria cst j)rima potcnlia , ct in hoc sensu informatio incipit ab
ipsa. Pro expiicatione cfr. 11. Scnt. d. 26. a. I. q. 5. praeser-
tim ad i. — Ad obiect. 5. dupiex datur responsio ; de prima
cfr. II. Sent. d. 1 6. a. 2. q. 3.

IIF. Quoad rationcm imaginis vidc infra d. 31. p. II. a. \.
q. 1. et Scliol. Alia plura, quac in hac et seqq. qq. occurrunt,
cxponuntur et probantur ab ipso S. Doctorc 11. Sent. d. 16;
Breviloq. p. II. c. 12; Itineiar. mcntis, c. 4. — S. Thom., hic
q. 3. ct i; II. Sent. d. 16; S. I. q. 93. pracscrtim a. 5. 6. —
Aicx. Ilal., S. p. II. q. 62. m. 5. a. 6. et 7. — Scol., hic q. 9.
et Ucport. hic q. 7. — Albert. , hic a. 19; S. p. I. tr. 3. q. 15.
m. 2. a. 2. supp. 2. — Pctr. a Tar., hic q. 5. a. I. Hichard. a
M(>d., hic p. II. a. 1. q. I. — .Egid. U., hic 2. princ. q. 1. —
Henr. Gand. , S. a. 40. q. 7. n. 16. — Durand. , hic. p. II. q.
1. — Dioiiys. Carth. , hic q. 8. — Biel, hic q. 10.

QU.ESTIO II.
Utrum imago attendatur in his potentiis per comparationem ipsarum ad Deum.

Secundo quaeritur de potenliis in comparationead
obiectum , utruni videlicet attendatur iinago in eis per
comparationem ipsarum ad Deum \ Etquod sic, videtur.
1. « Eo est aiiiiiia imago, quo capax Dei est et
Fund.iinenu.p.irticeps csse potesl » , ut dicit Augustinus decimo
qiiarto de Trinitate": sed est capax quanlum ad par-
tein superiorem : ergo etc.

2. Item , in eodem ^ : « Imago illius , quo nihil
melius est, ibi quaerenda est et invenienda, quo mens
nostra niiiil melius habet » ; sed hoc est superior
pars : ergo etc.

3. Itein , hoc idem videtur ratione , quia imago
dicitur eo quod ducit in protolypum '" : ergo cum
illud sit Deus, non attenditur imago in his potentiis,

' Fide m.ss. restituimus particulam et.

* Val. contra mss. et cd. I prima. Cod. U quia enim in
Filio proprie esl imayo. Mox codd. P Q cognitiva loco cogno-
scemli.

3 Plurcs codd. ul X V liic addunt quod, alii ut B I aa bb
qiiod oliiicitur quod.

* Ilic c. 2, circa incdiiim, iuxt;i qucm tcxliim ct ope anli-
qiiiorum mss. cl cd. I nHitaviiiius hoc loco illa7n in alia ,
scilicct inlclli^'cnliam et mcnioriam. — Mox muili codd. cum
cd. I omitliint particulam enim.

* Cfr. snpra d. 1. a. I. (|. I.

* lla ms-. cum cd. 1, liccl alii|ui Iiko quia iniims benc
lial)eant quod, sed Vat; l)e i.sto esl appositia, quo modo sic.

' Cod. X addil tantuni rel etiam attendatitr in eis pa'
cmicersimem anitnae supra se vel eliam per conversionem

ipsius super inferiora. Et cidelur primo per comparationcm
ad Deum. Dcindc post videtur cxpunxinuis quia opc plurimo-
rum codd. ct cd. 1.

8 Cap. 8. n. II ; \idc hic in lit. .Magistri , cap. 2.

' Libr. XIV. dc Trin. c. 8. n. II: Imago tamcn naturae
eius, (|ua natura melior iiiiila cst , ibi qiiaerenda ct invcnicnda
csl in hobis, (|uo cliam nalura nostra nihil habct mcliiis. — In
his \crbis Vat. contia mss. cl cd. I ponit inquiienda loco ibi
quaerenda. Pliircs codd. cum cd. 1 pauio jxist haec loco hoc.

'" loan. Dainasc. , Orat. 1. dc Imag. ail : Imago itiiquc est
siniilitiido cxcmjilar (^ipojToTunov) ila cxprimcns, ut ali^pia ra-
lionc laiiicn ab co dilTcrat. Kl ibid. Orat. 3 : Imago itaquc est
.siiiiiljiiiilo , cxfiii|)lum ct cfligics cuiuspiam , in qua ille cuius
esl ostcnditur.

» I

DIST. III. !'. II. AHT. I. QU.VKST. II.

J opposi-
tum.

kpraesup
\ iintnr .

nisi scnnulnm qnod (luriinl iii DtMim ; .s<mI per h;is
l)()te!i(i;is liomo (liiciliir iii Dciiiiudiim ptM' e;is coii-
verlitur iii eum : vv\!,o elc.

A. Kem, Deiis e.sl obieclnm virtiitiim the()Iopic;i-
ruin, in (piil)us consislit iin;i}^() reroriiKitionis : ergo,
cum idein sit ohiectum utriiiS(pi(^ im;i<,Mnis, (pii;t un;i
est (Iuctiv;i ' ;illerins et perfectiva, si Dcus est
ohiectum unius, et ;iUeriiis.

CoNTH.\ : 1. \u<i[ustiiins nono de Trinitate * ;is-
sipnat iina<Tincm in mente , notiti;i et;iinore, .^eciin-
dum quod anima memiiiit sui, iiitelh^Mt se, dili^Mt
se : erfjo videtiir, (piod iiiwi^fo ;ilteii(latur per con-
versionem sui siipra se.

2. Item, .Vu^nstinus duodecimo de Trinitate,
capitulo quarto * : « Guin in natura mentis humanae
quaerimus trinitatem , in tota qmierimus . iion sepa-
rantes actionem tempondium ;i contemphitione ae-
ternorum, ut tertium aliquid iam quaeramus » : ergo
trinitas imaginis attenditur secunduin iictionem tem-
poralium, et ita per conversionem ad inferiora.

3. Item, secundum quod anima convertilur su-
pra inferiora vel supra se , in ipsa * est aequalitas
et ordo et origo et omnia, quae concurrunt ad ra-
lionem imaginis.

4. Item , imago est in peccatoribus a Deo aver-
sis, et in illis etiam qui nullo modo possunt re-
verti , ut sunt damnati : ergo ratio imaginis non at-
tenditur penes conversionem ad Deum.

5. Item , necesse est, quantum ad perfectam ra-
tionem imaginis aequari cognoscentem et cognitum,
sive dicentem et dictum ; nam ista duo Patrem et
Filium repraesentant ; sed in conversione ad Deum
non est talis aequatio : ergo etc.

CONCLUSIO.

Jmago primo et principaliter est inpotentiis animae,
quatenus convertuntur in Deum ; secundario
vero in eis , quatenus convertuntur ad ipsam
animam ; quatenus vero converluntur ad in-
feriora, non est in eis imago , sed tantum
vestigium Trinitatis.

Respondeo : Ad intelligentiam praedictorum tria
oportet in imaginis ratione praesupponere : primo

eniin im;igo ^ittcnditiir sccundiim (^\pr('ss;im confor-
nht;iliMii ;id iiii;igiii;ilniii ; .sccinido , ([iiod illiid (piod
coiilbriii;itiir iiiuigini, per coiisc^jikmis coiilbrmcliir ''
im;igiii;ito ; iiiid(! (pii vi(l(!t iin;igiii(Mn Pctri , p(M- coii-
se(piens videt (!t Petriim ; ^/v//o, ipiod ;iiiima .sccun-
duin su;is polenti;is coiilbrmis rcddatnr liis ;id (piae
convtMtitur, sive secuiidiim cogiiitioiKMii , sive secun-
duin iimorem.

Qu()ni;im igitiir, cum aniina conv(!rtitur ;id Deum,
sibi conlbrnwitur , et iin;ig() ;ittenditiir secimdnm con-
f()rnht;itein : ideo im;igo Dei consistit iii his poU!iitiis, concinBioi.
secimdiim quod *"' habeiit obicctiim I)(miiii.

Ihirsum, (pi()ni;iin ;uiim;i (!st im;igo Dei, et (piod
converlitur et coiiforuKitur iin;igini, et iin;igin;ito %
ideo aniina, secundum quod convertitur siipra se, non
recedit a conformitate; et ideo irnago consistit in his
potentiis, secundum quod ludient anim;iin pro obiecto. conciu»io2.

Sed cum convertitur ad creatiiras inf(!riores ,
illis conforimtur , in quibus non est iin;igo Dei , sed
vestigium. Ideo ^ potentiae animae , seciindum quod
habent inferiora pro obiectis, recedunt a ratione conciusio 3.
imaginis, quia recedunt a conformit;ite express;i.

Licet itaque in huiusmodi potentiis, secmidiim
quod convertuntur ad inferiora, sit reperire trinit;i-
tem et aliquam conformitatem , similiter et in po-
tentiis sensitivis, sicut ostendit Augustinus ^ ; quia
tamen deficiunt ab expressa conformitate, non re-
peritur ratio imaginis in eis. Unde Augustinus inve-
stigat in omnibus potentiis animae trinitatem, non
quia in eis sit imago, sed ut a ratione imaginis
excludat. Unde quaerens totam '" trinitatem in tota
anima, quaerit eam in superiori et inferiori parte
rationis et in sensu. Et hoc est quod dicit in illa
auctoritate : « Cum in natura mentis humanae quae-
rimus trinitatem, in tota quaerimus » ; non dicit,
quaerimus imaginem. Unde Augustinus duodecimo
de Trinitate, capitulo quarto " : « Quamvis in inferiori
parte nitionis inveniri trinitas possit, imago tamen
inveniri non potest » .

Concedendum est ergo , quod imago consistit in Epiiogns.
his potentiis, secundum quod ad animam conver-
tuntur, primo tamen et principaliter, ut oslendunt
primae rationes, secundum quod convertuntur ad
Deum. Unde Augustinus his duobus modis assisrnat

Trinitas
(piaedam in
tota aniina,
non imago.

imagmem

prima est in mente, notitia et amore ,

1 Aliqui codd. ut FMY cum od. ! directiva loco ductiva.
Cod. K (a secunda manu) ductiva vel directiva in cognitionem
alterius. Mox Vat. pi-aeter fidem mss. et ed. 1 post perfectiva
addit propterea et post univs adiungit ergo.

2 Cap. 4. n. 4 , in cuius imaginis assignatione Val. tum
contra textum Augustini tum conlra mss. et ed. I ioco notitia
ponit intellectu.

3 Num. 4 , in quo textu loco temporalium in originali legi-
tur rationalem in temporalibus.

•* Sequimur codd. DFT adiungcndo manifeste supplendum
in ipsa.

5 Vat. conformatur et paulo post redditur.

^ Restituimus inelioiem lectionem mss. et ed. 1 loco quae
ponendo secundum quod. Paulo ante in multis codd. , ut AF
GHK.T etc. post imago abest Dei.

' Ita maior pars codd. BDFHIK VW etc. cum ed. !; alii
omittunt vel convertitur et vel et conformatur. Vat. autem
contra omnes codd. ponit et secundum quod conformatur ima-
gini ; codd. L 0 Y elipsim explendo post imagini addunt con-
formatur.

* .\Iiqui codd. ut .\ T bb cum cd. ! addunt ergo.

^ Augustini opinionem de Irinitate in potentiis animae ad
inferiora conversis vide XII. de Trin. , et de trinitate in poton-
tiis sensitivis ibid. libr. XI. — Paulo ante post similiter a Vat.
indebite omissam particulam et revocavimus ox niss. et cd. 1 .

1" Supplevimus ex mss. totam.

" Num. 4 ; In Iioc aulem quod derivatum ost in acliune
temporalium , etiamsi triniias possit , non tamon imago Dei
possit invoniri.

SENTENTIVRIM LIB. I.

poiitoram.

seciindiim quod mens iiovit el amat se ; secunda esl
in meinori;i. intclliiienlia et volunUite. Et in fine li-
bri ostendit, completissimam rationem imaginis esse
in comparatione ad Deum '.

1. ± 3. Ex liis patel responsio ad primum et
s.iuiio op- secundum el terlium : quia primum ar<jumentum
concedendum est, secundum vero concludil , quod
in inferiori parte sit triniUis , et lertium , quod con-
formit^is; sed haec soluta sunt, quia non est expressa.
4. Ad illud qnod obiicitur de aversione pecca-
torum, solvendum \ quod non dicimus imaginem in
his potentiis secundum conversionem aclualem, sed
aptitudinakm , quae numpiam rehnquit potentias :
sicut gressibiiis eliam dicitur homo. (jui habet pedes
truncatos, quamvis non gradiatur.

aeqaal

5. .\d illud quod obiicitur, quod necesse est, in
imagine cognoscens el cognitmn adaequari; dicen-
dum , quod non oporlet, cognitum adaequari cogno-
scenti ad;ie(piatione rei ad rem, sed sub ra //o?*^' nupi«
cognoscibili.s. Unde lantnm est cognituni in intelli-
gentia, quiinlnm repraesentatur a memoria. Quod
autem simpliciter adaequetur non oportet ; adaequa-
tur tamen, secundum (juod anima convertitur supra
se. Unde ratio imaginis quoad quid est plus in con-
versione ad Deum , quoad quid est plus in conver-
sione anim;ie supra se. In conversione ad Deum est
plus, quia plus habet de ratione venustjitis et con-
formilatis ; in conversione ad se plus habet de ra-
tione consubstantialitatis et aequalitatis.

SCHOLIOK

I. Distinotio rationis in partom suporiorem et inforiorem
in oorp. ;icoij)itur non ox parte ipsius potentiae , sed o.v parle
obiecli , (juatenus anima altingit vel obiocta exteriora et infe-
riom , vel interiora otsupcriora, sive ut dicit S. Doctor: t Non
ost ditTerontia nisi socundum aspoctum » , II. Sent. d. 24. p I.
a. 2. q. 2., ofr. etiam ibidem p. II. a. 1. q. I; Breviloq. p. 1.
c. 1 2 ; Itinerar. mentis , c. I . — Aiox. llal., S. p. I. q. 2. m. 3.

a. 3. — S. Thom. , S. I. q. 79. a. 9. et 10. de Vorit. , q. 15.
a. I. ct 2.

II. Quoad ipsam quaestionem : Alox. Hal. , S. p. II. q. 62.
m. 5. a. 5. §. 2. — B. Aibort., hic a. 22; S. p. I. tr. 3. q. 15.
m. 2. a. 2. subp. — Pelr. a Tar. , hic q. 5. a. 4. — Richard.
a .Med. , hic a. I. q. 2. — .Egid. R., hic 2. princ. q. 3. —
Ceteros vide in Scholio praecedenti.

Ad opposi
tuni.

QU.ESTIO III.

Utrmn memoria, intelligentia et voluntas sint idem in essentia cum anima.

Terlio loco quaeritur de comparatione istarum
potentiarum ad animam sive ad^ subieclum, utrum
videlicel sint idem in essentia cum anima. Et
videtur quod sic.

1. .\ugustinus dicit in decimo de Trinitate^:
« Haec tria, memoria, intelligentia et voluntas sunt
una mens, una vila, una essentia, ac per hoc una
substanti;i ».

± Item , Bernardus super Cantica ^: « Tria quae-
dam in anima intueor, memoriam, intelligentiam et
volimtatem, et haec tria ip.sam ». Si tu dicas , quod
hoc dicitur per causam: hoc nihil est, quia .\ugu-
slinus de Spiritu et anima " dicit, quod ;inima « est
(jua(i(lam su;i, ul p()tenti;ie, el quaedam non sua , ut
virtntes»; quod si per causam esset dictum, utrum-
(jue posset dici.

3. Item, hoc ipsum videtur velle dicere Philo-
sophus^ quia idem dicit esse principium essendi
et operandi: ergo cum principium essendi sit ipsa
forma substantialis , principium operandi erit ipsa ;
sed principium operandi est polentia : ergo potentia
esl i)rincipium essendi ; sed non est principium es-
sendi nisi forma substantialis in homine: ergo po-
tentia et forma substantialis sunt idem in substantia.

4. Ilem, m^«o;«e ostenditur : Sicut materia pri-
ma nata est recipere omnia per veritatem, sic ani-
ma secundum similitudinem * ; sed polentia materiae
primae respectu form;irum suscipiendarum non dif-
fert per essentiam ab ipsa^: ergo similiter videtur ,
quod potenlia animae. Prohatio: si enim per es-
sentiam dilTerret, aut esset suhstantia , aut accidens.
Non acciden^s, quia antecedit omnem formam et omne

• Do prima assignatione vido I.\. do Trin. per totum ; de
serund.i ihid. X. c. II. ot 12; de (omploli.ssima imaginis ra-
lioiio ibid. .\IV. 0. 8. ac 12. so(]{|.

* Vat. conira mss. responden.
3 Cod. 0 addil suum.

* C.tp. II. n. 1«. Vidc (•(iam hic lii. M.igislri , c. 2. in inilio.
^ .Stiii. II. In lino toxlus cilati siip|)lo cum od. (i|)oruni

Bcrn.irdi nnimnm rssr. Vat. in initio huius lexius omitlit Tria
ol oiroa (Inoni logil haec trin ipsn rsL

• Cap. 13: Dciis osl oniriia siia . o( .ininia (|ii.iod,iiii sna.
Ilabcl sii|iiidcMi nalnrali.i ol ipsa oiiinia (>s(. Polontiao iiaiiKiiio
oiiis ot vires fdom snnl (piod ipsa. Ilabet aooidenlalin , (>l ip.sa
non esl. Siiae viros cst , siiao virliilos non e.st. — In (ino ar-
(riimcnti Vat. (■(iiiira mss. ol od. I (imiilil diituin.

7 Vido .Vrisidt. , II. Pliys. text. 2S. d: .l.j ; VII. Motapli. loxt.

59. 60. (VI. 0. 17.) 01 VIII. Motaph. text. 8. (VII. o. 3.) ao II.
do Aiiinia , toxt. 2 , ubi dooot, formani subsl.iiiliaioni osso ))rin-
cipiiim (>ssendi, in quantum soil. sua aoiii.iiilalo dat esso roi
roiiKiiio in oorta .spooie oonstiiiiil ; II. Pliys. lext. II. seqq.

' (o. I.), ubi a.ssorit, formani sub.slantia!i>m esso nnturnm i. e.

I prinoipiiim moiiis ol (|uioIis ; II. dc .Viiinia, loxl. 24. (c. 2.), ubi

j aniiiiam iil forinam sub.slantialoiii dcscribil : id quo vivimus

I et sentimus et niovoiinir et intolliginius priiiio.

I * Cfr. Ari.slol. , III. do Anima lext. 17. ot 37. seqq. (c. 5.

ot 8. ).

I " Arislol. , I. I'li\.-;. loxl. 8l.sc(i. (o. ult.); VIII. MoUipli. toxl.

I 3. so(|(|. ol XII. (oxl. 26. (VII. 0. 1. ol XI. c. 5.). Ila dooot Aver-
roes , in liiir. dc Subslanlia oibis. — Mox posl qnnd subsli-
Miiiniis ox mss. ol (hI. I pntrntin ioco pntriitinr. Dcin jiost Pro-

. bntiu Val. conira aiiliipiiorcs oiidd. ol od. I addil 7ninoris.

DIST. III. I». II. AUT. I. (,)lI.\i:ST. III.

8!)

accidons; si suhstantia, aiit ergo inattTia, aut fornia.
Pranlcrca, si (lilTcirel, illius esset inateria capax '.

V). Itein , lornia accideiitalis non est siinplicior
forin;i snhstantiali; sed poteiilia operandi non (litlcit
;i forina ;icci(lent;ili, ntpote potenli;i calefaciendi non
ditVert per essenti;un a calidiUite, nec potentia illii-
minandi ab ipsa Im^e: ergo siinililer videlur , (piod
nec potentia aniniae ab ipsa aniina.

6. Item, quod est accidens, niilli snbst;inliac (;st
subst;intiale ' ; sed potenti;ie islae sunt subst;intiales:
ergo animae non sunt accidentia ^ : ergo sunl sub-
stantia ; constat cpiod non ;dia (|nam ;inim;i. Probatio
minoris: (piia anima rationalis, sensibilis et vcget;i-
bilis in liomine non dicit divcrsitatem subst;mtiarum ,
sed potentiarum: ergo consl;it, ipiod in bomine istae
dilTercntiae : vegetabile , sensibile , rationale, acci-
piuntur a potcntiis; sed ^ buinsmodi dilTerentiae sunt
substantiales : ergo et potentiae : ergo etc.

CoNTRA : i. Augustinus decimo quinto de Tri-
umenia.nitate^ assignat dilTerenti;mi imaginis creatae ad Tri-
nitatem illam , scilicet increatam , quia in illa Trini-
t;ite est habens id quod babetur , hic autem habens
non est id quod habetur: ergo si anima habet tres
potentiiis, ergo essentialiter non est illae.

2. Item, Dionysius® dicit, quod in quolibet
creato differunt baec tria: substantia, virtus et ope-
ratio: ergo et in anima differunt substantia et po-
tentiae.

3. Item, Boethius^: «In qiiolibet creato diffe-
runt quo est et quod est, sive quid est et esse: ergo
similiter, immo multo fortius, quod potest et quo
potest.

4. Item, rationibus ostenditur sic: quae diffe-
runt genere , difTerunt essentia , et unum de altero
non praedicatur essentialiter ** ; sed potentiae et
anima sunt huiusmodi, quia anima est in genere
substantiae , sed potentiae eius sunt in secunda spe-

cie qualitatis, scilicel n;itiiralis potenti;ic vcl impo-
t(Miti;ic: crgo vic.

'). Itcin , illa (|iiornm iinuin cst cxtni alte-
rmn , ditTcriint essciiti;dilcr et subst;iiiti;ilitcr ; .s(!d
virtus egreditur subst;inti;iui ^ (piia opcr;itur iii obic-
ctum , (piod est extra; scd impossibile cst , (piod
operetur ubi non est ; si ergo virlus (j.st ubi opcra-
tur, et opcratur extra snbst;iiiti;im ciiiiislibet: ergo
egreditur extra sul).stanti;mi : crgo ctc.

(). Iteni , ad hoc est ali;i nitio, qnia si (^idem
per essenliam essent anima et i)otcnti;i(!, ergo '" umiin
non multiplicaretur ni.si .secimdnm miilti{)lic;itioii('m
alterius ; ct sic , cuin un;i Umtum sit ;mim;i , b;dx!-
ret tantuni unam potentiam ; sed hoc est falsum :
ergo etc.

C 0 N C L U S I 0.

Potentiae animae sunt substantiales et sunt in eo-
dem genere per reductionem, in quo est anima ;
non sunt tamen cum ipsa omnino idem per
essentiam.

Respondeo : Ad praedictorum intelligentiam no-
tandum est, quod potentia naturalis dicitur dupli- Dnpiiciier
citer ". Uno modo, prout dicit modum existendi poteniT na-
naturalis potentiae in subiecto , secundum quem di- *'"^^''*'
citur subiectum facile vel difTicile ad aliquid agen-
dum ; et sic naturalis potentia dicit modum quali-
tatis et est generaliter in secunda specie qualitatis ,
ut patet , cum dicitur cursor et pugillator, quo-
rum utrumque dicit facilitatem , quae conseqnitur '*
modum existendi potentiae gradiendi vel resistendi
sive agendi in subiecto. Alio ynodo potentia nalu-
rahs dicitur potentia naturaliter egrediens a sub-
iecto '^ Et hoc potest esse duphciter. Nam aliqua sabdistin-
potentia egreditur a substantia cum accidente, ut '^"°"

' VA. I ilUus esset incapax.

* Est simpiiciter conversa tiuius propositionis : Quod vere
est (i. e. substantia) nulli accidit, quam ponit Aristot. , 1. Pliys.
text. 27. (c. 3.).

3 Interpolatam Vat. lectionem quod uni est accidens , nuUi
substantia est, sed istae potentiae sunt ipsi animae substan-
tiales, ergo non sunt ei accidentales et per consequens non
sunt accidentia , castigavimus ex mss. et ed. I , qui et mox
post constat omittunt a Vat. additum autem.

* Vat., obnitentibus mss. et ed. I , et loco sed. Paulo ante
cod. M potentiis pra^Mnittit istis.

5 Textum vide supra in lit. Magistri , c. 3. in initio.

* De Caelest. Hieraicli. c. II. Clr. supra p. I. hiiiiis d. dub.
3. — Fide codd. et ed. I paulo infra post ergo adiecimus et.

^ In lii)ro, Quomodo substantiiie in eo f|uod sint, bonne sint,
sive de llebdomadibus ait: Uivcrsum est osse et id (luod cst. Et
paulo post: Omni composito aiiud est esse, aliud ipsum est.
In huius propositionis exphcatione Gilbertus Porretan. ait: Aliud
ost quod est , aliud quo est. Vide otiam libr. do Trin. c. 2. —
Plures codd. ut AES VWX posl sice legunt quid est esse ,
cod. Y quidquid erat esse.

8 Arisiot., X. Metaph. text. 12. (IX. c. 3.): Genere (dino-
mntj quidom , quorum non ost communis mateiia nec gone-
ratio ad invicom, quorumLumquo alia figura categoriae (prae-

dicationis). — Paulo infra post sed potentiae restituimus iectio-
nem mss. et ed. 1 addendo cius et paulo post vel impotentiae.
Paulo ante cod. X sed potentiae animae et anima. — De qua-
tuor qualitatum speciobus vide Aristot., de Praedicam. c. de Quali.

9 Hoc est , extra substantiam ; sic Tacitus pluries dicit
terminos egredi. — Paulo post verbo operetur cod. X prae-
mittit ibi. Mox cod. M loco cuiuslibet habot cnius esl, cod. T
vero cuiusque.

10 Fide mss. et ed. 1 supplevimus ergo et paulo infra ex
codd. BDHNPQVWX aa ee pro unum substituimus una.
Cod. F sicut anima est una tantum, cum quo concordant
codd. 10, eo excepto, quod pro una legunt umim ac dein
post tantum addunt sic anima. — Alex. Hal. , S. p. II. q. 63.
m. 1. idem argumontum rofort additque principium, in quo
fundatur, sril. : Quaecumque enim uni ot oidom sunt eadcm,
intor se sunt eadem.

" Vat. contra fero omncs codd. et edd. 1,2,3 minus
correcte tripHciter. Mox , postulantibus mss. , substituimus Uno
et pauio infra Alio modo loco Primo et Secundo modo.

12 Vat. sequitur et paulo post et loco vel , sod obstant mss.
et ed. I.

'3 Vat., minus stricte exhibet oppositionem cum primo di-
visionis mombro ponendo a subsfantia loco a subiecto, obni-
lontiijus mss. ct ed. I ; mox pro Xam habet L'no modo.

SENTENTIARIM LIH. I.

ix)tentia falefari«Mi«li. l^Miis enim per suam sulislan-
tiam non calefacit sine cali(lit;ite : el haec potentia
non est alterius peneris quam sit qualitas . a qua
epreditur : unde |>otentia * calefaciendi esl in eodem
genere cum calidiUite. .\lio mo<lo dicitur naturalis
potentia , quae naturaliter epreditura* substantia
et iwmrdiatr, sicut potentia penerandi quaiituni ad
inductionem ultimae formae : et haec (juidcm non est
alterius peneris (juam sultstanlia . .<ed reducitur ad
genus substantiae t^m^piam sultstantialis dilTerentia.
Per hunc modum intellipendum est in potentiis
Appiicauo. animae. Nam uno modo continpit nominare poten-
tias animae secunduin primum modum . ul dicunt
facilit^Uem. quae dicit modum potentiae existendi
in suhiecto , sicut inpeniositas et tarditas : et haec
quidem sunt in .secunda specie qualitalis. Alio modo
contin<:it nominare p(tlenlias. prout dicunt ordinem
subslantiae ad acUim, qui esl mcdiante aliqua pro-
prietate accidentali, ut potentia syllopizjindi, qiiae
est in anima, cum habet habilum syllogizandi ; et
haec est in eodem genere, in quo est scientia syllo-
gizandi. ut ' in prima specie qualitatis. Contingit ite-
rum nominare polentias animae, ut immediate egre-
diuntur a subsUinlia. ut per ^ haec tria: memoriam,
intelligentiam et voluntatem. Et lioc palel. quia omni
accidenle circumscriplo % inlellecto quod anima sit
subsUintia .spiiilualis, hoc ipso quod est sibi prae-
sens et sibi coniuncta , habet potentiam ad memo-
randmn et inlelligendum et diligendum se. Unde

conciuiio 1. istae potentiae sunl aniniae consubstantiales ^ et sunl
in e/)dem genere per reductionem, in quo est ani-
nia. .\ttamen, quoniam egrediiintur ab anima — po-
tentia enim se habet per modum egredientis — non

omdono 3. sunt omniiio idem per es.seiiliam, nec tamen adeo
dilTerunt, ut sint alterius generis, sed sunt in eodem
genere per reductionem.

' Opc mss. ct ed. I cxpunximiis liic male additum quae
est. Paiilo posl co<L Y Secundo modo loco Alio modo , pro quo
mulli codd. ut AHDEINST elc. cum ed. I minus apte
Tertio toro.

* Val., rcfragantibus mss. cl cd. I , r/c loco a ct immediate
posl minus bcnc omitlit el. Paulo infra cadem auclori(<ite post
geiwris posuimus quam pro cum, utpotc (jrammatice mclius
ac pracccdcntibiis ma^is confdrmc.

' Kdd. i, .') ridelicrt loco ut. Mox cod. X Ultra trrtio
tnodo contingil pro Contingit ilerum.

* VaL conlra mss. el scx primas odd. omiltit per. — Im-
mcftiat*' cprcdi polcnliiis a siilislanlia docct cliam S. Thom.,
S. I. (|. 77. a. 0. CJr. insupcr Diimys. Carlh. , hic (|. U.

' lloc est, cxcluso sivc pracscindcndo ab ipso. — In
flne huiiis propositionis in Vat. omiltitur et dilitjrndum , in
pliirimis vcro codd. et intrlligrndum , s<'d contra conlcxlum ct
alios ciKld. iit IT aa ctini cd. I.

* .\iicloril.ilc niss. ct cd. I posiiimiis ron.'<ul).'itontinlr.'i |)ro
xvlistnntifilex.

' lii pliirimis mss. ci Val. iiianifcslc falso halxdir nutnero
pro grnerr , qiUHl Uinicii cvJiibcl cod. Z. Mox jiliTi^iuc codd.
rum cd. I riiciKlnsc l'rtrus diffrrt loco prnitus diffrrnt. loan.
Damas*. , Orat. .'l. i\i' \\m\i. dii il : .Nani aliiid csl imaffo , ct
aliiid id (|ii(k1 imaKiiic rcpracscnUidir ; ac ncccssc cst , iit non-
nihil inlcr utrum(|iic discrimiiii.s animadvcrlalur ; si(|uidcm ncc

Et polest satis manifestum exemplum dari in EiempiDm.
re et in similitudine eius. Nam res non habet tan-
tam identilalem cum sua simililudine, ut sint unum
numero, nec tantam diversitatem, ut differant ge-
nere^ Simililudo enim Marlini non adeo distat a
Martino, ul penitus dilTerat ab eo. Et ita similitudo
rei in eodem genere est per rediictionem cum eo,
cuius est similitudo. Quia enim egreditur, ideo dif-
fert , sed non transit in aliud genus. Et loquor de
similitiidine secundum rationem similitudinis , non
intentionis, id est, prout a subiecto * exit et non re-
cedit, ut splendor a luce. Concedendae ergo sunt
rationes probantes, quod anima non est suae poten-
tiae per essenliam.

1. 2. .\d illud ergo quod obiicitur in contrarium
de .\ugustiiio et Bernardo, quod anima est suae po-
tentiae ; dicendum, quod non est ibi praedicatio ac-
cidentis de subiecto, nec eiusdem per essentiam, sed
subslantialis vel essentialis.

Propter quod notandum, quod essentiale dicitur
quatuor modis. Primo modo essentiale dicitur ® quod
dicit rei essentiam totam, sicut species singularis.
Secumlo modo dicitiir essentiale quod est de es-
sentia et constitutione rei, ut materia et forma. Terlio
modo dicitur essentiale sine quo res non potest
esse nec potest intelligi esse, ut sunt illa in quibus
attenditur ratio vestigii, ut unitas, veritas, bonitas.
Quarto inodo dicitur essentiale sine quo res non
potest cogitari habere perfectum esse, ut sunt po-
tentiae in anima , in quibus attenditur imago ; et
hoc est miniino modo substanliale sive essenliale ;
tamen non transit in aliud gcnus : ideo anima dici-
tur suae potentiae '".

3. Ad illud quod obiicitur, quod idem est prin-
cipium essendi elopeiandi; dicendum, quod verum
est de principio remoto, sed de proximo est impos-

«I

EueDlub
quadnipki

i.slud alia rcs csscl, ncc ilhid alia. — Paiiio infra, postulantibus
mss., siibsiiniimus ita pro idro.

* Cod. ,\ sub.statitin. in finc responsionis cod. aa addit
hacc: Vel potest dici, quod aninia considrralur aut secundum
essentitmi ut c.fsentiam, aut srcundum essrntiam ut substan-
tiam, aut secundum essentiam ut subiectum. Si prinio modo ,
sic consistit ex suis principUs, et sic non est idipsum anima
quod suae potentiae , .srd consequrnter se habent ad eam , eo
quod fundantur super vigorrm existentiae ipsius secuudum
sun principia. Si secundo modo , tunc est anima et suae po-
tentiae, quia anima subsislit in suis potentiis. Si tertio modo
secundum rs.trnliam ut in ratione subiecli , sic subiicitur ipsa
anivui suis lirtulibus, rt sic noti rst idetn cutHpotentiis.CM^os^innix
ad mcnlem .\lcx. Hal. , S. p. II. q. 21.m. I. ad. 2. el q. 65. m. 1.

^ Ex mss. ct edd. 1 , 2, 3, 6 siipplcvimus dicitur. Mox
mss. sunt dubiac lcciionis; lcni cnini jmiIcsI totnm ct tnntutn ;
(liianivis cd. I poMat tnnlutn , rclincmus tamcn totatn proplcr
contcxlum. Etconlirmatiir a B. Alberlo, S. 1. tract. 3. q. 13. m. 5.
diccntc: Dicit enim Boclhius, quod spccies est totum essc in-
dividiionim. fMocih. , III. Comincnt. in Porphyr. ajjcns dc sp(ric
ail: 11(11110 vcro Socralis aul (^iccronis lota siibstanlia csl.) —
Itciri posl species claritatis gralia Vat. addit dicil totatn essen-
tuim, licct dcsit in mss.

'" Vat. pracicr fldcm mss. ct cd. I rcpctit hir quia non
tratisit in nliud yrnus.

DIST. III. I>. II. AHT. I. gllAKST.

lltntin

1« va 111.')'

-iao.

sihilc. N;iin si idcni oiniiiiiofsscl principiiiin proxiinnnu
tnnc idein csscl in rc cssc ct opcr;iii. Sinii/ilrr, si idcin
essct |)rintipinin proxiinnm, cnin i"cs scinpci" li;iltc;it
esso, scnipcr li;d)crcl opciMri. Qnoiii;mi i^ntiir ' /ornia
dicit proxiinuin ct iinnicdi;Uniii principiuin csscndi,
potmlia vero proxinniin H iinincdi;itnin principiuin
opcnindi, p;itct qnod impossihilc est esse omiiiiio idcm.
A. Ad alind (iiiod obiicitur de potciiti;i m;iteri;ie,
diccndum , (piod inatcri;i iion est sua polciitia p(!r
essentiam, (Hioiii;iin iion est ipsa ordiiiiitio ad Ibr-
imni; esl t;imcn ips;i potentiii in;itcri;ie es.scntialis
ipsi matcriae, sicut potcnti;i ;ictiv;i ipsi sul)st;uiti;ic.
Et niinus (jnidcm elongatur potenlia m;iteri;ie ;i m;i-
teri;i (luam potentia activ;i a substanti;i; (luoniam
[)otentia materi;ie est potcnlia passiva , quae dicit
ordinem ad aliud cuin priv;itione, sed polentia activa
dicit ordinem cum positione : et ideo inimis addit
potentia niateriae supr;i in;iteriam, qu;un poteiitia
activa supra "^ substantiain. Et hinc est, quod non
ita distinguuntur diversae potentiae in eadem mate-
ria, sicut in eadem substantia.

5. Ad illiid (|uo(l obiicitiir (l(^ forina acciden-
l;ili, dicendum, (piod lonn;i ;iccidciit;ilis non est sn;i
[)()tcnti;i. N;iin |)otciili;i ciiis est, in (|ii;iiiliiiii iiillnit
in ;dlci'iiin; ;itl;(incii [)otciiti;i ilhi iioii tintnni ;iddit
([iKuitum |)otenti;i r()riii;i(; sul)st;iiiti:dis , ([U()iii;im
[)()teiilia rorinae acci(leiit;ilis dicit oi'(liii;ition(;in ;id
actuiii, s(;(l iioii sunicientem [icr se, sed [)(!r virlii-
tein sul)st;intiae. Sicut eniiii ;icci(lciis non e.st per .se,
ita iioii li;ibc!t virtutem opi-randi per se, sed [)er
virlutem snl)st;iiiti;ui; et ita lioc patet.

(). Ad illnd ([iiod obiicitur ultimo, dic^^ndum
est % quod [)()teiili;i(! ;iiiiiii;ie iioii suiit ;icci(leiit;ilt's.
Tamen argumentiim iu)ii valet,([ui;i l'ort;issis ralio-
nale, semibile, vegctabile iion ;icci[)iuiitur ;i [)oteu-
tiis, sed a diversis naturis repertis iu anima.

Illud aulem ;u-guinenftiin, qucjd f;ictum est ad ^^J,'l^^\
op[)ositum, quod dilTerunt, qui;i sunt in diversis
generibus, solvendum est per interemptionem ^ quia
non sunt in diversis gencribus, sed in eodem per
reductionem.

SCHOLION.

I. Circa principalem quaestionem illis tcmporibus tres scn-
tentiae defcndebaiitur , quas S. Bonav. (II. Scnt. d. 24. p. I. a.
2. q. I.) accunite explicat. Primn scnlcntia ibi posita non ad-
mittit inter cssentiam animae et potcntias nisi distinctioncm
rationis. Ita Gulicimus Paris., Uichard. a Med. (hic a. 2. q. 1 .) ,
Hcnr. Gand. (Quodl. IV. q. 7.), insupcr omncs Nominalcs. —
Secunda docet distinctionem realem, et quidem talem, ut poten-
tiae nec in genere cum substantia conveniant, cum ad gcnus
accidcntium trahantur. lt;i S. Thom. (hic q. i. a. 2 ; S. I. q. 54.
a. 3. et q. 77. a. I. et 3; de Spirit. Creaturis a. 1 1 ; de Ani-
ma q. 12.); B. Albert. (hic a. 34.); Petr. a Tar. (hic q. 5.
a. 2.). — Tcrlia sententia praccedcnti valde appropinquat,
quam docet Alex. Hal. (S. p. II. q. 65. m. 1. et q. 21. m. 1.),
Huic etiam S. Bonav. magis favct; tamen dicit: « Quaclibet au-
tem dictarum positionum suos habct defcnsores, ncc est facile
rationibus cogentibus earum aliquam improbare». Haec igilur
ultima sententia admittit quidem intcr animae substantiam et
potcntias eius connaturales et consubstantiales distinctionem
qiiandam realem , quae tamcn non trahat potentias ad divcrsum
gcnus praedicamenti, nenipe accidentis (tamcn habitus acquisiti,
quibus alia extra animam cognoscuntur et amantur, certe ca-
dunt sub genere accidcntium). Immo si potentiae non cssent ani-
mae consubstantiales, nunquam nnima sciret et amarct aliquid
ad extra , quia , ut dicit S. Augustinus, nuilum accidens exccdit
subiectum, scil. sua virtute. Nam accidens, sicut non cst nisi
virlute siibstantiae, sic ncc opernri potcst nisi virtute substan-
tiae , et nisi aliquid substantialc ei substernatur. Unde nec habi-
tus acquisiti agerc possunt nisi virtutc habituum vel potentia-
rum substantialium , cfr. hic ad 5. et art. 2. q. 2. ad 4. et
S. Thomas, S. 1. q. 77. a. I. ad 4. — Vidctur autem, quod S.
Bonav. et Alex. conceptum accidentis sumant pro accidente

logico, S. Thom. pro accidentc meta|)hysico , ita ut in re
conveniant. En verba Alcxandri (S. p. II. q. 21. m. I.):
« Dicendum, quod anima cst quodammodo sua potentia, ut fiat
distinclio intcr potcntias substantialcs sivc vires ex una parte
ct accidentia ex alia, quantum ad hoc, quod potcntiae ct vircs
substantialitcr inhaerent ct unum sunt cum anima quantum ad
substantiam, non dico quantum ad cssentiam; potcntiis enim
substanlialibus subsistit anima. Accidentia vero , ut prudcntia ,
fortitudo ethuiusmodi, non adhaerent substantialiter, quia haec
accidentalitcr adsunt. Unde potcntiae et vires substiintialcs di-
cuntur idcm quod anima ratione indivisionis ct adhaercntiae
substantialis , accidentia vero non , quia substantialiter non ad-
haerent». Fere idcm cst quod S. Thom. (S. I. q. 77. a. I.
ad 5.) docct. Hic enim dislinguit dupliccm sen.sum vocabuli ac-
cidentis , et in sccundo sensu , sive « sccundum quod ponitur
unum quinque universalium », concedit, quod « aliquid est me-
dium inter substantiam et accidens », ctquod « potentiae animae
possunt dici mcdiae inter substantiam ct accidens, quasi pro-
prietatcs animae naturales».

Quarlam sententiam adiunxit Scot. (II. Sent. d. 16. q. unica
§ Dico igitur), qui hic applicat suam distinctionem formalem ;
in re autem a S. Bonav. vix discedit , ut vult Brulifer in
Comment. ad hunc locum.

De quaestione hac cfr. praeter iam citatos B. Albert. , S. p.
I. tr. 3. q. 15. m. 2. a. 2. subp. I. — /Egid. R. , hic 3. princ.
q. 1 . a. 2. — Durand. , hic p. II. q. 2. et seqq. — Dionys.
Carth., hic q. 13. — Biel , II. Scnt. d. 24. et 25.

11. Ut facilius intelligantur vcrba Doctoris in fine conclusio-
nis posita : « Loquor de similitudine secundum rationem simili-
tudinis, non intentionis » , haec notamus. Praeter similitudinem
accidentalem , quae est v. g. in figura exteriori, etessentialem.

' Vat. contra plurimos codd. et cd. 1 Quia ergo.

* Cod. 0 addit formam aut.

3 Ex codd. el ed. I adtiidimus est. Plures codd. ut .\ T etc.
paulo ante habcnt qnaeritur loco obiicitur.

* Petrus Hispan., Summula , tract. de Syll. soph. seu de
Fallaciis, in fine de fall. aequivocationis ait: Recta solutio est
manifestalio syllogismi falsi et proptcr quid est falsus. Et con-
tingit dupliciter, scil. vel distinguendo vel aliquam praemissa-

rum interimendo ; et hoc sccundo modo respondcndum est ad
omnes peccantes in matcria (i. e. propositioncs falsas). Aristot.,
II. Elench. c. 3. (c. 18.) dupliccm hanc solutionis spcciem pro-
poncndo usus est verbis Siaipav et avaipeTv , quac Boethius lin-
gua latina reddidit per verba distinguere et interimcre (i. e. ne-
gando aufcrrc). — Paulo supra aliqui codd. ut A G H K T etc.
cum cd. 1 differant pro diffenmt.

»s

SENTKNTIARrM LIB. I.

quae esj in convonicniia in n;mira et spccie, aliain similitiuii-
nvni du|)li(vm dislintruil S. DocCor, scii. similitudinem secun-
dum ritUunem , (iu.i i\\n\ni\ suiit similia in Piiiiono quadam os-
s«-niiali , ul s|ilondor respociu lucis, ot simililudinoni secuudtnn
intentionem. (juae ost inier aliqua, quorum unum esl factum
ad imitationem aiterius. Ex hoc palet, quo<l splendor, qui esl
similiiiido lucis, Wcqi oxoat a luce, t;imen non rocedit ab ca,
manons in eodom goiiero lucis.

Ili. In .soluL ad I . ol 2. distingriiit S. Doctor triplicem prae-
dicationem. 1'r.iedicalio ikt essentinm tunc fit, quando praedi-
caliim osl do inlrinsec.i raliono siiljiocti. Haoc ost iloriim du-
plox, nom|K' socuiidum duplicom sonsum vocabuli essentialis ,
a S. Doctore hic distinctum. Etenim liim essontia metaphysica,
quam mtKlerni vtK^^int (scil. genus el difrcreiitia), lum partes
constiluiivao physicae (scil. forma ot mati'ria) suiit do ossentia
n'i oi do subioclo ossonlialitor praodicantur. Iluic op|)onitur
praedicatio accidentalis , quando praedicatum siibiocto tanlum

accidentaliter convenit, ut, homo est sapiens. — Circa tertiam
praodicationom , quao hic dislinguitur, notandum esl, quod aliud
est « osse do ossontia alicuius rei », aliud » oss<^ i(iom in os-
soiiti.i cum aliquo ». « Proprium oiiim alicuius roi non est de
essentia roi, sed ex principiis essentialibus speciei causatur,
unde medium est intor essontiam et accidens » (S. Thoraas., S. L
q. 77. a. I. ad 5.). Etiam polentiae animao non sunt de essen-
tia animae , \wc praedicantur do oa in primo tlicondi modo
per se, sicut genus praedicatur dc specie. Niliilominus parli-
cipanl polontiac oandom naluram cum essentia animae, sive
sunt « idem in essonlia cum ipsa». De quo cfr. Alex. Hal. , S.
p. I. q. 1«. m. 2. et 13. Alberl., hic. (j. .34.

Notatu digna est doctrina Soraphici in soluU ad 4. de po-
tentia matoiiao. Idcm docet Alox. Hal., S. p. 11. q. 65. m. 1. Cfr.
Scot. , libr. I. Physicor. q. 20; dc Roruin princip. q. 8. a. 2;
1. Sonl. d. 12. q. I. — Richard. a Mod., II. Sont. d. 12. q. 10. —
S. Thom., hic q. 4. a. 2. ad 4. — B. Albert., I. Sont. d. 26. a. 6. ad. 8.

ARTICULUS II.

De secunda assignatione imaginis.

Conseqnenter est quaestio de secunda assigna-
tione imaginis per mentem, notitiam et aniorem. Et *
circa hanc quaenintur tria.

Primum est de istis absolute, utrum videlicet
imago attendatur in istis ut in potentiis , aut in ha-

bitibus , aut in potentiis simul et habitibus, aut in

substantia et habitibus.
Secundum est de istis in comparatione ad invicem.
Tertium, utrum haec trinitas imaginis ducat necessa-

rio in cognitionem Trinitatis quantum ad personas.

QU.ESTIO I.

Utrum imago attendatur in mente, notitia et amore ut in potentiis, aut ut in habitibus ,
aut in utrisque simul, aut secundum substantiam et habitus.

Circa primuiu sic procedilur.

1. Ostenditur /j/-jmo, quod non in his ut in po-
Argumenta tmtHs attendatur imago, quia praedicta assignatio ^

pMitk.nes'!'' fuit in potentiis: ergo si haec etiam esset in poten-
liis, non esset nisi inculcatio verborum.

Praeterea, notitia et amor non dicunt poten-
tiam, sed habitus, licetmens possit dicere potentiam:
ergo praedicta tria non possunt poni sub ratione po-
tentiarum.

2. Item ostcnditur, quod non dicunt habitus,
quia Augustinus ^ dicit in imaginis assignatione et
approbatione : « Mens novitse, diUgit se»; sed nul-
lius haliitus est se nosse nec amare: ergo etc.

Item, si mens sUit pro habitu, quaero, pro quo
habitu ? Si pro habitu memoriae, de quo magis vi-
drtiir, quia non est ahum dare; sed actus huius
habitus est meminisse, non ahus; sed Augustinus*
assignat menti lios actus , scilicet nosse et amare :
ergo etc.

3. Item ostenditur , quod non ^ in poientiis et
habitibus. Cum enim potentiae sint tres, et habitus
tres, tunc non esset ternarius, sed senarius.

4. Item quaero, pro qua potentia stat ibi mens?
aut enim stat pro omnibus, aut pro duabus, aut
pro una. Si pro omnibus , tunc non est ibi trinitas;
si pro duabiis, tunc est ibi qu.aternitas , cum duo
sint habitus ; si pro una , non potest habere istos
duos actus , * nosse et amare : ergo non sumilur
trinitas secundum habilus et potentias simul.

1. Item oslenditur, quod non secundum animae Adopt

' ^ liini <H

substantiam et habitus '. Cum enim habitus cogno- sionii. (i
scendi et amandi consequantur ipsam substantiam
tempore , el substantia etiam possit esse sine his ,
ratio autem iiuaginis sit ipsi animae perpetua et in-
separabilis et concreata: ergo non est in habitibus
et subsUtntia simul.

2. Item, si subslanlia connumeratur hahitibus,
cum" habitus sint tres, et substantia una: ergo erit

• Vat. omittit Et , sed conlra mss. et cd. I. Paulo infra
posl Terlium od. I .iddil est.

' Sciliccl momori.i , iiitolloctus cl voUiiiUis , do ([ua suj)ra
in .1. I. — Mox siibsliliiiiiius ox mss. lutec loco hic.

' Toxtum AiiKiistini ^ido siipra iii lil. Ma^jistri , c. .3. circa
mcdium. — Val. paiilo anlc loco dicinit hnhihis poiiit ut in
hnbitibus , cl panlo post omittit el appntbiitiinw , S4'd contra
mss. ol 0(1. I. — Mo\ ex cnd. X ciim od. I jiost esl sup|)lo-
vimiis. roi vorilalc exigonto, .s^.

^ Vorba Aujtuslini invoniiinliir siipra iii lil. Matiisiri , c. .1.

circa modium. — Paulo .supra post meminisse auctoritate mss.
ol odd. I, 2, 3, 6 oxpunximus et , (juod Vat. addit.

^ Vat., obnitonlibus mss. ol sox primis odd., addit ut.

® Codd. .\ V addunt scilicet.

' Ita codd. ol sex primao cdd. contra Vat. , quac habet
Conlrn. Oslendihir . quod non ul in suh.tlnntin el hnbitibus
simul vi paulo post seiiunntur j^ro conscqunntur.

* Subsliluimus oj^o mss. ol vi\. I hic cwwi loco et ac
])aulo infra inleUiijenliac pro inlclleclivae.

DIST

I». II. AKT. II. giJMlST. I.

4inio aliO'
rum.

batur

ibi (luatornitas. Si tu ilirus , qiiod nnii (lilTcil notitia,
seciUKJnin (|U()(I cst liaitilus iiitcllii^fcnliac cl inciiio-
riac; coiUra: lialMliis siinl dispositioncs |K)tcntianini;
cuin cr^o sint trcs potcntiac, tM'iiiit trcs liahitiis.

;j. Itcin , Ma|,Mstcr dicit in littcra ' , qiiod incns
accipilur non pro aniinac suiistantia, scd pro co (juod
est in ea emiiicntiiis.

CONCMJ sio.

//( hac secunda assignationc imaginis , quae est
meiis , notilia , amor, Irinitas attenditur quan-
tum ad suhstantiam aniinae et quantum ad
diios habitus notitiae et amoris.

Respondko : Diccnduin, quod diffcrt sccunduni
quosdam assij^natio haec a praecedenti, (luia prior
fiiit in potentiis , haec est iu habitihus. Et respondent
obiectionibus per distinctioncin mentis. Mens enim
secundum quadruplicem inodum accipiendi diversifi-
catur. Dicitur enim uno modo a mene , quod est
hma sive dcfectus : et sic dicitur de tota animae
suhstantia propter transmutationes , quas hahet ^
Secundo modo dicilur a metiendo ; et sic stat pro
iudicativa vi, et sic accipit eam Damascenus % po-
nens ipsam in potentiis cognitivis. Tertio modo di-
citur ab eminendo; et sic stat pro superiori parte
rationis , et sic accipit eam Augustinus frequenter \
Quarto modo dicitur a meminisse ; et sic stat pro
memoria et quantum ad actum et quantum ad liabi-
tum *. Dicunt ergo, quod in assignatione huius tri-
nitatis mem stat pro habitu memoriae ; sed in adapta-
tione , cum dicit Augustinus ^ : « Mens novit se et di-
Hgit » , stat pro potentia memorandi.

Sed istud non videlur convenienter dictum , quia
adaptatio debet respondere assignationi. Et praeterea ,
cum actus proprius mentis, ut stat pro memoria,
sit meminisse , ilie ^ deberet tangi ; sed Augustinus
in hac assignatione nunquam facit mentionem nisi
de duobus actibus , scilicet nosse et amare , qui non
sunt memoriae, sed aharum potentiarum.

Ro^nondcndiim igitur, (iiiod trinilas ill i iion cst scntnnii.i

' ' , , aii(-ti>riii.

in pofrntii.s ; (piia ainor ct notitia non diciiiit |)0-
tcntias * ; ncc in hahililius, (jiiia mcns iioii |)()test
starc pro habilii, fiiiii ip.sa accipiatiir iit agcns; nec
potcst cs.sc in potnUiis ct hahitihus, (|iii:i mciis iioii
|)ot(^st stare [)ro iina potciitia, (•uni assignciitiir (m
actiis diiarum p()t(Mitiariiiii ; ncc p()t(;st similiter"
stare pro plurihus potcntiis, (piia noii c,s.s(!t trinitas.
Restat (!rg(), (piod nccesse est poncrc, (piod tiinitas
ista attiMidatur (|iiaiitum ad suhslanliam aiiimac, ra-
tionc inentis se noscentis et amantis, (!t (piaiiliim ad
hahitus , ratioiK! notitiae et ainoiis ; cl sic (jst ti'ini-
tas, cuiii sub.slantia sit una, et habitiis sinl diio.

Differt ergo haec assignatio a praiicedcnti : (luia "aec a*»i-
praecedens fuit per uniformitatem in i^olcntiis per f^i iriiiiid-

' ^ ler a |iriiiia.

coni[)arationem ad habitus et '" actiis, sed haec est
iii substantia et hahitihiis. DilTert iterum in hoc, (piia
praecedens fuit per conversionem animae ad Deuiii,
haec est per conversionem aniinae siipra se ; et plii-
ribus modis non attenditur imago in homine,utsu-
pra dictum fuil *'. Differt etiam, qiiia praecedcns as-
signatio imaginis magis est propiia et conveniens
quam haec. Nam propiie loquendo, imago consistit
in unitate essentiae et trinitate potentiarum, secun-
dum quas anima nata est ab illa suinma Trinitate
sigillari imagine similitudinis, quae consistit in gratia
et '^ virtutibus theologicis. Unde Augustinus hanc
assignationem primo ponit investigando , ut per hanc
deveniat ad illam , in qua finit speculationem suam '^
Unde haec assignatio non est propria, sicut alia ; un-
de Magister eam secundo ponit tanquam non prin-
cipalem.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod habitus o°|tor„nj^P"
non sunt coaevi etc. ; dicendum , quod triplex est
habitus. Quendam enim habitum habet animae po- '''■li''"

^ i habilus.

tenlia ab acquisitione , quendam ab innata disposi-
tione, tertium habet a sui ipsius origine. Hoc autem
patet , quia habitus est quo potentia facihs est in
actum ; potentia autem his tribus modis est facilis ,
verbi gratia , affectus noster habet facilitatem ad di-
hgendum bonum alienum per acquisitam dispositio-

^ Cap. 3. circa mediuiTi, quem tamen textum plurimi mss.
cum sex primis edd. hic mutarunt, pro anima ponendo ani-
mae substantia tota ;codd. vero Tyianimae substantia, quos
sequimur , quia eorum iectio correspondet sensui obiicientium.
Cfr. Scholion.

2 De liac mentis acceptione vide iibr. de Spiritu etanima, c. 1! .

3 Libr. II. de Fide orlhod. c. 22 : « Vires in cognitione posi-
tae sunt mens, cogitatio, opinio, sensus ». Et singuia perpen-
dens de mente dicit: quod verum est iudicat (considerat, di-
scernit ; sive , ut refert Alex. Hal. , S. p. II. q. 69. in princ. :
mens a metiendo dicitur.).

* Cfr. Enarratio in Psaim. 3. n. 3; XV. de Trin. c. 7. n .11.
Vidc etiam libr. de Spiritu et anima , c. 1 1 . et 34. Consentit
Isidor., XI. Etymolog. c. I.

5 Cfr. Isidor. loc. cit. et libr. de Spiritu et anima, c. 34.
— De his quatuor etymologiis , quae ex more illius actatis
iudicari debent, vide Aiex. Hal. , S. p. IV. q. 12. m. 1. a. 2.
circa finem (in aliis edd. q. 55.).

S. Bonav. — Tom. I.

^ Codd. sunt inter se divisi; plurcs siquidem ut G 0 T bb
habent Augustinus , quos sequimur, alii vero ut A C L S Z ctc.
ecce; omnes tamen contra Vat. dicit loco dicitur. Ed. I dicit
Magister et Augustinus : ecce mem.

' Vat. praetcr fidem mss. et ed. I ibi pro ille.

* Vat. contra mss. et ed. 1 minus bene dicuntur potentiae.

^ Plures codd. ut AFGHKTY bb simul pro simititer.

'0 Vat., obnitentibus mss. et ed. 1 , repetit hic ad. Paulo
infra post Differt ex pluribus codd. ut H P Q X Z ee posuimus
iterum loco eliam.

" Hic a. !. q. 2. in corp.

^* Vat. absque ulla auctoritate mss. et ed. I indebite
omittit gratia et. Nam distinguitur gi-atia sanctificans a virtu-
tibus.

13 Vide IX. de Trin. c. 2. n. 2. et ibid. X. c. II. n. 17;
XIV. ac XV. c. 3. n. 5. seqq. — Sub vocabulo hanc intellige
secundam assignationem.

SENTENTIARIM LIB. 1.

iieiM. iil per virtulem; ad (lilifiendiim vero bomim
.Mium ' per imialam (lispositionem ; et ad diligendum
se ipsum per sui naturalem originem. Cum enim sit
sibi indist^uiter uiiitus, semper esl habilis ad se
Qw»modo amandum. Similiter, ciim intcUvctm noster semper

iDt«llec(as

«*mprr in- j;it sibi nraeseiis . semi)er est liabilis sibi ad se co-

tclligil.

gnoscendum. Et sic patel illud quod obiicitur de
coaevit<ite ; nam quoad tales habilus est bene coae- :
vitas. I

2. .\d illud quod obiicitur, quod tres debent *
esse habilus secundum tres potentias ; dicendum,
(juod iii hac trinitale non cadit nec habet locum ha-
bilus memoriae, quia attenditur ' in ipsa anima secun-
dum quod convertitur supra se : et ideo ipsa animae
subslantia tenet locum memoriae, et ipsa praesenlia et |

olilatio , qua anima olTert se semper suae intelligen-
tiae , tenet locuin habitus et actus inemoriae. Kt ita
patet, quod ibi cadunt tantuin habitns duaruin p(v
lentiarum : et ideo est ibi triniias.

3. Ad illud (piod ultimo obiicitur de verlx) Ma-
gistri : dicendum, qiiod intelligilur non pro animae
subsliintia tota * ; quod si aliter intelligatur, non ha- Jv^,!;,
bet veritatem verbuin Magistri. Quod pitet per Au-
gustinum. qiii occasione Imius iinaginis qiiasi per to-
tuin decimum de Triiiitate ostendit, animam habere
cognitionem sui innaUnn , quae esl cognilio " suae
sultslantiae. Et praeteroa , nihi! unum in anima co-
gnoscit et diligit nisi substantia : ergo si mens sta-
ret pro nna potentia, non haberet illos duos actus,
scilicet nosse et ainare.

Magisti

S C H 0 L I 0 N.

I. Dc liac quaestione audiendus est ipse S. Doctor , qui
in anccdolo priniu IVologo ad 11. Sentenliarum (cuius Initium
iam dedimus in l'roiogomcnis c. I . § 2.) dicit : « Fortassis au-
tcm alicui vidcbitur , mc dcciinasse a positionibus Magistri Scn-
tentiarum ma.xime in duobus: in hoc scilicet , quod cum Ma-
gistcr parte secunda distinctionis tcrtiac in sccunda assignatione
trinilatis, (luam dicit consisterc in mcnte , notitia et amore ,
dical, nwntem acci|)i non pro anima , sed pro superiori portione,
a me diclum reperitur, mcntcm ibi pro substantia animae
starc. Rnrsus , cum .Magislcr dical d. 7., quod polcntia gcne-
randi communis cst tribus pcrsonis , ulpotc nomcn significans
esscntiam , magis illi opinioni adliaesi , quae dicit , potentiam
gcncrandi diclam esse propter relationcm. Sed si quis recte
inspicial, in nculro |)racdiciorum invcnict me nec a posilione
.Magistri ncc a vcritalis tramilc dcciinassc. Nam (^uando dixi ,
in illa Iriniuitis assignatione mentem accipi pro animae sub-
slJinlia rationc superioris partis , hoc idco dictum cst, quia, si
mcns starct ibi pro supcriori iiorlionc , cum illa sit animac po-
tcnlia , ct non sii unius j^otcntiac nosse ct amarc , sicut vide-
bitiir infra (cfr. II. Sent. d. 2i. p. I. a. 2. q. 1.), iam non esset ibi
Irinitas , sed (luatcrnitas. Itenim , potcntiae proprie non est
agcrc , scd substiintiac pcr potcntiam ; ct idco , si pi opric ct
vcrc loquitur .\ugustinus , cum dicit , mois novit ctc, mens
ibi supponit animac sulistanliam. Et hoc itcrum innuit Augu-
stinns , ciim poslca occasione huius irinitatis quasi per totum
dccinium dc Trinitatc oslcndil , anirnam nosse se ipsam. Po-
strcmo , cum illi habitus notiliac cl amoris sint omnino con-
substantialcs , non addunt novam essentiam supcr potentiam, scd
S(> ipsis polcnliae sunt habiles , ct iui non possunt ipsis ))otcntiis
coiiimuniciiri .sivc ciim siipcriori ])arlc rationi.s. Et proplcrca
non iicg.it .Magister , quod mcns non accipiatur pro ij^sa ani-
ma , scd (jiiod non accipiatur pro totn anima sccundum omnes
polcntias , sod pro ipsa subst.'jntia ralionc siipcrioris portionis.
In hoc igiliir Magislro iion conlradixi , .scd potiiis vcrbum cius
iiixl;) vciit;itis rcgulam, ut aestimo , cx|)licavi».

II. Vcrba in 2. fund. , qiiod « niillius habitus cst sc nossc
ncc amarcijSic intclligiintiir : .se inlclligerc ct amarc non sunt
aclus alicuius habitiis acquisiti , sed iiotcnliac animac concrcatac

et consubstantialis, lic(>t ad hos actus etiam habilus dispositive
concurrci(> possint. Undc cliam I). Albcrt. (hic a. 36.) de codcm
tcxtu .\ugustini dicil ; « llabilus non cst nossc se ct amarc se,
sed potius habentis habitum secundum ipsum habitum vel
per ipsum habitum est nosse sc ct amare se». Item Petr. a Tar.
(hic. q. 7. a. I.) ait: « .\d cognosccndum vero se ipsam mens
nullo habitu utitur». Cfr. ctiam Bonav. Iiic q. 2. ad 4.

III. In solut. ad 1. tnplex habitus dislinguiiur, scil. ab acqui-
sitione , ab innata dispositiom , a sui ipsius origine. DifTeren-
tia sccundi ct tcrtii in hoc consistit , quod secundus habilus non
cst projiiic animac concrcatus ct coaevus , licct dispositio ad
hunc habitum sit concreata et coaeva. Sic anima cognoscit et di-
ligit ex innata dispositione proprium bonum (commodum). Ter-
tiiis vcro habitus , quo anima sc ipsam cognoscit et diligit , est
propric ipsi concrcatus , cfr. II. Sent. d. 39. a. I. q. 2. — In
eadem solul. langitur quaestio, quo sensu intcllcctus noster
semper se intclligat. Doctrina Soraphici de hoc omnino concor-
dal ciini S. Tliom. (hic q. 4. a. 5 ; S. I. q. 93. a. 7. ad 4.), Scot.
(II. Scnt. d. 3. q. 8. n. 13.), et Hichard. ( hic a. 2. q. 2.). Hi
ncganl , animam actualem sui intellcctionem habcrc , pracsertim
talem qua se discernat ab aliis; concedunt tamcn, quod propter
pracscntiam obiccti « nihil dcficit actiii primo... ad qucm dcbct
scqui aclus sccundus , qui est intellectio. El fortc proptcr hoc
dicit frequcnter Augustinus , quod anima novit semper se, pro-
pter istam propinquilatem ad aclum nosccndi , ubi nulla est
imi)crfcc(io in acUi inimo. lloc autcm modo anima non sempcr
novit lapidcin » etc. (Scot. loc. cit.). Alii tamcn doctores , ut
Pctr. a Tar. (hic q. 5. a. 3.) et Henr. Gand. (Quodl. 4. q. 7.)
doccnt , animam scmpcr se nosse ct aniarc , non tantum habi-
tualitcr , scd ctiani acdialitcr , cpiin tamcn adxcrlat hos inlimos
aclus. Cfr. cliain Dionys. Carlli. (liic (j. 12.), qui, in hac quac-
stione ancej)s liacrct.

IV. De ipsa conclusione: Alcx. Hal. , S. p. II. q. 62. m. 5.
a. 6. § 1 . — Sco(. , hic q. 9 ; Ilcport. q. 7. — S, Thom., hic
q. 5 ; S. I. q. 93. a. 6. — B. .Mbcrt. , hic a. .36 ; S. p. I. tr.
3. q. W). m. 2. a. 2. p. 2. — Pclr. a Tar., hic q. 6. a. 1. et
q. 7. a. unic. — .■Egid. B. , liic 2. j^rinc. (j. 2. — Richard. a
Mcd., hic a. 3. (j. I. — Bicl , hic (j. 10.

' Codd. \A) summum loco .suum; scd non bcnc. Mox
cod. T post sif)i addil ipsi el j^aulo infra incongrue cum aliis
omidil intcllrrtus nnstcr.

^ 0|)c mss. et ed. I siibsiiiuimus dcbcnt |)ro diruntur.

3 ."^iipplc : trinit;is.

* Cod. Z addil scd partc supenori sciticet , cd. I autcm :
sed supplc pro conversion/' animac ad Deum vel reflcxiotic
ad sui considcratinnem ad Deum.

5 Vat. practcr fidcin mss. et cd. I agnitio ; et immcdiatc
posl prnptcrcn loco prnctcrca , .scd falso, quia revcra novum

DIST. III. P. II. .\KT. II. QIAKST

:9l

gU.VKSTiO li.
Utrum mem , nutitia ct amor hahcant ordittcm , ac<iualitatcm cl cou.suh.stantialit(Ucm.

i l.iin«nt.-i

Secundo (|n;u'rilnr do islis in (•omiKiriUioiic ad
invicein. scciiiidmn Iriplicem compaialioiiem , (|iiam
poiiil Aii^Mistiims, videlicet ordini.s , acfjuu/itati.s et
con.suhstuntialitati.s , et Ma<j[istei" recitat iii liltera *,
Ordo esl inter haec, (piia iiiens est parens. iiotilia
est proles, tertius est ainor ab ntnxiiie [)rocedens.
Acqualitus etiain est ibi , quia mens tanliim se
novit, (piantum est, ct tantiim se '^ dilif^il, (juanlum
se novit. Con.suhslantialitas etiam; iindc? .\u^Mistinus
nono de Triiiitate ' : « .Vdmoneiiuir, si utcumque vi-
dere possumus, sul)stanti;diter haec in anima exi-
stere , non t;in(piam iii subiecto, ut color in cor-
pore, aut ulla qualitas ;uit (pi;intitas; quidqiiid enim
tale est, non excedit subst;intiain, in qiia est. Mens
autem amore, quo se amat, potest ;iin;ire etiam
aliud »; 6t ita vuit, quod amor sit consubstantialis
menti.

1. Sed obiicitur contra hoc : Primo videtur,
quod in his non sit ordo nec * origo. Aut enim ac-
cipinntur pro habitibus innatis , aut acquisitis. Si
pro innatis , nullus est ordo, quia simui sunt cum
ipsa anima ; si pro acquisitis , sic amor praecedit
notitiam ; nullus enim acquirit * vel sludet aliquid
addiscere, nisi amel scire. Unde Augustinus in fme
noni de TrinitiUe '^ : « Partum mentis antecedit ap-
petitus, quo id quod nosse volumus quaerendo et
inveniendo , nascitur proles , quae est ipsa notitia » .
Aut ergo non est ordo , aut non est talis ordo.

2. Item , videtur quod non sit ibi aequalitas.
Aut enim notitia et amor accipiuntur per compara-
tionem ad res inferiores , aut ad animam. Si ad
res inferiores, manifestum est, quod non est ibi
aequalitas; multa enim novimus, quae nonamamus;
si in comparatione ^ ad animam , aut est aequali-
tas quantum ad intensionem , aut quantum ad cxten-
sionem. Quantum ad extensionem, non ; illud constat,

(juia iiniim linlnm " (jst ibi : ergo (pi;iiiliim ;i(l m-
tcn.sioncni ; s(3(l (piod hoc sit f;ilsiiiii , vidcliir, (jiiia
ciiin sciamus ;iiiiiii;iin miiiorem Dco ct iii;iiorcm cor-
jiore , contingil (ju;iii(l()(jii(! , (jiiod e;iin ;im;iiiiiis ma-
gis (ju;iin I)(!um, et miiiiis (|ii;im corj^iis ; et it;i (jiiaii-
titas" ;unoris non se(jiiitiir (jii;iiilit;dem iiotiti;ie.

3. Item , quod non sit ibi con.suhstantialitas ,
videtur , qiiia ^imor et nolilia sunt h;d)itiis et siint"'
qu;dit;ites; ergo videlnr, (jiiod essenti;iliter diflenint
ab ipsa mente.

4. Itein , ratio Augustini" est , qiiod non sint
in aniina sicut accidentia , qui;i se extendimt extra;
sed hoc niliil est, quia accidentia se extenduiit extra,
ut calor calefaciendo et color immiitaiido visum.
Praeterea, homo cognoscit aliqua ccjgnoscibilia scien-
tia acquisita , quae est accidens , et ita se extendit
extra.

CONCLUSIO.

Me7i.s , notitia , amor hahent ordinem ,
aequalitatem et consubstantialitatem.

Respondeo : Dicendum , quod sicut Augustinus '^ conciusio i.
assignat, in his est ordo , aequalitas et consuhstan-
tialitas.

Ordo autem attenditur in his habitibus animae conciusio 2.
connaturalibus in comparatione ad actus , sicut poni-
tur ordo in fide '^ , spe et caritate , licet simul infun-
dantur.

1. Et sic patet quod (jbiicitur in contrarium , Ad (. op-
quia non est ordo in ipsis habitibus absolute consi- p°*''"
deratis , sed per relationem ad aclus.

Similiter est ibi aequalitas secundum conversio- coneiusio 3.
nem animae supra se et praedictorum habituum per-
fectionem. Unde dicit Augustinus in nono de Trinita-

habelur argumentum ex ratione, non ex auctoritate petitum.
Mox auctoritate mss. et edd. I , 2 , .3 , 6 post anima expunxi-
mus particuiam et. Cod. 0 post nihil addit aliud.

1 Cap. 3. circa finem. — Mox Vat. contra plurimos codd.
et ed. I post ordo addit autem et contra antiquiores codd. et
ed. 1 ponit quod loco qnia ac ultimus pro tertius.

2 Fide codd. I aa adiecimus se certe supplendum.

' Cap. 4. n. 5 : Simui etiam admonemur, si utcumque
videre possumus , haec in anima existere et tanquam involuta
evolvi , ul sentiantur et dinumercntur substantialiter , vel , ut
ita dicam , essentialiter , non tanquam in subiecto , ut color
aut flgura in corpore aut ulla alia qualitas aut quantitas.
Quidquid enim taie est, non excedit subiectum, in quo est.
Non enim color istc aut figura huius corporis potest esse et
alterius corporis. .Mens autem amore , quo se amat, potest
amare et aliud praeter se. — In quo textu plurimi codd. falso
habent utrumque loco utcumque et minus bene animo pro
anima; Vat. autem ponit consistere loco existere.

* Vat. contra mss. et ed. I incongrue vel pro nec.

5 Ita omnes codd. et edd. Magis placeret inquirit, si haec
lectio aliquo cod. fulciretur.

6 Cap. 12. n. 18, in quo textu post appetitus originale
addit quidam et in fine omittit verba quae est; Vat. aulem
post quo addit ad et ponit noscere loco nosse.

' Vat. per comparntionem , sed contra mss. Mox codd.
VX post animam addunt timc , ed. 1 et tunc.

8 Multi codd. ut A F T V X Y etc. cum ed. I omittunt tantum.

9 Plures codd. ut .\ CL R S U aa bb cum ed. I minus apte
qualitas ; agitur siquidem de gradu intonsionis.

^^ Ex mss. et ed. I adiccimus sunt.

" Libr. IX. de Trin. c. i. n. 5; vide supra fundam. I.
huius q. — Paulo post Vat. praeter fidem mss. accidentia enim
pro quin accidentia et in fine argumenti extendunt loco extendit.

12 Libr. IX. de Trin. c. 12. n. 18; vide in lit. Magistri,
c. 3. circa finem.

13 Ope mss. et ed. 1 sustulimus hic additum et. Paulo ante
plures codd. ut .\CGKLST bb cum ed. I crebro in loco
ordo in.

SENTENTIAHLM LIB. L

ie \ quod non est iii his haliililms aequalilas , nisi se-
lUiKhiin (IirmI perfecti suiit.

2. El sic patet sohitio ad iMiKi qnod de amore

Ad i. o,- ohiiritur \ quia ille ainor non est jKirfectus amor, sed

'"'*" hhiihnosus et iiionhiiatiis. — Vel dicenduni, quod

.Mii«r. aeqiiales suiit . secundum quod sunl connaturalcs ;

quantuin cniiii est quis habilis vel facilis ad copno

Sf*Mi(him se . tantum ad se amandum ; de hahililms

vero arquisitis, inaUs vel l)onis, non est verum ; et de

his non intelligilur.

Similiter est ihi tertium, scilicet comuhstantiali-
condosio4. tas, quia, secundum quod dictum est supra', amor et
notitia animae connatiirales sunt , secundum quod su-
pra se convertitur ; et sic nihil omnino addunl super
ipsas i)olentias. Per hoc eniin , quod anima sibi prae-
sens est , hahet notitiam ; per hoc , quod est unum
sibi , hahet habitum amoris : et ideo, sicut potenliae
sunt consubstantiales animae , ut supra^ visum esl ,
ita et huiusmodi habitus. Unde etsi videantur (Hcere

modum hahitus vel quahtatis, realiter tamen nihil su-
pra potentias adduiit.

3. Et sic patet responsio ad obiectum , quod "^ -^d 3. o
non sunt qualitates isto modo.

4. Ad illud (luod obiicitur de raiione .\uL'ustini ,'^'i *• oi'

' ~ ' posil. ■

dicendum , quod illa ratio non concludit principaliter,
quod amor vel notitia sint subslantialiter in anima ;
et hoc esl *, quia tunc pari ratione posset dici et obiici
de omni ainore ; sed concludit ex consequenti , quod
patet sic. Cuin enim amor extenditur extra suum
subiectum aliuin amando , hoc est per virtutem
substantiae, sicut per se non est , nisi ' per substan-
tiam. Si ergo amor et notitia extenduntur per virtu-
tem substantialem , et hae sunt intelligenlia et volun-
tas ; et amor , quo anima amat se , est idem cum
ipsa vohintate ; et similiter * notitia , qua cognoscit,
non est aliud quam intelhgentia : restat ergo, quod
amor et notitia respectu sui sunt ipsi menti consub-
stantiales.

SCHOLION.

1. Pro fncilioro intcliigeiUi;! triplicis conclusionis notnndiim,
qiiod nitio ordim, quem h.ilwnt mem, notitia ct amor , non
intciligitur, quatenus ista tria absolute et in se considerantur, sed
in rcsppctu ad suos actus. Similitcr aeqnalitas non attcnditur
quoad acqualitatem in cntitatc , sed quoad aclus super aniniam
reflcxos , dum anima inlclligit se totam et se diligit, quantum
se cognoscit. Quoad solutionem argumenti contra acqualitatem
cfr. .Mcx. Hal. , S. p. II. q. 62. m. 5. a. 7. Denique consub-
stantialilas non inteliigitur absoluta cum cxcUisione cuiusvis
disiinciionis , sed in sensu in praecedenti quaestionc cxplicato.
— lnsu|)cr notandum , quod consubstantialitas , quam notitia et
amor h.ilwnt cum mentc , non accipitur proprie , quatenus sunt
actus (quia actus secundi et accidentia non possunt csse reali-
ter idem cum subst;mtia animae), sed quatenus sunt hnbitus
concreati. In hoc sensu dicit Scot. (hic q. 9.) : « Ista tria ex
paric .inimae , ut sunl sub tribus actibus suis, in islis, inquam,
tribus est consub.stiinlialitas ».

II. In .solutione ad 4. supponitur , quod nullum accidens
se possit extendere ad extra virtute propria , sed tantum vir-
tute alicuius subsUmtialis , uti iam diximus in Scholio ad q. 3.
articuli praccedcntis. Hoc substantiale cst ipsa duplex potentia
intcllectus et voluntatis; ct hoc est verum de actu quocumque,
sive tendat ad extra , sive super sc rcflectatur. Si autem actm
harum potentiarum ad ipsam mentem ut cognilam et amatam
refcruntur, non sunt in nnimn sicut nccidens in subiocto, scd
substnnliaiitcr. — Eodem modo etiam S. Thomas hanc sen-
tentiam S. .Vugustini explicat, S. I. q. 77. a. I. ad I. et
ad 5.

ni. Hanc quaestionem explicite tractant Alex. Ilal. , p. II.
q. 62. m. 6. a. 7. — Scot. , hic q. 9. — B. .\lbcrl.. hic a. 37.
et seq. ; S. p. I. tr. 3. q. 1 5. m. 2. a. 2. q. 2. — Petr. a Tar.,
hic q. 6. a. 2. — /Egid. R. , hic 3. princ. q. 2. a. I . — Dionys.
Carth. , hic q. 1 1.

QU.ESTIO lU.

Ulrum trinitas imaginis , quac co)isistit in mente , notitia et amore,
nccessario ducat in cognitionem trium divinarum personarum.

Pro [larti»
aflirin^ilita.

Tertio et uUiino quaeriliir . ulrum haec trinitas
imaginis , scilicet mentis , notitiae et amoris , ducat
necessario in cognilionem Trinitatis quantum ad per-
sonas. Et videtur quod sic :

1. Qiii.i in liac triiiilate imaginis est relatio;

sed in Deo non est relatio nisi quoad personas :
ergo etc.

2. Item , in iiac trinitate est distinctio , quia no-
titia non est amor ; sed in Deo non est distinctio nisi
personarum : ergo etc.

' Cap. 4. n. i : Uccte igitur diximus , haec tria, cum per-
fcct«'i sunt , esse cons4'qucnter ac(|ualia.

' Cod. Z addil qiiod non vnlct. Paulo nnte plures codd.
ul A (j 1 T cc posl solulio jMinunt iiimctum, dciiide cod. cc
post otmcUur ndiungil tUcendum; nihil tamcn immutandum
duximiis.

s Hic n. 2 q. \. ad I.

* Art. I. (j. .1

5 Supplc: mcns, nolitin cl anmr. — Mox codd. intcr se
non convcniunl , alii ut A G II K T ctc. cum Vat. Icgunt quali-
Uts , nlii vero ut H I) K l" II I X Z (um ed. I qualitales , quos
sc<|uimur.

* Mcndum Val. ex hoc pro et hoc esl, et paulo post con-
clmit pro concludit (^astigatur ex mss. cl edd. I , 2 , 3 , 6.

' Vat. contra mss. ct cd. I sed loco nisi. Paulo ante
codd. PQ ultra \)vo extra; deinde nonnulli codd. ul l) E F II
KY aliud , cod. T nlterum, codd. LO aliquid loco alium.
Codd. Q (T in margiiic) post subslanUne addunt quia per se
non agit; leclio non spernciida.

* Ila codd. Q T cum cd. I ; multi codd. ut A H K F G H
KPXYZ an etc. et sic , Vnl. sic , quao ct paulo infra posl
intelligentia ponil punctum , quo posilo argumcnluin, (|uod ex-
plicutur in Sclioiio , iMMttirbntur. iii finc Vnt. coiilra mss. et
cdd. I , 2, 3 SHbslantiales.

DIST. lll. l'. II. MIT. II. (,)i;\i:ST. III.

•):j

'O nega

;{. Itcm, in h:ic frinitaUM^st ()ri^'o nasccnlis inniis'
al) nno ct li^rtii al) iilnxinc : er^^o cnin isla sint |iro-
pria i)crsonarnin, j^alct ctc.

/». Itcin. in li.ic trinitalc csl ' ainor lcrlio. qni cst
j)ro|)rinin Spiritns sancli ct (pii cst ad allcrnin : crgo
vidctiir , qiiod ncccssario diicat in Trinitatcin piMso-
narnm.

Contua: 1. llacc trinitas i!itclli},'itiir in crcatiira
sine dislinctione pcrsonali : ergo polest intelli^M et in
Deo ; sed hoc est falsnin : er^'o etc.

^i. Itcni , iiotilia et ainor sunt in (pialibct pcrso-
narnin ; scd per ea quae snnl in oiniiihiis , non ve-
nitnr in co^Miilioncin distinctionis pcrsonalis: cr<,'oetc.

3. Itcin . intcllccto (piod nna tantnni essct per-
sona, adhuc nosccrcl ct ainaret s(^ : erpo etc.

4. Itein , philosophi istain trinitalcni co<,move-
nint, et Uiinen noii co^Miovcriint Trinitatcin pcrsona-
ruin : ev^o haec non necessario^ ducit in illain.

C 0 N c L l' s I 0.

Ratio sola ab hac trinitale mentis , notitiae et amo-
ris non ascendit ad cognitionem Trinitatis.

Rkspondeo : Dicenduni , quod per hanc trinita-

lcin coiitin<Mt colmioscimc TrinitatiMn iii Dco , cl hoc (...nriniiri
cst attrihiiciido ca ipiac in hac trinitalc snnt illi
snininai! Tiiiiitali. Scd lioc potcst cssc diiplicilcr. \iit
cniiii ista tria possnnt Dco altrihui siicniidmn siili-
stantiam , iil \n'r nientem * iiitclli^,'aiiiiis iii(Mit(Mii m
Dco , ct p(M' nolitiani. in anima notiliam in Deo, et sic
dc t(M'tio ; (!t sic iion diicit in co^MiitioiKMii Triiiit;itis concimio».
nisi (piaiitnm ad afypropriatu; et sic intellexiMUiit jilii-
losojihi.

I*()ssuiit cliam ista " tralii ad l)(Mim nitionc />/o-
prietdluni, qiiac siint ordo ct ori},'o, disliiiclio cl rcla-
tio : et sic diKMiiit iii co^^MiitioiKMii Tiinilalis ipioad
[iropria.

Sed ista ponere vel iiitellig(Me in D(*o potest fi- conciu»io 3.
des , sed " iion ralio ; et ita perfecta cognitio imaginis
non habetur nisi a fi(l(3. Unde bene conced(Miduin cst ,
(juod imago , pcrfectc cognita ut imago , ducit in co-
gnitionem Trinitatis , non autem simpliciter. Et per
hoc patet utra(|ue pars.

l. ± Ad ilhid quod obiicitur de ainore, dicen-
dum , quod amor potest dicere complacentiain , et sic
est communc ; vcl potcst dicere connexionem sive
communionem vel donum , et sic habet rationem per-
sonae.

SCHOLIOK

I. Hanc quaestionem ;ilii antiqiiiores Scholastici praeler
;Egld. (hic 3. princ. q. 2. a. 4.) ex professo non tractant. So-
lutio eius pendet ab iisdem principiis, quac suj)ra p. I. q. 4.
posila sunt. I)e proprietalibus (li\ inanmi personarum , et qua-
tcnus important ordincm et originem, reiationcm et distinctio-

nem cfr. infra dd. 26. et 33. — S. Doctor primum et ultimum
obiectum non solvit explicite , quia solutionis principia conti-
nentur clare in corp. quaestionis ; secundum et tertium breviter
solvit , loquendo expresse tantum de amorc essentiali et per-
sonali , quod ad notitiam facile applicarc potest.

DUB1.\ CmCA LITTERAM PARTIS II.

DUB. I.

In parte ista circa litteram quaeritur de hoc
quod dicit : Imago Dei permanet. Contra: Psalmus^:
Domine in civitate imaginem ipsorum ad nihilum
rediges.

Respondeo : Imago dicitur dupliciter : quantum
ad substantiale esse ; et haec * respicit trinitatem
potentiarum et ordinem et aequalitatem , et sic sem-
per permanet ; alio modo prout supra esse addit
bene esse , ut decorem et honorem ; et haec potest
perdi , quia homo , cum in honore esset , non in-
tellexit '.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Memoria
vero dicitur ad aliquid etc; ergo memoria'% intelli-
gentia et voluntas sunt in praedicamenlo relationis.

Item quaeritur , quare mem dicitur magis ad se
quam memoria vel intelligentia ?

Respondeo : Dicendum, quod dici ad aliquid x)x,p\exTe-
est" dupliciter : vel proprie et per se, sicut pater
et filius, vel ratione alicuius annexi, quia habet
respectum annexum et inclinationem ; et sic memo-
ria dicitur ad aliquid, quia innatum habet respe-
ctum ad memoriaie, similiter intelligentia ad intel-

latio.

1 Plurimi codd. omittunt vnins ; Vat. vero omiltit nnscen-
iis , pro quo tamen omnes codd. possunt allegari , licet propter
abbreviation m in tantum sint dubiae lectionis, in quantum legi
potest vel nascentis vel nativitatis vel cum ed. I nascibHitatis.
luxta regiilam illam palaeograpliicam , secunduni quam in simi-
libus casibus, nisi sensus obstet, brevius vocabulum sit eligen-
dum, posuimus nascentis, retinentes insuper cum codd. HIT
et ed. I verbum nnius. Cfr. infra d. 13. q. 3.

2 Vat. praeter fidem mss. et edd. 1,2,3, 6 legit sic :
tertio reperiiur amor. Cod. X explicative post teriio addit loco.
Ed. 1 tertius pro teriio. Cod. N post iriniiate habet est noti-
tia, quae appropriatur Filio, et amor , qui est.

3 Ope mss. et ed. I restituimus indebite omissum ne-
cessario.

* Cod. I Y hic addunt bene et cum subnexis cohaerentef
in anima.

^ Codd. M aa bb non inepte adiiciunt tria.

^ Vat. et, sed obstant plurimi codd. cum ed. I.

' 72, 20, ubi Vulgata post civiiate ^Adxitua Gi \oco ipso-
rum cum Vat. habet eorum.

® Vat. hic et paulo infra hoc, sed minus bene et contra
plures mss. et ed. I. '

9 Psalm. 48, 21.

1"^ Codd. omittunt memoria, sed non bene, uti ex subnexis
patet.

'1 Corruptam lectionem Vat. , in qua loco dici ponilur
diciinr et omiltitur est, correximus ope mss. et sex prima-
rum edd.

Si: NTENTIARrM Ll». I.

Ii^'ihil«' et voliiiitas ad voliliile; et haec ohiecta ad
invicem halHMil respectiim '. Et sic patel ohiectio.

A«l illud «iiioil i)iiaeritiir de mente . diceniliim.
«jiiod mens «licitnr ah actu essentiali. lYopterea est
iiitelli<,'eii(luiii . (jikhI (juo cM* «lat aniinae esse ^e/K?-
(t»i>^o rahssiinum , el sic dicitur es.sentia; vel inniianlum
teaiit. Tiu, (iat esse nenerale , et sic dicilur vUa, quia anima est
in gejiere viventium : aut^ iiKjiianlum dat esse spi-
ntuale , et sic men.s. Meiis enim non dicitur nisi
quod vivit viUi intellecliva. — Vel anima m se di-
citiir essenlia. ut actu^ corporis vitii, ut perfeclibi-
lis a Deo mens.

Din, III.

Ilem quaeritur de hoc quod dicit, quod tres
personac non sunt uniu^ Dei ; quia videtur dicere
falsum, quia, si sunt unius essentiae ; sed essenlia
est * Deus ; ergo sunt uiiius Dei. Si dicas, quod non
sequitur: ego quaero, quare non conceditur, quod
tres personae sunt unius Dei? Si^ propter hoc ,
quod ohliquus notat diversitatem ; ergo cum essentia
non sit diversa a persona, non potest dici: tres per-
sonae sunt unius essentiae.

Respondeo : Dicendum , quod genitivus ® ali-
Tripiei quando construitur in ratione possessionis , ut si di-
^*"*"-,!*""* catiir : hos Petri vel loannis ; aliquando ex vi de-
clarationis essentiae, ut niulier egregiae formae; ali-
quando intransitive , ut crealura salis. Intransitive
construitur gen^ale cum speciali ; et sic potesl dici:
suhstantia vel persqna Dei; ex vi declarationis es-
senliae, nomen ' importans formam per modum
formae ; et sic dicuntur tres personae unius essen-
tiae. Quia ergo , quando dicitur : tres personae sunl
unius Dei, Deus non significat * nec per modum for-
mae nec per modum spccificantis, ideo intelligitur
per modum possidentis vel principiantis : et ideo sim-
plicittT est falsa.

DuB. IV.

Item qiiaerilur de hoc quod dicit, quod ex ma-
xima parte cst dissimilis. Videtur enim falsum, quia

imago est simililiido expressa : ergo si maxime est
dissimilis, non esl iiiiago.

Kespondeo : Dicendum , quod est expressio ' sim-
pliciter , vel in yenere. Si ergo loqiiamiir de expres-
sione simpliciter, sic dico, quod anima rationalis non
est valde similis Deo; si autem loquamiir in genere
crealurae, (juia Umlum accedit'", quantum potest
natura creaUi, sic dicitur valde similis et expressa
similitudo Dei.

DuB. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit : Si duo es-
sent , vel uterque insufficiens esset , vel alter super-
flueret; quia secundum viam istam monstrari posset,
quod non sit nisi una persona.

Resp(^ndeo : Dicendum, qiiod in personis non po
test esse superfluitas , quia in eis esl una sutlicien-
tia; unde si una esset superflua, et omnes. Sed " non
potest ihi esse aliqua insufficientia , quia nihil plus
hahent tres qiiam una. Sed si essent duae essentiae,
duae essent sulTicientiae , si '* quaehhet per se esset
sufliciens; si autem altera cum altera , quaelibel es-
set insufliciens : et ita patet , qiiod non est simile de
duabus essentiis , sicut de duabus personis '^

DuB. VI.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod intellexit,
Deum habere sapientiam, quae ab ipsogenita est, quia
intellexit , eum non esse rem fatuam ; ergo videtur
secundum hoc, quod Pater sit sapiens sapientia genilii.

Respondeo : Dicendum , quod ista consequentia
non est intelligenda immediate, scilicet: quia non
est res fatua, ergo habet sapientiam genitam. Sed
hoc intelligendum est sic : Deus est subslantia spi-
ritualis : ergo est nata cognoscere : ergo si non ha-
bet sapientiam, est res fatua; sed non est res fatua:
ergo habet sapientiam ; sed non est sapientia sine
verbo , et non est verhum , nisi procedat a mente et
ita generetur : ergo a primo *^ si habet sapientiam,
necesse est, sapientiam esse genitam. Et omnes istas
consequentias oporlet inlelligere immediate '^

* De hac dupiicl specic rcialionum vidc infra d. 30. q. 3.

* Videlur supplcnduni: actus es.iptitialis nt (quo est). Vel
inU'lli;;(r iii Val., (|uap post quo esl addil potest inteUigi in qnan-
tum. Itcm codd. F H addiiiii dicilur tiipliciter vel in quantum.
Alii autem codd. cuni cdd. I, , 2 , 3 exliibcnt lcxtum nostrum.

' r,od. V vel. .Mox ed. \ satis bcne speciale loco spirituale ;
codd. V \V |)ost sic addiiiit est. Cod. Z i)osl 7nens addit Ihide
isti tres aclus sunt esscntialcs , a quibus dicuntur essentia ,
vila, meru, scilicet esse, vivere et intelligere; et paulo infra
loco qund ponit quia ac pro inlellectiva haljct intHlectuali.

* Vat. cum sint unius essentiae et e.s.tentia sit ; scd con-
ira cA. I ct codd. , (jiii in co Uintum di.scordant , qiiod nonnulli
omittunt particulam si, cod. A loco sed ponit si ac cod. I pro
sed habct et. Lcclio in tcxlum rccepla S. Doclori familiarior
cssc vidclur.

* Vat. absriuc aucloritatc mss. ct cd. I addit dicis quod.

" Mcndum Vat. generatus loco genilivus cmcndavimus
opc mss. et cdd. 1 , 2 , 3 , 6. Paulo infra cx mss. et ed. I

adiccinius indcbite omissum essentiae. — De varia signiflca-
tione genitivi vide infra, d. 34. dub. 5. ct Priscian, , .WIIL
Grammat. c. 2. cd. Krchl , Lipsiac, 1820. tom, 2. pag, 112.
Cfr. ctiam Scot., dc tJrammalica spcculativa c. 46-53.

' Vat. practer fidcm mss. et ed. 1 ut loco nomen. — Post
formam supplc : construitiir.

* Ali^jiii codd. ul D T significatur ; aliqui ul X V omittunt
prima vic(> nec.

^ Plurimi codd. cum scx primis edd. hic excessus et paulo
infra excessu pro expressione ; codd. Y ct cc hic accessus cl
paulo infra accessu.

"^ Vat. contra codd. ct cd. 1 exprimit.

" Cod. R. Similiter pro Sed.

'* Ita ferc omnes codd. cum cd. 1 contra Vat., quae ha-
bct et , (juo posilo vis artrunicntationis aufcrtur ; cod, I falso sed,

'3 Plura dc hoc dubio vidc sujira d. 2. q. 4.

^* Cod V addit ad ultimum.

'* Kd, I nonimmediale. — Cfr.dehocdubJod. 32, a. 2. q. \.

DISTINCTK) IV

DISTlNCTiO IV.

C.\\\ I.

Utrnm Dciis Pator .st Dciim (/ontcrit.

Hic orilm" (|ua(\slio satis iK^cossaria. (^iOiislat vwUu

ui.iestiii. (M in-clraiiahilihM' vcrum (\sl , (|uo(l Dciis Talcr iicmiil
Fiiiiim. Idco (iiiacrllur, iilriim conccdciKlum sil,(|iio(l
Dciis licmiil Dciim. Si ciiim Dciis jicmiil Dciim, vidc-
tiir (|uod aiit sc Dciim , aiil aliiim ' licmicril. Si vcro
aliuni Dciim gcmiit, iioii csl laiiliim imus Dcus; si au-
leni sc ipsum Dciim sicnuil , ali(|ua res se ipsam sicmiil.
A(l (iiiod rcspoiidciitcs dicimus, sanc cf^ catliolicc

Soiutio. concedi, quod uniis umim jiciiiiit, cl (]U0(1 Dciis Dcum
{icmiit, qiiia D(Mis Patcr DtMim Filiiim sicmiit. In Symbolo
(]UO(iiic scriptum csl: « Lumcn dc Liimiiic, Dciim ve-
runi dc Dco vcro». Quod vcro additiir: crgo gcnuit
se Dcuin vcl aiiiim Dciim, nciitriim conccdcndiim csse
dicinuis. Qiiod aliiim Dciim noii gcnuit ", nianifcsliiin
esl, quia unus taiitiim Dciis cst. Qiiod aiitcm sc ii)siim
non gcnuit, ostendit Aiigiisliniis iii primo lihro dc Tri-
nilale ^ diccns: « Qui putanl cius polcntiac cssc Dcuin,
ut se ipsum ipsc gcnucrit, eo plus errant, quod non
soluin Deus ita non est, sed nec spiritualis neque cor-
poralis creatura. Nulla eniin res est, quae se ipsain
gignat, ut sit » ; ct idco non cst crcdcnduni vcl dicen-
duin, quod Dcus gcnuit se.

Sed adhuc opponunt gariuli ratiocinatores dicen-

spUcant. tes: si Deus Pater genuit Deum, aut gcnuit Deum,
qui est Deus Pater, aul Deum, qui non est Deus Pa-
ter. Si genuit Deum, qui non est Dcus Pater: ergo
Deus est qui non csl Deus Pater: non ergo iinus tan-
tuin Deus est. Si vero genuit Deuin , qui est Deus
Pater: crgo genuit sc i})sum.

Ad quod rcspondemus determinantes istain ® pro-

feponsio. posilionem , quam sic proponunt: si Deus Pater ge-
nuit Deum, aut Deum, qui est Deus Pater, aut Deum,
qui non est Deus Pater. Hoc enirn sane et prave
intclligi potest; et ideo respondendum est ita: Deus
Pater genuit Deum , qui est ipse Pater , hoc dici-
mus esse falsum ; et conccdiinus alterain ®, scilicet ge-
nuit Deuin, qui non est Pater; nec tainen genuit al-
terum Deuin, nec ille qui genitus est; alius Deus est
quam Pater, sed unus Dcus ciim Palre. Si vero addi-
tur: genuit Deum, qui non est Deus Pater, hic ' distin-
guimus, quia dupliciler potest intelligi: genuit Deuin,
qui non est Deus Pater, scilicet Deum Filium, qui

Filiiis non cst Pater, (pii Deus esl; hic sciisiis vcriis
est. Si v(M'() inlclligaliir sic: giMiiiil Dimiiii, ipii noii csl
Dcus PaliM", id (>sl , (pii non csl I)(mis, (|iii PiiIim* cst ;
liic .siMisiis lalsiis csl. liiiis (Miim cl id(Mn D(MIS csI l*a-
tcr cl " Kiliiis ct S|)iritiis sanclus; cl c (mhivim-so l'al(M-
et Filius ct Spiritiis .sanclus iiiiiis cst D(mis.

Cap. II.

Ulrum Trinitas de unu Deo frdcdieclnr , sicut
unus Deus de tribus personis.

Qiiidam lainen vcritalis advcrsarii conccdiint, Pa-
trein cl Filiiim cl Spiriliim sanctiim sivc trcs pcrsonas
esse uiiuiii l)(Miin, iinaiii siihstanliam, sed " noliinl con-
ccdere, uniim Dciim sive iinain siihstantiain es.se tres
personas, diccntes, suhstantiam divinam pracdicari dc
Irihus personis, non Ires personas dc siihstantia diviiia.
Fides aiitcin catliolica tciicl ac j^racdicat, ct tres i)er-
soiias essc unuin Dciim '", iiiiain suhstantiam sive cs-
sentiam sive naturam divinam, ct uiiuin Dimiiu sive
essentiam divinain esse Ires pcrsonas. Undc Auguslinus
in primo lihro de Trinitate " ita ait: «Recte ip.se Deus
Trinitas intclligitur, hcalus et solus i^otens». Ecce,
quam exprcssc dixit ipse Dcus Trinifas, ut ostcnderet,
et ipsum Dcuin esse Trinitatem ct Trinitatem ip.sum
Deum. Itcm in eodem : « In verbis , inquit , illis Apo-
stoli, quihus de adventu Christi agens dicit *^- Quem
ostendet beatus et solus potens , Rex regum et Domi-
nus dominantimn j qui solus habet immortalilatem
etc, nec Pater proprie nominatus cst nec Filius nec
Spiritus sanctus, sed heatus et solus polens, id est
unus et solus Deus verus, qui est ipsa Trinitas». Ecce
et hic aperte dicit, unum solum verum Deuin esse
ipsam Trinitatcm; et si unus Dcus Trinitas est, ergo
unus Deus est tres personae. Itein in lihro quiiito de
Trinitate^*: « Non tres deos, sed ununi Deum dici-
mus esse ipsam praestantissimam Trinitatcm». Item in
libro, qui dicitur Enchyridion ad Laurcnlium, capitulo
nono : « Satis est christiano , rerum creatarum causam
visihilium sive invisihilium non nisi bonitatem credere
Creatoris , qui esl Deus unus et verus , nullauKiue esse
naturam, quae non aut ipse sit, aut ah ipso, euinque
esse Trinitatem, Patrein scilicet ct Filium et Spiritum
sanctum ». Item Augustinus in sermone de Fide ** :
« Credimus , unuin Deuin unam esse divini nominis

' Vaf. hic acidit Deum.

2 Vat. male oinittit et.

3 Soliinimodo codd. BCDE geniterit , qiiod ponendum
videretur, nisi paulo inlra iidem codd. posuisscnt cjemiit.

* Gap. 1 . n. 1 , ubi pro putant ot errant legitur in sin-
gulari putat etc, et codd. BC pro eius potentiae niaie legunt
eiusdem potentiae.

5 Omnes codd. illam.

fi Sola Vat. male alterum.

7 Edd. 2, 3, 7, 8 hoc.

8 Codd. B C omittunt hic et mox post Pater parliculam et.
^ Codd. DE et edd. omnes, exccptis 1,8, adiiciunt tamen.
1" Vat. et ed. 4 addunt et ; mox codd. C D unam essentiam

pro sive essentiam.

11 Cap. 6. n. 10 , ubi et proximus locus, sed nonnilllis omis-
sis et mutatis. ■ ■•'.

12 I. Tim. 6 , 13. Quem suis temporibus ostendet beatus.etc.
Apud Augustinum : Quem temporibus propriis ostendet Pater
beatus etc. Perperam mss. DE cum edd. 3, i, 5, 7, 9 ostendit
loco ostendet.

13 Cap. 8. n.- 9. Proximi loci citatio in omnibus mss. «t
edd. , demptis Vat. et ed. 4 , ita fertur : Item in Hbro de Fide
ad Petrum in expositione Sijmboli; at perperam , cum vcrba
subsequentia non in eo, sed in Enchyridion legantur.

i^ Serm. 233. de Fide caihol. n. I , sed paulo aliter, nempe :
Credimus in unum De%m... Hunc unum Deum et hanc unam
esse divini nominis Trinitatem.

9f.

SKNTENTIMUM LIH. I.

Trinilalciii ». Idtiii iii scxlo liltro dc Triiiil;ilo ' . « Dl-
ciinus. Douni solmii cssc i|)s;mi TriiiiUilom ». Ecoe ,
his (>t aliis itliiriluis ;iii('t<iril;ilil)us ovidoiiler oslendilur,
(licciiduni osse ot crodoiidiim, (iiiod mms Dous osl Tri-
nit:is. ct im;i sul)sl:mti;i Ircs pcrsoiKic; sicut o coiivorso
Triiiilas dicilur o.ssc mms Dcus, ol tros porsonae di-
cuiitur o.sso una sul)st;iiilia.

Nunc ad praomissam (|u;»ostionom rovertamur, ubi

Redii ad (]n;iorol);ilur, ;m Dous Palor «onuorit se Doum,an

qiuei>(ioneiu.almm Doiim. .\d (|uo(i (licimus, noulrum lore conce-

doiidum. Dicit lamen Auimstiiius in Epislola ad Maxi-
mum ' , (juod Dous Pater .se alterum troimil , his ver-
his: «Pator, iil haherel Filiuni de se ipso, non miimit
se ipsum, sod ita \:em\\[ de se ;ilterum se, ut tolus m;i-
norct iii so ol ossot iii Filio taiilus, (iiumlus ot solus».
Uuod ita iiitclliiii potcst , id ost , do se ;Uterum a se trc-
nuil, non uti^iue alterum Deum, sed allenun personam;
vel genuit se allerum, id est, geuuit allcrum, qui hoc
esl (piod ipse. Nam etsi alius sil Pater (piam Filius,
iiou esl t;imcn aliud (|uam Filius, sed uiium.

CUMMExXTAllIUS IX DISTLNCTIONEM IV.

Oiiaestiones ex coinparatione generationis ad terminum essentialem concretum ,

ut nomen Deus.

Hic oritur quaestio salis necessaria. etc.

DIVISIO TEXTUS.

Tn praecedenli distinclione probavit Magister
TriTiilatem et Unitatein per siinilitndines congruas
et rationes. In praesenti distiiictioiie ponitur secunda
pars, in qu;) solvit incidentes dubilaliones. Et in-
cidil dubiliitio ex boc, quod in divinis est trinitas
et uniUts. et ita aliquid distinguens et distinctuin ,
aliquid indistinctnin, ut terinini substantiales. Inci-
dit ergo dultit;Uio ex coinparatione proprietatis di-
stinguentis ad terminuin substantialcm. Habet autem
haec pars duas. In prima inovet dubitationem ex
coinparatione proprietJitis distinguentis ad substan-
tiaiii vel essentiani; in secunda ad eius potentiam,
infra distinrtione sexta: Praetcrea quaeri solet.

Iteni prim;i p;irs hiibel duas , quia substantia
potest signilicaii in concretioue , ut per hoc nomen
l)em , vel in abstractionc , ut per hoc nomen es-
sentia. Primo ergo inovet quaestionem ex compara-
tione generationis ad hoc nomen /)(?»«, secundo, ad

hoc nomen mcn^m, infra distinctione quintii: Post
haec quaeritur , utrum concedendum sit etc.

Haec aulem distinctio habet quatuor particulas
et hoc secundum qii;ituor, quae ibi tanguntur. In
prima , supposito quod haec sit vera : Deus genuit
Deum, quaeritur de hac: Genuit se vel alium , did ^
quam solvit interimendo. In secunda quaerit de hac:
Genuit Deum , qui est Deus Pater , vel qui non est
Deus Pater, et ad hoc solvit distinguendo ex parte
praedicati, et hoc ibi : Sedadhuc opponunt. In tertia
quaerit de hac: Deus est Trinitas, et probat multis
auctoritatibus, quod est vera, et hoc occasione praedi-
ctoruin, ibi: Quidam tamen veritatis adversarii. In
^wa/-/a ad suuin propositum redit, scilicet ad primo
quaesitum; ad primum videlicet^ addens primae so-
lutioni , quod quamvis non sit concedendum : Genuit
se, vel alium divisim , Uimen potest concedi coniun-
ctim , ibi : Nunc ad praemissam quaestionem.

TRACT.\TIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam eoruin qiiae tangit Magister
in pniesenti distinctione, quatuor quaeruntur.

Primo, iitrum haec locutio sit concedenda in
divinis: Deus genuit Denin.

Secuiulo, ulrnni uniUis essentiae admitUit hanc
locutionem : Deus genuit aliuin Deuin , vel Deus est
aliiis a Deo.

consignilicatione ' huius

Tertio quaeritur de
nominis Deus, utruin videlicet grammatice possimus
dicere plures deos.

Quarto et ultimo quaeritur de suppositi(me
istius nominis Deus , utrum supponat pro persona
vel pro essentia.

' Cnp. 7. II. 9. — lmnio(ii;ito anle V.nt. ct cdd. I, 2 tiabont
item pro idrm ; mox post Ecre Va(. ot o<t. i adchinl rt. Doinde
{•fidd. AnCI) o( 0(1(1. 1, 8 cnncfdrvdum pro crcdcndnm , sod
non Itono iioc conf^nio ad du:i (osliinniii.i Aiigusliiii , (jui l()(|ui-
tiir liim (lo intcrion- \h\<' ( Credimm ) , tiim do confcssionc fldoi
(Dicimiis).

' Epis((»l,i 170. ad M;iximnm modioiim , n. .'5. — F\iiii(»
infra in oxpliciiiiono v<>rii(iriiiii .Viigiislini Vat. malo omiuil ((
post dc se ttlterum.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' Val. conlni mss. ot od. 1 omitlil ad.

* Codd. ol <«(1. 1 contra Vat. addiint ad primnm videlicet.

' Auclorilalo jiliirimonim mss. nl .\ F (i K T etc. ot ed. I
siihstidiimus cnnsitjnificatione pro sujni^catione et Deu^ loco
Dii ac mox istius pro illius.

niST. IV. AHT. rNICUS QUAi:ST. I.

AUTICLILUS UNICUS.

De comparaUone nominis Dcus ad generationcm el dc ciiis consifjnificationc et suppositione.

QIL1<STI0 I.
Utrnm hacc locutio: Dcus gcnuit Deum , sit conccdmda.

Circa priinuin, qnod haec loculio: Deus genuit
Deum, sit concedeiula,

1. Videtur per lioc (juod dicitnr in Syinholo:
nmtnUi. Dcum dc Dco ; sed hoc iion est nisi per gencra-

tionein ': ergo Deus generatur de Deo: ergo ista lo-
cutio est concedenda: Deus genuit Deuin.

2. Itein, generatio est respectu siinihs in na-
tura, unde « hoino geneiat hoininein * » ; unde si in
divinis est generatio , producitur siinilis in natura :
ergo cum Pater sit Deus , non generat nisi Deuin :
ergo haec est vera : Deus generat Deum.

3. Itein. quidquid hahet Fihus, aut hahet a se,
aut ah aho; sed liahet deitatein, et non a se, quia
sic esset ingenitus: ergo hahet ah aho; sed non ha-
bet nisi per generationem. et ' non habet deitatem
nisi ab hahente deitatem, et habens deitatem est Deus:
ergo etc.

Contra: 1. Hoc nomen Deus significat essentiam
sive substantiain , cum sit terminus substantialis * ;
sed haec non conceditur, imino est falsa: essentia
generat essentiam: ergo similiter et ista: Deus ge-
nuit Deum.

2. Itein, hoc nomen Deus aut supponit pro
omni persona , aut determinate pro aliqna. Si deter-
minate pro ahqua : ergo restringitur eius significatio ^

i opposi'
um.

ah arupio, nec est dare, qiiod ab alio nisi ab hoc
verbo gcnuit vel gcncrat. Sc^d regiila (!st, qiiod ler-
ininus, positus in praedicat'), non restriiigit t(;nni-
num a parte suhiecli ratione signilicalioiiis: ergo stat
pro omni persona. Noii ergo vi(l(;tur lociitio v(ira, se-
cunduin (\\\i)(\ accipitiir pro persona Filii: crgo etc.

3. Item, iste terminus Dcus , qiiaiiliim est de
se, aeque beiie suppoiiit pro Filio, siciif"' pro
Patre: ergo cum Filii sit non generare , ^\mi ai Vd-
tris est generare, si haec est vera: Deus generat,
pro Patre, eadein ratione et haec: Deus non gene-
rat, pro Filio; si ergo haec non conceditur , nec
priina.

4. Itein, C()ntradictorie opposita sunt vera de
quohbet sub disiunctione, quia de qnohbct affirma-
tio vei negatio ' : ergo si Deus genuit Deuiii , aut
Deum qui est Pater , aut Deum qui non est Pater.
Si Deum qui est Pater, ergo genitus est generans;
si Deum qui non est Pater; sed quod iinplicatur
contingit simphciter inferri , ut si dicatur: homo qui
non currit, disputat: ergo homo non currit: ergo
similiter, si genuit Deum qui non est Pater, Deus
non est Pater; sed si non est Pater, non generat:
ergo etc. *

1 Ex niss. ct cd. I posiiimus generationem loco gigni-
tionem.

« Aristot. , VII. Metaph. text. 28. (VI. 8.) : In quibusdam
etenim eliam manifcstum est, quod generans tale est, quale
quod generatur... homo namque hominem generat. Cfr. II. de
Anima, text. 34. (c. 4.).

3 Muiti codd. ut AFGIKT etc. cum sex primis qM. sed
loco et. Cod. R hanc propositionem ita exhibet : per generatio-
nem vel ab liabente deitatem, sed habens.

* De significatione et suppositione huius nominis Deiis, in
quibus haec et seqq. obiectiones fundantur, vide infra q. 4. —
In finc argumenti plures codd. ut AFGl K T etc. cum ed. 1
generat pro genuil.

5 Codd. DHO (T ttin marg.) suppositio, quod et infra in re-
sponsione ad hanc obiectionem fere omnes codd. et sex primae
edd. habent pro signijlcatio; cod. I significatio vel suppositio. Sed
vide reguiam paulo infra ex Petr. Hisp. allatani. Mox multi
codd. et ed. I non loco nec ; cod. R sed non. Dein post si-
gnificationis cod. X addit sed consignificationis , quod concor-
dat cum reguiac istiiis explicalione proposita a Petro Hispano,
Summula , tract. dc Restrictione : .\ihil positum a parte prae-
dicati potest restiingere tcrminum communem positum a parte
subiecti quoad principaiem eius signiflcationem , ut homo est
albus... Dico autcni , quoad pi iiicipalem eius significationem ,
quia praedicatum rcstringit subiectum quoad consignificationem ,
quae est genus v. g. mascuiinum.

fi .\liqt.i codd. ut T Z cum ed. 1 addunt e1. Paulo infra

S. Bonav — Tom. 1.

post sicut codd. H Y omittunt et. Mox cod. Y ergo si haec
est vera pro Patre , sic illa erit vera pro Filio , scilicet Deus

i non generat; si ergo haec non conceditur pro Filio, nec prima.
Codd. aa bb circa finem argumenti: sed haec non conceditur ,
ergo nec prima; ed. 1 nec prima debet concedi; cod. Z si erga
haec non conceditur pro Filio , pariter nec ilta conceditur pro
Patre. — Plures codd. ut A C F I L M R S U ff hoc tertium argumen-
tum omittunt, scd indcbite, sicut patet ex responsionc infra posita;
cod. 0 vero illud praccedcnti argumento circa finem post omni
persona interserit sub hac forma : Item, si haec est vera : Deus
generat Deum, pro persona Patris , multo fortius haec erit
vera: Deus non generat Deum , pro persona Filii et Spiritus
sancti ; ergo a destructione consequentis , si haec nullo modo
est concedenda, nec ista. Non ergo etc. Eadem fcre a erba exhi-
bet cod. Z in fine huius tertii argumenti.

' Cfr. Aristot. , I. Perihcrm. c. 6. ct II. c. 3 , ubi agit de
alTirmatione , negatione et contradictione ; et VI. Topic. c. 3.

I circa medium (c. 6.) , ubi dicit : Nam de omni aut affirmatio,
aut negatio vera est ; et tandom IV. Mctaph. text. 15. (III. 4.):
De omni afftrmatio, aut negatio. Ultimum tcxtum et II. Peri-

I herm. c. 3. videntur codd. cum cd. I respexisse, omittcndo
vera est, quod Vat. adiungit. Paulo infra in Vat. desiderantur

I verba Si Deum usquc ad sed quod, quae tamen in mss. et ed.

■ I habentur.

* Cod. 0 hic addit novum argumentum: Item , si Deus ge-
nerat Denm , Deus est genitus a Deo : ergo Deus est distin-
ctus a Deo ; ergo sunt duo dii.

SENTENTIAHIM LIB. I.

ficae.

CONCLUSIO.

Rccle dicilur: Deum geuuhse Deum, quod
quatuor reguli^ probalur.

Respondeo: Dicendum, quod praedicta locutio,
condMio. salva essentiae unitate, recipilur tani a niafrislris
quani a Sanctis. .\(1 cuius intelligentiani quatuor re-
,^^*7o^ gulae sunt notandae.

Prima est, quod nomen ahstractum imponitur
forniae et a forma , ut albedo imponitur ipsi albe-
dini ' et a forma albedinis; nomen vero concretum
imponitur a forma, sed non formae , sed supposito:
ut allium imponitur a forma albedinis, sed non for-
mae, sed supposito, ut alicui rei albae, homini vel
cygno.

Secuuda regula est, quod terminus habens mul-
liludinem suppositorum, sine dislributione acceptus ,
stat pro ilio, pro quo reddit locutionem veram , ut
cum dicitur : homo currit , vera est locutio pro cur-
rente, si aliquis sit currens.

Tertia regula est, quod termino habenti for-
mam non multiplicabilem non differt praeponere et
postponere negationem. Unde non differt dicere :
Petrus non currit , et , non Petrus currit.

Quarta regula est ista, quod relativum refert
antecedens sub eodem modo supponendi, sub quo
antecedens praecessit ipsum relativum, nisi faciat
relationem simplicem *.

1. Ex prima regula patet responsioad primum.
soiatio op- Cufi^ enim iste terminus Deus sit concretus, etsi^
imponalur a forma essenliali , scilicet deitate, tamen
imponilur personae sive supposito, sicut album im-
ponitur ab albedine rei albae; et ideo supponit
et reddit locutionem veram pro persona, non pro
forma. Hoc autem nomen essentia vel deilas est
abstractum, et ideo imponilur formae et a forma ,

positoram.

sicut albedo, et ideo essentiam significat et suppo-
nit. Et ideo haec est falsa: essentia generat essen-
tiam , quia generatio non est formae , sed suppositi * ;
sed haec est vera : Deus genuit Deum , pro persona.

2. Ex secunda regula patet responsio ad secun-
dum. Quamvis enim significatio termini non arcte-
tur. tamen pro illo stat, pro quo est loculiovera,
ut homo currit, pro Petro vel ioanne , si pro illo ,
est locutio vera; nec tamen ad illum restringitur.
Et hoc patet, quia si addatur distributio, confundet'
illum terminum pro omnibus; sed si esset restrictus,
non confunderet nisi pro illis, ad quos se extenderet
restrictio. Unde aliud est terminum restringi ad
unum, aliud est reddere locutionem veram pro uno.

3. Ex tertia regula patet solutio® ad tertium.
Licet enim haec sit vera pro Patre: Deus generat
Deum , tamen iiaec : Deus non generat Deum , non
est vera pro Fiiio. Cum enim iste terminus Deus
dicat formam innnultiplicabilem, non differt ei prae-
ponere negationem et postponere; et ideo cum ne-
gatio praeposita ' omnino a subiecto removeat prae-
dicatum, sic et negatio postposita removet totaliter
praedicatum ab hoc termino jDeu^, cum dicitur :
Deus non generat, quia removet a quolibet suppo-
sito. Et ideo alium modum habet supponendi in af-
firmativa quam in negativa , quia in afiirmativa erat
locutio vera pro Patre; in negativa vero non potest
esse veritas, quia negatio removet totaliter praedi-
catum illud.

4. Ex quarta regula patet quartum. Cum enim
relativum omnino habeat suppositionem antecedentis,
et iste terminus Deus^ in praedicato supponat pro
Deo genito, relativum refert pro illo. Et ita sensus
est: Deus genuit Deum, qui Deus genitus est Pater,
vel non est Pater ; et haec est vera pro negativa ,
nec licet inferre: ergo Deus non est Pater; quia
mutatur suppositio , inmio est ibi figura dictionis ^

SCHOLIOK

I. In gratiam lectorum , qui in antiqua logica minus sunt
oxorfi(.iii, iuvat hic poncro cxplirationom aliquorum torminorum,
qu;io in liac quacstione ct aiibi in iioc opeic sacpc occurrunt.
Sumtae sunt hae et aliae multae alibi in notis positac explica-
llone.s magna ex parte cx Summulis Pctri Hispani , quae tem-
pore S. nonavcntiirao in manibus scholarium orant. Postquam
Polrus mulla do nbus philosophicis ot modicina scripsil , a. 1275
electus C3t in Summum Pontiflcem ot assumsit nomen loannis

XXI. Mortuus esl 1 6. Maii 1 277. Plura videri possunt in quovis
libro de logica scholastica traclanlo.

\. Aliud ost significatio , aliud stippositio alicuius termini.
Signiflcatio est repraesontatio rei per vocem et convenit omnibus
vocabulis tam subst<mlivis quam reliquis, sive in propositione,
sivc oxtra propositionom.

Suppositio, ul vull Potrus Hisp., tract. dc suppositione ,
«esl acceptio termini substantivi pro aliquo », intcllige, de quo

' Plurimi rodd. cum scx primis cdd. omitlunt ipsi albc-
dini et, s<'d malo , uti cx conioxtu patot.

» Pracdictarum rcgularum prima insinuatur ab Aristot. , VII.
Motaph. loxt. 21. ot 27. ac IX. Mclaph. toxt. 12. (VI. c. 6. 8. et
VIII. c. 7.) ; sccunda habotur in Polri Ilis|). Sunmiula , tracl.
dc Suppos. et Distrib. ; tcrlia in o|)usculo, (juod oliam Polro
Hisp. attribuilur, scil. Parvorum Logicalium , Iract. dc Negat.
ot Anirni. c. 4 ; quarUi in ciusdom Summula , tract. dc Re-
lativis.

' Ex plurimis m.ss. ol cd. I .substiliiimus rtsi loco et. Mox
cod. X post deitale habet non tamen inipoiiitur formae , sed
personne.

* Ex illo gcncrali j^rincipio : Actioncs sunt supposilonmi.

s Id csl, facit supponorc. — Paulo anle Cod. U subiectum
pro ithim.

fi Ex antiquioribus mss. et cd. 1 mutavimus respon.<iio in
solutio ot i^aulo posl non multiplicabilem in immultiplicnbilan.

' Vat. conlra anticiuiorcs codd. ot cd. 1 addil totalitrr et.

« Supplcvimus ex mss. et ed. I Deus. Paulo ante cod. K
modo negativo relalivum non habcat suppositionem aliam a
stio nntecedvnle.

5 Cod. K addit sicut hic : Deus genitus non est Pater :
ergo Deus non est Pater.

DIST. IV. AUT. UNICIIS QUAKST. II.

\V.)

vcl (lc ([uilnis liiiiiisiiKKli tcriiiiims iii ;ili(|iia proposilioiu; V(>ri-
llcatur. Si(; (oriiiiims hiiino potcsl siippoiicre vol pro lioniiiK'. in
C()7)nini)ii , iit iii i)ro|)(isiiioiu' : lioino est sp('('i(>s ; vcl pro siiis
iiifi'ri())-ihiis siil) liac spccic (•oiiiprchcnsis, v. {?. lionio currit.
Suppositioiuiin alia (>st comvnmis , alia (iiscteta ; illa lit pcr
tcnniimin coniinuncni , iit lioino cst nu)rtalis ; hacc pcr lcrnii-
niini (liscrctiiin (coiicrctuin), ut Sor)'(tlcs , vcl pcr comnmncm,
scd (lctcriniiiatuin i)cr proiioincii (lcmoiistrativmn, \\\, istc lionio.
Aliac (livisioncs su|)positi()iiis apud S. Boiiav. occurontes
sunt: supposilio siniplrx ol pri\so)i(tlis. llla cst acccptio tcrniin!
commmiis pro rc mii\crsali sitjiiincata pcr ipsuni tcriniiium
coininmicm , ut cmn dicilur : lioiiio cst spccics; aniinal est
genus. 'runc termiiius liomo siippoiiit pro liomiiic iii com-
muni, et noii pro (luolil)ct iiircriorc; uiidc iioii licct faccre de-
scptisinn , uli dicmit , sic arguciulo : iioino cst species : ergo
ali(iuis iioino cst spccics. PrfSO)ialis vero suppositio est acce-
plio tcrmini comimmis pro suis inferioribus , ut cum dicitur :
homo currit ; iiic istc terminus homo siipponit pro suis iiifcrio-
ribus. — Personalium suppositioiium alia est drtrrtninata, alia
est co)ifitsa. Drtroiwiata est acccptio termini communis inde-
flnite sumti , vel cum signo pai-ticulari , ut homo currit, vel
aliquis homo ru)Tit ; et dicitur dctcrminata , (]uia licct in utra-
que istarum propositionum ille terminus homo supponat pro
omni liomine tam currento quam non currente , tamen uno
solo liomino currento, propositio est vera ; et quia aliud est sup-
ponere et aliud locutionrm vo-am vel falsam esse pro aliquo,
igitur in praodictis iste torininus liomo suppo)iit pro omni ho-
minc currento et non curronto , licot reddat locutionem veram
pro urio solo curronto... Confusa suppositio ost acceptio tcrmini
comnmnis pro pluribus, mediante signo universali, ut cum di-
citur : omiiis lionio ost animal ; quia supponit terminus homo
pro quolibot suo supposito. Ita Petrus Ilisp. ; alii quoad confu-
sam et deto^minatam suppositionom roni paulo aliter explicant.

2. Distributio est accoptio tormini comniunis pro suis si-
gnificatis , sivo est mulliplicatio termini commums virtute ali-
cuius signi universalis , v. g. in propositione : omnis homo
currit , terminus homo distribuitur (sive confunditur) pro omni-
bus hominibus virtute iliius vocabuli omnis , quod signum
distribiiticum appcllatur.

3. Restrictio est coarctatio tormini communis a maiore
suppositione sive extensione ad minorem ; sic homo albus non
significat omnes homines , sed partem eorum.

4. Reddei-e locutio)iem vo-am significat , quod in proposi-
tione ,' in qua subiectum siq^ponit pro pluribus disiunctive ,
sensus redditur verus per hoc , quod in uno saltem supposito

vcrilicatiir ; v. g. jiropositio ; lnimo cunil , rcddilur vcra, cur-
rcnte uiio (iiialicunu|uc. Uiidc reddrir locutionem vrram dificrt
a rrstrirtionr lcrmiiii ad uMiiin , iil bciie dicit S. Iloiiav., iiic
ad 2.

II. liis supposilis, (|iiatiior rcgiilae iogicaies in corp. posit;i(!
enriinu|uo applicatio in solulionc olticctoriim facilc iiitclli^niiitur.
Si(; v(>rba (ad 2.): < (iiiia si addalur dislribulio, coiifmulct illum
termiimm pro omnibiis >, liunc scnsuin liabciit: si additiir si-
gnum omnis termino homo, tiiiic confundct i. e. distribuct illiini
tcrininum, ita ul \(>rillcotur (lc omniltiis lioiiiiiiil)us ; si vero t(T-
miiiiis homo rcstringiliir ju-r alhiis , liiiic iioii « (•oiifundcrct nisi
pro albis liomiiiibiis ». — l»ro iiilclligcntia applicatioiiis (|uartac
rcgiilac csi iioiiindiim , (iiiod cst duplcx rclatio i)ron(jmiiiis rcia-
tivi ad sumii nomon, .scil. rclalio simplex vel pei-sonalis. Per
rolalioiiom siinplirrm proiiomon rclali\um ((jui , (luac, (|uod)
noii rofcrtur ad idciii iimncro antcccdcns si\o ad idcni siippo-
situm, 1)0110 vcro pcr rclalioiicm /)^/'so«rt/m. Kxomplum: « Mii-
lier damnavit, quae salvavit; » liic rolativum (luae liabct r(!ia-
tioncm simplicom, non pcrsonaiem, (]uia alia mulicrmn porso-
na damnavit , iienipe \i.\i\, alia salvavit , scil. Ss. Virgo Ma-
ria. Unde S. Doctor recte concludit, (]uo(l in illata obi(3Ctione
est fitjura diciionis i. e. fallacia ligurae dictionis , quia tcrmi-
nus sumitur sub diversa supposilione. De lioc plura vido dub.
3. huius dist., Alex. Ilal., p. 1. q. 50. m. 3. a. 2. § 4. Uichard.
a Mod., Iiic q. 1.

ili. Coulra applicationem tortiae rogulae ad Ehuim movorunt
subtilem dillicultatem Durand. (Iiic q. 2.), Aureol., Hrulifor (hoc
loco) aliique postorioros Scliolastici. Ncgant enim, quod Deus
sit propric torminus singularis , cum ali^iuo modo sit etiam tor-
minus communis, quod ctiam S. Bonav. (infra q. 4.) concedit.
Inde concludunt, propositioncm : Deus non goncrat Deum, posse
concodi. Probatioros vero tlioologi , ut S. Tliomas (S. I. q. 39.
a. 4. ad 3.), Richard. (hic q. I.) aliique cum nostro Seraphico
(hic ad 3.) locutionem hanc rectc improbant. Cfr. Caietanus ad
loc. S. Thomao cit.

IV. Quoad quaestionis solutionem omnes anliqui conveniunt.
Cfr. S. Bonav., infra d. 9. q. I. — Alox. Ilal., S. p. I. q. 50.
m. 3. a. 2. S 1.4.— Scot. , hic q. I . ad I . — S. Thom. , hic
q. 1 . 2 ; S. I. q. 39. a. 4. — B. Albert. , hic a. 6. 7 ; de hac
et seqq. qq. , S. p. I. tr. 13. q. 51. — Petr. a Tar., hic q. 2.
a. I . et 3. — Richard. a Med. , hic q. i . — ^Egid. R. , de hac
et seq. q. hic 2. princ. q. unica. — Henr. Gand. , de hac et
soqq. qq., S. a. 54. q. 3. — Durand. , de hac et seqq. qq. hic
q. 2. — Dionys. Carth., de liac et seqq. qq. hic q. 2. — Biel,
de hac et seq. q. hic q. 1.

QU.ESTIO II.

Utrum

admitti possit haec locutio: Deus generat alium Deum.

Secundo qiiaeritiir, iitrum unitas essentiae ad-
mittat hanc: Deus generat alium Deum. Et quod
non, videtur.

1. Anselmus de Processione Spiritas sancti':
lamenta. « Cum dicimus Deuiu de Deo , non intelligimus alium

Deum , sed eundem de se ipso » .

2. Item, si genuit alium Deum; sed ubi est
unus et alius , ibi sunt duo : ergo si genuit abum ,
sunt duo dii.

3. Item, alius dicit alietatem in generali: ergo
cum generale specificetur per adiunctum, hoc nomen

tum.

Deus specificat ipsum; sed si speciflcat, specificat
ratione formae : ergo notatur ahetas in forma : ergo
non est admittenda tahs locutio, cum non sit ibi
ahetas in forma.

Sed contra: 1. Generatio importat distinctio- Ad opposi-
nem ^; sed distinctio ahetatem ahquam : ergo et ge-
neratio; ergo si haec est vera: Deus genuit Deum,
et haec per consequens: Deus distinguitur a Deo,
vel genuit ahum Deum, Si dicas, quod non sequa-
tur, quia generare importat distinctionem ut modum,
sed distingui vel esse alium ut 7'em; contra: ad

^ Cap. 24 : Nam cum dicimus Deum de Deo , Filium de
Patre, non alium intcUigimus Dcum de Deo alio , sed eundom
ilisum Deum de eodem ipso Dco. — Codd. cum Vat. falso ponunt
m Proslogio.

2 Nam ut ait Aristot., II. de Anima, text. 47. (c. 4.): Gene-

rat autem nihil ipsum se ipsum. — Dc propositione minorc Ari-
stot., XiV. Metaph. c. 3. (XIII. c. t.): Alterum (contrarium
est) eidem, et aliud ipsi («•J"CJ). — In hac propositione minore
Vat. et loco sed, obstantibus mss. et ed. I.

ioo

SENTENTIARLM LIB. 1.

consequrtiliain ut modum secjuitur fonsecutio ul res;
unde si liaec est vera: si honio est. aninial est',
ad hominen) sequilur animal. Et praelerea, constat
(juod distinclio ^'cncrationis non tantum est a parte
intelii^'enlis. verum etiam a parte rei : ergo illi di-
stinctioni ut exercitae respondel distinctio realis.

"1. Item, aflirmativa esl falsa: Deus genitus esl
Deus generans; ergo negativa est vera: Deus geni-
tus non est Deus generans. Sed sicut anirmativa si-
gnilicat identilatem, iUi negativa diversitatem: ergo
sicut Demn generantem et genitum contingit ad in-
vicem comparari mediante negatione , ita mediante
alietate: ergo haec est vera: Deus genuit alium Deum.

3. Item, Pater sive Deus genuit alium; liaec est
vera. constat: ergo aul alinm Deum, aut alium non
Deum : sed non alium non Deum: ergo etc.

4. Item , alius est terminns masculini generis;
sed terminus masculini generis * stat pro persona
in partitivis terminis: ergo alius dicit alietatem
personalem ; sed haec est vera : Deus genuit Deum
alium in persona ; ergo simpliciter est vera haec :
Deus genuit alium Deum.

c 0 N c L r s 1 0.

In stricto verhorum sensu falsa est locutio:
Deus genuit alium Deum.

1 . Respondp:o : Dicendum , quod haec consuevit
opinio ob- (listingui : Deus genuit alium Deum, quia alius po-
tesl teneri adiective; et sic ponit alietatem circa
formam istius termini Deus, el sic locutio est falsa ;
potest etiam teneri suhstantive, ut^ substantivetur;
et tunc est appositiva constructio, sicut animal homo,
et est sensus hoc modo: Deus genuit alium Deum,
id est, genuit alium qui est Deus; el in hoc sensu
est locutio vera.

Sed licet ista distinctio in locutionilnis theologi-
Reprobaiur. cjs proptcr quendam proprium niodum loquendi j
locum liaheat, tamen quantmn es.set de virtute *
sermonis , non esset distingucnda ; quia adiectivum i
adinnctum suhstantivo. ut homo alljus, non dicitur '
substantivari , nec appositiva conslructio dicitur ibi
esse, maxime cum illa sit minus communis respectu
magis communis '. Liide cum hoc nomen alius sit
adiectivum habens substantivum coniunctum, in

praedicUi locutione ponit alietatem circa ipsum ra-
tione sujipositi et formae.

Et propterea, si velimus artificialiter ® proce-
dere, iudicanda e.st tjUis locutio falsa. Propter hoc
ad intelligentiam dictae locutionis notanda est re-
gula communis : iion habet iocum ' distinctio. ulu
non est ex diversis causis unio . verbi gratia ,
Pater et Filius et Spiritus sanctus uniuntur in hoc
iiomine Deus, non ex diversis causis sive ratio-
ne diversorum, sed ratione unius deitatis sive es-
sentiae. Unio ex diversis causis est, ut in homine
uniuntur Petrus et loannes ratione diversarum huma-
nitatum , quia alia est humanitas Petri, et alia loannis.

Et iuxla hanc regulam al) oppositis* est alia
regula accipienda: non habet locum omnimoda unio,
ubi est simul cum unione distinctio, ut Pater et
Filius et Spiritus sanctus uniuntur in una deitate
sive essentia , sed distinctionem habent ratione plu-
ralitatis personarum.

Secundum hoc est attendendum, quod in divinis
quaedam vocabula important distinctionem solum ,
quaedam omnimodam unionem, quaedammedio modo.
Quoniam igitur Deus generans et Deus genitus, etsi
sint personaiiter distincti, lamen in deitate uniuntur
ex eadem causa, quia una deitate: ideo non reci-
piuntur ® nomina importantia simpiiciter distinctio-
nem. Ideo haec non admittitur : Deus distinguitur
a Deo, similiter: Deus genuit alium Deum. Ilein, ra-
tione distinclionis non recipiuntur vocabula omnimo-
dam importantia unionem in su[)posito et lorma: unde
haec non recipitur : Deus genuit se. Sed ilia quae
medio modo se habent, recipiuntur, quale est hoc
\erhum generat , quia dicit distinctionein in persona
cum '" unitate essentiae. Similiter haec conceditur:
Pater generat alterum se. Unde .\ugustinus ad Ma-
ximinum ": « Pater genuit aiterum se» ; et simili-
ter super loannem : « Pater mittens Filium misit al-
terum se » . Et ex hoc est , quod non sequitur ad
generationem verbum simpliciter importans distin-
ctionem ; et sic patet primum.

2. Ad illud quod secundo obiicitur de negatione,
bene concedo , quod est aiietas ; sed tamen non se-
quitur, quod possit dici aiietas in essentia sive
forma dcitatis. Unde noii sequitur: genitus est alius
a generante , ergo ^^ alius Deus, quia mutatur sup-
positio huius lermini Deu^.

CoDduio

Ke^iila eoi
iimuii.

Alia

Tres H
cies vocal
lorum io >
viDig.

PaM
lulio ad

Solulioil
rum oppa

' AiirlnriUilo mss. ri cd. I oxpiinximiis liir nddiliim eliam;
cod. I niilcm addit simtlilrr harr rsl rrrn. C.(n\. 0 posl hnmo
rsf nddil rrgo. — Pliini de hac consinjiionliii \ide npiid Bocth. ,
de Syllof,'isnio hypothciico.

* Va(. , oi)nilriiiJliits nnli(]iiioril)tis mss. ct cd. I, miiuis
hciic 7?<j loco srd Irriiiimis masntlini grvrris; ct circn (Incm
nrKnnicnli similitrr loco siinplirilrr.

3 Kri. I sir ut. i'.m\. I( rl si substaiitivrtiir tuiic.

* .\lii|iii codd. III K rc vrhtalr , ct paiilo infra plurimi
corhl, ciim crl. I cuntrn Vnl. iiiiirliiiii pni adiiinrliim.

^ Sciisiis r'sl : ninximr' ciiiii nppoxiii\n conslriictio Dnt con-
jiiiiriionr- icrniini iiiinns iiininiiinis iiini inn);is comnnini.

•^ Hoc csl , siricte sccundum regulas artium , scilicet gram-
maticno ot logicae.

■^ Codd. ciim jirimis sex odd. omittiint omnimoda, quod
a Vn(. lcrmiiio (lislinclio practlgilur.

* Vnl. prnclcr lidcm codd. ct {\\. I opposilo.

" Fidc mss. c( cd. I subslitiiimus rrcipiuntur loco rrci-
piunl. Paiilo infra miilti codd. omittiint .timililrr.

'* Cod. X distinctionem prrsonariwi in.

" Vidc in lii. Mn^nsiri , c. 2. in llne ; ct supor lonnnom,
c. ;i. Trncl. 1 i. n. II: Pnicr miltons Filium so nllorum misit.

>« Codd. M X arldiiiu rsl.

OCTl 1953;,-:'

DIST. IV. AHT. UMCLIS yiAKSI. III.

101

l). A(l illiKl (luod obiicitiir lcrtio: ;iiit ;iliiiiM
Dciiin. :uit :iliiiiii iioii DiMiin ; dico, (jiioil iioii siil-
(icienlor dividit; (iiii:i noii t;sl contridiclio, nisi :ic-
cipi;ilur nc^Mlio rcspcclu lolius. Iii li;ic ciiiin: },'cniiil
;iliiiin Dciiin , duo diciinlur, sciliccl (piod Dcus^
Deuni , et quod alhim in deilatc: et idco :i(l lioc,
quod suiiKitiir contiMdictio. necosse esl, ipiod rcr;i-
tur supr:i totiiin. rndo sicut non valet, deinonslrato
in()n;iclio nijJtro, (pii cst ;ill)us pcr n;itiir;un: isle aut
esl iilhus luoiuclius. aut ;ill)us non iuoikicIius, (piia
utracpic falsa; siniilitcr intclli^MMiduni cst in propo-
sito. Nec valet: esl Deus et cst alius: crj^o cst D(mis

:iliiis , iinino csl il)i :icci(l(Mis, siciil liic: est honus
ct cst cilli;iroc(liis: (M"^'() cst hoiiiis citli;iroc(|iis ^

/i. Ad illiid (piod iiltiino oliiicitiir, diciMidiini,
ipiod (ilin.s, (|u;iinvis sit iii:i.siMdini gen(M'is , I;iiii(Mi
(pii;i poiiit riMU circ;i siil)st;inliviiiii ', ah illo tr;iliil
suppositioiKMii ; ct idco noii ttMietur persoii;ilil(M', nisi
secundiini (piod siil)st:inliv:itiir, sicul (;t lioc noiiieu
uiiiis; iindt! siciit si (lic:itur unm I)em , unu-s di-
cit unit:itein sul)sl;iiiti;il(Mii, it;i si dicatiir :iliiis Deus,
alius dicit :ilii;l:itein sul)st:inti;il(Mii. Kt ralio liuius
venit noii l;iiitnin, (pii;i adiecliimm, sed quia gene-
rale , quod si)ecilic;itiir per ;idiunctuin.

S C H 0 L 1 0 N.

I. Distinctionom in principio rcsponsionis positam, (iuod
aliits liic possit tciicin vci adiccti\c vcl siibstanlivc (ncnii)c iit
appositio) , S. Doctor improbat, ciim sit rc;j:nla grammaticonmi,
qiiod adi(K'tiviim , si immcdialc sibi ooniiinctiim liabct sui)slan-
tivum, non potcsl accipi ut siibstantivum sivc ut nppositio. Si
autcm alins cst adicclivum , tunc valct rcgula loj^icac, (|uod
alius, quaiido immcdiatc ad siium subicctivum ponitur, inipor-
tat *alietatemy> circa suum substantivum lum ratione suppo-

siti , tum rationc formac. Conscqucntcr in casu nostro hic tcr-
miiius importarct divcrsitatcm iii Dcitatc.

11. hi (•onrlusionc ct solutionc obicctorum ])rinci|)alcs do-
ctorcs convcniunt. Alcx. Ilal , S. p. I. q. 50. m. .3. a. 2. % 2.

— Scot. , hic ([. 1. — S. Thom. , hic a. .3, S. I. q. 31. a. 2.

— B. Alljcrt. , hic a. 5. — Pctr. a Tar. , hic q. 2. a. 2. — Hi-
chard. a Mcd. , hic q. 2.

QU.^STIO III.

Utrum congrue iuxta regulas grammaticae dici possit: plures dii.

tum.

Tertio quaeritur , utruin lioc nomen Deus gram-
matice significet pluralem numerum, sive utrum
congrue possit dici: plures dii. El quod sic, videtur:

1. Quia secundum Philosophum'' intellectus sunt
opposi- idem apud omnes , quamvis voces sint diversae ;

sed modi significandi consequuntur modos intelli-
gendi : ergo cum apud Hehraeos congrue dicatur
Heloim , quod aequipollet ei quod est dii, ergo et
apud nos.

2. Item, sicut vult Philosophus ^ verum supponit
congruum; unde « Catonis est, velnonest, nec ve-
rum nec falsum significat » ; sed haec vera est : non
sunt phires dii : ergo congrua : ergo et haec con-
grua : plures sunt dii , quia negatio non removet in-
congruitatem.

3. Item , sicut Deus convenit uni soli, ita prin-
cipium ® creaturarum uni soli ; sed quamvis falso

dicantur plura principia, tamen dicuntur congrue :
ergo pari ratione possumus dicere : plures dii.

4. Item , hoc nomen phoenix non habet nisi uni-
cum suppositum '; tamen congrue dicitur: plures
phoenices. Si tu dicas , quod suppositum plurifica-
tur per successionem temporis; obiicio tibi de hoc
nomine sol, quod nullo tempore plurificatur; et ta-
men congrue dicitur : plures soles : ergo et plures dii.

Contra: 1. Omnenomen, quod habetplurale,estFundamenta.
nomen appellativum ; propria enim nomina non plu-
rificanlur, non enim dicitur: plures Petri vel loan-
nes * ; sed hoc noinen Deus non est nomen appel-
lativum, quia non significat formam mulliplicabilem:
ergo etc.

% Item, hoc nomen Deus est proprie^ pro-
prium divinae naturae; sed nullum tale multiphcatur:
ergo etc.

1 Cod. R addit genuit.

2 Exemplum sumtum est ex Aristot. , II. Pcriherm. c. 2.
(c. II.), ubi secundum translationcm Boethii habetur s« citha-
roedus est et bonm , est et citharoedus bomts, licct aliae
traiislationes ponunt coriarius (axuTEu?) pro citharoedus. — De
hac fallacia accidentis vide supra d. 2. q. 4. ad I.

3 Vat. hic subiectum loco substantivum, et paulo infra post
substantivatur ponit Sicut ergo , cum dicitur unus Deus , hoc
nomen unus dicit unitatem, scd contra antiquiores codd. ct
cd. I.

* Libr. I. Pcriherm. c. 1 : Et quemadmodum nec littcrae
omnibus caedem sunt , ita nec voces omnibus cacdcm : quorum
tamcn haec signa primo sunt, ca omnibus sunt eaedem pas-
sioncs animne.

5 Libr. I. Pcriherm. c. 2, iuxta translationcm Bocthii : « N'o-
mcn vei-o sempcr, ut Catonis cst, vcl non esl; nondum cnim

aliquid verum dicit aut falsum » ; in quo textu ceterae transla-
tiones Philonis pro Catonis ponunt. Ad quem locum auctor
libri Auctoritatum Aristot. ctc. (a. 1S00) addit; « Ex quo commu-
nitcr trahitur, quod vcrum ct faisum pracsupponunt congruum ».
Incongruitas huius dictionis consistit in discohaerentia acciden-
tium, ut infra in solutione dicitur ; deest enim subiectum gcnitivi.

^ Cod. S addit omnium. Codd. cum ed. 1 in fine argu-
menti deos loco dii.

"> S. Doctor loquitur secundum antiquam opinionem fabu-
losam , quod haec avis in uno solo individuo existat , ex cuius
cineril)us resurgat alius. Idem exemplum adducit Bocth. , I. de
Categoriis Aristot. c. de Denominativis.

^ Cfr. Priscian. , II. Grammat. c. 5.

9 Postulantibus mss. et edd. 1, addidimus propne. Paulo
infra aliqui codd. ut H ff post multiplicatur adiiciunt vel phi-
rificatur ; ed. 1 nec plurificatur.

10-2

SENTENTIAULM LIB. I.

C 0 N C L U S I 0.

yonicn Deus, proprir loqucndo, non
habct pluralc.

RF.spoNDF.a: Ad iiraedictornin inlclligentiam est
Tripiiciusr notanduni , (inod hoc nonien L)p?w dicitur tripliciter.

diciuiirDciu. , . i ■ it ■ -

scilicet nuncupatwc, adoptive et naturahter. iTunis
duolius inodis plurilicatur; undc Apostolus primae
ad Corintliios octiivo': Si quidem sunt dii multi,
et domini multi; sed tertio modo non, quia sic
hoc nomen Dcus signilicat divinam naturam cum
conchtionilins, quarum collecliones impossibile est in
alio rcperire; et ideo sicut nomen proi^rium non
concJuMo. habet plurale , secundum arlem loquendo, sic nec
hoc* nomen Deus.

1. .\d illud ergo quod obiciitur , quod apud
Hebraeos habet plurale quod est Heloini; dicendum,
quod modi signiticandi non tantum sequuntur ^ di-
versos modos intelligendi generales, sed etiam mo-
dos exprimendi. Et quoniam ipsi habent arliculos el
modos exprimendi diversos, quos nos non habemus,
ideo illi possunt habere, sed nos non.

2. Ad illud (luod obiicitur, quod verum sup-
ponit congruum; dicendum, quod duplex est incon-

gruitas : «na est ex discohaerentia accidentium % ut
Catonis est ; alia ex discohaerentia inlellecluuin . ut
cuin dicitur: plures Petri. Prima incongruitas lollit
veritalem et falsitatem; secunda vero incongruitas
habet lalsitiitem coniunctam: et ideo. quia per nega-
lionem removelur falsiUis. et Sancti malunt loqui
vere, quam proprietalem sernKmis servare et loqui
minus vere, ideo negant plures deos. Posset^ ta-
men dici, quod quamvis haec vox dii non sit vox
signilicativa secunduin artem et impositionem , tamen
est vox significativa ex accommodatione usus , ut oUi
pro illi: et ideo generat falsum intellectum alTirma-
tiva, et negativa verum . qnamvis non grammatice.

3. 4. Ad illud quod obiicitur , quod principium
uni soli convenit, similiter et phoenix; dicendum,
quod convenire uni soli est tripliciter. Aut enim est,
quia imponitur nomen a forma immultiplicabili, ut
in propriis nominibus; et sic tollit plurahtatem re
et coiisignificatione. Aut imponitur a fornia, quae
nata est communicari , quamvis non communicetur
propter determinationem, ut cum * dicitur : principium
creaturarum. Aut propter defectum materiae, ut
plioenix ; et tale tollit pluraHtatem secundum rem,
non secundum comignificafionem, quia potest consi-
gnificari lahs forma, ut potest multiphcari per supposita.

SCHOLIOK

1. .Non ost liic (luncslio dc illo fiindamcntoli dogmnte, quod
Deus sil unus (quod probatum cst supra, d. 2. q. I.), scd dc
hoc : utrum nomcn Deus ratione trium personarum possit plu-
raliter inllectl. Dc hoc argumento S. Doctor bis disputat , scil.
hic (juoad modum (licondi, infra vcro, d. 23. a. 2. q. 3. iteruni
quoad rerii, si\c ^critalcm inlrinsccam. Quacstio liic discussa ,
quac spcctat potius ad grammaticam, inde orta videtur , quod
apud Ilebracos in voce Ileloim pluralis adhibctur (cfr. 1. arg. ad

oppositum ). lloc cxplicandum csse ex propi-ia indole Ilcbraicae-
linguac asserit S. Bonav., cui consentit S. Thom. S. I. q. 39.
a. 3. ad 2.

II. Idem docent : Alex. Hal. , S. p. I. q. 50. m. 2 ; sed tri-
pliccm distinclionem hic in corp. positam habet ibid. m. 1. —
Scot. , hic q. I. 2. — S. Thom. , hic q. I. a. 2. ad 3; S. I.
q. 13. a. 9. — B. Aibcrt. , I. Sent. d. 2. a. 22. — Petrus a
Tar. , hic q. i. a. 2. — Ilenr. Gand. , S. a. 34. q. 2. n. 28.

QUAESTIO IV.

Utrum hoc nomen Deus pro persona supponat, vel pro natura.

Quarto et uUimo qiiaerilur de suppositionc huius
nominis Dcus. Et quaerilur, utrum hoc nomen Deu.s
de se supponat personam, vel naturam. Et quod
personam, videtur :

1. Per illud Ambrosii super: Benedicat nos
\tvv- pro Deus , Deus noster, benedicat nos Deus \ Ambrosius :

1. teot«D(ia. ' '

«Trina Dei confessioTrinitatem indicat personarum »,
ergo cum Deus sit ibi sine adiuncto, de se suppo-
nit personam.

2. Item , ratione obiicitur sic : Hoc nomen homo
proprie* supponit pro omni eo, cui inest huinani-
tas: ergo a simili et hoc nomen Deus pro omni

* Vers. 5.

* Vat. i)ractcr fidcm mss. ct cd. 1 minus apte sic nec no-
men Dei.

» Ex plurimis mss. ut A C F G II M N K S T V X Y Z etc.
subsliluinius .w/MJ/n^/r loco requiruut ; alii codd. ut 1 U fl
cum ed. 1 cousetjuuntur. Lcctio niss. ccrte j)racfcrcnda lcctioni
Val. Paulo infra Vat. conlra plurimos codd. ut A C G II I K .S
T V W V etc. et ed. 1 quonimn ergo pro Et quoniam. Dcmum
rirca fincm argumcnli , obnilcnlibus mss. ct ed. 1 , ponit Val.
diccre loco luihcre ; in lcclione niss. supplc: pluralc.

* Priscinn. , XVII. Grammat. c. 1. (de Conslniclione); Nam
sl Incongrua (ralio contextus) sil, soloccismum facict , quasi
elemcnils oralionis inconcinnc cocunlibiis , (piomodo inconcin-
niUis liiicrarum vcl syllabarum vcl cis accidcnliiim in singulis
dicliunibus facit barbarismum. — VaU sola adinccnlium loco

accidentium , quae et paulo supra contra fere omnes codd. et
cd. I habct praesupponit [iro supponit.

^ Vat. potfst, scd obsUint mss. ct ed. 1. Circa flncm huius
responsionis aliqui codd. ut A C L 0 R S V V ex intellectu pro
intellectum.

^ Supplcvimus ex mss. et primis sex edd. cum. In ftnc
responsioiiis aiili(|uiores codd. cum ed. 1 signi/irari pro consi-
gnificari, ct cod. Q (in margine) potens loco potest.

' Psalm. 66 , 7. 8. — Vcrba , quac hic a S. Doctore attri-
buunlur S. .Vmbrosio , cidcm eliam a Magistro supra d. II. c.
i. adscribiinlur. Vidc p. i8. nola 8. — In ipsis vcrbis VaL
praet<^r fldcm m.ss. et cd. I professio loco confessio.

* Ex mss. ct ed. 1 supplcvinuis proprie. Paulo antc plurcs'
codd. cum ed. I ostenditur pro obiicitur. Mox post Deus Val.
conlra codd. repelit supponit.

DIST. IV. Aitr. IINICUS QLAKSr. IV.

103

[)ro
Intenlia.

eo,cni inest Deitas; sed hoc est pcrson.i: vr\n) clc.

3. Item, hoc nornen Dcu.s si^'iiilir;it (lcil.acm
in concretione ; sed non nisi in concrclione ;id siip-
posituni, (piod est person;i; sed lernnnns concictns
pro[»rie sn|)ponit pro eo, respecln cnins iniporl;it
Ibriiuiin, nl ^ilhnin ni;i^MS proprie snpponit pro re
alha (piain [iro rorina: or\i,o etc.

Si;n contua: I. Pronoinen ref(M"t rem pro pro-
prio sn[)[)osito ' ; sed ciiin dicitnr: limcdkal nos
Dcus , ct metuanl cum, iioc pronomen eum refert
natnram , non i^ersonam : ergo etc.

2. Itein , qni;i iste terniinns homo proi^rie snp-
ponit pro iiidividno, ista est falsa: lioino est Socrates
et IMato, ([iiia idem individnnm non recipit illain
praedicationein; sed iiaec est vera: Dens est Trini-
tas, vei : Dens est Pater et Filins: ergo cnm illud
praedicatnm non conveniat nni personae, patet etc.

3. Item , lerminns , qni proprie supponit per-
sonam, addito sihi termino partitivo , st;it soium pro
uno, ul cuin dicitur: uiins homo currit: ergo siini-
Hter, cum dicitur uniis Deus: ergo haec est sim-
piiciter faisa: unus Deus est Pater el Filius.

CONCLUSIO.

Nomen Deus , cum habeat naturam et termini
communis et termini singularis , potest pro-
prie supponere tam pro natura quam pro
persona.

Respondeo : Dicendum , quod hic consuevit esse
duplex opinio.

Una quidem est, quod hoc nomen Deus signi-

lic;it i)ro[)ri(! n;ilnr;nn et su[)[)oiiit [^crsonam, ali(in:indo soniemia i.
nn;iin , nl cnin dicitnr: Deiis gcncnit , ;ili(|ii;iiido
dii;is, iit cnni dicitiir : Dcns s[)ir;it , ;ili(|ii;iiido tres,
iil cnm dicilnr: i)(;ns (!st Triiiit;is. Kt r;ilio linius
cst, iit dicniit, (|ni;i cnm li;ihc;il mnili sii[)[)osita,
li;ii)cl ii;i(iir;iiii ((Miniiii coinmnnis ; terminns ;iiitem
coinmnnis [iroprie sii[)[)oiiit pro individiio, [)ro na-
liira vero V(d [)ro Ibrina non sii[)[)()nit [)ro[)ri(i ', iiisi
Irahalnr, nt si (iic;itnr: lioino est s[)ecies. Sic diciint
iii pro[)Osito. riterins dicniit, (piod ([ni;i sii[)|)osita
(;mni;i siint iii iiio nnica ' suppositionc, ideo siinul
|)ot(5st snp[)onere pro miiitis personis, iicc^t illnd non
|)ossit iste termiiins homo, vel alius U'rminus com-
iiiunis; et sic soivunt ohiectii.

Alia opinio est, quod proprie supponit n;itu- senieMiia 2.
ram, sicut signilicat, et non sn[)[)oiiit [jersonain, nisi
trahatur ah aiio, ut cum dicitur: Deus generat; et
iii dicunt, ([uod cuin dicitur: Deus est Trinitas,
ihi stat pro natura, non pro persona; et^ una na-
tura est Ires personae : ideo vera est locutio. Et ra-
tio huius positionis est , quia hoc nomen Deus ha-
l)et naturam termini discreti, cum non haheat pluraie;
ideo idem significat et supponit proprie; cum ergo
significet naturam, iiiam proprie snpponit.

Sed meiius est dicere utrumque — quia habet a^j"ori°"*
naturam termini communis et termini discrcti: ter-
mini communis propter pluraiitatem suppositorum,
termini discreti ratione formae immuitipiicaijiiis —
quod^ proprie supponit tam naturam quam personam.
Tamen rationes ad utramque partem concludunt ve-
rum suo modo. Hoc autem non potest in alio ter-
mino inveniri, et ideo nec consimiiis modus suppo-
nendi.

SCHOLIOK

I. De (iirfcrentia intcr significationem et suppositionem cfr.
Scholion hic ad q. I . Terminus discretus , de quo loquitur S.
Bonav., idem est ac terminus singularis et significat aliquod in-
communicabiie. Unde « terminus singularis idem significat et sup-
ponit » (S. Thom. S. I. q. 39. a. 4.). Terminus vero communis
non oportet semper supponere pro eo quod per se significat ,
V. g. in propositione : homo currit , non supponit homo pro
natura communi humana, sed pro aliquo indeterminato individuo.

II. Licet antiqui doctores de hac quaestione diversis modis
loquantur , in re tamen parum dissentire videntur. S. Bonav,
praefert tertiam sententiam , quae mediam viam tenet , scil.
quod Deus proprie supponat lum pro natura tum pro persona.
S. Thom. in Comment. (hic q. 1 . a. 2.) sententiam primo loco
positam docei'e videtur , sccundam vero ibi et in Summa pe-
nitus reiicit. Illam vero primam opinionem in Summa (I. q. 39.
a. i.) ita explicat , ut cum tertia et media sententia S. Bona-
venturae conveniat. Hoc patet , si sententia S. Bonaventurae di-

stinctis propositionibus proponitur. Propositio 1 : Nomini Deus
convenit haec proprielas , ut partim sit terminus communis ,
parlim singuiaris. Ratio est , quia significat simul tum formam
non multiplicabilem, tum naturam commmicabilem. Idem docet
S. Thom. (S. loc. cit. ad 2.). Propositio 2 : Hinc est , quod
Deus aliquando supponit pro natura , aliquando pro persona.
Hoc idem asserunt S. Tliom. et Alex. Hal. ; tamen Angelicus
addit , quod « per se sujjponit pro natura communi » (ad 3.),
scd « ex modo significandi » habet , ut proprie possit suppo-
nere pro persona (in corp.).

III. Circa ipsam quaestionem cfr. S. Bonav. , infra d. 29.
a. I. q. 2; lU. Sent. d. 7. a. 1. q. 1. — Alex. Hal., S. p. I.
q. 50. m. 3. a. 1.2. — S. Thom. , locis citt. — Scot. , hic q.
2. in fine. — B. Aibert. , hic a. 5. 6. et d. 32. a. 8. — Petr.
a Tar. , hic q. 4. a. I . — Ricliard. a Med. , hic q. 3. — Henr.
Gand. , S. a. 54. q. 3. n. 40. — Dionys. Carth. , hic q. 2. in
])rinc. — Biel , hic q. 2.

^ Priscian. , XVTI. Grammat. c. 2 : Substantiam enim si-
gnificat loco nominis positum pronomen et personam verbo sibi
adiuncto congruam indicat.

* Vat. hic omittit proprie et paulo post habet dicamus loco
dicatur , sed obest auctoritas mss. et ed. I.

3 Plerique codd. ut ACFGIKLORXZ tma. Pauio infra

Vat. contra mss. et ed. I solverunt , aliqui tamen codd. ut
KPQX legunt solvuntur. * Cod. H addit quia.

5 Ita fere omnes codd. cum ed. 1 , in quorum lectione quod
refertur ad paulo supra positum dicere utrumque. Vat. ioco
quod ponit ideo , cuius lectionis sensus expiicatur codice Z et
ideo dico quod proprie. Paulo infra codd. 0 bb Unde pro Tamen.

104

SENTEXTIVKLM LIH. I.

DUBU CIKCA LITTERAM MAGISTRI.

DiiJ.

In parte ista circa litteraiii quaeritiir de hoc
quod dicit: Deum de Deo , lunwn de lumim; quia
cuni praepositio de notet transitionein et iUi dive!-
sitiitem et ' distinrtionem, videlur quod pari rationc
et ab aequipollenti istae sunt verae: Deus est alius
a Deo. Deus distin|j:ui(ur a Deo.

Rkspondeo: Dicendum, quod dupliciter est in -
port^ire distinctionem sive diversitatem , scilicet vA
modum * vel ut rem , vel ut exercitam vel ut
conceplam. Quoniam i^itur praepositiones importaiit
distinctionem ut exercitam, et distinctio est in di-
vinis quantum ad supposita, de^ facit lerminum staro
pro diversis suppositis. Quoniam ergo circa id ponit
modum , circa quod exercet distinctionem , et talcs
sunt personae: ideo est vera locutio. Quia vero hoc
nomen alim importat distinctionem ut conceplam,
similiter hoc verbum distinguere : ideo simpliciter
ponit distinctionem circa terminum ratione suae for-
mae; ideo sunt falsae^

DUB. II.

Item quaeritur de responsione, quam ponit Ma-
gister , ibi : Quod vero additur : Ergo genuit se
Deum etc, quia Magister solvit interimendo conclu-
sionem et videtur non recte solvere. Cum enim idein
et diversum sufTicienter dividant ens \ videtur ne-
cessario sequi: genuit Deum: ergo se, vel alium.

Respondeo: Dicendum , quod Magister susti-

nendo primam et interimendo conclusionem innuit,
conclusionem non sequi ex praemissis; et quod non
sequatur . ostendit ferendo instantiam ''' contra illud
disiunctum.

Ad illud vero quod obiicitur, quod idem et di-
iw.f?/?)? suflTicienter dividunt ' ens ; dicendum, quod
simpiiciter loquendo falsum est. Nam pars nec est
eadem toti omnino nec simpliciter diversa. Habet ta-
men veritatem seciindum idcm. Unde : « si non est
idem alii, est diversum » , vcrum est secundum illud,
secundum quod non est idein *. Filius autem non
est idein Patri in persona, et ideo in persona alius;
nec tamen sequitur: alius Dcus , quia significatur
aiielas in essentia^

DUB. III.

Item quaeritur de hac distinctione , quam ponit
Magister de hoc praedicato Deus Pater, quod potest
esse constructio appositiva et immediata, vei me-
diata^°. Primo enim videtur, quod ista distinctio
non sit intelligibilis , quoniam quae ex eadem parte
intransitive construuntur , videntur solum immediate
construi. Item videtur , quod non solvat , quia recta
solutio est, cuius dantem oppositum non contingit
solvere " ; sed ista distinctione remota , adhuc ma-
net sophisma, si loco eius quod est Deus Pater ,
solum ponatur Pater : ergo etc.

Respondeo: Dicendum, quod distinctio Magistri
bona est et secundum artem. Nam sicut vult Fri-
scianus '^ inter adiectivum et substantivum intelligi-

I Praotcr fidom mss. ct ed. 1 ropctit V;it. hic ita.

* Supplc : se hobondi. — Dc hac distinctione vidc infra d.
26. q. I. el 2.

3 In mss. ct edd. excidit particula de , quam contextu?
requirit.

* Pro maiore intoliigontia ot explicatione huius dubii cfr.
q. I. ot 2. huius distinctionis. — Quoad pracpositionem de vido
infra d. 5. a. 1. q. 2.

5 Aristot., X. .Mot.iph. loxl. 12. (IX. c. 3.): Omnc ctenim,
quodcunKiuc sit cns , aut idom nut divcrsum.

« Vide Aristol., II. Prior. c. 26. (c. 28.) de Instantia.
' Cod. S dividant.

* Codd. T aa bb satis bonc addunt non, sectindvm illud,
secnndnm quod est idem, a cjuibus cod. A in co tanlum divcrgii,
quod particulam non miiius bonc Iransponit post quod est.

9 Dc hoc dubio cfr. Alox. Ilnl., S. p. I. (i. HO. m. 3. a. 2.
S 1 ; S. Thom., hic q. I. a. 3. ad 3.

'° Val. post (ippositiva omillit et , (piod Uimcn cum od. !
habont codd. , quorum nonnulli dcindc indobito omiltunt vel
mrdiala ; codd. V X omillunl ef immediata , quodnamon pro-
ptor snbnox;i nioliiis rolinotur, iicol, (piod ad rom ;illinot, (iniilli
pos-sit, cum immediata hic idom sit curn appasitivn; S. Thoin. ,
hic q. I. a. 3. ad 4. construclioni (ipjio.sHivae opponit media-
tdiii. — Dislinotio Magistri, do (pin liic agilur, ro.spicit islam
prdposilidiicm : drnuit Druni . ({iii luin r.<ft Drus Patrr. Si hnoc
v('rl);i iJrus htlrr immodialo coiiiiiiicla iiilolliguiilur, iln quidoni
iit lorminus Pater , («nnquiim dotorminans aliorum tcrminuni
Drus . sit torminus priiicipalis, liinc iiroposilio osl vcra. Sonsii-^
onim cst : Grnuit Drum , qui non rit Peus Pnter , sed Deus

Filius. Si vcro disiunctim intclligunliir, ita ut tcrminus princf-
palis sit Deus , cui dcinceps iuliungitur, qui est Pater , sic erit
falsa; sonsus siquidom est: Genuil Deum , qui non est Deus ,
et Deus Pater est.

" Modus istc loquendi , qui occurrit etiam infra d. 15. p.
II. q. 1. in corp. ct d. i-i. a. 2. q. unic. in corp. , sumtus esl
ex Aristot. , II. Elench. c. 3. socundum trnnslalionom IJoethii :
Nam si essct haec solutio , dantom oppositum non possibile es-
sot solverc. Socundum transhitionom autcm ed. Paris. (Firmin-
Didot.) c. 22. sic habclur : Nam si essiH_ hacc solutio , qu;im af-
ferunt , qui conlrarium (iarct solvorc non possct. — Paulo in-
fra cod. X maneret , cod. Z remaneret loco manet.

^* Libr. XVIII. c. I. post mcdium: SulKuiditur cnim par-
ticipium vcrbi .subst;intivi ens , (piod in usii nunc nobis non
est , pro quo possunuis qui est \ ol qui fuit dicorc vol subau-
diro. Similitcr, aliis casibus nominativum constnjuontibus , voi
supi-iuiicliim pnrticipinm vol qu;io pro co accipiunlur siibau-
diro noc(>sso cst ad nominntivuin. — llac Priscinni rogula po-
siln , S. Doctor cam npplicnt , ultciiorc ;iddita dislinctione re-
spcctu ipsius copulae cum tormino adiuncto. Nam appositio ,
si por pnilicipiiim ens sivc pcr rchilivum ((|uod o.st, qui (»sl)
cum sul)st;iniivo coniuiu^t;! cst , rospcctii oiusdom polost lo-
ncri \ cl implicative, \('\ n(m implicative scu in quadam dislantia
(sivc roLitivum iit rolnlivum). Si implicativc, lunc cst conslruclio
np|K)sitivn ol imnio(li;itn , ot diclio h;\cc: Deus , qui est Pater
(Dous i. 0. l';ilor) ;io(juivnlot liuic : Deus , qui est ipse Pater ;
si non implicnlivc , lunc oon.slriiclio habolur modiata,cl dictio
haoc: Deus , qiii est Pater aoquivalct huic: Deus , et ille Deus
est Pafer , sivc ciinin : Deus, qualis est Pater.

DIST. IV. Dl ni.\.

lOtf

, dece-
ptiu.

0 Pr.ie
litivi.

imniiio
batiir.

wiutio.

tur media fopula cns \d (luod est en.s \ VA i\\u\-
ni;iiii hoc (luod est enj< sivti (jiiod est lUUcr liotcst
teiHTi inipUmfivo ; (H sic n's(i'iii^Mtiii' ct tciict lociim
appositiv.ic coiistniclionis ct ;ic(piivalct iiiii tcniiiiio :
idco dicilur, (piod [lotc.^ lciicri sivc coiistrui ininir-
diale; et sic Deus Pater uoii cst aliud (pi;iiu ipse
l*;»ter. Vel ipsiiiu rcLitivuiu potcst iiitelligi relatire,
et ita iii (jiuulaiu (list;uitia ; et tiiiic uou restriii^,'iliir,
et sensus est: Deu.s Pafer , id est Deu.s', (pii est
Patcr; (piod t;iutuiu valt^t ^'.s7 Deas , el ille est P;iter.

llaec auteiu solutio M;i<,'istri solvit ipiidciu ' so-
phisiua (piautuiu ;ul uiiaiu (hrcptioueiu , ct idco est
houa. Sed riirsiis c;ulit ihi ;tlia (lece[>ti() (h^ relatiro,
et ideo adhuc oportet solvcrc, uoii ;td ilLtiii decep-
tioueiu, scd ad ;tliaiu. hhso l'i;ic[)ositivus ' solvit ad
hoc arguiuentuiu alio uiodo: ergo Deuin qui est
Pater , vel qui non est Pater , et dlcit , (piod non
sequitur, nec ^ sunt contradictoriae , quia suppositio
huius relativi non est eadem. In allirmativa euiin
supponit pro Deo gcnito, quia non conluuditur ^ ;
in neg;iliva vero simpliciter. Unde sicut hae non
contradicunt, sed ainbae suut falsae: Nulliis homo
est Petrus, loannes est Petrus, ita dicit in propo-
sito, quia negatio confundit. Unde ist;ie diuie ambae
sunt falsae: Deus Filius est Pater, Deus non est
Pater. — Sed licet solutio Prae[»ositivi locuin habeat
in proposito, quia non ditTert praeponere et post[)o-
nere negationem huic termino Deus , tamen in aliis
non habet locum. Negatio enim postposita relativo
ipsum non confundit.

Et ideo moderni ahter solvunt distinguendo ,
quod * hoc relativum qui potest facere relationem
simplicem vel personalem. Si simplicem, aflirma-
tiva vera est , negativa falsa ; si personalem , e con-
verso negativa vera, affirmativa f;dsa. Quod patet,
quia haec est falsa : persona Filii est Pater , et haec
est vera: « persona Filii non est Pater ^ » .

Drn. IV.

Uciu (|ii:M;ritiir ih^ hoc (|uo(l dicit, (jiiod nniis
Driis csf frcs pcrsonae. Stjd cx)iilr;t: Qii;icciiiii(|UC
|>r;tcdic;iutur de iiuo et eodtMii, [)r;icdi(:;tiilur de se
iuviciMn: ergo si uiuis Deiis est P;iter <'l Filius:
crgo P;iter est Filius. Si tii dicas , (jiiod v(!ruin est,
(|iiaii(l() [)r;t(;dic;uitur de uno siuguLiri, s(mI iioii (;st
veruiu, (|u;tiido |)r;u;dic;tutiir dt; iiiio comiuuiii ;
contra: uihil suhiicitur diiobus iii iiuica" sup[)osi-
tioiie, quamvis sit couuuuiie ;t(l ill;t. Uiide h;iec est
falsa: lioiuo est Socrates et Plato: ergo similiter in
pr()[)osito.

|{Ksi'ONni:o : Diceudum , ([iiod, siciit [);i(ct, d(}
su[)[)osi(ioiie huius nomiiiis Deus secus est qiutiu de
sup[)ositione ;iliciiius alteriiis termiui. Qiii;i eniin *
habet natunun termini couuuunis etdiscreti, ideo si-
mul stat pro pluribus, sicut [)ro uuo: et ideo non se-
quitur : .Deus est Pater et Filius: ergo Deus P;iter est
Filius , vel e converso '". Similiter nec licet inferre ex
hoc, quod Pater sit Filiiis. Ft notandum, quod t;Uis
praedicatio est per identihttem " : ideo su[)[)()situm
de termino formali vere praedicatur.

DuB. V.

Item quaeritur de hoc qiiod Magister dicil:
Unum solum Dcum verum esse Trinitatem; quia
videtur esse contra illud quod dicit inferius ^^, scili-
cet quod trinitas est nomen collectivum, unus et
solus nomen partitivum et discretivum: ergo sicut
haec est falsa: unus solus homo est omnis hoino,
ita et liaec.

Respondeo: Dicendum, quod hoc nomen trini-
tas est'^ collectivum person;irum; unus autem et
solus , addita huic termino Deus, non dicunt discre-
tionem personae , sed naturae ab aliis. Unde unus

I
I

^ Ens videtur hic esse superfluum iuxla vcrba Prisciani.
— Mox ex codd. FT etc. addidimus Et. Paulo post nonnuili
codd. ut niPQ cimi ed. I et tunc ioco et sic.

2 Substituimus fide multorum codd. ut AFGHIRST etc.
et ed. 1 quidem loro quoddam ; lectio certe melior.

3 Natione italus, ab an. 1206 Cancellarius Universitatis Pari-
siensis , scripsit Summam tlieologicam ex dictis SS. Patrum, a S.
Bonav. et S. Thoin. non raro allogatam et adhuc incdiuim. De
Sermonibus eiusdem cfr. Lecoy , La chaire Fran^aiseau moyen age
p. 80. — Mox Vat. contra mss. et sex primas edd. omittit ad.
Paulo post codd. ergo Deus , sed minus conforme textui Magistri.

* Vat. praeter lidem mss. et edd. I , 2, 3 ff quod non
pro nec. Mox cod. Z contradictorie opposita loco contradicto-
riae. Paulo infra post reiativi supiile : qui. — • Mox codd. 0 Z
post eadem satis bene addunt in affirmntica etnegatica, sup-
ple : proposilione.

5 Hoc est, non supponit confuse et indiscrinunatim pro
Iribiis pcrsonis , sed dcterminale sohim pro persona Fiiii ; e
contra in negaliva supponit simpliciter i. e. iiidiscriminatim et
confuse pro personis ct eliam pro csscntia. Cfr. hic q. i. Hinc
patct, qiiid sibi velit paulo infra negatio confundit (codd. confun-
ditur), scil. ncgalio eiruit, ut relalivum qui supponcre possit
tam pro (ribus personis quam pro essentia.
S. Bonav. — Tom. i.

^ Vat. , obnitentibus mss. et ed. I , minus apte transponit
quod post relativum qui. Paulo post plures codd. distinctionem
pro retationem ; ed. I vero distinctionem vel retationem. Re-
tinuimus relationem, utpote quod supra dictis q. 1. in corp.
magis correspondet. ibidem et divisio relationis in simpficem et
personatem occurrit.

' De solutione huius dubii vide Alex. Hal., S. p. l. q. 50.
m. .3. a. 2. S i- — S. Thom., hic q. 1. a. 3. ad L et S. l.
q. 39. a. 4. ad 5. — Biel, hic q. I,

* Va(. praeter fidcm mss. et ed. 1 una.

5 Vat. contra codd. et edd. 1 , 2, 3 cum pro rnim.

'<' Codd. inter se non conveniunt ; cod. T quo;id sensum
cum Vat. convenit ponendo vel Filius est Pater loco e con-
verso. Plures codd. ut AGNSVVV aa bb ergo Deus Pater est
vel Filius est Pater vet Filius. SimiHter; alii utCO ergo Dcus
Pater est vet Filius est. Similiter ; alii aliter corrupte ; sod nihil
imnuitandum diiximus.

" Dc pracdicationc per identitatem vide infra d. 3. a. I.
q. I. ad 2; d. 33. q. 3. et d. 3i. q. 2. — Dc hoc diibio cfr.
supra q. 4. et Scoi. , hic q. 2.

12 Dist. .\Xil. c. 3. et dd. XXiV. ct XXV.

13 Cod. T addit nomen.

100

SENTENTIAIUM 1.1 H.

soliis Deus (licihir iina sola natiira; el quoniani in
(iivinis esl ideni naliira cl re.s naturae sive suppo
sitnni. iileo praedicatione i)er identitatem Trinitas de
Deo' praediratur. Nec est siuiile de lioc quod est
omnis liitmo el unus solus liomo. Naui iste teriiii-
nns liumo est teiminus. qni potest ronfundi el mul-
tiplicari, et ideo haec est vera: omnis homo est
homo. nec stat sinuil pro plurihus*. nisi confnn-
dalur; et ideo haec esl falsa: homo est omnis homo,
quia nec ratione supponendi est vera. nec per iden-
tit.item. nec est idem in homine nalura et res na-
turaeK

Di». VI.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Safis est
chri.stiano rerum creatarum cau.sam etc. Vitietur
enim dicere falsum, quoniam aut dicit satis quan-
tum ad fidem; el sic est falsum, quia multa alia
oportet credere; aut satis quantum ad scientiam;
el illud similiter est falsum, quia nunquam scitur
ex hoc causa rei sulTicienter.

Respondeo: Dicendum, quod intelligitur satis
quantum ad scientiam, non quamlibet, sed necessa-
riam ad salutem.

DuB. VII.

Item quaeritur de hoc quod dicit , quod Pater
genuit alterum se. Videtur enim male coniungere
illa duo, quia se dicit omnimodam identitatem, et
alterum diversitatem , et ita sunt opposita, el ita *
opposita implicantur. Si dicas, quod unum diminuit
de altero. quaero: quid et de quo?

Respondeo: Dicendum , quod oppositio directa
intelligitur semper circa idem. Qnoniam ergo in di-
viiiis siinul est identitas in natura el alietas in sup-
posilo , et lioc sine oppositione ; ideo nomen identi-

tatis et alietatis in sermone * uniuntur sine oppo-
silione, immo ad singularis modi expressionem.

Drn. VIII.

Item qnaeritur de hoc quod dicit: Pater ut
liaberet Fiiium, non minuit se , quia videtur dicere
falsum; qiiia ilhid argumentum valet: quicumque
gencrat uimm lilium, ut non possil ami)lius generare,
minuitur eius potentia; sed sic est in Patre: ergo etc.

Respondko: Quod illud verum est, si generare
alterum sit potentiae; sed quod, uno genito, possit
alterum generare, dicil imperfectionem potenliae in
generando, quia ex hoc ostenditur, quod non totum
dedit uni ^

DuB. IX.

Item quaeritur de hoc quod dicil: De se alte-
rum se genuit , sed non alterum deum , sed alle-
ram per.sonam, utrum dicatur magis proprie alte-
rum, vel alium; et ' videtur quod alterum , quia
minorem dicit diversitatem , quia Socrates dicitur
alter a se; sed in divinis minima est diversitas.
Sed contra: differentiae accidenlales faciunt dici al-
terum^; sed in divinis nullum est accidens: ergo
non debet dici alferum.

Item videtur. quod neutrum bene dicatur. Si
enim differentiae substantiales faciunt dici aliud , et
accidentales alterum, cum neutrum cadat in divinis ,
neutrum videtur esse dicendum.

Respondeo: Dicendum, quod quia Pater diflert
a Filio et in supposito et in proprietate , ideo potest
dici alius , et potest dici alter. Sed quoniam pro
prietas illa non accidit personae, ideo magis proprie
dicitur alius. Et quia alius respicit suppositum,
aliud ess(Mitiam: ideo, etsi recipiatur * il)i alius in
masculino, non tainen aliud in neutro.

' Vat. ronlr.i mss. cl cdd. 1 , 2 , .3 ro pro Deo.

* Cod. \V (miiihiis. 1'aiilo iiifia nonniilli oodd. ut l'IITV
cc ciini cdd. 2 , .3 siippositi loro .suppoiipndi.

3 1)0 rc natiirac sivc siii)))osi(() vidc infra d. 23. a. 1. q.
2. Pl d. 3i. (|. \. — Qiioad ipsain soliilioncin cfr. infra d. 24.
II. 3. (]. I. — Alcx. Ilal. , S. |). I. (|. .■iO. ni. 3. a. 2. i> 7. —
S. Thom. , S. I. (j. 3'.). a. G.

* Vat. conlra fcrc omncs mss. ct cd. I illo pro itri , quod
uniis vcl altcr codcx omittil.

* Fidc mss. ol od. 1,2,3 oxpunxlmus liic additiim nno
vt paiilo post cx m.ss. ci cd. I su|iplovimu$ immo, loco ruiiis
odd. 2, 3 in uno. — l)c lioc dubio cfr. Iiic (j. 2. — .\lox.

lliil. , S. p. I. q. «0. ni. 3. a. 2. g 3. — S. Tliom. , S. I. q.
39. a. 4. ad h.

« Cfr. siii)ra d. 2. q. 3. ad ull.

' Supplcviivius ox mss. ol ed. I parlinilam et.

* Cfr. Porpliyr. do Praodica)). c. do Dincrcnlia.

® Licct piiirimi codd. ct od. I liabo.int si , pnioforimus ta-
mon ciim codd. I, II cic. etsi. Codd. cit. ct cd. I doinde logunt
recipintnr (nuilli codd. falso res.-picintiir ) pro recipitur. — I)e
soluliono liuius diiliii cfr. Iiic q. 2. d infra d. 9. dub. I. — Alox.
Hal. , S. p. I. (I. 6.'). m. 2. a. 2. ad ult. el a. i. — S. Ttiom.,
S. I. q. 31. a. 2. ac S. III. q. 17. a. I. ad 7, ubi dc differontia
intor alium el alti-riim eadem senlentia profertur.

DISTINCTIO V.

107

DISTINCTO V.

C\v. I.

Utrum divina essentia (/ennerit Filinni , rel (jenifd sit
a Vatre , vel ile ipsa natits sil FiliiiSj vel Spiri-
lus sanctus processerit.

Posl haoe (luaoritui', ulruni concodonduni sil, (luod
Palor ijonuil * (iivinain ossontiam, vol (|U(>(i divina cs-
sentia jionnil Kiliuin, vol ossontia gonuil ossonti;un, an
onu)ino non i;onuil noe j^cnita cst divina ossonlia.

Ad (luod eatholicis Iraclalorihus conscnticnlcs di-
cimus, (juod nce Palor iionuil (Uvinam csscntiain, nec
divina esscntia gonuit Filium, noe divina cssonlia ge-
nuit* csscnliam. Hie autoin nomino osscntiao iiUclligi-
nuis divinam naluram, ([uao eommunis csl tril)us pcr-
sonis cl tota in singulis. hloo non est diecndum, (juod
Hatio i. Patcr gonuit divinain cssontiam ; ([uia si Palcr diccrc-
tur genuissc divinam csscnliam , esscnlia divina rehUivc
diccrclur ad Patrom vo! pro rclalivo ponorotur. Si
aulcm rolative diccrctur vel pro rclalivo ponerclur,
non indicarcl esseiUiam. Ut enim ail Augustinus in
quinto lihro dc Trinilate': «Quod rclative dieilur, non
hidieat substanliam ».

Item, cum Ucus Patcr sit divina essentia, si eius
Ratio,2. cssct gcuilor, esscl uticiuo genitor cius rei, quae ipse
est; et ila eadem rcs sc ipsam gcnuisset, quod Augu-
slinus ncgat , ut supra * ostcndimus.

Item, si Palcr est genilor esscnliae divinae, cum
R.Mio 3. ipse esscntia divina sit et Dcus sit, eo ergo * quod
gcnerat , et est et Deus est. Ita crgo non illud quod
generatur, esl a Patre Deus, scd Pater eo quod ge-
nerat, et est et Deus est. Et si ila esl, non genito
gignens, sed gignenti genilus® causa est, ut et sit et
Deus sit. Simili ratione probat Augustinus in libro
septimo de Trinitate ', « quod Pater non est sapiens
sapientia, (luam genuit, quia si ea sapicns est, ea est;
hoe enim est ibi esse quod sapere. Quodsi hoc est
ibi esse quod sapere , non per illam sapientiam , quam
genuit, sapiens Pater est. Quid enim aliud dicimus,
cum dicimus: hoc illi est esse quod sapere, nisi, eo
est quo sapiens est? Ergo quae causa illi cst, ut sa-
piens sit , etiam ipsa illi causa est , ut sit. Si ergo sa-
pientia, quam genuit, illi causa est, ut sapiens sit, et
causa illi est, ut sit. Sed eausam Palri, qua sit, a
Palre genitam, nullo modo (luisquam dixcrit sapien-

liain; (|uid onim csl insanius? Ita crgo, si Palcr genuit
ossontiam, (|ua ost, cssciUia , (juam gomiit, caiisa csl
illi, ul sit». Non crgo i|)sam,(|ua" osl, ossoiiliam g(>,-
niiil. « Nam in illa simplicilato, in(|iiil Aijf.'iisliiius ",
quiu noi) osl aliiid sapcre (iiiam esse , cadem cst ibi
sapiontia (|uac cssciilia » ; i(loo(|U(; (piod de sapioiUia,
hoe de esseiilia dicimus. Sicul oigo iion goniiil sapicn-
tiain, ((ua sapions cst, ila noc cssoiiliam, (pia osl. Ul
ciiim sapioiUia sapions osl et poloiUia poloiis, ila cl
essonlia ipse cst, cadoiiKiuc csl sapioiilia el poloiUia,
quac esscntia. Patet ita^iuc cx praodielis, (luia '" Pater
cssentiain divinam non gcniiil.

Huie autcm vidclur eonlrarium (luod Aiiiriisliiius Adyersarf
ait in libro unico do Kidc et symholo, oapitul») lcitio " : kihii"'"».
«Deus, cum Verbuin geniiit, id (piod ipse ost gonuit,
ncc dc nihilo ncc dc aliqua iam faeta condila^iue ma-
teria, sed dc sc ipso id (luod cst ipsc». Itcm '*: « Deus
Patcr, qui vcrissime sc indicarc animis eognitiiris ct
voluit et potuit, hoc ad se ipsiim iiidicandiim goniiit,
quod cst ipse qiii genuit». Eeec aperte dieil his vciv
bis, Deum Patrcm genuisse illud quod ipsc esl. Illud
aulcm quod ipse esl, non esl nisi esscnlia divina: vi-
dctur ergo divinam essenliam genuissc. Ad quod rc-
spondemus, illa verba sic inlelligenda esse diccntcs:
Pater de sc ipso genuit illiid (piod ipse est, id cst Fi-
liuin, qui cst illud quod Pater est. Nam quod Pater
est, et Filius hoc est, scd non qui Palcr csl, et Fi-
lius hie est.

Ila etiam non est dieendum , quod divina csscnlia Aiias par-
genuit Filium, quia cum Fihus sit divina essentia, stionis soi-
iam esset Filius res, a qua generatur; et ita eadem
res sc ipsam generaret. Ita eliam dicimus , quod es-
sentia divina non genuit essentiam. Cuni enim una ct
summa quaedam res sit divina essentia, si divina es-
sentia essentiam genuit, eadem res se ipsam genuit,
quod omnino esse non polest; sed Pater solus genuit
Filium, et a Patre et Filio procedit Spiritus sanctus '*.

Praedictis autem videtur contrarium esse quod obiiciiur «
dieit Augustinus in libro septimo de Trinitate " : «Hoc,
inquit, est Deo esse quod sapere; unde Pater et Filius
simul sunt una sapientia , quia una essentia : et sin-
gillatim sapientia de sapientia, sicut essentia de cs-
sentia » . Eccc his vcrbis aperte dicit Augustinus, sapien-
tiam de sapientia et essentiam de essentia , ubi videtur
signifieare, quod sapicntia sapientiam et essentia es-

Augustino.

^ Solus cod. A ter habot genuerit pro genuif.

2 \M. et edd. i , 9 superflue ciddunt divinam.

3 Cap. 7. n. 8 , ubi : Quod autem retative pronuntiatur
etc. Paulo supra edd. t , 8 post indiearet addunt divinam.

* Dist. IV. c. I.

5 Vat. et ed. i non bene oniittunt ergo ; paulo ante codd.
ABCE ct ed. 1 addendo et legunt : essentia divina et sit et
Deus sit; cod. vero D etiam pro et.

^ Cod. D et edd 1, 2, 3, 8, 9 minus bene genifmn ; in
principio huius propositionis cod. C Quodsi y>vo Et si.

' Cap. I. n. 2 ; in quo textu Vat. et cdd. 2 , 3 , 4 , 7, 9
bJs pro ibi legit sibi ; ed. 5 bis illi ; codd. bis ibi , exceptis
DE, qui priiTio loco habent ei ; ed. Auguslini modo ibi, niodo
illi.

* Sola Vat. perperam quae.

5 Loc. cit. — Vat. et edd. 4,5, 6 , 9 addunt ut anl(?
inquit.

!'> Cod. D cum edd. 1 , 8 eleganlius quod.

" Num. i. — Omnes codd. et edd., exceptis Vat. el (>dd.
4,9, falso sic : in tibro de Fide ad Petrum.

i^ Loc. cit. , in quo textu codd. B D E se pro 5/« ipsum ;
post indicandum genuil ed. 8 adiicit id est; edd. I , 3 omii-
tunt quod est ipse , qui genuit.

'3 Ilaec doctrina Magistri oppugnat^i est ab abbate loachim,.
sed approbata a Concilio Laioranensi IV. ; cfr. infi-a Bonav. ad
hanc dist. a. I. q. I. et dub. i.

^* Ex cap. !. n. 2. ct c. 2. n. 3. passim excerptum. — Vat.
omittit in libro septimo de Trinitafe.

10«

SKNTKNTIAHIM 1.115. 1.

sonli.-iin gcniioril. U\om iii iiltro de Fide ad Pelrum '
ait: • Sif ('.liristiiin Dci Fiiinin, id esl unam e\ Tri-
nilale |H'rs«niain. Dciiin \eruni crede, ul diviiiitalein
ein> de iiatiini Falris iialain esse noii diildles». llic
videliir dieere, (|U()(I naliira Filii sil iiata de iiatiirn
Patris. Idein eliam in lihro deeimo (|iiinl() de Tiinilalc *
ait: « Diciliir Filiiis (•onsiliuin de eoiisilio ct voliinlas
de voluntale, sieul suhslaiilia de siihslanlia, saplcntia
de sapienlia.. Fl liie vidclur dieere, (luod siihslanlia
sil {Tinila de suhsliiiilia cl sapienlia de sapieiilia. Sed
hoc * ila deterininainus: «sapieiilin de sapieiilia, et
snhstaiilia de suh.stantia est » , id esl Filius, (|ui est
sapientia, (pii est suhsiaiitia, cst de Patro, (pii est
eadem suhsiaiilia et sapienlia; et Filiiis, (jiii est di-
vinitas, naliis (vsl de Palrc, (|iii csl nalur:i divina.
El ut cxprcssius (licamus, dicimus, Filium sa|)iciiliam
essede Patre sapicnlia, et dicimus, Filium .suhslaiiliam
cssc iieiiiliim dc Patrc el a Patrc suhslantia. (Juod au-
lcm ila inlellijri dchcal Auirustiiius, oslendil iii lihro
scplimo de Triiiilalc ^ diceiis: « Pater ipsc sa|)iciitia
csl; cl diciliir Filius sapiciilia l'alris, (juomodo dieilur
luiiieii Palris. id est, siciil liimeii de luminc el uler-
({ue uiium luiiicn. sic iiilcllit;alur sapieiilia i\o sapien-
tia; et utcrquc una sa|)ientia ct una cssentia». Ilem*:
« Ideo Chrislus dieilur virtus ct sapientia Dci, quia de
Palre, virlule et sapicnlia, cliam ipsc virtus el sa-
pieiitia cst, sicut ipsc liimcii de Patrc lumiiie cst, ct
ipsc fons vitac cst apud Deum Palrem, rontcin vitae.
Fllius crc:o sapiciilia de Patre sapienlia est, sicul Fi-
lius lumcn i\e Palrc liimine, et Dcus Filius dc Deo
Patre, ut ct siiiitulus sit liimen el sinJiulus Dcus et
sini;iilus sapienlia , el simiil unuin luincii. uiius Deus,
iiiia sapieiilia». Ecce his verhis maiiifcslc aperit Au-
jrusliniis, ex qiio sensu accipienda sinl pracdicla vcrha
el his similia, scilieel eum dicilur: suhstantia dc suh-
slanlia, vel suhslanlia iienuit suhslanliam.

Hiiie vero etiam id coiilrariiim videlur, (piod Hi-
iiem obiiri- lariiis ail in (piarlo lihro de Trinilale": «Nihil, in-

tur cx lli- .. . I 1 . i^-i- . •■■1 1 •

lario. <lHil, iiisi iialuiii liahcl l-ilius; el i;cnili hoiioris admi-
ratio in lionore ircnerantis est». Cum crgo Filius essen-
liain haheat — lola cnim in co cst divina csscntia —
vidcliir (piod ipsa divina csscnlia iiata sit. Ilcin in
(piiiilo lihro ' ail : « Nalivilas Dci iioii |)Olcsl cam cx
(pia prolccla csl non lenerc naluram, iicc cniiii aliud

(piaiii Deus suhsisiii , (|U()d non aliundc quain dc Deo
suhsistil ». Eccc liic dicit nalivilalein Dei profeelam
e\ naliira , el ila videtur e\ his verhis alquc j^raedi-
clis iialiira Dei cl iicnila cl iicnuissc. Qiiod ajicrlius
dicit iii lihro iioiio de Trinilatc": «Nos, iiKjuil, uniircni-
tuin Deuin , iii torma Dci inaiiciilcm , in natura hominis
mansissc j)rolilemiir. iiee unilalem formae servilis in
nalunim diviiiae uiiilalis rcfiiiidiinus , iiec riirsus cor-
jiorali iiisiniialioiie Palrcm in Filio j)raedicamiis, scd
c\ eo ciusdcin .ucneris t;cnilani iialiiram naluraliler in
sc giirneiilcm hahnisse naluram , (juae in foriiia iialurac
se i;ii;neiilis maneiis, rorinam nalurac ct inlirmilalis cor-
poralis acccpit. Non enim defecerat Dei natura, ne
essct ; scd in se humililalcm lcrrenae nativilalis maneiis
sihi Dei iialura siisccj)cral, i;eiicris sui j)oleslalein in
hahitu assiimlae hiimililalis cxerccns». Ecce hic aj)cr-
lc (licil, cl naluram j;cnuisse, el iiatiirain geiiilam ,
el iialuiam assumsisse nnturam; (jiiod a |)lcrisque ne-
.i;alur. Ilcm in codem": «NuiKjuid iinigciiilo Dco con-
tumelia csl , Palrcm sihi imiascihilem Dciim essc,cum
cx iiiiiascihili Deo iialivilas uni|;eiiila iii iialuram uni-
geiiilam suhsislat » ? Eece el hic dicil unigenilam na-
luram.

Scd qula hacc vcrha sane vult iiilclligi, ij)se idcm
dicit iii quarlo lihro '°: «Inlelligentia dictorum cx cau-
sis est assumeiida diccndi, (juia non sermoiii res, scd
rei esl sermo suhieclus». Hacc ergo verha ita intelligi
j)Ossunt: nihil hahct Filius nisi iiatuin, id cst, nihil
hahct secuiidum quod Deus est , nisi (juod nascendo ac-
ccpil, el ij)se nascendo Patris in se suhsislcnlem hahuil
naturam. Unde idem Hilarius addit iii quinto lihro":
« Eandem naluram liahel geniliis, quam illc (jui ge-
niiil, lla lameii, iil iiatus iioii sil ille (jui genuit [niim
quomodo erit Palcr ij)se, cum genitus sit?), sed in
his i|)sis suhsistat ille (jui genilus cst, in quihus totus
est ipse qui genuit; quia non est aliunde qui genilus
cst. Et ideo non rcferlur ad aliud (juod iii uno siihsi-
slit ex uiio. Ac sic in geiieralioiic Filii el iialuiam
siiam, iil ila dicam, se(juilur iiidciiiutahilis Deus in-
demutahilcm gignens Deum, nec naturam suam dcse-
rit cx indcmulahili Deo iiidciniilahilis Dei j)crfecla nati-
vitas. Suhsistcntem crgo in co Dei naluram inlelliga-
miis, euiii iii Dco Dciis insil ; iiee inaeter euni (jui
Dcus csl, (juisqiiam Dcus alius sil, quia ij^se Deus,

Qnomodi
M»rlia II
brii sin'
iiiU'llii;ei

' Ciiii. 2. n. I').

* (].t\t. W). II. M. — Immcdi.ilc ;iii(<' V;i(. nim ;iliis cdd.,
exccpli» I, 8, oniiuil etiinn.

3 Omiics codd. ((iiiir;! cdd. bcno haec.

* (',;i|i. I. n. 2; iilii |nist mpicnlia ile snpientia cdd. I, 8
uildxml- i'ti'xsmtiit ilr essrtitin.

^ (];\\). .3. II. t. — Circii llncm liiiiiis lcxUis Codd. his ad-
dcndo sit lcjninl : singtilus .sit Drtis rt sinijtiltis sit snp. , (|iii-
liiis s<'Ciiiido loco ;icccdiiii( cdd. I , .'» . fi , 8. Pio sinijiiltis cl
sitniil cdd. 2 , .3 , 7 (|u;ilcr lc|.Min( malc singulis ; in (iiic cdd.
I , 8 addiinl rt post unu.s Deus.

e Niim. 10.

' Niini. .37, in (ino lcMii c( piiiilo |)os( V;it. ot cdd. ■i, 7,
9 bis icgiiiil provecta |iro profectn , scd mcndosc.

* .Niim. 51, In (|no tcxtu C(Ktd. ADC ci edd. .'i, 9 lcfrunl:
in forina servi mancntcm in n;itura Dei mansis.sc. Kdilon-s Minirini
vcro li;iliciil : in form;! Dei iii;iii(ii(ciii in ii;i(iir;i Dei m;insissc.
lidcni lcctioncm nostiam , (|ii;im pniclcr codd. U K ct cc(cra8
M;i^'is(ri cdd. ctiam an(i(|ii;ic llilarii cdd. e.\liil)cnt , dcpravatam
osiW' conscnt , < iiiii llil;iriiis fonnne noniino aliiid a nntura ipsa

intclicxcril , scil. h;ibi(uni . «iiicni pnic sc tiilil (^hrisdis. luxtn
ipsos scnsiis cst . (^Jiristiim sccundum rorinam Uci scmpor man-
sisso in nauira, unitatc ct gloriii Dei , ctsi secundum formam
.sci\i non stalim iib ipsa hominis assumtiono naturao divinao
iisscculus sil jjlori;ini , scd (;iii(uni ]w rcsurrcclioncm. Cfr. ibid.
n. .38. Litcl tcxtus Mauiinoiuni mullo probabiiior csse vid(>atur,
ipsum Uimon contra codd. ct odd. Magislro non obtnidciidum osse
consuimus. — In codcm (cxUi cum lliliirio codd. A C flCCf/)m7
pid nirepil c( in llne pro humilitittis V;i(. cl i)lurcs odd. hu-
manitatis.

" Loc. ci(. n. 5.3.

'" .Niim. U; cod. A ct cd. i ;iddunl dc Trinilnte.

" .Niini. 37 , scd niiillis ;i Maj,ns(ro mii(;ilis ct oinissis. —
Val. ct cd. 4 omit(un( ideni ante Ililnrius. Iii ips;i ;iuc(orila(c
a codd. , cd. 1 cl tcxtu Ililarii omiltitur Pat4'r post quomodo
erit. Mox contra originale , codd. AIH^E ot od. I V;il. cum
cotcris cdd. , mu(a(a constructionc c( rcicc(is signis parcnthc-
seos, lcgit sulKsistit pro sulKsislnl. I)cni(]uo oadcm V;it. ot odd.
4, 5, 6, 9 addcndo et hiibcnt subsistil et ex uno.

DlSriNCTIU V.

II)'.)

Cl in co Dcns». N;ilurno orm, \)n l*;iliis vciil;is in
Doo Filio cssc iloccdir, ('iiiii iii co I)(Mis iiilcllj};;iliir '
cssc, (|iii Dciis csl. Ksl ciiiiii iiiitis iii iiiio ct iiiiiis
;il> uiio.

Diciliir (|ii()(|uc c( rrc(|uciilcr iii ScripliiiM s;icr;i
tao i"'"- lcuiliir, l';ilrciii (\c sii;i sul)sl;iiili;i iiciiiiissc h^iliiim.

iiies iliiii- '

es piiM'"- Undc Aiiiiusliiiiis iii liliro dc l''i(lc ;i(l Pclriiin * ;iil :
« l\'ilci' Dciis, (lc milio jiiMiitus Dco, scmcl (\(' sii;i n;i-
tiir;i siiic iiiillo i^cnuil Kiliiim Dciiiii sibi ;ic(|ii;il( ni
Cl c;i(lcm (|ii;i i|)sc ii:ilur;ilitci' ;iclcriiiis cst (Iiviiiil:itc
co:iclcriiiim». Kcc(> liic dicil Aiiiiiistiiius, Kiliiim iiciiiliim
dc n;itur:i P:ili'is. Kst ;iulcm iiii;i ii;iliii':i l*;ili'is ct Kilii
ct Spiritiis s;iiicti. Si (M-jio dc ii;itiii':i P;ilris iiciiitiis csl
Kiliiis, i-ciiiliis cst dc ii;ilui';i Kilii cl Spiritiis s;m('ti,
immo dc ii;itur;i triuin |)ci'soii;iriim. Idciii (|iio(|uc Aii-
i^iisliiius in liliro dcciino (|uiiito dc Triiiil:ilc ' dicit,
Christum cssc Filiiim siil)sl;mli;ic P;ilris cl dc sul)st;iii-
(!;» P;Ui'is iiiMiitum, tnicUins illiid vcrhiim Apostoli lo-
(|iiciitis dc Dco P:iti'C sic: (Jui eniif 7ws de potestale te-
fiehnin/iN et tra/istn/it i/i re(jni//// Filii earitatis snae.
« Qiiod diclum csl , in(|uit , Filii caritatis suae , iiihil
alltid iiilclliii;:ilur ^ ((u;uii Kilii sui dilccti, (|u;im Filii
sul)st;mti;ic suac. Caritns (jiiippc Patris, (luac iii n;i-
tura cius cst inclVahilitcr simplici, iiihil cst aliiid (|u;im
i|)sa iKilura al([uc sul)sl;iiilia, ul sac|)c diximus ct sacpe
itcrarc iioii pigct, ac |)cr hoc Filius caritatis cius
nulliis cst alius , quain (jiii dc suhst;inlia ciiis cst ge-
nilus». Eccc apertc hic dicit Augusliims, Filium esse
geiiitum de suhstanlia Patris ct Filium suhslantiae Pa-
Iris. Idem quoque Augustinus iii lihro secuiido contra
Maximinum haerclicum^, suhslantiam Dei genuissc Fi-
lium, et Filium gcnilum dc suhstantia Patris asserit di-
cens: «Carnalihus cogitalionihus |)Icni, suhslanliam Dei
de se ipsa gignerc Filiiim non pulalis, nisi hoc patiatur,
quod siihstantia carnis palilur, quando ^v^wM. Erratis
nescienles Scriptic/-as neque virlulem Dei ". Nullo enim
modo verum Dei Filium cogilatis, si eum nalum esse
dc suhsl;intia Palris ncgalis. Non cnim iam erat ho-
miiiis Filius et Deo donante factus cst Dei Filius, ex
Deo nalus gratia , iion nalura. An forte, elsi non ho-
ininis (ilius erat, tamcn aliqua iam erat qualiscumque
creatura et in Dei Filium, Deo mulante, convcrsa est?
Sed nihil horum est: ergo aut de nihilo, aut de aliqua
suhstantia natus csl. Sed nc crcdercmus, vos putare
de nihilo esse Dei Filium, aniimastis', noii vos dicere
de nihilo cssc Dei Filium. De aliqua ergo suhstantia
est; el si non de suhslJintia Patris, de qua sil, dicite;
sed non invenielis. lani igitur unigenitum Dei Filium,
lesum Christum, de Palris esse suhstanli;i, non vos
nohiscum i)igeat confitcri » . Idem in eodem * : « Utri-
que legimus , ul simus in vero Filio eius^ lesu Christo.

Dicilc crgo nohis, iitriim istc veriis Dci Kiliiis ;ih cis
(pii gr:ili:i lilii siml, (pi;i(l:mi propricl;ilc discrcliis dc
null:i sul)sl:inli:i sil, :m dc :ili(|ii:r.'' Non dico, iiKpiis ,
dc iiiilhi, iKM' (lic;im dc nihilo: (i-<.'(i dc :ili(pi:i .siih-
sl:iiili;i cst. Oihicro , Ar {\\\;\( Si noii \\e P;ilris siil»-
sl;iiili;i csl , :iii:ini (|u:icrc. Si ;di;im iion invcnis, P;itris
:igii().s('c suhsi;iiiii;ini, cl Kiliiim ('11111 P;ili'c lioiiKKKision
coiilil(M'c ... Ilciii in codcm": « ConlitiM^r , Dciim P;ilrcin
oninino incorriiplihililcr g(Miuissc, scd (|ii(id cst i|)sc gc-
niiisse. Ilciii dico (juod s:icpc diccndiiin csl: :iiit dc ;ili-
(|ua siil)st:mti:i ii;ilus (\st Dci Kiliiis, aiil dc niilhi; si dc
iiiilla: crgo dc niliilo; (pKKl vos i;im non dicills; si vcro
dc aliipia, \m'. t;iiii(Mi dc P;itris suhsl:mti;i, non csl vcrus
Kilius ; si vcro dc P;itris sul)st:iiili:i , iiniiis ciu.sdcm-
(pic siil)sl:mli;ic siint P;iI(M' ct Kiliiis. Vos :iulcin ncc Ki-
liuin '" dc suhsl;inti;i P:iti'is giMiituiii viiltis; cl t;imcn
cum nec cx niliilo ikm; cx ali(|ua m;itei'ia, .scd cx Patrc
essc conciMlitis; iicc videtis, (piam ncccssc sil, iit (pii
noii cst ex nihilo ikm^ cx aliqiia alia rc, sed cx Dco, nisi
cx Dei siihstantia cssc non possit, cl hoc cssc qiiod
Dcus est, de qiio est, id est Deus dc D(M) ii;itus; (juia
non alius j)rius luit, sed natura c();icterii;i dc Dcm) est».
His verbis j)racniissis iiiniii videtiir, (jiiod divina
suhslantia " Kiliiim gcniicrit, et (juod Kilius sil geni-
tus de suhstanti;i P;itris , et qiiod dc Deo est nalura
coaclerna, ct iMiod P;iter id quod ipsc cst gciiuit. Id
autcm quod ij^se est, esscntia divina csl; ct ita putari
l)otest, divinam essentiam genuissc. Vchementer ino-
vent nos haec verha, quae quomodo intelligenda sint,
mallem ah aliis aiidirc quam tradere ^\ Ut tamcn sine
praeiudicio atque temeritatc loquar, ex hoc scnsu
dicta possunt accipi: natura coaclerna de Deo csl, id
cst, Filius coaeternus Patri de Patrc esl, ita quod esl
eadem cum eo natura vel eiusdem naturae. Qucm
sensum confirmat Augustinus , ihidem " suhiiciens et
quod dixerat quasi explanans. Diclo cnim : «Natura
coaeterna dcDeocst», addidit: «Non est aliud Filius
quam illud de quo csl, id est, uiiius eiusdemque suh-
slantiae cst». Deindc aj)ertius talem inlcII(X'tuin ex
praedictis verhis fore hahendum aj)crit in codem lihro
contra Maximinum diccns: « Trinitas haec unius eius-
demque suhstantiae est, quia non de ali^jiia malcria
vel de nihilo esl Filius, sed de quo cst genitiis. Itcm-
que Spiritus sanctus non de aliqua matcria vel de
nihilo est, sed inde est, unde procedil». His utique
verbis aperte ostendit, ea ratione dici Filium esse de
suhstantia Patris, quia est de Patre genilus, ita quod
esl eiusdem suhstantiae cum eo: et '* Spiritum sanclum
esse de suhstantia Patris et Filii, quia ah utroque
procedit, ita quod est eiusdem substantiae.

S11111111.1

pr.iriJirli»-

riiMi i'olli-

gitur.

Sensiis eo-
riiin expli-
cilur.

1 Ita codd. ABE; coteri cndd. ct odd. intelliijitur.

- C.ip. 2. n. 10. — Puulo antc post Sciiptura Vat. cum
paucis cdd. omittit sacra.

3 Ciip. 19. n. 37. — Locfis Apostoli estCoI. 1 , 13, in quo
texlu Vulgiita habet filH dilectionis.

* Vat. et cdd. 4 , 9 intelligitur.

5 Cap. 14. n. 2.

6 Matth. 22,29, ubi Vuigata : eiratis nescicntes , cui concor-
dant nostri codd. et edd. 1,8; Vat. cum aliis edd. non scientes.

"> Vat. cum cdd. 4, 5, 6, 8, 9 affii"matis ; Augustinus :
affinnasti.

* Loc. cit. n. 3. — Pro utriqiie codd. ABD et edd. 3, 7, 8

utique, sed contra originak». — Respicitur locus sacrae Scriptu-
rae I. loan. o, 20.

9 Loc. cit. n. 4. et 2. — Immediate ante Vat. idem loco
item contrii codd. et edd. 1 , 8.

10 Vat. cum cod. A ot paucis edd. hic adiicit Dei.

" Codd. CD addunt vel essentia et mo.x post gemierit codd.
DE vel pro et.

12 Vat. cum edd. 4,6,8 praemittit ipse.

13 Libr. II. c. Maxim. c. 1 4. n. 2 ; quae sequuntur ibidem
inveniuntur. — Pauio post Vat. addit pro addidit.

^* Soia Vat. omittit et ; in principio huius propositionis loco
vtique cod. D itaque.

110

SENTENTIARUM LIB. I.

Cap. II.

Quod Fiiius fwn est de nihilo, sed de aliquo , tion
tatnen de materia , sicut tt Spiritus sanctus.

Oslonditiir quoque ex illis verbis, Filium et Spi-
rituin sauclum uon esse de nihilo , sed do ali(|uo , nec
tamen de aliqua materia. Unde etiam Hilarius in duo-
decimo libro de Trinitatc ' ail: « Unigenitus Deus, cum
natus sil, Palreni leslatur auctorem; cum ex manenle
nalus esl, nou esl nalus ex uihllo; el cum ante lempus
nalus est , omnem sensum praevenit nascendo ». Hic
aperte dicitur, quod Filius non esl nalus ex nihilo. Simi-
liter et S|)irilus sanclus non est dicendus esse vel proce-
dere ex niiiilo , « quia Filius de substantia Patris nalus
est* », id est, a Patre est, cum quo est eiusdem subslan-
tiae el eadem substantia. Ex quo sensu ctiani accipien-
dum est illud : « Paler genuil id quod esl ipse», id est,
Filium, qui cst hoc quod Paler. El hoc ila debere in-
telligi Auguslinus aperit, diecns in primo libro contra
Maximinum': « Hoc genuil Pater quod est; alioquin
uon esl verus Filius , si quod est Pater non est Filius » .
Item: «subslantia Dei genuit Filium», id est, Pater
subslantia genuit Filium , qui est eadem subslanlia el
eiusdem substanliae. Quod sic esse intelligendum Augu-
stinus oslendit, dicens ad Maximinum*: « Sicul dicis,
spirilus spirilum genuil; ila dic: spiritus eiusdem na-
turae vel subslantiac spiritum genuit. Item, sicul dicis:
Deus Deum gcnuit, ita dic, Deus eiusdem naturac vel
substanliae Deum genuil. Hoc si crcdideris et dixeris,
nihil de hac re ulterius accusaberis». His enim verbis
aperit, quomodo praedicla debeant inlelligi. Simililer:
« Filius natus est de subslantia Patris, vel Pater genuit
Filium de sua natura sive essentia», id est, de se
nalura et essentia geuuit Filium eiusdem essenliae * ac

naturae, et qui est eadem essentia ac natura. Simililer
expone illud: « Filius substanliac Patris», id est* Fi-
lius Palris substantiae, idest,qui est substantia , cum
quo el Filius eadem substantia esl, quia consubstan-
tialis est Palri Filius. Et hic sensus adiuvatur ex ver-
bis Augustini, qui in libro septimo de Trinitate ' ail:
«Trcs pcrsonas eiusdem essentiae, vel Ires personas
unam essentiam dicimus. Tres autem j^ersonas ex eadem
essentia non dicimus, quasi aliud ibi sit quod essen-
tia est, aliud quod pcrsona». His verbis ostendit, non
esse diccndum, personam esse ex essentia, nisi ex
sensu praedicto. Qui sensus confirmatur etiam ex eo
quod in libro decimo quinlo de Trinitatc * idem ail:
« Sicut nostra scicntia scicntiae Dei , sic et nostrum
verbum, quod nascitur de noslra scientia, dissimile
est illi Verbo Dei , quod natum est de Patris essentia.
Tale est autem, ac si dicerem: de Patris scienlia, de
Patris sapientia, vel quod csl expressius, de Palre es-
senlia, de Palre scientia, de Patre sapienlia». Ex hoc
itaque intellectu Verbum Dei Patris , unigenitus Filius ,
per omnia Palris similis et aequalis, recte dicitur Deus
de Deo, lumen de lumine, sapicntia de sapientia, es-
sentia de essentia; quia est hoc omnino quod Pater,
non * tamen Pater , quia iste Filius , ille Pater.

Cap. m.

Quare Verbum Patris dicatur Filius fiaturae.

Inde est, quod solus Unigenitus Dei dicitur natura
Filius, quia eiusdem naturae esl el eadem natura est
cum Palre. Unde Hilarius in libro quiuto de Trinitale *"
de Christo loquens ait: «Natura Filius esl, quia ean-
dem naturam, quani ille qui genuit, habet».

COMMEXTARIUS IN DISTINCTIOXEM V.

De comparatione generalionis ad terminum essentialem abstractum , qui est essentia.

Post haec quaeritur , utrum concedendum sit etc.
DIVISIO TEXTUS.

In praeredcnli (lislinctione movit Magister quae-
slionem de comparatione generationis ad terminnm
essentialcm concrctum, qualis esl hoc nomen Deus.
In presenti movet quaeslionem de comparalione ge-
nerationis ad tcrminiiin essentialem ahstractum, qui
est cssenlia. Et (lividitur liaec pars in duas parles.

In prima parte movet quaestionem ex comparatione
generationis ad essentiam in ratione termini , vide-
licet iitnim essentia generetur ; in secumla in ra-
tione principii, utrum essentia generet etc, ibi: Ita
eliam non est dicendum , quod divina essentia ge-
nuit Filium etc.

" Num. 25.

* Aiigijsl. (1p Fldo el syml». r. i. n. 6. Vcrbn s('(|U('ntia :
P.-iter gcniiil id quod ipsc, csl, ibid. r. 3. n. i; cfr. siipra c. I.

' Cap. 18. — Qiiod sc(niiUir c.sl cx libr. II. c. U ; vide
supra c. I posl nicdinni. In cddcm rap. li. orciiiTiinl alii
lcxtiis , cx (piil)iis proitosilioiics , ipiac hic cxplicantiir , sumliie
siint.

* I.lbr. II. r. 1.'). n. 3. — Codd. IIC in prin(i|)io tcxlus :
Spirilus sanclu.^, Spirituvi snnctum ; dcindc cod. C prosc^jui-
lur: gemUt, iUi csl sicut dicis Deum Dcus gcnmt, iUi dic.

^ Vat. et edd. 4 , 6 subslantidc.

" Edd. , exccptis Vat. , 1 et 8, non benc et pro id cst.

' Cap. 6. n. 11. — Vat. cum plurimis edd. adiicit his
ante verbis August. — Paulo infra codd. et cd. 1 ostendil, et
cod. C addit Auguslinus. Ccterae edd. ostcnditur.

" Cap. 13. n. 22, in (iiio lcxtu circa lincm M.igi.ster adiun-^
xit dc Patre essentia.

9 Cod. B nec.

'" Niim. 37; vide supra c. I. circa medium.

DIST. V. AliT. I. OIAKST. I.

111

Item priina p;irs liahct (iii.itiior pailcs. Inprima
parlc pi'()p()nit proltlcmata, vidclicct utrum cssciitia
gcncret vel geinM-cliir. Iii sccunda addiicil rationes
tres prohantes, «piod esscntia non }i;en(ualiir a Paln;,
il)i: Idco 71011 est dicimdam , ijaod Pafcr gcnuit
etc. In (crtia addiuit rationcs in contrarinm, ihi :
Ifiiic autcm vidctur contrarinm clc. Iii (piarta et
ultiina soivit et exponit, ihi: Ad quod rcspon-
dcmus.

Ita ctiam non cst dicendum '. Ilaec est sc-
mnda pars istiiis distinctionis, in (pia Ma[^MSter de-
terminat secundam partem (piacstiouis, (piae est de
comparalione [fcnerationis ad (\ssentiaiii in ratione
principii, et habet haec pars tres partes. In prima
determinat Istam cpiaestionem dicens, qiiod essentia
nou <i;enerat*; et hoc confirmat per rationem dii-
ccutcm ad impossihile. In sccunda vero addiicit au-
ctoritates , (piae sunt directe contrariae praedictae
solutioni , ihi: Praedictis videtur esse contrarium.
In tertia vero adducit auctoritates , ex quihus po-
test elici contrarietas , ibi: Dicitur quoque, et fre-
quenter etc.

Item ' secunda pars habet quatuor partes. In
prima parte adducit auctoritates Augustini contrarias

[)rac(lictae soliilioiii. Iii secimda aiictoritatcs addiictas
cxpoiiil, ihi : SVv/ hacc ita detcrmimunns. In lcrtia
v(U() coiitra praediclas exjiosilioncs addiicit auctori-
lates alias llilarii , in (piihiis iiotatiir (!X|)r(;ssi()r con-
tiarictas, ihi: Uuic vero etiam confrarinm vidctur
cssc. In (piarta vcro aiictoritatcs piacdictas cxplanal
et explanationcm* siiaiii pcr V(!rha llilarii (•((nfinnat,
ihi: Scd quia hacc vcrha sanc vult.

Dicitur quo<jue, el frcquentcr in sacra Scri-
plura lcgitur. Ilaec est tertia pars, in qiia ohiicit
contra solutionem per auctoritates, ex (piihus cli-
citur praedictae soliitionis coutrarietas — (piia^ in
liis non dicitiu, (piod es.sentia ^'eneret vel generctur,
sed (piod de esstuitia vel suhstantia Patris Filius
generetiir — et haec pars quatuor liahct parliculas.
In prima adducit " auctoritat(!S iu coutrarium. In se-
cunda vero adductas explanat, ihi: Ilis vcrhis prae-
missis innuitur ; uhi resumit praedictam expo-
sitionem. In tertia ex praedictorum opinione elicit
quoddam corollarium, ihi: Ostenditur quoque ex
illis verbis etc. In quarta et ultima redit ad pro-
positum et ostendit, expositionem suam bonam esse,
per auctoritatem Augustini, ibi: Et hoc ita dehere
intelligi etc.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

In parte ista ad intelligentiam duarum principa-
lium partium huius distinctionis duo principaliter
quaeruntur.

Primo quaeritur de comparatione generationis
ad suhstantiam sive essentiam in ratione principii.

Secundo quaeritur de comparatione eiusdem ad
essentiam in ratione termini.

Et duo quaeruntur quantum ad primum, duo
vero quantum ad secundum. Quantum ad primum
quaeritur :

Primo, utram substantia vel essentia generet.

Secundo, utrum de substantia generetur ali-
quis.

ARTICULUS I.

De comparatione generationis ad subslantiam sive essentiam in ratione principii.

QUiESTIO I.
Utrum substantia sive essentia generet.

Circa primum, quod substantia non generet,
ostenditur sic.

1. Generare dicit relationem: ergo cui convenit
irmenia.generare, convenit et' referri; sed essenliae non

convenit referri: ergo nec generare.

2. Item, generare importat distinctionem: ergo

cui convenit generare, per consequens et ^ distingui ;
sed essentia cum situna, non distinguitur: ergo etc.
Aut si generat, plures sunt essentiae. Et ad haec
duo inconvenientia ducit Magister. ^

3. Item, generare dicit actionem personalem:
ergo de illo solo dicitur, quod significat personam

1 Vat. praeter fidem mss. et ed. I , omittendo Ita etiam
non est dicendum , et variando constructionem praeponit verbo
secitnda parlicuiam Similiter. Item in fine propositionis legit
principii , habei ires paties. Idem recurrit infra pro tertia parte.

In medio propositionis habet in comparaiione loco de compa-
raiione , sed male.

2 Vat. contra mss. et ed. 1 addit hic sed.

3 Suppievimus ex mss. et ed. 1 Item , post quod emendavi-
mus Vat. et rhss. substituendo cum ed. I secunda loco prima,
quod manifeste est falsum.

* Vat. expositionem , sed contra mss. et ed. I .

5 Ilaec parenthesis cxplicat, quare dicitur elicitur , scil. quia
illae auctoritates non explicite continent conti-ariam assertionem.

^ Plures mss. cum ed. 1 indncit.

' Vat. , omisso non bene et, in fine argumenti post nec
repetit convenit , sed contra mss. et ed. 1.

8 Ita plurimi codd. cum ed. 1 conlra Vat. , quae liabet et
per consequens etiam.

9 Ilic c. I.

I..

1 \-2

SENTENTIARIM LIB. 1.

lam.

vel supiKmit porsonain; sed essentia non sitinificat '
personain, rmn sit coinrnunis, nec personain suppo-
nil, cuin sit omnino abstractuin: ergo etc.

4. Iteni. jienerare est jtroprietas personae, com-
municaliililas * esl es.^^cntiae : ergo sicni se liahel coin-
municabilitas ad personain. ita propriet^is {^ersonalis
ad essentiam : sed commniiicabilitas nnnquam est
personae. quia haec est falsa: Pater esl communi-
cabilis; ergo nec proprietas personalis erit essen-
tiae: ergo nec generare, cuin sit personae.

CoNTnA: 1. Quaecumque sic se habent, quod
.\d opp,isi. unum est idem alii,etnon habent diversas proprie-
t;ites, quidquid dicitur de uno, et de allero'; sed
persona et essentia suiU huiiismodi, quia persona est
essentia, nec habent diversas proprieUites, quia pro-
prietas in divinis est relatio dislinguens; sed si es-
sentia haberet aliquam proprietalem, tunc distingue-
retur et referretur: ergo etc. Si dicas, quod quamvis
persona et essentia non habeant diversas proprietates ,
tamen difTeriint per hahere proprietatem et mn ha-
herc; contra: summa oppositio est conlradictio ^ ; sed
talis diversilas est per contradictionem : ergo magis
differunt essentia et persona quam persona et per-
sona; sed persona non praedicatur de persona: ergo
nec persona de essentia; hoc autem est falsum:
ergo etc.

2. Item, quaecumque sic se habent, quod unum
praedicatur de altero, unum siipponit pro altero , quia
subiectum vere subiicitur praedicato * ; sed essentia
vere praedicatur de Patre; unde haec est vera: Pa-
ter est essentia: ergo et supponit: ergo sicut Deus
Pater generat, sic potest dici, essenlia generat.

3. Itein, de quocumque praedicatur subiectum.
et propria passio"; sed generare est sicut propria
passio Patris;sed haec est vera: divina essentia est
Pater: ergo et haec similiter: divina essentia generat.

k. Item , de quocumque praedicatur definitum,
et definitio "; sed definitio patris est filii pater. Cum
igitur haec sit vera: divina essentia est Pater, et
haec erit vera: divina essentia est Filii Pater: ergo a
convertiliili: Filius est Filius essentiae.

CONCLUSIO.

Haec locutio: divina essentia gencrat, est omnino
impropria et neganda, vel salteni pie expo-
ncnda.

Re.^^pondeo : Ad praedictorum intelligeniiam est
notimdum, quod fides vera* dicit quasi fundamentum,
Deum esse triniim et unuin , et ita trinuin , quod
trinitas non confunditur, et ita unum, quod unitas
non miiltiplicatur. Si ergo quod credimus oportuit
significare, opportune inventa sunt nomina in divinis,
immo a Deo nobis manifeslata, quae significent tri-
nitatem sub distinctione el unitatem sine omni mul-
tiplicalione. Sicut igitur nomina imposita personis
oinnino sunt incommunicabilia et quantum ad suppo-
situm et quantum ad significalum ; unde haec oratio ^
est falsa: Pater est Filiiis, vel Pater est communica-
bilis; ita ex parte essentiae vel naturae oportuit
nomina imponi, quae non distinguerentur nec quan-
tum ad significatum nec quanlum ad sup[X)situm.

Notimdum autem, quod triplex est genus nomi-
num significantium essentiam. Quaedam enim signili-
cant in concrelionc, ut hoc nomen Dem ; quaedam
in omnimoda ahstractionc, ut hoc nomen essentia ;
quaedam mcdio modo, ut lumen, sapicntia, voluntas
et consimiiia; et ista dicunlur medio modo significare,
quia non concernunt suppositum per modum inhae-
rentiae, sed concernunt suppositum ratione eius,
quod dicunt aliquam rationem actus vel originis,
quae sunt ipsorum suppositorum. Cum igitur tres
sint nominum differentiae , nomen concretum sup-
ponit pro persona proprie ; nomen mediiim supponit
partim proprie, partim improprie: noinen abstractum
et absolulum non snpponit nisi omnino improprie '".

llnde haec est propria: Deus generat, et iii iisum
adducenda; haec autem: sapientia generat " de sa-
pientia, partim propria, partim impropria; ideo est
sustinenda, sed non extendenda; haec autem: essen-
tia generat, omnino impropria, et ideo neganda
est, et si legatur alicubi, est exponenda. Sancti enim

Tria ge

nominai

senliam

gniftea

tiuni.

Conctai
tripaiiii

' Vat. cum cod. cc ordinc invcrso ponit hic supponit pro
significat ct mox significat pro siippoml , scd ob.>^tant anliiiuio-
res rodd. ciim cd. I.

2 Miilli c(.(l(i. ul ACFtJIKLOSTUWX ctc. lcr com-
munil/is htcn communicahiliia,s , sod miniis bcnc.

3 Arisldl. , VII. TojMC. c. I. — Mox post quia cod. 0
addit quidquid r.st.

* Aristot. , \. .Mc(;ipli. (cM. I"J. (IX. c. i.): Horiim (oppo-
sitonim) primum conlradictio.

* ArisUil. , VII. Mciaph. tcxl. 7. (VI. c. .3.): Subicctum aulcni
cst , dc (|uo cctcrn diciiiilur. t'fr. ct libr. Pra(>(lic.ini. in priiic —
Paiilii an(c |ios( quod uuum cod. Z a(liun^,'i( icrc ct csscutiulilrr ;
CfHl. 0 vcro paiilo infra post dc allcro addit cssenlialilcr c( in
flnc argumciUi hal)c( crtjo sicul Dcus ycncral, quia Palcr general.

" Aris(<i(. , 1. T()|tii". c. 7. (c. (i. ) vM : lidc cnim cra(
|)roprium , (|U(i(l crin\crsim ( dc rc .si\c siiliiccld ) pracdicalur.
— (Aid. M addii hic illius subiecti. In llnc argumcnli VaL con-
Ira mss. ct c«l. I ergo et simililcr itla cst vera pro cnjo cl
hacc simititrr.

' Cfr. Arislot, , Vi. Topic. c. 1. (c. 3.), ubi ostcndit ad
bonam dcnnitionem rcquiri , quod ipsa conversitn praediciiri
possit de dclinito ; ct Pctr. llispan., Siunmula (racL dc Syllojr.
topico. — Vat. conlra pluriinos codil. ct ed. I dcfinilio et de-
finitum ; scd proptcr formani ar^umcnti minus bcnc. Codd. O
Z ■.uMiinl et e converso. Paulo infra miilti codd. cum ed. 1 jwst <?<
hacc omittunt erit vcra : cod. 11 liabct cnjo ct hacc : dicina ctc.

^ Ed. I noslra jiro vera. Paulo infra codd. V W \ c( ila
nnum , quod Irinitas non confundilur , ct ita trinum , quod
unilas ; leclio certe quoad scnsum praefercnda. Mox cod. 1 cuii»
cd. I pdst enjo addit hoc.

^ Cddd. V X Z omnino pro oralio. Paiilo infra cori. T (ab
allcra manii correclus) quHius non distinyucretur ioco quae non
distingucnntur.

"* Va(. c(in(ra aiUiiiuidrcs mss. c( cd. I (ransponil non i(<»
Ijciic non supponil omnino nisi impropric.

" (^odd. M V Z liic addunl vcl .sapicnlia. Mox Va(. contra
vc(u.s(i(ircs cddd. «( cd. 1 (imi(ti( scd non cxtcntlcml<t ; cchLQ
Idco csl dislinyucnda cl uon c.ilendctula.

DIST. V. Ain\ 1. QIIAKST. I.

il3

lllil op-
I lllll.

Tplox di-
I i-i r;i-

plex mo-
iontrndi'
oram.

itio qno-
am.

ti proba-
tar.

L!
I

quan(l()(|ue ad eoufuiulcndas haoroses expn^s.sius lo-
(luuuliu', (]uaiu i)i()[)ri(!las seriuoiiis siistiucaf.

1. Ad illiid (srj^o ([iiod priiiio ohiiciliir, (piod
os.sculia et persoua iiou liahciil divcr.sas pr()|)ricla-
tes; diceiiduiu, (jiiod divcrsilas ratioiiis (lii|)li('itcr '
est iu diviuis. Uno modo per haberc divcrsas pro-
prictates; et illnd inducit distiurtioiuMn, et sic dilTc-
runt ratione nec i^raedicantiir de codciu, ut Patcr
et Filius; alio modo a^i per habcre proprictatciu et
non haberc; et illiid noii iudiicit distiiictioneiu uec
facit, quod uuuiii uou pracdicctiir de altero; lacit ta-
men, quod ali^piid dicitur dc uno, (piod nou dicitur
de altero, ut patet iu Pelro et homine: i'etrus est
iudividuuin, hoiuo uou; et taiueu hoino vere prae-
dicatur do Petro.

Ad illud, quod summa o[)p()sitio cst aiririuatio-
■nis et ne^atiouis; diconduiu, quod veruiu est, uhi
nogatio nihil ponit, sicut intor aliquid et nihil; sed
ubi ponit extreina , minima potost esse et surgit ex
quantulacumque parva dilTorentia sive rei sive ratio-
nis; unde non sulTicit ad distinguenduin.

2. Ad illud quod secundo ohiicitur, quod prae-
dicatum supponit pro subiecto; dici potest uno modo,
quod — sicut iu iuforioribus est praedicalio secundum
substa(iitiam , ut homo ost animal, et est praodica-
tio SGCundum rationem, ut animal est genus; et
praedicatum^ supponit pro eo de quo praedicatur
secundum subslantiam, sed mutata praedicatione se-
cundum substantiam in praedicationom, quae est se-
cundum rationem , est ibi accidens ; unde non soqui-
tur: animal est genus, homo est animal, ergo homo
est genus — similiter dicunt in divinis, quod cum
sint ibi res et ratio , est ibi praedicatio socundum
substantiam; et illa salvata, quidquid dicitur de
praedicato, et de subiocto; sed mutata praedicatione
secundum substantiam in praedicationem socundum
rationem, est ibi accidens; et talis est hic^: Pater
generat; sod divina ossentia est Pater: ergo divina
esseutia generat.

Sed ista similitudo non videtur conveniens, quia
■ in divinis ratio* praedicatur de essentia, unde haec
est vera: essentia est paternitas et generatio; quod
quidem in inferioribus non reporitur. Et ^ proplorea

alitcr dicenduin, (piod in divinis est diiplex inodus vcn «oiu-

[)rac(licaiidi : [icr idcnltUUcni et pcr innacrcnlmm.

1'cr idrnlitdfrni , iil (•iiiii dicitiir: cs.^ciitia (!st Pat(;r;

[)ci' iii/iaerrntiain sivi^ dciioiniiialioiiciii , siciit fa-

ciuiil adiccliva ct vcrha ". Pracdicalio [)cr identildfcrn cno.iir.iti,,

est in diviiiis ralionc siimniae siiiqilicitatis, (jiiae iion tiiauim.

[latitiir ()ersoiiani iiiiiiiis o.sse siinpliccm (|iiaiu es,sen-

tiaiii; (jiiae (jiiia iion est in c.niatiiris, idc.o iu cis non

re[)(M'itiir [)rac(licatio [)er idcntilatcm ownimodam^

iiisi idoiii oiiiuiticlur de se, ut ciiiii dicitiir: liiiina-

nitas est hiiiiianilas; sed oinnis propria [^raijdicatio

est ' por inhaerentiam , (jiiia iiiliil est onmiiio siiu-

plex; iiude lia(!c est falsa: hiiinaiiitas est animalitas.

Iii i)ra(>(li('atioue voro pcr inhacrcntiam tcriiiiiiiis" '''■•■""^''r"'''

1 * pcr inli.ic-

aliud signihcat ot aliud .siq^i^onit, qiiia signilicat for- '•«"i'am.
main communem et sup[)oiiit pro inferiori , et in tali
veruin est, (piod illud (juod praedicatiir de altcro,
supponit pro illo. Sed in praedicalione per identita-
tem idem significat et siq^i^onit. Unde tunc est sen-
sus, quod signilicatuiii per hunc terminum Pater
est idem, quod significatum per hunc torminiiin es-
sentia, et ideo paternitas est essentia; et (|uia hoc
nomon essontia non significat personam, idoo pro
ipsa non supponit, cum nullo modo do ipsa prae-
dicetur nisi praedicalione per identitatem.

3. Ad illud quod obiicitur tertio de passione et
subiocto et consimilibus , dicendum , quod quaedam Dnpicx spe-
sunt vocabula in divinis substantialia , quae claudunt bu^ormm"
intra se rom, circa quam ponunt forinam importa-
tam per ipsa , ut hoc nomen Pater ; ot talia possunt
praedicari per identitatem , ut cum dicitur : essentia
est Pater, id est, ille qui est Pator. Quaedam. suut,
quae sunt omnino in adiacontia, sicut vorba ot no-
mina adiective retenta ^, ut generat ot genitus et na-
tus; et talia ponunt rem suam circa ea, de quibus
praodicantur , ideo tantum per inhaerentiam prae-
dicantur. Et idoo generare ponit distinctionem, quam
importat, circa essentiam, cum de ea dicitur; et ideo
haec est falsa : essontia genorat ; haec tamen vera :
essentia est generatio. Et quando a praedicatione per
identitatem itur '" ad praedicationem per inhaeren-
tiam, potest esse ibi accidens. Quod ergo dicitur;
de quocumque praedicatur subiectum , et propria

1 Nonnulli codd. iit T V Y cum ed. I duplex , et paulo
infra multi codd. ut ACGRLRSTVX etc. post ct addunt
per , sed minus apte. Dcinde sensu non mutato codd. DT nec
praedicatur unum de altero , ut Pater. Cfr, de hoc d. 26. a. I .
q. !. ad 2. Cod. X post eodem iegit glossando unde alia est
persona Patris , alia Filii , alia Spiritus sancti; ideo una
non praedicatur de alia , ut Pater est Filius.

2 Plures codd. ut ABCLRSUXbb cum ed. 1 faiso prae-
dicatio loco praedicatum, et paulo infra post praedicatione omit-
tunt muiti codd. ut .V F G 1 K T aa etc. cum ed. I non bene se-
cundum substantiam.

^ Vat. et codd. cc contra antiquos codd. et cd. I non bene
haec ; cod. X ibi.

* Cod. Y relatio. Ratio hic stat pro retatio, cfr. supra p. 58,
nota I.

S. Bonao. — Tom. L

5 Vat. contra* mss. et ed. I omittit Et.

6 Codd. 1 X addunt sicut Dcus est iusttis, sicut Pater ge-
neraf. — De duplici ratione praedicandi vide infra d. 3i. q. 2.

■^ Cod. W hic addit illa quae est superioris respectu in-
ferioris; codd. aa bb vero superioris de infcriore est ; cod, H
tnndem in creaturis.

^ Codd. L 0 addunt communis. Paulo infra post pro illo
cod. T contiiiuat constructioncm sed non in praedicatione pei'
identitatem ubi idem. Quoad doctrinae explicationem cfr. supra
d. 4. q. 2. et 4.

5 Vat. praeter fldcm antiquiorum niss. et ed. I omittil sicut
cerba et nomina adiective retenta. Paulo ante plures codd. ut
A E Q V X post omniito omittunl in , in qua lcclione adiacentia
adiective sumitur.

10 Cod. R infertur , cod. W proceditur.

114

SKNTENTIMUM LIH. 1.

passio', islinl liaU'! iiisLiiitiam, ubi proprielas esl
exlniiiea ei, de (pio jiraediratur siihiectnm, ut liaec
iiiteiitio specics , (piauivis sit proprietas liomiiiis, et
lioiiio (licatur de IVtro. iioii tameii diritur de eo hoc
(pio<l est .s-pccics.

Et si ohiicias, (piod ° iu diviuis uou cadit ratio
extraiiei. (piia nou cadit ibi accideiis; diceudum,
(piod etsi iioii sit extraiieitis nec diversitas cpian-
tum ad rein , esl tameii (pioad ralioncm sive cpioad
inodum pracdicandi , (pii Iriplex est in divinis, si-
cul iufra patehit '. liide sicul hic est accideus: es-
sentia esl i^ersona; sed [lersona distiujTuitur: ergo
et e.s.seutia; ita et in proposito.

4. .\d illud quod ultimo obiicitur de hac: essen-
ti i N*st Pater Filii ; (listin«;iiitur a Praepositivo, quod
Pater potest pouere suaiu rem sive resj)ectum per
ipsum importatum circa ipsnm subiectum, quod estes-
seiilia; et tnnc est lociitio lalsa ; est eiiim sen.sus, (piod
esseiitia refeitur ad Filinm. Vcl potest claudere iiitra
se^ rein sui subslautivi, ut .<it seusus: essentia est Pater
Filii, id est, essentia est ille qui refertur ad Filium;
el hoc modo vera est locutlo, et uon valel argumen-
tum: ergo Filius est Filius essentiae, immo est ibi
accidcm. Sicut enim nou .sequitur: Filius refertur ad
illum qui est Pater, et ille esl essentia: ergo refertur
vel distingnihir ab essentia; sic et in proposito.

l'raepo«iU

S C H 0 L I 0 N.

I. Qiiiioslio li.ipc csl circa pnncipium quod (iivinanim pro-
diiclionum, qiiod scciindiim lidcm calliolicam ipsac sunl divinac
perMwdfi prodnccnlcs. Concliisioncs hiiius cl primac quacstionis
scqucntis articiiii sunt contra abbalcm loachim. ciiius doctrina
censiirata est in Concilio Lalcranensi IV. can. de Fide catholica,
ca\i. Damnamus : « Nos aulcm , S. approbante Concilio, crc-
dimiis ct confitcmur ciim Pclro (Lombardo), quod una quae-
dam rcs csl incomprchcnsibiiis quidcin cl inenabiiis... ct illa
res non est gencrans nec gcnita nec procedcns ». — Hanc do-
ctrinam catholicam Seraphicus gravissimis argumcntis con-
firmat.

II. In soliit. ad. I distinguit S. Doctor dupliccm diversitatcm
rationis in divinis sccundum diflercntiam, quae est intcr habere
diiersas proprictatcs ct habere vel non habere unam eandcm-
qiic proprictatcm , dc qiio cfr. hic diib. i. ct infra dist. 19.
p. II. a. I. q. 2. ad i. .Vffirmat ctiam , altcram induccrc distin-
clionem realem , altcram non. Tres enim sunt in divinis pro-
prieUites pcrsonales, scil. patcrnitas, fiiiatio et spiratio passiva,
ct habere distinctiis has proprictatcs inducit rcalcm personarum
distinctioncm ; undc cliam una ncquit piacdicari dc alia. Scd
diversitas rationis , qiiae cxsurgit cx hnhere aliquam proprie-
tatem ct candcm non habere , non imporUit rcalem distinctio-
ncm. Ksscntia enim divina non habct proprict;itcm gcncrandi ,
quam habct Palcr; nihiloniiniis patcrnitas ct csstMitia divina
non distinguiintiir rcalitcr ct possunl de se praedicari. Nec valet
argumcntatio (I. ad opp.), quod habere proprictatcm ct non
hnbere sint contradictoric opjiosita , ct quod cxindc maioicm
diffcrcntiam inducanl intcr pcrsonam ct cssciiliam , quam (luae
est inter personas ad inviccm. Nam bcnc dislinguit S. Doctor
inter contradictioncm , cuius iinum cxlrcmiim nihil ponil ( ut
inlcr aliquifl ct nihil ) ct illam contradictioncm , cuius cxlrema
aliqiiid iionunl. Si iiniim cxtrcmum nihil jionil, non potcst vc-
riflcari dc aiicpio tcrmino posilivo, bcnc tamen, si aliqtiid po-
nit. Insupcr minima rationis dislinctio sufTicit ad hoc, ut con-

tradictoria de distinctis dicanlur. Sic terminus incommunicabilis
vcrificatur dc patcrnitatc ct j^raedicalur de ipsa, non de essenlia,
licet liacc non lealitcr distingiiatur a patcrnitale. Cfr. infra disu
26. q. I. ad 2. ct d. 34. q. I. pcr totam ct d. 33. q. 2. et S.
Thom. , hic q. I. a. I.

III. Prima opinio in solut. ad 2. posita, quae distinguit inter
praedicationcm sccundum sub.stantiam ct sccundiim rationcm ,
Pracpositivi fiiissc dicitur. Sccuiida opinio distinguil intcr prae-
dicationem per identitatem el pcr inhaerentiam , sive denomi-
nationem, quac a Scoto dicitur praedicatio formalis. De hac di-
stinctione cfr. infra d. 33. q. 3. et d. 3i. q. 2. Praedicatio
identica fit pcr abstraclii ; pracdicjitio pcr inhaerentiam fit scm-
pcr in concreto et ratione suppositi. DilTcrunt hae pracdicatio-
nes, tum quia abstractum candcm rcm significat ct supponil,
concrctum vcro sacpe aliam significat el pro alia supponit
(supra, d. 4. q. 1.); tum quia abstractum nomen im|)onitur
formac ct a forma dcnominatur, concrctum vero non imponi-
tur formac, scd supposito; tum quia idcntica omnimodam iden-
titatcm complcctitur , piaedicatio vero pcr inhacrcntiam aliquam
diversitatcm. Undc falsa est ratiocinalio , quac transit a prac-
dicatione idcniica ad altcram et ab abstracto ad concretum ; et
in hoc crravit abbas loachim , teste S. Thom. ( S. I. q. 39.
a. 5.). — In crcatis locum non habcrc pracdicationcm identicam
in proprio scnsu, est scntcnlia conuminis, si excipias Franci-
scum Mayronis.

IV. Quoad ipsam conclusioncm cfr. supra d. 4. q. 1. in
corp. — Aicx. Hal., p. I. q. i9. m. I. a. i. (ubi alTcrl ct solvit
25 arguniciila coiilraria) ; q. i2. m. 3. a. I. — Scot., hic q. 1.

— S. Thom., hic q. I. a. I ; S. I. q. 39. a. 5. — B. .Vlberl.,
1. Sent. d. 4. a. 2. ad 1. quaesit. ; S. p. I. tr. 7. q. 30. m. 3. a. 1.

— IVtr. a Tar., hic q. 1. a. \. — llichard. a M(>d., hic q. 1. —
.Egid. K., Iiic I. |)rinc. q. 2. a. I. ct 2. — licnr. Gand., S. a. 39.
q. 3. n. 13 ; q. 4. n. 12. et a. 54. q. 3. n. 21. 28. — Durand.,
Iiic (j. t. — Dionys. Carlh. , liic q. 1. — Bicl, hic q; 1.

QIWESTIO II.

Utrum concedenda sit locutio, quod Filius generetur dc mbstantia Patris.

Secundo (piatiritnr, utrum .sit concedendum,
Fundamr.nui qnod aliipiis generelur de substanlia Patris, ul Fi-
liu.s. Et quod .sic, vidiitur :

\. Per multas auctoritatcs in liltera " et maxime
per illam: Dicitur quoquc ct frequenter in Scriptura
legitur: Pater de sua substantia genuisse Filium;

' Codd. OZ addiint iHud tamen habet verilntem , ubi sub-
iectum prardiratur per inhaerrntiam , non ubi praedicatur
per idrntitatrm. lllud.

' Hcsiiiiiiinus cx mss. cl ed. I quod, ct paulo infra
substitiiimus etxi pro si. Cod. V dcin posl non sit adiun-
git ibi.

' Dist. 26. a. \. <\. I. in corp. Trijilcx illc diccndi modiis

esl : esscntialis, personalis, notionalis. — Paulo infra post ita
suiijilcvimus llde mss. et ed. 1 non bcne omissum et.

* Vat. contra codd. ct (^d. I addil divina. Paulo infra codd.
T aa bb sunm relnlitnwm loco suam rem ; cd. I aulcm «««/«
rem, id e.st suam relationem sive.

•"• Plurcs anliqui codd. ut A 1 T aa bb cum ed. 1 omittunt se.

^ Hic c. I. post nicdiiim.

DIST. V. AKT. I. QllM-ST. II.

115

,d oppo-
• 111.

sed Srriplura non (licit nisi veriiin nec fnMiiicnlal
nisi proprimn: (T<,'() pracdiclus scrino csl vcriis (!l
propriiis.

"2. itein, rationc oslcndilur sic: (piicuiiKpic (!sl
ab aliqiio ' et cst ci (■onsuhsUudiaiis, csl de eius
substantia; sed Filius est a Palre et est ei con-
substaiilialis: ergo est de eiiis siiitslaiitia.

X Itein, Paler gcncrat Filiiiin: aut ergo de ali-
quo, aut dc nibilo; non dc nibilo, (piia tunc esset
creatura: ergo dealiqiio*; non de aliquo alio a se:
ergo de sui substanlia.

4. Item, in inlcrioribiis filius, qui babet par-
tein substantiac a palre, dicitiir esse dc siibslantia
patris: crgo iniilto forliiis, qiii babcl totain substan-
tiain, dicitiir esse de subslaiilia gcncraiitis: ergo baec
est vera: Filius est de substantia Patris.

Contra: 1. Propositiones sunt transitivae ', et
ubi transitio, iiii est distinclio et diversitas: ergo cum
dicitur: Filius de substantia Patris, baec praepositio
de notat dislinctionem inter substanliam Palris et Fi-
liuin: ergo cum nulla sit distinctio, quia Filius est
substantia Patris, propositio praedicta est falsa. Si
dicas , quod baec i^raepositio de cadit a generali si-
gnificalo praepositionum, retinens speciale: ergo est
ibi soloecismus, ■* sicut si dicatur suhlime volat pro
subiimiter, quod stultum est dicere.

2. Item, obiicitur de significato speciali. Haec
praepositio de, prout accipitiir specialiter, abquando
ieneiVLV materialiter , ut cultellus de ferro ; abquando
ordinaliter , ut de mane fit meridies, id est post
mane; aliquando originaliter , utsidicatur, radius
de sole vel splendor de igne. Sed quocumque isto-
rum modorum accipiatur, falsa est locutio : si ma-
terialiter, est falsa, quia Filius caret materia; si
ordinaliter , falsa, quia sensus est, quod Filius sit
post Patrem sive post substantiam Patris ; si origina-
liter , similiter falsa quia tunc est sensus, quod
Filius habeat ortum a substantia Patris ; sed ista non
admittitur : substantia Patris generat Filium: ergo
est omni modo^ falsa. Si dicas , quod nullo istorum
modorum, sed tenetur quarto modo suhstantialiter ;
quaeritur, unde ortum habeat haec significatio et
ubi consimiliter accipiatur "; et videtur quod hoc
nihil sit, quia tunc haec esset vera : Pater est de
substantia Filii, quam neino concedit.

3. Item , hoc idem ostenditur sic : differt haec
praepositio de et a: quia a proprie dicil habitudi-
nem principii activi, sed haec praepositio de dicit

habitiidiriem principii [^assivi; sed Deo et eius sul)-
slanli.-ic magis convcnit ratio [irincipii activi (piain
passivi : crgo bacc (!st iiiagis vera: Filius (;sl a siil)-
slantia Palris, (piain dc ; s(!(I haec noii recipitiir:
ergo ncc alia debel rccipi.

h. Ilciii, de aut dicit idcntitatem aut diversi-
tatem; si identitatem: crgo ciiin siimma idcnlilas
sit iii essentia vel substaiitia, hacc (!ril vera: sut)-
stantia' de siibstanlia, (piain ncgat Magister; si di-
versitatem; sed non disliiigiiiliir siibslantia Patris a
Filio, quia Filiiis est ipsa subslanlia Patris : ergo
omnino est falsa.

CONCLUSIO.

Concedendum est, Filium generari de
suhstantia Patris.

Respondko: Dicendum, quod praedicla hjcutio ^""'='"'''''-
est concedenda.

Et ad intelligentiam praedictorum * notandum , ..^'■*«p«'''-.

•^ i ' tio de acci-

quod praeter praedictos tres modos, qiiibus haec {,'j.||'[,.^_j'i.'j»-
praepositio de accipitur, quarto inodo etiam potest
accipi , scilicet suhstantialiter , ut dicat substantia-
lem convenientiam inter exlrema; sed hanc nun-
quam pure dicit, cum sit praepositio et importet
aliquam habitudinem et respectum ad extrema. Si
enim tantum substantialiter tenerelur '; sicutdicitur:
fdius de substanlia palris, ita diceretur: pater de
substantia fdii; quod absonum est.

Propterea nolandum , quod suhstantialiter accipi siii^siantiaii-
consuevit tripliciter. Aliquando accipitur siibstan- '-ter '"'''''^
tialiter et partialiter, ut cum dicitur , quod partes
sunt de toto sive de substantia totiu< , ut urceus
vini de dolio. Aliquando accipilur substantialiter et
ordinaUter, ut cum dicitur : de pane fit corpus
Christi ; ibi enim est ordo , quia substantia panis
non manet in corpore Christi , sicut nec mane in
meridie ; sed vMev'\\\& suhstantialiter , quia substan-
tia panis transit in substantiam corporis Christi.
Aliquando accipitur "^ substantiahter et originaliter ,
ut cum dicitur: Filius de substanlia Patris; ratione
ablativi tenetur substantialiter , ratione genitivi ori-
ginaliter : et ideo itnportat aliquam distinctionem
Filii ad Patrem , non ad eius substantiam , et ita
praepositio tenet ibi generale significatum et speciale.

1. 2. Et sic patet responsio ad primuin argu- soiiuioop-
mentum et secundum. Tamen quod dicilur , quod '"""""'"'"•

1 E.\ fere omnibus codd. eted. 1 siibstituimus aliquo pro alio.

2 Vat. contra plurimos codd. et ed. I addit et, pro quo
cod. A melius habet srd.

3 Cfr. Priscian. , XIV. Grammat. c. I. seqq. — Mox post
ibi Vat. habct etiam esi ioco et. Pauio infra ed. I verbo nulla
praemittit satis benc iu siibstaiitia.

* Priscian., XV. Grammat. c. I : Nam si (ordinatio partium
orationis) incongrua sit , soloecismum faciet , quasi elementis
orationis inconcinnc coeuntibus.

^ Plures codd. ut A F H Iv T Y etc. cum ed. I omni modo ,

Vat. omnino. — Similia habet Aristot. , V. Metaph. text. 29.
(IV. 2i.) dc praepositione e.r. — Pauio infra nonnulli codd. ut
KVWX post modonim addunt tenetur.

^ Val. contra mss. e( ed. I similiter accipitur.

■^ Vat. practcr fidem mss. et ed. I addit est. Tcxtimi Ma-
gistri vidc in lit. c. I. et 2. circa finem.

8 Aliqui codd. ut T V addimt est.

5 Vat. , obnitentibus mss. et ed. I , minus bene tenetur.

1" Substituimus ex codd. et ed. I accipitur |)ro dicitur.
Paulo infra post Filius cod. V addit est.

il6

Si:NTENTi\lil M LIB. I.

praopositiones siirit traiisitivae, non intellipitnr, qnod
noleiit ex Iiim* diversitatnn necessario; s«Mi siciit »ii-
ciliir. (]iioii olilii|ni ' siint traiisilivi (]nantiiin a(i nio-
dnm ; (jnia transitive constrnnnliir cnin verliis. iit.
video nie: siniiliter lioc de praejwsitionilms dicitnr,
qiiae * iiiin olili(|iiis constriiiiiitiir.

;i. Patet etiam lertinni, (jiiod dc non taiitnm
dicit tial)i(n(iiiiein principii passivi nec tantnin lia-

' bitndinem priiicipii aclivi. sed lial>itndinem consnb-
staiilialeni ciiiii lialiitndine originis: qnod non facit
liaec praep()siti() a; et ideo noii est siiiiile.

I\. Ad illnd qiiod iiltiino oliiicitnr . jiatel respon-
.<io, (piia de^ non dicit ibi peniliis identilatein nec
diversitatem, sed consubslantialilateni cum liabitu-

! dine origiiiis.

SCHOLIOX.

i. Pro inU*lli<;onlia nliquoriini tcrniinoruni in solul. ;id 1.
et :iliiii (Wiirn-ntiuni iincr ex nnliiiuis {rr;inini.ili(is noUimus.
\. Diiplox distinfrucb ilur constnictio trnnsiticn , scil. tuni ac/Mt/m
tiim prrsoiinruni. in |)iima conslniclibilc dopcndcns pcr niodiim
actus signilical, iit in vciIms tr;insiti%is, v. g. lcgo lil)rum ; sccunda
vero esl , in qua construciibile dcpendens per modum substan-
tj;ie signifii^it. Hacc fll vei per casus obliqiios (v. g. filius
iHK-raiis; similis Ciccronij vcl etiam pcr pracpositioncs , quac
indc viK-antur Iransiiivac. Vidc Scoliim, Giaiiimalica spccuhitiva
c 46. us(jue 51., de hoc siibiiliter disputanlem.

2. Conslructio trnnsitiin secundum ;MUiquam dcfinitionem
ost ilia , in qua constructiiiilia pcrtinent ad divcrs;i vcl vidcntur
pcrtincre ad di\('rs;i ; intrnnsitiva vcro est e;i, in qua conslru-
clibiiia perlinenl ad idem vei saltem ad idem videntur pcrtinere.

3. Quomodo casus gnimmaticaies sint transiti\i quanlum
ad modum signific;indi , late Scot. expiicat ibid. c. 19.

i. ipse S. Bon;iv. infra d. 37. p. I. dub. 2. docet. quod
pracpositiones non notcnt nccessario di\crsit;itcm.

.\mpiiorcm cxpositioncm et appiicationcm imius soiutionis
cxiiibcm Alcx. H;ii. , S. p. 1. q. 42. m. 4. a. 2. ad 3, et iUciiard.
a .Mcd. , hic q. 3. ad 1.

li. In conclusione doctorcs conveniiint. Cfr. .\lex. et Ilichard.
iocc. citt. — Scot. , iiic q. 2. — S. Tiiom. , liic q. 2. a. I ; S.
I. q. 41. a. 3. — B. .\ibcrt., I. Scnt. d. 4. a. 2. ad I ; S. p.
I. tr. 7. q. 30. m. 3. a. 2. p. 3. — Pctr. a Tar. , hic q. 3. a.
I. — .iigid. R. , hic 2. princ. q. 1. — Hcnr. Gand. , S. a. 54.
q. 3. n. 53. seqq. — Durand., hic q. 2. — Dionys. Carth., hic
q. 2. — Biel, hic q. 2.

ARTIGULUS IL

De comparatione generationis ad essentiam in ratione termini.

Conseqnenler circa secnndum arlicnlnm luiius
qiiaestionis, qui est per comparationem generationis
ad essentiam in ratitjiie termini , duo quaenintur.

Primo quaeritur, utrum substantia sive essen*
tia generetur.

Secundo, utrum per generationem communicetur.

QU.ESTIO I.

Utrmn subslantia sive essentia generetur.

tuin.

Qiiod autem suiistantia generetur, sic obiicitur *.

1. Generatio in inferioribus est molus ad sub-

Ad oi>i>o>i- stantiam ^; qnod motus est, lioc est imperfectionis,

(juod ad suhstantiam est, Iioc est i)erfeclionis; si

ergo (|uod est peiTectionis est transferendum ad di-

viii;i: eigo et generatio teriniiialur ad essentiam.

% Itein, generatio in divinis lerminatur: aut
ergo ad suii.stantiam. aut ad accidens, quia omne
ens est siibslaiitia, vel accidens*'; sed in divinis non
lermiiiatiir ad accidens, cum non sit il3i : ergo ad

substantiam. Si dicas , qiiod in divinis, quamvis non
sit accidens, est tamen relalio, quae distingiiitur a
sulistantia: tnnc argiiitur sic: aut generatio termina-
bitur ad substautiam , aut ad relationem; sed
non ad relationem, qiiia in ad aliquid per se non
est origo, nec terniiiiatur prodiictio": ergo termina-
tur ad subslantiani: ergo siibstantia generatur.

3. Item, sicut dicit Philosoplius": « Motis nobis,
moventur ea quae in nobis sunt, et corruplis nobis,
corrumpunlur ea quae in nobis sunt » ; et hoc est,

* Suppic: casus. — Pauio infra plures codd. ut ACFGH
K I- 0 il S V X ctc. cum edd. 2 , 3 , i , 5 , 6 vidH me pro video
ine, scd non i>cnc.

* V«nt. pracfT fidcm ;intir|iiiorum mss. et ed. I adiungil
eliani. (UnL U (/uiii ioco ijunf.

' V.it. ponit qnod ioco (piin et omitiit de, scd conlra
mss. ct cd. 1.

* Cod. II oxtendilnr.

s Propositio iiacr qiioad sensiim invcnilur in Aristol., V.
Phys. tcxt. 7. fc. I.): Qiiae (niiit;ilio) vcio cx non cssc .sim-
plicitcr in .siiiistantiam cst, gcncnitio .simpliciter est. Cfr. ctiam
I. de (icncr. ct corriipl. tcxt. 11-18. (c. 3.).

* Cfr. Aristoi., dc Pracdicam. c. dc Comiiicxis et de Sub-
stanlin; I. Phys. text. 26-30. (c. 3.); V. .Mclapii. lcxl. 13. seqq.
(IV. c. 7.).

' Arislot., V. Pliys. lexl. 10. (c. 2.): Ncquc etiam in ad
aiiquid (cst moliis). — Pauio ;mlc ^ilicpii codd. iit .\1T bb ar-
guetur ioco nrnuitur. in (inc argimicnti post suhstaiitinm cod.
i ;iddil scd illud, ad (luod terminatur gcneratio , illud gene-
ratur.

8 Aristot. , 11. Topic. o. 3. (c. 7.) , in quo textu mss. cum
sex primis cdd. movevtibus jiro motis (xivoujiivwv) ; idcm re-
cuirit infl-a d. 8. p, I. a. 2. ([. 2. ;id 3. et d. ,37. p. 11. n. 1.
obiect. 3. AJtcnim propositionis parlem invcnics in Aristot., de
Longil. ct brcvit. vitac , c. 2. Iiis V(M'bis : Corriiptis (90£tpop.ivwv)
(Miim ;inim;iiii)iis, cornimpiintiir ct scicnlia ct sanitas, quac iii
anini;ilii)iis. — B;i(ioncm iiuic proposilioni ;id(lit;im innuil Ari.st.,
ii. Topic. loc. cit. ct fusius prol)at Vil. Metaph. text. 35. el 45.
sc(ii|. (Vi. 10. et 13.). Posl corrunipuntur codd. VX addunt
omiiia ct cod. K post idein csse ;uiiui)git et eandeni cssenlinm.

DIST. V. AHT. II. QlI\i:ST. I.

117

qnia nnivorsalo Iiabot idoin osso riiin siiiijfniari : orpo
ciim iiuillo ma,«,MS sit oadom snhslaiitia (•iiin |)orsoiia,
et snhstaiitia sil in porsoiia, si i)orsona giMioratiir ,
et suhstaiitia.

! 4. Itoin, genprarc lain iii diviiiis (iiiain in

croatnris ost simile sihi prodiK-rrc ' ; stMl non osl
similitiido in porsona, sod in snhstaiitia. et in natiira:
orgo cnm lorininotnr ad siinilo , iii (piantuin osl si-
niile, ergo ad suhstantiam , sociindmn (piam attoii-
(litiir simililndo.

CoNTUA : 1. Omno qnod gonoratnr ab .ilio ge-

indamenta.neratur, (|iiia nilnl so ipsniii gigiiit''; sed snbstantia
divina nou liahot aliiiin, nec aliud est iii diviiiis :
ergo non gonoratiii".

:2. Ilem, omne qiiod genoratur lialxU priiici-
piuin a (juo ^ ; sed omne quod hahot priiici[)iiim ,
est principiatiiin; sed principinin ot principiatum di-
stingnuntur: si ergo suhstantia generatiir , distiiigui-
tur: aut ergo a suhstantia , aut a persona ; sed
utruinque est iinpossibile: ergo etc.

3. Itein , omne quod generatur est de substan-
tia generantis * ; si ergo suhstantia generatnr , sub-
stantia vel essentia est de substantia generantis; sed
non est nisi una omnino substantia : ergo idem est
de se ipso , quod est impossibile.

4. Item , generatio est productio * ; sed produ-
ctio est quaedam actio , et omnis actio creaturae
terminatur ad singularia : ergo cum generatio sit
quaedam aclio , in divinis lerminabitur ad singulare
sive suppositum; sed tale non est substantia: ergo
non terminabitur ad ipsam.

C 0 N C L U S I 0.

Cum in divinis generatio ierminetur solum ad
substantiam primam, quae est persona , non
ad substantiam secundam sive essentiam, mi-
nime recipitur , quod substantia generetur.

Respondeo: Dicendum, quod generatio de sua
communi ratione ad substantiam terminatur. Sed at-

tondondum, ipiod siibstaiitia dicitiir diiplicitor : pri- snWaniia

.... (Iiciliir (Ju-

ma, (piao (!st mdividiiiim ol liy|)ostasis sive por.sona, |iii-iti;r.
()[, secunda, tpiai! ost commniio ''. Dico (!rgo, (piod ost
loipii (1(5 termiiio gonoratioiiis diiiilicitor : aiit (iiian- ii<int<Tini-
tiini ad prodnctionmi, ant (piaritiim ad intentioncin. owu.
Qnaiitiim ad prodiiclioiiom , cuiii sit circa singiilare ,
lerininatur ad siibstaiiliam primam, et^ (piaiitiim ad
'iiitoiitionom ad natiiram commiiii(;m , (piia natiira
prodiicoiis liiiiic Iiominom intiMidit rorniam coiiimn-
nem dare ei.

Sed (pioniam in crealuris forina commnnis nn- .Mia nene.

.... • •II- /. r.itiiiiiM-rea-

meraliir in supiiositis, id(!o m illis lorma commmiis tnri.s, ahain
[irodiicitnr ot corrnmpitiir ; el ideo in cieatuiis ge-
iieratio iioii taiitiim socniidum intentionom, sed otiam
secundiim prodnctioiiem ad siibstaiitiam commniiein
terminatnr ; et ideo universale in siiigiilari gonera-
tur , (jiiia numoratur*. Sed (pioniam in divinis sul)-
stantia non numoralur nec adveiiit ei novum esse :
ideo generatio secundnm produclionem tormiiiatiir
soliiin ad subslantiam priinam , qnae est persona ,
quia persona secnndum Boetliium * « est tationalis
naturae individna snbslantia » . Et quoniam illud so-
lum dicitnr proprie generari, ad quod terminatur
generatio secundum rationem producendi : ideo per- conciusio.
sona generatur , non substantia vel essentia. Et ideo
haec non recipitur : essentia generatur.

Et sic patent omnia obiecta ad utramque par- Patent ob-
tem ; procedunt enim '° diversis viis.

3. Patet etiam , quare in divinis non sequitur , soivitur 4.

... oppositorum.

quod , generata persona , generetnr substantia, sicut
in creaturis. Posset tamen aliter dici, quod non ge- Aiia soiutio.
neretur commune nisi in hoc '* ; et non tantum in
creaturis hoc verum est, sed etiam in divinis. Com-
mune autem ut in hoc non significatur in abstra-
ctione, sed in concretione; et ideo, qnia hoc nomen
Deus significat substantiam in concretione '^ Deus
generatur et Deus generat Deum. Quia vero sub-
stantia vel essentia significat in abstractione, ideo nec
generat nec generalur ; et ita procedunt rationes ad
partes oppositas.

1 Cfr. Aristol. , II. de Anima, text. 34. (c. 4.), ubi dicit,
quod naturaiissimum operum viventium est facere quale ipsum,
id est generare ; et text. 49 : Finis est generare quale ipsum ,
id est siinile. — Mox plerique codd. ut ACFGHIT etc. cum
ed. 1 ad similem loco ad simili' ac dein similis pro simile.

2 Aristot. , II. de Anima , text. 47. (c. 4.) : Generat autem
nihi! ipsum se ipsum. — Paulo infra post aliud aliqui codd. ut
ATVZ cc omittunt est , cuius loco cod. X ponit a quo gene-
retur.

3 Aristot. , IV. Metaph. text. 22. (ed. Venet. 1 489) , ubi se-
cundum translationem arabico-iatinam sic habetur: Et si gene-
retur, necesse est, ut habeat esse iilud cx quo geneiatur, illud
quod ex eo generatur , et iliud per quod gencratur. luxta ed.
Paris. (Firmin-Didot) III. c. 5: Si fit, necesse est esse, ex quo
fit, et a quo generatur.

* Cfr. Aristot. , 11. de Anima, text. 34-50. (c. 4.), ubi de nu-
tritione et generalione agit. — Circa finem argumenti post una
Vat. minus bene omittit omnino et post idem omittit est, sed
contra mss. et ed. \.

^ Sub hoc respectu Aristot. , li. de Anima, text. 34. (c. 4.)

actum generandi vivenlis deflniens ait : est facere quaie ipsum.
Dc termino actionis ait Aristot. , I. Melaph. c. 1 : Actiones
autem ac generationes omnes circa singulare sunt. — In fine
argumenti aiiqui codd. ut AJT cum ed. 1 termimiur loco
terminabitur.

fi Vide Aristot. , de Praedicam. c. de Substantia.

' Codd. omittunt vero a Vat. post quantum additum, cuius
loco voci quantum praemittunt plures codd. ut A F Gl K S T V
X Z, quos sequimur, particulam et, alii ut HPQY sed. Paulo
infra fide mss. et ed. 1 post quia expunximus haec.

8 Cfr. Aristot., Vll. Metnph. tcxt. 28. (VI. c. 8.).

5 Libr. de Persona et duabus naturis c. 3. in initio (ed.
Migne). — immediate post Vat. contra mss. et ed. I Sed quia
loco Et quoniam. — De termino generationis cfr. Aristot., VII.
Metaph. text. 26. seqq. (VI. c. 8.).

1*^ Fide mss. expunximus hic a Vat. additum de.

•^ Hoc est, in individuo sive supposito. Dc quo cfr. Aristot.,
Vn. Metaph. loc. cit. — Vat. praeter fidem mss. ut in hoc.

1- Vat. incongrue et contra antiquiores codd. et ed. I addit
ideo in concretione.

118

SENTENTIARUM LIB. I.

SCHOLION.

I. H;k'c conclusio cst ilenim conlra nbbatcni loacliim {cfr.
Scliol. hic a. i. q. I.). l't rccic inU-liitriitiir conclnsio , notan-
dum , quiKi non esi scrmo dc suhuxlo trcncralionis , (juod in
generalione cre.ilurarum cst maUTia |)rima , qu;ie praesuppo-
nitur pcnerationi, scd de tennino gcncrationis , qui incipil esse.

Perfccta gcneratio lcrminalur ad substontiam , non ad ac-
cidens ; sed S. Doctor cum communi s«'ntcnlja dislinguii du-
plicem siibstantiam: altcra dicilur substanlia pritna , quac esl
otnnf individuutn in genere subslantiac ; altera vcro secunda ,
quae est aliquid tconimune» in gcncre substJinliae. Subsl<nntia
prima csi icrminus tot;ilis gcnerationis (luanlum ad productio-
netn ; substintia vero secunda est terminus formalis (at par-
liaiis) quantum ad intentimein. In crcaturis ulcrquc u^rminus

incipil esse de novo , non vero in Deo. « Unde generalio di-
vina terminatur ad primam substantiam , non ad essentiam ,
neque ad rclalionem , iii (juantum cst relalio , scd in quantuni,
esl persona subsistens. ». Ila hic Richard. a Med.

II. In conclusionc ct principalibus argumcntis doctores con-
veniunU Alex. Ilai. , S. p. I. q. 42. m. 3. a. 1 ; p. IV. q. 10.
m. 1. — Scot. , hic q. 1. — S. Thom., hic q. 3 ; S. I. q. ,39-
a. 5. — B. Albcrt., Iiic a. 2; S. p. I. tr. 7. q. 30. m. 3. a. 1.

— Pctr. a Tar. , hic q. 2. a. I. — Richard. a Med. , hlc q. 2.

— .£gid. R. , hic 1. princ. q. 2. sccundac quacsl. — Ilenr. Gand.,.
S. a. S9. q. I. n. 4. — Durand. , hic q. 1. — Dionys. Carlh.y
hic q. 2. — Biel , hic. q. 1.

QU.ESTIO II.

Ulruni suhstantia sive essentia divina per generationem communicetur.

Ullimo quaeritnr , iitriim siibstantia per gene-
ntionem comnmnicelur ; et quod sic, ostenditur '
hoc niodo.

1. Per illud res communicatur , per quod fit,
Fnndamenta.ut sit in pluribus ; scd substautia est in pluribus

personis et non est nisi per generationem et per
processionem : ergo per generalionem communicatur.

2. Item, causa est , qua posita ponilur res et
qua remota removetur ^ : sed posita emanalione in
divinis , ponitur communitas et distinctio ; remota
generatione vel emanatione, essentia est in uno solo,
sicut hyposlasis : ergo generatio est ratio communi-
candi essentiam.

3. Item, quod datur alicui et non desinit haberi
a dante . per illud ' per quod datur , per illud com-
municatur : sed substantia a Patre datur Filio per
generationem et non desiiiit haberi a Patre, dum
datur Fiho: ergo per generationem communicatur.

4. Item, generatio in his inferioribus est ratio
communirandi substantiam sive naturam; sed in di-
vinis natura est illis multo cominiiniral)ihor % quia
simplirior : ergo in divinis per generationcm sub-
sliintia vel essentia communicatur.

CoNTRA : 1. (ieneratio est principium distin-
Ad oppo- guendi ^ ; sed non est idem principium distinguendi
et communicandi : ergo per gcnerationem non est
ratio communicandi in divinis: ergo per generatio-
nem nihil commimicatiir.

2. Ilem, quod facit aliquid esse in hoc , non
est ratio communicandi , sed appropriandi et indivi-

litom.

duandi; sed generatio facit esse substantiam in tall
persona, ulpote in persona Filii: ergo non est ratio
cummunicandi , sed appropriandi.

3. Item, omne ilhid quod per generationem
communicatur, per generationem est commune^ Si
ergo substantia per generationem communicatur, ge-
neratione circumscripta , non erit communis: ergo
propria; sed proprium per generationem non potest
communicari: ergo nec substantia.

4. Item , quod per generationem communicatur,
per generationem dalur et recipitur, et omnetale,
si non est generationi accidentale, generatur; sed
substantia non accidit generationi : ergo etc.

CONCLUSIO.

Essentia divina per generationcm communicatur ,
quiaper generationem fit, ut sit inpluribu^ una.

Respondeo: Ad hoc intelligendum notandum est, comi
quod commune, quantum est de se, indinerenter piiciter,
se habet ad actum et potentiam. Commune enim
polest dici illud quod est communicabile , quamvis
non sit in pluribus ; sicut patet in inultis universa-
libus, ut in sole et luna et huiusmodi. Commune
etiam dicitur communicatum , quod est actu in
pltiribus.

Dico ergo, quod qucmadmodum forma univer- Appi
salis, quantum est de se, est cominunicabilis; sed
tamen actii communicatur per propagationem " plu-

' Vat. , obnitcntibiis mss. ct cd. 1 , videtur.

* Aristot. , II. Pliys. text. .37. (c. 3.): Opcrantcs qiiidcm
(causac) et singiilares .simul .sunl et non siinl ciim iis, qtiorum
.sunt caiisae. Cfr. S. Thom., Commcnt. in Imnc locum.

' Siibsiitiiimus ex pliirimis mss. et ed. 1 illud pro idem.

* Scnsns csl : natnra csi niiillo communicabilior (niam in
illis infcriorilius. — Forlc nicliiisciim cod. T oniid^^rcliir /V//.s'.

^ Cfr. siijira d. i. (|. 2. obicci. I. — Mox post primum ergo
Vnl. planiiis (|iii(lcm generatin loco prr generntionem , sed
conlra iiiss. et nd. 1.

" Vat. abs<|ue nuctorilate mss. el cd. I ; Item per genera-

tionem communicatur omne illud quod per generationem est
commune, cl jiaiilo infia \)Oi<{ communicatur addit: per gcnera-
tioncm est communis. Si ergo substantia pcr generationem
communicntur , qua transpositionc et addilionc vis argumenti
dcbiliUiliir.

' lla antiqiiiorcs codd. ciim cd. 1, diim Vat. ct cod. cc
actu nun communicatur nisi per propngatioiwm. Vat. dcindc
contra mss. ct ed. 1 addit rel nggregntinnem ; scd aperte fal-
sum. Paulo iiifra jilcri^nic codd. ut \ V ti K T etc. cum cd. I.
cnmmunicntur pro cnmmunicetur.

Disr. V. \\\'\\ II. (Kim:st. ii.

11!)

riiiin, sic n;itiir;i (livin;i vcl essenti.i dc sc (|iii(lt'in
(U)nnniiirK';ii>ilis (^sl, scd (inod iictu (•oiinnnnicctiir,
non (;st nisi \)va' illud (|ii()(l innlti|)lic;it vt^l pliiriruMt ei
siipposit^i; li;u'C ;int('m cst ^'cncr^itio '.

Qnoni;ini ii,'iliir pcr },'cncr;itioncin pcrson;»c pln-
rific:u)tnr, ct siil)st;)iiti;) iii illis iion niiincr;itiir, liiiic
est, cjuod verissiinc siil)st;uiti;i vcl csseiiti;i pcr <^'t;-
nenitionein coininnnic^itur, (ini;i per genenilionein
lit, ut sit un:i in pliirihus.

i. Ad illud qiiod obiicitur, quod genenitio est
•priucipiuin distinf^Miendi ; dicendiiin, ipiod <i[ener;itio
per se est principiiiin distiiigiiendi sniipositiiin ;i siip-
posito, qui;i ;i(l illud terinin:itur per se;eti:uuest
principiiiin coininiiiiic;in(li n;iliir;iin' coininunein, qui;i
siiuilcm ex simili. Sed (pioni:iin n;itur:i iii inrcrioribus
numenitur in siip[)ositis, ideo est principium distin-
guendi eti;un cominune, sed per :u'cidens ; iii Deo :iu-
tem nec est per se nec per :iccidens.

2. Ad illud quod ohiicitur, quod facere commune
esse in lioc est nitio :ippropri:indi ; dicendum , quod
illud habet veritatem , quando commune est appro-
priabile vel appropriatum per esse in hoc. Divina au-
tem essentia non est sic appropri:ibilis, vei appro-
priata per esse in hoc, quia non est appropriabilis
quoad significatum nec quoad suppositum, quia idem
significat et supponit, sicut supra ostensum est ^ ; signi-

ric:itiini ;uitcin eiiis nulla :ul(litione distingiiitnr. ll;u;c
cnim est v«!r:i : esscnti;i l*;itris ct cssenti:i, (jiue esl in
Patre, esl Filiiis.

Vcl :ilitcr potcst dici, (piod f;u'en! r.s.sf in Aoe Aiia »oiutio.
est diiplicitcr : ;iiit (ih.solutr; ct sic (!st nilio :ippro-
pri:ui(li; ;uit m ctmtjxirationc , iit illud ipiod (!r;it
|)riiis iu iino, li:it post(!;i in :ilio ; et sic est ratio
coinniiuiic;iii(li ii;itiir;im. Scd (pi;ied;im n;itura «!st,
(piae (listingiiitiir * iii siippositis, iit piit;i illa cui fit
:ul(litio, (iu:u'(laiu non, ut divina; et in prima est ratio
coniinunic:iii(li et distingiiendi , in divina solum com-
inunic;)ndi.

3. Ad illud quod ohiicitur, (piod, si per gene-
rationem communic;itiir, gcneralio siihstantiam f;u-Jt
comnuuicm •'; diccndum, (jiiod V(!riiiii est, secundurn
(piod commune dicitiir sccundum aclum, qiiia in
plurihus, sed non secundum potentiam. Unde cir-
cumscripta gener:itione, subst:uitia est communis,
(juia communicabilis ; sed non est comniunis, quia
communicata.

4. Ad illud quod obiicitur, quod illud qiiod per
generationem datur, generatur; dicendum, quod fal-
sum est: quia generari dicit productionem et distin-
ctionem, sed datio^ dicit auctoritatem et communi-
cationem; et quoniam per generationem substantia
non distinguitur, quamvis communicetur : ergo etc.

SCHOLIOK

I. Scot. (hic q. 2.) observat, quod aliud est aliquid per
gencralionom communicare , aliud per eandem aliquid produ-
cere: productio enim infert realem distinctionem inter produ-
centem et productum, non vero communicatio. Essentia igitur
divina ncc generatur nec producitur nec multiplicatur , tamen
secundum omncs theologos communicatur. Terminus totalis
generationis in Deo est 1'ilius , et relatio inter goncrantem et
generatum est realis cum reali distinctione. Sed inter commu-

nicantem et communicatum , quod est essentia divina, non est
realis relalio, nec alia distinctio nisi secundum lationem. Cfr.
infra d. 19. p. !l. q. 2. in corp. et ad 2; et d. 34. q. 2. ad 7,
ct ibid. q. I.

II. Inter antiquos Scholasticos non invenimus, qui explicite
hanc quaestioncm tractent, praeter B. Albert., hic a. I. — Uenr.
Gand. , S. a. 60. q. I . ii. 57. et seqq. — Petr. Aureolum, hic q.
5. — Eam tangit Srot., hic. q. 2.

DUBI\ CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. I.

In parte ista incidunt dubitationes circa litte-
ram, et prima dubitatio est de rationibus Magistri.
Nam prima eius ratio ducit ad lioc inconveniens ,
scilicet quod , si essentia generaretur a Patre , essen-
lia poneretur pro relativo; et haec ratio ponitur
ibi: Ideo non est dicendum, quod Pater genuit

divinam essentiam. Sed hoc nullum videtur incon-
veniens. Si enim magis convenit essentia cum sup-
posito, quam universale cum singulari; si non est
inconveniens , quod universale ponatur ^ pro singu-
lari , nec est inconveniens , quod essentia ponatur pro
relativo.

Respondeo: Dicendum, quod si essentia pone-
retur pro relativo, esset inconveniens , non a parte

1 Cod. 0 addit et processio.

' Ex antiquioilbus mss. adiecimus etiam , sicut et paulo
infra fide mss. et ed. I similem substituimus loco consimilem.

3 Hic a. t. q. 1. ad 2.

* Vat. dividitur , sed absque auctoritate mss. el ed. I .
Paulo post cod. 1 quaedam quae non distinguitur loco quae-
dam non, et mox cod. VV post solum repetit ratio.

5 Ita multi codd. ulCLOSVWXY etc. cum ed. \ ; alii vero
ut AFGHIT Z etc. quod si generaiio communicat suhstantiam.

facit communem. Vat. communicatur substantia, fit per ge-
nerationem communis subsiantia.

^ Mendum Vat. ratio pro datio ex mss. coireximus et
paulo infra fide codd. BDFHIPQTY loco quia substituimus
et quoniam, licet alii antiqui codd. ut AEGKSWXZ ee ff
cum ed. 1 solum habeant quoniam , sed minus bene.

' Vat. cum cod. cc cum universale ponitur , sed minus
bene et contra alios codd. , quorum tamen aliqui, retenta par-
ticula quod, legunt ponitur loco ponatur.

120

SENTENTIARUM IJB. I.

rei, se<l a parle expressionis fulei. Tunc eniin vi-
(leretur el ' not;iretur uniUis essentiae in quadani di-
stinrtione. Esset etiain inconveniens, quia (juod po-
nitur pro relalivo in quantnni huiusinodi. non indicat
essciitiam. Si er^'o * css(Mitia jioncrelur pro relativo.
essentia alicpiando noii indic;u'el essenliain , qiiod est
oinni ralioui coulrarium.

DiB. IL

Ilem secundo dubilatur i\e secuiuUji ratione,in
qua ducil ad hoc inconveniens, quod eadeni res
gigneret se ips^un, et jwnitnr, ibi: Itein cumDeus
Pater sit divina e^senlia, si eius esset genitor , es-
set uti^jue genitor eius (fuod ipse est, quia es-
sentia dicit quid commune, sicut et hoc nomen
Deus ; sed si dicatur : homo ^ Petrus generat ho-
iiiinem, et ipse est homo: ergo generat se, argu-
mentnm istud niliil valet. Similiter videtur hic: Pater
generat Deum : ergo etc. , pari ratione nec in pro-
posilo.

Rkspondko: Dicendum, quod coimnuiie dicitur
coramunedi-quod est io mullis; sed hoc potesl esse tripliciter :
aut quod plurihcatur in multis et quantum ad for-
mam ct qiiantum ad supi)ositum , ut hoc nomen
/iumo;elU\[e habet unitatem rationis, quae admittit
distinctionem et quaiitiim ad rem et quantum ad
modum *. Unde bene dicitur hoino esse ab homine,
et : duos esse homiiies. Alio niodo est conimune
qiiod plurificatur quantum ad siippositum , non
quantuin ad formam, ut hoc nomen Deus; et tale
haliet unilalem rei, secundum quod res nominat
naturam cum multiplicatione suppositorum: et ideo
recipit dislinctivum ■', qiiod importat distinctionem ut
modum , non ut rein. Unde conceditur: Deus de
Deo , sed non : Deus est alius a Deo. Est tertio
modo commune secundum noiiien, quod est in mul-
tis, nec tamen plurificatur quantum ad formani,
quia est unum in inultis, nec quantum ad supposita,
quia pro illis non siipponit, ut hoc noinen essentia.
De tali communi veruin esl dicere, quod non recipit

citer.

distinctionem nec quantum ad modum, nec quan-
tum ad rem; tunc enim notaretur idem distingui a
se. Et ita argumenlum Magistri est bonuin : si Pater
genuit essentiam, pater genuit se; et' loquitur de
communi a parte vocis significantis , non a parte
rei , qiiia a parte rei eadem communitas esi in hoc
quod esl Deus et in hoc quod est essentia.

DUB. III.

Item tertio obiicilur contra tertiam rationem :
si Pater genuit divinam essentiam , tunc genitum gi-
gnenti causa est, ut sit et Deus sit, et ponitur ibi:
Et si ita est, non genito gignens etc. Sed haec ratia
nihil videtur valere, quia ratio causae non cadit in
divinis ; « causa enim est cuius esse sequitur aliud ' » ;.
sed in divini.s non est aliud: ergo etc.

Item, non sequitur: Pater genuit sapientiam:
ergo est sapiens sapientia genita: ergo pari ratione
nec praedicta locutio * valet.

Respondeo: Dicendum, quod, sumendo nomen
(:ausae proprie, non cadit in divinis^ cadit tamen
et recipitur ratio principianlis et ratio informantis ,,
et pro his accipitur nomen causae. Quoniam igitur
ratio essendi significatur per hoc nomen essentia:
ideo essentia significat '° quodam modo in ratione cau-
sae respectu entis. Si ergo essentia esset genita ab
ente , significaretur in ratione effectus sive principiati,
et idem esset tunc principium et principiatum re-
spectu eiusdem, quod est impossibile; et in hoc fun-
clatur ratio Magistri,

Ad illud quod obiicitur de sapientia ; dicendum,,
quod tactum est de ipsa in quaestionibus extra lit-
teram *', quia nomen ita abstractum, sicut essentia,
non supponit pro relativo, sapientia bene supponit
pro relalivo; et ita est ibi accidens: Pater est sa-
piens sapientia et genuit sapientiam: ergo est sa-
piens sapientia quam genuit, vel sapientia genita.
In nomine autem essentiae non est accidens, quoniam
idem significat et supponif.

1 Ya\. \ qunft loco et ; ;ili(]iii rodd. ut G U dd connotare-
(ur |)ro notdictur.

* Mcliorcni icclioncm d.imus cx m.ss. cl cd. I poncndo ergo
pro enim.

' V.il. hoc modo pro liomo , scd c;is(ig;i(ur cx mss. ct .scx
primis cdd. l';iiiln infi;i V;i(. (•oiilr.i niiiKos codd. u( .\ C 1" (i M I
S T W etc. illud non loco islud nihil.

* Siipplc: so li.ibcndi. Vidc supni d. i. dub. I. — Paulo pos(
alicpii codd. ut AnDKdllK c(c. ciim Va(. poniinl homo est
(ih hdiuinr. — I)c nnuuiuui in Dco < 1 cn^idiris cfr. infni d. 19.
p. II. (|. 2 ; d. 23. ;i. 1. (|. .3. c( a. 2. ci. 2.

'■> (^od. T l)cnc nddil secuutlum ; nonnulli codd. ul F G H
K cc rr (listiiiclionrm loco flisliuctivum , in (|u;i lcclionc (piod
ciim cod. II siinicndimi cssc( iin» (/HjVf. l';iulo infni mss. ciim
cd. I Deus rs.se nlius pro Drus esl alius ; cod. 0 |)ost a Deo
<-iddi( vrl (luo dii.

8 V;il. pr;ic(cr fldfm mss. ct cd. I quia loco rt.

' In liac commiinilcr rcccpla caus;ic dcflnitionc , qu;ic cx.
Aristol. , II. Pliys. (cx(. 28-38. (c. 3.), II. Mc(apli. tcxl. 6. scq.
(I. brcvior. c. 2.) , V. McUiph. text. 2-4. (IV. c. 2.) colligi po-
test , Vat. hic cl alilii contra codd. ac cd. 1 relativo cuius prac-
fltrft pracposilioncm od.

* Substituinius cx anliquioribus mss. ct cd. 1 lo<mtio pro
solutio.

^ Cfr. d. 29. a. I. q. I. — Paulo anlc cod. K posl causac
addit dr sr.

'" V;i(. contni miillos codd. u( A C F G II K L 0 S T U Y ctc
ct cd. I modo p;issivo sigmtur.

" Ilic q. I. — Pliira de ista proposilionc: sapicns sapien-
lia gcnila , vidc d. 32. ;i. 2. q. 1. ct diib. 1. ac 2. — P;nil()
infra cx cod. W ;idiccimus .sapientia bene supponit pro letativo^
quod certe supplcndum ct in ;iliis mss. forte omissum csl pro-
pler huiiis ct praecedenlis proposilionis communcm dcsincnliiiny
pro rrlativo ; ct mox c\ codem cod. W ;i(ldidimus ibi.

DI8T. V. DUIUA.

rii

Olclio al)
jli» lo.v
im.

«hendi-

klloachim

Diiii. IV.

Ila etiam non csl (licmdum , qaod diviiia as-
■senlia gemiit Filium. Conlni lioc oMicit loachim, lain
contra posilionem (\\va\\\ contra rationem. Contra po-
sitionem , quia si essentia non g(Mierat nec generatur
nec procedit: ergo in divinis est res generans et ge-
nita et procedens, et res nec generans nec genita nec
procedens ; et ita est ihi * (juaternilas , si sunt (jua-
tuoi" res.

itein , irridet ralionem Magistri : si essentia ge-
nerat essentiain , et essentia esl una res : ergo una
res generat se ipsani. Siiniiiter, iiuiuit loachiin , po-
tuisti dicere , Petre : Deus generat Deuin, et * unus
est Deus: ergo eadem res generat se ipsain.

Respondeo: Dicenduin, quod loachiin non recte
arguit, et deficit sua ratio, quia res non accipitur
uniforiniter , quia cuni (Hcitur res priiiio niodo,
ibi accipitur res pro re naturae; sed cum dicitur '
secundo modo, accipitur pro ipsa natura divina.
Praeterea, deficit ab insufTicienti , quia non valet:
si aliquid dicitur de aliquo * , et non dicitur de alio,
quod propter hoc ilhi faciant nuinerum. Unde non
valet: Petrus est individuuni: homo non est indivi-
duum : ergo Petrus et homo sunt duo. Habere enim
proprietatem et non habere non sufTicit ad distin-
gaendum.

Ad inslantiam eius dicendum , quod non recte
instat ; quia essentia est res una quantum ad sup-
positum et significatum; non enim supponit perso-
nas ; sed Deus est res una quantum ad significatum,
sed plures quantum ad suppositum. Et ideo igno-
ranter loachim reprehendit Magistrum, et quia \ cum
esset simplex, non est reveritus Magistrum, ideo iusto
Dei iudicio damnatus fuit Ubellus eius in Latera-
nensi Concilio, et positio Magistri approbata^

DuB. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit Hilarius : Nihil
hahet Filius, nisi quod nascendo accepit. Quaeritur
ergo de hoc verbo accepit, utrum dicat substantiam
vel relationem. Si substantiam : ergo Pater simihler
accepit; si relationem: ergo^ cum essentiam acce-
perit Fihus, essentia est accepta: ergo essentia re-
fertur.

Hkspondeo : Dicendum, qiiod acripere dicit diio,
scilicct hahcrc. et esse ab alio; quanliim ad hahere
resj)icit essentiam; sed (|iiaiiliim ad hoc (piod est
e,sse ab alio, rcspicit pcrsoiiam : midc per vcrbiiin
accipicndi signilicatiir, (|iiod essentia hahetur a per-
sona , quae est ab alio ".

DuB. VI.

Ilem quaeritur de hoc qiiod dicit: Et ideo non
refertur ad aliud, quod in uno suhsistit ex uno ,
quia videtiir falsum; quoniam Filius subsistit a Pa-
tre, tainen refertur ad Spiritum sanctum ".

Hespondeo: Hoc potest inteiligi diipliciter: uno
modo , quod Filius non habet respectum nisi ad
unam personam; et hoc intelligitur in qiiantum Fi-
lius, quia in quantum spirans est, refertur ad alium;
vel quod persona Fiiii non habet respectum nisi ad
unam naturam; et hoc verum est, quia Filius non
habet in se nisi naturam Patris.

DuB. VII.

Item quaeritur de hoc quod dicit : Et naturam
suam, ut ita dicam, sequitur indemutahHis Deus.
In divinis enim non est prius nec posterius, et ita
nec praecedere nec sequi. Si tu dicas, quod est
secundum rationem intelligendi ; hoc nihil est , quia
Deus gignens nec secundum rem, nec secundum
intellectum sequitur aliquid ^^.

Respondeo : Dicendum, quod Hilarius improprie
loquitur, et ideo addit determinationem : ut ita dicam;
et tantum vult dicere sequi, quantum inseparabi-
liter comitari ' ' et consociare et ab illo non recedere,
et hoc patet per sequens.

DuB. VIII.

Item quaeritur de auctoritatibus Augustini, pri-
mo de hoc quod dicit, quod Deus semel genuit
Filium. Videtur enim male dicere semel , quia se-
mel dicit vicissitudinem ; sed in generatione aeterna
nulla cadit vicissitudo: ergo etc.

Respondeo: Dicendum, quod semel potest dicere
nunc temporis, vel nunc aeternitatis. Et si dicat
nunc temporis, cum tempus habeat diversa nunc ,

1 Vat. refragantibus mss. et ed. I , transponit ibi post si
sunt.

* Restituimus ex vetustioribus mss. et ed. 1 particulam et.
3 Substituimus fide nonnullorum codd. V X Y et ed. I di-

citur pro accipitur.

* Vat. minus bene et contra antiquos mss. ac ed. 1 altero
pro aliquo.

5 Vat. praeter fidem mss. et ed. 1 hic omittit qitia, et paulo
infra pro ideo ponit et sic.

6 Vide supra a. 1. q. 1. Schoiion.

' Supplevimus ex mss. et ed. 1 ergo , quod Vat. minus
bene omittit.

S. Bonav. — Tom. I. m-

8 De eisdem Hilarii verbis cfr. Alex. Hal., S. p. I. q. 42.
m. 3. a. 1. ad 8.

^ Fide mss. addidimus sanctum.

i'' Vat. contra plurimos codd. et cd. I aliud , et paulo
infra contra eosdem omitlit dicendum.

" Vat. communicare et consonare ; piurimi Codd. commw-
nicari et consonare. Haec autem verba in codd. ob abbrevia-
tam scripturam saepe vei sunt dubiae lectionis vel cum vcrbis
in textum nostrum receptis confunduntur. Verbum comitari rc-
cepimus ex ed. 1 et consociare ex cod. Z. Mox Vat. absque
auctoritate mss. et sex primarum edd. et per hoc patet sequens,
sed mlnus bene.

t^J-i

SKNTKNTIMUM Llli. I.

iKital interf isionom : si .intom uunc apternitatis , ct '
illu(t /jj/m' sem|>er est et inv;iiialiile et ninnn. semcl
(licit onminKMlani invariabilitaleni . peileitionein et
nnitateiii.

Drn. 1\.

Item qnaeritnr de lioc (|iiO(l dicit : Filii curi-
tatiji suac, iitrinn caritas accipiatnr ilii c.s.scntiulitcr ,
ant notiunalitcr. Si c.HscntialUcr : ergo Christns Filius
esl essenliae, (iinxl non concedilnr. Si tu dicas,
qnod est iinpropria locutio, et est sensns: Filii
cs.sfntiac , id esl. qui est essentia: tnnc nnllus vi-
(letnr sensus. et pro nihilo additnm" hoc quod
est caritatis. Kt rursu.s .Xnjrustinus exponil, Fi-
h'i caritatis, id est Filii dilecti; sed Pater diligit
1-iliinii Spiritii sancto: ergo etc. Si propter hoc di-
ca-s, qnod tenetur notionaiiter ; lunc ergo Filius Dei
est Filius Spirilus sancti, quod ab.surdum est onmino.

Respondeo: Ad ' hoc dicnnt aliqui, quod ille
genitivus nec proprie essentialiler nec proprie no
tionaliter, sed medio modo tenetur , id est appro-
priafc. Licet eniin caritas sit omnibus cominunis et
proprium Spiritus sancti. uno tamen modo appro-
priate convenit Patri , quia caritas est ainor gratui-
tus ; et sic dicit Richardus , quia amor graluilus
est, qui tantum dat et nihil accipit^ et hoc est in
persona Patris, ideo appropriatur Patri. Alio niodo
dici potest , quod caritas ibi tenetur es.sentialiter ,
sicut dicit Augustinns, quod ^ nihil aliud est dicere
Filii caritatis quam Filii substantiae; sed genitivus
non constrnitnr in ratione principii, sed ex vi de-
claralionis essenliae", et est sensus: Filii caritatis,
id est Filii cari; et Filii substantiae vel naturae,
hoc est Fihi consubstanlialis et naturalis.

Dlb. X.

Item quaeiilur de hoc quod dicil, quod Filius
esl dc substantia Patris homoousion , quia — cum

filins naturalis partein substantiae trahat a patre. par-
teiii a iiiatre in his inlerioribus, et iii Deo totam
snbslantiain trahat a Patre — videtnr qnod Pater
non lantnin deberel dici pater , sed eliam nialer.et
multo Ibrtiiis mater. (juia mater plns dal qiiam pater.
Jlem, Filins Dei vocat se .vap/m^/awj et sapientiam.
quae coneipitur et parturitur. Proverbiorum ocl^ivo'.
Ergo ciiin hoc propriuin sit inatris. videtur quod
Pater proprius del)eret dici mater quain pater.

Respondeo: Dicendum, quod nomen matris non
transfertur ad divina. Ft unam rationem assignat
Anselmus in Monologio *: quia principium maternum
praeexigit aliud princi])inm i^rins. Kt ratio huius
est, quia mater esl principinin passivum, et omne
tale movetur ab alio : ergo ante ipsnin est princi-
piuin aliud. Qnoniam igitur principium generationis
Filii est primuin et est pure actuale, ideo nnllo modo
transfertnr maternum principium; transfertur tamen
aclus maternus, ut concipere et parturire , pro eo
quod ibi agit unum principium quod® hic duo.

DuB. XI.

Item quaeritur de hoc quod dicit , quod Filiius
et Spiritus sanctus non est de nihilo. Videtur enim
falsum , quia illud quod de nulla praeiacente mate-
ria est , de nihilo esl ; sed Filins et Spiritus sanctus
sunt huinsmodi : ergo etc. Situdicas, qnod Filius
et Spiritus sanctus sunt de aliquo, ut de Patre; quae-
ritur tunc , utrum Patec sit ex nihilo ; et videtur
quod sic, quia 7ion aliquid et nihil convertuntur ;
sed Pater non est ex '° aliquo : ergo est ex nihilo.
Item, quia Pater non habet principium elTectivum,
ideo dicitur esse a nullo:-ergo^^ cum non habeat
materiam, debet dici de nihilo. Si conceditur de
Patre ; contra: omne quod habet esse de nihilo,est

•■

creatum

ergo etc.

Respondeo: Dicendum, quod cuin dicitur ali- e*
qui<l esse de nihilo, secundum Anselmum in Mono-ier
logio^^ tripliciler potest intelligi. Uno modo , ul

' Viil. diirius aim, cui icclioiii obsUiiil onincs codd. ct
cd. ! ;tc forma indicalivi iii vcibo est. P;iulo infra ;iucloritiite
pluiimorum codd. ct cd. 1 \crbo invoriabilc praofixum est
c.xpunximus, cl fidc anticiuiorum mss. ac cd. I substituimus in-
vnridhilitutrm pro invarietatvm ; lcclio mss. ccrtc priicfcrenda.

' Val. adiunRit est , scd conlra anti(|uiorcs codd. ct cdd.
I , 2 , .1. Codd. R X ndditur. Paulo infra post id est Val. ,
conliiidiccnlilius vcliislioribus codd., omittit Filii. Vcrba Autrii.st.,
XV. dc Trin. c. 19. n. .37. sunl: i'ilii caritatis suae , niliil aliud
inlci!i^'itur , ({uam Filii sui dilccU.

■' V;il. conlra ;inti(juiorcs codd. ct cd. I quod propter
pro Ad.

* lUi antifjui codd. cum cd. I , dum V;il. cum rcccnliorc
cod. cc post cnritas omittit est ac dcin et .sic dicil Riclmrdus
qiiia amnr (jratuitus ; dcmiim pro nitiil ponil non. — Tcxtum
Richardi vidc siipra d. 2. (|. ^.

5 Vat. cuni cod. cc quia pro quod , scd obsUuit ;iiili(piio-
rcs mss. cl ed. 1.

* Dc signincalionc genitivi vidc supra d. .1. p. II. dub. 3.
— Mox Vat. ciim cod. cc posl .sensus addil et ;ic posl vrl adiicit
cliam , quac particulac absunt a vcluslioribus mss. ct cd. I .

' Vers. 24. 25. — P;uilo antc Viit. contra mss. et cd. I
sapientia cst , quae pro sapientiam , quae.

8 Cap. 42: Quia prima ct principalis causa prolis scmpcr
csl in p;itrc. Nam si ni;itcrnnm causam (|uolibet modo sempcr
patcrna pr;ic(X'dit: nimis csl incongruuni , iil illi ])arcnli adap-
tctur nomcn malris , cui ad gigncnd;im prolcm nulla iilia causa
aut sociatur ;iut praeccdil. — De proxime sequcnli ratione vide
.Vristol., I. dc (lcncrat. animal. c. 19. 20. ct ibid. II. c. 4. —
.Noniiulli codd. post principium omiltuiit priua, ct Vat. cum
nonnullis mss. omillit et, quod (idc mullorum mss. ct cd. I
voci ratio iiriicflximus.

" Viil. cum cod. cc et loco quod . scd minus bcnc ct con-
tra iiiitiquior(!S codd. Sub ibi intclligc: in gcncrationc Filii.

'0 Aliqui codd. ut aa bb dd II' cum cd. I hic ct immc-
diatc post de loco ex.

" Viit. cum cod. cc simili modo pro ergo, quod tamcn
:ilii codd. cum cd. 1 cxliibcnt.

'* Ex mss. et ed. I substituimus crealum loco creatura.
Mox Vat. ;ibs(pic ;iuctorilate mss. ct cd. 1 iidiiingit lale argu-
mcniimi Item quod esl ex nilnto , esl vertibile in nilnlum
cryo ctc. '^ Cap, g.

DISriNCTK) VI.

hi:j

Tiiliil an-ipiatiir simplicitor privativo. vel nofjativo, ,
ut cum (licitur do laccute : iste hxpiitur dc uihilo ;
alio modo posilivc, ut si ita dicatur vd ' iiilclli-
gatur ali(iui(l lit^ri ex nihilo , sicut cull(Mlus (U\ fen-o;
tcrtio inodo |)artim positivo, partim privativ(? , ut
si (licatur ali(|ui(l licri cx ' iiihilo, (piia |)()st nihil
est ali(jui(l , sicut (licitur: de paup(M(! lit dives.
Hatio auteni luiiiis iiiiiltiplicitatis est haec. Nani

Ratio. pi'iino distin^Mienduin est, (piod ' ne<>atio eius (luod
est ni/iil, potest sistero intra, vel lerri ad hoc ver-
bum ficri. Si leratur ad verhiim , tnnc /ieri dc. niliilo
hoc est^ non ficri de aliquo, siciit lotpii de nihilo,
id est (le nulla re. Si autein non lera-tu!- ad ver-
buin , tnnc allirmatur fieri; (U tunc duphix (^st ,
quia de potest intelligi maferialiter ; el tunc signi-
ficatur, quod nihil sit materia alicuius, et habetur
secundus sensus. Item, potest teneri ordinaliter , et
tunc est^ tertius sensus, sicut creatiira dicitur fieri
de nihilo.

Dicendum ergo, quod secundum priinum sensmn

soiutio. Deus potest dici de iiihilo esse, sive Pater sive di-
vina essentia; lamen hic niodus non est usitatus.

Quantnm ad secundum modiini, omiiino iiihillit ex
iiihilo, (piia iiiliil niilliiis ost materia ''. Oiianliim
ad lerlium iiKidiim, ."^cciiiidum (piciii lotpiiliir .\ugii-
slimis^ (piod sola crcatiiia lil dc niliilo sivi; e.st de
nihilo, (piia ilc iiolat ilii ordiiKMii, iM iiabiiat osse
posl noii esse, hoc (piod ost r/^? liiliilo piivat mate-
riain pra(!iaceiitem. Qiiamvis ergo Palcr cl riliiis et
Spiritns sanctus non habeant materiam i^iaeiacciilcm,
quia taineii non hab(!nt esso post iion os.se. idco non
(licuntur esse ex nihilo: (!t ideo non valot priiiiiim
argiiineiitum, (piia proc(^(lit ab iiisiinicicnli.

S(!ciindmn vero ot lerliiim argiiinoiitiim, de I^a-
tre ractiim, jirocodit, secundiim ipiod iK-gatio oiiis
quod ost iiihil, lortiir extra ad verbiim el facit ora-
tionom negativam — aliter (^nim non ao^piipollot
non es.se ^ de aliiiuo et e.sse de nihilo — et seciin-
dum hunc sensum, sicut (M)nceditur, (piod Pater a
nullo sit , ita de nihilo. Tainen, sicut diclum ost,
sensus isto non est usitatus ; (•ommnniter oniin
utimur liac locutione, secunduin quod negatio de
nihilo sistit intra , et hoc quod est de accipitur ibi
ordinaliter "^,

DISTINCTIO VI.

Cap. Unicum.

Vtrum Pater voluntale genuerit Filium, an necessitate ;
et an volens vel nolens sit Deus.

Praelerea quaeri solel, utrum Pater genueril Filium
voluntale, aii necessitate. De hoc Orosius ad Augusti-
num ' ila ait: « Voluntate genuit Pater Filiuni, vel ne-
cessitate? Nec volunlate, nec neeessitate, quia necessi-
tas in Deo non est, praeire voluntas sapientiam non
potest». « Quocirca, ut Augustinus ait in decimoquinto
libro de Trinitate ^ ridenda est dialectica Eunomii ,
a quo Eunomiani haeretici orti sunt , qui cum non po-
luisset intelligere nec credere voluisset, unigenitum Dei
Verbum Filiuni Dei esse nalura, id est de substantia
Patris genituni, non naturae vel substantiae dixit esse
Filiuin, sed Filium voluntatis Dei, volens asserere acce-

dentem Deo voluntatem, qua gigneret Filium, sicut
nos aliquid aliquando volumus, quod anlea non vole-
bamus; propler quod mutabilis intelligitur nostra na-
tura, quod absit, ut in Deo esse credamus ». Dicainus
ergo, Verbuni Dei esse Filium Dei natura, non volun-
tate, ut docet Augustinus in libro decimoquinlo dc
Trinitate ^ ubi quendam catholicum haeretico respon-
dentem commendat dicens : « Acule sane quidam respon-
dit baeretico versutissime interroganti , utruni Deus
Filiuin volens, an nolens genuerit, ut si diceret nolens,
absurdissima Dei miseria sequeretur; si aulem volens,
continuo quod intendebat concluderet, scilicet non na-
turae esse Filium , sed voluntatis. At ille vigilantissime
vicissim quaesivit ab eo , utrum Deus Pater volens, an
nolens sit Deus, ut si responderet nolens, sequeretur
grandis absurditas et miseria, quam de Deo credere
magna est insania; si autein diceret volens, respondere-

1 Vat. cum cod. oc akit, sed obstant antiquiores codd.
cum ed. I.

2 Nonnulli codd. ut aa bb cum ed. I de.

' Ex antiquis mss. et ed. I substituinius quod loco quia.
Paulo infra Vat. cum cod. cc vel extra ad verbum ferri pro vel
ferri ad hoc verbiim fieri, sed contra ed. I et ceteros codd. ,
qui in eo tantum dissident inter se , quod pro ferii alii ut
CLSUV aa bb ponunt foras , aiii vero ut A W exlra , cod.
0 foras ferri, alii tandem ut G III R R T X Z dd ee Pf cum
ed. 1 cxhibent textuni nostrum.

* Plurimi codd. cum ed. 1 hoc est loco est, quod habet Vat.

s Vat., repugnantibus mss. et ed. 1 , habetur pro est. Mox
piurimi codd. cum ed. I sicut pro ct sic in Vat. posito.

® In Vat. et cod. cc desiderantur haec verba quia nihil
millius est materia , quae tamen in aliis mss. et ed. I lia-
bentur.

■ Libr. n. contra Maximin. c. U. n. 2. et H. de .\ctis cum
Feiice Manichaeo, c. 18. et de .Natura boni advers. .Manich. c. 26.

^ Vat. , obnitentibus mss. et ed. I , transponit esse ante
non , et paulo post contra antiquiores codd. ct ed. I post et
omittit esse. Mox post ita daritatis gratia addit sola Vat. quod sit.

^ Supplevimus ex mss. et ed. ! ibi. — Plura de hac re
vide supra a. 1. q. 2. — Eandem doctrinam habet Alex. Hal.,
S. p. I. q. 42. m. 4. a. 1. — S. Thom., hic q. 2. a. 2; et S.
I. q. 41. a. 3. — B. Albert. , hic a. 10. — Petr. de Tar., hic
q. .3. a. 2. — Dionys. Carth. , hic q. 2. in fine.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

i Quaest. 65 Dialog. q. 7 , in quo textu Vat. post primum
necessitate addit sed , et in fine ponit potuit loco potest, at
contra omnes codd. et edd. I , 6 et originale .\ugustini.

^ Cap. 20. n. 38 , sed nonnuliis additis ; in hoc textu cod.
D antecedentem ; ed. operum Augustini accidentem pro acce-
dentem.

3 Ibidem. — Paulo onte sola Vat. post non vnluntate ad-
iungit neque necessitate.

1-i'.

SENTENTIARUM LIB. I.

lur oi: erpo d ipse ' voluiitale sua Deus est, non natura.
Ouid crgo restalKil, nisi ul obmuloscerot , sua inlorro-
galioiio (iltlii:aliiiii insoluhili vinoiilo so vidons »'.' Ex
praodiolis d(»oolur. non esso oonoodonduin, quod Dcus
volunlale vel uecessiUile, vel volens vel nolens sil Deus;
ileiu, (juod volunlalo vol noccssilalo, vel volens vel no-
lens frcnuorit Filiuni.

Sod oonlra lioo opponitur sic: voliintas Dei est na-

obiaetio jnr;, sive ossontia Doi, (piia non esl aliud Doo esse,
aliud velle; ol ideo. sicut una est essentia Irium per-
sonarum , ita ot uiia voluntas. Si ergo Deus nalura
Deus esl, et voluntate Deus esl; et si Verbum Dei
natura Filius Dei est , et voluntalo Filiiis Dei est. Hoc

Refciiitur. autoiii facilo esl rofellero. Nain ol praosoionlia Dei
sivo soiontia, (jua scil vel praesoit bona et mala, divina
natura sive essenliaesl; et praedcstinatio sive voluntas
eius eadem divina esscnlia est, nec est aliud Dco scire
vel * vcllo (juain esse. Et cum sit unum cl idem scientia
Dei vol voluntas, iion tamon dicitur de voluntalo, quid-
quid dioitur dc scicntia, el o converso. Ncc omnia illa
sua voluntate Deus vult, quae sua scientia scil, cum
scientia sua noverit tam bona quam mala, voluntale
autem non velit nisi bona. Scientia quippe Dei et prae-
scientia de bonis est ct malis, voluntas vero et praede-
slinatio dc bonis esl tantum; et tamen unum el idcm est
iu Deo scionlia ct voluntas, cl i^raescienlia el praede-
stinalio. Ila cum unum sil natura Dei et voluntas, di-
citur lamcn Pater genuisse Filium nalura, non volunlale,
el esse Deus nalura, non voluntale.

Praedicta tamen verba, quibus prudenter dictum
est, ([uod Deus Palcr nec volens nec nolcns est Deus,

vidcnlur acci-;"/r£'?

nec volens nec nolens genuit Filium, sive voliintalo
sive ' neccssitato, o\ t<ili sensu mihi
pieiida , iit volunlalom praocodontom vol accodontom
intolligamus, ({ualilor Kunomius inlolligobal. Non onim
ipse esl Deus* voluntalo pracccdenli vel eflicicnti, vel
voleiis, priusquam Dcus; ncc volunlate praecedenli vel
acccdcnti goiiuit Filium, ncc prius volens quam genc-
rans goiiuil Filium,* ncc prius gcnorans quam volens
gciiuit Filiiim. Volens tamen geiiuil, siciil polons gonuit
et bonus genuit et sapiens gonuit el huiusmodi. Si enim
Pater sapicns cl bonus dicilur gcnuisse Filium , cur non
et volens? cum ita sit Deo idem esse volentem, quod
esl esse Deum; sicut idem est esse sapientcm, quod est
csse Deuin. Dicamus crgo, quia Palcr sicut sa|)icns, ila
volens genuit Filiuin , sed non voluntale praecedenli vel
accedenli. Quem sensum aperit Hieronymus et confir-
inat , ita dicens super Epistolam ad Ej)hesios * : « De
Filio Dei , id csl Domino Nostro lesu Christo scriptum
esl, quia cum Vi\lvc semper fuit^ et miiKjuam cum, ut
esset, volunlas jtalcrna jmiecessit; et illc quidcm na-
tura Filius est ».

Notula. Hilarius in libro de Synodis^: « Eos qui Nomu;
dicunl, de non exstantibus esse Filium Dei, similiter
qui dicunt, quod neque consilio ncquc voluntale Pater
genuit Filium, anathematizal sancta Ecclesia. Item si
quis nolenle Patre dicat natum Filium, anathema sit.
Non enim, nolonte Patre, coactus Pater vel naturali
necessitate ductus, cum nollet, genuit Filium, sed mox
ut voluit, sinc tempore et impassibilitcr ex se Unige-
nitum demonstravit. ,

COMMENTAEIUS IN DISTINCTIONEM YI.

De comparatione actus generandi ad potenliam.
Praeterea quaeri solet , utrum Paler gcnuerit Filium voluntate etc.

DIVISIO TEXTUS.

in parte ista jionil Magisler (iiihitationes emer-
gentes ex coinparalione actiis generandi ad potentiam.
Et qiioniam contingit coinparare ' aclum generandi
ad polenliam, et potentiam generandi ad sui)i)ositum,
et ex utraque comparatione incidit dubitalio circa es-
sentiae unitatem : ideo ;;nmo ponit (lubitationem ex
comparatione actus gencrandi ad iwtenliam ; secundo
I)onit duhitationem ex comparatione potenliae gene-

randi ad personam, infra distinclione septinia: Hic
solet quaeri a quibusdam , utrum Patcr etc.

Ilem , prima pars, quae conlinet praesentem
distinctionem, habet quatuor parliculas. In prima
Magisler ^ proj^onit quaestioneni, utrum potentia vel
virtus generandi sit producens necessitate, vel volun-
tate, et determinat veritatem huius quaestionis. Se-
cundo ad istam quaestionem respondet ad hominem

' Codd. ABCD omilUint et ipse , qiiod l.inicn in (•(]. opc-
rum Aii^uslini li;ii)(>lur. Piinl(» infni Val. contra omncs codd.
ct edd. 1 , 8 ft orij^inalr' indiasolubili |)ro insolubili.

* In Vat. , obnitcnlibus codd. ct cdd. 1,8, e(.

3 Codd. ABC ct cdd. I , 8 rel. Mox cdd. 2, 3, .'>, 9, 10
omitlunt 7nihi. Dcin post /// in cod. A additur nec , in cod. B
non , scnsu non mulalo.

* Vat. conlrn codd. BCDi; ct cdd. I, 8, transpositis
vcrl)is , minus bonc ipse Deus rsl.

•' Kdd. I , 8 onnllunt firnuit Filium. Paulo infra post bo-
71US (jrnuil Vat. conlra codd. cl cdd. t , 8 addii Filiuni.

^ Snpcr cap. 1 , 5. — Omnos codd. ct cdd. Avgus:i7ius
pro IIiero7iymus. — In cuius textu Vat. sola ciim originali )iost
id est addit de ct dcin posl Christo adiunjrit in nlio loco , scil.
Kcdi. 1,1.

' Num. 39. I. cl n. 58. XXV. — In cod. A respectu liuius
nolulaeadditur <>/ quia Magister ii07iprobaver<it, Pntre^n genuisse
Filium volunlale , ideo haec nota posita est. Ilacc nolula in Val.
et aliis edd. ad niartrincni, in edd. .'), 6 in lcxlu ))osita cst.
NOTAE AD COMMENTARIUM.

^ Vat. cuin ;ili(]uil)us mss. coinparari.

' Kx mss. el cd. I sui)plcvimus Magister.

DIST. VI. AHT. [JNICIIS QUAKST. I.

Ii25

contni arf^nondo ', il»i: Dimmus ei'go , Verhum Doi
esse Fiiium Dei. 'rrrtio voro opponil rontra prae-
dirlain soliitioniMn ct rcspondot , il)i: Sed conlra hnc
opponitur sic : Votuntas Dci olr. Quarto et nltinio

n'(Iil ad ('xpl:iiiationf'iii priinat^ sointionis, ihi : Prae-
dicta tarncn verha , (/iiil)us prudrutcr ilictuui enty
iil)i »^xf)ianat soliitioiiciii pra('li;itiit;nii.

T H A C T A T 1 0 Q II A K S T 1 0 N U M.

AUTICULUS UNICUS.

De generatiane Filii secundum suas condititynes.

Ad evidentiain liniiis partis Iria principaliter
ijuaeruntiir.

Primo qnaeritur, ulruni generatio Fiiii sit se-
cunduin coiiditionem necessilatis.

Secundo, utruin sit secunduin rationcin vo-
lunt:itis.

Tertio , ulruin secunduin condilionein exeni-
plaritatis.

QU.ESTIO I.

Utrum generatio Filii sit secundum rationem necessitatis.

Circa prinuiin, quod generalio sit secundum
'i conditionem necessitatis , sic ostenditnr.

1. Fecundior et actnalior est natura in Patre ad
iidamei.u-».producendum Filium , quam sit in luce ad produ-

cendum radiuiu ; sed lucem necesse est radium pro-
ducere , ita qiiod produclio in ipsa est secundum
conditionem necessitatis : ergo multo fortius in Patre
respectu Filii.

2. Item , omne quod emanat ab alio ^ , emanat
secundum conditionem necessitatis , aut contingen-
tiae: ergo et Filius emanat altero istorum duorum
modorum ; sed non secundum conditionem contin-
gentiae, quia tunc contingens esset Filium genera-
ri : ergo etc.

3. Item, ab omnipotente detrahere maximum
posse est impossibile; sed Deus Pater est omnipo-
tens, cuius maximum posse est generare Filium:
ergo detrahere ei posse generare Filium est
impossibile. Sed in aeternis potentia est coniuncta
actui ^ : ergo pari ratione impossibile est auferre
actum generationis : ergo impossibile est non gene-
rare; sed impossibile non esse et necesse esse con-
vertuntur: ergo necesse est generare.

CoNTRA : 1. Augustinus ad Orosium, et Magisler
« Nec voluntate nec necessitate
quia necessitas in Deo non

J opposi- dicit in littera *

tUm. • r> TTi-

genuit Pater Fihum

est » : ergo etc.

2. Item, Hilarius in libro de Synodis

Non

naturali necessitate ductus Pater genuit Filium » :
ergo non fuit ibi necessitas naturalis nec necessitas
alia , ut videtur ; ergo etc.

3. Item, nobilius producens est illud quod do-
minatur suae actioni , quam qnod subiacet ; sed agens
secundum ratic^nem necessitatis subiacet actioni ,
quia velit nolit oportet ipsum facere : ergo si ® Pater,
qui est nobilissimum agens, nobilissimo modo pro-
ducit Filium, non igitur secundum conditionem ne-
cessitatis.

4. Item , hoc idem potest ostendi sic : quod
gratis datur, non de necessitate datur; sed Richar-
dus ^ dicit, quod in Patre est amor gratuitus, quia
dat esse Filio et Spiritui sancto : si ergo gralis dat,
non necessario.

CONCLUSIO.

Generatio in divinis necessaria est necessilate im-
mutabilitatis , non tamen alia specie neces-
sitatis.

Respondeo : Ad praedictorum intelligentiam est Tripie.^ ne-

C6ssit<is

notandum , quod multiplex est necessitas. Quaedam
enim est necessitas proveniens ex principio discon-
veniente , quaedam ex principio deficiente, quaedam
ex principio conveniente et sufjiciente.

IUa ^ quae provenit ex principio disconveniente ,

1 Vat. respondet ad tiaercticum hominem arguendo, sed
obstant mss. et ed. I.

2 Nonnulli codd. ut KWXY ee aliquo pro alio.

3 Aristot. , 111. Phys. text. 32. (c. 4.): Posse enim ab ipso
esse nihii differt in perpetuis. — Paulo infra post auferre cod.
0 addit ei. — De conversione harum propositionum modaiium
impossibile non esse et necesse esse cfr. .\ristot. , II. Periherm.
c. 3. (c. 13.) et de reiatione inter omnipotentiam et potentiam
generandi vide infra d. 7. q. 4.

^ In principio huius distinctionis.

s Num. 58. XXV : Non enim nolente Patre, coactus Pater
vel naturali necessitate ductus, cum noliet, genuit Filium.

6 Vat. , refragantibus antiquioribus mss. et ed. 1 , simpli-
citer pro si. Paulo ante post actioni cod. 0 adiungit suae.

' Libr. V. de Trin. c. 17-19, in quorum primo capite
ait : Graluitum autem amorem sc habere ostendit, qui pro-
cpdentibus de se plenitudinis suae abundantiam tam largiter,
quam libenter et gratis impendit. — Et in ultimo capite dicta
recoliigens ait: Constat namque, quia in uno ex tribus (divinis
personis) est amor summus et solum gratuitus; in altero vero
sic sunmius etc. — Vat. mox quo pro quia, sed contra mss.
et ed. 1 et in fine argumenti post non repetit dat.

8 In Vat. et cod. cc additur autem.

I'i6

SENTENTIARLM LIB. L

sobdiTiMoresl (liijdex : aiit enim est ex ipso movenle conlra
nalurain , el liaec est necessitas vhlentiac; aut
conlra voluntatem , el ista necessilas est coactio-
nis' ; et do istis tiuobus inodis quaerit liaereticus, qui
sunt valde usitati.

llLa siiniliter, (juae est ex principio (lcficienie,

sabdiTiiioJ. est duplex : aut enim est respectu eius , quo res est
nata compleri; et iiaec est necessitas m(%(?nf ia<? , ut
cibi et potiis; de hac dicitur primae loannis tertio ' :
Qui viderit fralrem suum iiecessitalem patien-
tem etc. ; aut respectu eius , quod iiicurrit ex ipso
defectu ; et haec est necessitas incvitahHHatis , (pialis
est in morte et in primis motibus; hmc necessi-
tatem incurrit homo ex carentia originalis iustitiae,
Psalmus *: l)c nccessitatibus meis erue me.

Tertia simililer,quae est ex \)v\nc\ii\o sufficiente

sabdivisio3.et conveniente, est duplex : aut eniin est ex principio
suflicienle ih disponcndo , et haec est necessitas
materiae dispositae, quae potest dici necessitas exi-
gentiae; aut in complendo, et haec est necessitas
immulabililatis *.

VA haec ultima ^ necessitas cadit in Deo, et

coDciasio. principaliter in Deo, quia ipse solus est qui sibi

omnino sufTicit et qui secum omnino convenit. Haec

autem necessitas non repugnat libertati voluntatis,

sed solum vertibilitati , qualis non est in Deo.

l. Ad illud quod obiicitur de littera, dicen-

! dum , quod illud intelligitur de necessitate coactionis. ^'«'w

. positoniB

quae nullo modo cadit in Deo ", et de hac quaere-
I bat haereticus.
j 2. Similiter et Hilarius intelligit de hac eadem,

unde et subdit " in liltera: non nalurali neccssitate,

cum nollet ; tunc enim ibi esset coactio, dum re-

pugnaret voluntas.

3. .\d illud quod obiicitur, (piod agens per
necessilateni subiacet suae actioni ; dicendum , quod
falsum est, nisi sit necessitas repugnans volunUiti.

i Cum enim est necessitas repugnans , necesse est |
voluntatem subiici , quia non potest praevalere. Sed
quaiido est necessitas summe consonans , non potens
discordare a voluntate, tunc nullam inducit subie-
ctionem , sicut patet. Deus enim ® necessario est
beatus et necessario vult esse beatus ; et sicut ne-
cessarium est, ipsum esse bealum, ita etvelle; sic
intelligenduni est in generatione Fihi.

4. Ad iilud quod uUimo ' obiicitur de amore
gratuito , dicendum , quod duo sunt in gratuito
amore : unum est , quod dat ex mera liberalitate ,
ita quod nulla est exigentia sive debitum meriti
vel naturae ; aliud , quod '° dat sine retributione ,
et quanlum ad hoc secundum dicitur amor gratui-
tus in Palre, non quantum ad primuni. Naturahs
enim fecunditas Patris necessario est ratio commu-
nicandi naluram alii.

SCHOLION.

I. Quoiid ipsiim gcn(M'aIioncm in ilivinis cfr. infra d. 9. pcr |
totam. — Easdcm dislinctiones necessitatis , paulo alio modo
explic^tas, S. Doctor habet in quadam quaestione disputata hucus-
(|ue anccdota : ntrum divinum esse sit summe nccessarium , cx
(lua hacc inscfimus. « Triplcx cst ncccssitas : (luacdam omnino
extrinseca , quacdiuii partim extrinseca , partim intrinseca ,
ct (piacdam omnino intrinseca. Nccessitas omnino extrinsccii
cst ilia quae ortuni hidjct a prinoipio, (juod cst cxtra , nihii
coojtcrantc j^asso ; cl haec duplicitcr liabct csse , vel rcspectu
opcrum naluralium, vel respcctu operum voluntariorum ; ct sic
duplex esl neccssitas, scilicet violentiae cl coaciionis. Necessi-
tas vcro partim intra , parlim cxtra cst , (piac iiiiquo modo cst
a principio inlrinscco rcspicicnlc iilitpiid cxtra vcl per modum
principii mo\entis, vel pcr modum tcrmini quicscentis ; el sio
csl necessilas dupliciter dicta, scilicet inevitabiHtatis ct indi-
(jentiae. Quacdam vcro cst nocessit;is omnino inlrinscca , quac
incst rci cx projiria naturii ; ct hacc cst neccssitas immutabili-
tntis ct indcpcndcnliae, ct tiilis ncce.ssitas sccundum quid re-

peritur in crcatura, simpiicitcr autem non potest repcriri nis
in creatrice essentia. Ipsa cnim sola cst , quae non admittit ali-
quam depcndcntiam ; cctcra vero, cum sint creata, necessario
dcpendcnt ab ipsa. Hacc iiutcm ncccssitas necessario ponilur in
csse divino , quia cst in se ipso et a se ipso » etc.

Ullima illa species necessitatis , quam S. Doctor in corp.
vocat necessitatcm immntabilitatis , intclligcnda est in sensu
absoluto, ita ut cius opposituni simplicitcr sit impossibilo. Hoc
idco noliindum fuit, quia aliqui doctorcs ncccssitatom immuta-
bilitalis alitcr accipiunt, ncmpc pro ea qua aliquid ita h;ibot
essc , ut oppositum etiam possit esse , sed non simul cum suo
opjiosilo (cfr. Brulifcr ad hunc locuin). — De variis divisioni-
bus ncccssiliilis cfr. S. Bonav., II. Scnt. d. 7. p. I. a. 2. q. 2.
ad 3; et ibid. d. 23. p. II. q. 2. in corp. ; 111. Sent. d. t2. a.
2. q. I. ad 5.

H. Quoad oonclusioncm ipsain cfr. .Mox. Hal. , S. p. I. q.
i2. m. .'i. a. 1. — Scot. , hic q. I , ct Ucport. , hic q. 3. —
S. Thom., hic q. t. a. 1 ; S. I. q. 41. a. 2. — B. Albert., hic

' Dc duplici hac necossit<itc cfr. .\ristot. . 111. F.thic. c. I . ci
I. .Magnor. Moral. c. 11-10. (c. 12-17.). — Paulo anto ox votu-
slioribus m.ss. ot (,'d. I sup|)!c\imus ustn. — Dc liiiorclico, (picni

5. Doctor hoc loco introducit, vide hic lit. Magistri.

* ViTs. 17, in (|iio lcxtu VulgiiUi pro patifntem legii
hnbere.

3 24, 17.

* Cfr. .\ri3tot., I. Phys. lcxt. Rl. fc 9.), ubi agit dc ma-
tcrlac naturali appclilii rcspcclu forniiic ; ct V. McUqih. texl.

6. (iV. c. .'i.l, ubi practcr iicccssitatcm immiitiibilitiilis alias
pro|)onit ncco.ssitiitis spccies, qiiac in prac(,('dcnlibus tactiic
sunU

■'* Viil. ciim cod. cv , obiiilcntibus iiiili(|iii<iiibus mss. tl
cd. I, Et hoc nllimo modo, ol paiilo iiifiii ]kM est qui niiniis

I apte rcpctit principaliter. In fino corp. cod. T cuni jihnibus
aliis post qualis omitlit mm, quao Icctio oxplicatur loctionc
cod. R quure est in Deo.

* Val. contra mss. ot ed. I Deum.

' SubslitMinuis cx mss. ct cd. I et subdit loco subiungit.
— Textuin llihirii siipra in argum. 2. iid opp. inlcgrc oxhi-
buimus.

8 Fidc mss. et cd. I adiccimus enim.

" Viit. ciim cod. cc hic omittit «7/r/no, ct paulo infra post
dnt oniitlit e.T , scd obslant codd. anli^iiiioros (uiiii cd. I.

'<' Kx pluriniis mss. cl od. 1 subsliliiinius quod loco quia.
Circa flnem soliitionis Vat. practer (Idcm iinliquiorum mss. et
ed. I omitlit naturalis cl in (Inc alii. Kdd. 2, 3, 4, JJ, 6 cunv
cod. cc nolurae pro naturalis, omiitunl ciiiim in flno alii.

DIST. VI. \\\\\ IINICIIS QIAKST. II.

147

.1. I ; S. p. 1. tr. 7. (]. 30. m. .1. ;i. 2. — l'o(r. a Tar. , liic (i.
I. a. I. — lUcliard. a .Mcd. , liic (|. I. — .i:^,M(l. H., Iiic I.
priiic. (|. 1. cl 2. — llciir. Gaiiil., dc liac cl scii. q S. a. fJi. q. 3.

QU.KSTK) II.
Utrnm gcvcratio in divinis .sit secundnm rntioncm rolnntalis.

Seciindo qiuuTitur, ulnim (jiencratio Filii sil
secuiuluiu rationeni volnntatis. \Ll quod iioii, ostcu-
ditur ' priino per auctoritates , secundo por rationcs.

Priino ostenditnr por anctoritatcm llilarii , qui
Fdameiiki.dicit iu lihro do Syuodis ° : « Oinnihus creatnris sub-
stanliain Dei voluntas attulil, sed Filio natiira
dedit » .

2. Item, Angustinns decimo (piinto de Trinitate ''
repreliendil Fniumiiuin, qui posuit Filinm Dei esse
Filium voluntatis: ergo si recte repreliendit , gene-
ratio Filii non est secundnm conditionem volnntatis.

3. Item, rationibus ostenditur sic: Gcneratio,
quantnm est de se, est exitus naturalis sive per
modum naturae ; sed iste * est alius modus produ-
cendi quam per voluntalem : ergo etc.

l\. Item , Filius est sapientia Patris: ergo si
procedit secundum rationem voluntatis , voluntas est
prior sapientia ; sed hoc est inconveniens , quia co-
gnitio secundum naturalem ordinem ^ intelligendi
praecedit affectionem sive voluntatem: ergo etc.

Sed contra : 1. In omni natura ordinata po-
d oppo- tentia naturalis subiacet voluntati, vel saltem con-
formatur voluntati , sicut patet in primo homine ;
sed in Deo est natura ordinatissima : ergo nihil est
a natura vel per naturam , quod non sit per volun-
tatem: ergo etc.

2. Item, consimilis est modus procedendi in
imagine ^ creata et in Trinitate increata ; sed in
imagine notitia oritur mediante voluntale a mente :
ergo et Filius a Patre mediante voluntate sive per
voluntatem. Minor patet per Augustinum nono de
Trinitate ' : « Partum menlis praecedit appetitus,
quo, dum quaerendo invenimus quod nosse volumus,
nascitur proles , ipsa notitia » .

«m

3. Itein , uhi est inaior comimmicatio, ihi e.st
liheralitas inaior ; sed Paler plus commimicat Filio
quain omnihus crealuris : ergo maior est ibi lihera-
litas: ergo cum creaturae procedant per inodum
liheralitatis , multo inagis Filius, et sic elc.

/i. Item, in creaturis * in actii generationis si-
mnl inovet natura et voluntas, el niliil (!x hoc filio
derogatur : ergo si Pater magis producit secnndum
se totnm quam crealura : ergo inulto lortius per
naturam et voluntatem.

5. Item, ad hoc est auctoritas Ililarii in tertio
de Trinitate ' : (( Pater ante omne tempus Filium
procreavit , omne quod est Deus per caritatem na-
tivitati eius impartiens » ; si per caritatem : ergo per
voluntatem.

G. Item, Origenes loquens de mente divina di-
cit: « Germen proferens voluntatis fit Verhi Pa-
ter ^** »: ergo videtur , quod Filius generetur a Patre
per voluntatem et quod sit Filius voluntatis.

CONCLUSIO.

Generatio Filii est secundum voluntatem ut in ror
tione approhantis , non vero ut in ratione
producentis, nisi quatenus voluntas estprinci-
pium coniunctum naturae et quidem sic , ut
natura producat principaliter , voluntate con-
comitante.

Respondeo : Dicendum , quod voluntas potest voiuntas

1,.. ., . ... ... . dupliciter

duphciter considerari respectu vohti , scilicet ut mconsideraiur.
ratione approbantis et diligentis; et sic est respe-
ctu omnis boni , sive sit necessarium sive sit " con-
tingens, sive creatum sive increatum sive ab alio

1 Fide vetustiorum mss. et cd. 1 posuimus ostenditur loco
lidetur.

2 N. 38. XXIV : Omnibus creaturis substantiam voluntas
Dei attulit , sed naturam Filio dedit ex impassibili ac non nata
substantia perfecta nativitas. Ex his verbis patet , posteriorem
propositionis partem a S. Bonaventura quoad sensum tantum
esse allegatam.

3 Gap. 20. n. 38. Verba ipsius vide Iiic in lit. Magistri
circa initium. — In fine argumenti Vat. cum cod. cc rationem
loco conditionem , sed obstant ceteri codd. cum ed. \ .

* Substituimus ope antiquiorum mss. et ed. 1 iste pro ille.

^ Ita vetustiores codd. cum ed. \ , sed Vat. cum cod. cc
rationem loco naturalem ordinem.

^ Vat. cum cod. cc producendi in irinitate loco proce-
dendi in imagine, sed conlra ceteros codd. et cd. 1 nec non
contra subnexa , in quibus semper de modo procedendi agitur.
Paulo infra post ergo restituimus ex antiquioribus mss. et ed.
1 particulam et'.

7 Cap. 12. Vide supra d. 3, p. II. a. 2. q. 2. arg. 1. ad opp.

8 Fide antiquiorum mss. et ed. 1 expunximus existentibus ,
quod Vat. cum cod. cc hic minus apte addit. Paulo infra cod.
0 generationi filii pro fi,lio.

9 Num. 3 : Hic ergo ingenitus ante omne tempus ex se
Filium genuit , non ex aliqua subiacente materia... sed incom-
prehcnsibiliter, inenarrabiliter, ante omne tcmpus et saecula.
Unigenitum ex his quae ingenita in se erant procreavit , omne
quod Deus est per caritatem atque virtulem nativitati eius im-
pertiens.

10 Haec verba referuntur a Pamphylo Mart\Te intcr frag-
menta Origenis Comment. in loan. tom. II. sub n. 30. ed. Mi-
gne (Patr. Graec. tom. XIV. col. 1 84) , secundum quam editio-
nem loco Jit habetur factus est. — Vat. hoc et praecedens ar-
gumentum collocat immediale post primum , sed contra mss. et
minus bene ob confusionem scil. argumentorum ex ratione et
auctoritate.

11 In plurimis mss. et ed. 1 deest sit.

128

SENTENTIARUM LIU. I.

cUo

sive non ab alio , ut patet ; haec enim vera est : Pater
viilt , se esse Deiim '. Alio modo consideratur ut in

saMiMin- ratione producentui. Et hoc (Ini)hciter : aut prout est
principinni (lislinctum contra naturam , secundum
quod (hcilur, quod aha sunt a ' natura, alia a vo-
huiLate; aut proul est coniunctum.

Si prout est principium distinctum, sic distin-

subdisun- guilur vohmUis duphciter , scihcet accedens et an-
tecedens. \'ohHitas accedens esl , qua ahquis de non
volente fit volens ; haec non est in Deo nec respectu
Dei nec respectu creaturae ^ Deus enim non habet
ahquam novam vohmtatem nec respectu sui nec
respectu aUerius. Vohmtas antecedens praecedit ef-
fectum causahlate et duratione; haec quidem est in
Deo , sed non respectu Dei , sed respectu creaturae
solum ; omnes enini divinae personae sunt simul.
Alio modo , prout vohintas consideratur ut

subdisiin- prjncipium coniunctum naturae, potest esse duph-
citer; quia tunc natura et voluntas sunt principium ;
aut igitur natura est producens principaliter , vo-
luntate concomitante^ aut e converso; utrumque enim
principahter esse non potest.

Si voluntas est principium, concomitante natura,
concio-sic est processio Spiritus sancti, qui procedit per
modum amoris , tamen simihs in natura. Si vero na-
tura est primum^ principium, concomitante vohmtate,
cpncia- sic est geueratio Fihi , qui producitur ut omnino si-
mihs et per modum naturae, nihilominus ul dilectus;
et ideo dicitur, quod sibi in eo complacet Pater^,

positoroi

lio 1.

sio i.

et ad Colossenses primo dicitur Filius caritatis.

1. 5. 6. Ad ilhid quod obiicitur m contrarium , soiouo
quod generatio est per modum vohintatis sive secun
dum rationem vohmtatis ; dicendum, quod hoc inteUi-
gitur aut de vohintate approbante . ut ostendunt duae
auctoritates Hilarii et Origenis , aut de vohmtate con-
comitante^ ut ratio, quae posila est primo.

2. Ad ihud vero quod obiicitur de simihtudine
imaginis ; dicendum , quod in hoc est dissimihs ima-
go creata ipsi Trinitati increatae , ut dicit Augustinus
decimo quinto de Trinitate *, quia ibi non nascitur
verbum per inquisitionem, sicut potest nasci in nobis;
unde polius valet ad oppositum quam ad propositum.

3. Ad iUud quod obiicitur, quod maior est
communicatio in generatione Fiiii etc; dicendum ,
quod maior communicaUo vel minor non facit modum
emanandi esse secundum hberahtatem vel secundum
modum voluntatis , sed modus sive ratio communi-
candi. Et quia Pater communicat creaturis per vo-
luntatem, ita quod voluntas eius est causa produ-
cens , Filio ^ per fecunditatem naturae : ideo non sic
dicitur Fihus produci per voluntatem, sicut creaturae.

4. Ad iilud quod obiicilur ^\ quod in generatione
hominis simul movet natura et voluntas; dicendum,
quod hoc est propter defectum magis quam propter
complementum; quia pater per se non potest gene-
rare, sed ex coniunctione cum aiio distante, quod
fit ad imperium voluntatis; Deus autem alio adiu-
vante non indiget; et ideo non est simile.

SCHOLION.

I. Dc diversis modis volendi, qui hic tanguntur, Seraphicus
in anecdota quacstionc disputata: utrum stent simul Trinitas
et summa necessitas , haec habet; «Est voluiitas accedens, i. e.
de novo adveniens; et haec non est in Deo, nec respectu sui
nec respectu creati propter Dei immutabilitatem et necessitatem.
Est iterum volunt;is antecedens; ct haec est in Dco, sed non
rcspeclu sui , sed respcctu creati , quod anteccdit (supplc ipse)
natura et aelernitatc. Est terlio voluntas concomitans et accep-
tans; et haec est in Deo respectu sui et respectu creati ; ap-
probat cnim et acccptat voluntas divina omne bonum sive crea-
tum sive increatum, sive contingcns sive necessarium. Triplici-
tcr ergo dicta ncccssitate et vohintate , tertius modus utriusque
compctit Tiinitati summae , scilicct voluntas acceptabilis et

necessitas immutabilitatis : voluntas, inquam, acceptans propter
summam caritatcm in producente ct summam bonitatem in
producto, quae duo necessario claudunt in se voluntatem com-
placentiae » etc.

II. Quoad processionem Spiritus sancti secundum rationem
voIunUilis cfr. infra d. 10. a. 1. q. 1. — Circa difTcrcntiam intcr
gencrationem ct spirationcm cfr. infra d. 26. q. 1 . ct ibi Scholion.

III. In conclusionc doctorcs conscntiunt ; AIcx. Hal., S. p. I.
q. 42. m. 5. a. 1; et q. 43. m. 3. a. 2. — Scot., hic q. i ;
Roporl., hic q. I. 2. — S. Thom., hic q. 2; S. I. q. 41. a. 2.
— B. Albcrt., hic a. I. 3. — Pctr. a Tar., hic q. 1. a. 2. —
Richard. a Med., hic q. 2. — JEgid. R., hic 2. princ. q. 2. —
Durand. , hic q. 2.

' Vat. absquc auctoritiite mss. et trium primarum edd. vutt
esse Dcus.

* Ex antiquis mss. ct ed. 1 supplevimus a , quod Vat.
cum cod. cc hic el paulo post minus bcne omittit. Mox loco
coniunctum alii codd. ut AUDEFGHIXZ habcnt communi-
cans , alii ul Kl. 0 F'QS TU VV Y cum ed. I cuncomitans , svd
falso, uli ex subnexis patet, ubi hoc mcmbrum cxplicatur ct ubi
omncs codd. ponunt coniunctum. Codd. aa bb addunt naturae.

3 Scqiiimur cod. 1 , (]iii nrc respectu creaturne addit,
qiiod tam in aliis mss. (piani in Val. dccst , scd miniis bcne ,
ul cx conl<'Xtu colligiliir. Paulo infra opc plurium mss. ul
(i II V aa bb (^i^ fT et cd. I substitiiimus aliquam pio aliam ;
lcelid ccrtc pracfcrcnda.

* ridc plnrimonim mss. el cd. I posuimus hic cl paulo
Infra bis concomitnnte loco communicante , (piod miiius con-
gruc hab.'liir in Val.

6 Addidimiis ex vciustioribiis mss. ct cd. I primum , non
benc omi.ssum in Val. ct cod. cc.

6 Malth. 17, 5. ct II. Pctri I , 17. — In tcxlu ex Epist.
ad Coloss. 1,13. dcsumto Vulgata ct Vat. loco caritatis habcnt
dilectioms , sed mss. et ed. 1 nec non August. , XV. de Trin.
c. 19. n. 37. sUint pro lcctione nostra.

' Vat. ctiam hic communicante cuni natura loco conco-
mitante , sed obsUit auctoiilas pluriinorum codd. et ed. 1.
Paulo antc plcriquc codd. omilliint ostendunt ; cd. 1 \oco osten-
dunt duae ponit dicunt. — Post ratio supple: osli'ndit.

* (^ap. 13. n. 22: Nostra vcro scicnlia in rcbus plurimis
proplciTa ct amissibilis cst ct rcccplibilis... Proptcr lioc , sicut
nostra scicntia illi scicntiae Dci, sic et nostrum verbum, quod
na.scitur de no.stra scicntia , dissimile est illi Vcrbo Dei, qiiod
natum cst dc Palris csscnlia.

" Cod. R addit vero.

"> Rcvocamus ex vctiislioribus mss. et cd. I in Vat. et
cod. cc omissum qtiod obiicitur et paulo infra substituimus
cnniunctione loco communicationf. Circa lincm solutionis cod.
R adminiculo pro adiucante.

DIST. VI. \\\T. INICIIS QUAEST. III.

129

QU.-ESTK) III.

Utriim (jencratio Filil sit secundum rationeni exeinplarilnli

us.

Ultiino ([iiacriliir, iilriini •^'(Micralio rilii a Palro
sit seniiKliiin rationeni exeniplariialis. Kt (luod sic,
vidcliir lioc inodo.

I. Snpcr illiid Psalnii ': Semel tocutus est Deiis,
(Ilossa: « id est, Filinni genuil, in (jno oinnia dispo-
suil»; S(^d (lispositio aeterna, dicit ralionein excinpla-
ris: er<,'o si Filiiis procedit ut verhnm, procedit per
moduin exempiarilatis.

"1. Item, ^nMieralio Filii a Patre est similis pro-
ductioni notitiae ex uKMde;- sed notitia procedit ex
mente secundum rationem exiMuplaris, (piia exem-
plar est ratio co<?noscendi : ergo etc.

3. Iteru, quod esl imago in producto, lioc est
exemplar in producente; (juando enim [jioductum
expresse repraesentat, imago dicitur. Similiter quan-
do* producens expresse repraesentat , exemplar di-
citur: ergo cum Filius procedat ut imago, eadem ra-
tione per modum exemplaritatis.

4. Item, omne principium cogiiilivum rei pro-
ducendae ^ producit secundum ralionem exemplandi;
sed Pater est principium Filii cognitivum: ergo pro-
ducit Filium secundum rationem exemplaris. Si dicas,
(juod illud non sutTicit, immo necesse est, quod exem-
plar et exemplatum dilTerant in forma et natui'a; hoc
nihil est, quia si homo, .dum generat hominem, pos-
set talem generare, qualem cogitat, tunc generatio illa
non tantum esset secundum naturam, sed etiam se-
cundum exemplar. Sed Pater omnino produxit Filium,
ut scivit et voluit: ergo etc. Si dicas, quod nec illud
sulTicit, sed necesse est, exemplar praecedere: obiici-
tur: si Deus ab aeterno creasset mundum per impos-
sibile, nihilominus mundus esset productus secun-
dum rafionem exempiaritatis.

Contra: 1. In inferioribus agens per naturam
et per exemplar ex opposito dividuntur, sicut natura
et intellectus ^: ergo qui prodiicitur secundum natu-
ram, non producitur secundum rationem exempla-

' ()l , 12. — Glossa apiid Lyramim: Apud sc semel (io-
ciuus est) , quia unum Veibum genuit, per quod omnia facta
el in quo simui omnia faeta sunt. — Val. ciim cod. cc dispo-
uit loco flisposnit , sed obstanl c(>t('ri codd. cum ed. I.

2 Cfr. Basii. , 11. conU"i iMmoniiiim, circa medium , et
S(>i'ni. super verba In principio erat Verbnm, circa medium.

* Vat. contra multos codd. et (^d. I am. — De \ aria ac-
ceptione exemplaris et imaginis \i(lc infia d. 31. p. II. a. I.
q. I.; si proprie accipiuntur, tuiic sunt termini correiativi,
imago si(|uidcm est in producto sive est similitudo producta ,
oxemplar vero est id, ad cuius imitationeni aliqiiid producitur ;
si vero improprie accipiuntur , liinc non iviro uniis terminus
pro aitero adliibetur.

■* Mss. et ed. I liic prodnrtae, sed inlVii in responsione
producendae.

^ Vide supra d. 2. q. 5. fuiuinm. 2. — .Mo\ Vat. ciiin cod.

S. Bonav. — Tom. 1.

ris, .sed Filius secunduin naturaiii prodiicitur a Pa-
tre: ergo etc.

'■2. ll(Mn, oiiiiK^ |)rodiic(Mis ali(pii(K' scciiiidiim
ratioiuMii ex^Mnplaritatis jiroducit .secundiim ratio^
nem voluntatis; sed Pater, iit ostiMisiim esl supra,^
non prodiicit Filiuni p(M" volnntitiMii : (irgo etc.

3. Ilem, lorinae iioii est foriuji, ", ergo nec
exemplaris ex(Miiplar; sed Filiiis est ars et exiMuplar
oinniiim: (M"go non liabet exiMiqilar iii Palre: ergo
non procedit s(}cundum rationeni exemplaritatis.

4. Item, qiiod est iii alio secundum viMMtatem,
non est in illo s(>cun(liiin exemplar"; sed Filius est
in Patre secundum veritatem: ergo non secundiim
exemplar; sed quod non est in alio secundum exem-
plar, non procedit secundum rationem exenqilaris:
ergo etc.

c 0 N c L u s 1 0.

Filius procedit a Palre sicut ratio exemplandi ,
non sicut exemplatum ab exemplari.

Respondeo: Dicendiim, quod, sicut procedere per niipiex mo-
moduin voluntatis et hberalitatis est dupliciter — unodendisecun-
enim modo procedit per niodum lilieralitatis ipsumiatem.
quod non est liberalitas, sed quod fit vel datur ex
liberalitate; et sic creaturae procedunt a Deo; alio
modo sicut illud'" quod est ratio liberalitatis, ut amor;
el sic procedit Spiritus sanctus ut amor, qui est do-
num, in quo omnia dona donantur — sic per modum nen, ^^^^.
exeniplaritatis est procedere dupliciter. Uno inodo p"ariu"m!
sicut exemplatum proprie ; et " sic creatura procedit
a Deo tanquam exemplatum ab exemplari, et sic
exemplar importat causalitatem formalem respectu
exemplati. Alio modo dicitur procedere per modum
exemplaritatis '^ sicut ratio exemplandi. Et sic yide-
tur procedere ipse Filius, qui dicitur Verbum Patris,

cc , sed contra antiquioies codd. et ed. I (fuod loco (jui et
pauio infra exemplaritatis pro exemptaris.

'^ E\ antiqiiioribus niss. et ed. I subslituimiis ali(]uid loco
aliud.

~ (juaest. praeced.

8 Cfr. Alan. ab Insuiis, Theol. Uegul. , reg. 16.

" Cfr. siipra d. 2. q. I. fiindam. b. — Mo\ niutila leclio
Vat. et cod. cc, in qiia omitluntur verba ergo non usqiie ad
non procedit, resarcitur e\ aliis mss. et ed. I.

'" Vat. contra piurimos codd. et ed. I id.

" Supplevimus ex mss^ FGHKSTY et ed. I et.

'2 Se(|uimur multos codd. ut FCiHIKSTV etc. cum ed.
1 ponendo exemplaritatis pro eaemplantis ; leciio in lc\Uim
recepta magis contexUii correspondet. Paulo infra aliiiui mss.
cum ed. I dicitur loco lidetur. .Mox opc ^ctustionim mss. et
ed. I post to(]ui(ur adiecimus Pater.

|:!ii

SKMKNTIMU M \.\\l I.

(|ii<) iioii l.iiiliim s«' lotiiiilur Patcr. scd rtiain cetera
«IJS|K»iiit. IikIi' liliiis scriiiKliiiii \ii<.Misliiiiiiii scxto
(lt> Triiiil ili' ' (licitiir « ars |ili>iia oiniiiiiiii ratioiiiiin
vivciitiiiin ». Kt liinc liaUct orliiin illiKJ ({iiod (-011-
siicvit (lici . (jiiod (iiii iiciiat idcas cssc. iiCLral Filiiini

«,.i,.iii.i.. I. |),<i ,'ssc. Kl islc iiiodiis iiroccdciidi ° sccnndiiin cxcin-
plaritalcin iioii rcpii;ziiat proccssni ii.itiiraii. iinino
iion potcst cssc iiisi iialiiialis. Alins vcro iiiodiis re-

ouiriuMo j pii^ruai prorcssiii uatnrali; cst ciiiin scciiiidnin V(v
liintatis iin|)criiiiii. ila ipiod [irodiiccns cl [irodiictiiin
(lilTcriint siciil c ausa ct caiisatiini. ct iiiiiiin seciindiiin
vcritalcni iioii csl in .'ilio.

Indc r.itioncs induct.ic ad liaiic [larleni proce-

rvarpif. |.r.. dun! sccuiidiiin lianc viain et secundiiin liaiic veriiin

coiicliidiiii! : sccuiidiini aliain vero iiulla coiicludil .

iinino ad oiiines solvcndiini ' est [ler inlerciii[)tioiieni.

Illae ;iuleni. ([iiae ohiiciuntur iii eontrariiiin.

i)eargK.proomnps procediiiit S(Yiindiini alinni viam. quia dicunt.

parUi «Oir- ' ...

mativa (|ii()d * [iroccdit |)er inodum exemplantalis. ([uod est
rafio excmplandi; ([uod [)atet, quia siimuntur a ra-
tione a(Heniae dis[)ositionis, cof?nitioiiis et imaginis.
lllima vero ratio coiicludit, ([uod procedat [)er mo-
dum exemplaritalis. sicul excniplatuin , et propterea
solvenda est [)er inter'ein[)tioiiem.'

k. \{\ illiid ([uod oliiicitur. ([uod omnc j)rinci[)ium

rei producendae . si liabet cojinilionem . [irodiicit [)er soiviiu,
exein[)lar: dicendiim esl . ([iiod illud falsiim est, uisi parUX.'
ratio co^Miitioiiis praercdat. ita (|iiod liaheat praeco- " "* J
^niitionem .saltcin sccundum ratioiiem caiisae ad ef-
fecluin: (jiiae ordinatio exif,Mt esseiitialem diversit.i-
tem sive sulistantialem. Kxciii[)l;ituin enim. secundmii
([iiod exeinj)latuin. noii est in exemplanle .seciindiim
verit;item. sed per similitudinem , quae. inquain. si-
militudo. cum sit ratio cognoscendi et exempbndi.
dicitur exem[)lar. Procedit i<.Mtiir Filiiis .seciindiim
ratioiKMn exein[)laril;itis, iion sicut exemiilatiim [)er
exemplar . sed sicut i[)suni exem[)l:ir vel ralio
exempljindi celer;i. R/ si tu obiicias , (juod exem[)lar nepiin.
comniunc esl toti Trinitili . res[)()ndel ad lioc .\1-
lissiodorensis iii ([uaestione ' de niiindo ;irchetvi)o ^"MIo a

.... ... , , tlSSKXto»

sive de ideis , quod idea sive mundiis ;irclietypus si-^
iion t;intum ;ippropriatum est ipsi Filio , vcrum etiam
proprium.

Vel aliter potest dici , ([iiod " secuiidum quod ■'^^>« «**i
exeniplar dicit rationem cognoscendi, sic commune
est toti Trinitati et appropriatur Filio, sicut s;ipien-
lia. Secunduni vero quod ultra hoc dicit rationem
emanandi, sic est proprium Filii; et sic importatur
per hoc noinen Verhum , ut melius [)atehit infra '.

S C H 0 L 1 0 N.

S«*nsiis huius (itiaestioiiis cst , ulium ImIIus produtalur
secuiidum moduiii exemplnriltUis , sicut creaturac — i'aiicos
ex antiquis Scliolasticis invcnimus ('xplicilo tiaclantcs iiano

(luaestionem , nenipe Petr. a Tar. , hio q. I. a. i.
a .Med. , hic q. i. — .Kgid. H., iiic 2. princ. q. I.

Ciiitli. . liic (|. I.

Richar.
Dionys.

DUBl.\ CIHCA KITTKHAiM MAlilSTHI.

Di u. I.

Iii [»;irle istii circa litleram duhilalur de r;(lioiie
Aupiistini ad Orosiiim. ([iiod Wic voluntate ncc neces-
silate, (luiu necessitas in I)eo non e.st etc. Videtiir
eniiii siiniciens * divisio. Oiime enini ([iiod Deus facit.

aut facit naturaliler, et sic necessario. aiit roluntarie:
ergo elc. Si tu dicas , quod i[)se res[)oiidet ad intel-
lectum hiieretici, et haereticus iiiteHi<,Ml de voluntiite
antecedente et necessitate iiievitahilit;itis: obiicitur,
quod oratio nihilominus in .se est multiplex.- Sed qui
res[)()ndel oiMtioni miiltiplici simpliciter aflirmando

' Cap. 10. II. II: .\is (|iiae(lani oniniijotcntis al(jue sa-
pienlis !)ei, plena omiiiuni ratioinim \i^entium incommutabi-
lium. S. Thoni.is, QQ. disp. de Vcr. (|. .3. a. I iiioxinie S('(pien-
tem pro|iosilion(-m ita exhiliet : .Ui^rustiiitis dicil iii lihni de CJv.
Dei: Qiii nc(?al ideas esse iiilidelis esl, (|uia iK^gat Filiiim esse.

- Val. pniclcr lideni iiiss. el scx primartim cdd. ille iiio-
(liis pnKliirendi . scd iiiiiiiis iusic.

•' Vai. respondeiuiuiii , scd oljslaiit ni.ss. ciini edd. I .
2 . .1 . f).

* Siipjilc cum codd. 1/ Filius. .Mox ex .inli(iuis mss. el
ed. 1 suhsliliiiiiiMs prr locd srniiulum. P.iiilo iiifra cd. I salis
beiie proul esl pro iiuod e.sl. Dcjn iiiiilti ((idd. ciiiii cd. I suiil
loco sumunlur. Mox codd. LO post iintiijinis addiint el liiie
sunt primae rnttones.

^ .\dlc(imus aiicloril.ile anlii|iii(iriiiii iiiss. ci cd. I in
iliiiieslione. — Islc lociis iinciiiiiir iii SiiiiiMia dicli auctoris iii
lliie lihr. I., (|uae Siimma fertiir impressa Parisiis l.'>00. Haec
pluries exslat mannscripla in hililiolli. I.aiircntiana Florcntiae. Ibi
in cod. (\\. pliil. sin. \\\.) siib riil»ri(a: dc ('rc.ilione miindi ,
le^itiir: « Dli imiis, i|uo(l exemplar si\c idea dicitur dc Filio Dei

ct proprir ct iippropriiitr... Sed (luia dispositio ad sapientiam
pertinet , pcr appropnalionem potcsl dici de Filio, quod sit
excinplar vel idea rcriim. Sed secundiin) (|uod ipse diriliir pro-
pric Imago Piilris cadcm ratione , (pia iiisc cst Verbum, et in
ill.i Imaginc per diclani ralionem rcluccnt omnia : et secundum
lioc proprie dicittir ij^sc idca \cl exemplar rerum » etc. Paulo
l)osl seqtiitur : « Sectindo (|iiaci'itiir , uliiim Filitis Dci sit miin-
diis archelypus »; ad (luod rcspondct: « Tnde Filitis IK'i quo-
d.iin modo (>st mundiis arclictvpus ((/)/)r(»y)/vV»/c, (luodam modo
proprie , tit dicltim csl dc cxemplari».

" Va(. ctim cod. cc quia , sed miniis bene et contra alios
codd. ctim ed. I.

" Dist. 27. p. II. praecipuc q. '.\.

8 Multi codd. ut DFKSTVW ctc. cun) scx priinis edd.
insuf/irirns , ciiiiis lectionis senstis polcst csse : videliir, (luod
divi.sio in rr.fpousione .Vut,Mistini (ad bimenibrem titiacstionem
Orosii : VolunUile ijenuil vel necessilale) contenta, in qua scilicel
tertitim membriiin additiir nec necessitaie nec voluntate , sil
insnf(icicns, i. c. non bona , qtiia divisio Orosii est sufficiens
i. ('. adaequala.

DIST. VI. \)VM\\.

\:]\

vel n('^'aiul(), inalc rcspondcM, sccnndinn (inod dicit
IMiilosopluis ' : cr}j;(). ctc.

Hkscondko: Diccndnni. (piod .\n<,Misfinns rcspon-
(let secunduin intcllcctnin liacrclici. Onainvis anlcm
oratio in se sit iniiltiplcx. (jnia laincn liacrcticiis in
nno sensu cain acci[)it, iain iniiltiplicitas illa iion la-
ceret' ad .solvcndiim, (jiiia noii [iroccdit .sccnndiiin il-
lani. Scd disliiictio |)ro[)ositionis miilti|)licis. (|iiaiido
secnndiim illain miilli|)licitalciii noii cadil (lccc[)ti(),
uiagis cst ad ostcnlalioiicm (|naiii ad vcram rcs|)on-
sionem.

Di B. II.

Item qiiaeritnr de hoc (jiiod dicitnr: Dicamus,
Vorhum Dci csse Filium Dci mtura, non voluntatc.
Videtur enim bene dicere, qiiia Pater alio est Deus,
alio est Paler, qiiia deitate cst Deus, et paternitate
est Pater, ut dicit Aiifijustinns ^ Sed Filius est Deus
natura deitatis: crgo hac non dicetur Filius, sed
ipsa filiationc.

Respondeo: Dicendum, quod 11 le ablativus [lotest
construi fonualiter ; et sic falsa est , quia formalitcr
alio est Deus, scilicet natura, et alio Filius^ Potest
iterum construi originaliter et in ratione principii;
et sic vera est, et est sensus, quod Filius ortum
habet a Patre naturaliter.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicitur: Acute sanc
quidam rcspondit, quia Augustinus commendat istam
solutionem, qiiae non est cominendanda, quia mul-
tiplicare inconveniens non est solvere ".

Respondeo: Diccndum, quod est solutio ad ho-
lio siiminem et est solutio ad orationem^; et aliquando
melius et utilius est solvere ad hominem quam ad
orationem, ut puta, quando respondens est discolus
et non vult intelligere veritatem , et quando assisten-
tes sunt simplic^s et non possunt capere veritatem

* Libr. II. Elencti. c. 2. (c. 17.) iuxta translationeni IJocthii:
Manifestum , quoniam nulli coium quac acquivoca sunt, con-
venit responderc simpiiciter.

- -Nonnulli codd. ut AUTU fufirat.

3 Libr. VII. de Trin. c. I. n. 1. ct c. 6. n. II. et Serm.
I. in Psaim. 68. n. o, ubi sententialiter habctur. Ctr. infra Ma-
gister , d. XXXIII. in finc. — Substituimus lide mss. et cd. I
bis deitaie loco divinitatis , quod et magis correspondct verbis
Augustini in loc. cit. et modo loquendi Seraphici , de quo vide
infra d. 15. p. II. dub. (i.

* Cod. X addit scilicet filiatione , quat' \erba a cod. I
non hic , sed paulo infra post sensiis adiiciuntur. Mox ex mul-
tis mss. ut A(iHKSTVZ etc. et ed. I posuimus qaod loco
guia. — Piura d(! hoc dubio vide supra ([. 2. et infra d. .3.3.
q. 2. et dub. i. — S. Thom. , hic ci. I. a. 3. — Hiciiard.,
hic q. .3.

5 Cfr. Aristot. , VIII. Topic. c. i. in princ. (c. 8.) — Pauio
antc plures codd. SVWXY dd cum ed. I videtur loco est.

^ Vat. absque auctorilatc mss. et sex piimarum edd. hic et
puiio infra ivr rntionem pro orafioiiei)i. (](v. Aristot., II. Elcnch.

j ct siibtililatciii. Idco qiii.i hacrcliciis vcritatciii rcsjiiK.'-
bat ct advcrsabatnr, idcirco advcrsanli crat adver-
sandiim. ct tali inodo. i|iio iiiagis jirivarcliir gloria
ct a.ssistcntcs fallacia. Idco comiiicndat istam rcs[)on-
sionem Angiistinus, ([iiia^ inanifcst(; o[)|ionciil(Mn sua
(|iiacstioiic ligavit. Iliiiic iiKMliim rcs|)oiidciidi do-
cuit Domimis .Matthaci vigi^siino [iriino'*. iibi dixit:
Baptismus loannis dc curfo crat , (in r.v honiini-
hus ctc.

Ilcin (jiiaciitnr, ciiiii iioii sit rcs|)()nsiim ad oiatio-
nciii , (niomodo rcsiioiidciidnm sit. Vidctiir ciiiin ''. •M«ni"r

' (le «oliitioDe

([uod divisio hacrctici sil |)cr immcdiala, (jiiia vellc '^'r»>-^
et nolle o[)|)onuntur contradictorie, iiilcr ([iiae non
cadit incdium. Et dicendum ad hoc, ([uod haereticus
quaerit hoc de voluntate accedente sive de antecc-
dente; et tunc neutra pars est vera, nec siint incmbra
opposita contradictorie , sed contraric. Nolli! cniin et
velle dicunt actiis voluntatis contrarios, inter quos
cadit medinm. Aliqnid ciiim est, respcctu cuiiis vo-
luntas nec "^ habet rationcm caiisae nec re[)ugnantiae;
et ita patet illud.

Dlu. IV.

Item quaeritur de .solntione Magistri. Videtur
enim falsum dicere , cuin dicit: Scicntia Dci ct
praescientia de bonis et malis cst. Dicit enim
Glossa su[3er illud Psalmi": Quae ignoraham, inter-
rogahant mc etc. : « Ars nescit vitium « ; sed in Deo
est ars artium, ergo etc. Si dicas , quod nescit per
modum practicum, sed scit [)er moduin speculatio-
nis '- ; contra : solum illud scit hoc modo, quod in
eo relucet; sed in Deo non relucent mala: ergo etc.

Item , non videtur Magister solvere ad argumen-
tum; multi[)licare enim inconveniens non est solvere.

Respondeo: Dicendum , quod , sicut infra dice-
tur '^, Deus cognoscit mala per se ipsum , sicut re-
ctum iudicat de obliquo et lux de tenebra; nec
oportet , quod in Deo Iiiceat malum , sed sutTicit ,
quod luceat in eo mali op[Dositum.

c. 3. (c. 22.), ubi secundum translationem Rocthii , qui pro
XoYo? semper ponit oratio , sic habctur : Hi omnes noii ad
orationem , scd ad liomiiicm solvunt.

' Vat. contra plurimos codd. et ed. I ({uod ))ro ({uia, ct
paulo infra post Eunc maie addit ergo.

" Vers. 2o. — Vat. praeter fidcm mss. cum. pro uhi.

" Sui)pIovinnis (^x mss. et edd. I . 6 emm, cl paulo infra
post quaerit addidimus hoc.

^" Vat. cum uno alterovc cod. non.

11 3i, II. Cdossa intciiin. cx Augus:ino apud Lyranum :
Sicut ars vitium , quod |)''r arlcm ("ognitiim dc\ italur. — Vidc
August. iii hunc Psalm. S 'rni. 2. n. 2. — Paulo infra jiosl (u-
tium cod. G addit et scientin scientiarum.

1- Corrupta lectio Vat. et codd. sed specntationis rcsarcinir
ex cod. X, (pii post sed addit scit per modum.

'3 Dist. 39. a. I. q. I. et 2. — Vat. hic dicitur loco di-
cetur, et paulo infra post cognoscit addit bona in se ipso et .
non quidcni falso , shI contra mss. et niiniis ad rem , (juia
tota obi?cli() est solum d" cognitione malorum. — De proj^o-
sitionc immediatc s.^qucnte Aiislot. . I. de Aiiima, tcxl. 83. (c.

:\-2

SKNTKNTIMU M Lllt. I.

.\(l illiitl <|II<mI oliiiciliir de sniulionr Matzislii .
<li(-('ii)!iiiii . i|n()(l soliitioiicin non poiiit , scd inniiit
contr;» arjiiiciido. (|iia>i dical : cx illo iiniim' non po-
t«'.<t infciri c\ allcro. (jnia (iuamvis siiil idcin in
«'ss<'ntia . tameii div»Tsa sunl connotata.

Ihii. V.

Item (]iiacritiir {\v Ikm' qiiod dicit ■ iii notiila:
qiiod .sdiuUi Evclcsia aimlhematizul cos qui ili-
cuut , Ikuin nou gcucrassc con.silio. \'i(lctiir cnim
fonlradiccre Dainascciio •' diccnti. (juod in l)co non
est consiliuin , (|iiii coiisiliiini cst ignoraiitis natiirae.

HKspoNnKO: Direndiiin. (|ik(I con.silium * dici-
liir (liiiilicitcr: iino niodo dicilur con.sulcrc accipere
consiliiim : cl sic dicil ignoraiili;iin ct similiter con-
.siliuin , (licliim al)lioc:alio modo m>/.v///(V7' dioitnr
darc consirmm. cl lioc modo dicit scieiitiam. ct hoc "'
potest Iransrerri a'l diviiia. Dciis cnini niillo modo
:iccipil consilium iilimdc. liidc notandiim . quod in
j consilio diio sunt: esl ibi cognitio rei occuUae , et
I esl ihi (li.spo.sitio firina. Qiioniam crtzo in Deo esl
' verissima cognitio occultoriim et invarialiilitas, ideo
j recte diciliir, in ipso csse cinsilium. Unde Grego-
I rius*^: « Deus miitat sentenli;iin , scd noii con-
i siliuni ».

DISTINCTIO VU.

Cai'. I.
Llruni l'(it('r potueril vel voluerit gignere Filium.

Hic solol (|iiaori a qiiiliiisdani, iilrimi Palor potuorit
vel voluorit goiioiaio Kiliuiii. Sionim, iii(|iiiun(, |K)tuil
ol ' voliiil jiciioraio Kiliimi: orijo poluil ali(|iii(l ol vo-
liiil . (|U()(I iioc poluit iicc Noliiil Kiliiis; iiaiu Kiiius iicc
poliiil U(T voluil sioiioraro Kiliuui. Cui voisuliao facile
rcspoiKloiiius dicontes: possc vcl vclle geucrare Filium
non esl ali(|iii(l po.ssc vol vollo subioclmu"^ voliiulali
vol |)oloiiliao. Kst lamoii aliqiia poloiilia vol volunlas,
.sciliccl posso vol vollo iiiu:ii('ro Kilium; ot ideo distiu-
truciKla ost iulclliiiciilia jjroposlli vorhi : pos.sc vol volle
{riiiiiorc Kiliuiu osl ^ possc vcl vello ali^iiiid. Noquo onim
gciicralio Kilii ;ili(|ui(l ooiuni ost, quao subieela sunl
di\inao potoiiliao ol Nolmilali, iicc est aliquid iutor
oiiiiiia \('l (lo omiiibus, ^C{\ siipcr oiuiiia ol anlo oiuiiia.
Non ciiiiii aiilc Noliiil vol poliiil, (|iiam iroiiuil: siciit
jioc aiilo fiiil, (piani 1,'oiuiil, (|iiia ^ ab acloriio fuil ol
id) acterno ircuuit. Ex siiniii (pio^iuc lioc vidcrc possu-
mus. Palor ciiiiu potost essc Pater ol vult esse Pater;
Filiiis autcin iioo'' potcst noo viilt cssc Palcr: orgo Pa-
tcr i)olosl vcl Milt ossc ali(|iii(l. (fuod nou pot(\st vcl
\ull csso Kiliiis. Noii scqiiilin-, (|uia cssc Palrcm non
est essc ali(|ui(l , scd ost ossc ad ali^piid, iil iu so^iiionli
oslciKlcliir. "

Scd vclicinonlcr nos niovct quod ait Aiiiiustiiius in

sociiikIo libro coiilra Maximiniim", (|ui assorobat Pa-
troni polciilioioin Kilio, co (piod Kiliiim irciiiiil Douin
crcaloroin, Filius autoiu non; (licobal(|uc Palrcin po-
tuisse liiiriiorc non Filiiim; ot idoo polcntioroni esse Fi-
lio. Ad quod respondcns Augusliiuis diccrc vidoliir,
quod Filius etiam j^otuit {liirnorc, noIcus ostcudcrc, Pa-
troiu iion osso i)otoiilioroiu Filio, liis vorbis: «Absil,
ul idco polcnlior sil Pator Kilio, sicul piitas, quia Crea-
toroin geniiil Patcr, Kiliiis autcm iioii gonuit Croatorcni;
noquc onim non potuit, sed non oporluit ». Vidc et di-
liircnlor atlcndo bacc verba: non cniin noii |)otuit, sed
non oportiiit. Yidctiir ciiiin diccro, quod Kilius |)Oluit
giirnoro, sod noii oporluil; ct ita poliiil quod non oj)or-
luit. Quaro autoni noii o|)ortuit, snbdit dicons: « Im-
niodorala cnim essel divina ijcucratio, si gcnitus Filius
nopolom iriimcrcl Palri, quia ot ipse nopos, nisi avo suo
proncpotom ijignorct, socundum veslrain mirabilom .sa-
picntiani iinpotons diccrclur. Siinililor oliam illo, si no-
poloin non iiignorol avo suo ol pronc|)()lom iiroavo siio,
iioii a vobis appollarolur omnipoloiis; ncc implorclur
gonoralionis sorics, si scnii)cr allor cx altero nascere-
tur; noc (\un perficorcl iillus, si iioii suniccrct unus
omnipotcns. Ilaquo omnipolonloni irciiiiil Kilium Patris
natiira, iioii (ooit ».

lloc aulcm uon vidclur (luibusdain posso slare, sci-
licol (piod Kiliiis poliicril giirnoro. Si oniin Kilius potuil*'
gigncrc, potuit cssc pater; et si potuit esse pator, orgo
potuit esse palcr vol sui, v^q Palris, vel Spirilus san-

ull.) : « Rcclo oiiiiii cl ipsiiiii ci (il)Ii(|mim cognoscimus. ludex
<'iiim ulrorimKiiic c;iiion csl icclo ». l'Ilim;i \cil);i in lr;insl;i-
(ionc ;ii;il)ic()-l;ilin;i sic son;inl : l{(!}5ui;i oiiiiii iii(lic;il iilnmKiue
|)('r suHni rcclitudiiicm (cd. Vcncl. 1489).

' l-cclio coiifiis;i V;il. (ludni Aicat eor eo qtttul r.st e.T illo,
idem rcsiiiiir.ilnr o|)c mss. ct cdd, I , 2 , .3.

* Pniclcr lidcm mss. cl cd. 1 ;id(iit liic V;il. ftilnriiis cl
post nolxila ndiun^il cimt istum S Vracdicta tavwii , iiisiiper
iii ipso icxtii |Miiiii {inirrare loco genera.sse.

' IJbr. I(. dc ("idc orlliod. c. 22. circ;i mcdimii : Dcus
quippc noii delihcriit , (|iii;i ignoniiilis csl consilium iiiirc. ' —
VaU corilni ;inlii|ijiorcs codd. cl ed. 1 r/Mwi loco qiiod. .\(i(]ui
<'odd. iil nii bh (T ciim ed. I con.siliari pro comiliiim.

* Cod. dd ;iddil (nit rnusu'rn'. l';iiiIo iiifni iionniilli codd.
ul (II.SV iiii cc cum (|uiii(pic iirimis cdd. iid lioc \)ro iib lioc.

5 In Vi-il. cl cod. cc desidcr;ilur hoc.

^ \Al)r. \Vi. Moiiii. c. 10: Deus clsi pleiiimque miitat
sentenliam . coiisiliiim iiiiiKiiiimi.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

' Va(. vcl , sed contra codd. ct cdd. I , fi, 8.

2 Siipiilc ciim cod. .V dicinnr.

^ V;it. coiitia codd. ct cdd. I . ^ et. P;iulo ;iiit(' codd:
.VBCK ciiiii cdd. I , .3 , 7 praepositi (oco propositi.

* \\iU\. (,2,8 a(((liiii( rl.

6 Val. ciim ('((d. i , (i non.

6 Dist. XXVid. c. ;i. — l»aii]o antc co([d. \nCAi et ed. 1
omitlunl propo.siiionem ,sed est rssr ad aliquid , (iu;im edd. 2 ,
.3 , •'} , 6 , 9 , 10 sic exhibenl : sed potrst rs.sr ad nliqiiid.

"^ Ca|). 12. n. 2. — Mo\ Vat.. repiif^nantibus codd. el
edd. I, H, posl potrntiorrm addil mc Dciii cod. C bene ge-
niirrit loco grniiit.

» i:dd. 2, 3, 7, 9, (0 potiierit.

DISTINCTK) VII.

;{;{

oti, vcl ;ili('uins ;iliiis. Scd' ;iiiiis iion . qni;! nnllns
;ilins s('Mi|>n rnil; iicc l';ili'is, (|ni:i l';il('r csl injicnilns
<'l iini;iscil>ilis; ncc sni, « (|ni;i iinlhi rcs sc ips;ini fiifincrc
polcsl •> ; iicc Spirilns s;iiK'li, (|ni;i ii;isci noii poliiil. Si
ciiiin luisci poliiil , potiiil cssc lilins, cl lt;i nint;il)ilis
<'ssc polnit.

Ononiodo cfiio ;iccipictnr ■' ipiod snpr;i dictnin cst:
non ciiiiii iion polnil i;ii:nci-c, scd iioii oportnit, (pi:isi
potnil, scd iioii oporlnit? Noii cst iiohis pcrspiciinin
;i|)ci'ii'c, (pioniodo sil lioc vcniin, cl idco snb silcntio
potiiLs ossot pr;i(Mcronn(lnin . iiisi inc sn|)cr lioc ;ili(pii(l
loipii coi;crcl iiist;inti:i (pi;icrcntinin.

l*otcsl criio sic iiilcllijii: iion cniiii iioii ' |K)tiiit, scd
noii o|)()rlnil, id csi , non c\ iinpolcnli;i siii Inil, (piod
Filins iion i,'ciinil, scd ci noii coiivciiicl>;it, siciil Dciis
Filiiis iion cst Dcns l';itcr; iicc t;iiiicii hoc ox inipolcn-
ila siil osl. N;ini ot P;Uor siniilitcr non (\st Filins, iicc
hoc ost o\ iinpolonli;i P;ili'is. Scd (pi;icril !\l;i\iniiiins,
Ari;inormn Kpiscopns: iiiidc crsio osl, (piod P;ilcr iion
polosl osso Filins, vol Filiiis r;itor? Noii nli(pio ox im-
potonll;!, sod P;itoi'^ pi'opriol;ito p;oiior;ilioiiis P:Uor ost,
(pi;i oporlot omn iion csso Filinm, ol Filins pi'o|)i'iot;Ue
ii;Uivitalis Filiiis osl, (jii;i oporlol onm non osso P;Urom.
Do ([iiihus propriotalihns poslc;! plonins tr;icl;ihilni'. "'

Cap. II.

An posse gignere Filium sil aliqua potenlia in Palre,
qiiae non sit i?i Filio.

Itoin (|uaoritnr ;i (juihnsdam , si Pater potens sit
natura giiinere Filium, et an haec ^ sit aliqua potentia,
quae sil in Filio. Ad qnod dicimus, quod Pater non est
potens nisi natuni ; eius enim potenlia n;itura est vol
ossentia. At inqniuiU illi, si potens ost gignere, hahet
ergo potonti;im giiinondi; Filiiis aiUom non hahet po-

tctiti;iiii i;i^Micii(li. si noii |)()l(>st }.Mi.'iicrc: li:ihct oi'Ko
P:ilcr :ili(pi;ini pol('iili;iiii , (pi:iin iioii li:d)cl Filins. Noii
so(piitiir. F;iii(lciii cniiii polciiti;ini pcnilns h;il)ct Filiii>
(pniiii cl P:it('r, (pi;i P;ilcr potnit ^i^ncic, ct Filiiis po-
luit gij^iii. F;i(loin cniiii |)otciiti:i osl iii Filio, ipni potiiit
VMjiiii, (pi;i(' cst iiiP:ilrc, (pi:i potiiil };i}.'ii('i'c. Scd coii-
lr:i hoc opponitiir: :iliud csl possc ^'i^nicrc, :ilind cst
])()sso jiiiiiii; (pii;i ;ilin(l csl j,'ii:n('i'c ' . ;iliud jiijmi. llic
distiniincndnm cst. Si ciiiiii, ciim dicitiir: :iliu(l osl
posso irignoro, :ilin(l po.ssi» };ijmi, :ili;mi sifrnidccs " po-
tciiti;ini, (pi;i P;itoi' poloiis cst jfifiiicrc, ol ;ili;iiii, (pi:i
Filius |)()toiis osl \i'\ii\\'i , ndsus cst inlcllcctus. Si ;iiUcin
dic;is, P:itrcin possc h;ihcrc ;ili;iiii pi()pi'ict:itciii sivc
notioncm, (|n;i gcnilor osl; ct Filinin ;ili:ini, (pi;i };cni-
tus ost, vorus osl iiitolloctiis. Ali;mi ciiiin li;ihct P;itcr
pi'oprict:Ucm, (pia Pator (^st, ali:iin Filins, qu:i Filiiis osl.
lt;i oli;iin, cnin dicitnr: Filins iioii li:ihct |)otciili:iin
j;cn(>r;iiidi, (pi;iiii h:ihcl P;ilci', duplicilcr inlclliiri polcsl.
Si ciiiiii (lic:iliir: Filins iion li:il)Ol p()toiiti:iin iroiicr:indi
(piaiii ot P:ilci', id ost', (|n;i potons sil ad irciior:iiidiim,
id ost, ut genuerit, vol nt gonorot sicut Pator, vernin
ost. Si vcro inlclli{j;;Unr sic: iion hahet potoiili;im, quy
possit iriijni vol ijeiiilns esso, (pia o;ulom Pator i)oteiis
csl, ut gcnnorit vol nt ijoiierct, lalsiiin ost; sicut dici-
lur: Pater Inihet potciUi;iiii, qna |)otosl csse Pater; Fi-
lius vero iion hahet potonti^im, (pi;i possit osso Pater;
et 0 converso, Filius hahot potonli;ini, qua polesl esse
Fillus, Pater vero non hahot potentiam, qua possil ^sse
Filius**': hahet ergo aliquam Pator, ([uain noii habel
Filius, et e converso. Ahsit; qnia eadem est polentia
Patris, qua -potesl esse Pater, et Fllii,, qna potest osse
Filius. Ita etiani eadem est voluntas, qua Pater vull
esse Patcr, non Filius, et Filius vult esse Filius, iion
Pater: et eadem est voluntas Filii, qua vult esse geni-
tus, et Palrem genuisse; etPalris, qua vult esso geni-
tor, ot Filiuni gcnitum esse ".

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM VII.

De coinparatioiie potentiae generandi ad personain.

Hic .svlet quaeri, utrum Pater potuerit vel votuerit etc.

DIVTSIO TEXTUS.

In praesenli distinclione ponit Magister dnbita- Filius possit generare ; in secunda ,\\iT\\m potentia

im Dv rr^miTirof inno rinftinf ioo rronoi^on/li orl nar»- rronoronrn cit in ITiiirv i1>i • Itoi^i /-<i//i/>i'V/ii j- ri riti ihti e-

tionem ex comparatione potentiae generandi ad per-

generandi sit in Fiiio, ibi : Jtem quaeritur a quibus-

sonam, utrum sciiicet, sicut est in persona Patris, dani, si Pater potens sit etc

ita sit in persona Filii. Et habet baec pars duas

Item prima pars babet quatuor particulas. Iii

in prima Magister qnaerit et determinat , utrum ; prima movet quaestionem, utrum posse et velle

^ Vat. contr;i codd. etedd. I, 3, o, 6, 7, 8 hic repetit (tlicidus.

* Vat. cum cdd. 4, 5, 6 accipiatur.

3 Mendum Vat. omittentis non castigatur ex codd. et edd.
I , 2, 3, 5, 6, 8, 9, 10. Paulo antc cod. D Potest autem
loco Potest ergo.

* Codd. tiic repetunt ex.
5 Dist. XXVI.

s Vat. conlra codd. et edd. 2.3, o . 9, 10 lioc. Mox
post quae flde codd. et edd. 1 , 3 , o , 6 , 8 expunximus in

Vat. additum non. Paulo infi'a post dicimvS quod codd. et edd.
1 , 8 omitlunl Patcr.

■^ Vat., repugnantibus codd. et edd. 1 , 2, 9, 10, addit et.

8 Vat. cum edd. i, 6, 8 significas. Paulo supra post
posse gignere codd. ADE addunt et.

^ Vat. Gontra codd. et edd. t , 8 scilicet.

"> Vat. cum ed. 4 indebite omitlit Pater vero non habet
potentiam , qua possit esse Filius.

11 In codd. BDE et ed. I deest esse.

\'M

SKNTENTIAIU M UB. I.

peneraro siniiliter romp.irenliir ad personani Patris
et Filii. Sfcutulo , oppoiiit contra solntionein per aii-
rtoritatenj Au<ins!irii. ilti: Scd rdmnfnter nos mo-
rot , (fttod Aiif/iistiniis etr. Trrtio , opponil contra
prae«lictani auctoritateni ikt rationeni. ihi: Ifoc
autem non videtur quihii^ticnn. Quarlo, redit supra
auctoritaleni . exj)onens ii^sain '. il»i: Quomodo ergo
avcipitur quod supra diclum est.

ftcm (fuaeritur a (juibusdam , si Pater etc.
Haec esl * secunda pars huius (listinctionis, in ipia
(piaeril Mapister. ulrnin polentia <,'eneran(1i sit in
Filio . cl liaec j^ars liahel diias particulas. Primo ,
(piaerit el delerininal lianc (piaestionein. utriiin ali(pia
IKitentia sit in Palre. (piae non sit in Filio. Si enim
Pater natura pofens est generare Filium, et Filiu.s
non. patet etc. El ' ad hanc (luaestionem respondet
Magisler. quod oinnino eadein esl polentia in Patre
el Filio. Sed quia hoc erat duliiuin. id(^o oppoiiit con-
Ira pra(^dictam solulionein et deterniinat per distin-
ctionem. Secundo, respondel ad primain qiiaeslionein

distin}juendo. utrum scilicet Filius habeal potentiam
peiUTandi. ihi: fta etiam cum dicitur , Filius 7wn
fiahet etc. Si eniin intelli|;atur active , f;ilsus est in-
telhvlus. scilicet (juod Filius possit ijenerare. Si
vero inlelligaliir * passive. scilicet qiiod habeat \^o-
tentiam , qua possil generari, vera est, Et fundatur
ista dislinctio secundum aliquos super hoc, (piod ly
generandi potest inlelligi iii signilicatione passiva,
vel activa. Si in passiva. tunc veraest; et est sen-
sus: Filius habet potentiam generandi, id est poten-
liam. (pia generatur. Si ^ in activa, hoc potest esse
dupliciter. qiiia potest esse gerundium verbi perso-
nalis, et tunc habet suppositum determinatum et
est falsa: esl enim sensus: Filius habet etc. id est,
Filius habet iwtentiam, qua ipse Filius generat : veL
impersonalis ; et tunc non habet certum suppositum
el est locutio vera; est enim sensus: Filius habet
polentiam generandi, id est, habet polentiam, qua ali-
quis generat *, tamen hunc sensum non ponit Ma-
gi.ster.

TRACTATIO QUAESTIONIM.

.\d evidentiain eoruin quae dicit Magister de po- I generandi, id est, utrum in Filio sit potentia generandi.

tentia generandi, quatuor quaeruntur.

Primo quaeritur . iitrum posse generare in di-
vinis dicat ciuid , vel ad aliquid.

Secundo, utriim Pater communicet Filio' potentiam

Tertio, utrum posse generare et creare sit
unicum posse , vel non.

Quarto, iitrum posse generari et creari sit
jx)sse univocum ^.

QILESTIO I.

Ulrum potentia generandi dicat aliquid absolutum, vel relativum.

(aira piimiiin, qiiod posse generare dicat^w^c^,
ostenditur :

1 . Primo per aucloritatem .Magistri in littera ^ :
Arftp. qu..(i « Pater non est potens nisi natura, eiusque potentid

<lir.1t PSfcn- 1 • 1 • !•

iiaii». natura est vel essentia » ; sed natura el potentia dicunt
quid , non ad aliquid: ergo et potentia generandi.

2. Item . ratione ostendilur sic: generare est

sibi simile in natura producere : sed secundiim Phi-
losophum •" « natura est vis insiUi rebus similia ex
similibus procreans » : ergo vis generandi respicit
ipsam naturam sive essentiam de se , non personam -,
sed omne tale dicit quid: ergo etc.

3. lt(Mn , « in perpetuis non differt csse et
posse » : ergo multo fortiiis in aeternis: ergo idem

' Kx vctiisliorihiis mss. cl od. 1 sii|)|)l('\ imus ipsnm.

"> Va(. ;ihs(|ii(' .iucloritJitc mss. cl imI. I , omitlcndo vcrhii :
It^-tn quneritur n quibnxdmn , si Paler clc. Ilaec e.st, miitnl
ronslrnrtioiicm , qni.i poslci climin;it vcrl);i rt haec pars. Mox
codd. ciim r<\. \ tres loco duas , scd f;ilso.

3 Kx mss. XV hh ct cd. I .tdiccinuis Kt , pro (|iio piu-
rimi rodd. non il;i l)oiic .S/'rf .• rod. Q vcro Secundo cl pauio
infni tertio pro srrundo. M f;ilso. uli inspicicnli (cxliim .M;ifji-
stri cl \cili;i noii;i\ciiliir;ic p;ilcl.

* K\ ;iii(i(piiohl)us niss. cl cd. I siiiisliluimus intelliijntur
[»ro inlelliijilur cl mox hnl)ent ioco habet ct p.iulo infr;i i.^ta
l»ro illn i\v nliquos loco alios.

* V.il. .Sed , cl p.niilo posl omillil hnr conlr;! \c|iisliorcs
codd. ct cd. ! , (pii cl pro geruniliiim poiiunt ijernndii uni.

* (x)d. 0 jcloss;indo n(i(ilt; sriliret Pnlrr . quin entlein rst
pntenlia in l'nlrr et iti Filio nd hor ul ijenrrrlur , ner tainrii
r.r hor srquilur . quod h'ilius ijrnrrnt . sed r.r hor srquifur,
qund nliquix ijenernl.

' ()|)c mss. cl c(i. I rcstiluimus omissiim Filio.

* Mcnduin Vut. tidc mss. corrcvimiis suljslilucndo uuiro-
ruin pro unicum.

' C;ip. 2. in inilio. — Mo\ V;i(. conlr.i mullos codd. ul
AtiHISTVYZ hi) (1 ct cd. I qiiin eius pro eiusque cl in
proposilionc miiiorc coiilni onincs co(id. cl cd. \ et e.ssenUa
loco et potrntin.

'" .\rislo(., 1. M;i}>nor. Monil. c. 10. .nit : Omiiis n.Tlura ciiii*"
csl csscntiac procrcatrix, (]u;iiis ipsa cst. Cfr. V. Mcl;ipli. tcxl.
'i. (IV. r. 4.). — Vat. (cui conscnlit Iticliiird. a Mcd., iiic (|. I.)
conlra mss. ot cdd. 1 , 2, 3 ponil Isaac (in cius liliro dc dc-
llniiioniiiiis hacc non invoniunhir) pro Philosophus. — H. .Vi-
hcrl.. I.Scnl.d. l. n. 2. cl S. j). I. q. 30. m. I. Iiiiiic (icfinitio-
iicin ;i|lril(uil llocihio . cdilorcs ;tulcm opcruni llciirici (iaiidiiv.
(irammnlico. .\urlor lilui dc Spirilu cl ;iiiiin;i , c. i2. dicit:
NaiuiM siipiidcm cs| (pi;iod;im vis ci polcnlia di\iiiilus rchus-
crc;iii(lis iiisil.i . (pi;ic imiciiicpic i-ci snuiii cssc Irihuil.

DIST. VII. \\{\\ IMCl S (^UAKST. I.

est oss«i (U possc '. vl ixtlcnli.i cl cssriitia ; srd «'sse
ot pssciilia in (liYiiiis (liciinl ijitiil . noii (ui (iliiiidil,
sivc pcr sc (iicatur. sivc ciim adiiiiiclo; iiiidc (!S-
scnlia Patris dicil iiiiiil: vv\it) pari rationc polcntia
gcncrandi.

! A. Itcni, iii divinis idcin csl scciindiiiii rciii

possc srirc ct rclli' : scd non cst iii divinis scicntia
propria sivc a^/ (iliiiuid '^ , iiniiio scicnlia dicit iiuid
ct csl tiiiiin. siniililcr ct voliinlas: ci|,m) polcnlia
^cncrandi dicil iiidd sivc csscntiain.

Skd contha: I. Ma|,dslcr dicit iii liltcra. ct ha-

«K '1"'»' bcliir nriino capitiilo ': Possc LMMicrarc iioii cst iiossc
aliiiii.id, crij[o non dicit iiuid; ct dicit iiutd vcl iid
aliquid: crjj^o ctc.

:2. llcin . ralionc oslciiditur sic: potcnliac distin-
^Miiintnr jicr actiis*: crgo si arlu.s polentiac dicit
quid , et polcnlia; et si dicit ad aliiiuid , tunc el
potcntia siiiiilitcr. Scd constat cpiod gcncrarc iii di-
vinis non dicit quid , scd ad aliquid: ev<^o ncc
posse generafe.

3. Item. quarnvis in creaturis dinerant viitus
et operatio , laineii iii Deo idem sunt, sicut vult
Dionysius '' : ei"go in Deo i(iem est posse gcnerare et
gcncrare; sed generarc in divinis dicit ad aliquid
et non (luid: ergo similiter posse.

4. Item, Pater generat et potest generare: aut
ergo ideo potest , qiiia generat : aut ideo generat,
quia potest. Constat quod non ideo potest generare,
quia generat : ergo ideo generat , quia potest gene-
rare \ Si ergo ratio proprii debet esse propria ,
ergo potentia generandi debet esse propria ; et nihil
est pro[)riuni in flivinis, nisi quod dicit ad aliqvid:
ergo clc.

5. Item, omnis potentia activa. quae inest
creaturae , inest secundum aliquas conditiones si-
ve ' proprietates , ut patet. Posse enim illuminare
inest luminoso per lucem. posse calefacere calido
per caliditatem. Quamvis autem potentia generandi
non sit activa, tamen activae similis est: ergo cum
insit Patri. inest per aliquam proprietatem ; illa
autem proprietas aut dicit (luid, aut ad ali([uid. Si
quid : crgo * inest omnibus personis, et ita posse
generare, quod inanifcste negat Magister: ergo di-

cit ad aliquid: ergo ct potcnlia. ipiac incst scciin-
diim illam : cr^'o clc.

c o N c 1, I s I o.

lu/rr Irr.s dr Imc rc itpiniones iHdrfur prohahilior
ca. quac a.s.srril , polrnfiani grnrrandi .signi-
ficare faui rrlafionon iiiiain siih.sfanfiarn, srd
in rrclo rrlalionrni.

Hkscondko: Dicciidiim. cpiod circ.i hoc problciiia.
trcs fiiciiint positioncs.

iMicriiiil " (piidaiii . (pii distinxcriint |)Otciiliam 0|>inio i.
generandi diccntcs, (piod |)otcntia gcii(;iMiidi |)otc.sl
dici [lotcntia nuda , vel |)()tciilia di.sposifa. Si dica-
tur [)otcnti;i niida, sic voliieriint '" diccre, cjuod
dicit (luid ct iii omnibus trihus pcrsonis cst, qiio-
niam hacc [lotcntia sic dicta conse(|iiitiir iiatiiram ;
undi; ciiin natura sit in (|iialil)et [)ersoiia, similiter
et [Wtentia hiiiusmodi. Sccundum autcm (|uod dicil
[jotentiam disposifani , quia non habet dis[)()siti()neni
nec convcnientiam. Ui cxcal in actiiin gcncrationis
nisi in sola [jersona Patris, volueriint diccrc. (juod
dicit ad ali^iuid.

Sed verba istius [)ositionis non vidcntur vrra nei.robainr.
nec sana. Non , inquam , vera , quoniam cuius po-
tentia est nuda, nata est pariter esse disposita; si
ergo Irium " est potentia gencrandi , ut cst [lotentia
nuda , similiter el dis[)Osita; et ita qiiaelibet [)osset
generare. Praeterea non videtur sana: [)onere enim
potentiam nudam, quae similiter se lialiet ad esse
et non esse res[)ectu generationis , (|uam omnino
necessarium est essc. non videtur sanc dictum essc
sive propi'ic.

Fuerunt eliam alii. qui dixerunl, ((iiod cmii in O|.inio i.
divinis sit idem posse et esse, et potentia et essen-
tia, quod. quemadmodum potentia et essentia di-
Gunt (juid, similiter esse et [)osse. Et quemadmodum,
cum dico essentiam Patris et essenliam Filii et Spiri-
tus sancti, sive esse Patrem '-, esse Filium, esse Spiri-
tuin sanctum, non dico aliam essentiam nec aliud esse,
sed alterius et alterius; ita quando dico potcntiam
Patris, sive Patrem [)osse generare ct Filium |)osse

' Mulila Vat. ct cod. cc lcctio, iii qua oniittuntur vcrba
ergo mutlo usque ad et potentia . icstauralur cx antiquioribus
mss. et ccl. 1. — De prima huius a)'gumcnti propositionc vidc
supra d. 2. q. 1. argum. I. ad opp.

* Vat. cimi pluribus codd. ut HIKSUXYZ bl) If ct cd. 1
posl propm -addit vel voluntas propria ct^post sive Vat. sola
adiungit scientia et voliintas ; pracfcrimus tamen Jcctionem
aiiorum mss. ut A C F G L 0 R T etc. , quac ct contextu pr-oba-
tur , quia secus superflue postea ponerctur similiter et voluntas.

^ Vat. praeter fidcm mss. et cd. 1 post initium loco et
habetur primo capitulo. Mox Vat. malc ct contradiccntibus mss.
omittit et dicit quid vel ; i^auci codd. ui 1 cc pro et satis bcne sed.

* Communiter ailegatur hac de i-e Aristot., II. de Anima ,
text. 33. (c. 4.); Pripres enim potentiis actus et operationes
sccundum rationem sunt ; si auteni sic , his adhuc priora op-
posita (i. c. obiccta ). — Mox mutilam lcctioncm Vat. ct cod.

cc, in (|ua omitlilur et potentia; et si dicit ad nliquid , tuuc
redinlegramus ope cetcrorum mss. ct cd. I.

5 Libr. dc Caclcst. Hicrarch. c. II. ct dc I)i\. N(.m.
c. i. S 1.

^' Postulantibus mss. v{ cd. I , pro .^ied e comerso posui-
mus ergo ideo generat , quia potest generare.

' Vat. cum cod. cc et loco .me , sed contra aiiticjuiorcs
codd. ct cd. 1.

8 Ex vctustioribus mss. ct cd. I suppknimus crgo.

^ Ed. 1 cum uno altcroxc cod. addit enim.

'•^ Favcntibus antiquis mss. ct cd. I , expunximus iiic nialc
additum aliqui moxquc post omnibus adiccimus tribu.H.

" Cod. H satis bene addit personarum.

1- Vat. iiic ct post Filium contra plurimos codd. el ed. I
adiicit sive ct paulo infra contra antiquiorcs codd. ct cd. I
omittit et alteriiis nccnon post generare particuiam et.

136

SENTENTIAKLM LIB. 1.

\i\\n\\. iion diro alind ef alind posse, sed alterins.
Et linins jwsitioiiis fnit Ma<iister, sicnt evidenter
apparet in littera '. Inde isli dicrliant. qnod posse
«lenrrart' dicit (ptid , sed secnndnin respcctnin ad
aliijHid , (piia esl e.sseiilialc tractnin ad personain.
(auii eniin Jion sit oniiiiinodae alislractioiiis, potest
ad i^ersonain tralii.

Et i.sta iMisitio .Mapistri * satis est prolialiilis et
lodicaiur j;;,ji^ |>,.ne videtnr snstineii posse.

probabUis. '

Fnernnt etiam tertii ^ nioderiiiores. qni dixe-
T^rtwopi-rnnt . qnod potentia ^'»'iier;mdi dicit ad dliquid in
divinis de se. El ratio eonim est. (pioiiiam jiotentia
dicit hahilndinem oripinalis principii ad priiicipia-
liuii. Kt qnoiiiam hahitndo potest esse per.sonae ad
pi'r.<oiiani. et tnnc vere est hahitndo; et essentiae ad
creatnram . et tnnc secnndum modnm dicendi sive
intelligendi: liiiic est . (piod principinm de siii ra-
tioiie non tantnm est essentiale ' appropriatnm per
addilionem. immo etiam dicit proprium personae.
Pari ratione. cum potentia dicat originalem hahiln-
dineni. non tantnm essentialem, non solum ^" dicitur
vel trahitur ad personam. ut dicat essentiam per-
sonaliter , immo dicit proprinm , et ita ad, aliquid
de se.

Et positio ista sine praeimhcio videtur proba-
i)roSo7 bHlor. Nam potentia generandi non videtur dicere
nisi fecunditatem ad actum generationis; et illa est
propriuin per*ionae, unde similiter et potentia *. Nec
est simile de posse et esse nisi uno modo. Iloc enini
verbum est ii\\(\mi\\Ao per se praedicatur, aliquando
est terlium adiacem. Quando per se dicilur, tunc
dicil actum absolntum . quia dicit actum entis ra-
tione essentiae: et tunc oportet, quod dicatnr ahso-
liitt' t't tpiod dicat quid. Qnando vero est tertium
adiacen^s, ut cnm dicitur Pater est Deus', Pater est
Pater, tunc hoc verhum est dicit liahitudinem prae-
dicati ad suhiectum. Et quoniam |)()test dicere ha-
[litndiiiem ad praedicatum essentiale vel per.sonale,

ideo potest dicere esse essentiale et modum essendi
per.^^onalem. Posse autein de sui ratione propria dicit
hahitudifiem secundnm originem; et hinc e.st. qnod
spfcilicatnr per adinnclum. ut dicat conditionem
jirincipii essentialis. vcl personalis. Hanc ergo posi-
tioiiem sustinendo respondeo^ arguinentis prohauti-
hus. qnod dicit quid.

i. Quod enim primnm obiicitur. patet: concedo
enim, Magistnim fui.sse huius positionis. Unde dixe-
runt, quod eadem potentia potest Filius gigni. qua
Pater potest gignere: quod non essel', nisi potentia
diceret quid. Unde dixil , quod potentia generandi
est in Filio , sed non ad generare , sed ad generari.
Ifaec autem positio *" dicit. qiiod est in solo Patre,
quia non taiituin respicit naturam, sed proprieta-
tem personae.

2. Ad illud quod obiicitur, quod '* generare con-
sequitur naturam; dicendum. (juod in divinis non
consequitur iiaturam simpliciter, sed naturam ut in
per.sona; (piia non in qualibet per.sona est natnra
fecunda, sed solum in persoiia Patris, et hoc est
per aliquam proprietatem. quae est solius illius per-
sonae; non sic est in inferiorihus , sicul iam pate-
bit**: ideo patet quod illud non valet.

3. Ad illud quod oliiicitur. quod in aeternis
est idem esseelposse; dicendum, quod verum est;
sed tamen argumentum nihil '' valet. Quamvis enim
omiiino sit idem in divinis esse et esse Patrcm, non
tainen sequitur. quod ?\ esse Patrem est proprium,
quod esse sit proprium. Similiter nec si esse sit
comnuine , quod propter hoc esse Patrem '*. Simili-
ter dicendum in proposito.

4. .\d illud quod obiicitur de scientia , quod
dicit quid , sive per se dicalnr. sive cum alio: di-
cendum, qnod non esl simile de scientia et poten-
tia. Scienlia eniin, qnantum est de se, dicit quali-
tatem ahsolulam , et ideo, quantnm est de se.
semper (hcit qidd, nisi trahatur; sed potentia dk-it

Solitt
arg.pr
lentia
slri.

' (l.ip. I. circn iniliiim. — V<i(. conlrii piijrimos mss. el
cd. I huiusinodi loco huitts, cl p.uilo iiifni i)os( (jrnrfarc , ob-
iiilcnliltus (•o(kl. cl cd. I, inalc addK non tantunt.. Mox cx cod. T
<■! <•(!. 1 i)osl ned posiiiniiis scaindiini loco etiani ; ;ilii codd.
omilliinl vcl sed vcl serunditin (omissio haci; facillima cral, (>o
<|Uod sed cl secunduni fcrc codcm modo a!)l)ic\iala scribiin-
(iir ), scd miniis bcnc. Cod. 11 dicit quid et respectum sive ad
aliiiiiid.

' l'\ anliqiiioribiis mss. o( cd. I snpplc\imiis Maijistri.
l»aiilo .inlc nonniilli codd. nl K SZ K ittt loco istu, cod. \ ideo.

^ .\li(|iii codd. ii( VXV addiinl et.

* .Mi(|iii codd. ii( (i aa !)l) adiiciiinl ronimune.

'• tlmncs codd. cum cdd. I, 2, i, .'», 6 essentialem pro
essentialitrr , (|iiod Val. , iiiiilala iiilcrpiinclionc , rcfcrl ad ea
(|ii;ic s<'(|iiiinliir ; scd falso , ([iii^i (ippoiiidir vcrtio oriijinntem.
Kx niss. F II P Q T V cc adicciniiis non solum , ipiod alii codd.
ciini V.nl. omiKinU ; cd. I non liic . scd p;nilo infra posl diral
;K!dil non tantum.

" (^mI. !)Ii ;Kl(lil (jencrandi.

' Kx anliqiii()ril)iis mss. cl cd. I siipplc\imiis Pater est
tieus . (|iio(l \';il. ciim cod. vc omillil. — Dc tertio adiarenle
xidc Arisldl. . II. fcrilicrm. c. I. c( Comnicnl. S. Tliom;ic

in litinc lociim (Lcc(. 2.), iibi ci cadcm disdnclio dc vcrbo esi
propoiiilur d cxplicalur : Kt non dicitur cs.sc (crliuni , (]uia sil
lcrlium i)ra(>dic;iliim ; S(>d (iiiia est (crtia dictio posita in cnuii-
(iaUonc , (luac simnl cum nomiiic pracdic;ilo faci( nniim prac-
dicalum.

* V;il. respondetiir , scd conlra niss. cl cd. I.

^ Cod. X addil reritm. — Cfr. lil. Ma}?is(ri, c. 2.

'" Scilicet terti;i opinio. — Piiirimi codd. ciim scx primis
cdd. loco positio liiilicnl potcntia , ciiius lcctionis scnsiis cst :
liiicc ;iiilcni polcii(i;i, sciiiccl j^cncrandi , iiixlii pracdicta dicit
scii nomin.it illiid (]iiod cs( iii solo l';ilre, ncmpc fccnndil;ilcm
ad ac(um j^encradonis. Meliiis legcretur: liaec anlem positio
dicit , (juod polenlia est in solo P;ilrc.

'• .Vnliqiiiorcs mss. ct cd. I conlra V;il. ct cod. cc quod
pro quonKulo.

" llic (|. 2. pracscrlim ;i(l (>. c( dub. l. — Paiilo ante
codd. aa bb posi proprictatcm addiint scilicct innascitntitntem.

" V;it. , obnilciilibus pliirimis mss. cl c{\. I . non loco
nihit.

'* Siipplc : sil commiinc. — Miililam leclioncm V;il. ct cod.
cc , in qiia omiltuiitiir \crl);i .Similitcr u^quc Patrem . restanra-
\ imiis opc alioniiii iii>;>;. cl c(\. t.

DIST. VII. VKT. UNICllS QUAI-ST. I.

137

olvuntiir
coiUra
entiam
istri.

i^iiialuor

I iiii-

haltiUuliiKMU ad ' <)ri;i;in(Mn . ol idco potcst iWcorc.
iKibiliidiiKMn propriaiii cl pprsonac. ad p(M'soMam.
Uiido illiid siinilc Maj^islri noii valcl sc^Mnidum liiuic
po.sitiontMii, ((iiod ■' , siciit una (ist voluiitas, (|ua l*a-
ter vnlt (!sse Paler et non vult esse Filius, et e eon-
verso , similiter una ost poliMdia , ut videtur.

Si (piis aulem vnlt suslinere posilioiuMii Magi-
stri, de facili potest ad omnes rationes in oi^posi-
tum respoiulere.

1. Nain imlla ratio prohat, (|uod pot(Mdia de
se di(^it proprinin,S(Hl (juod potenlia generandi activ(;
dicta sive po.ssr (jcncrarc dicat ex adiuncto re-
spectuni ad personam, et ila dicit ad aluiuid ; sed
lioc est solum ratione additi. Unde " notandum, quod
quatnor snnt genera nominum in divinis. Quaedani
enim essenlialia sunt dicta essentialitcr , nt deitas
et niaiestas; qnaedam essendalia persomiliter dicta,
ut potentia generandi ; qnaedam persunalia (WcVdper-
sonaliter , ul generans et genitus; quaedam perso-

iialia dicta osscntialifer , ul missus, incarnalns et
huiusmodi \ ipiac di(Mint rcsp(!ctum ad pfTsoiiam ,
et idco pcr.soiialia , ct elTcclum in cr(,'alura, et ideo
es.s(Mitialit(M' sunt dicta.

•2. Dnahiis rationihiis sc(|U(Mitihus lacile est re-
spon(l(M"c, qiiia illiid iion hah(!l V(M"itatcm, nisi (jiiaiido
actus complccliliir tolam pol(Mitiain " ; non sic esl
in potentia Dci , (piia cad(Mn cst pot(Mitia gigruM^e et
gigni in Dco,

8. Ad illiid (juod ohiicitiu'. (jiiod id(Mi) o^i possf^
g(M)crarc (^i (jcncrare ; dic(Miduin , (piod non valct.
Quamvis enim idcm sit" Patcr ct siihstantia, non
tamen scqnilur, (piod si Pater dicitur ad ali(juiU,
quod ct suhstantia, sicnt mclius patchit inlra ".

4. 5. Duahus ultimis rationihus dilTicilc est hene
respondere ; tamcn potest quis dicere, (piod rationes
illae non concludunt, qnod potentia dicat ad alupiid
de se, sed solum ratione adiuncti , quod est generare ;
et sic patent cetera^

S C H 0 L I 0 N.

1. In productione diviniirnm cmanationiini distinguitur prin-
cipiuin quod et principium quo. Ipsac pcrsonae produ( cntes
sunt principium quud, cuni actioncs sint suppositoruni. Prin-
cipium quo (sivc ratio, qua supposituni agit) divinarum pro-
ductionum communitcr asscritur cssc potcntiam gencrandi et
spirandi. Scd disputatur , quid sit hacc potcntia, et circa hoc
inquirit hic S. Bonaventura. Aliis vcrbis haec quacstio sic
cxprimitur: utrum potcntia gcncrandi dicat quid absokUum
(essentiam), an reiativum sivc relationem. Eadem diflicultas cst
circa potcntiam spirandi , iiuae communis cst Patri ct Filio, de
qua infra d. 29. a. 2. q. I. et 2. Quacstio ulraque cst potius dc
modo loqucndi rjuam de gravi aliqua dilTcrcnlia in re. — Si
autem quacritiu- de principio quo utriusquc cmanationis, quid
sit in se, et quomodo altcrum ab altero dilTerat , communiter
nunc respondctiir , esse dupliccm fecunditatcm, scilicel per
modum naturae sivc inteilcctus et per moduni volunlatis ; de
quo vide infra d. 13. q. 3. et Scholion. — Quoad quacstio-
nem hoc loco tractatam recte observat Scotus ( Report. , hic.
q. I.), quod «divcrsae scntcntiae fortc possunt conciliari nec
videntur contrariari nisi vci'bis ». Quia tamcn contrarii modi
loquendi , quos doctores in hac quaestione adhibent , iion
parum intluunt in solutiones aliarum de Trinitate quaestio-
num, quae infra traclantur , iuvat hic aliqua de variis solu-
tionibus huius quaestionis dicerc. — S. Thom. ( S. I. q. 41.
a. 5. ) sccundae opinioni hic in corp. positae favens as-
serit, quod potentia generandi signiflcat « in recto naturam di-
vinam , sed in oblirjuo relationem», et in Comment. (hic q. I.
a. I.) cum B. Albcrt. (hic a. 2.) affirmat, eam « esse quasi
mediam inter cssentialc et personale». Hanc opinionem S.
Bonav. dicit esse «satis probabilem, ct satis bene videtur su-
stineri posse», immo ipse in fine solutionis obicctorum argu-
menta contra eam allata nititur solvcrc. — Huic positioni di-

rectc opponitur sententia Guliclmi Altissiodorcnsis ( vcl mclius
Autissiodorensis , (juia nomen Latiiuim civitatis Auxerre est Au-
tissiodorum vcl Autcssiodorum) ctDuraiid. (hic q. 1.), qui volunt,
hanc potcntiam diccrc solam relationem. Dionys. Garth. eandcm
hanc scntcntiam attribuit S. Bonaventurae ipsamque approbal his
verbis: « Vidctur verior, quod potcntia gcncrativa dicatur pure
ad aliquid... cum cnim dicitur gcncrativa potcntia, complcxum
hoc sumitur in virtute unius dictionis aut nominis,- idco (juan-
tumcumque potentia secundum se diceretur absolutc, tamen
ex tali limitalione ct contractionc sumitur rcspectivc ». Sed (pii
attcntc pondcrat verba S. Doctoris, hic et in dubiis circa lit-
teram 5. 6. 7. scripta , iam pcrspicict , ipsum mcdiam quandam
viam cligore. Ilacc eius sentcnlia clarius apparct ex anecdoto
Prologo Seraphici ad II. Sent. , ex quo supra. d. 3. p. 11. a. 2.
q. I . in Schol., iam aliquid exscripsimus , ct nunc prosequimur :
« Simililcr ncc in alio , scil. in potcntia gcncrandi , discordavi
ab ipso. Quod idcm Magister d. VII. innuit , potentiam generan-
di esse dictam sccundum substantiam , ct quod alii dicunt ,
esse dictam sccundum relationem et esse proprium , non est
controversia , immo utrumque verum cst, si quis attcndat. Nam
si divisim loquimur de potentia gcnerandi, secundum quod
significatur pcr hacc duo nomina , sic , cum nomen potenliae
de sc sit essentiale et nomen virtutis generativae sit personale ,
dicit essentiam vel naturam ut in pcrsona. Si autem loquimur
de co quod per illa duo vocabula significatur , ita quod con-
nectantur in unias vocabuti intelleclum, tunc, cum nihil aliud
sit potentia generandi quam fccunditas potentiae, et fecunditas
in produccndo pcrsonam aliquam omnino sit dictum sccundum
relationem nec sit commune , sed proprium , sic absque dubio
potentia generandi vel posse generare dicitur secundum rela-
tionem. Et sic patct quod utraquc istarum opinionum est vera,
nec una repugnat alteri. Sed hanc sentenliam magis aj)pro-

1 Fide mss. et ed. I pro et substituimus ad, quod pcr-
fecte correspondet dictis in finc corp.

2 Reliquimus cum Vat. quod , licet plurimi codd. habeant
quia, sed minus bene.

3 Vat. cum cod. cc Item, ct paulo infra post essentialiter
ut addit divinitas , scd contra alios codd. et ed. 1.

■* Plures codd. ut .\ISTYY aa omittunt incarnattts et
huiusmodi.

S. Bonav. — Tom. I.

s Cod. 1 addit quando scilicet potentia sc habet determi-
nate ad unum actum, ita quod non ad alium.

6 Val. practcr fldem mss. et ed. I addit et.

' Dist. 9. q. 2, imprimis ad 3. 6. et d. 26. q. 1. 3.

* Codd. P Q omnia pro cetera ; cod. V patet .sotutio ad
omnia obiecta.

138

SENTENTIAHLM Ll». 1.

b.i\i. qiili* pliis .nltJn}:!! in\ \tTii;iU'iii n-i , licrt iul plrnmn vf-
nUiUs rjrpifssionein utrdiinjur (ijiorlrat stisthtrre. Iii liis i^iliir
pt aliis \('rl)is Miipistri adhiHTfns debita s(TAal;i rc\ ert*ntiii (de-
sunt aliijua veiha] et proposui vl propono iiixla lcnuitiilem inge-
nii et paii|MTtaieni s<-ienli;ie in liis , in (|iiil)iis potero , snslinere,
his taiitiim evn-ptis, iii ipiibus ma^is ('oiiiiiiuiiiler noii sustine-
lur. imnio eoniniuiiis opinio tenel contriiriuni. Ilaec aiitem sunl
(K'lu , ilii ipiod iii (piolibcl libro suni duo * ctc.

.S'(Uiiduin hiiic cxplicaiioncm (^ssenlia cl propiiclas jwt-
sonae con.siiliiunl priiiriiiiiim quo produclioniim totnle , et ipii-
dem sic. ui csseiilia sil ipiasi rundamenlum cl iniliimi, pio-
prielas \cro ralio complcliva el cpiiisi forniiilis , sive ul
IUcliard.il .Mcd. (hic (|. !.) dicil ; « Potciilia {^ciicraiidi in di-
vinis dicii (/m<V/ el ad aliqtiid , formiilius lamcn ad iiliquid
\idclur sii.Miinciire ». Consentiunt Pelr. ;i Tar. ( hic (|. I. a.
2.), .Mex. Ilal. (S. p. I. q. i2. m. .3. a. 2. ad iilt.). .Ncc Hciir.

(iand. ( S. a. oi. (|. 8. ii. 27. ci Quodl. 3. c|. I i. > el ipse
Scolus iililer scniiic \idcnliir. licel hic sub aliis dislinctioni-
bus respondciil. El cuni cliiiin S. Thom. docc;il , poicntiam
pcnerandi importiire lum essciiiiam tum relalioncm , li(]uei .
eos non disscnlire nisi in (piacslionc . (|iiid prr pritis inlclligi
debeat. Olerum solulio S. Hoii;i\ciiluiiic (oluierei cum |)iiiici-
piis , quiie infra d. 27. p. I. (|. 2. dilTusc defcndil.

II. Valde nolabilis csl dociriiiii Scr;ipliici (iid. 1.) de ijua-
driiplici ^''ntTc divinoruni nominum. Ilacc siimla sunl ex .\le.\.
(loc. cil. a. 1.).

III. Iii solulione argiimcnlorum a solito ordinc rcceditur.
Ul iicnipe opinioiiem .M;ij,'isiri dcfcndat . S Doclor ai^MimenUi
pro pro|)ria .sua scntenliii scciiiido loco iidducla solvcrc iiililur.
Ordinem solulionuin indicaiil poslilliic mar^Mniilcs. .\uctoribiis iam
laudalis addanlur: H. Albcrt. . dc hnc cl seq. q., S. p. I. ir. 7. q.
30. ni. i. — .tlgid. U.. Iiic I. priiic. q. 2. — Hiel . Iiic q. 1.2.

QLAESTIO n.
Utrum potcntia gmerandi sit in Filio.

sitniD

Secundo t]naeiitur, utruni potentia generandi
sit in Filio; et quod sic, videtur auctoritatibus et
ratioiiibus.

1. Priino sic: llilarius nono de Trinitate ' dicit:
Ad oppo- « Filius habet in se naturaliter naturam gignentem»:

ergo natura in Filio est nata generare.

2. Item , .\ugustinus in libro contra Maximi-
num-: « Neque enim non poluit Filius generare»,
si'd duae negationes aequivalent uni anirmationi :
ergo [lotuit generare.

3. Item, rationibus ostenditur sic: plus ordi-
natur generare ad generandi potentiam, quam ad
jwtentiam spirandi; sed Pater generans Filium com-
munirat ei ^ potenliam s[)irandi : ergo multo fortius
potentiam generandi.

/i. Item . Filius est expressissima imago Patris:
ergo tantum imitatur Patrem, quod non potest co-
gitari similior: .sed si Filius cogitatur ut generans ,
magis cogitatur imitari: ergo si imitatur amplius .
quam possit quis cogitare . ergo el in aclu generandi.

;i. Item. per simHc videlur sic: maior com-
inunicatio et diffusio est in luce aeterna quom in
luce creata ; sed lux creata dat splendori potentiam
produccndi aliuin. et sic procedendo; et ^ si esset in-
linita»' virtulis. produceret infinitos splendores : er-
go etc.

(■). Item . in generalione carnali pater non dici-
tiir [MTffctiun lilium generare, nisi det ei potenliam

generandi : ergo pari ratione , immo nmlto fortius ^
non erit Filius perfectus, nisi habeat potentiam ad
id, ad quod Pater polest: ergo ad generandum. .\ut
si non est ita in divinis, tunc ego quaero rationem,
quare de perfectione generationis aeternae non sic
est communicatio potentiae generandi, sicut in gene-
ratione creata.

Sed contr.\: I. .\ugustinus contra Maximinum ^FundM
dicil, «quod non oportuit Filium generare » ; sed si
non fuil opportunum, nec conveniens; sed omne
inconveniens in Deo est impossibile ' : ergo impos-
sibile fuit, Filium generare: ergo Filius non potesl
generare: ergo non habet potentiam generandi, quia
omni potentia est potens ille qui habet eam: ergo etc.

'■2. Item, .\nselmus in Proslogio*: « Qui potest
quod sibi non convenit. quanto magis illud polest.
tanto magis adversitas et perversitas possunt in
eum » : ergo cum Filio non conveniat generare, si
possel, potentia illa esset in eo miseria; sed nullam
habet miseriam: ergo nec potcnliam generandi.

3. Item, /•a//oH(' probatur hoc idem sic': omne
illud . in quo aliqua duo necessario distinguuntiu',
si necessario convenit uni, impossibile est unquam
convenire alii, sicutpatet: si Petrus et loannes ne-
cessario dilTerunl in albedine, et albedo convenil
Petro, impossibile est, qiiod loanni conveniat; sed
Pater et Filius sunt personaliter distincti, ita quod
necesse est esse distinctos, et non est dare in quo

' .Niim. .'il : .Neque rursiim corporali insiniialinnc Patrem
in Filio jiriiedicamus , scd cx co eiiisdcm {,'cncris pciiilani na-
tiiram niiliiriililcr in sc ^;igiientcm sc hiibuisse natur;ini.

' l.ibr. II. c. 12. n. 3; vide supra lil. .Magislri c. 1. circa
mcdiiini; in ipio lcxlii iiliipii codd. non pro vcque , iilii tton
potiiit Fitiiis non (jrnernre.

^ Siipplc\inius ex anliipiioribiis mss. et (>d. I ei , qiiod
Val. cum cod. cc minus bcnc omiltil.

* Vat. , refraganlibiis inss. c( scx primis edd. ,omil(il et.

^ Val. jiractcr fldcm mss. et cd. 1 forliori, ct p;iulo infra
coiilra |)lurimos codd. et ed. 1 posl ad id omitlil ad. Mox
paiici codd. iit 1 ff cum ed. I habet pro pntrsl.

8 Libr. II. c. 12. n. 3; vide supn lii. Mapislri c. 1.
circa mcdium.

^ Cfr. d. 2. q. I. ;id. 1.

* Cap. 7: Nam qiii haec potest, quod sibi non expedit,
ct quod non debct , potcst , quae qiianlo magis polesl, tanto
magis iidversilas ct pcrvcrsilas possunt in illum. — Sub no-
minc adi-ersiim inlclligilur liic non tribuLilio (ulpolc quiic .san-
ctis cst bonum), sed nocivum. — Vat. conlra antiquos codd. ei
ed. 1 hnr pntest \wo illud polest.

" (^onrusiim Viit. ct cod. cc leclionem emcnda\inius opc
aliorum codd. et ed. 1 ponendo sic loco sicut , et paulo infrii
sicut patet pro nt patet sic. Pkircs codd. aliqtii loco aliqm.

DIST. VII. ART. IINICUS QUAEST. II.

130

(listingn.inliir ' nisi in lior, (jnod ilh^ cst ^'cncrins,
isto t,'enit»is: erjj[<) cnni gcncrarc. convcniat l*;itr"i,
inipossiliilo est, qnod convcni.il Filio: cr|^'o Tilins
non potosl <,M'ner;irc: crgo non h;il)ct pot('nti;un ge-
ncnmdi.

h. \W\w, g(!ncr;)tio Filii ;i P;itre similis est expresse
ipsi * genenitioni verbi ;i inente; sed verhnin genitnin
non luhet potenti;un g^Hienmdi ;ilin(l verhnin, iniino
oportet, qiiod omne verhnm imniedi;ite sit;imente:
ergo si njcte simile est Verhum incre;itnm. iion ha-
bet potentiam genenuidi, sed genenuidi pottMitia esl
in solo Patre.

^. Itein, (iat ;irgument;itio Augustini * ducens ad
impossihile. Si Filius habet potentiam sive posse ge-
nerandi, ponatur quod generet; qnaero de secundo
similiter; et sl non est st;ire in primo, oportet ponere
infmitos lilios, quia qua ratione non statur in primo,
ergo nec in .Tliquo: ergo si est stare — quia hoc *
repugnat divimie completioni — sed qua ratione sta-
tur in ;iliquo, statur in primo: ergo primus non
habet potentiam generandi.

6. Item , fiat argumentatio Richardi * : si gene-
raret Filius alium tilium: ergo cum filius geni-
tus magis attineat patri quam avo, secundum hoc
non esset ibi summa et aequalis connexio : ergo nec
summa et aequalis dilectio^: ergo nec perfecta bea-
titudo : quae omnia tanquam summe impossibilia
respuit pia fides.

c 0 N c L u s 1 0.

Pater potmliam generandi non communicat Filio ,
quod duabiis rationibus probatur.

Respondeo: Opinio aliquorum est, quod in Filio
Ira quo- est potentia generandi , sed non generat. Hoc autem
'"^' non est, quia non potest, sed quia non convenit ei^
Et ponunt simile in creaturarum productione sive
creatione. Deus potest infmitas creaturas producere;

s(id (piod non prodiicit, hoc non est e,x impotenti;i,
s(!(l (pii;i non convenit ei; sic et in proposito.

Ski) contha: Pon;itnr tiinc, qiiod ill:i potentia , neprobaiur.
qu;ie est in Filio ;id geiKinindnm, (liic;itiir iii actiim;
C()nst;it (inod Filiiis gen(!r;ihit Deiiin aeternnm: eigo
;ili(pii(l poterit " incipcrc h;ihere esse et c.s.sc actcr-
niun; hoc autem est impossibile et non iiitelligihile.

Propterea ' dicendum, (jiiod P;iter non ('ominiini-c-oncia»io.
c;it Filio posse genenre proptcr diio. Unuin est,
(pii;i non [)otest, aliud, (piia non d(5het.

Il;iti() .'uitein, qiiare non potcst, ha(!C est: (jiiia '«'i'" <
fecun(lit;is ad gencnuidum est in Patre, quia [irinci-
pium, et i(l(M) [)rincipium, qiiia [)riiniiin. Impossibile
autem est, quod [)rimum '" commnnicet alii [)rimita-
tem. N;mi hic est op^iositio in adiecto,quod pcrsona
producta sit prima. Quia ergo fecunditas ad gene-
randum ex primitate Patri inerat, ideo non potesl
e.im communicare Filio; et hanc credo propriam esse
rationcm huius, sicut inCra patebit distinctione vige-
sima septima", ubi agetur , quare P;iter generat.

Similiter non dcbet communicare, quoniam '* in Ratio 2.
emanatione divinarum personarum debet attendi ori-
ginalis distinclio et plenissima communicatio : ori- originaiis

, . , • ■ ■ . distinclio.

ginalis dtstinctio , quia necesse est , ea quae com-
municant in nalura distingui vel per matcriam '^
vel per originem. Per maleriam distingui personas
est impossibile; quia ubi est talis modus distinguendi,
est compositio et variatio et formae multiplicatio ,
quae omnia Deo repugnant, qui est simplex et in-
variabilis et vere unum. Et ideo necesse est distin-
gui per originem sive habitudinem: ergo per gene-
rare et generari: ergo si Filius potest generare,
potest etiam non distingui. Si tu dicas, quod adhuc
est distinctio, quia unus tantum Pater, alius tantum
Filius, alius Pater et Filius; tunc ego oppono tibi,
quod secundus filius posset generare eadem ratione,
qua primus ; et tunc duo essent , quorum uterque
esset pater et filius.

Similiter propter plenissimam communicatio- „ri^°'**'"!.*

'r t^ r communica-

tio.

1 Ex plurimis codd. et ed. I substituiinus distinguantur pro
distinguuntur.

^ Vat. praeter fidem mss. et sex primarum edd. omittit
ipsi.

' Libr. IL contra Maximin. c. 12. n. 3; vide in lit. Magistri
c. I . circa medium. — Paulo infra plures codd. ut A FG H 1 K W Y
etc. cum ed. 1 quaeram ioco quaero.

* Locus diiriciils et fortasse corruptus. Subintellige : ponere
infinitos filios, sive potius; non stare in aliquo; ideoque par-
ticula quia in hac sua positione non directam rationem, sed
potius praesuppositionem respectu piopositionis condilionalis si
est stare indicat, quod hac meiiore positione apparet: ergo —
quia hoc repiignat divinae completioni — si est stare. — Cod.
Z ergo necesse est stare. Paulo infra post completiont ex mss.
et ed. 1 adiecimus sed.

5 Libr. V. de Trin. c. 1 0. seqq. et VI. c. 2. seqq. — Vat.,
obnitentibus mss. et ed. I , post Richardi, addit ut et paulo in-
fra praeter fidem antiquioium codd. et ed. 1 nec non operum
Kichardi (Vl. de Tiin. c. 6.) loco patri quam avo ponit ad pa-
trem quam alius.

^ Sequimur cod. 0, dum aiii codd. et edd. legunt distin-

ctio , qnod nec contextui nec argumentationi Richardi corre-
spondere videtur.

" Pierique codd. cum ed. I omittunt ei, quod tamen, sibi ipsis
non constantes, paulo infra , ubi eadem propositio reciirrit, appo-
nunt. Mox ed. I cum uno alterove cod. producat loco producit.

* Vat. cum cod. cc poterat , sed obstant antiquiores mss.
cum ed. t.

9 Substituimus Propterea loco Propter hoc fide antiquio-
rum mss. et ed. I , aliqui tanien mss. deinde addunt vel hoc
vel ad hoc. Mox auctoritate eorundem mss. et ed. I posse
generare posuimus loco potentiam generandi.

^^ Ita vetustiores codd. cum ed. 1 contra Vat. et cod. cc,
qui habent principium pro primum , sed minus concinne. Mox
codd. inter se dissident; alii enim ut FGHIK cc ee legunt
nam haec est, alii ut PQ cum edd. 4, 5 nam hoc est, alii
demum cum Vat. et ed. I nam hic est.

11 Parte I. a. I. q. 2.

12 Faventibus mss. et ed. I , substituimus quoniam pro
quia. Cod. R post Similiter addit propter emanationem.

13 Plurimi codd. cum ed. i hic et immediate infra naturam
loco materiam, sed falso, ut ex contextu patet.

l'»l»

SENTKXTIMUM \A\\. I.

netu non delvt rommniiirarv. qiiia inultipliratio snj)-
p^^sitonim scniiHlnin similom nioclnm e^rcdieiidi iion
est iiisi aiil proptor defvclum durationis , sicut di-
clum est', in jienerabilibus et corrnptiliilibiis, nt
I)er successivam peiierationoin per|)etuelur esse, aut
pro|)ter defcctum perfectae actionis , ut lial j)er plu-
res. qiiod iion potest' per unum. Sicnt sniit fact;ie
plures .<;tellae. quia non sutTiceret mia ad boc (piod
facinnt omncs, sic ctiam plnrcs \ii<zcli ct plun's ani-
inae ad imi)lcndam illam civitatcm ct manilestandam
Dei boiiitatcm , (piani iicc una aniina nec unus An-
pelus poteral suITicicntcr manifcstare. Cnin ergo in
Filio Dei sit plenissima commuiiicatio, quia totam in-
linitatem suam dat sibi l'ater, non fuit convciiiens,
quod communicarct Filio illain potentiam: cl idco fuit
inipossibilc. quia inconveiiiens quodlibcl in diviiiis
est im|)()ssibile ^

1. Ad illnd crfjo (jnod obiicilnr in contrariuin
soiatio ..,,- ppr anctoritatcm llilarii. (jnod Filins babct in se na-
posiioroin. tup^^iii ffiaiientem: dicciidnm . qnod vcrbum illnd est
improprinm, et ex verliis impropriis non est ar^Mien-
diim. sed magis eoruni improprietas exponenda, ut
Magister superius exposuit. Est enini sensus: babet
in se naturam gignentem. id est naturam Patris
gignentis.

'•2. Ad illud quod obiicitur. qnod neque * non po-
tuit; dicciidnm , quod Magister bene exponit, id est,
non fnit cx lioc impotcns. Unde secundum artem di-
stingncndnm est, quando dicitur, Filius non poluil
generare: quia iion potcsl leiieri privative; et tuiic
est sensus. non potuit, id est, impotens fuit; et tunc
ncgatur potcntia . el relin(juitur aptitudo, sicnt de
truncato dicilnr. qnod non potest gradi , quia aplm
natns est ad gradiendum et non potest gradi ^ ; lioc

modo iion potcst dici de Filio. (piia iion liabcl ad boc
aptilndmcm; et iii boc seiisu loqnilur Augnslinus. Alio
modo non posse tenetur negative; et in hoc sensu
concedendum est, quod Filins iion potuil generare.

3. Ad illud qnod obiicitur; quod Palcr commu-
nical Filio potentiam spirativam: palet responsio: qnia
cuni Filius generetur. non pot(\^t babere primilatem
respcctu geiicrationis; sed cnm iioii spiretnr, esl
inspirabilis; ct ideo potnit babere primitatcm et fe-
cuiidilatcm re.^pectu illius: et sic patet qnod ° iion
valet ratio.

4. Ad illnd quod obiicitnr. qnod Filius est expres-
sissima iniago etc. ; dicendum . qnod idco Filius dici-
tur ' expressissima imago, quia repraeseiiUit in onmi-
bus, in quibus iinago nata est rcpraeseiitare ; sed
imago sic iiata est repraesentare, nt Uiinen ipsa uou
sit imagiiiatum; alioquin non esset imago. Si autem
Filiiis repracscnlaret in actu gciierandi, iam esset
Palcr: ct ideo nec iiitclligibile nec possibileest. Filium
generare sive in geiieratione Palrem imitari.

5. Ad illnd qnod obiicitur de luce et splendore,
dicendum. quod non est simile, quia lux non per-
fecte se multiplicat in piimo spleiidore: ideo in plu-
ribus facit quod non potest in uno.

6. Simibter et iii filio carnali intelligendum;
unde unus pater generat plures filios *. Haec tanien
ratio non est principalis, sed illa (luae dicta est su-
pra *■, quia in bis inferioribns non est fecundiUis per
rationem primilalis, sed per rationem perfcctionis. In
Deo antem , quia est perfectissimum el priinnm, non
tantum est per naluram perfectionis ; quia tunc in
omnibns personis cssel, et slatus '" esse non posset ;
sed per rationem primitatis. Itcni rationes istae non
procediml per simile. immo magis per dissimile.

SCHOLION.

1. Hacc; quacstio inlimc cohacrcl ciini pracccdcnli. Iii rc-
spons. dicilur : pcrsonas dislinjrui pcr origincm sivc habitudi-
ncni. IFoc noii disiunciivc inlcliij^i dcbct , scd sic: pcr orij:;iiicm
cum rclatioiiibus indc rcsultantibus, cfi". iiifra d. 26. (j. 3. cl Sclio-
lion. — In solul. ad 2. vorba : « ct tunc ncgatur potcntia c( rc-
lin(|uitin- a|)liludo > ctc. facile intclligunUir, .si altcnditur, (|uod
oralio cum ncgalionc i)ri\a(i\a cxponitur pcr duas jiroposilio-
ncs, (]uariiii) una ncgat actum, allcra |)oiiit subicctum c\ iiatura
sua aptnm ad actuni. Si igitur vcrba: Filiiis non polvit , su-
miintur privati\c 1. c. ul impotom , lunc supponitur privw,

quod cx iiatuia sua sit ad lioc aplus , ct dcinde asscritur'
quod hoc noii potcst actii. Cfr. S, Thom. ct Richard. , hic
circa iit.

II. ClV. Alcx. llal., S. p. I. q. i2. ni. 3. a. 2. — Scoi. ,
Rcport. , hic q. 2. (ubi oxi^rcssis vcrbis solulioncm Seraphici
api)robalj. — S. Thom. , hic (\. 2. a. I ; S. I. q. 42. a. 6. ad
3. — n. .Mb(>i(., hic a. 5. 10. II. — IVli-. a Tar., hic q. 2.
a. I. 2. — Kicliard. a Mcd. , hic q. 2. — .Egid. R., hic 2.
pi-inc. — Hcnr. Gand. , S. a. 5i. q. 8. cl a. 58. q. 1. — Du-
rand. , liic q. 3. — Dionys. Carlh. , hic q. 3. — Ricl, hic q. 3.

1 Disl. 5. a. 2. (|. I. — Vat. omitlit diclum , scd obstant
fcrc omncs codd. (11111 cd. 1.

^ Si pplc cum c(j(l. Z firri , \cl lcgc cum nonnuliis codd. ul
ASTV cl cd. I potrst uniim. Mox opc mss. vclusliorum ct cd. I
substituimiis fnctar loco perfcctae. Cod. M cuni cd. 1 sic pro siatt.

3 Vidc supra d. 2. (|. I. ad I. — Mox lldc an(i(|uiorum
mss. ct cd. 1 substiuiimus ergo loco nulem.

* Adiccinius particiilam rwque, quac ox obicctionc ct con-
tcvlii rc(|iiiriliir, pro (|ua cod. T ponit non ; plurimi codd. par-
liciilam illam omilliinl lcgciilcs quod nnn poliiit , fortassc co
qiiod, sicul supra in obiccUonc notavimus, vcrba .Vugiistini
allo modo allcgant , scfl. non potuit Filius non generarr ; iii
qua lccUone liic supplcnda sunt vcilja lum gmerare. Cod. T

paulo infra posl Filius liabct non non poluit ; sod duplex negatio
liic non ila nc(>cssaria \idcUir, siciK paulo supra.

^ Vat. cum cod. cc omillit vcrba quia aptus usiiuc ad
gradi, .sod obstant antiquioros codd. ciiin od. I.

" Nonniiiii (-odd. ut 1)1) fr (uiii vi\. I ijitarr.

' Fidc vcliisiioriim mss. ct cd. 1 siipi)lcvimiis ideo c( \ocorsl
subsU(uin)us dicilur, ac paulo infia posl srd cxpunximiis lavim.

^ AnUquiorcs codd. cum cd. I omiltunt carnalrs, quod
Val. cuni cod. cc suporfluc addil.

' Scil. , prima in corp. huius qiiacslionis. — Mox posl
perfeclionis codd. LO iion malc adiiciunt toulum.

'" Cod. K principiiilus loco status. In (Ino rosponsionis
codd. aa bb adduiil quia lux el paler producunt diversum ase.

DIST. VII. \\\T. lINir.rS QHAKST. III.

QII.ESTK) III.

UtriDU putnilin gencrandi ct polnitia rrcandi sint nnica potmtia.

ipiK).

lamenta

uaquae-

de ordi-

■ itriusi|ue

Terlio (|n;uMiliir, ulruiii possc goicrarc el
cmt/v; sit ' iiiiiciiin po-s.sc ; ol (luod non sil unicuin,
vidfliir.

1. Auijustinus "': « Alio (^st Paler, alio est Dcus » :
orgo alio ost <j[onerans. alio creans; sod polontia go-
norandi est gonorans, i)otontia croandi ost croans:
ergo etc.

2. Itoin. polonliao dislin^niuntiir por actiis ol
aclus per obiocta ': orgo si <i;oneratio torininatur ad
Deum et creatio ad croaturam^ et liaec sunl oinnino
diversa: orgo etc.

3. Itein, i)otentiae pluriricanliir por subiocta,
quoniam in pbn-ibus potontibus ^ plures sunt poton-
tiae; sed potontia creandi est in Fibo sive posse
creare, in eo autem non est posse generare: ergo
non sunt unum posso.

4. Itom, quaecuuKpio sic se liabent, quod unum
potest intolbgi, altero non intollocto, et e converso, illa
non sunt unuin ; sod posse generare potest intelligi,
circumscripta potontia creandi; et e converso posse
creare, circumscripta potentia generandi ^ : ergo etc.

CoNTR.\: I. Unius potentis omnino simpbcis uni-
cum tantum est posse; sed ® Pator est potens omnino
simplox: orgo unicum tantum habetpo-s.se; sed liabet
posse gonerare et posse creare: ergo iba duo sunt
unicum posse.

2. Itein, si posse est abud et abud ', cum posse
generare respiciat personam, posse creare naturam:
ergo natura et persona sunt duo : ergo nec natura
de persona, nec e converso dicitur, quod est omnino
falsum.

3. Item. si est distinctio inter posse generare el
posse creare: ergo est ibi ordo. Quaero igilur, quid
si t prius * secundum rationem intelbgendi. Et quod
potentia gonerandi, videtur, quia est rospectu aeterni,
et aeternum ante temporale. Sed contra : intebectus
communis est ante intenectum proprii ; sed potentia

croandi dicil commiino tribiis
pro[)rium Patris: ergo otc.

polontia goiKTandi

coNni.rsio.

/^otcntia gp.ncrandi ct potmlia creandi non sccun-
diim rcm , scd solnmmodo secundum rationem
in tclliy cndi dilJcr un L

Rj:si>ondi:o : Dicondiim, (piod possc genorare et
posse creare est' posse unicum , tainon dii[)liciter
dictiim. llnum enim esse est in re esse Patrem et
esse Deum, dilTerens autein secundum rationom in-
telbgondi; qiiia boc '" est absoiutum, cum dico esse
Deum, illud relatum, cum dico esse Patrem. Simi-
liter et in possc est intoHigendiim. llnde siciit essen-
tia et persona umim sunt in re, tamen est" dilTerentia
rationis in intebigendo et in dicendo; similitor dicen- conciusio.
dum est de potentia generandi et creandi.

Et ^^ sicut est ibi differentia non re, sed secundum soivitur

. . quaestio de

rationem, ita est ibi ordo secundum rationem intelli- ordine.
gendi. Unde secundum diversas comparationes babent
abum et abum ordinem. Comparando enim posse
creare et posse generare ad illud cuius sunt ; cum
posse creare sit naturae , posse generare sit personae,
ot intellectus communis'^ ante intellectum proprii;
sic absque calumnia prior est secundum rationem
intelligendi potentia creandi. Comparando autem ad
illud ad quod terminatur; cum potentia creandi re-
spiciat temporale, potontia vero generandi aeternUm;
prior est secundum rationem intelbgendi potentia
generandi quam potentia creandi ; et sic patent obie-
cta de ordine.

Concedendae sunt ergo rationes ostendentes, quod
non differunt posse generare et posse creare diffe-
rentia secundum rem sive secundum essentiam.

1. Ad illud ergo" ciuod obiicitur, quod alio est soiutioop-

positorum-

1 Vat. hic et puulo post practer fldcm mss. et ed. 1 sint.

2 Libf. VII. de Tiin. c. 1. et 6. ac Serm. I. in Psalm. 68.
n. o. — Vat. contra antiquiores codd. per Aiigustimm ; ed. I
dicere Augustinus.

3 Aristoteiis verba liac de re \ide supra q. 1. fundam. 2.
* Ita antiquiores codd. cum ed. ! , sed Vat. cum cod. cc

quia in pluribus subiectis.

5 Mutiiam lectionem Vat. et cod. cc, qui omittunt verba et e
converso usque generandi, restauramus ope aliorum mss. et ed. I .

^ Adiecimus ex vetustioribus mss. et ed. 1 minus bene
omissum sed.

^ Cod. bb satis bene si posse creare et posse generare
est aliud et aliud posse.

8 Plurimi codd. non ita bcne nec cum subnexis coliaeren-
ter principalius.

9 Vat. contra mss. sunt. Mo.\ post enim nonnulli codd. ut
CRS omittunt esse.

1'' Vat. contra ferc omnes codd. et ed. I quod pro hoc, e(
l)aulo infra ide^n est loco illud.

" Codd. inter se non conveniunt; alii ut .\FGHKMTV
cum ed. 1 pro iamen est liabenf cum , alii cum Vat. exhibent
textum nostrum , cod. R tamen differunt ratione. Mox post ra-
tionis nonnulli codd. ut ATX etc. cum ed. 1 addunt particu-
lam et.

12 Fide mss. et sex primarum edd. supplevimus Et. Mox
pauci codd. ut HK post raiionem habent intelligendi , ita.

13 Faventibus piurimis codd. et ed. 1 , expunximus hic ad-
ditum est.

i^ Ex vetustioribus mss. et ed. I adiecimus ergo.

ih-2

SENTENTIARIM EIB. I.

Deus. alio Pater: dicendnm. qnod Anprnstinns loqnitnr
de alio et alio alietate rationis. et non rei. Et inlelli-
gitnr alietis rationis per illnm modnm. qno snpra
dictnm est (lislinctione qninta ' , nbi qnaeritnr, ulrum
essentia peneret.

2. Ad illnd qnod obiicitnr. qnod' polentiae distin-
guuntur per actus etc; dicendnm, quod verum est
hoc de illis actibns. qni haltent completionem ab
obiectis : sed non sunt sic actus divini. Unde qnam-
vis creatnra et Filins omnino dilTerant, atlamen gene-
ratioet creatio idem sunt. sicut essentia et persona.
Deus enim in agendo non completur ab obiecto, quia
se ipso agit.

3. Ad illnd qnod obiicitnr. quod potentiae plu-
riUcantur per subiecta; dicendum, qnod istud verum

est de subiecto proprio : sed Filins non in qnantum
Filim est snbiectnm potenliae creandi . sed in (pian-
tum Deus. Et conslat. qnod natnra divina non facit
numerum cum Patre : ita nec potentia respiciens na-
turam cum potentia Patris.

4. -Ad illud quod ultimo obiicitnr. qnod nnum
potest intelligi sine altero et econverso; dicendum,
quod aut loqueris quantum ad^ significalum , aut
quantum ad comiotatum. Si quantum ad connota-
tum, verum dicis, qnod creatura potest intelligi, non
intellecta persona Filii. et e converso. Si qnantnm ad
principale significatum , dicis * falsnm; impossibile
est enim, inlelligi potentiam generandi sine potentia
creandi, sicut impossibile est intelligere personam
sine essentia.

SCHOLION.

1. De difrerenlia inter essentiam et pei-sonam cfr. infra d.
33. q. 2. et Scholion. — .\d verba in solut. ad 3 : « Verum est
de subiecto proprio», nolandum , quod distinguitur subiectum
proximum et adaequatum alicuius potenliac et rcmolum. Sub-
iectum pro.ximum sive primarium potentiae divinae crcativae est
unicum scil. essentia divina. Et axioma: potenliae plurificantur
per subiecta, non oportct quod sit verum, quando agitur de
subiecto remoto , quod est persona divina.

II. Hanc quaestionem alii antiqui Scholaslici non nisi bre-
viter Iractant. Ipsam tangit S. Doctor infra d. 20. a. 1. q. 1.
— Alex. Hal. , S. p. I. q. 20. m. I . et 2. — S. Thom. , hic
q. 1. a. 3 ; de Potent. q. 2. a. 6. — Petr. a Tar., hic q. 3. a.
1. — Richard. a Mcd. , hic q. 4. — .Egid. R., de hac et seq.
q. hic 1 . princ. q. 3. — Dionys. Carth. , hic q. 2.

QU.ESTIO IV.

Utrum posse generari et posse creari sinl univocum posse.

Ultimo quaeritur , ntrum posse generari et
posse creari sint^ posse univocum. Et quod non,
videtur:

1. Quia quamvis idem sit generare et creare
.\rg. pro quantum ad principale significatum , aliud tamen

g^ °*^^' est generari et creari, sicut Creator et creatura: ergo
cum non habeanl ® esse univocum creatura et Crea-
tor: ergo etc.

2. Item, creatio dicit egressum et mutationem,
generatio vero omnem excludit mutationem: ergo
cum posse creari importet potentiam transmulandi ,
posse generari non, cum potentiae diflerant in sua
generalitate in potentia Iransmutandi', el in hac non
conveniunt: ergo in nnlla.

3. Item , omne distribuit terminum pro omnibus,
quae univocantur vel analogantur in illo '; sed cum
dico omnipotens , non fit distributio pro illo , quod
potest generare, quia tunc Filius non esset onmipo-
tens: ergo manifestum est, quod utrumque posse nec
est univocum nec analogum; alioquin omnipotentia
non convenit Filio.

Sed contra: 1. Res est commune ad fruibile et
ulibile: ergo cum aequalis ambitus vel maioris sit
possihile quam res, et non sit maior differentia inter
generatum et creatum ' quam inter fruibile et utibile,
pari ratione possibile sive posse est commune ad
ulrumcjue.

2. Item, in aeternis non potest esse multiplicitas

Arg.

p.irte
niatJTa,.

' Art. 1. q. I.

• Vat. praeter fldem mss. et ed. I omitlit qnod. — Pro-
xime S4'quens propositio inlclliKilur dc illis actibus, qui can-
sanlnr aliquo modo ab ohintis, siciui flt in inleilcctionc noslra.

^ (a)(\. Z i»r<>pl<'r siibncxa non iiicongrue addil prinripnte
1. e. quod primo ct per se slgniflcatiir , exciusa omni connolalione.

* Antifjiiiorcs codd. ul A F (« H K S W etc. vel omillunt
(Ucis , (jiiod liinc ccrtc esl siipplcndum, vcl cum cd. I loco

ipSillS IKIIIIllll pst.

* Mss. pliirimi cum sex primis edd. sit.

• Vat. , obnitcnlibiis multis codd. ul HISTWZ aa etc. et
cd. 1 , miniis aplc hnhrnt.

' Cfr. Aristot. , V. Mcia|)li. Icxt. 17. cl IX. tcxl 2. (IV. c.
\2. ct VIII. c. \.), ubi .spccies poienliae recenscnliir ct pro ge-

nerc jarum proximo , in (juo omncs convcniunt , assignalnr ,
quod sinl principium molus aut transmulationis.

8 Aiistdt., V. Mdaph. tcxt. 31. (IV. c. 26): Qiiorum qui-
dcm non facit positio diffcrcnli.im omnr diciiur. Cfr. Pelr.
Hispan. , Siimmula. tract. dc Distribulionc. — Mox anliqiiiorcs
codd. cum ed. 1 grnernre; Vat. et cod. cc non bcnc grnerati.
Agilur quidcm de generatione passiva , sed argumentatio incipit
a polcntia aciiva, imporlata in voce omnipotrns, ct rcctc infcr-
liir , si polcnlia acliva gcncrandi non cadit propric sub oinni-
potcnlia, lunc et gcneratio pa.ssiva non cadit sub omnia quae
potcsl : ergo ctc.

' Fidc vctusliorum m.ss. et ed. I substituimus creafum pro
creaturam.

I)[ST. VII. \\U\ UNICIJS QllAKST. IV.

1/i3

iipc (iivcrsiUts: or^M) cimi possc cicari cl possc ^'ciic-
rari ;il> aclcrno aiitc coiKlilioiiciii crcatiiiac liiciiiil,
er^M) noii ' haltciit miiltiplicalioiiciii iii ipsa potciilia,
3. Ilein, ciim dico: crealnra potest creari. niliil
<lico* crcatiim; (piia illiid vere diciliir (W co (piod
omiiino iiiliil cst , siciil dc aiiima aiiticliristi: cr<,'o
soliim dico potciitiam a-ijciitis; sed potciitia Dci est
miica , iioii liahciis aliipiam imillii)licitatciii : crjijo
eiiis possc imivociim csl ad jiossc crcari ct posse

},a'ncrari.

CONCI.l sio.

Posse gcnerari ct posse creari (jvoad principale
significatun\ re idem sunt ot univocc (iicvn-
tvr , qvoad coirnotatum vero analogice.

Rkspondko: Dicendnm , qiiod cnm dico posse
tiiictio. creari et posse generari , dico principale sixjnifi-
catum et dico connotafum. Qnantnm ad principale
significatum , diro. quod posse creari idem dicit
re. qnod posse creare, diflerens solum ^ modo lo-
quendi vel dicendi : quia quod dicitiir per modum
actionis per posse creare, dicit posse creari per
moduin passionis. Quantum vero ad co7inotatu7n
dicit effectum in creatura.

Quando ^ ergo comparantur posse creari, et
TOioi.posse generari, si comparentur ratione principalis
signipcati, dico, quod non tantum est univocum ,
immo etiam unicum , ut visum est ^ aliter tamen

et alilcr iiilcllccliim ct (Miimtialnm, siciil pos.sc g»;-
ii(M'ar»? et |)()sse creare. Si antem ratioin! coimotati
comparciitiir , sic conccdo . (jiiod (!st analogujn ^oiachtw i.
siciil lioc iiomcii /v.v ad Iriiiliilia cl iilihilia. Qiiam-
vis cnim (a'(;ator et cn;atnra iioii liaheant comimiiic
uiiivociim, haheiit taiiicn aiialogiim,

Notaiidiim tamcii , (piod diiplcx cst aiialogia : i)ii|.i«x ana-
(ivaedani '' per rednclioiicm ad nnitateni nalurae
s(^ciiiidiim j)riiis et postcrius ; (!t ha(!c potest esse
comparaiido crcatiiram ad creatiiram , et in hac si-
gmim ' distrihiiit pro omnihiis coiiteiitis , iiisi sit
distrihiitio rcslricta ex addilioiie , vel ex iisii sive
inodo lo(picn(li , sicut diciliir dislrihiitio accommo-
da ^ ut si dicatur : caeliim tegit omnia. Alia, est
aiialogia per reductionem ad unilatem similitudinis
prcyporti(malis , non naturae; et (piod sic aiialogatur
non esl iiiter alia, sed superalia'. Unde distrihiitio
proprie pro illo noii distrihiiit , nisi sit extensa. L'nde
Deus non est ens inter omnia , sed siiper oinnia.

Et hinc <^st, quod omnipotens non distrihuit ivitentia (te-

. nerandi noii

pro potentia generandi propric accepta distrihutione, caditsiii.

. . \. \ . ... omnipolen-

msi fiat quaedam extensio , et ex illa per conse- tia.
quens fiat quaedam appropriatio circa suppositum.
Unde proprie omnipotens convenit tribus , quia non
distrihuit *° pro potentia generandi; appropriate im-
tem , secundum quod fit ampliatio ex parte signi ,
solius est Patris.

Ex his patent omnia obiecta ; procedunt enim
per diversas vias , ut patet intuenti.

SCHOLION.

I. l!l subtilis haec quaestio , quae a paucis antiquis Scho-
lasticis tractatur, recte intelligatur, attendendum est, quo sensu
S. Doctor accipiat locutioneni; posse creari. Non sumitur in
sensu passivae potentiae , quae est ex parte creaturae , sed in
sensu activae potentiae , quae est in Deo , ut patet ex uit. arg.
Ratio huius modi loquendi explicatur infra d. 42. q. 4 , ubi S.
Doctor inter alia haec habet (ad 2.): « mandum creari, qmm-
vis dicat potentiam per modum passionis, tamen secunduni rem
non dicit nisi potentiain activam , quia ante mundi creationcm
nihil est nisi potentia activa.» Itom ( ad I.): «Possibile potest
dici denominative a potontia passiva vol activa ; et quia in Doo
proprie est potentia activa , ideo dicitur possibile simpliciler
secundum quod ab illa denominatur, non secundum quod a
passiva ». Hanc sententiam probat in corp. Cfr. etiam Alex. Hal.,
S. p. I. q. 20. m. 2. et 3 , et S. Thom. , I. Sent. d. 42. q. 2.

a. 2. Certe res creabilis ante suam creationem niliil omnino est
nec habot, ergo nec potentiam passivam; unde solummodo de-
nominatione oxtrinseca i. e. cum respectu ad primam causam,
atti-ibuitur ipsi posse creari.

II. His suppositis, tres propositiones S. Doctoris sunt ma-
nifostae: I. Posse creari et posse creare , licct differant gram-
maticalitor, non diffeiunt in ro, si attenditur principalo signi-
ficatum , quod est creatrix essentia divina. — 2. Posse crcari et
posse generari i-atione principalis significati sunt univoca , inimo
unicum. « Nam ipsa divina substantia sub rationc , qua com-
municabilis ost por gonerationom , est potentia , qua Filius potuit
generari», Richard. (hic q. 3.). — 3. Posse generari et posse
creari ratione connotnti non habont aliquid commune nisi ana-
logum , cum primum connotet Filium aotornum , secundum vcro
creaturam.

' Cod. W nec.

' Vat. cum cod. cc contra ceteros codd. et ed. 1 dicit ;
cod. 1 creatiiram posse creari, niliil dico esse creatum. Paulo
infra post sicut cod. M addit est.

3 Fide mss. et ed. 1 expunximus hic additiuti in; aliqui
codd. solo pi'o solum. Mox Vat. , refragantibus mss. et ed. I ,
dicitur per loco dicit.

* Mendosa lectio Vat. Quo modo pro Quando castigatur
ex mss. et ed. 1.

5 Paulo supra; vide etiam quaest. praeced.

* Vat. cum cod. cc praemittit est, quod tamen abest a
ceteris mss. et ed, 1.

~' Id est omne , quod ideo vocatur signum , quia per
ipsum indicatur, quantum alius terminus valeat.

* Vat. praeter fidem antiquiorum mss. et ed. I accomo-
data, et paulo infra proportionis loco proportionalis. Pauci codd.
regit pro tegit, sed incongrue et contra Petr. Hispan. Summulam
tract. de Distributione. — Mox post naturae codd. aa bb ad-
dunt ut Creatoris ad creaturam.

9 Ex vetustioribus mss. et ed. 1 supplevimus sed supei'
alia, et paulo infra, consentientibus omnibus mss. et edd. 1,2,
3 , 6 adiecimus sed super omnia.

10 Cod. M X addunt proprie.

14A

SENTENTIARLM LIB. L

III. Quoad annlogiam in genere cfr. supra d. \ . dub. 5. ct
ibid. a. 3. q. I. ad 1. ac Scholion. Uuplicem analogi;im distin-
giiit toMus: prima species esl quac (U per reductionem ad
unitiitem naturae; secunda, per reductioncm ad uniUitem simi-
litudinis pntportionalis. Cirra priniam spccicm hacc notamus.
In unoquiMpie gcncre rcruin crcaiarum cstunum, quod sic cst
mensura aliorum , ut unumquodquc in lantum habcat perfcctio-
nem suae naturac, in quantum plus minusve ad hanc mensu-
ram acccdiL In prima hac spccic analogiac »signum distribu-
tivum ( V. g. omnis ) disuibuit i)ro onmibus contcntis » i. c.
applicat conci'ptum lermini ad omnia et singula sub ipso coni-
pn'hcnsa. Sed hoc non valet quoad sccundam sp<jciem. Sccunda

spccics sivc analogia proportionalitatis dcclaratur in tcxtu. Ex
hoc principio S. Doctor deducit , quod potcniia gcncrandi in
Deo non comprehendatur propric sub omnipotcntia (in corp.
ct dub. I. 2.). Idem docent: Alex. Hal. , S. p. I. q. 21. m. I.
a. 3. — Scot. , Rcport. , I. Sent. d. 20. q. 2. — R. Albcrt. ,
hic a. 3. — Pctr. a Tar. , hic q. 3. a. 2. — .Egid. W. , I. Scnt.
d. 20. princ. I. q. I. ct 2. — Dionys. Carth. , hic. q. 3. —
Conscnlit etiam S. Thom. I. Sent. d. 20. q. 1. a. 1 ; S. I. q.
42. a. 6. ad 3 ; tamen dc Potcntia q. 2. a. 5. alitcr loquitur.
Yidctur aulem , (juod solus modus loqucndi sit divcrsus.

IV. Quoad conclusioncm cfr. .\lex. Ilal., S. p. 1. q. 20. m.
I. ct 2. — li. Albcrl., hic a. i.

DLRLV CIRC\ LITTERAM M.UJISTRL

DiB. L

In parle ista incidunt dubitationes circa litleram,
et i)riina est de solutione ista Magislri, qua dicit,
tiuod non sequitur: Pater potest generare, quod
non ' Filin-s: ergo potest aliquid, quod non Filius ;
et respondet , quod posse generare non est posse
aliquid subiectum divinae potentiae. Sed hoc non vi-
detur solvere, sed aggravare arguinentuni. Tunc
enim , cum posse geiierare * sit posse ina.\imum ,
videtur quod maius inconveniens sequatur, et magis
derogetur potentiae Filii, si in hoc deficit , quam si
in subieclis " divinae poteiitiae.

Respondeo : Dicenduin , quod Magister bene sol-
vit. Potentia enim Patris habet comparari ad infe-
rius et ad aequale, sed ad superius non , cum careat
superiori. Cum comparatur ad inferius , tunc est
potentia essentialis et essentiahter retenta, quia con-
noliit respectum * in creatura ; et respectu talis po-
tentiae inconveniens esset , quod aliquid posset Pater,
quod non posset Fiiius , quia tunc differrent per es-
sentiam. Cum autem comparatur ad aequale, ut ad
personam , tunc trahitur ad personam ; et tunc nul-
lum iiiconveniens est, si ahqua proprielas personaUs
est in Patre, quae non est in Filio. Ideo non se-
quilur , quod aliqua potentia sit in Patre , quae non
sit in Filio *.

Dlb. II.

Ilem dubitatur de hoc quod dicitur , quod ge-
ncratin Filii non est de omnibus. Vidctur enim
Riehardus de sancto Viclore *"' dicere conlrariiim, qui
dicil . (|ii()(l (piia omnipotens est, excusari non polest.

' Supplc hlc ct paulo infra cum codd. X dd pctcst.

* Vat. conrusc ct conlra an(i(iuiorcs codd. el cd. I Cuin
loco Tunr, ct dcindc pros^niuitiir : cnim grncrare eum posxe
sit posse etc.

* Vat. falso pro in suhiectis poiiit rinn gencrarc FUium
esscl iili^iuid siihicctum ct (iinlra (inmcs codd. ciini cd. I , (pii
in (;o tiiiiluin dissidcnt , quod miilli ut A C F (j II M II S T ctc.
post qunm minus bonc omittunt .«. Cod. 0 si enim in hoc dc-
ficit , plus dcficit, (/uam si drfirit iu suhiectis.

* Practcr (idcm mss. ct cdd. I, 2, 3 piacmitlit V.it. eflc-
ctum seu, ct paulo antc ponit tenta pro retcnta.

qain Filiuin genuerit: ergo generatio Filii continetur
sub omnipotenlia: ergo Filius inler omnia conline-
tur et esl.

Respondeo: Dicendum, quod, sicut dicil Magister,
generatio Fihi non continetur sub omnipolenlia, nisi
acciperetur omnipotentia per appropriationem. Et
quod dicit Richardus non intelligitur ^ lanquam Fi-
lius sit inter oninia, sed tanquam ante omnia; unde
arguit a posteriori. Si enim emanatio naturae secun-
dum rationem intelligendi praecedit emanationem se-
cunduni rationem vohintalis, nunquam Deus esset
potens producere creaturam per vohintatem , nisi
etiam produxisset Filium per naturam.

DuB. IIL

Item videlur male dicere, cum dicit , quod esse
Patrem non est esse aliquid ; quia cum inter ali-
quid et nihil non cadat medium , si non esl esse
aliquid : ergo est esse nihil *.

Respondeo: Esse aliquid dicitur dupliciter: vel
communiter ad essentiam et personam ; et sic non
cadit medium, et in hoc sensu esse Patrem est
esse aliquid; alio modo,\)Vo\\{ trahitur ^ ad essen-
tiam; et ^sic cadit inter esse aliquid et esse nihil
medium, scilicet esse aliquem; persona enim prae-
dicatur ut quis , non ut quid *".

DuB. IV.

Item quaeritur de ista illatione Magistri: Spiritus
sanctus potuit esse Filius, ergo potuit mutari , et po-
niliu' ibi : Sienim nasci potuit, potuit esse Filius elc.
Videtur ista illatio non valere, quia in creaturis, ubi

5 Dc hoc ct sequcnli dubio vidc hic q. 3. ct 4. cum Scholiis.

8 Libr. III. dc Trin. c. i : Scd qui absqiic dubio omnipo-
tcns csl, pcr impossibililatcm cxciisari non potcsl.

' Aliqui codd. intclligit; codd. II 0 intelligas. Paulo infra
cx anliquioribus mss. ct (h\. I post arguit siibstituimus a
pro CT.

* Ita mss. (iim cd. I , .scd Vat. .n Patcr 7ion csset ali-
quid, crgo essct nihil. Resp. Diccndum qucd esse etc.

^ Plcri(iuc codd. iit AKCiKTUVV vU-. cum cd. I con-
trahitur.

'« Plura \idc iiifra d. 23. a. I. q. 3.

DIST. VII. miUA.

i/i:i

(Teruitt
Itiones iii

et iii
ktaris.

in.ij^is (lilTcit rolalio a. siipposilo. |H)le.sl (lici, (iiiod'
siinilis polcst esse alt(Mi (lissiiiiilis siiic .sni innlalioiic;:
ergo cnin liliatio et spiralio siiit relationes, p.ni ra-
tioiie iMJiiis polerit esse Spiritns saiictns, (!t e coii-
verso siiie iiiiitalioiie. Itctn , oiniK^ iniitaiiile est ali-
(|ni(I praeter illnd , s(!cniidiiin (piod iiiiil;iliir , nt si
mn al()iim. ivdi (ilhton, est aliiid (piam ;illiedo:ergo
si iiitelli<,Mtiir Spiritns .s;iiictns iinil;iri, si generetnr ,
tnnc aliiid esset iii eo (jcncralio, alind illc (jui (jc-
neratur; sed lioc lalsnin: ergo etc.

Rksi'oni)KO : Secns est in relatioiiihiis cre;itiir;ie
et Dei: (jnoiiiain rehitioiies iii cre^itiiris iioii (l;int
relativis existere ; niide sine illis [)otest res esse et
cum illis; in diviiiis antein (l;mt personis existere;
et ideo si in personis intelli<,^itnr, (jnod proprietas *
insit liypost;isi , iiitellijiitnr esse liYpost;isis, et simi-
liter, si intelligitnr non inesse , intelligitnr liypostasis
non esse. Cnm ergo Spiritns sanclus non possit si-
mul spirari et geiier;iri — (piia ([n;nnvis nna per-
sona [Dossit dnobus iiiodis prodncere, tainen una
[lersona non potest nisi uno modo produci — se-
quilur de necessitate: si potest Spiritus sanctus esse
Filius vel potuit, potest non esse Spiritus sive iion
spirari ; et si potuit non spirari , [)otuit non esse ;
et iterum si potuit generari, potuit esse: et ita po-
tuit fieri de ente non ens et de non ente ens , ac
per hoc miitari.

Et sic ' patet ultimum , quia non dicitur mu-
tari propter diversiticationem proprietatum circa
idem suppositum , sicut est in mutatione naturali ,
sed propter corruptionem et inceptionem einsdem,
Nec est illud simile: Pater [jotest generare et spi-
rare sine sui mut<atione : ergo Spiritus sanctus * ge-
nerari et spirari; quia non est inconveniens , unum
principium pluribus modis producere,sed unum prin-
cipiatum pluribns modis produci est impossibile et
incompossibile : et ideo patet illud.

DuB. V.

Item videtur falsum dicere, cum dicit: Pater
non est potens nisi natura ; eius enim potentia est
essentia, quia secundum hoc generare, quod nullo
modo est essentiae, nullo modo esset potentiae.

Respondeo: Quamvis [wtentia, absolute consi-
derata , sit idem qnod essentia , tamen potentia ,
quia iion est nomen adeo abstractum sicut essentia ,
trahitur ad personam. Unde [30tentia generandi non

dicit ii:itiir;iiii (liYiii;iiii siiii|)licit(T, s(;(t natnraiii iil iii
tali |)ersoii:i , scilicet iiiii;iscibili : idco non est siinile
dc lioc iiomine ess(mtia vi dc hoc iHmwiw jxjlcntia''.

Dni. VI.

Itcm vidctnr m;dc diccre ihi: Aliam si(jnif}ce.t
polciitiani, (jKa Patcr potcst (jif/ncre etc. ; qiiia [)()-
ten^a(! divisio snnicicns csl [m- actiimn ct passi-
Viun"; s(hI possc (jijncrc dicit pot(!iitiam ;ictiv;im ,
possc ()i(jni [)()t(iili;im [lassivam: ergo iion [)otcst
;ili;i |)otciiti;i sigiiilic;iri. Si tn, dicas, ([iiod gcncrare
iioii est ;igere [)roprie , similitiM" iicc generari pati ;
obiicitur , qiiod poteiiti;ie distiiigiiiiiilnr [)cr ;ictiis^;
sed aliud est gignere et ;iliiid gigni: ergo alia esl
potentia linius et illius.

Hescondeo: Ista disliiiclio , qnam [lonit Magi-
ster de [)olciiti;i gigiicndi ;ictive et p;issive, funda-
tur sn[)cr lioc, qnod potcnti;i [)otest consi(ler;iri se- Poientia
cundniii id (piud esl ; et sic dicit naturani , et sicut dupncfter."'^
una n;itura est in generante et genito , sed alio et
alio inodo, sic eadeni potentia. Potest iterum consi-
derari secundum id ad fpwd est; et sic dicit ino-
dum existendi naturam in persona in comparatione
ad alium, qui est principium vel principiatum. Et
sic , cum diversi modi sint , diversae dicuntur pro-
prietates posse generare et posse generari et di-
slingunntur secundum actus personales ; sed primo
modo non.

DuB. VII.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod Fi-
lius habet potentiam, qua potest esse Filius sive
qua potest gigni. Videtur enim dubium vel falsuin,
quia gigni omnino est a gignere , et gignere est a
potentia Patris: ergo et gigni.

Respondeo: Sicut potentia gignendi in Patre
non dicit nisi naturam in persona ut natam ex
se producere aliam , sic polentia gignendi in Filio
non dicit nisi naturam * in persona ut natam pro-
duci ab alia; sicut eniin hy[)ostasi Patris convenit
generare, sic hypostasi Filii convenit generari. Nec
valet quod obiicitur in contrarium. Nam omne quod
habet Filius, sive essentiale sive personale, habet
a Patre. Ideo quamvis ipsum gigni sit a potentia
Patris , non exchiditur tamen ^ quin potentia gi-
gnendi passiva sit in Filio. Sed illa potentia non

' Vat. praeter finem mss. cU ed. 1 addit idem.

- De varia acceptioiie huius nomitiis proprietas , quatenus
scilicet convenit cum relatione et ab ea distinguitur, sicuti et
de relationibus in Deo vide infra d. 26. per totam. — Codd.
hoc loco inter se non convoniunt; aliqui onini ut X cc post
ideo si omittunt in personis, e contra cod. T cum ed. I addit
divinis; mox post esse niulti codd. cum edd. 1,2,3 omittunt
hypostasis , (]uod cod. cc , interpunclione inutata , ponil loco
hypostasi.

3 Piures codd. ui AGHIKST WXZ cum ed. I omillunt

S. Bonai: — Tom. I.

sic , et paulo infra fere omnes codd. cum ed. I cijiilra Val.
diversificationem ponunt pro diversitatem.
* Cod. dd addit potest.

5 Plura de hoc dubio , sicut et de duobus seqq. vide hic
q. 2. et 3. ac apud Richardujn , hic q. 3.

6 Vide Aristot. , V. Metaph. text. 17. et ibid. IX. lext. 2.
(IV. c. 1 2. et VIII. c. 1 .). 7 Vide supra q. I . fundam. 2.

8 Aliqui codd. ut T cc modo positivo in Filio dicit natu-
ram. Cod. bb post persona addit Filii.
^ Codd. omittunt tamen.

14(i

SKNTKNTIVTU M \A\\. 1.

psl principiiiin <i('iierati(H)is. scd idoiicilas p(M'S()nae
sivc livpdslasis (iiin siia proprietatc ad generari.
liide (piod dicilnr />o.y.sr giyni, potentia jK)lesl in-

tellitji origiituliler, et sic est in solo l*atre ; vel
fonmilitcr , et sic ponitur esse in Filio: alio au-
tein niodo non.

UISTINCnO VlJl.

I».\HS I.

Cap. I.

Dc vcrilalc uc pn>prictalc dici/iac fnsenlia-c.

Nunc i\e vorilale sive pioprielalc, et incoimnula-
bililan^ aUpic simplicilatc diviiiac ualurae vcl ' sub-
slaiiliac si\c cssciiliac aiiciidum csl. « Est ila(juc Dcus,
iil ail Aiii.Misliiiiis iii (juiulo libio de Tiiiiilalc-, siue
diibitatioiic siibslaiilia vel , si mclius boc appellatur,
esseulia, (|uam Graeci usiam vocanl. Sicut euim ab eo
(juod csl sapcrc dicta est sapieulia , cl ab eo quod
e.st scirc dicla (»st sciciilia ; ila ab co (puMl csl esse
dicla csl csscnlia. El (|uis magis cs( (piam illc, (pii in
Exodi lerlio ^ dixil lamulo suo Moysi : Ego sum qui
sum. El dices filiis Israel : Qui est misit me ad vos » .
Ipse vere ac proprie dicilur essenlia, cuius esseulia
noii uovit praclcrilum vcl futurum. Unde Hierouymus
ad Marccllam * .scribens ait : « Dcus solus , (pii cxor-
dium noii liabcl, vcrac cssculiae uomeii tenuil, (juia in
eius comparalione , (|ui vcrc esl , (piia incommutabilis
esl , (juasi non sunt quae mutabilia suiit. De quo euim
dieilur fuitj non est ; ct de quo dicilur erit , nondum
est. Dcus aulem laiiliiin est , qui non novil fuisse vel
futuruni csse. Solus crjio Deus vcre esl , cuius essen-
liae comparaUim uostrum essc non esl».

Hic diliircntcr advcrlendum esl , quomodo iiilel-
Eipiif.iDi.iriiM-i (lebcant illa verba Hieronymi , scilicet : « Deus lan-

Terba lliero- '^ /.

oTini. tiiin csl el non novit fui.sse vel fuluruin esse » ,
tan(|uam iion po.ssil dici de Dco fuit^ vel erit , sed
laiitum <'si , cuin dc eo scriptum Ircquentcr repcria-
mus: luil ab aeterno , fuit semper , et eril in sae-
cula, et luiiusmodi ; unde videtur, quia non est lan-
lum diccndum dc Deo fuit , vel est , vcl erit. Si eniin
dicercliir lantuin fuit , |)utarclur , (}uod desierit esse ;
si diccrcliir lantuni cst , i)utarclur , quod non .semper
fucril, scd cssc cocpcrit ; si Umlum diccrelur crit , puta-

rctiir non (\ssc modo. Dicalur crgo , quia scmpcr fuil.
esl cl cril, ut intclliiratur , quia nec cocpit n(H* dcsiil
ncc dcsiiiil ^ ncc (lcsiiiel cssc. De lioc Auiiustinus super
loanncm ' ila ail : « Cuin dc .scmpitcrna rc propric
dicatur est , secuiidum nos benc dicitur fuit ct erit et
cst : fuit , quia nunquam dcsiit ; erit , quia nunquam
dccrit ; cst , (piia scmpcr est : non praclcriil , quasi
quod non maiicat ; non orictur^ quasi (luod non crat.
Cuin eriro noslra locutio per tcmpora varictur , de co
vere dicuiitur vcrba cuiuslibct tcmporis, qui nullo
tempore defuil vel deest vcl decril ; ct ideo non est
mirum , si de Spiritu veritatis Veritas loqucns dixil
pcr futurum : Quaecumque audict loquctur ® ; au-
diet , scilicet ab eo a quo proccdil. Audirc illius csl
scire , idem eliam '" esse. A quo ergo est illi essenlia ,
ab illo audicntia , id est scientia , quae non esl aliud
quam essentia. Audict ergo dixit dc co quod audivit
el audit, id est , (^uod sempcr scivit , scit et sciet».
Ecce bic dicit Augustinus, verba cuiuslibet temporis
dici de Deo , sed tamen " proprie est. Illud ergo quod
Hieronymus dicit , ita iiitelligcndum est : non novit
fuisse vel futurum esse , sed tanlum esse , id est, cum
dicitur dc Dco , quod fuit vel eril , non est intelligen-
dum , quod praclcricrit vel futurus sit ** , sed quod
existat simpliciter sine aliquo lcmporali inolu. Llcet
enim verba substantiva diversorum lcmporum de Deo
dicanlur , ul fuit , crit , esl , erat, non tamen tempora-
les motus tunc ** distinguunt , scilicel praelcritum vel
fulurum vcl praelcritum iinpcrfcctum vel practcritum
pcrlcclum vel praeterilum plus quam pcrfectum , sed
essenliam sive existentiam divinilalis siinpliciter insi-
nuant. Deus ergo solus proprie dicitur essenlia vel
esse ; unde Hilarius in seplimo libro de Trinitate '* ail :
« Esse noii est accidens Deo , sed subsislens verilas et
mancns causa et naturalis generis proprielas.

' V;il. contra codd. el odd. I , .3 , 8 sive.

2 Cap. 2. n. .3. Cfr. eliam XII. dc Civ. Dei , c. 2.

■^ Vers. H, iibi Vul;j:ata : Ego snm qui .sum. .\it: Sic di-
ces etc. — Immcdiate ante Vat. conlra codd. ct edd. 1 , 5,6,
8 omiUit Moysi.

* Edd. 6 , 7 , 8 «d Damusum , attamcn nciitro in loco
liafc s<'ntentia ad verhinn invenilnr , sed apnd isidorum , VII.
Etjmoloj,'. c. I. II. 10-13, ubi in ed. Migne (Palr. lat. tom. 82.)
recle ob.servatur , iociim istum potius conflatum csse cx Augu-
sUni el Gregorii variis locis, et primam parlem, scil. uscjuc ad
nonxint, sumtam esse ex August. , VIII. de Civ. Dei , c. 11. —
Vide eliam Kabanum , Commcnt. iii Exod. libr. I. c. 6. — \n
ipso texlu Val. cum cod. A el edd. 4 , 6 , 6 , 7 , 8 tenet loco
tenuU , el mox cum cdd. I , i, 7 quasi non sint \wo qmsi
nnn sunt.

^ CahUI. ei ed. I omittunt vcl futurum vsse , ct pauio in-
fra cod. D cum edd. I . 8 ponuiil de Deo pro de eo.

6 In Vat. ct cod. D nec non in edd. 4,5,6, 7 deside-
ranlur \erba nec desinit.

' Tract. 99. n. 45 ; est lamcn aliqua differentia verborum
in principio.

" Fidc codd. et edd. 1 , 2 , 3 , 8 , 9 , 10 necnon originali
consenliente .substituimns orielur pro erit. Paulo supra codd.
cum edd. 1 , 2 , 3 , 6 , 8 , 9 , 10 omittunt contra contextunt
et est. 5 loan. 16, 13.

'0 Codd. BCDE est loco etiam ; cod. A etiam est.

" Codd. cum ed. 1 omittunt tumen.

" Vat. contra codd. B C D E et ferc omnes cdd. praeieriit
vel fvturum sit.

'3 Vat. cum edd. , cxcepla ed. 1 , esse pro tunc. Paulo
infra Vat. cum edd. , excepla ed. 1 , \ crbo divinitvitis praell-
pil suae.

^* .Num. 11. — Paulo anlc Val. ct aiiac cdd. , dcmpta 1 ,
addunt suae post existentiam.

DIST. VIII. I». II.

I/i7

Cap. 11.

De incommutdhiliintf cimdon.

Dol olinin solins ossonlia propri^» inronunnlnbilis
(licilnr, (piia ncc nnilalnr ncc innlari polcsl. rndc Au-
i>;nslinns in (|ninlo libro dc Trinilalc ': « Aliac, in(|nit,
csscnliac vcl .snhslanliac capinnl accidcnlia , (piibns
in cis lial vcl inaij;na vol (|uanlacnin(|iic innlalio ; Dco
auleni ali^piid huiusinodi accidcrc non polcsl ; cl idco
sola subslanlia vcl esscnlia , (piac csl Dcns , incoin-
mnlabilis cst , cni profcclo inaximc ac \crissiinc <.'om-
pclit esso. Quod cnim inulatnr non .scr\al ipsuin csse ;
ol (juod mutari polcst , cliain si non mnlclur , potosl
quod fuorat non cs.so ; i(lco(|uc illiid soluin, (piod non
tanlum non mutatnr , vcrum cl|ain inulari oinnino non
polost, vorissimc dicitur osso », id osl substantia Palris
ol P^ilii ot Spiritus sancti. Idoo^pio Ai)oslolus l()(|uons
do Doo ait * : Qui sulus habet immortaUlalem. Ut
cniin ait Augustinus in libro i)rimo de Trinilate ^ :
« Cum aniina (piodam modo immortalis esse dicatur
el sit , non dicoret Ai^oslolus : Solus Deus habet im-
mortalitatem , nisi quia vora immortalitas incommula-
bilitas ost, ([uam nulla potcst liabcrc crcatura , (juo-
niam solius Crealoris cst». Undo lacobus ait \- A]md
quem non est transmutatio nec vicissitudinis obum-
bratio. Et David : Mutabis ea , et mutabuntur ; tu au-
tem idem ipse es. Idco Aujj;uslinus supor Gcnesim ^
dicit , quod Dcus ncc j)cr loca ncc pcr tcmpora mo-
velur, creatura vcro pcr tempora ct loca. Et per tempora

moveri csl pcr an'cclioiics connniilari ; Dcns anlcni ncc
loco nc(* atlVclionc mulari polcsl , (pii pcr Prophclani
ail " : Eijo Deus , et non niulor , (pii csl iinmnlahilis
soliis. Undo rcclc .s-oA^s dicitnr hnbere immorln/ilnlcm.
« In oiniii cniin iniilabili naliira , nl ail \ii}.'usliiius
contra .M:i\iniinuin ' . nonnnlla iiiors csl ipsa iniilalio,
(piia lacil alicpiid iii ca iion cssc , (piod cral. rndc cl
ipsa aiiiina hninana , (piac idco dicitnr iininorlalis ,
(piia sociinduin niodiiin suiiin iiiiiKpiaiii dcsiiiit vivcrc,
habct taiiicn (piandain inortcin snaiii ; (piia si instc
vivobat cl |)cccal, moritiir instiliac; si |)cccalrix cral
et inslilicatnr , morilnr pcccalo , iil alias cins niiilatio-
nos taccain, dc (piibiis iiiodo lon^Miin cst (lis|)iilai-c. Kl
crcatiiraruin natiira caclcstinm inori potiiil, (piia poc-
carc poluit. Nam et Anjicli pcccavcrnnt ct (lacmonos
facli snnt, quoriiin ost diabolus princops ; ot (pii non
pcccavcrniit , pcccarc poluoriint; ot (MiicuiiKpic crca-
turae ralionali pracstatur, ul pcccarc noii |)ossit , non
csl boc naturac pro|)riac , sod Dci jjraliac. Et idco
solus Deus , ut ait Apostolus , liabet immortnUtnlem ,
(jui non cuius(piam iiratia , scd natura sua ncc poluit
ncc potesl ali(pia conversionc mulari , nec potuil ncc
potcrit aliqua inulationc poccarc». « Proindc , iit ait
Augustinus in priino lihro do Trinilalc " , snbstaiitiam
Dci sinc ulla sui commutatione mutabilia lacicntcni ct
sine ullo suo tcm[)oraIi molu tcmpoialia crcanlom in-
tueri et nosse, licet sit difficile, oportct». Vcrc ergo
ac proprie incommulabilis est sola Divinitatis essen-
tia, quae sine sui mutalione cnnctas condidit naturas.

Pars II.

Cap. IIL

De simpUcitate eiusdem'.

Eadcmque sola proprie ac vere simplex est , ubi
nec partiuni nec accidentium seu ® quarumlibet forma-
rum ulla est divorsitas sive varialio vel multiludo. Ut
autem scias , quomodo simplcx sil illa substantia, ut te
docct Augustinus in sexto lihro de Trinitatc '" , « anim-
adverte primo, quarc omnis crcatura sit mulliplcx
et nullo modo vere simplcx , et primo de corporali ,
postca de spirituali crcatura. Corporalis utique crca-
tura parlibus conslat , ita ut sit ibi alia pars minor ,
alia maior , ct maius sit toluin quam pars quaclihet ;
et in unoquoquc corporc aliud cst magnitudo , aliud
color , aliud tigura. Potesl cnim, et minula magnitudi-
ne, manere idem color et cadem figura; et colorc mu-
tato , manere eadcm figura et cadcm magnitudo. Ac

per hoc multiplex csse convincitnr natura cor|)oris,
simplcx autein nullo modo » .

Gap. IV.

De corporaU et spirituaU creatura, quomodo.
sit muUipleXj et no)i simplex.

« Crcatura quoque spiritualis , ut est anima, in
comi)aratione quidem corporis est simplex, sine com-
paratione vero corporis multiplex est , et non simplex.
Quae ideo simplex dicitur respectu corporis, quia mole
non dilYunditur pcr spalium loci , sed in un()([uo(|ue
corporc cl in toto tola cst ot in qualihct cius parle
tota esl. Et ideo , cum fit " aliquid in ([uavis cxigua
particula cor[)oris , quod sentiat anima , ([uamvis non
fiat in toto corporc , illa tamen tota senlit , quia tolam
non latet. Sed tamen ncc in ipsa anima vera simplicitas

1 Cap. 2. n. 3. — tn qiio tcxtu imsl non sermt ipsum
contra originalo , codd. et ed. I Vat. (um aliis edd. addit verum.

"^ I. Timotli. 6, 16; idem textus intra bis oceurrit.

3 Cap. t. n. 2.

* Cap. t, 17. Sola Vat. Apxd Deum. — Sequens textus
est Psalm. lOt , 28.

^ Super Genes. ad litteram Vllt. <•. 20. n. .39. secundum
sensum ; ofr. etiam o. 21. 22. 23. 26.

^ Maiaoli. 3, 6. Vulgata : Eijo Dominus etc.

' LilDi-. II. 0. 12. n. I.

8 Cap. I. n. 3.

^ Edd., exoeptis I , 8. nec.

^'^ Cap. 6. n. 8. — Paulo anle restituimus ex codd. et edd.
I , 6, 8 H< ante docet Augnstinus. In ipso toxtu ante de cor-
pornli Vat. cum ajiis edd. , exce|)tis I , i , primuni pro primo.
Deindo ante partibus Vat. cum piurimis edd. ot ood. H addit
ex. Mox post ibi Vat. ponit aliqua pro alia. Paulo inlrn anto
figura. Potest Vat. oum pluriniis edd. adiicit est, ot imniodiate
post omissa partioula et ponit imminuta pro minuta oonira
codd. BCD et fere omnos odd. ; .\ugustinus diminutii.

" Codd. ABDE et edd. 3, o, 7, 8, 9 nialo .fil. — Infra
Vat. cum paucis edd. non bono adiioit tota legondo in ipsa
tota anima vera; et immodiate post odd. 2, 3, 7 rere ))ro
multiplirem vera.

I4S

SKNTKMIAHI M Lll{.

ol. C.iim »'i(iiii ;iliii(l sil arlidciosiim osso . aliiid inoi-
lcm . aliiid aciilimi . aliiid mcmoicm . aliiid (-iipidllas,
aliiid liiiior. aliiid laclilia . aliiid Irislilia. |)()ssiiil(|ii(>
liacc cl alia liiiiiisiiuidi iiiiiiimcrabilia iii aiiima(> iialiira
iiivciiiri. cl alia siiie aliis cl alia ina!;is ', alia miiiiis,
maiiifc^limi csl . iioii simplicem. scd miilli|iliccm essc
iialiiram. Niliil ciiim simplcv imilattilc csl ; oiimis au-
lcm crcaliira miilaliilis csl ' » : milla eriro crcaUira
vere siinplex esi. « Dcus \ero, elsi inulliplcx (liealiir,
\ere lamen el siimmc simplex esl, Dieiliir ciiim ma-
giius, bonus, sapiciis, tieatiis, \erus el (|iii(l(|iii(l aliiid
non indiiine dici \idel(ir, sed cadem mairiiiliido eius
esl , (piac sapieiilia. Non enim iiiole masiiius esl , sed
virlulc, cl eadcm bonitas, (|uae sapicntia et inai;iiitu-
do et \erilas; et non est ihi aliud ipsum beatuin esse,
el aliiid mat.Mmm aiil sapicntoni nul veruin aut bonum
es.se aiii oiimino esse ».

C.M-. V.

(Ju(i(/ Dcu.s , cHui sii stiftp/cx , lameu mu/lip/iciter

dicitnr.

Hic diliiionter notandum est , euin dieat Aujiusli-
uus, solum Deum vere simpliccm esse , cur dicat ,
eundem multipliciter diei. Sed hoc non propler diver-
sitatem accidentium vel partium dicit , sed propler
diveisilalem ac multitudinom noininum, (juae de Deo
dicuiiliir; (|uao licct mulliplicia siiU, unuin tnmen
sigiiificaiil , scilicot diviiiam naturam. Haec cnim non
ila accipiuntiir, ciim de illa incommutabili aeternaque
substaiilia incomparabiliter simplicioi'e , (piam est hu-
maiius animiis, dicuiiliir , (|uoma(lmo(lum cum de
creaturis dicunlur. Undo Augustinus in sexto Jibro de
Triiiitate ^ : « Deo est hoc esse , (juod esl fortem esse
vel supientem esse vel iustum esse , el si quid de illa
simplici miilliplicitato vel multiplici sim|)licitate dixe-
ris, quo substantia eius siimiticotur. Humano autem
aiiiino noii est hoc esse , (|uod esl forlcm csse aut
prudciilcm aut iustum ; potest eniin esse animus el
nullain i.staruin habere virtuliim».

Cap. VI.

Quod Dei simp/icilas un//i praedicamenlorum
subiicitur.

Qiiod autem in iialiira di\ina milla sit accidentium
divcrsitas milhuiuc |)ciiilns imilabililas . sod porfocla
simplicilas, oslondil Aiii:iislimis iii (piinlo libro de
Trinilate * (licens : « Intolliiramus Deum , (luanlum pos-

sumiis. sinc (|iialilalc boiiiim. siiio (|iiaiililale mnirmim,
sinc indieciilia crcalorcm, siiio situ praesidontcm . siiio
babilii oiniiia conlinontom , sine loco ubi(|uo toluin .
sino lcmpore sempiternum, sine ulla sui mutaliono mii-
labilia lacicnloin iiibiUpie pationtem. (Jui.s(|uis Deuin
ita coi^ilat, ctsi nondmii polosl oinnino iii\oiiiro (piid
sil. pic laincii ca\cal, (juaiituin |)olost , ali(piid do illo
senlire, (piod iioii sil ». Kcce , si subtilitcr intcndas,
o\ liis al(pio pracdictis ajiorilur, illa pra(Mlicaineuta
arlis dialecticae Dei iiatuiao ininimc convenire . (|uao
nullis siibiocla ost accidontibus.

C.\p. VII.

Quod Deus abusive dicitnr subslantia.

Undo noc proi^ric dicitur substantia, ul Auiiusti-
nus oslendil in libro septimo de Trinitato ': « Sicut ab
eo quod est esse appollatur esseiitia, ita ab eo quod
esl subsistere substantiam dicimus, si tamen dignum
est , ul Dous dicatiir siibsistore. Hoc ciiim de his rebus
recte intolligitur , in (piibiis siibioctis sunl oa quae
in aliquo subiecto e.ssc dicimlur, sicut in corpore color
aut forma. Corpus enim subsistit, et ideo substantia
est. Res ergo mutabiles no(pio simplices proprie dicun-
tur substautiae. Deus autem , si subsistit , ul substantia
proprie dici possit, inost in eo ali^juid tanqnam in
subiecto , et non est simplex. Nefas est autemdicere,
ut subsistat Deus et subsit bonitati suae , atque illa
bonitas non substantia sit vel potius essentia, neque
ipse Deus sit bonitas sua, sed in illo sit tanquam in
subieclo. Undc inanif(\stum est , Deum abusive substan-
tiain vocari, ul nomiiio iisitaliori intelligatur es.sentia,
quod vere ac proi^rio dicilur , ita ut fortasse solum
Deum dici oporteat ossentiam. Esl enim vere solus,
quia incomimitabilis est ».

C.M'. Vlll.
Quod non est in Deo a/iquid, quod 7ion sit Deus.

Hiiiiis aiilom essentiae simplicitas ac sinceritas
tanta est , (juod non ost in oa aliipiid, (piod iion sit
ipsa ; sed idoin csl liabens et (piod habclur. Uude Hi-
larius iii se|)timo libro de Trinitate " ait : « Non ex
coinpositis Doiis, (pii vila est , subsistit. noquo qui
virtus est, ex infirmis continetur, neqiie qui lux est,
ex obscuris coa])tnliir, iio(iiio qiii s|)iritus esl , ex dis-
I^aribus formalis ost : totuin (piod iii eo est, unum
est». Idcm in oclavo libro yU' Trinilntc ': « Non Iiu-
mano modo ex compositis Deus esl, ut in eo aliud sil

' Viii. sola lopotil liic et ncc iion minua post vianifvstvin rst ;
cjKlcni ciin) c(l(t. 2, 6, 8 .'i(l(lit animae; cod. 1) ^cro post nivltipli-
rem ponil rius.

* l.ibr. VI. (Ic Tiiii. c. fi. ii. 8. (.}u;ic s(MiuiinIwr suinla
sunl cx c. G. ci 7. Circii linciii liuiiis u-xliis post eadfin bonitas
Val. conlni codd. ct cdd. 1 , 2 , .'i , 7 adiicil rim est. r)cni(|iu'
nonniilliic cdd. aliud sapirnlrni aliuil pro aul sapirnlmi aut.

•' (!;ip. i. II. (). — \ iil. cl cclciiic c(Jd. iii iniiicipio |)ost
Deo iiddiiiil inquil.

* Ciip. I. II. 2. — lii iirincipio hiiius (tap. pro (/tmm codd.
IJ(;i) ilrilalis , .\ K tliriniUilis. In i|)so lcMu post silu (>(ld.
1 , 8 pnirsnilrm loco prarsiilrnlrm ; circa lincni ciiisdcni Viil.
cl c(l(l. 4, .'>, 8, 9 posl quiil sil iiddunl ipsr.

^ Cap. i. iii linc ci c. o. in principio. — lii lcxlu antr
siilnrclis Viil. cl cdd. t , 9 iiddunl nt ; cdd. 1,6,8 liic ol
l)nulo infia iinlc subirrln adiiciiiiK ul /h conda orijxinalc , codd.
cl cclcras cdd. Ucindc cdd. iiriicter lidcni codd. cl originalis
post Res iionunt rero pro ergo.

8 NuiT). 27. Non rnim o\ coinpositis alque inanimis IMis...
cx infinnihus continclur.... cx dispiuibus foimabili.<i csl , ubi
cod. A ilispariluis foriiialur. Pro fonuulis in u-xlu Miigistri lc-
{icnduin vidctur fonnabilis. Hunc lcxtuin cxplicat S. Bonavon-
tura, liic p. II. diib. ti.

' Nuin 4.3. — In hoc tcxtu Val. cl cdd. i. 8 , 9 ct cod. W
coiTuplc pro rila rsl nalura lcf^unl una rst natura , nbi lliiii-
rius cliinus; .s^^ loliim . qiioil rsl . rilii r.s7.

DIST. VIII. I'. I. DIVLSIO TKXTIIS.

IV.t

<|ii()(l ;il) (>() h;il)(Miir, ol ;)liu(l sil i|)s(^ (|ui li:il)(';tt ,
s('(l toUuii \ll;i csl , ii;ilin-;i scillcct pcirccl;! cl iiiliiiil:i
el iioii c.\ (lisp^irihus conslilul;!, s(mI vivcns i|)s;i pcr
totuiii ». I)c hoc codcin Kocthius iii |)i-ini() lihro dc
Triiiit;it(' ' :iit : « (Ju()cii(-;i lioc Ncrc unuiii csl , in
(|U() nullus nunicrus, iiiilliini in co ;iliud |)r;i('tci- id
(|U()(I cst ; iic(|uc ciiini siihiccluin licri potcsl ». Aiiiiu-
sliiiiis (|U()(|Uc iii lihro dc Kidc cl S\inh()lo ' (li(-it :
« In Dci siihsl;iiili;i noii cst ;)li(|uid, (|uo(l iion sit suh-
st;uiti;i, (|u:isi :iliiid sil ibi sul)sl;uili:i , ;iliu(l (jiiod ;ic
ci(l:)t suhsl;uiti:)c. Scd (|ui(l(|ui(l ihi iiilcllii.M potcst ,
siil)sl;inli;i cst. Vci-iiin luicc dici possunl r;icilc cl crcdi,
vidcri ;iul('in nisi puro coi-dc omniiio noii possiiiil ».
Ilcm Aujiiislinns iii dcciino (piinlo lihio dc Triiiil;itc ■':
« Sic h;ihctui- iii n:itui*;i uniuscuius(pic triuni, ut (pii
iKihct lioc sil , (]Uo(l li:)hct , sicul iiniiiut;ihilis siin-
plc\(|uc suhsl;iiili;i ». rndc Isidorus ' ;iil : « Dcus siin-
plc\ dicilur , sivc non ;unillcnd() (piod li;ihcl , sou
(piod ;iliud noii cst ipsc , cl :iliu(l (piod in ipso osl ».
El cuin l;iiil:io simplicit:ilis ;it(pic sincci-it;ilis sil naUini
diviiia, esl lamcn in oa pcisonaiuni Trinitas. Undo Au-

ifiisliniis in lihro iindccinio dc (livil;ilc Dci'';iit: «Non
proplci- li()(- ii:ilur;ini siinimi hoiii simpli(-(-m dicimus ,
(pii;i cst r:il('i- in 0:1 soliis, ;iut l-iliiis iii 0:1 soliis, uii(
Spirilus s;iii(-liis iii c;i soliis , ;iiil i|iii:i sohi csl ist;i
noiniiinm Iriiiihis sinc suhsl;mti:i pci-son:ii-uin , siciil
S:ihclli:iiii |)ul;i\('niiil : scd idco siiiiplc\ (li(-ilui-, (pii:i
ost lioc (piod h;ih('l , c^ccplo (piod i-('l;iti\(' (pi:i('(pic
pors()n:i ;i(l ;ih('r;iiii diciliir, iicc csl ips:i. N:iin iili^pic
P:itcr li;d)cl Kiliuin, :i(l (piciii rchitiNc dicitiir, iicc l:i-
iiicii i|)sc osl Filiiis; cl Kiliiis h^ihct l';ili-('iii, iic(- t;iiii('ii
ipse ost l';ilci-. Iii (pio ncio ;i(I sciiicti|)suiii (li(-itiir,
iion ;i(l ;iltci-iiin, Ikk- csI (piod li:ih('t , siciit :i(l scniot-
ipsiiin dicitiii- \ivus, h^ihciido vil;im , ol o;idoiii vit;i
ipsc osl. Froptci- hoc il:i(pi('" ii:iUii-;i li;i('(- (li(-ilui- siin-
plox, (piod iion sil aliiid iiahoiis , ot ;iliii(l id (piod
li;il)Ot , siciit in cetoris rohus esl. Non oiiiin h;ihons
li(pioi-oiii li(pior cst, ncc cor|)Us color, iioc aiiinni cst
sa|)iciili:i ». ICcoo, (pi;iiit;i osl idontiUis, (pi;int;i csl iiiii-
las, iinmul;ihilil:is, siiiiplicit:is, piiriUis (livin;io sub-
slanliae, iuxta infirinilalis noslrao valiUidinoni assi-
gnaviinus.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM YIII.

De proprietatibus et couditionibus essentialibus Trinitatis et Unilatis.

Pars I.

De veritale et immutabililate Dei.

Nunc de veritate sive de yrcyprietate et incomymitabilitate etc.

DIVISIO TEXTUS.

Terminatis superius diiahus i^artibus istius
parlis principalis , qiiae esl de Trinitate secundum
qiiod intelligitur , in quibus ad probandam Trinita-
tem Magister adduxit rationes et removit dubitalio-
nes ; in hac tertia parte delerminat Magister ipsius '
Trinitalis et Unilatis proprietates et conditiones. Et
quoniam quaedam sunt proprietates respicientes es-
sentiam , ut veritas , quaedam personas , ut gene-
ratio , quaedam utrasijue, ut iiequalitas : ideo haec
pars tres habet partes. In prima parte agit Magi-
ster de proprietatibus essentialibus ; in secunda , de
proprietatibus personalibus , infra distinctione nona :
Nunc ad distinctionem personarum etc. ; in tertia,

de proprietatibus et conditionibus quodani modo es-
sentialibus et quodam modo personalibus , sicut est
aequalitas personarum in aeternitate , magnitudine
et virtute ^ , infra distinctione decima nona : Nunc
posfquam coaeternitatem trium personarum etc.

Prima pars, quae continet praesentem distin-
ctionem, tres habet partes secundum tres proprie-
tates , quas assignat; et prima est de veritate ; se-
cunda de immutabililate , et haec ponitur tertio
capitulo^: Dei etiam solius essentia proprie ineom-
mutabilis dicitur ; tertia de simplicitate , quae
ponitur quarto capitulo * : Eademque sola proprie,
ac vere simplex est etc.

* Cap. 2. — hi quo textu Vat. posl praeter id quod ad-
(tit in eo , contradiccntibus omnibus codd. , edd. 1, 6 et
originali.

2 Cap. 9. n. 20. — Mss. el edd. 2,3,3, 7 citant falso
de Fide ad Petrum. — In quo textu codd. BC cum omnibus
aliis edd. non bene ponunt accidit pro accidat.

3 Cap. 17. n. 28. — In quo textu contra orignale, codd.
et edd. I , 6, 8 Vat. ponil quod pvo ut. Mox post siciit cod. A
addit est et deinde ponit natura loco substantia.

* Libr. VII. Etymolog. c. I ; idem occurrit iibr. 1. Senl.
c. I. — Ipse Isidorus loc. cit. iegit : seu quia non atiud est ;
edd. vero 1,3,5,7,9 seu non aliud luibet quod non est,
et ed. 2 insuper addit quia post seu.

5 Cap. 10. n. i. ct 2. — Vat. et edd. 4, 5 omittunt ait
post Civitate Dei. In hoc toxtu omnes codd. et ed. I post Spi-

ritus sanctus omittunt m ea; et immediate post codd. et edd.
I , 2, 3, 7, 8 pro aut ponunt id est , contradicente originali.
Insu])er edd. 2 , 3 , i , 5 , 7 , 9 substantia pro subsistentia , et
loco sine edd. omnes cum codd. CE oxhibenl sive . sed falso
et contra originale et codd. ABD.

^ Vat. tttique contra omnes codd. et edd. 2 , 6.
NOTAE AD COMMENTARIUM.

^ Praeter fidem mss. ct ed. I omisso Magister, substituit
Vat. istius loco ipsius et paulo infra utraque pro utrasque.

2 Vat. unitate pro virtute, sed contra textum Magistri
et codd.

3 Ita codd. cum cd. I ad iiormam alterius divisionis capi-
tulorum ; in nostra vide c. 2. — Vat. hic et in seqq. ibi.

* In nostra ed. c. 3. — Vat. et tiaec loco quoe, sed con-
tra mss.

150

SENTENTIARUM LIB. 1.

Iton» prima iwrs lialtct diias partcs , qmii pri-
mo attrihiiil DtM) proprii-tatciii vcritatis ; secundo
removrt (InNitatioiicm halHMitom ortum ex praedi-
ctis, serimdo rapiliilo ' : Ilic diligcnter advcrtcndum
est. Simihler sccumia pars hal)et diias : in prima as-

signat Deo ' proprietatem incommutabihUUis et pro-
bat auctoritate Augustini ; in secunda confirmat per
Apostohim , ibi : Idcoque Apostolus loquens etc.
Tcrtia , de simplicitate infra suhdividetur.

TRACTATIO QlAESTIOXrM.

In parte ista ^ ad evideiitiam duarum primarum
proprietatiim. quas Magister iirimo assignat . scilicet
verilatis el incommutabilitatis , t\m principahter
quaeruntur :

Primo qiiaeritur * de ipsa veritate.

Secumlo de imnuitabihtate.
De veritate iterum quaeruntur duo:
Primo, utrum veritas sit proprietas divini esse.
Sccundo, ulrum sit eius proprietas in summo,
id est, adeo quod non possit cogitari non esse.

ARTICULUS 1.
De veritate Dei.

QUAESTIO I.

Ulrum veritas sit proprictas divini essc.

Quod veritas sil proprietas divini esse , ostendi-
tiir aucloritatihus et rationibus.

\. Priino modo sic: Hieronymus ad Marcellam.
Krn- pro et hal)etur in littera * : « Solus Deus vere est, cuius

parte allir-

maiiva. esscntiae comparatum nostrum esse non est » ; sed
quod alicui soli convenit, est proprium illi: ergo ve-
ritas est proprium divini esse.

:2. Item, Augustinus de Vera Religione": « Falsi-
tas est ex istis rebus, quae imitanlur illud unum.
quo est unum quidquid est, inquantum illud implere
non possunt». Si ergo nulla creatura potest illud
sumiiium umim implere, veritas non est in aliqua
creatura, sed in oinnibus falsitas.

;^. Item, Augiistinus in Soliloquiis et de Vera
Religione^ dicit, qiiod liix increata est ratio cogno-
scendi se et (^iiinia cognoscibilia: ergo si veritas est
ratio cognoscendi, et sola lux increala est verit^is:
ergo veritas est proprietas Dei solius.

A. Kcni, Anselmus in libro de Verilate* dicit.
quod omnia siiiit vera prima veritate: aut ergo in-
telligit cffective, aui formaliter ; non efTective, quia
simililer omnia possent dici vera^ prima boiiitate:
ergo intelligitiir fonnaliter: ergo noii est alia veritas

quam veritas increat<a: ergo si illa est in Deo et
Deus, veritas est solius Dei proprietas.

^). Item, rationibus probatiir sic: veritas et vanitas
opponuntiir; sed omnis creatnra habet vaniUUem^^et
permixtionem cum non esse, cum sit ex nihilo, et solus
Deus hac caret omnino: ergo in solo Deo est veritas.

6. Item, veritas opponitur umbrae. Quod enini
est umbra rei, non habet veritatem "; sed creaturae
sunt umbrae illius summi esse: ergo non habent ve-
ritatem in esse.

7. Item, veritas est, qua aliquid est verum; sed
veritas est vera, cura sit cognoscibilis; sed constat
qiiod non alio quam se, quia alias '^ esset abire in
infiiiitiim; sed quod est verum se ipso, est verum per
essentiam: ergo omnis veritas est vera per essentiam;
sed sola veritas increata est vera per essentiam: ergo
veritas est proprietas Dei solius.

CoNTRA : 1. Si veritas est Dei proprietas, aut
ergo veritas complexa, aut incomplexa. Non com-
plexa; quia talis est cum compositione, in Deo autem
nonesl compositio aliqua. Non incomplexa; quiahaec
convertiliir ciim ente'': ergo cum enlitas non sit Dei
proprietiis, pari ratione nec veritas erit.

Argg. i
parte ne'
tira.

' In noslni <»(l. c. 1. circa mcdinni.

* (ahU\. cnm ('il. 1 omillunl Dro cl incovimutal)ilitati.s.

^ Viil. conlra mss. et i)d. 1 h/ic pro tJita ; mox dicidir
primarum , (|iiia iit tertin proprictas ji Magistro cniimcratur
simplicHm ; omitliiur Unwn primnnim a paiicis codd. cl cd. I.

* V.\ antiiiiiioiibiis mss. cl cd. I adiccimus qunrritur.

^ Cap. 1. circa iniliiim. — Vat. praclcr fldcm mss. ct od.
i aucUiritntf Uieronymi pro Uirronyinus.

* Cap. .16. 11. 66 : Si cnini faNK.is cx iis csl , (|iiac imi-
lantiir uiiiim , noii in (|uanliim id imilantur , scd in (|uantum
implcrc non possimt. — Kt il)id. paiiio ante aiC Al si corpora
in liintiim railiin', in (pianliim non inipjcnl illud iiniim (piod
conviiK iinliir imilari. a (pio iiriiuipio iiinim csl, (|nid(piid (>sl.
— Val. (diitra pluiiiiios codd. xummr ioco summum.

' I.ibr. I. S»lilo(i. c. 8. n. t-'». — [)e Vcra Hcligionc c. .li.
II. 6i. ct c. .16. n. 66. — V.it. aiisipic iilia aiiclorilatc mss. ci
<■<]. 1 niiiiKli \crl)a .sr rl omnin iis(|iic corjnoscrndi.

^ Cap. 1.1, ul»i prohat omniuin rcriim iinam solum cssc rccti-
ludincm, cx (pia (•oncliidic una ijiilur in omnibus iilis cst vcritfls,

^ lui cum cd. 1 anti^piiorcs codd , (luoriim (luidem ali^iiii
possunt icgunt pro possrnt ; Vat. iiiitem cum cod. cc possunt
(lici tmin , i\\w posito aigumciilum dcslruiliir; ivcte .siquidem
omniii cfTce live dicuntur ct suiit bom bonitale prima. Circa fi-
nem arsiimenti Vat. cunt cod. cc post si iltn est repetit ver-
liiiin cst, (>l immcdiate post Vat. sola pro et Deus ponit rtc.
ergo ; scd obsliit iiiiclorilas mss. et ed. I.

'" Ilom. 8, 20; Vanitali enim (Tcatiira subiecta est. Cfr.
etiam Kcdesiaslcs 3,19.

" Vidc ArisU)!. , V. Mclapli. lcxl. U. (IV. c. 29.). — .Mox
posi suiumi su|)plevimus e\ mss. ci cd. I m;ilc omisstim esse.

"^ tlodd. ciim ed. 1 tunc pro alins . .sed noii ita beiic.

'^ Aristol. , 11. Melapli. icxt. i. (I. brevior. c. I.): Tnum-
(piodipic siciit sc habel iit sit , ila et ad vcrit^ilcm.

DIST. VIII. I'. I. \UT. I. Qr.VKST. I.

i:ii

^2. Ilciii. vrniiii ;it>(|ii(' (-oiiiiiiiiiic csl iil hoiiiiin,
e,l qiiodain niodo inai^is ' : siul honilas iioii csi Dim
l»r()|)rit'las: erjj;o pari lalione mc vtTilas.

3. IttMn, vtMilas est ralio disctMnfiidi ('■rcaloiTni
a creatnra ct crcatnrain a crcatiira ' : scd (iiiod csl
ratio (lisccrntMnli ct dislin}.,MitMuii cst divtMsnin in di-
versis: tM'{j:o aiia vtMilas est iii Dco (|nain in crealnra,
et in una crealnra (inain in aliii: oviio iion est i^ro-
priimi soiiiis Dci.

4. llcin. Aii^Mislinns in Soliln(]niis ^: « V(MMiin est
id (]UO(l cst » . cr^M) vciilas csl ip.sa tMititas: cr^M) non
cst proprium essentiac. tiiiia si sic,tjna rationc tlici-

! tur: Vcrilas est ^ pro|)riclas essenliae, possel dici
e t!onverso, cuin onmiiio itlcm siiit.

CONCLISIO.

Veritas , quatenus opponitur falsitati , invenitur
etiam in creaturis secundum triplicem suam
comparationem ad suhiectum (juod informat,
ad principium quod repraesentat , ad intel-
lectum quem excitat; quatenus vero opponitur
pcrmixtioni, est proprietas solius Dei.

Respondko: Dicendnm, quod veritas habet tripli-
viiastri-ceni comparationeni. Habet enim comparari ad subie-

i*i'r- ctum quod mformat, ad pmnctpmm quod reprae-
sentat, et ad intellectum quem excitat. In compara-
tione ad subiectum veritatis dicitur veritas actus et
potentiae indivisio. In comparatione ad principium
dicitur veritas summae unitatis '^ et primae reprae-
.sentatio sive imitatio. In comparatione ad intellectum
dicitur veritas ratio discernendi.

Et in omnibus istis comparalionibus dupliciter

J'c u^e- potest accipi veritas: uno modo, prout distinguitur

'«fipitur contra falsilatem; alio modo, prout distinguitur con-
tra permixtionem , secundum quod verum dicitur
purum et impermixtum.

Prt)ut veritas dividitur contra falsitatem , quae
est privatio indivisionis et imitationis et " expres-
sionis, sic cum in creatura sit aliquo modo invenire
et indivisionem et imitationem et expressionem, sic

coisioi.est veritas non tantum in Creatore, sed etiam in
creatura; et sic non assignatur Dei proprietas.

Alio vuxlo, proiil vcritas iliviilitiir coiilia j)er- CoDciusio 2.
mixtioiifiii sivc im|)iirilatt'iii, sic csl iii solo Dim).
.Nam in .solo Dco csl indiri.sio j)iira. non j)t'niii.\la
aliciii divtMsitati : in solo Dco esl imilatio el simili-
liido |)iira iion j)t>riiii.\ta aliiMii di.ssimilitiidiiii ; ct in
solo Deo esl expressio luminis non i)tMMni\ta obsi 11-
ritati '. Iii crcatiiia aiilciii est iiitlivisio ciini actns et
|)()tentiae divtMsilatc ct iiiiilatio (miiii tlissimilitu-
diiK!; esl ulttMiiis in ea exj)ressio cnm ob.st nritale.
VA itleo lioc moilo veritas esl ilivini esse |)ioi)rietas;
el sic accij)it iVIagisler et .\iigiistiniis ct llieroiiymii.s.
Vocant iMiim veriim esse, t|iit)tl iiiliil babcl ile |)().s-
sibilitate, niliil liabet de vaiiitatc, niliil tle iion <mi-
titate. Et iiieo in Deo iion cadit praetcrilio el futu-
ritio, quae aliijiio iiiotlo non eiilia sniit.

1 , "2 , 5 , G. Et sic jirocedunt dnae j)rimae ns argg.

. , , , , . afliritiativiii.

auctoritates et rationes.

3. Ad illud vero qiiod obiicitur, qiiod non sit
alia veritas quam aeterna, quia ipsa sola facit intel-
ligere; dicendum. qiiod sicut color est obiectuin
visus et motivum visiis — tamen noii sine actu lucis —
et diflertab" ipsa luce; sic dicenduin, quod veritas
creata, quamvis non possit movere sine veritate in-
creata, nihilominus est motiva suo modo et alia veri-
tas ab illa.

4. et 7. Ad illud quod obiicitur de Anselmo,
quod omnia sunt vera veritate prima; dicendum,
quod verum de sui impositione dicit comparationem
ad causam exemplarem, sicut bonum ad causam
finalem. Sicut enim dicitur bonum ratione ordinis ,
sic verum ratione expressionis ; et ratio exprimendi
est ipsius exemplaris. Sicut igitur, cum dicitur de
bonis creatis, quod sunt bona bonitate increata, bo-
nitas praedicat finem in ablativo, non formam, quia
Dei bonitas" nullius creati est forma; similiter, cum
dicitur, quod omnia sunt vera veritate increata, abla-
tivus dicit causam formalem exemplarem '°. Omnia
enim vera sunt et nata sunt se exprimere per expres--
sionem ilhus summi luminis; quod si cessaret in-
fluere, cetera desinerent essa vera. Ideo nuUa veritas
creata est vera per essentiam, sed per participatio-
nem; et per hoc patet ultimum.

Ad illud vero quod obiicitur in contrarium , L>e argg.

. . . negativis.

quod non est proprietas; patet responsio: quomam

' Ratio communiter allegata est , quia verum est enti pro-
pinquius et in se abstractius.

* August., de Vera Religione , c. 7. n. 1 3 : Onmis enim
res vel essentia... simul haec tria habet , ut et unum aliquid
sit , et specie propria discernatur a ceteris , et rerum ordinem
non excedat.

' Libr. II. c. 5. n. 8 : Verum mihi videtur esse id quod est.

* Multi codd. ut BDFIPQTXYZ cum ed. 1 omittunt est.
5 Ex fere omnibus antiquioribus mss. et ed. 1 hic pro ve-

ritutis substituimus unitatis, et paulo infra pro distinguendi po-
suimus discernendi , quae lectio etiam comprobatur argumento

Isecundo pro affirmativa parte et argumento tertio pro negativa
parte supra allato.
* Ex piurimis mss. et ed. I supplevimus bis particulam et.
I

' Vat. cum cod. cc permixti obscuritate , sed contra an-
tiquiores codd., quorum tamen nonnulli etiam habent obscuritate,
sed minus bene et contra immcdiate praecedontia.

* Vat. praeter fidem mss. et edd. 1 , 2, 3 ipsa a luce, sed
incongrue, et in fine argumenti contra antiquiores mss. post
veritas addit est.

• Vat. contra antiquiores codd. bonitas increata pro Dei
bonitas.

10 Codd. DT expressius ablativus non dicit causam for-
malem esse rerum complectivam, sed exemplarem. Paulo infra
Vat. cum cod. cc, sed contra alios et ed. \, expressione loco
per expressionem, et in fine Vat. sola patent ultima pro pa-
tet ultimum, sed falso.

SENTENTl.VHLM LIB. L

obiiiil de veritate, secundmii qiiod habet oppositio-
neiii ad defectum fukiUifLs , non ad ixTinixtionem
|)ossil»ilitalis: praedicto enim modo convenit non
tantum Oeatori. sed etiam cieaturae.

4. A(i illud cpiod oliiicitur. (]iiod verilas est
idem (]Uod divina essentia; dicendum. (]U()d de ra-
PropriDm tioiie proprictadji in creatura sunt ista tria : pri-
mum est . (juod convemt soli: secundum est, quod
est ratio innotescendi ; tertiiim est, quod difTert ab
eo cuius est i^roprietas '. Duo prima sunt jierfectio-
nis, ultiumm vero imi^erfectionis. (juia excludit
simplicitatem. Et ideo veritas dicitur divinae es-
sentiae proprieUis . non quia dilTerat vel sit inliae-
rens divinae e.ssentiae, sicut accidens* subiecto, sed
quia soli convenit et est ratio cognoscendi eam, Et
haec est causa, quare e converso essentia non est
proprieUis veritatis, quia non est ratio innotescendi
eam, sicut e converso.

Si auteni quacras , cum idem significent es-
yuaosiio 1.1- sentia et veritas, quare unum esl ratio cognoscendi
alterum . et non e converso ; ad hoc dixerunt aliqui,
qiiod quamvis idem significent essentia et veri-
tas. tamen unum. scilicet veritas, est magis ralio
cognoscendi ratione connotati. Sed hoc non potest
stare , quia veritas nihil connotat. Dicendum ergo ,

quod hoc est ratione modi significandi et intel-soiutw»e

ligendi.

Et notandum. quod dupiiciter est loqui de hisS'"°"»«*<"i

... . •• . • ^'""" «!

noimmlms: uno modo ratione eius quod noniuiant ^'^»'»»»'

seu signilicaiit: alto inodo ratione eius. in quo si- '

gniticatur poni quod noininant '. Unde ditTert dicere

semum et sensum hominis; ciuia primo dicitur

commune ad sensum hominis et bruti. secundo pro-

prium hominis. Si ergo accipimus huiusmodi nomina

secundum sc , alia est ratio essentiae, aha veritatis,

quoniam essentia dicit quid, veritas comlilioiiem

entis. Cum vero essentiam et veritatem trahimus

ad Deum , quamvis idem sint . tamen ratione gene-

raUum signiricatoriim unum accipitur ut proprietas

alteriiis ; et non est ibi synonymia nec sunt nomina

synonyma, sed manet ratio subiecti et proprieUitis

secundum inodum significandi, et manet etiam se-

cundum nujdiim intelligendi; quia per essentiam in

creatura inteUigiinus essentiam in Creatore , et per

veritatem creaturae intelhgimus veritatem increaUam.

Unde sicut veritas creata est proprietas et ratio co-

gnoscendi essentiam creaUim , sic veritas increata

secundum rationem significandi et intelligendi est

ratio cognoscendi et intelhgendi essentiain increatam.

S C H 0 L I 0 N.

I. Sensus quaestionis csl, utruni veritas conipctiil Deo
tanquam proprium, sivc utrum sit dc esscntia Dei ct propric-
tns Dei .solius. Veritas liic accipitur , non prout cst formaliter
in intcllectu , ncc etiam pro re , quatenus est obiectimi int<>llc-
ctus , sed in ordinc ad ipsam rcm, cuius cst actus, sivc qua-
tcnus dicit indivisionem cntis et esse. — Ad intelligcntiam ter-
minorum , qui in prima raiione pro parte negativa et alibi saepe
occurrunt, notandum, quod complexum et incomplexvm idcm
sunt ac compositum ei incompositum. Vcrit;is complexa esl
passio sivc proprielas propositionis , quac dicit connexionem
praedicati cum subiecto , et habctur in secunda mentis opera-
tione , ncmpc in iudicio. Vcritas autcm incomplexa esl passio
simplcx cuiuslibct cntis ct dcflnitur pcr lioc, quod sit adae-
(juatio rci ad intcllcclum , qui rem cognoscit sicuti cst. Hacc
habctiir in qualibct prima mcnlis operationc, quae est simplex
apprelicnsio.

II. Alibi S. Bonav. cum scntentia communi distinguit vcri-
talem triplicitcr, scil. sumtam vel formaliler , quac est vcritas
in Inlcllcctu , vel rndiraliter sivc causaIil(T , (]uae est in rebus,
vcl pnuit cst in orntione tanquam in signo. Cfr. infra d. 31.
p. II. a. 1. q. 1 ; suj^ra d. .3. p. I. diib. 7; II. Scnt. d. 30. a.
3. q. 2; Hcxatim. Scrm. 5. Dc vcritalc signi, infra d. 46. a. I.
q. i. — S. Thom., I. Scnt. d. 19. q. 5; dc Verit. q. I. a. I.
ct s<'(i(|. : S. I. q. 16. a. 1. 2. 3. '}. — Hoc loco cl in Prolog. ad
Commcnl. in KcclcsiasL circa flni^m agit solummodo dc xcri-
law in rebtus, sivo proul vcritas est proprielas cntis. Ilacc ve-
riuts in rcbus llcrum triplici modo considcrari potcsl : primo qui-

dem respectu subiecti; et sic vcritas est indivisio actus et po-
tentiae, vcl cum Avicenna in XI. Metaph. c. 2: Vcritas cuius-
libct rei est proprietas sui esse, quod stabiiitum est rei ; sive
vcritas cst iila res , quac est in actu ; et sub hoc respectu de-
flnilur: indivisio esse ct quod est. — Secundo considcratur respe-
ctu sui principii , quod cst excmplar divinum , cui rcs assi-
milantur ; et sub hoc rcspectu definilur secundum .\ugusti-
niirn in libr. de Vcra Religionc c. 36. n. 66 : Vcritas est
sunniia similitudo principii , quae sinc ulla dissimilitudine
est, tmdc falsitas oritur. — Tertio mo(io consideralur re-
spcctu ad effectum consequenlem, quatenus obiectum in intel-
lectu causat vcritiit*^m ; et sic cst ratio cognoscendi rcm camque
distinguendi , et sub hoc respcctu definitur ab Aiiguslino (loc.
cit.): Vcritas cst quac ostcndit id quod cst; ct ab Ililario : V(^
ritas est declarativum esse. Cfr. supra d. 3. p. I. dub. 7 ;
Aicx. Ilal. , p. I. q. 1 5. m. 3 ; S. Thom. , de Vcrilate q. 1 .
a. I. — Alia distinctio V(!ritatis contra falsiUilcm ct contra pcr-
mixtionem paaH cx textu.

III. Quoad ordincm argumcntorum pro ct contra notan-
diim , quod prima propositio, qiiac agil dc vciiuitc, quatcnus
distinguitur contra falsilatcm , probatur tribus prioribus argii-
mentis pro parte negatim. Sccunda vero, quac cst de ^criUi-
te , qiiatcnus distinguitur contra permixtionem, probatur 5. et
6. argiimcnlo pro parte alTirmaliva. Cctcra argiimcnta pcr di-
stinctioncm in nxlo scnsu cxiilicantiir. — Altcntioiic digna siiiit,
quae hic in corp. cl in solut. ad 1.2. cl ad ult. dc \crilatc crcaU»
dicuntur, scil. quod nulla vcritas crcaUi sit veritas pcr essi^ntianv

' Cfr. Aiisli)t. , V. Topic. c. I. cl 2. ac Porphyr. , dc
Pracdicabil. c. dc Proprio.

* Mcndiim Vat anteredens loco nrridens corrcximiis fldc
mss. ct Iriiim |trimarnm cdd. Paiiio infra posl rrritntis non-
nuiii cimIiI. ciim cd. 1 iion aplc addiiiit paiticiilam rl.

' Plcriquc codd. ui .\ U S T V (>tc. denominnnt. Unde dif-
ferrct, et paulo infra deinde pro secundo ct arcipiamus loco
arripimvs.

UIST. Vlll. I». I. AHT. l. QLAKST. II.

153

sed pcr parti(i|)atioiuMn , ct (|iu)(l iiitiilomiiuis suo nuulo csl
ratio cofjnoscciuli (lislincta a vcriliilc jncrciila. Qiiod (licliini
csl condii iij;i(i(is Onlolojiislas.

IV. Qiioiul I. cl 2. concl. clV. Vlcx. iiiil. , S. p. I. (|. I").
m. S; ct (|. 17. in. i. — Pro cxplicalionc loci siinili cx .Vnscl-
mn (i. fniulani.) clV. S. Tlioin. (S. I. (|. 10. ;i. li.) ct praccipiic
Uicliiird. (Iiic ([. 2. aci i.), (|iii in cxtcnso ct l)cnc rciii tiiiclat .
licct iiliii \iii inccdiit ac S. Bonav. — Dc (lillcrcnliii inlcr rssc
(liriniuii cl i'sse creatiiui cfr. Iiic dnl). S.

|)c loUi (piiicslionc: S. Thoni. , S. c. (icrit. I. c. 60; S. I.
(|. Iti. a. .'). — II. Allicrt. , liic ii. I. cl d. i(i. a. tl. sci|(|. , iihi
dilltisc iinilliis (\i' liiic rc (|iiacslioncs soivit; S. p. I. Ir. i. (|.
I<>. ni. I. :i. — Pclr. ii Tar., Iiic (]. 2. ii. I. cl 2. — llicliard.
a Mcd. , liic (|. I. cl 2. — .V.iiM. 11., Iiic I. princ. i|. I.ctd.
19. 2. princ. (|. 2. ct .'{. — llciir. (iiiiul. , S. ii. M. pcr lot.
— Dioiiys. Ciirtli. , liic (|. I.

Qll€STI() II.
Utrmn (lioinmn cssi' sit adco vermn, (jnod non pos.sit co^jitari non csse.

Secnntlo qu<i(M"itur, utfiiin Ikkjc propricliis con-
venial Dco in stnnino, id est. utruin divimiin csse
sit adeo veruni , (luod non possit cogitari non esse.

1. Kt quod sic, videtur per An.sehnum ' , qui
F.iameMUi.dicit , quod Deus secundum commiinem animi con-

ceplionem esl quo nihil inains cogitari potest; sed
maius est quod non potest cogitari non esse . quam
quod potest: ergo cum Deo nihil inaius cogitari pos-
sil , divinum esse ila est , quod non potest * cogitari
non esse.

2. Item, Damasconus ' dicit, quod cognitio es-
sendi Deuin nobis naturaliter est impressa; sed na-
turaies impressiones non relinquunt nec assuescunt
in contrarium : ergo veritas Dei impressa menti hu-
manae est inseparabilis ab ipsa: ergo non potest
cogitari non esse.

3. Item , niaior est veritas in esse divino cpiam
in aliqua dignitate * ; sed ahqua dignitas ita est vera,
quod non est ei contradicere corde, ut, omne to-
tum est maius sua parte, et similia; unde non po-
test cogitari non esse: ergo multo fortius hoc erit
verum dicere de prima veritate.

4. Item, intellectus noster nihil intelligit nisi
per primam lucem et veritatem % ergo omnis actio
inteilectus, quae est in cogitando aliquid non esse,
est per primam iucem ; sed per primam iucem non
contingit cogitare, non esse primain iucem sive veri-
tatem: ergo nuiio modo contingit cogitare, primam
veritatem non esse.

5. Item , quod contingit cogitare contingit enun-
tiare^; sed non contingit enuntiare, priinam verita-

tein non esse: ergo nec cogitare. Prohatio mcdiac:
oinnis sermo enuntiativus a.sseril, se esse vernm ;
unde S(jquitur : si homo cst asinus , hominem esso
asinuin est veruin; sed omne (jiiod ponit veritatem,
ponit priinam veritatem , qiiia omnis veritas infert
illain: ergo omnis sermo assi^rit , priinam veritatem
esse: ergo etc.

6. Item, omnis senno ennntiativus ' aut affir-
mativus est, aut negativus; sed alTirmativus aflirmat
hoc de hoc ; sed sequitur : si est ens quod est hoc ,
est ens quod non est hoc, quia cum dico cns hoc ,
dico ens iiinitatum, finitnm etarctatuni; et taii
posito, ponitur ens sumnuim : ergo omnis sermo af-
tirmativus circa creaturam infert Deum.

7. Item , negativus similiter . quia nulius sermo
est magis negativus quam iste: nQlla est veritas.
Sed Augustinus in Soiiioquiis * probat, quod sermo
iste ponit, aUquam veritatem esse; quia si nuiia ve-
rilas est, verum est , nuiiam veritatem esse; et si
hoc est verum, aiiquid est verum; et si aiiquid est
verum , aiiqua veritas est: ergo etc.

Sed contr-a. : \ . Damascenus ^ : « In tantum .\d opposi-

, . . . , . ... ,. tum.

praevaiuit perniciosa hommuin malitia, ut dicat,
*Deum non esse, secundum iiiud Psaimi : Dixit insi-
piens etc. »

2. Item , idoiatra dicit, quod non est aiius Deus
nisi idoium, et hoc credit et cogitat; sed constat
idoium non esse Deum: ergo etc.

3. Item , onine iiiud , quo inteiiecto non esse ,
potest aiiquid inteiligi , potest cogitari non esse. Sed
dicit Boethius in libro de Hebdomadibus ''^, quod in-

* Proslog. c. 2. seqq.

* Aliqni codd. possit.

3 Libr. I. de Fide ortliod. c. 1. et 3: Nemo quippc nior-
lalium est, cui non hoc ab eo naturaliter insitum sit, ut Deum
esse cognoscat.

* Dignitas , graece a^iwtia , hic et passim significat pro-
positionem immediate sive per se notam , quam dcflnit .\ristot.,
I. Poster. c. 2, quod sit propositio indemonstrabilis , quam ne-
cesse est quemlibet docendum habcre; et Boeth. de Hebdomad.,
quod sit enuntiatio, quam quisque probat auditam.

5 De liac propositione , quae fundatur in doctrina S. \u-
gustini, vide supra q. I. arg. 3. pro alTirmativa parte, et d.
3. p. 1. a. I. q. I. fundam. 2, ubi et in Scholio sensus ipsius
explicatur. — Mox Vat. post aliquid omittit non ct paulo infra
post cogitare cum cod. cc omittit \erba non esse primam usque
cogitare, quae lectio mutila resarcitur ope aliorum codd. et cd. 1 .

^ Vat. contra codd. et edd. 1,2, 3 verba transponit et

S. Bonav. — Tom. I.

modo negativo propositionem sic exhibet : quod non convenit
enuntiare , hoc non convenit cogitare.

^ De enuntiationc ciusque speciebus vide Arislot. , I.
Periherm. c. de Enuntiatione. — Mox Vat. praeter fidem mss.
et ed. I quia sequitur pro sed sequitur.

8 Libr. II. c. 2. n. 2. et c. 13. n. 28. — Vat. cum cod.
cc post ponit addit primain , sed contra celcros codd. et cd.
I nec non contra ed. operum .\iigustini.

9 Libr. I. de Fide orthod. c. 3.: Quoniam vero Satanae
iniprobitiis tantum advcrsus hominum naturam valiiit, ut et
quosdam in stolidissimam et quovis malo pciorem exilii vora-
ginem detruserit, ita ut Deum esse negarent, quorum insipicn-
tiam divinorum vcrbornm interprcs David palam faciens ait :
Dixit insipiens in cordc suo (Psiilm. 13, I.) etc.

10 Seu in libro: Quomodo substantiae in eo quod sint, bonae
sint , circa medium.

i:;'.

SE.MKM1\KL'M MB. I.

lellfcto ptT irii|K)Ssil»ilt'. siuniiniin liomim iioii ?.<?.»<♦',
ailliiir |Mit('Sl ;ili(|iii(l iiiti'lli^'i rotiiinliim ct alhiim:
er^M) similitci iii summo vero, et sic poterit co^'itari
iioii essf.

/(. Iteiii. illiid (|iiihI maxime iios lalet . de lacili
IMitest coi^Mtari iioii e:^.<e; seil veritas divini e.sse est
luiiiismo<li . qiiia Deus habitat btcetn imiccessibi-
lem ' : erjifo etc.

.'). Iteni, quaero. (jiiid est dicere, Deum non
posse cogilari non esse ? Si quia uon potest aliquo
niodo rogitari * nec vere nec fahe , illud est niani-
fesle falsum : si quia non potest vere , siiniliter nec
aiiima nec caeluin et huiusmodi.

(). Itein , quod coiitingit exprimere contingit ^*
et cogitare : sed contingit exprimere , divinum esse
non esse : ergo et cogitare. Quod contingat, hoc patet,
cum dicitur in speciali: Deus non est, et in gene-
rali: nihil est : et quod iieutra istarum inferat, Deum
esse, patet, quia oppositum non infert oppositumS et
quod nihil j)oiiit nihil infert; quaelibel autem ista-
runi nihil ponit.

C 0 N c L u s 1 0.

Tanta cst veritas divini esse, ut non possit cum
assensu cogitari non esse nisi propter defe-
ctum ex parte intelligentiji, qui ignorat, quid
sit Deus; ex parte vero intelligibilis non po-
test esse defectus nec praesenti^e nec eviden-
tiae , sive in se , sive in probando.

Respondko: Dicendum, quod aliquid cogitare^

Disiinctioi. ;u>« esse est diipliciter. Aut in ratione falsi, sicut

cogito de hac : hoino est asinus : et hoc cogitare

niliil aliud est quam quid est, quod dicitur, intel-

Gmdusioi. ligere. Hoc modo potest cogitari non esse veritas"

divini esse.

Alio modo est cogitare cum assensu, sicut®

cogito aliquid non esse, et credo non esse: et hoc

inodo aliquid cogilare non esse, quod esl, potest

Dutinctio j. venire aut ex defectu intelligentis , aut ex defectu

intelligibilis.

Defectiis aiitem intclligenlis esl caecitas vel
ignorantia, oh quam. qiiia ignorat rein. cogitat' ipsain
non esse. r.ontiiigil autem diipliciter esse cogitatio- i)i>iii>c»i^
nem de aliipio eiite, videlicel .v/ cst et quid est \

liitellectiis aiitem iioster deticit in cogitatione •.onrtei;
divinae veritatis qiiaiitiim ad cognitionem. (/(n>/ <?.s7,
tamen non delicit (luantum ad cognitionein. si est. '

Unde Hiigo': « Deus .sic ab initio cognilionem suain
in homine temperavit . ut sicut nunqnam . quid
esset , poterat comprehendi. ita niinquam , quia
esset, poterat ignorari -. Quia ergo intellectus noster
nunqiiam deficit in cognitione Dei, si est , ideo nec
potest ignorare. ipsum esse simpliciter '°, nec cogi-
tare non esse.

Quia vero deficit in cognitione, quid cst, ideo
frequenter cogital, Deum esse quod non est, sicut ido
him, vel non esse quod est, sicut Deum iustum ". Et
quia qui cogitat , Deuin non esse quod est , ut iustum.
per consequens cogitat , ipsum non esse : ideo ratione
defectus intellectus Deus potest cogitari non esse conciMi.
sive summa veritas ; non tamen simpliciter sive ge-
neraliter, sed ex consequenti. sicut qui negat, bea-
titudinem esse in Deo, negat eiim '- esse.

Hoc autem modo procedunt rationes probantes , j^j^y* ^^
quod aliquis intellectus cogital vel cogitare '* potest, rosiini»
divinum esse non esse.

Alio modo potest cogitari, aliquid non esse
propter defectum a parte inteUigibilis , et huius-
modi defectus potest esse dupliciter: aut defectus i^'*'"»*
praesentiae, aut defectus evidentiae; defectus prae-
sentiae, utpote quia non semper , non ubique^*, non
ubique totaliter. Quod non semper est, aliquando
est , aliqiiando non : et ideo aliquando vere potest
cogitari non esse. Similiter de eo qiiod non est ubi-
que, quia eadem ralione, qua potest cogitari non
esse hic, potest cogitari non esse alibi. Similiter de
eo quod secundum partem adest, secundum par-
tem abest.

Deus autem est semper et ubique et totus
semper et ubique: ideo non potest cogitiiri non esse. ^«"«^'
Hanc rationem assignat Anselmus in libro contra in-
sipientem '\

' I. Tim. C, 16; Vnlgiila: /«cm inhabitat inacccssibilem.

* Cod. W pot^^st cogitari aliquo modo non csse nec.

' l'l(Ti(iue codd. iil ACSTVW cU'. oinilUint contingit.

* linmo ipsum destruit, includendo neg;iUoncm sui opposiU.

* Phirimi codd. cum cd. 1 cogitnri, scd cum subnexis
minus c<tli;t('n'nicr.

* Codd. aa bb saUs bcnc addiint cum.

' Fide vctusliorum codd. el ed. 1 expunximus /</^o, quod
Vat. cuni cod. cc pracflgit \vt\w cogitat. (^od. V post rem.
addit es.sp.

« Aristot. , 11. Postcr. ( . 1 .

9 IJbr. I. dc Sacram. p. iii. c 1. in flnc. Vat. sola in lioc
lcxtu post poternf ;i<l(ii( ab hominr.

*° Anctoritatc ;iiili(pii()nini mss. ct cd. I simpliciter nec
(quod cUam paulo post occurril) .subslituimus pro similiter non ,
quod, mulata insupcr inU>rpunrtionc, habct Val. cum cod. cc ;
ftcd non lUi disliiicUi cst isUi lccUo.

" Val. cuin cod. cc , obnitenUbus tumcii aliis codd. ct cd.

1 , hic et paulo infra pro itistum minus bcne substituit non
iustum ; lcctionis ulriu.sque unus scnsus ; in lecUone siquidem
codd. iustum referlur ad praecedens non esse.

1* Praeferimus iecUonem pluriiim mss. ut H P T Y ee elc.
enm pro enm , utpoto quae distincUor cst.

'^ Ita codd. cum cd. 1 , quorum iecUo hic pracferenda cst
lecUoni Vat. cogitnri. l';iulo post cUam uiius alterve cod. pro
cogitari ponit cogitare.

^* Vat. , post semper addito quia , hic adiungit autqvia,
quamvis semper et ubique ; scd obstat auctoritas mss. , quo-
rum plurcs ut ACFKLIISTUV propter rcpetitionem vcrbo-
rum no/n ubique seniel hacc vcrba omiltunt, scd incongruen-
tcr , u( patct cx subiiexis. Ed. 1 non semper aut non ubique
aut 7ion utnque totaliler. Immediatc post Vat. cum cod. cc
praetcr fidem (^etcroriim mss. el ed. t minus bene Quia pro
Quod, cul codd. a;i, bb adiungunt enim.

»5 Cap. 1.

\ TT

nisr. VIII. I>. I. \\{T. I. QUAKST. II.

!♦>!)

Di|nclio '.

lllSIO J.

U liisiu r>.
D tripli-
proli.i-
iie.

I propo-
jnega-

pilogDS.

Non solnin proptcr (lcfccliiin pracscntiaf [x)-
test cogitari ;ili(ini(l non essc, .scd cliam i^roplcr dc-
foclnin eiudcnliac , (jnia non ost cvidcns m .sr, wx,
cst (3vidiM»s <7( prohando. Scd divini cssc vcritas cst
cvidcns ct in .sc et in prohando. In sc , (piia sicnt
principia cojfnosciinns in (piaiitiim lcrminos ' . et
(piia cansa pracdicati clanditur iii snltiecto, ideo
se ipsis snnt evidentia; sic et in proposito. Nain Dens
sive snmma veritas est ipsnm esse , qno niliil
meliiis cogitari [^otest : crj,M) non potest non csse
nec cofj;ilari non esse. Pracdicatnm eniin claiiditnr
in siibiecto. Nec tanlnm liabct evidenliam ex ' se,
sed etiain c.r prohationc, (pioniam divinam verita-
lem esse prohat et concludit omnis rcrila.s ct na-
tura creata, ([uia si est ens per participationem et
ab alio, esl ens per essentiam et non ab alio. Pro-
bat etiam ipsam et conclndit omnis inteUigentia
recla, quia onmi animae cins cognitio esl impressa,
et omnis co|.,Miitio est per ipsain. Probat iterum
ipsam et conclndit onmis propositio a/firmativa ;
omnis enim talis aliqnid ponit; et aliquo posito po-
nitur verum ; et vero posito ponitur veritas , quae
est causa omnis veri ^ Propositio autem negativa
non infert ipsam nisi sopliistice , ut dicunt. Unde
ex hoc quod est ni/nl es.se, vel nullam veritatem
esse, non contingit concludere nec inferre, veritatem
esse. Haec eniui propositio : ni/iil esse * , destruit
omnem veritatem. Et ideo ad ipsain non sequitur ali-
qua aflirmatio, et haec est falsa: si nihil est, nihil
esse est veruin. Et si dicatur, quod omnis propo-
sitio infert dictum, verum est , sed si nihil est,
nuUa propositio est nec aliquid. Augustinus autem
tale argumentum non facit approbando , sed inqui-
rendo.

Concedendnm est igitur , quod tanta est veritas
divini esse, quod cum assensu non polest cogitari non

esse nisi proptcr ignoranliam cogitantis. (pii igiio-
rat, (jiud csl (piod pcr n^micii Dci ' diciliir. Kt con-
ccdciidai! simt ralioncs ad lioc . liccl ;di(piac sint
s()phistic;ie.

t. Ad illiid crgo (piod obiiciliii' iii coiiliMriiiiii :
lii l:tiiliim pr;icv;iliiit clc ; (lic(>ndiim, (|iio(l I);iin:L-
sccniis ((xpiitnr de cogit;itioiic. (pi;i(' vcnit ab exc;ie-
cationc; (piod patel ex ipso vcibo (iiiis. cmii dicil
nnditia.

!2. Similitcr :i(l illiid dc idolo, diceiidiim, (pi0(i
i(l(M) ernit", (jiii;i ignorat , (iiiid sit; iind(^ iion co-
gil;it, Deiim non esse in universali.

3. Ad illnd ([nod obiicitnr, (piod intellecto Deo
non esse, possiinl alia' iiitelligi; diccndiim, ipiod
Ho(!tliiiis hxpiiliir (l(^ inlclhictu, qiio per impos.sibile
aliquid cogiLimus, sed non assentimus.

4. Ad illud quod obiicilnr, (piod in;ixime nos
latet; patet responsio, (jui:i " inaxime nos l;itet, quid
est, sed tainen maxime p;itet, .9/ csl.

5. Ad ilhid quod obiicitiir, (piid est dicere,
divinam veritatem non posse cogitari non esse? di-
cendum, quod hoc est dicere, quod " ;iliqiiis non
potest credere , quod Deus non sit, dummodo uta-
tur ratione. Non sic de creaturis; qnia etsi certum
est, unam creaturam esse pniesentem nni, non ta-
men omnibus, quia non est virtutis tantae, ut se
omnibus otTerat aequaliter, sicut prima veritas.

6. Ad illud quod obiicitur, quod contingit ex-
primere contingit et cogitare; dicendum, quod po-
test accipi cogitare generaliter pro actu mentis sive
errantis sive non , sive assentientis sive non ; et
tuncest illud verum; vel pro cogitatione cum assensu;
et sic est falsum, quia dignitatibus contingit con-
tradicere quantum ad exterius rationem , non tamen
quantum ad interius, ut dicit Philosophus in libro
Posteriorum '°.

SCHOLIOK

I. Quaestio haec fere ooincidit cnm illa , quae communlter
sic exprimitur, utrum Deum esse sit per se notum. Nihilomi-
nus , ut bene inteiligatur mens S. Doctoris , observare iuvat ,
quod status quacstionis, et consequenter etiam forma solutionis

aliquatenus differunt a quaestione posita in forma supradicta
et eius solutione. Sanctus enim loquitur hic directe de veritate
divini esse et tantum indirectc de nostra cognitione luiius di-
vini esse; illa vero alia quaestio immediato est de nostra co-

' Supple: cognoscimus. Aristot. , I. Poster. c. 3. (iuxta transl.
Boethii): Principium scientiae esse quoddam dicimus, in quan-
fum terminos cognoscimus.

2 Ex antiquioribus mss. et ed. I substituimus ex pro /».

3 Quomodo haec ratio sit inteliigeiida , vide supra fundain.
5. et 6.

* Vat. cum cod. cc , aliis codd. et ed. I refragantibus ,
est. Proxime sequentem propositionem , (pjae a Vat. corrupte
et mutile exhibetur , restauramus ope mss. et ed. I ponendo af-
firmatio loco affirmativa, dein falsn pro vera, et addendo verba
nihil essr usque si nihil est. ("odd. in eo tantum dissident ,
quod alii habent dicatur, alii cum ed. I dical, alii dica%.

^ Plurimi codd. cum ed. I omittunt Dei.

® Supple : idolatra.

' Fide vetustiorum mss. ct ed. I expunximus hic non apte
additum esse.

8 Vat. contra mss. et ed. I qaod.

" Supplevimus ex mss. D G H K T Y Z aa bb ee ff et ed.
1 verba hoc est dicere quod. Mox cod. X cogitare loco cre-
dere. Paulo infra ex cod. T adiecimus praesentem ; deinde ex
eodem codice loco verilatis posuimus cirtutis , quae lectio et
in se distinctior est et in corp. art. (de defectu praesentiae) ,
insinuari videtur.

1** Libr. i. c. 8. ( c. 1 0. ) iuxta translat. Boethii : Semper
enim esl instare ad exterius orationem, sed ad interius ora-
tionem non semper (:tpo? tov '^$o> Xoyov, Tipo? tov ?6a> Xoyov).
Cfr. S. Thomas in Comment. super hunc locum , lect. 1 9 ,
ubi et in translatione antiqua et in Commentario ipso pro
orationem semper habctur rationem. — Vat. lranspi)nit con-
tra sensum verborum .\ristolelis rationem ante contradicere , et
paulo ante pro et sic habet tunc, ac post dignitatibus addit id est
propositionihus per se noti-f. sed piaelor fidem mss. et ed. L

i:i(i

SENTKNTIARl M I.IH. I.

«.'iiiijonc. liisii|H>r Ihmu- iilti-iKlciuhic siiiii (tistinciJoiics in tcxtii

JHISitilC.

II. C.irrH (|ii<icstj(iiicm . iitniiu c.xisicniia l)ci sii |»cr sc luita,
;mli(iiii .Sluilastici (li\crs(i niodo l(H]uunliir. Omiics t.imcii coii-
nHliinl . cxistcntiam cssc dc conccplu cssentiali Dci. S. .Vnscl-
miis (loccl. onini apprchciulcnti sitrniflcationcm \ocal)nli Driis
pcr sc iiiit.im cssc ciiis cxisicniiam; uiulc c.\ ip.so cdnccptu l)ci
iii (iitis, (|uo molius cogitari nun pou>st, rormai argumcntum
ad probaiidam cxistcnliam IK>i. IK> vaiorc liuiiis argiimcnti dis-
l>iii;ilur. Iii fa\orcin ipsiiis citantiir .Kfiid. H.. d. 3. p. I. I. |)rinc.
<|. 2. cl l>ion\s. (iarih.. hic ii. 2. Fortassc cliani iii diio \i\ discc-
dunl a scjitcntia communi Schoiasticoi iini . (|ui cnicnciam ar-
;;umciili rcstrintrunt ad cos. (|iii iam proiiriatu I)ci rationcm iit
priiiii cl nc('cs.sarii cniis iiahcnl (>l admillun'. Porro .Nominalcs
as.sciunt. iu>c nobis iu>c lk>alis illam pid|)osiii(inciii , Dciiiu cssc,
pcr sc iuilaiii cssc. Scolus facit (|uasd.ini (iiniculiatcs ciica di-
stinclioncm intcr pidposilioncm pcr sc notam in se cl ju>r sc
notam (/luxid ho.v , atlanicn (juoad rcm principalcm conccdit ,
diclain pi(i|uisiiioncni cssc notam pcr sc Dco cl Bcatis , noii
liinu'ii nobis. S. Tlioiiias simplicitcr docet, dicUim proposilio-
ncm cs.sc notam pcr sc sccundum sc . non tamcn nobis ( S. I.
(]. 2. a. I ; I. Scnt. d. 3. (|. 1. ct quacstiiinc. 2; dc Vciit. (].
10. a. 12; ."^. c. (lcnt. I. c 1(1. I !.).

Omncs tamcn iinti(]ui Scholastici conccdunt , in aliquo sensii
cxistcntiam Dci cssc cliam nohis not<im pcr .sc , scilicct non sub
ratioiic iiropria, scd siib rationibus conmiuiiibus, iicnipc cntis,
\(>ri, boni, bcatitiidinis: cfr. S. Thom., S. I. q. 2. a. 1. ad t. et 3;
S. c. Gent. I. c. II. ad i; 1. Senl. d. .3. q. 2. — .\lcx. Hal., S.
p. I. (]. 3. m. 2. ad 3. icm .sic explicat: « Cognitio alicuius
potcsl i>ssc duobus modis: in rationc communi ct in ralione
))ropria. Polcsl igilur aliquid cognosci in ratione commuiii , et
tiimcn ignorari sub ralione propria , sicut cum aliquis cogno-
scit mrl sub ratione communi , \ idclicct (juod est corpus
mollc , rubcum , ignorat ;iutcm ipsuni sub ralionc propria ; cl
id(>o ciim \idet, fel es.sc corpus molle, rubcum , dcceptus cre-
dit, ipsiim esse mel. Similiter cognilio beatitudinis et a|)pclitus
ip.sius nobis innatus (>st ratioiie communi , quod cst status
omniiim boiiorum aggrcgalionc perfcctus; tamcn in rationc

propria ab ali^iuibus ignoralur. l'ndc divcrsi in (l)\crsis po-
nuiii cl acslimaiil bc.iiiludincm... Simililcr diccndiim, (juod ido-
lairac Dctiiii in rationc coinimjni non ignorant , quod csl ciis .
princi|)iiim. on)nij)otciis. Dominus: lanicn sub raiione |)roj)ria
ignoranl » ctc. Idcm in .<olul. ad i. afliiniat. D(>imi cognilionc
i/iiiil csl |)ossc i>:noiiiii, lum ((igiiitionc giiui csl. Kandcni di-
siiiiciioiicni ci idcm c.xcmjilum fcllis ci nicllis habd H. .Mbcil..
S. ir. 3. (j. 19. m. 2. Cfr. cliam Itichard. , hic p. I. a. I.q. 2.
— 1'clr. a Tiir. , hic (j. I. it. 2. — lloc posilo, inlclligiiur doclrina
ilia (■(iiiimiiiiis. (juod Dcus imjilicilc cognoscatur in onini aclu
iiilcllccliialis (•(ignilionis. Ita S. Thom.. dc Vcril. (j. 22. ;i.
2. iid I : « Diccndum, quod omnia cognoscenliii cognoscimt im-
I)licite Dciim in qiiolibcl cognito. Sicul cnim nihil liabel ralio-
iicm ii|)i)clibilis ni.si jicr siniililudiucm piiniiic boiiiiiilis, it;i iiiliil
cst cogiioscibilc iiisi j)cr .similiiudinciii iihniiic \crii;ilis»; S.
nona\cntura de Rcduclione artium ad Dcuni: « In omni rc .
(juac scntitur si\c (iiwic cognoscilur, inlcrius lalct ipse D(>us »:
Scot. , I. Scnl. (1. 3. (j. 2: « Cognosccndo cnim (juodcunKjuc
ens, iil hoc cns (>st, indislincUssime amcipitur Deus».

PaUil ergo, S. Bonavcntunim noii d(>clinasse <i via communi
diccndo, intcllcctum nostrum non deficere quoad quaestioncm.
si Dcus (>st (i. e. siib aliqua rationc communi), sed tantum
qiioad (luacslioncm , quid Dcus csl ( i. c. sub nitione ijropria ).
Cfr.de hoc Trigosus, Summa Ihcol. (j. 2. ;i. 2. dub. I. (qui
tamcii istiim disliiiclioncm non satis considcrat). Quodsi Scraj)hi-
cus argumentum notum .Vnsclmi approbarc vidclur, obscrv;in-
duni cst, eum loqui vel de divino (>sse in se, vel de eo intcl-
lectu , qui Deiini sub ratione propria iam cognoscit. Huic cnim
evidcns csse dcbet. cxislcnliam Dci includi in eius cs.scntia.
Excaeciito vcro intdlcclui ct ignoranti, quid Dcus csl, m;inct ab-
sconditum id cjuod in sc cst evidens, it;i ut Deum vcrum ct
vivum in stullilia suii n(>garc praesumat.

III. Quoad ipsas (>onclusioncs pracler iam citatos cfr. Bona\.
Itincrar. c. o ; Ilcxiiem. Serm. S. et 1 0. — Scot. , I. Scnt, d.
2. q. 2. — B. Albert., S. p. I. tr. 4. q. 19. m. 1. 4. — llenr.
Gand., S. a. 22. per totum, et a. 30. q. 3. — Durand. , hic p.
l. q. 3. (>I I. — Dion\s. Carth., hic q. 2. — Biel , hic i\. l.

ARTICULUS il.

l)e immiUabilUaU' Dci.

Conseqnenter secundo loco est (juaestio de se-
(uiida proprietate divini esse, scilicet iinmutabilitate.
De qiui duo quaerunlur:

Primo quaeritui*. iilniiii iiiiiiiutabilitas sit in Deo.
Secumlo, utruni sit Dei proprietas.

QU.ESTK) I.

Utrwm Dem sil immutabilis.

Quod iniiuutabilitas sit in Deo , ostenditur hoc
niodo.

1. Omnis mutatioaut e.sl secunduiu substantiam,

Fiindam».nu.aut secuudum accidens ' ; sed Deus non inutatur

seciindum sul).st(intium , quia onuie tale est corru-

ptibile, Dcus autem sive divina subslauti;i, cum n(jn

hal>eat priiicipium. est incorrujitibilis: (T{,'o etc.

"i. Item, nec secundum accidem , quia in Deo
non esl accidens: ergo nulla in eo est mutatio.

3. Itinn, omne quod mulatur, per prius est in
potentia quam in aclu *, el in tali differt actus a
poteiitia ; sed Deus esl purus aclus: ergo nullo modo
mulatur.

4. Item. liat d^xluctio Kichardi ^ « Omnis mu-

' Vidc Arlstot. , V. Pliys. lcM. 1. scqtj. ac XI. MtMajih. c.
10. (X. c. n.).

* Ari.stol., XII. MctJiph. lcM. 8. (XI. c. 2.j: Omne mul;itur
ex potcnlla ciile in actu cns.

' Libr. II. dc Trin. c. 3: Scicndiim ita^iuc, quiu omnis mu-

talio csf aul dc slatu in slalum mcliorcm, aul de statii in sUi-
tum dctcriorcm , aut dc .statu in slatum |)iiori acqualem ; ubi
;iuU'm nihil horum cs.se jiotcst , vcra incommuUibilitas incsl. —
Mox ed. 1 optima pro fi^issime, et cod. K in flne argumenli
(iirinne e.wntiae pro divino esse.

DIST. VIII. V. I. AUT. II. (,)i;\r>T. I.

i:i7

MM"'

(loNTH.v: 1. S;i|)icMti;ic scplimo': Oiiniihiis vw-
hilihiis iiiohilior rsl sapifiilid : vv\n) clc. Si di-
caliir , (jMod s;i|)icMli;i dicitiir mobilis |)cr (Miisiiin,
eo tiMod r:n'il ;ili;i inovcri: coiilni : iiiliil (l:it tjiiod
iitHi h;il)cl : scd DcMS tl;il oiMMibiis iiiolMm-: (r\!.o
molMs vcl iMiit;ilio in;iximc cst iii Dco.

± llein, oiniic tiiiotl mmf csl ^ilitinid, (|iio(l
Mon priiis, cst mnhiliim ': scd Kiliiis Dci csl ht)iMo.
:ih ;iclcrMo :iMlcm mom liiithomo: cr^n cst mnhiliis.
^7 dicas, (jiiod homo pr;icdi(';iliir tlc Filio Dci iion
per inh;iercMli;mi. scd jier mnonein; cl iiiiio est re-
latio. et relatio ;itlvenit sine inntatione, iit tle Mninmo
fit pretiiim . nl dicit Aii^nisliims iii (piiiito dc Tri-
nilate^; contra: Ainbrosins-' it;i ;ir^niit contni liae-
reticnin, (]ni posnit Filinm ex lempore genitnm ;i.
Patre , qnia si hoc , tnnc Pater factns est de non-
Patre Pater , ergo niutatur : ergo similiter in prt)-
posito.

3. Itein . (piicnnupie de non agente fit agens ,
mutatur mntatione , quae est ab otio in actuin ^ ;
sed Deus de non creante factus est creans : ergo
est mutatns. Si dicas , qnod Deus de non agente
fit agens non propter inutationem sui, sed propter
inutationein effectus prodncti, sicut sol de non iiiu-
niinante fit illuminans; contra: non quia creatura
est, ideo Deus creat , sed quia Deus creat, creatura
fil sive producitur. Per i^rins est ergo Deum agere,
quain creatur;im fieri : ergo cnm posterins non sit
causa prioris, non quia creatura lit de non ente ens,
Deus tit de non cre;inte creans, sed e converso; et

ita mutatio est ratione agentis ', non effectus.

4. Item , Deus aliquid vult . quod prius non

voluit, quia ex tempore voluit creare , quod non
voluit ab aeterno: sed qnicumque vult aliquid ,

(piod iioii priiis, miil:ilns est": ergo eh'. Si /a di-
cas , ipitxl :ib ;ich'riit) voliiit crcarc iimMdiim m
illo iiisfiMti". siciil cgo volo :iiidirc iiiiss:iiii fr;is :
raiilra : vt)limt;is Dci csl f;iiis:i rcriim proxim;i cl
iimMctli;il;i : scd |)osil:i f;tiis:i pr()\iiii:i cl imiiictli;il;i,
poiiiliir clfcftiis: crgo si ;ib aetcnio voliiil . .ib ;it'-
terno iMMiidiis hiil.

CONCI. I sio.

f)('iis est ovuiino inimntahHis et secnndiun lociiin,
iliiia innnensas , et srcnndvm tcmpns , ijiiia
aeternus, et secnnduni forniam. ijiiia siinplci: ;
ct (luia imniiUahilis , ideo omnia moret.

Hkspondko : Dicentliim. tpitxl . siciil difit hoe-
lliius '", « Deiis st;il)ilis inanens dat fniift;i iiiovcri».
Unde tliviii;! csscnti;i est immulahUis. Non enim comiusioi.
mnhitiir loco , (piia ubiqin^ est; noii lcmporc , (|uia
;ieternit;is simnl est ; non fornui , (\\m piire Jictus
est. Unde mut;itioneni secuntliim fbrnuim U)llit siin-
plicit;is, secundum tempus tollit ;ieternit;is, secun-
dum locuin toUit immeMsitas.

Et ideo iii Deo est sumiiia stabilitas , et inde conciusioia.
onmis ynotus causaiitas; qui;i , sicut prol);it Augu-
stinus^' et vnlt Philosophus, omnis motus procedit
;ib immobili; ut cum movetur manus, st;it cubitus.
et movetur cubitus , stante humero. Qui;i ergo Dei
sapienlia est stabilis *% ideo omnia movet.

1 . Quod ergo obiicitur de sapientia , (juod di- ^«'"''o "i"-

^ " 11 positorum.

citur mobilis; dicendum, quod inobile dicitur active
de ea, quia facit moveri ^^ non passive , sicut sen-
sibile de animali.

Et ad illud quod obiicitur, nihil dat alteri quod
non habet : dicendum , quod trinliciter est aliquid HaVe'^. «=*i

^ i 1 tripliciter.

habere, scilicet formaliter , exemplariter , causali-
ter^*; et quolibet istorum modorum qiiod h;ibet dare
potest. Primo autem modo non habet Deus motum .
sed secundo et tertio sic.

2. Ad illud qnod obiicitur de relatione, dicen-

1 Vers. 24.

' Ed. I. moveri, quo iilludiiur yd iliud Boetl)ii, lli. de
Consol. Metro 9 : Stnbilisque inanens das cuncta moveri.

3 vide Arislot. , V. Pliys. text. 7. et VI. text. 32. et 73.
(c. 3. et 8.).

* Cap. 16. II. 17: Nummus autem cum dicitur pretium,
relative dicitui' nec tamen mutatus est, cum esse coepit pre-
Uum. — iNota tamen , quod rclatio pretii in nummo est tantum
accidentalis , relatio vero , quae est in unione hypostatica , est
substantialis. Explicationem huius exempli \ide infra d. 30. dub. 3.

s Libr. I. de Fide, c. 9: ISam si Pater esse coepit, Deus
ergo primo erat, postea Pater factus est. — Vat. cum cod. cc
post tunc contra alios codd. et ed. I omittit Pater. Ed. I post
si hoc addit esset.

6 Simiia habetur Aristot. , VIII. Phys. text. 7 , et II. de Ani-
ma , text. 45. (c. 4.) , ubi sic : Faber autem mutatur solum in
actum ex otio.

^ Aliqui codd. ut KV efficientis. ,

8 Averroes in libro Destructio Destructionum, disput. 1. dub.
I . et in Comment. super VIII. Physic. text. 1 5. ex hac propositione

impossibijitiitem creationis deducere conatur. — Pauio ante posl
ex tempore voluit codd. aa bb satis bene addunt mundim.

5 Cod. W addi! m quo creatus est.

10 Libr. 111. de Consol. Metro 9 , post quem textum cod. Z
addit Psahnus (101, 28.): mutabis res ei mutabuntur etc. Paulo
infra cum plerisque codd. ut A S T V W etc. et ed. I legimus
pure loco purus , quod habet Vat.

" Libr. Vin. de Genes. ad lit. c. 21. — Verba Aiistotelis
in libro de Motu animalium c. I.haec sunt: Verumtamen prin-
cipium , in quantum principium, quiescit, mota particula , quae
subest: veluti brachio moto, cubitus, toto autem membro, hu-
merus (ed. Vcn. 1584).

'2 Cod. W addit et immotritis. Mox cod. F Ad illud ergo
quod obiicitur.

13 Vat. cum cod. cc motum, sed contra ceteros mss. et ed. I .

i^ Cfr. Dionys. , de Div. Nom. c. 5. — Mox codd. inter se
dissentiunt ; alii siquidem habent quodlibet pro quotibet , alii
ciim ed. 1 dari loco dare , alii ut A T bb cc ponunt quodlibet
et dan ; melius legeretur et quod quolibet istoi'um modorum
habet , dare potest.

158

SENTENTIVRUM LIB. I.

s,>iai.o pn- duin , quod relatio . niin dicitnr de novo *, de ne-
"*' cessitate ponit mntalionpm in altero extrenmrnm ,
nec o|K)rtet (jU(m1 in nlro(]ue. Ideo ista relatio. (jnae
est personae ad j)ersonain . j)onit nnitationein in al-
tera jMMSonannn : et una mutata . niutatnr et reli(jua,
quia (Mdem sunl essentia : ideo de necessilate, si * de
non-Patre fieret Pater. mutaretur. Relatio autem
essentiae ad essentiam iioii de necessiUite ponit mu-
Uitionem , nisi in altero extremorum . quia cum di-
vers.'ie sint essentiae , j^otest unnm mutari , altero
non permutato': et ideo in relatione ad creatnram
seinj^er intelli<iitiir in creatura facta mutatio, non
in Deo. Tamen j^roprie loqnendo, sicnt alibi pate-
bil ^ Deus non refertnr ad creatnram. nisi secun-
dnm (lici el iiiodnm loquendi.

Posset tiimen aliter dici . sicut supra tactum
Aiu ioiuuo. est * , qiiod non est siinile: qnia relatio personalis
dat personae existere , non sic autem relatio ad crea-
turam ; et ideo seqnitur: si incipit esse Pater, inci-
pit esse; non autein sequitur: si * Deus incipit esse
homo, incipit esse. Et ideo bene valet argumentum
Ambrosii, quodsi Pater incepisset gignere, quod esset
nuitJitus, qnia incepisset esse, non (juia ab nno statu
in alterum mutatus esset.

3. .\d illud qnod obiicitur, qiiando de non agente

etc.; dicendum, quod est agens, qnod est sua actio, el Dopie,-
esl agens, quod non est sua actio, sed actio est ab **^j
ipso '. Agens , quod non est sua actio , sic agit , qnod
inter ij)sum et elTeclum cadil medium, quod dispo-
nit ijjsuin ; et tale agens nuiiquam fit agens de non
agente, quin mutetur, quia novum * sibi advenit.
Sed agens, quod est sua actio, agit se ipso; et ideo
inter ijjsum et elTectum non cadit aliquod medium
ipsiim disponens: et ideo cum de non agente fit
agens , quia nihil novum sibi accidit . ideo non inu-
tatur. Tale agens Deus est.

k. Ad illud quod obiicitur de voluntate . dicen-
dum, quod causa proxima et immediata dicitur tri-xripiMcj
pliciler: ant tq^\)Qc\\\ substanliae , -^wi disposiHonis, *''*"'"'
aut actus; respectu substantiae , inter quam" et
effectum non cadit alia subsUmtia media causans;
respectu dispositionis , cui non additur nova disposi-
tio ad effectum producendum; respectu actus, quando
actui coniungitur. Dico ergo, qiiod Dei volunUis fuit
causa proxima et immediata ab aeterno respeclu
substantiae et dispositionis, sed '" non respectu actus;
quia actui non coiiiungitur voIunUis nisi pro tem-
pore, in qno viilt ageie, ut jjatet, cum dicitur: volo
cras legere , voluntas non copulatur actui nisi pro
tempore crastino.

SCHOLIOK

I. Quoad divorsas sp(?cios mutationis ot immutabili-
lalis cfr. q. soq. , H quoad soiut. ad 1. S. Tliom. , S. i. ti. 9.
a. I. ad 2.

II. Immut<ibilitas Dei iam in .Nicacno Concilio deflnita est.
Cfr. Aicx. Hal. , S. p. I. q. i. m. I. a. 2. — Scot. , hic q. 5;
Keporl. , hic q. 2. de rerum principio q. 3. — S. Thom., hic

q. 3. a. I ; S. loc. cit. — B. .\lbert. , hic a. 1 6. seqq. ; S. p. I.
Ir. i. q. 21. m. I. 2. — Petr. a Tar. , hic q. 4. a. I. — .tgid.
R., hic 3. priiic. q. I. — Henr. Gand., de hac et seq. q. ; S. a.
30. — Durand. , de hac et seq. q. ; hic q. 3. — Dionys. Carth.,
de hac et seq. q. ; hic q. i. — Biel , de hac et seq. q. ; hic
q. 7.

QU.ESTIO II.

Utrum solus Deus immutabilis sit.

Secundo quaeritnr , utrum innnntabililas sit di-
vinae e.ssenliae proprietas, iUi quod nulli creaturae
cnnveiiiaU Et quod sic , videtur.

1. Primae ad Timotlienm ultimo " dicitnr de

Kiindam^nu. Deo , quod solus /uibet immortalitatem. Et Augu-

stinns dicit contra Maximimiin '*: « In oinni natura

mnUibili nonnnlla mors est ij)sa mutatio»: ergo si
solus Deus habet immortalitatem , .solus habet im-
muUibiliUUem.

± Item, omne vertibile est muUibile; sed omnis
creatura est vertibilis; nnde Damascenus *': «Omne
quod a versione incipit, in versionem tendit: ergo etc.

' Pliires codd. nl ACLHUVX omidunt <ie nnvo , .sod
malo. C<kI. \V dfi dnobas ot od. I de prrsonn diiina ioco de
novo , sc(\ inepic. Cod. G cum de novo advenit.

* Codd. aa bb addunt Deus.

* Val. praolor (irlom niss. ol od. I um mutari, nltfrn non
permutatn, ac inunodialo posl omidit et ; aliipii codd. u( A aa
bb rum ed. I mutnto pro pennutato.

* Infra d. 30. (|. 3. — Mox posl dici ed. I vel secundum
mndum toquendi.

'■> Disl. 7. (Iiil). i. Vide eliam Infra d. 26. (|. 3. — Immo-
dialc posl Vat. omitlil quod non est , quao loctio corrupU-i rc-
sarcidir ((pc mss. ol edd. 1,2,3.

^ Vat. cum cod. cc tiir loco si, ot post liomo addil iijitur,
sed obslal aiictorilas alioriim mss. c( ed. 1.

' Vat. contra fore omnes codd. et ed. 1 omiKil non bone
sed actio est ab ipso , pro quo cod. Q sed actio est atiquid
ab ipso. Paulo antc post obiiciiur in cod. V et od. I decsl
f/unndo.

* Auctoritjile mss. ot ed. \ oxpunxiiDus hic addiliim qmd.

5 Ex mss. ot od. I hic substituimus inler quam loco cum
inter eam ct paulo infra cui pro cum.

'" Vat. cum cod. cc contra alios codd. oi od. I minus
claro et pro sed.

" Vors. 16.

>« Lib. II. c. 12. 2.

'' Libr. I. do Fide orthod. c. 3 : Quorum enim osst; a mu-
taliono incoi^il , oa miitalioni (|iio(|uo subsint nocos.se ost.

DIST. Vlll. I». l. \HT. II. QIJAKST. II.

l .')'.)

8. Itoin . oinno qnod sihi ivlictuin in niliihiin
iT(lit ' . (|ii;mlnin est «le se, esl mutahile ; S(mI oinnis
oreatina est huiiismodi; uiKh^ (ln'^'oriiis ^ : « ('nncta
iii nihihnn teiiderent. nisi maniis C.onditoris ea reti-
neret »: eri^M) elc.

h. Item, niilhim aecidens de s(^ liahel stahili-
tatein ; sed esse onini ciTalurae accidil , sicut dicit
liilarins et hahetiir iii litlera ', ([nia ah alio veiiit :
ergo omnis cr(vitura (luantuin ad esse est instahilis.

T). Iteiii . oinne vaniiin est suhitjctiim variahili-
tati ; sed oinnis creatiira vana, cuin sil ex iiihilo ;
unde ad Homanos octavo^: Vanitati mbiecla est
crcatura etc. : erj,'o si omnis creatnra vana , riulla
immiitahilis.

(). Itein , oinne mutaluin hahet in sis inutaiiiii-
tatem ; sed omnis creatura lacta est : ergo omnis
creatura mutata , ergo nuila immutaiiilis.

Contra: Iminutahiiitas non dicitur nisi tripli-
oppo- citer. Dicitur eniin iminutai)iiitas aut invariahililas ,
aut incorruptibilitas , aut invertibilitas.

1. Ostenditur autem, quod invariabilitas con-
oad in- veniat creaturis, utpote principiis. Nam Augustinus

i.. ' ostendit in duodecimo Confessionnm ^ quod materia
informis est invariahiiis; quia quod caret forma, caret
ordine, et quod caret ordine, caret vicissitudine, ergo
variatione. Auctor autem sex Principioruin ® dicit
hoG de forma , « quod est in simplici et invariabili
essentia consistens » .

2. Item videtur , quod invariabilitas conveniat
Beatis, quia ubi perfecta beatitudo , ibi nulla deper-
ditio , et ubi hoc ' , nulla variatio.

3. Item, variatio attenditur, sicut dicit Augu-
stinus super Genesiin ad litleram *. aut secundum
locum , aut secundum tempus ; sed aliqua creatura
caret determinato loco et tempore , ut universale ,

Hlll

(|uo(l e.sl seinper el iilii^pie", et caeliim ('mpvreiim,
(piod est exlra t('in[)iis el lociini : ergo elc.

/«. Itein, si iinmiilahilitas dicatnr incorniplibi- Qii...id in-

... rnrruplilxli-

litas , idem osteiKliliir. « Nam omnis (■orniptio iiatii- t.<i.ii..
raiis veiiil ex contrarietat(; », siciit dicil IMiilo.sophiis
in iihro (i(i Mort(! et vita '"; sed miiltae crealiirac ca-
rent contrarietate: ergo et corriiiiliiiiiilale.

.'). Item, omiiis corrnptio est in aiiipiid priiis
se, quia corruplio naturalis in aiiipiid (!sl ": sed
principia noii iiaiient aiii|iiid |)riiis . iitpote iiiatei-ia:
ergo siml incorrnptiliilia.

(). Item, oinne perpetuiim incorruptihile "*; sed
aii(|iia crealiira naturaiiler est piirpetiia: ergo etc.
Minor proi)ari polesl sic: per{)etuilas esl de ratione
iniaginis; unde Angustinus ": « Non esset anima iinago,
si mortis termino clauderetiir » ; cum ergo anima
naturaliter sit imago, ergo naturaliter est iinmorUdis
sive perjietua. ^

7. item, ostenditur, quod creatura sit inverti- '■'"."?'^,.!"-

' ' » vertibilita-

bilis , sic : vertibiiitas est in non esse; sed nihil est, *«™-
quod possit creaturam aliquam vertere in non esse,
quia a se non vertitur, cum nihil se corrumpat";
ab alio non , quia actio creaturae in id termiiiatur,
ex quo incipit ; sed nuliius creaturae aclio incipit
a non esse: ergo etc. Praeterea, distantia infinita
est inter esse creaturae et nihil ; sed inter exlrema
in infmitum distantia non potest fieri mutalio per
virtutem finitam : ergo nihil potest cedere in nihil,
nisi Deo faciente.

8. Item, vertibilitas dicitur per corruptionem
in non esse omnino; sed nihil, quod corrumpitur ,
secedit omnino in non ens^': ergo nulium corrupti-
bile vertibile. Si tu dicas , quod invertibilitalem non
habet creatura per naturam , sed solum per gra-
tiam^^ ; contra: quod omnibus inest , est naturale,

* Nonnulli codd. m D F K X ec cum ed. I tendit.

* Libr. XVI. Moral. c. 37 : Cuncta quippe ex nihiio facta
sunt , eorumque essentia rursum ad nihilum tenderet , nisi eam
auctor omnium regiminis manu retineret.

3 Cap. I. in fine.

* Vers. 10. — Mox in fine argumenti codd. cum edd. I ,
2,3,6 omittunt est additum a Val.

5 Cap. 9. n. 9.

* Gilbert. Porretan. , c. \ : Forma est compositioni contin-
gens , simplici et invariabili essentia consistens. — Post quem
textum cod. 0 addit et ita nec forma nec mateiia variatur.

' Ex^ntiquis mss. et ed. I pro haec substituimus hoc ,
quod sensus expostulat. Paulo ante plurimi codd. cum ed. 1
omittunt ibi , qui et in fine argumenti ponunt mutatio loco
variatio.

« Libr. VIIL c. 20.

5 Aristot. , L Poster. c. 24. (c. 31 .). — Mox nomine caeli
empyrei intelligc ultimam sphaeram , quae iuxta opinionem tunc
communiter receptam est immobilis et uniformis, quia eius
intrinseca principia, scil. materia et forma, sunt « ita bona coniun-
ctione coniuncta, quod nuila cadit in iilud contrarietas», ut ait
S. Doctor infra ad 4. obiectionem. Cfr. supra d. I. a. 3. q. 2.
opp. 1., et Aristot. , I. de Caelo text. 100. (c. 9.).

i"* Melius poneretur : in libro de Longitudine et brevitate vilae.
Aristoteles siquidem duo scripsit opuscuia , quorum uni titulus :
de luventute et senectute , de vita et morte ; alteri autem : de

Longitudine et brevitate vitae. In priorc opusculo perpauca oc-
currunt de rc , quam S. Doctor hic proponit ; in posteriore ta-
men , c. 2. et seq. , fusius de hac re tractatur, et inter cetera
inveniuntur liaec : Quare , cui non est contrarium et ubi non
est, impossibilc utique erit corrumpi.

" Cfr. Aristot. , I. Phys. text. 42. et 82. (c. 6. et 9. in
fine), et l. de Generat. et corrupt. tcxt. II. seqq. (c. 3.), ubi
et propos. minor huius argum. insinuatur.

12 Vide Aristot. , l. de Caelo , text. 1 1 0. seqq. (c. 1 1 .
et 12.).

13 Libr. XIV. de Trin. c. 2-4. n. 4-6., ex quo loco propo-
sitio ista colligi potest , sed quoad litteram habetur in libro de
Spiritu et anima c. 18, et in M. Aurelii Cassiodori libro de
Anima, o. 2: Nam quemadmodum poterat esse imago aut si-
militudo Dei, si animae hominum mortis termino clauderentur?
— Paulo infra post ergo anima Vat. cum cod. cc, aliis ta-
men codd. et ed. 1 obnitentibus , naturalis pro naturaliter.

^* Cfr. Aristot., I. Phys. text. 81. (c. 9.). et Bocth. , IIL de
Consol. Prosa 11. — Mox opc plurium mss. ut H I L 0 S U etc.
substituimus « non esse (i. e. a nihilo) pro ante esse, quod
Vat. habet quodque non ita correspondet modo loquendi Scho-
laslicorum ; niulti codd. propter compendiosam scripturam sunt
dubiae lectionis.

15 Hinc Aristot., L de Generat. et corrupt. text. 17. (c. 3.) :
Huius corruptio alterius est generatio.

'^ Vat. cum multis codd. hic omittit solmn et tiansponif.

ino

SENTFNTIVRUM LIB. I.

(liioiiiani pralia si^eciale est; sed ualurale esl quod
esl idein apnd omnes • ; sed fere omnis creatura est
invertiliilis. (juia nulla redjiiilur iii niliiluin: ergo
\m' esl nntunile.

<K Item. osleiidilur. qnod nec per grafiam;
(\{m gralia esl perfivtio nalurae: ergo quod repu-
'^'iial iialiirae. noii dalur per graliam: ergo si inver-
liliilitas esl contra iialuram crealurae. ergo non da-
tiir per gratiam.

10. Ilem. ohiicilur de (lla graiia , quia si est
creatura. esl' vertihilis; si ergo conveniat ei inverti-
liilitas. oporlet quod per aliam gratiam : et sic erit
abiiv iii inrmilum. Si ergo oportet stare , patet quod
non per gratiam. S/ dicas , quod gratia illa non di-
cilur hahitus. sed Deus gralis conservans; hoc nihil
esl. quia sine Deo operante^ nulla creatura operatur:
ergo sicut nulla creatura est inverlihilis nisi per
gratiam, sic nulla creatura /)peratur nisi per gra-
tiam: ergo nulla operalio est naturalis, quod stul-
tum esl dicere.

CONCLUSIO.

UnmutabilHas , accepta ut invariabilitas, est pro-
pria solim Dei, accepta ui incorruptibilitas
aut invertibilitas , a Deo communicatur ali-
quibus crcaturis vel per naluram vel per
gratiam.

Rkspondko: Diceiiduiii. (piod iminulahilitas di-
Muutio ei ritnr iier privationem mutahilitatis. Mutatio autem

immniabilitas ' ' i i •

w iripiirit/T dicilur Iripliciter: uno modo ah ente m ens; et haec

kamiintiir. • i ^ i- • • •

est mutalio seciindum accidens ^ et dicitur ?;ana^w;
alio modo ab ente simpliciter in ens potentia sive
secundum ^^//r/; et haec est mutalio secundum for-
iiiaiii et dicitur corrupiio ; ^Wo modo est muUitio ab
ciilt' in simpliciter non ens; et haec est secundum
totain rei suhstantiam et dicitiir versio. Secundum
hoc intelligendum. quod immuiabiliias dicilur tri-
pliciter: \mo \\\q{\o invariabilitas , alio modo mco/'-
ruptibilitas , et tertio modo invertibilitas.

Si ergo immutaliililas dicatur invariabilitas ,

conciMio i. sic dico. jpiod iii nulla oinnino esl creatura neqiie

per naturam neqiie per graliam ; nam omne crea-

tuin aiit esl accidens. aut habet accidens , et ita

variabile; et haec '' est proprie proprium ipsius Dei.

EpilQgir

Si autem dicatur inimutabilitas incorruptibili-
tas , sic dico, quod in aliqnihus est creaturis: in coiwdM
quibusdam per naturam. ut puta in simplicibus. in
quihiisdam per gratiam , ut puta in glorilicatis cor-
poriliu.'^. Nec sic est proprie proprium divinae es-
sentiae.

Si vero tertio modo dicatur immutabilitas^ sic
omnibus creaturis inest per gratiam , nulli autem coitdu
per naturam nisi soli Deo. Invertiliile eiiim per na-
turam est, quod ex se ipso habet , ut possit stare;
hoc autem est , in quo nulla cst vanitas ' et in
quo omnino nulla essentiae mulatio nec ad esse ,
nec ad non esse; et hoc est solum aeternum. Ideo haec
invertibilitas est in solo Deo et est proprie proprium
eius. Invertibilitas autem per gratiam inest omiiibns
vel plurihus crealuris, quia Deus sua gratuila ho-
nitate celera continet, ne in nihil cedant : et loquor
de creaturis , quae dicunt quid completum et per
se existens.

Concedendum igitur, quod immutabilitas, prout
privat variationem secundum accidens quantum ad
actum * et potentiam, solius Dei est. Simililer proul
privat mutationem in non esse secundum actum et
potentiam. quantum est de naiura , solius Dei est,
licet per gratiam conveniat nniltis creaturis; et sic
procedunt ra^tiones ad priinam partem , unde conce-
dendae sunt.

1. .\d illud ergo quod ohiicitur in contrarium.
quod principia rerum sunt invariabilia ; dicendum.
quod verum est, si considerentur secundum essen-
tiam abstractam; sed si considerentur secundum esse
naturae, sic de necessitate habent accidentia con-
iuncta el possunt variari; variatio autem ® acciden-
talis respicit esse.

2. Ad illud quod ohiicitur , quod in Beaiis non
potesl esse variatio; dicendum. quod verum esl
quantnm ad suhstantiam praemii sive quanlum ad
praemium substantiale ; cadit tamen quantum ad
conversionem ad inferius.tum quantum ad alTectio-
nes, sicut patet in Angelis, tum quantum ad actiones.
Unde Beati erunt agiles et poterunt moveri.

3. Ad illud quod obiicitur de universali et
de empiireo, dicendum, quod ulrumque recipit va-
riationem; sed universale ratione eius in (/uo est;
quia , « motis '" nohis , movenlur ea quae in nobis

Soloti
posilor

paiiio stipni lct^cnHo rrgn nulliim cnrriiptibile rrrtihile sofum ;
qii.w. Icclio f;)ls;i cst , iiisi fl;il tniiisposKio tcimiiioi uiii \. {?.
(Tgo iniiliiiu solnm ('otTiiplil)il<> , MTliliiii;: vcl ci-go iiitlliiiii
vtTtibiie rorriiplihiic soliim. flodd. K li Z ii omitlunl softtm
nlrohirjiic ; codd. I'Q ce vero poniint co loco, qiio nos posui-
mijs. — (iratinm ;iccipi;is hic scnsu JJir^fo , ipio lonii. l);im;isc. ,
II. do Fidi- ortiuKJ. c. .3. dc An(,'clo ;iit : ImmorCilis csl noii
(|uldcni mitura, scd Dci niiinorc cl ^ralia.

' Vid(; Aristol. , I. Pcrihcrm. c. 1. — In flnc nrffumcnti
posi Iuh: suppie\imus cx vcliisiioribiis mss. ct cd. I ext.

' Cod. T (iim cd. I ertjn pni esl.

' Cod. A cooperitnle.

* Miihi (ddd. iit A IJCI) KFti I, H STU ctc. nrtm loco
(icridens, niiniis bcnc, iit p;itct c\ p;iiiio infra posilis dc in\;i-

riabililatc. — Oo primis duabiis mutationis spccicbus vide
Aristot. , V. Pliys. text. 7. siMjq. ( c. 1.) ar I. dc GeiKTat. ct
corrupl. lcvl. 23. ct 24. (o. i.).

5 Supjilc : in\;iri;il)ilil;is. Vat. Sic accepta immutabilitns
loco et hnec , sed contra pliirimos codd. , qiiorum tamen ali-
qiii iit A F T ctc. ciim cd. I pro Imec poniint miniis bono hoc.

^ In cod. T ab ailcra m;inii liic ;i(lditiir inrerlibilitns.

' Vat. coiitni plurimos codd. iit A F G III S T Z clc. cum
ed. 1 addit hio ?v/ varietas , et mox posl nufln vcrbum est.

* V;il. nnhirnm ioco nclum, scd f;ilso ct conlni mss. c(
ed. I.

® VA. I enim.

'" Siibstitiiimus motis pro moventibus . nitionem vide sii-
pra d. -i. a. 2. q. t. ;irgiini. 3. ;i(l o|)p.

DIST. VIII. 1». I. MVW II. Qll.VKSr. II.

ii;i

siinl»; cinpyronin voro nttiono ('ontc-nti. Potcsl rniin
aliqnid (•oiiliiKMc, (piod non conlinot , rt :ili(|ni(l non
(•onlinciv, (inod conlincl.

k. 5. (). Ad illiid (jnod oltiicitnr dc incDrnipli-
hilitatc, diccndiim, sicnl jtraclactnm cst , ([iiod con-
vciiil crc.Uiiris; ali(inac ciiiin crcatnrac siinl ita sim-
pliccs ct ita bona coninnctionc coninnctac, (piod nnlla
cadit in cis contrarictas, ncc, est in cis inaior ratio
corrnptionis (piain iii principiis. Hndc sicnt principia
non sunt rcsolnbilia in aliipiid, taincn ccdcrcnt in
niliil, si sibi rcliiupicrcntnr; sic intclli^nMidiim in
ali(piibns snbstanliis. rndc noii est diccndnm. (piod
sit V(Miim , (piod omnc coinpositnm sil rcsoliibile
sccnndnm rcm ; scd sicnt dicil Ansclmns ', « cst rc-
solnbilc re, vel intcllcctun. Liiidc conccdendae sunt
ralioncs ad lioc iiidnctae.

7. 8. Ad illnd vtM'o (jnod obiicilnr de verlihili-
tatc, dicendnm. (piod (piaclibet creatnra vcrtibilis
est per naturain. si sibi rclinqnalur.

Si qiiacritur causa liiiius, dicendum, quod liuius
r.M- versionis, cuin sit dcrcctus purus, non est reddenda
"" causa e/ficicns vcl reducens in non esse, sed solum
dcficiens. Propter quod notandum, quod natura
dicitur iiaturalis origo. Origo autem creaturae et est
ex niliilo et est ex suis principiis: secundum lioc
dupliciter dicitiir aliquid ipsi creaturae naturale, vel
quia inest ei ex eo. quod est cx nihilo, vel quia inest
ei ex eo , quod est ex suis principiis. Et quia nihil
nullius est causa elliciens, sed deficiens, ideo pro-
prietates, quae insunt creaturae ratione eius, quod
est ex niliilo, non sunt positiones, sed defectus, nec
sunt a virtute, sed a defectu virtutis, nec habent
causam elTicientem, sed detlcientem: et tales sunt
vanitas, instabilitas, vertihililas. Si igitur quaeratur,
a qiio est vertibilis creatura^ dico, quod non ab
aliquo etTiciente , sed per defectum in se ipsa. Secun-
dum autem quod naturale dicitur quod inest ^ rei
per propria et intrinseca principia, sic non dicuntur
naturaliter inesse privationes vel defectus , sed habi-
litates: et ideo hoc modo accipiendo naturale, nulla

creatiira est vertihilis in non esse; nec lainen dicitnr
invcrtihilis naturdlitcr, (|nia naturalc est iii (piod
polcst naliira; scd priiicipia rci non possimt iii rci coii-
stMvalioiKMii iicc coiisiMvalioiKMii siii: ct idco iiiV(M'tibi-
lilas non cst biiiiismodi iiatnralis. Ncc laincn est con-
tra natnram, imiiio cstei consona; qiiia omnis natnra^
appclit salvari, (piamvis ex .<e noii po.ssit, ct maxiine
illa crcatnra, qiiac appclil b(Nilincari, ct liacc (!st illa
qiiae ad Dci imagiiKMii facla csl. VA ipiia (l(!sidcrium
naturac non cst frnstra/', nbi dclicit natura, siipplct
Dci gratiiita inlliKMitia. Kt sic i)at(!t, (piod viMtibililas
inest per naliiiam, scd invcilibililas jier gratiaiii.

9. Ad illnd ipiod obiicitiir {\i' comfiaratione
gratiac ad iialnram , intclligiMidiiiii csl. ipiod giatia
dicitur adiiitoriiim, vcniens a snpiMiori, rcspcctii ciiis
qiiod est supra posse natiirae. Iloc autciii adiiitoriiim nupiex

. . ndiulorium

est duplex : aut respectu esse simpUciter, aut respe- diviaum.
ctu esse pcrfccti.

Si respcclu esse simplicitcr, ut [luta consfMva-
tionis esse, qiiia nulla principia, cuin sint vaiia^ de
se possunt se ipsa conservare, sic non est inediante
aliquo habitu infuso vel dato. Quia respicit esse, et
quia' esse est commune omnibus, ideo hacc gratia
est ornnibus communis. Unde liaec esl gratia liabcns
inoduin naturae, et haec est gratia, qua di(Miiilur
cetera invertibilia ^

Alio modo dicitur gratia adiulorium respectu
perfecti esse , et qum perfcctio esse est in his quae
ad beatitudinem ordinantur, respicit hene esse et^ quod
non est omnium. Ideo haec est habitus specialis ali-
quorum, non omnium, et haec est gratia per modum
gratiae. Ex his patet quod obiicit '" de gratia: obiicit
enim secundum quod gratia est specialis habitus di-
visus contra naturam, quia sic dicit aliquid de novo
creatum; sed gratia praedicto modo non.

10. Et ex hoc patet ultinio obiectum: quia gra-
tia dicitur adiutorium respectu eius quod est supra
posse naturae ; et quia conservatio principioruin est
supra posse naturae, non autem egressus actionum,
immo infra, ideo patet etc.

^ Libr. (ic Fide Trin. c. 3 : Quoniain omno ooniposilum
necesse est aut actu aut intcilectu possc disiungi. — Mox ple-
rique codd. ut .\ G H S T X cum ed. I ndductae loco indudae.

2 Codd. P Q benc vertibiUtas creaturae.

^ Vat. minus distincte ac contra mss. ct od. 1 inesse loco
qtiod inest.

* Cod. Z cuiit ed. I creatura. — Vide Boelli. , 111. de
Consoi. Prosa 1 1 , ubi liaec proj^ositio probatur.

5 Vide Aristot., I. dc Caelo. text. 32. (c. i. in tine) et
III. de Anima , text. 43, (c. 9.). — Codd. VX in vanum loco
frnstra.

« Plerique codd. iil I" G H 1 R P Q S T eic. minus benc
varia ; cod. X variabilia. — Paulo infra post sic non est sub-
audi : adiutorium vel gratia.

^ Vat. praeter fidem niss. et ed. 1 in principio hiiius pro-

S. Ronav. — Tou). 1.

posilionis ponit Et, deinde hic pro et quia habet quod , quo
vis rationis debilitatur.

8 Vat. incongrue dantur cetera vertibilia ; omnes codd.
cum ed. I invertibilia ; cod. cc dantar , anlicpiiores autem
codd. dicuntur , iicet aliqui propter abbreviationem dubiae sint
lectionis.

^ Vat. vel esse loco et , (juod maior pars codd. habet ;
aii(iui codd. ut 0 T cum ed. I omittunt insuper parliculam et,
pro qua cod. cc habet vcl. Paulo post aliqui codd. ut .\ M T aa
cuin ed. I bis liic loco tiaec.

'f* Vat. contra antiquiores codd. et ed. I obiicitur , sed
propter subnexa minus bene. Mox Val. cum (•(•(!. cc et loco
quia , at minus distincte et praeter Hdeni ceierorum mss. el
ed. I.

Ul'i

SE.NTKMIMUM \Mi. I.

SrHOLION.

I. Thfilfj- Hla distiiuUu mulatiouts , ciii corivspoiidi-t
iri|>l«'\ imimiuibililJs. sumla est ex Dumascvno (de Ficle orthod.
I. e. 3.). IVinia miilaCio, qiiae a S. Doclore \»)caUir variatio ,
tuiic til. (|iian(lo suhicctiiin iU' ali(|iio accidcnlc nuilatiii' in
aliud acci(lens ; liaec miiic ciimiiumilcr MKMtiir iiioius si\c inu-
Wlio acciitentJilis. Secuiida est rorriiptio si\e imilalio ab esso
subslanliali formae iii materia ad non esse eiiisdem, iiianet ta-
meii niatciia iii |iiiiciitia ad acliim. Tertia csl nnnihilntio , a
S. lktna\. Micala rrrsia , (\un tii de eiitc simpliciler noii ens ;
cfr. II. Sent. d. I. p. I. a. :\. q. 2. in corp. .\ristoleles (V. Phys.
c. I.), omitlcndo hoc iillimum membriim, mutationes sic distin-
guil: e\ subieclo in subioclum falicratio. aiijjmcntalio). ex sub-
ieclo in non-subiccliim ^coiruptioj, e\ non-subiecto in siibiectum
(generalio).

II. S. Doctor non sibi contradicit hic a,s.serendo, (luibu.sdam

creaturis , iit .\iigclis, inesse incorniptibilitalcm pcr iialuram ,
et alibi dicendo , .solius Dei esse incoriuptibilitaiem. >'am in
primo loco sermo esl de incorruplionc respeclu suae parlicu-
laris natiirac , noii rospcctu (lc|)cndciiliac a causa prima ; iii
secundo loco loquilur de illa |iroprictalc . (piae soli primae caii-
sae competit. quae potest creare el annihilare. Cfr. S. Thom.,
S. 1. q. 9. a. 2. in corp. — Not<inda est egregia doctrina in solui.
ad G. 7. 8. exposita. Circa causam cnicicntcm cl dclicienlem ,
cfr. II. Sent. d. 3i. a. 1. q. 2.

III. Quoad conclusionem : .Vlex. Hal. , S. p. I. (]. i. m. 3.
ct p. II. q. 13. m. 2. 3. i. — Scot., hic q. 5 ; et lleport. hic
q. 3. — S. Thom., hic (j. 3. a. I. et 2; S. loc. cit. — B. .\lbert.,
liic a. 16. ct .seqq. ; S. p. I. tr. i. q. 21. m. 3. — l>cir. a Tar.,
hic q. i. a. 2. — Richard. a .Med.. liic a. 2. q. 2. — .Egid.
R. , hic 3. iiriiic. (|. 2.

DUBI.\ CmC.\ LrrTER.\iM MAGiSTRI.

niB. i.

lii parte ista suiit dubitatioiies circa litteram ,
et prinio rontin<.'it tlul)itari de hoc iiuod dicit Ma-
gister : Nunc de veritate sive proprietaie (livinae
e.s.sentiae etc. Videtur enim male dicere, quia omne,
quod habet proprium , distinguitur : sed divina es-
sentia non est distinguibilis : ergo non habet proprium.

Rkspondeo ' : Dicendum, quod divinaessentia eo
iiiodo est distinguihilis , quo modo hahet propriela-
tes , et 8 converso ; qnia quamvis in se non sit di-
stinguihilis per phirificationem sui nec a persona
per diversitatem , est tamen distinguihilis respectu
e.^sentiae creatae , respectu cuius hahet has proprie-
tates.

DlB. II.

Itein quaeritur de iliis triims proprietatihus ,
quas ponit , scilicet de verilale , immutabiUtate ,
.mnplicitate , cum multae aliae conditiones sint di-
viiiae e.ssentiae , quare solum de his trihus agit ?

Rkspondko : Dicendum . quod per has tres pro-
prielates sullicienter distinguilur esse increatum a
creato. Nam creatum'^, eo i[)SO quod creatum, ha-
het esse post non es.se , et ita esse vanum et pos-
.sihili! : ideo liahel esse permixlnm cum possihilitate ,
et propter hoc deficit a veritate , a .slahililale et
simplicitale. Increatum vero esse hahel contrarias

' Vat. cum cod. iv, cclcris lamcii codd. cum cd. 1 refra-
gantibus, addit Ad quod. Mo\ plcrique codd. ut A V (i K S V W X
non bene vno pro co , alii \ciii iit II T aa bb ilto.

' Aliqiii codd. iil F T dd repctuiit hic esse. Mox cd. I
post crcntiim addil esl.

' Pliirimi codd. omiltiml csl.

* 1'lures mss. ( iim cd. I e cnnverso.

^ l)c intcllcclii rcs()l\cntc .«jvc aiialNlico, el conqxmenle
sive Ryiithctico \idc iiifra d. 2«. diib. 1, et IV. Sciit. d. .'iO. p.
II. a. 1. q. 1. ad i. — Scciinda soliitio inde sumitiir . (juod
grammalici formam verljorum abstractam dcri\anl a forina
concretii, logici aiiicm si\c pliilosoplii (Aristot., de Praedicam.
c. I.; e contrario. (^fr. iiifra d. 33. q. 3.

proprietates, et in his sufficienter distinguitur. Nam
veritas respicit c/uod est , immutahilitas q^io est ^ ,
simplicitas ntrumque. Ideo patet sufficientia et ordo.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit . quod a
sapere dicitur sapientia , quia non videlur dicere
verum. Sicut enim alhedo se habet ad album , ita
sapientia ad sapere ; sed albedo non dicitur ab albo,
immo magis e contra * : ergo etc.

Respondeo : Dicendum , quod secundum intel- ini«i
lectum componentem sapere dicitur a sapientia , ei retoi
quia intellectus componens procedit ab abstracto ad
concretum ; secundum vero intellectum resolventem
est e converso ; et quantum ad hunc loquitur .\ugu-
stinus. — Vel posset dici, quod loquitur secundum Aiia m
considerationem grammatici , non logici ^

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Quis magis
est quam ille, qui dixit famulo. \idetur enim male
dicere, quia esse non recipit magis et minus. et
maxime in Deo.

Respondko: Dicendum, quod magis et minus du«
pliciter possunt considerari, scilicet in comparatione
ad idrm; et sic *"' dicunt intensionem et remissionem:

* Vat. praptor fidcm omnium m.ss. et edd. 1,2,3 addil
non , sed falso , (piia iii\ta omncs Scliolaslicos intcn.sio el rc-
mi.ssio csl motus eiusdem v. g. caloris a statii imperfecliorc ad
pcrfccliorcm ct viccversa. Vidc S. Thomain, qui hic circa lit-
lcram idcm dubium solvil consimili distincliono, .scilicct ; Magis
cl miiiiis polcsl dici ali^piid \ol (piaiitum ad i])sam naluram
participatiim , (piae secundum so intondiliir el remittitur secun-
dum accossum ad lcrminuin vol r(>.ccssum ; et hoc non cst nisi
in accidonlibus ; vol qiiaiilum ad modiim |)artici|)aiidi ; et sic
ctiaiii iii csscnlialibus diciliir magis cl miniis sccundiim di\or-
sum ntodum participandi , sicul Angolus dicitiir magis inlolle-
ctualis (|uam homo.

DIST. VIII. P. I. DIHIA.

(;;{

• ilUO-

hlllll.

llltlU.

v(;l in comp.irationt^ ad (livrrsas snbslatUias cl iia-
tiiras; cl sic diciiiit ^fradiim cl cxccssiim, cl sic cst
bciic ' poiicn^ m i^ds lU mimis in cnlc r<'spcctn ('rca-
toris ot cnjatnrac, ct rospccln (•rcalnrarnm ad iiivi-
ctMn. Scd in comparalionc ('rcatoris ad crcatiiram cst
excessns im[)roporlional)ilis ct inrmiliis; res[)ccln
creatnrarnm ad invicem cst [)ro[)orlioii;il)ilis.

Di n. V.

Item qnacrilin- dc lioc ([iiod dicit: Cuius cssimlia
non novil practaritum vel futurum. Videtnr cnim
esse ista propriclas ct AiijJiclornm , (|nia Anjjinslinns
de Civitate Dei'^ dicit, (]no(l « immorlalilas Angclornm
non est praeterita, ([iiasi non sit, nec futura, qnasi
nondnm sit», sed scm[)er cst j)r;icsens: erpo non est
proprinm solius Dei.

Rkspondko: Quidam dicniit, ((nod diiratioaevi est
simplex et tota simnl, non liabcns [)racteritum et
lutnrum; niliilominus i[)sum aeviternum^ habet [)rae-
teritum et fiiturum ([iianlum ad airectiones; et ita^
proprium est solius Dei.

Alii dicunt, quod in omni duratione creata, quo-
niam difiert a durante et ^ habet esse possibile , est
prius et posterius; sed distinguunt in priori et po-
steriori. Quoddam enim est quod dicit durationis
successionem , quoddam succcssionis duralionem
cum variatione et innovatione. Primnm est in aevo,
secnndum in tempore; et hoc vult Anselmus^ expresse,
et hoc credo probabilius. Et patet responsio ad ver-
bum Augustini; ipse enim loquitur de priori et poste-
riori , quod quidem dicit innovationem et variatio-
nem et corruptionem \

DuB. VI.

Item quaeritnr de hoc quod dicit, quod diuinae
essentiae comparatum nostrum esse non est. Videtur
enim falsum, quia quod inest alicui substantiahter
non adimitur comparatione aliqua; sed esse est sub-
stantiale rei cuilibet: ergo etc. Item ex comparatione
ad Deum creatura melioratur, ut dicit Augustinus %
ergo magis est, quam si non comparetur: ergo etc.

Hi;si'ONi)i;o : Diijilicilcr csl ;icci|icrc t;dcm com- iiupifx «•om-

ii.ir.itii) ail

[);ii';itioiiciii. rno iiiodo sccimdmii iMlioiiciii iiiniiciitiiie l)':<""
ct rccc|)lioiiis; cl sic crc;iliii;i ;i(l Dcmii coiii|);ir;il;i, esl
m;igis, (|u;im si iioii com[);irctiir. Mio modo conqia-
iMliir sccmidnm li;il)ilii(liiiciii ;ic([iii[);ii';iii(i;ic ct [iro-
[lortioiiis; cl lioc modo vciiim cst, ([iiod iiiilhi " e.st
[)ro|)orli()n;il)ilis secimdum conditioiicm vcrit:ilis et
iiol)ilit;itis cssc diviiii ; ct idco ([ii;isi iiiliil cst. iioii
oiiiirmo in se, sed niliil ;id [ii'o()ortioii(;m, i[iii;i iion
potest invcniri ,'iliqu;i [irojiortio ((u;uitit;itiva.

Din. VII.

Item qu;ieritnr de lioc ((uod dicit: l)imtur eryo,
qnod scmpcr fuit, cst et crit. Vidciitiir eiiim liacc
verba non dici '" de Deo, qni;i diciinl divcrs;i tcm-
I)ora; sed in Deo noii cadit diversit;is tcmporum.

RKseoNDKo: Quidam voliicrunt dicere, (inod ;iclus . ^"'."'.''» *•

' insumcieDii.

isti non praedicant de Deo diversa teni[)ora sccundum
essenti;im, sed secundum concoinit;intiam; quia divi-
nnm esse omnino invariatum omne tempiis concomi-
tatur. Sed haec positio non solvit plene, Dicitnr cnim
vere, quod Deus fnit ante omne tempus; tiinc " ergo
concomitantiam non potest dicere. — Ideo dicnnt alH, .
quod tempus consignificatum non est dispositio rei
acceptae sive intellectae, quando dicitur de Deo, sed
solum modi in^elligendi; quando vero de re mobili.
utroque modo. Exemplum patet de masculinitate" in
lapide et in viro: quoniam in viro est ut dispositio
rei acceptae, in lapide ut modus intelligendi solum.
Sed haec positio non videtur sufficiens, quia intelle-
ctus non ponit praeteritum circa suum imelligere,
quando intelligit Deum fuisse: ergo oportet, quod
ponat circa rem.

Propter hoc notandum , quod verba diversorum vera soiutio
temporum aliter dicuntur de aeterno, aliter de aevi-
terno, aliter de temporah. Nam respectu temporalis
important mutabilitatem et successionem et duratio-
nem. Secundum vero quod de aeviternis dicuntur,
duo tantum important, successionem et dnrationem,
sicut vult Hieronymus '^ Augustinus et Anselmus. Se-
cundum vero quod dicuntur de Deo, important solum
durationem. Unde dicitur: Deus fuit, quia eius du-

Solutio 2.
nsuUiciens.

* Cod. T vermn , cod. W ibi pro bene.

2 Libr. XII. c. 13. n. 2.

3 Hoc est res aeviterna sive subiectuni aevi v. g. Ange-
lus. — Vat. absque auctoritate mss. et ed. ! noii bene addit
seu aeternum , quia non est idem cum aeviterno.

* Supple: non noscere sive non iiabere praeteritum \e\
futurum.

5 Vat. praeter fidem mss. ei cd. I etiam, et paulo post cum
priori et posteriori { nonnuili codd. liabent quidem cum ioco
est , sed solus cod. cc cum priori et posteriori ). Pro nostra
lectione militant etiam ea quae S. Doclor II. Sent. d. 2. p. I.
a. I . q. 3. in corp. habet , ubi fusius hanc quaestionem per-
Iractans , ex creaturae possibilit;ite si\ e ex eo , quod nulla crea-
tura omnino estactus, deducit durationem successionis sive prius
et postei ius in aevo. — .Mox Vat., omnibus mss. et sex priniis
edd. obnitentibus , de loco in. Paulo infra post successionem
cod. l satis bene addit sine lariationc et innovatione.

6 Vide .Monoiog. c. 28. et Proslog. c. 20. et 22.

7 De hoc dubio cfr. Alex. Hai. , S. p. I. q. 12. m. 9. a. 3.
— S. Tliom. , S. I. q. 10. a. 5.

8 Libr. I. de Gencs. ad lit. c. 4. o. n. 9. 10. et libr. contra
, Epist. Manichciei , c. 40. n. 46.

9 Subaudi: creatuia. — Vat. autem cum cod. cc , aliis
tamen codd. cum ed. I refragantibus , addit ratio et paulo infra
loco ad proportionem liabet a proportione.

'" Plurimis codd. obnitentibus, Vat. praemiltit dcbere.
" Lx mss. et edd. I , 2 , 3 supplevimus tunc.

12 Substituimus flde antiqiiorum mss. et ed. I masculini-
tate pro masculino genere.

13 De Hieronymo vide notam hic in lit. Magistri c. I. —
Augustini et .Vnselmi textus accipe ex dub. 5. — Cfr. Scot., I.
Sent. d. 9. q. unica in finc. — Paulo ante posl important ali-
qui codd. ut F aa bb cum cd. I addunt scilicet , aliqui ut G
I fi et.

164

SKNTK.M IMUM IJM. I.

ratio nou r<M*|>il; ftv/. «|iiia (iunitio pius iion intor-
rinii|iitiir: rrit, qiiia iioii desiiiit iicc (•orniiii|titiir.
1'rtiitiit' «'r^'o ItMjiiciuio. noii (iiriintiir yW Dco. iit (licit
llieronymiis: lari;»' aiiteiii kKjueiulo. «licuntiii. ut «licil
Mi^'i.ster «'t .\ugu.stiuus; et ad lioc vadit (H)iiiio Ma-
gislri '.

DiH. Vlll.

Itciii «iiiaeiitur «le verbo Hilarii: Esse uon est
lh'o accidcn.s elc. quia uec rreaturae e.sf accidens —
niilli «'iiiiii oiiiniiH) rei acci«Jit esse — «juoniodo ergo
per lioc notatur Deus «iilTerre a crealuia?

Rkspondko: Dicendum, quo«i accidens dicit quid
i^roprieuies iiatuiu iu aljo essc , al) alio exire, et ab iilo * recedere.
**"'""" Accidens enim dicitur quod inesl subiecto et ab illo
(ruhit orhim, et proplerea potest adesse et abesse. In
liis tril)us proprietatil)iis communicat esse creatum.
licet non eodem modo omnino. Nam esse nostrum
pendet ab alio sustinente, oritur ab alio elTiciente,
creatiira etiam nata est suum esse perdere : ideo esse
eius est «piasi accidens, non tiuueii vere accidens,
quia cuin pendeat a Deo, non pendet sicut a subiecto.
E contrario est in Deo; et ideo dicit llilarius, quod
esse non est accidens Deo ; et hoc proptei" contrarias
proprietates: quia accidens natum est alii inesse, pro-
pler hoc dicit: subsislens- vcritas; quia natum est
al) alio exire, contra hoc dicit: manens causa; quia
natum est eliam ab alio recedere, contra hoc dicit:
naturalis generis proprietas, quae non dimittit esse '.

Dlb. IX.

Item quaeritur, quomo«lo intelligitur imniortali-
ta-s, cum dicitur: Solus habet immorlalitalem , et

dicit Augustinus*. qiUHl accijiitur pro incommiitabili-
tate: sed lioc iion videtiir conveniens. Mors enim
iion dicit omnem niiitaliilitatem. .sed s«)lum «orrupti-
biiitatem ^" viventium: ergo non ideni est di«-ere.

Hkspoxdko: Siciit vila accipitur communitcr et
proprie, ita et mors, it^i et immortaliUis. Uno eiiiiu
miKio dicitur vita actus continuus etinternus', qui
esl a forma spirituali; et sic dicitur proprie,et sic
immortalitas dicit vitam talem cum impossil)ilitate
ad eiiis privationem. Alio modo dicitur vita actus
compietus polenliae, quae est secundum rei nalurain.
sicut dicitur aqua viva, quae hal)el operationem
a«piae convenientem ; et hoc modo importat repii-
gnantiam ad corruptionem. Et ideo" dehei dici se-
cunduiu hanc vitam immortale qiiod est ila in actu
completo, quod nuilo modo potest aiiqiiam peioratio-
nem recipere; et sic accipit Apostolus et exponit
Augustinus.

Dub. X.

Item quaeritur de lioc quod dicit t)eatus lacobus
et est in littera* : Nec vicissitudinis obumbratio ; quae
differentia est inter vicissitudinem et obumbratio-
nem, et quae convenientia , ratione cuius dicatur
vicissitudo obumbraref

Et dicendum, quod vicmitudo importat nume-
rum vicis, et iste est numerus cum interruptione ;
sed obumbratio dicitur per privationem actus lucis.
Quoniam igitur actiis formae lux est , privatio eius
recte dicitur obumhratio ; et quia vicissitudo ratione
numeri dicit interruptionem, et ratione interruptio-
nis dicit privationem, et ratione privationis obumbra-
tionem, hinc est, quod recte dicitur vicissitudinis
obumbratio.

ViU«

dun

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM VIII.

Pabs 11.

De simplicilale Dei.

Eadcmque sola proprie ac vere simplex est etc.

TKXTIM MAGlSTBl VIDE SIPBA l>. 147.

DIVISIO TEXTUS".

Supra ostendit Magister duas proprietates divi-
nae essentiae. scilicet veritatem et incommutal)ilita-
tem; hic ostendit simplicitatem divinae essentiae vel

naturae. Et hal)et liaec pars tres parles. In prinm
oslendit. quod proprie est simplex; in secunda, quod
vere, ibi : llic diligentcr notandum est,cum dicat

' Vidc, supra in lil. c. 1 , iibi cl vorba .\iigtistini alTcnintiir.

* Val. cum (;(k1. cc amtra cet^ros codd. ciim cd. I nlio
j)ro illo. — Dc (icridmtr \id«' forphyr.. do Praodicab. ; Arislot..
I. Toiiic. c. 4. et V. Mctii|)li. Icxi. 1.). cl .V.\. (IV. c. 7. ct .iO.).

' F'lura de hac re vide hic p. II. (]. 2. ct 11. Scnt. d. Xi.
a. 1. i\. 2.

* Vcrba AiiKu^^tini vidc stiprn in lil. .Miipfislri c. 2.
^ Ed. I corniptionnn.

^ Bcrnurd. , dc Gralia ct libr. arb. c. 2. ait : Est onim in
quolibct corpore vita , intcrnus ac niituralis motus . vigens tan-
ttini inlrinstviis.

" Alitiiii codd. ul I Z cc illitd pro idco ; od. I ciim iino
altcrove cod. ut W illud idw. * Cap. 2.

" In liac dislinctiono divisio lextus partis 11. iii codd. Ikk'
loro ponildr, diini iiiil)! conitiiifriliir ciini divisione partis I. Cfr.
uiliinu \crba iii divisioiic partis I. p. liiO.

DIST. VIII. I». II. \l\T. IJNK.US giJAKST. I.

1<).1

Angustinm' Ptc. In (rrfia, qnod smmua, ilti: t/Kiu.s
(lutcm sinrrritnfis cl siuiplicitdfis.

PrinHi il<Miim pars liabcl Ircs parlcs. Primo
j)i()|)(>iiit , (|ii<)(l propric csl siini^lcx ; scciiikIo oslcn-
(lil, (piod iioii convcnil nalnrac ('or|>orali. ihi : Ut
autem scias , quomodo sinvplcT elr. In tcrtia, (piod
non convcnit naliirac spirilnali. ibi: Crcatura (juo-
(juc s-piritualis clc. '.

Siniilitcr pars, in (pia oslcndil. (jnod cst fW(?
sinifilcx , liabct trcs partcs. In prima ostcndit, (piod
in Dco csl piirc miillii)licilas iiomimiin: in sccnnda
ostcndit, qiiod in co non cst divcrsilas pracdicamcn-
tornm, ihi: (Juod antcm in nafnra (lirinifafis nullu

sil accidcntiiun etc. In lcrtia conclndil, (pifHl nomina
pracdicamcnloriim in divinis non |)ossimt dici |)ro-
[iric. cl cliaiii nomcn priiiii iincdicaiiiciili. ihi : Lndc
ncc propric dicifur suhsfantia.

Simililcr |)ars', in (|iia oslcndil, ipiod csl sumuic
simplcx, liahct Ircs. Primo cnini osliMidit, (jnod tanUi
cst ihi simplicilas, (jiiod iiiilla c.sl ihi rcrnm divcrsi-
t;is; .spcnndo, (piod cnm liac simplicitate stat pcrsona-
rnni [^lnralitas, ihi: Kf cum tantac simplicitafit elc.
Tcrtio vcro et ultinio cpil()t,'al, (piod oslciisa c.st in
divina csscnlia Iriplcx proprictas, ihi: Ecce (luunta
idcntifas.

TRACTATK) QUAESTIONUM.

Ad intclli«,'cntiam cornm qnae dicil Ma«i;istcr in
liltera, qiiatnor qnacrimlnr iii ])arte ista \

Primo qnacriliir. ntrmn iii Dco sit smiima sim-
plicitas.

Secitndo, utrum sinipiicitas sit Dei proprieUis.

Terlio, propter illnd quod dicitur in littera de
aninia rationali, (piacritur, ntrum anima rationalis sit
in toto corpore, ita (piod in qualihet parte.

Quarto quaeritur, utrum Deus sit in aliquo de-
terminato genere.

QU.ESTIO I.

Ulrum Deus sit summe simplex.

Circa primum , quod in Deo sit summa simpli-
citas, sic probatur.

1. Omne primum est simplicissimum, quia quan-
menia.to aliquid prius , tanto simplicius^; sed. Deus est

primum in genere entium , eo quod nec est nec esse
potest nec cogitari prius: ergo est ita simplex, quod
ipso nihil simplicius esse potest vel cogitari: ergo
est simplicissimum.

2. Item , omne quod est quidquid habel , est
simplicissimum * ; sed Deus est quidquid habet: ergo
etc. Prima patet in se. Minor probatur sic: Deus
habet potentiam , sapientiam, et sic de aliis; aut ergo
est sua potentia, aut non. Si sic, habeo propositum.
Si non est sua polentia , cum sit potens potenlia ,
habet posse ab alio, ergo Deus est ab alio; quod si
hoc est falsum ; ergo illud ex quo sequitur.

3. Item, in esse nobilissimo debet omnis con-
ditio nobilitatis poni in summo; sed Deus est ens
nobihssimum, et simplicitas est conditio nohilitatis:
ergo ponenda est in Deo in summo: ergo Deus est
summe simplex.

4. Item , quanto aliquid est simplicius , tanto
est poteutius in virtute. et e converso, quia « virtus

tura.

unita plus potest quam multiplicata^»; sed Deus est
infmitus et immensus virtute: ergo est infinitus sim-
plicitate: ergo in Deo est summa simplicitas.

CoNTRA: 1. Simplicius cogitatur aliquid , cum -^d opposi-
cogitatur ut abstractum a pluribus, quam quod' co-
gitalur ut contentum in pluribus : ergo cum fides
nostra cogitet Deum ut in pluribus , non cogitat eum
ut simplicissimum : ergo si fides vere cogitat, Deus
non est simplicissimus.

2. Item, maior est simplicitas, ubi est identitas
sine diversitate, quam cum diversitate; sed in Deo
est identitas cum diversitate suppositorum: ergo in
Deo non est summa simplicitas.

3. Item, maior est simplicitas, ubi est unitas
sine pluralitate * ; quia numerus dicit aliquo modo
compositionem , respectu cuius unitas est simplex:
ergo cum in Deo sit unitas cum pluralitate perso-
narum, patet etc.

4. Item, maior est simplicitas, ubi non tantum
subiectum , sed etiam proprietas est eadem cum pro-
prietate " ; quia , qnando proprietas diflFert a pro-
prietate in uno , sunl plura difllerentia : ergo non est
simplex ; sed in divinis personis in eadem persona

' Cod. 1 addit : Et primo per rationem communem, et
Kecundo per propriam , ibi: Nifiil enim simpfcx.

' Vat. conira plurimos codd. et ed. 1 piaemitlil terfia.

3 Fide omnium mss. et ed. I restituimus verba in par-
te ista.

* Cfr. Aristot. , XI. Metaph. o. I. (X. c. I.). — Panlo in-
Ira post priits cod. 0 adiungit eo.

5 Boeth. , de Hebdomad. — Mox fide anliquiorum mss. et
ed. 1 adiecimus sed. — De hoc argumento vide August. . XI.
de Civ. Dei. c. 10. et Boeth. . de Trin. c. 2.

s Libr. de Causis, prop. 17. — In princ. huius argumenti
Vat. cum cod. cc bis omiltit est , quod tamen in aiiis codd. el
ed. I liabetur. Cod. M post simplicius bene addit in essentia.

' Aliqui codd. ut H ee ff cum ed. 1 forte melius cum
loco (/vod. Mox pauci codd. ut H V ee concretwn pro con-
tentum.

* Suppie cum cod. Z qmm cim plnralitate vel cum cod.
I quam ubi non.

5 Subaudi cum cod. Z : quam^ iibi differunt vel cum codd.
Q bb : quam quando proprietas differt a proprietate.

f :

I <'•(')

SENTKNTIMUM LIIJ. I.

(al«.

•lilTtMt propricUis a pn)|)riiMate. uiHle iimaseihililas
fJitlVrl a pateniitate: eriio ele.

CONCLISIO.

Siimitia .siinp/icila^s csi in Dco.

Respondko: Dicendinn. (jnod sicut i^riinae ra-
io- tiones probant. in Deo poneiida est suinina $iin-
plicitas.

1. Ad illud er^fo qiiod obiicitur. quod fides non
sointioop-intelli<Mt insiiin ut simplicissimuni: dicenduin, quod

IMtsilorum. r 1 i ' »

lides ' intelligit euin ut simplicissimum , et qui ali-

ter inlelligit. non intelligit ut summe simplex. Qiiod

simpiicius pat^.t «;i^-: (nioiiiam est intelligere unuin in uno, et

in Triiii- ' ' ^

unuin in plnribiis innlliplicalum . el unum in pluri-
bus non inultiplicatum. Simpliciiis autem intelligi-
tur unnin in pliiribus esse nmltiplicatum, quam
unuin in uno; quod patet. quia universale est sim-
plicius singulari^; et adhuc muUo simplicius intel-
ligitur. quod esl unum in pluribus noii miiltiplica-
luiii. lloc ^ modo intelligit (ides nostra Deum. Et ideo
simplicior est Deus, quia est in omnibus ^ non mul-
tiplicatus, quam si esset in uno solo, vel in pluri-
hus multiplicatus. Hinc est, quod Deus simplicissimus
esl , et lides nostra eum ut simplicissimum intelligit.

Et qui intelligil Deum' plurificatum in essentia,
vel unum in supposito. derogat .summae siniplici-
tati eius , derogat etiain nobiiitati simplicitalis ^
eius. Quoniam ubi .summa simplicitas intelligitur ,
dportet suminam actualitalem intelligi, si summe
mbilis est. Et uhi est summa actualitas , summa dif-
fusio et communicalio dehet poni; et ista non potest
esse nisi in sempiterna productione rei omnino infi-
nit^ie et aequalis in virtute ; et hoc non potest esse
in alietate' essentiae: ergo non potest intelligi di-
vina essentia simplicissima, nisi in tribus personis
intelligatur tota esse , quarum una sit ah alia.

Quando ergo obiicitur. qiiod simplicius est ab-
stractum a ])lnril)us quam ** in i)luribns; verum est,
si in illis pluribus pliirificetur. Si autem non pluri-
ficatur, iion est veruin.

2. .\(l illud qiiod obiicitur, qiiod maior est sim-

plicitas , uhi nulla diversit^is; dicenduin , quod di-
versitas dupliciter potest venire : vel ex addiiione,
vel ex origine. Ex additione , cum est diversitas
in proprietatibus absolutis, quae diversae sunt in
diversis, ut albedo in I*etro el nigredo in ^ Paulo;
et haec prival siinplicitatem , (luia ponit compositio
nem. Est alia diversitas veniens ex .sola originc ,
ut puta, quia una persona emanat '^ ah alia. dilTert
ah ea; et haec non repugnat simpliciUiti , quia nul-
lam ponit compositioiiem, sed solum ordinein et re-
speclum ad alium: et haec " non proprie dicitur
diversitas, sed distinctio et discretio. Et hoc inaiii-
festum est, si intelligamus, Patrem se ipso generare
Filium, et intelligamus , euni generare et iterum
non generare, nuUa est hic compositio, quia nulla
additio.

3. Ad illud quod obiicitur, quod maior est sim-
pUcitas, ubi nulla pluraUlas; dicendum , quod du-
plex est pluralitas. Quacdam, in qua plus est in
duobus quam in uno , ut in duobus hominibus plus
est de honitate quam in uno ; et ista pluralitas re-
pugnat simplicitati , (juia unitas addit supra unita-
tem. Quaedam autem est pluralitas, in qua tantum
in pluribus est, quantum in uno; et haec est in di-
vinis, quia tantum de esse et bonilate et virtute est
in una persona , quantum in pluribus; et ista plu-
ralitas nihil addit ad uiiitatem: et ideo nuUam omni-
no ponit compositionem nec privat simplicitatem.

4. Ad illud quod obiicitur , quod in Patre dif-
fert proprietas a proprietate ; dicendum , quod pro-
prietas differt a proprielate tripliciter: aut respectu
suhiecti, aut respectu sui , aut respectu obiecti. Si re-
spectu subiecti, quia causantur ex diversis naturis '*
in ipso repertis; sic ponit compositionem , quia po-
nit subieclum esse ex '^ pluribus. Si respectu sui ,
sic differt musica et grammatica in Petro: et sic
ponit siiniliter composiUonein, quia ponit subiectum
subesse pluribus. Si respectu obiecti, sic ponit sub-
iectum comparari i^luribus ; et ex hoc *^ non poni-
tur compositio, sed distincUo. Exemplum est in
puncto, quod est principium et finis respectu diver-
sarum linearum. Hoc modo est dilTerentia proprie-
tatum in divinis.

Divenii
duplk
oritar.

Duplex
ralitas

Propri
difTert
plicilc

' Codd. intcr s<! non (■onvcniunt ; pIuiTs cnim ul FIIIN
P Q l\ U cum cd. I loco fides habcnt immo , alii ut C L 0 Z bene,
alii ut A T aa lcgimt qmd ipsvtn iiitellifjit ut, alii dcnnmi, si-
riit Vaticann cl cd. noslra.

2 Cfr. Aristot. , I. Poslcr. c. 20. (c. 24.).

3 Pliucs rodd. ul K I P Q X Z cum cd. I addiint autem.

* lloc csl, in trihus jicrsonis divinis; ali(|ui codd. ut II IZ
cimi cd. I piurihus pro ovinihus . qiiac lcclio in sc pracfc-
renda vidcliir.

5 Cod. V adiun^il vel.

* Sii|)plc\imus opc vclustiorum mss. cl cd. I miniis bcnc
omlssiim siniplirHntis.

' flod. Z nm in idcntit/ite pro in (liict/ite.

* Siipplc : contciiium, \cl ciim coil. II contvdctum.

" Aiictoritatc multoriim mss. ut KHKMPQUVZ ctc. c(
cd. I adiccimus et nigredo in , qiiod ct cont(>xtiis postiilare
vidctur. Vat. cum cod. cc contra alios codd. ct cd. I posl
Pauto addit et Gregorio.

10 Kx anticpiioribus inss. c( cd. I substituimiis emanat loco
emanans.

" Favcntibus pluribus mss. ut AIT clc. et ed. I nec non
conlcxlii , rcposiiimiis luiec pro lioc. Cod. V lioc modo. Pauio
anlc cod. O alinin ioco nliuin.

"^ Codd. aa bb addimt vel principiis.

13 Pracfcrimiis lcclioncm miiilorum mss. ul IIIK L 0 TX Z
aa bb ctc. e.r pro in , qxiw cl contcxlu conflrmalur.

'* Val. Iioc iiiitdo pro e.r lioc , scd obslai aiicloritas anti-
(piinnim inss. cl cd. 1.

i'
«

DisT. \iii. I». II. \in\ i Nicrs (ji \i;sT

107

SCIIOMOX.

I. Siinpliciliis (li( il iikkIiiiii (|ii(>ii(l<iiu iiiiil.ilis iKibilissiiiiiiin,
(>l siinplicilas di^ina siiiniiiiiiii siiniil iK-tiialilalciii. I)is(in;;iiiliii-
hic cl iii sc(iiicnti (iiiacstionc id (piod csl siniiitiriffr sinipicx ,
ct (luod csl siinrmr simplcx. Piiiuuui iincniliir cliaiu in crca-
tiiris, (>l cst illiid (puid ikhi csl rcsoluiiilc in pailcs csscutialcs
si\c conslitiilivas ; sic ct iiialcria priiua jici- alilalioncin oiiiiiis
aclus ct pci-fcclionis dicilui- siinplcx. Siiinnid ncio siiniilicilas
oxchidit (lualciuciiUKiuc coinpositioiicin , lain arliram sivc coni-
posiliouciii r.r aliis, (luani passivam sivc coinpositioiicni rum
aliis. Ilacc siuiuna siinplicilas c(>rtc iiupoilal noii tanliiiu pri-
vatioucin (-oinposilionis, scd ctiain < inodiiiii unitatis iiobilissi-
nnim, (lucin Dcus niilli coniinunicat crcatiirac» ((p setj. ad I.).

II. QiKxid arguui. .1. in fund. notanduiu, ilhid axiouia ((|iio
iititiir otiain S. Thoiu., S. c. (iciit. I. c. IH. cl Hit-hai-d. a M(>(i.,
hic a. 3. (|. I.), quod siiuplicioia sint nohiliora , valerc laii-
tuui, si subiutclligatur; rrlrris paribus. lii rcbiis cnim corru-

|)til)ilii)iis toluiu coiuposiliini , (|Uo(l coinplcclitur pcrfcctioncni
siii cl pailiMUi , polcst cssc pcrfcctius (|iiaiii pars siiuplcx ,
siciit lioiiio noltilior cst (|uani niatcria, \cl cliaiu (|iiain sola aiii-
ina. (",fr. ilii-liard. . loc. (it. ([. 2.

III. CdiKliisio ipsa, i|ua clidiliir ciiiii- (iillicrli l^orrclaui cl
ai)i)atis loachiiii, dcliiiita csl |)i-iiuo iii Comilio Khciiiciisi, tiiiii
iii I.atcran. IV. (-. Firmitrr, dc S. Trinil. : • Dciis cst... iiiia v<-
.scnlia, sulistaiitia scii iiattira siniplcx oinnino». CJv. infra dui).
(). — .\lcx. Ilal., S. p. I. (|. .■;. 111. I. ct 2, cl (|. 14. m. I. —
S(-()t. , iiic (|. I; Kcport., Iii(; (|. i. — S. 'ilioui.. iiic (|. I. a.
I. ct (|. i. a. I ; S. I. ([. 3. a. 3. i. 7. « ; S. (-. (iciit. I. (-. I(i.
18. — It. AllKM-t., liic a. 22. — Pctr. a Tar., Iii(- (|. ">. a. I.
— Hicliard. a .Mcd., iiic a. 3. (|. I. — .K^'i(l. H., Iiic 1. prliic.
(|. i. — llcur. (iaiid. , dc liac et scti(j. S. a. 28. cl 2*1. —
Durand., Iiic tp I. — Dioiiys. (^artii., iiic t\. -i. — Biei. iii(- (\.
7. dub. 2.

QUAESTIO 11.

Utrum .summa simpiicUas soli Deo convmiat.

Secundo quaeritur , utruiu simplicitas sit Dei
proprietas. Et quod sic , videtur hoc modo.

1. Nulla creaiura est actus purus, quia in oiuni
nnenu-i.creatura, ut dicit Boethius', differt fjuo est et

quod est; ergo in onuii creatura est actus cum pos-
sibili ; sed omnis taUs habet in se multiformitatem
et caret simphcitate: ergo etc.

2. Item , onmis creatura habet esse finitum et
Hmitatuiu: ergo habet esse arctatum ^; sed ubicum-
que est esse hmitatum, est il)i aliquid quod con-
trahit, et aliquid quod contrahitur. et in omni tali
est compositio et differentia: ergo omnis creatura
est composita: ergo nuUa simplex.

3. Item , omnis creatura habet esse datum
aliunde , ergo habet esse ahunde acceptum, ergo nulla
creatura est suum esse, ergo in omni creatura est
dependentia sive differentia : sed nullum tale sim-
pliciter simplex: ergo etc.

4. Ilem, omne, quod est post primam unitatem,
deficit ab illa, ergo statim cadit in dualitatem, sicut
dicit Dionysius ', quod post monadem dyas est : sed
omnis creatura est a prima unitate : ergo omnis crea-
tura est ab illa deficiens: ergo etc.

CoNTRA : 1. « Ab uno non procedit nisi unum * »
oppo- et a vero non procedit nisi verum : sed unitas et

ergo

simplicitas eandem rationem habent in Deo;
sicut ab uno unum, ita a simplici simplex.

2. Iteni, videtur specialiter, quod simplicitas
sit in creaturis, quia simplex est quod non habet
partem ; sed punctus non habet parteni , quia ita
definitur: punctus est, cuius pars non est *: ergo etc.

3. Item , omne illud , ante quod non est aliud,
est simplex; quia si compositum est, necessario habet
ante se aliud: sed ens est primum, sicut dicit au-
ctor de Causis^': « Prima rerum creatarum est esse »:
ergo etc.

4. Item , omnc illud est simplex , in quo stat
resolutio; sed resolutio stat in principiis, quae sunt
materia et forma, quia materia ulterius non resol-
vitur, cum sit status in causis, alioquin esset ire in
infmitum": ergo cum resolutio stet in creato, aliquid
creatum est simplex. Si lu dicas , quod principia
non habent omnimodam simplicitatem , quia quamvis
non componantur ex aliis, tamen componuntur aliis:
contra: hoc non videtur facere contra simplicilatem,
quod componatur alii. Nam quod aliquid non sit
componibile alii, non facit aliquam simplicitatem .
cum ista proprietas* sit in individuis completis, quae
maxime sunt composita : ergo hoc quod dico compo-
nibile aliis, non tollit ab eis simplicitatem, et sic etc.

' In libro de Hebdomad. et de Trin. c. 2. Vide supra d.
3. p. II. a. 1. (I. 3. fundam. 3.

2 Cod. X contractum.

3 De Div. iNoni. c. 1. et 13. — Mox lectio Vat. ergo pvo
sed corrigitur ex mss. et ed. 1 .

* Ita Avicenna , IX, Metaph. c. 2. seqq. Cfr. etiam Aver-
roes , Comment. in Xil. Metaph. foxt. 44. AllegaUir etiam II. de
Gener. et corrupt. text. 56, (c. 10.), ubi Aiistot. ait: Idem enim
et similite'" se Iiabens semper idem natum est facere.

^ Euclid. , I. Geometriae , ubi iuxta translatiouem Boetiiii
habetur: Punctus est, cuius pars nulla est.

6 Propos. 4. — Mendum Val. , quae post causis habet
sed primtim, castigatur ope mss. et ed. I.

"^ Cfr. Aristot. , II. Metaph. per totum (I. brevior.) , ubi
processus in inflnitum in gencre causarum rcprobatur. De ma-
teria et forma , quatenus sunt principia vide Aristot. , I. Phys.
text. 42. 82. (c. 5. 9.) ; et Gilbcrt. Porret. , de Sex Princip. prop.
1. — Cod. V abire loco ire.

8 Nempe : quod aliquid non sit componibiic. — Pauio
ante cod. cc componantur loco componaiur , ubi suppie : ali-
quid.

168

SEiNTENTlARLM LIB. L

C 0 N C L U S I 0.

iVJDipO&lUU.

Deum solum esffe summe simplicem ,
(iKpliri modo prolmtur.

Rkspondko: nicemliiin. qiiod simpliciUis csspn-
tia»' |trival coinixJsitioniMn ft privat osscntialtMi» dif-
fen-nliain sivc iniiltiplicitatem. LiKle siniplex esl,
qnod non haliet coinpositionein partiiiin nec nuilti-
pliciUtein actionnm ' sive formarnin. In solo autein
Deo est privatio compositionis et dilTerentiae sive mnl-
coDoiiKioi. tiplicitatis: ideo simplicitas iii solo Deo est essen-
tialiter.

Lnde noliindnm . quod mnltiplex est compositio.
MoiupiM Lna comiiositio esl ex partilms essentialilms ; et
haec esl in omnilms per se entibns"; alia est ex
partilms iiifrgranlihu^s; et haec est in omnilms cor-
j>oribns; tertia est ex partibus (lissiniililms sive
repngnantilms: et haec est in omnibus animatis et
viventibus. Lnde in omni snbstantia per se ente ,
quae proprie^ dicitnr creatura, est compositio, quia
omnis creatnra ant est corporalis, aut spiritualis,
aut composita ex utroqne.

Similiter est considerare tripliceni (Hjferentiam
.Kiia iripiex in creatnris. Priina est substantiae , virtulis ei ope-
rationi^*, sive siibstantiae et accidenlis; secunda
est differentia suppositi et essentiae; tertia est dif-
rentia entis et esse *. Prima differentia est rei, prout
est agens ; secunda , pront est ens in genere ; tertia ,
pront est ens in se. Prima differentia est in omni
subieclo , qnoniam omne ^ subiectnm habet esse
mixtnm : ideo non agit ex se toto, et ideo differt in
eo 7M0 agit et quod agit, et actio sive subiectum
et proprietas ". Secunda dilTerentia est in omni m-
(lividuo, quia omne individuiini habet esse limita-
tum; et ideo in aliqno convenit , in aliquo dilTert
cnm alio, et ideo in omni iiidividiio differt essentia
et suppositum ; mnltiplicatnr enim essentia in sup-
positis. Tertia dilTerentia est in omni ereato et con-
rreato ": quia enim oinne, quod est praeler Deum,

diderenUa.

accipit esse aliunde, sive principium sit, sive prin-
cipiatnm: ideo nihil est suum esse, sicut Inx non '

est sunm lucere. |

Si ergo dicatur simplicitas per privationem com- coodmio;
positioni.s, sic proprium est solius Dei in ratione
substantiae , quia nulla alia snbstantia est, quae
non habet" compositionem ex possibili et actuali
saltem.

Si autem simiilicitas dicat privationem essentia- coDdttK
lis differentiae et (lepemlenliae , ita quod in essentia
nnlla sit diversitas nec dependentia '\ est iiroprium
Dei in ratione entis , quia nnlliim alind ens est,
in quo non cadat aliqua diversitas vel dependentia.

Concedendum ergo est, quod simplicitas est EpUoo».
Dei proprinm , ut visum est. Crealurae autem com-
positae sunt nec vere simplices, quia habent esse
mixtum ex actu et potentia, quia habent esse li-
mitatum, et ita in genere et specie per additioneni
conlractum , quia habent esse aliunde datum , quia
habent esse post Deum unum, a quo deficiunt; et
ita cadunt in composilionem ". j

Aliter potest dici et brevius *". quod simplex di- Miosmo,

. . . . . * , , . I'">'»n

citur per privationem compositionis. Sed notandnm,
quod composilio dicitur dupliciter: uno modo ali-
cuius ex aliquibus; alio modo , qua '^ aliquid dici-
tur componi alii. Si ergo siinplicitas privet coinpo-
sitionem ex aliis , sic convenit etiain creatis , ut-
pote primis principiis '*, qiiae non componuntur ex
aliis. Si autem privet compositionem cum aliis et
ex aliis , sic solius Dei est. Omnis enim creatura
aut est ens per se et in se '* ; et ita composita ex
aliis ; aut est ens cum alio et in alio ; et ita alii
composita. Et iterum omne creatum aut est princi-
pium; et ita coinponibile alii; ^wi prineipiatum ; ei
sic cimipositnm ex aliis; et sic accipitur simplicitas,
proiit est rei proprietas. per privationem, videlicet
utriusque comiwsitionis.

1. Ad illud ergo quod obiicitiir, quod ab uno ^.'"H*
non est nisi nnnm etc. ; dicendum, quod simplex
non est conditio generalis entis sicut unum. Nam

' Ed. I accidentium loco (ictionum , cuni qua hictioue
(^oiicordanl ^erba .Magistri, iiic r. .3. in iuilio, ol cxplicalio ipso-
rum iufra diib. 2. Pro lcrliouc, mss. allcgari polcst Alan. ab
Insul. Hcs^iil. Ilh-old^r. , rc^. I , ul)! |)rac(('r pliirali(a(cni parliuui
cl proprictatuin alTcrt pluralitatcm effcctHinn , (juac altcuditiir
iu propricUitibus ; sic albcdo facit album , facit coloralum , facil
qualcm. Dcus nulcm non esl diversus clTwtibus variis, ipiia
non csl (siusa fonnalis. rtiiujiic Uimcn lcciio in idcm rccidil ,
iil patct (>x iis, (|uac paulo iiifra liabciitur.

* Sivc siil)st4'intiis , siipplc crcatis. — Mox cod. W mun-
(in locxi nlifi.

' Vat. (11111 c(h1. (•(• . obuitcnlibus aliis mss. ct cd. I , niaic
omittit pioprir.

* I)ion>s. , dc (lacicsl. nicrarcli. c. II. CAr. supra p. 79.
Nota ;>.

^ Vidc IIdcIIi. . (Ic Triii. c. 2. sc(|(|. cl dc llcbdomad.

" Va(. falso cl coutra niss. iiccnon cd. I f.s.sr pro omne.
— ll<Mtli. . (\t' Trin. c. 2. ostiMidit , (pnMl iiuljuiii siiiiplcx cssc
|M)ssit siibiccliiiii acridcnliiim ; cuius propo.sitionis cxplicalioiicm
>i(l(' apiid \\.\\\. ali liisiil. Rct.'iil. tlicolofr. , rcy;. 12.

^ Corrupta lectio Vat. sice. subiecti pioprietas rcsarcitur
opc njss. et cd. I.

* Substanliac sive supposita dicunlur creari ; accidcntia el
aiincxa , iiilcr quac (>st ipsa ciratio passiv(> sunita . dicunlur
concreari. CAr. 11. Scnt. d. I. i). I. a. .3. q. 2. — Mox lide an-
tiipiiorum mss. et ed. I adiccinuis <*hi>m.

" .\li(iiii codd. ut 11 T cum edd. 4,4,3 haheal.

"' Nonniilli codd. ut U 1 aa bb addunt sic.

" Vidc Doctli. , dc Initalc ct Uno.

'- Ex vetustioribus mss. et ed. I substiluinius brevius loco
cerins ct |)aulo infra Se(t pro AY.

'3 Ita f)lnrimi codd. iit .V (' F II K R STII cc cc cum cdd.
I, 2, .1; Vat. quo. llcfcrtur qua ad compo.iitio.

^* Val. ciim cod. cc j^raclcr nd(>m cctcrorum ct ed. I omil-
tit minus benc priHcipiis. Paiilo aiitc plurcs codd. ut K F H I K
Q X Z ciealxris pro creatis.

'^ Id c.st sub.sUmlia coniiilcla , cui opponitur accidcns. —
Paulo iiifra lld<> plurium mss. ut H T aa bb ce ol ed. 1 post
iterum posuimus (mine loco esse ; codd. aa bb habciit (wine

DisT. VIII. V. II. AHT. UNirrs grAKST. II.

\i>[)

simplicilas dicit niodiiin nnilalis noNilissinnnn, (incni
Deus inilli coininnnicat crcatnrao; quia crcatiira noii
potost rccipcre, cum esse eiiis sit iiinilatnm, sit'
mixtiim, sit cliam css(> dcpcndcns ct alinndc dalnm.

± 8. 4. Ad illiid (|nod oltiicitnr dc simplicilatc
pnncti et entis et principii, dicciidnm, (piod ihi (>st
simplicilas pcr privatioiicm compositionis cx aliis,
non antcm pront simplicitas dicit indilTcrcntiam onini-
modain. In onmilms cnim , nt dictiim est, cadit
aliqua dilTercntia et dcpcndcntia : (piainvis cnim non
sint composita, tainen eoruin esse dependct a com-
posito, sive comixisitione.

Unde bene conccdcndum cst illnd ipiod ultimo
diccbatur. quod illud derogat siinplicilati rei, (piod

sit alteri coniponil>ilis, iii (|uaii(niii simplicitas privat
muUiplirUalnn (d (filfrrfndnni in rc simplici, (piam-
vis iion (lero^'ct, in (piantiim jirivat '' nnnpo.sidonnn
ex (i/ii.s. Oiiniis cnim dcpcndcnlia f;icit ipsiiin ipiod
dcpcndcl a suiiima simplicil;ilc ct indiHci'ciili;i re-
cedere. Soliis ;iutcm Dciis (!st indcjicndcns. Oiimia
aiitcin ali;i sunt dc[)cndciitia, sive coiiip;ir;itioiic ad
principi;i, ex qiiihiis siint, sive iinuiii priiicipiiim
compoiiens complic(!tur ;id ;iliiid, sive e.sse dcpcii-
dens * comparatione ;i(l Dciiin sive ah ipso Dco.
Niliil ;iiilcin , ipiod dcpendet, est sua (lcpen(lcnti;i:
ideo iiihil l;de est suiniiH! simplcx , qui;i oinnc siiii-
plicissimuin est ;ihsolntissimiiin '.

SCHOLION.

i. In responsionp didlur , quod compositio ox p;u-tibus es-
sentialibus, scil. matcria et forina , cst « in oninibus pcr sc
entibus». llis vcrbis S. noiiav. tangit iliani opiiiioiicin , quod
etiam in Angdis sit aliquo modo spiritualis materia ct forma.
Hic modus loqucndi et antc ct post S. Tliomam in sdiolis fuit
rercptus ct approbatus ; nunc vcro cst obsolclus, immo multis
immcrito cst lapis ortciisionis. Quo scnsu hacc iocutio ab ipso
S. Bonav. , Alex. Hal. et aliis multis intellecta sit , alibi dice-
tur; cfr. intcrim II. Sent. d. 3. p. I. a. 1. q. 1., et d. 17. a.

1. q. 2. — Wex. Hal. , S. p. II. q. 61. m. 1 ; ibid. q. 20. m.

2. S '•

II. Duae exhibentur quacstionis solutiones. In prima enume-
rantur quinque genera compositionis ; aiiud sextum genus ,
quod est cx gcncrc et diffcrcntia, infra (q. 4. huius dist.) specia-
liter cxplicatur. — Secundum inodum dicendi S. Doctor de-
claral veriorem , cui consentit S. Thom. , S. I. q. 3. a. 7. et 8.

III. Celebris est distinctio intcr quod est et qiio est , sive
inter essentiam ct cxistcntiam. Sumta est hacc distinctio ex
Boethii libro dc Hebdomad. , vel potius ex commentario, qucm
Gilbertus Porretanus in hoc opusculum scripsit. Deus quidem
est et sua essentia et suum esse , ut dicit sententia communis,
sed in creatura esse (existcntia) non est id quod cxistit , sed
quo essentia existit. Haec distinctio ub omnibus admittitur, sed
de natura eiusdem fuit et est controversia. Nominales vokint ,
hanc distinctionem esse solius rationis; pluralitas Thomistarum,
eam esse realem; Scot. vero (U. Sent. d. 1. q. 2. et d. 3. q. 3.)
tenet hic suam distinctionem formalem. Seraphicus Doctor in his
duabus quaestionibus naturam huius distinctionis explicite non
determinat , tamen verba eius valde convcniunt cum verbis S.
Thomae. Trigosus (S. q. 3. a. 2. dub. 4.) putat, S. Bonaventuram
docere realem distinctionem inter esse et essentiam creaturae ,
sed non tanquam inter duas res, sed sicut inter rem et actum

sive modum ciusdem ; insupcr ipsum S. Thomam et cliam Sco-
tum in eandcm fcrc scntcntiani conveiiire asserit. (>fr. circa lianc
controvcrsiam Alex. Ilal. , S. p. II. (j. 1 2. m. 2. 3. — Hidiard.
a Mcd. , Quodl. I. q. 8. — JEgid. W., hic !. piinc. q. 2. —
Dionys. Chart. , hic q. 7, ubi rctractat id ([uod prius pro di-
stinctionc rcali in scnsu miillonim Thomistariim scripscrat ;
Hcnr. (jand. , S. a. 28. q. 4. — Durand, , liic (]. 2.

IV. Tangitur in hac et sequenti quaestione alia celebris
controvcrsia dc distinctionc, quae est in Deo inter essentiam et
attributa et inter ipsa attrilmta, utrum scil. hacc sit soliimmo-
do rationis ratiocinantis, ut dicunt .Nominalcs , an sit formali.s
in sensu Scoti (hic q. 4.), an virtualis sive fundamcntalis , ut
vult S. Thom. (I. Sent. d. 2. q. unic. a. 2. 3; S. I. q. 13.
a. 4.). Sententiae Angelici S. Bonav. quoad distinctioncm intcr
essentiam divinam et attributa absoluta omnino consentit. Distin-
ctionem enim virtualem in sensu S. Thom. ipse egregie explicat
infra d. 45. a. 2. q. I. in corp. ; cfr. etiam d. 22. a. I. q. 2.
in corp. et ad 3; d. 27. p. I. a. 1. q. 3; d. 34. q. 2. in corp.;
d. 33. q. 2. in corp. ; d. 7. q. 4, et in hac nostra dist. p. I.
q. 1 ; p. II. q. \ . et. 2. — Etiam in illa quaeslione conncxa ,
utrum distinctio virtualis iam sufTiciat ad vcrificanda contradi-
ctoria de eadem re, S. Bonav. videtur stare potius a partc scho-
lae S. Thomae , quae hoc aflirmat, quam Scoti, quae hoc nc-
gat. Dicit enim S. Bonav. (infra d. 34. a. 1. q.\. ad S.), quod
« quantulacumque differcntia rationis suflicit ad aflirmationem et
negationem », quod notandum pro doctrina de SS. Trinitate.
Cfr. etiam d. 5. a. I . q. I . ad I ; d. 1 9. p. II. a. I . q. 2.
ad 4; d. 28. a. I. q. 1. in corp.; d. 35. a. I. q. 3; d. 43.
q. I. ad 3.

Alia vero quaestio est de distinctione inter relationes et essen-
tiatn divinam, quam S. Doctor expressis verbis aflirmat esse maio-
rem quam illam , quae est inter attribiita absoluta et essentiam,

1 Vat. absque auctoritate mss. ct quinque primarum edd.
et pro sit. Mox codd. ACGLORSX aabb habent sicut etiam
pro sit etiam.

2 Faventibus multis mss. et ed. I , substituimus privat
loco privet.

3 Ita codd. H K cum Vat. , in qua lectione verba esse
dependens referas ad subiectum omnia alia sunt ; ccteri codd.
cum ed. I ponunt omne dependens , sed minus congrue, etiamsi
suppleas verbum est , ob mutationem subiecti; utraque lcotio
non caret dilTicuItate grammaticali.

* Libr. II. Sent. d. 3. p. I. a. I. q. 1. in corp. Sernphicus
ait: Oinne ciependens hoc ipso cadit in aliquam com))osilio-
nem, quia diffcrt quo est et quod est. — E.xplicationem huius
accipe a B. .Vlbert. , S. p. I. tract. 4. q. 20. m. 2 : In principiis
etiam substiintiae non potest csse simplicitas , quia licet cx aliis

S. Bonav. — Tom. I.

principiis substantiac non componantur , tamen aliud habent
hoc quod sunt, et aliud quo principia substantiae sunt ; hoc
enim quod sunt, res quaedam et substantiae sunt , qiiia ex
non substantiis non fit substantia , ut dicit Philosophus. Eo au-
tem qm principia substantiae sunt , utrumque principiorum
dependcntiam habet ad alterum. Mateiia... ad formam ut ad
actum, ct forma ad materiam ut ad id in quo habet csse di-
stinctuin... Similiter dicendum cst de componeiitibus. — Libr.
I. Sent. d. 8. a. 24. ad hanc obiectionem : relatio creaturae ad
Creatorem est quid extrinsecum, adeoque non facit crcatiirae
compositioncm , respondet : Dicendum, quod sola n^Iatio ad
causam efiicientem non facit eis compositionem, sed hoc quod
relinqiiitur in eis ex tali cxitu in esse... cx hoc ipso , quod res
exit in essc post nihil, remanet potentia tendendi in iiihil, nisi
contineatur ab alio.

170

SENTENTIARIM U\\.

el inler ailribiiUi h.i(V ud iii\inin. canuiue lanquam lorlium
(iivisiiiiiis iiKiiiltniMi li mfiliiiiii rxliilMi . (Iiini ii^il <K> Iripliri
divisiitni' ciinini . i|iiiii> laniinn ralioiu- iliiriiiiiil ; vidi* infra d.
26. q. I. ad 2. i>l .3, «'i d. 22. (|. i. Haoc S('(iinda spocios a
S'rapliioo disliiictii, ul vull Brulifor. (I(>ilil nccasionom Scolo
sii.mi i>\co;rilandi disiiiiclionoin foriiiiileiu. l>o soiuoiilia S. Bo-
naxonlurao cfr. d. 1.3. q. .3. ol SdiDJidii ad d. 26. q. I.

Cirra dislinclionom viiiualom cfr. Alox. Hal.. S. p. I. q. 52.
m. I. ol (|. 56. m. 7. a. 2. — 11. Alborl., S. p. I. d. 3. a. i,
Pt hic a. 3. i. 5. — Polr. a Tar. . I. Sonl. d. 2. (]. I. a. 2. 3.

— Kichard. a Mod., I. Sonl. d. 2. a. I. — .Egid. U. , I. ,Seni.
d. 2. 1. piiiic. «j. 2. 3. — Honr. Gaiid., S. a. 51 ; ol Qiiodl. 5. q.

— Diiiand. . d. 2. q. 2. el 3. — I)iiinys. Carth. . l. Sont.
2. q. 2.

V. In concliisiono principali conv(Miiiiiu omnos : .\lex. Hal.,
p. I. «i- 5. m. 3; p. II. q. 12. por louim. — Sool. , hic q.

— S. Tliom. , hic «i. 5. a. I. «i 2.; S. l. q. 3. a. 7. 8. —
Alb«'rl. . Iiic a. 2i. — PoU'. a Tar. , hic q. 6. a. I. —

Hich;rd. a .M«>d. , hic a. 3. ((. 2. — .tgid. R. , hic 2. princ. q.
1. — l)i«tnys. Carth.. hic «i. 7. — Hiol . hic q. 7. diib. 3.

Qr.ESTIO III.
Utruui auimu rutionalis sit tota in loto corporc, et tota in (jualibct partc ip.sius.

Tertio (iiiacritiir. ulniin anima ralionalis sit iii
tolo corpore, ita quoil in (lualibet parte. Et quod sic,
videtur.

1. Aii^Mislinus ' di(Mt. (]uod sicut Deus est in
FDndameriu. maiori mundo, sic anima in minnri; sed Deus sic est
in maiori. quod in qualibet parte totus: ergo anima sic
est in miiiori. scilicet in corpore.

!2. Item. quod dat esse toti et partibus unitur
toti et partibns secundum essentiam, quia forma per
sui essentiam dat esse, et hoc non nisi ei cui essen-
tialiter unitur*; sed anima dal esse toti corpori et
omnibus partibus: ergo etc.

3. Item . in oculo est videre , est sentire , est
vivere*. Quaero ergo, utrum sint haec unus actus vel
(lifTerentes. Non unus: hoc constat, quia. privato visu,
adhuc .sentit per tactum, privato sensu, adhuc vivit,
sicut^ in paralytico: cum ergo vivere sit a substan-
tia . videre a potentia , in oculo est anima secundum
subslaiitiam: eadem ratione potest probari, et in omni-
bus parlibiis esse.

4. Item, anima operatur in toto corpore, ergo
in toto corpore ^" est per potentiam; sed potentia ani-
mae simplex est: ergo si potcntia una est in manu
et pi^de, idein est in diversis partibus; sed non est
simplicior potentia quam substantia: ergo etc.

5. Item , anima est in corpore : aut ergo" est
in (jualibct parte, aut est in una determinate. aut
est in punrto. Si in (jualibct paite, habeo proposi-
tum. Si in una, cum illa habeat plures partes, et
aninia sit simplex , erit in pluribus partibus : ergo

non est inconveniens, animain es.^e in plurilius par-
tibus. Sed qua ratione est ' in partibus partis , ea-
dem ratione est in parlibus totius. Si est \\\ puncto
corporis', ergo cum punctus non habeat proportio-
nem ad totum corpus, anima est improportionabilis
toli corpori: ergo non potest esse perfectio, cum
proporlio sit perfectionis ad perfectibiie ^ Similiter,
« puiictus est substantia posita » sive habens posUio-
nem , ergo anima habet situm in corpore ; sed nuiia
forma situahs esl molor siifficiens: ergo etc.

Sed contra: 1. Forma, quae est in toto et in ^d
partibus una, denominat partes et totuin ralione con-
siinih '". Unde quaehbet pars ignis est ignis: ergo si
anima est in qualibet parte, tunc quaeUbet pars ani-
malis est animal sicut totum ", cum quaelibet pars
sit substantia animata sensibilis.

'•2. Item, existentia aniinae rationalis non depen-
det ab aliqua parte corporis, cirni sit fixa in se: ergo
non est in quahbet '*.

3. Item, operatio eius non dependet ab aliqua
parte corporis nec alicui communicatur: ergo in nulla
parte corporis est, nec in (luantum perfectio, nec in
quanlum motor, Unde Pliilosophus " dicit, quod « ani-
ma nullius corporis est actus » , id est nullius partis
corporis, sed in quo est, est sicut actus.

4. Itein, corpus organicum '* esl diversarum ra-
tioniim in partibus et toto. ergo habet diversam per-
feclionem: ergo ciim anima perficiat totum quantum
ad essentiam, perficit partes quantum ad potentiam:
ergo aiiiina rationalis non est in partibus nisi solum

' Libr. dc Spiritu et aiiinia, c. 13. in lino. — Mox in
propos. minorc iiost maiori Vat. ropolit mundo.

« Cfr. Arislot. , VIII. Moiapli. U>M. 15. ot 16. (VII. c. 6.).
— Dc proxime sequenlc prop«)silionc vido II. de .Vnima , text.
4. 9e^j<j. «>l 24. (c. I. ot 2.J, ac 1. do I'art. animal. «•. I.

3 lix plurimis mss. ot od. I supplovimiis bis cst.

* Supplo < iim cod. V patfl. — In fln<' art?umcnti post
pnrtibus cod. V a<ldil airporis.

5 Val. absqiK' au< loriUiti' mss. <l oild. I, 2, 3, 6 minus
Ijciic omitlit in InU) curpore.

^ Fiilo pluriiim mss. iil M T \ W \ Z olc ot (il. I adio-
cimus ergo, ot doin tor esl.

' 1'liirimi codd. liiiii <il. I liic ot paulo post niinus apte
«imillunt e.st.

" Codd. aa lib ad«lunl eryii est pnnclus.

' Colligitur cx dicto .\ristot. , II. de Anima , texl. 24 (c. 2.) :
Videtur onim actus activorum incsse in palienie et disposilo.
— h)! toxl. 26. ail, quod non vidoatur quodlibel (subi«'ctum)
rciipere quodlibel (quamlibct formam). — Sequons deflnitio
])uncli dalur ab Aristot. , l. do Anima , toxl. 68. (c. 4.) el V.
Me(ai)h. tcxt. 12. (IV. c. 6.)

"* .\ristot. , 1. de liistoria animal. c. 1 .

" lla antiqui codd. cum od. I , li«>et plurimi eorum |iost
pars omittant animalis ; Vat. autem cum cod. cc , omissa
parti«ula Innr, pro esl animal .sicut lolum ])onit dicUnr
animal.

« Codd. W X addunt parte.

" Lil). II. do Aninia , toxl. II. (c. 1.) et 111. do Anima ,
texl. 6. (c. 4.).

'* Aliqui codd. ui A I W V orgnnizatum.

.^ i

DIST. Vlll. P. II. AHT. UNICUS QUAKST.

(jii.inluiii ad rationoin potpnliae; et hoc etiam (licil
IMiilos()|>liiis ' : « Siciit aniina ad corpiis, sic partes
animae m\ parti^s corporis » .

5. Item. si anima est tota iii (pialiltct |)arle cor-
poris, er^'o tota esl iii iiiaiiii; simI (piaiido aiicpiod
totiim est iii alicpio, movetiir illomoto': er^'o mota
manii, movetiir aiiiina, et similiter, manii (piiescente,
(jiiiescil: oiyo ciim iiianiis uiia possit nioveri, ;illera
existenle in (piiete, anima iina et eadem nuinero
simnl (piiescit et movetur secundiiin idem.

6. Uem, si aniina est in pliirihiis partihus ' tota,
qua ratione in tribus, eadein ratione iii |)liiril)us, et
iti in indnitis, et quanlumciiiiKjue extendatiir cor-
pus: er^n) anima nata (;st esse uiiiipie. et ita vide-
tur, quod anima non sit subslantia limitata, sed
imineiisa.

7. Itein, si tota aniina est in inanu sicut in aliis
partibus: ergo cuin vita sit ab * anima, non magis
recipit motum et sensum manus a corde, quain e con-
verso. Hoc autein est contra oinnes philosophos^'; el
sequitur ex hoc tale inconveniens , quod , sicut laeso
corde perit vita, ita laesa manu.

c 0 N c L u s 1 0.

Anima rationalis est tota in toto corpore
el tota in qualibet parte.

Respondeo: Dicendum, quod aliqui dicunt, quod
)pinio 1. aniina secundnm essentiam est in aliqua parte deter-
minate, secundum polentiam vero est et influil in
toto corpore, sicut aranea est in tela". Unde dixerunt,
quod est in corde, quia cor est domicilium vitae, et
eius inhabitator est aniina. Et ad hoc ponendum mo-
vit eos experimentum cuni defectu rationis. Experi-
mentum, quia visibiliter apparet, quod laeso corde
separatur anima, et ab ipso fluit ' sensus et motus,
et est membrum nobile existens in medio , sicut cen-

' |iriilialiili»r.

trum corporis. ncfcrfus rationis , (piia riori pohie-
riiiit inlelli</(>r(', i|iiomo(lo aliipiid liinitatiim sit iiniiin
et idciii lotnin in phiribiis; et (|iiia lides iioii rm/d
ci'e(lcre, et ralio iion inlelli^;it. idco diciiiil. iioii
esse poiiendiim, (piod sil iii tolo ralionc ciiiuslibet
partis.

S(^(l aliorum opiiiio (;st, ut ,\ii^,'iistiiii
aniiiia in (|iialil)('t parte corporis sit lola : ct ad hoc
ponendum iiiovel experinumlum , cxvinplinn (!t la-
tionahilc anjumcntnm. Expcrimenlum , ipiia anima
in partihus distantibus a corde ila cito sentit, sicut
(^t in propiiupiis; item ° simul qiiasi in ictii oculi
sentit laesioncm iii iiarhbiis dislantihiis. el ciim aninia
separatiir, dolor est in sin^Milis partihiis (!t n^solii-
tio. Excmplum similiter movist, siciit dicit Aii^Misli-
nus '": « Videmus enim quod uno animali perf(!cte sano
est una sanitas in singiilis partihus, nec inaior in
maiori nec minor in niinori». Si ergo hoc est in
forma corporali, quanto majfis in spirituali? Ralionis
argumentum movet, quia aiiima ii^^i forma simplex
et motor sufpciens. Quia forma totalis corporis, est
in toto; quia vero simplex , non est secundum par-
tem et partem sui ; quia motor sufjkicns , iiJeo non
habet situm, et ideo nec est in puncto nec in parte
determinata. Et quia magis rationalis est opiiiio, quae
fundatur supra " rationem, quam quae fundatur su-
pra defectus rationis, et quia Auguslinus hoc dicit, conciusio.
hanc approbo tanquam meliorem.

1. 2. Ad illud ergo quod ohiicitur in contrarium: .soiuiioop-

. 1-1 positorum.

fornia quae est in toto etc; dicendum, quod tri-
plex est genus forinae. Est enim quaedam, quae per- Tripiexge-
pcit et extcnditur et dependet. Et haec , quia totum
perficit, est in toto; quia vero extenditur , perfectio-
nem totius communicat partibus; quia vero dependet
nec agit per se, operationem totius communicat par-
tibus, ut patet in forma ignis, quia quaelibet pars
ignis est ignis et quaelibet calefacit. Est alia '^ forma,
quae perficit et dependet, sed non extenditur; et ta-

' Libr. 11. de .\nima , toxt. 9. (c. I .).

2 Vide supra d. 5. a. 2. q. 1. ad opp. 3.

3 Vat. cum cod. cc, aliis autem codd. et ed. I refragantibus,
hic omiuit partibus et in fine argumenti substantia, ac contra plu-
res codd. ut F H T V Y etc. ponit ea ratione loco eadem ratione.

* Aiiqui codd. ut A C G I R S omiltunt ab. Cod. T cmn
una sit anima. Codd. L 0 sit anima vel ab animM.

5 Vide Aristot. , 111. de Partib. animal. c. 3. et 4.

8 Chalcidius , qui vixit sub initio IV. saec. , in Piatonis
Timaeum (cd. Lipsiac , 1 876 , cura Dr. loh. Wrobei. pag. 296.
n. CCXX.) : Sicut aranea in medietate cassis omnia filorum tenet
pedibus exordia , ut cum quid ex bestiolis plagas incurrerit ex
quacunKjue parte de proximo sentiat , sic animao principale
positum in modia sede cordis , sonsuum exordia retinere , ut
cum quid nuntiabunt, de proximo recognoscat. — Vat. fluit
pro influit. Mox post quia cod. K addit sicut dicitur in libro
de Motu cordis. \ide Alex. Hal., S. p. 11. q. 87. m. 2. a. 1.
§ 1. (in aliis edd. q. 91.). — De hac opinione cfr. tireg. Nyssen.,
de Hominis opificio, c. 12.

' Ex plurimis mss. et ed. 1 substituimus fluit ioco influit.
— De cordis principatu vide .\ristot., lii. de Partib. animal. c. 4.

* Libi'. VI. de Trin. c. 6. n. 8 ; et de Immort. animae c.

16. n. 25; ac de Origine animae hom. fepist. 166.) n. 4;
necnon contra Epist. Manicliaei c. 16. n. 20. — .Mox nonnulli
codd. modo inverso ad hoc movendum ponit, codd. LO ad
hoc monstrandum vel movendnm ponit ; sed cum subnexis
haec lectio non cohaeret. Dein pluros codd. ut A F G l K T etc.
cum edd. 1,2, 3 rationale pro ratiombile. De dilTerentia
horum cfr. August. , II. de Ordine, c. 11. n. 31. seq.

^ Vat., obnitentibus antiquioribus mss. ot odd. I , 6, repetit
hic quia. Cod. W et ita, cod. X et loco item , aliciui codd. vero
ut F T particulam et addunt non male post simul.

!'> Libr. de Praesentia Doi seu Epistol. 187. c. 4. n. 13:
Qualitas vero corporis, quae sanitas dicitur, cum sanimi cor-
pus ost totum , tanta est in maioribus, quanta in minoribus par-
tibus. Non enim quae miniis magnae sunt , ideo minus .sanae
sunt, aut quae ampliores , ideo saniores. — Ex antiquioribus
mss. et ed. I supplevimus uno.

'^ " Ed. 1 hic et paulo post super. Aliqui codd. ut V V cum
ed. 1 defectum loco defectus. Dein fido plurimorum mss. ot
sex primarum odd. post rationis addidimus et, quod Vat. mi-
nus bene omittit.

12 Nonnulli codd. ut A B D E G P T V \\' autem pro alia ;
cod. I autem alia.

17-i

SENTENTIARIM LIH. 1.

lis forina. (jiiia lotiiin perlitit. esl in tolo et qiialil>et
parte: (|iiia vero non extenditur. ideo artiini ' lotiiis
non attrilmit partibus; (inia vero dependel. operatio-
nem lotius coinnninicat partibus; et Uilis est aninia
vegetabilis et sensihilis. quia niilla pars animalis est
;iiiinial. tamen qiiiielibet |Kirs aiiiinalis vivit et .sentit.
E.st /Vr/v/??} ' fonnu , qiiae loluin pcr/icit, t;unen ncc
cxtcnditur nec dcpcndet quanlum ad oper;itionein;
et talis. quia perfectio est, est in toto et partibus;
quia vero non extenditur, perfectionem tolius non
coininnnicat partibus; quia non dependet, ideo^nec
operationem cominunicat; et talis est ;miina rationalis,
quia null;i pars bominis est bomo. et nuUa pars homi-
nis intelli^Mt. Tamen etsi iKm commimicet * ;ictuin to-
tius ut toti, communicat ut partibm; quia quaelibet
parsest pars hominis et vivificatur a perfectione hoini-
nis; et ideo perfectio hominis est in quaiibet parte.

3. Et sic patet responsio ad illud, quod nullius
corporis est actus; quia nulli parti corporis'^ com-
municat propriam operationem nec perfectionem totius,
tamen omnes partes perficit in toto. Similiter ad
aliud de forma, quia forma, quae est in partibus,
non denominat similiter * totum et partes, nisi sit
forma dependens et extensa; et ioquor hic de forma
substantiali tantum, non de accidentaU.

4. Ad illud quod obiicitur, quod non sunt eius-
dem rationis totum et partes; dicendum, quod in par-
tibus est considerare organizationem et complexio-
nem. Ratione complexionis sunt uniformes toti et
sunt dispositae ad idem genus vitae el perficiuntur
ab uno; ratione ' organizationis sunt diversae et per-
ficiuntur a polentii.<5.

0. Ad illud qiiod obiicitur. quod " movetur,
mota manu etc. ; dicendum, quod perfectio potest
super totum perfectibile et quantiim ad sul>st;intiam
et (luantum ;id potenliam; et cum anima sit perfectio
totius corporis. super totuin potest, el ideo nullo
minori, qiiam sit totum corpus. delinitur eius sulh
stantia nec potentia; delinitur autem corpore suo,
quod perlicit, et ideo corpore moto, movetur per
consequens; partibus autem non definitur. quia sunt
minores toto, et ita est in una. quod est extra illam®.
Et ideo, quia in nuUa parte est definilive, non mo-
vetur ad motum alicuius partis, sicut nec Deus mo-
vetur ad motum alicuius creaturae.

G. El per hoc patet sequens , quia totiim corpus
comparatur ipsi ;miinae tanquam unus locus; et ideo
in pluribus parlibus non est nisi in quantum in uno
loco; unde si separentur, non erit in illis. Nec sequi-
tur ex hoc , quod sit infmita , quia « omnium natura
conslantium terminus est et ratio magnitudinis et
augmenti '° » , et ita corporis humani. Unde potest
cogitari tam magnum corpus, quod non posset vivi-
ficari ab anima.

7. Ad illud quod obiicilur ultimo. quod tunc
una pars non recipit ab alia; dicendum , quod sicut
Deus in maiore mundo immediate est in omni crea-
tura ipsam continens, tamen per" ordinem universi
influit aliquid una creatura in aliam; sic intelligen-
dum , quod anima per sui praesentiam est in quali-
bet parte immediate, quam continet et conservat,
non tamen omnino, sed influit in omnes partes per
unam: et ideo cessante illa parte et eius influenlia,
perit ordo corporis essenlialis, et ita anima separatur.

(^uomo:
anima n
vetur.

SCHOLION.

I. Propositio in iirg. 1. ad opp. , qiiod forma aliqua dcMio-
minal partos ct (otiim , vcra cst, qiiaiido agitiir dc rcbiis or-
ganizatioiic carcnlibiis, quariim parlcs suni proinde omnino
homogcneae ; scd faisissinic applicatur ad corpora organizata ,
sicul flt in illo so|)liismatc Buridani ad probandum digitiim ho-
minis cssc liomincm. Tiiplici illa disiinclionc formariim S. Do-
ctor ad. I. istam dinicullatcm iam solvit.

II. Pro intclligcntia solutionis ad 5. hoc noUmdum. Anima
vocjitur pcrfectio totius corporis ct corpus pcrfcctibilc, quia se-
cundum Aristotclem anima, ul forma substantialis , cst actus cor-

poris , und(> « super totum potest » , i. c. per substantiam
suam potcst totuni coii)us \ivificarc ct pcr potcntiam moxcrc.
Hoc tamcn non cxcludit, quod niagis influat in organa princi-
paliora , uti cxplicatur in solut. ad 7. Vcrba : « Ideo nulli mi-
nori , quam sit totum corpus , definitur cius substantia » , sen-
sum habcnl , quod aiiima sit in toto corpore modo (lcfivitivo ,
ut nunc dicilui-, non circumscriptico. Esse in loco circum-
sciiptive dicitur, quando totum localum cst in toto loco, et i^ai-s
locati in partc loci ; quando vero aliquid determinatur quidcm
ad aliquem locum, ul naturalilcr non possit simiil cssc inalio,

' Alitpii codd. iit D ("i T fr addunt sive perfectionem.

2 Ciidd. PQ adiiciiiiit Irrlia.

^ MuKi codd. ut A (] K (J il 1 0 H S T U V V Z IV cum cd. I
umittiml ideo.

* Siibaudi : parli \cl partibiis. — Miilli codd. ut ACEG
L H S L V V Z cc {[ falso post etsi omildint von; fcrc omnes
tiimcn codd. (x>ntra Val. halK-nt comiuutticet pro commiiuicat.
Mii\ Vai. ciim cod. cc , aliis autcm codd. cum cd. 1 rcrragan-
libiis, (imiltit rst pars nc fiosl lioniinis |i;ir(i(iilam ct.

^ Kx codo. HV siippl(\imiis parti corporis , ccrlc saltcm
subaudicndum. Kd. I \cro jiaiilo anlc posl nulliiiJt addil par-
tu. Scnsus responsionis rcddilur racilior, si ponulur: (jiiia ,
ct«l niilli parli clc — Mox lldc .'inli(pii(iruni mss. ci cd. I siili-
sliluimus lamcn loco cum ct pcr/icit pro pcr/iciat.

^ Vat. praeler fldcm plurimorum mss. et ed. \ simul pro
siniiliter ; cod. I similiter et.

' Cod. V addit vero. * Supplc cum cod. E: anima.

' Antiquam leclionem mss. ct cd. I reslituimus poncndo
qtiod esl c.rtra illam loco (juod noii cst crtra aliam. Paulo
antc cod. W particulac ito pra(>figit idco. — De hac solutionc
cfr. Arislol. , I. dc Anima, (cxt. 61. (c. 4.).

"^ Libr. II. (lc Anima , text. '41. (c. i.). — Immediate posl
corriipla ct falsa lcclio Val. ct cod. cc ct ita corpushumannm
non pot4'st rcsarciliir cx aliis mss. et cd. I. Mox miiKorum
codd, ut AF(;HKT olc. et cd. 1 auctoritate substituimus po5-
sct loco possit.

" llniis alicr\ (' codcx ul I cuhi cd. I non male secundum
loco per. Mox codd. 0 Z ab pro aliquid.

DIST. \ III. I». II. AHT. UNICrS {)l\\'Sl. [\

17;J

el insupor, iit sil tolum iii loU) ci lotiim iii (|uiiliiu'l piirlc loci,
luiic (iicilur cssc (Irfiniliri' iii loco.

III. (]iic;i conclusioncm oinnihiis communcm cfr. Alcx. Il;il.,
S. p. II. (j. <)i. — Scol., !)(> rcr. priiic. (|. 12. ii. '.\. — S.
Tiiom. , liic (I- 'i. ii. 3; S. I. (|. 7<i. ;i. 8; S. c. (icnl. II. c.

72. — IJ. AIIhiI., IiIc «. 26, — Pclr. n T:ir. , hic (|. 6, n. 2.
— Hicli;iid. ;i .Mcd., Iiic ii. i. (|. 1. — .Knid. H., Iiic 2. prlnc.
,|. ;j. — Dnnnid., Iiic (|. .'J. — Dionys. C^nlli. , lilc (\. 7. jiost
mcdiiim. — Iticl, II Sciil. d. K). i\. nnic dnl». i.

QUAESTIO IV.

Ulnim Dciis sit in (tliijno (lctmninaU) (jcncrc .•^i.vc praedicamcnto.

\t pposi-
ro.

UM^enta

Quailo ct ulliiiio qiiniM-itnr, ntnim Dm-^ sit in
aliquo (lctcrminato ^'enere. Kt quoti sic, ostenditur
lioc inotit).

1. Quod distingnitur ab aliis entibus, esl ali-
qua natuia deterininata; sed Dens est luiinsmodi,
quia dislinguitur a creaturis omnibus, qnia nul-
luiu crealnin est Deus: ergo est natura determinata;
sed quod est natura determinata est in genere deter-
ininato ': ergo etc.

2. Item, quod liabet superius univocum et es-
sentiale, habet esse in genere determinato; sed Deus
habet superius se '^ ut substantiam, quae dicitur de
Deo et crealuris et essentialiter et univoce, quia se-
cunduin istam rationem quae est, res per se exi-
stens: ergo etc.

3. Item, quod sit in quolihet genere , videtur.
Quia omne, quod est completionis ^ in creatura, attri-
buendum est Deo; sed oinne praedicamentum habet
ahquid completionis : ergo res omnium praedicamen-
torum sunt in Deo; sed quidquid est in Deo est
Deus, et e converso^: ergo Deus essentialiter subiici-
tur rei omnis praedicamenti : ergo est in quohbet.

4. Item, summo bono nihil deficit de bonitate:
ergo summo enti nihil^ de entitate: ergo in Deo est
omnis entitas et omnis differentia entitatis: ergo cum
difierentiae entium sint decem praedicamenta, omnia
sunt in Deo.

CoNTR.\ : 1 . Augustinns in hbro quinto de Tri-
nitate *: « Deus est bonus sine qualitate, magnus sine
quantitate » : ergo magnitudo Dei non est in genere
quantitatis nec bonitas in genere quahtatis: ergo nec
substantia in genere substantiae: ergo in nullo est ^
genere.

2. Item , videlur quod non est in genere deter-
minato; quia omne, quod est in genere determinato,
habet esse finitum et hmitatum; Deus autem est infi-
nitus: ergo etc.

;i Item, qnod non in (fvolihct (jcncrc , vide-
tur, qnia (juod habet in se res pluriuin generum
t!.st coinposiluin: Deus autem esl siniplicissimus:
ergo etc.

CONCLUSIO.

Deus nec est in ali(juo delerminato genere,
nec in plwHbus.

Respondeo: Dicendum , quod non convenit Deo conHusioi.
esse in uno genere determinato , quia oinne tale
habet esse limitatum et arctatum et compositnm. In C(.nciu8io2.
pluribus^ generihus non potest esse. Aut enim aii-
quid est in piuribus propter naturarum et proprie- Esse in piu-
tatum diversitatem, ut album, in quantum dicit dupnciicr.
subiectum aiiquod sive rem aibam, est in genere
substantiae, sed in quantum dicit formam , quae est
albedo , est in praedicamento quahtatis; aut propter
generalitalem , sicut unum et ens^

Propter naturarum multifo?'mitatem '° non potest Neutrum

rv • 1 -1 • ,1 • admittitur

Deus esse m piuribus , quia omne taie compositum in neo.
est et muitiforme , Deus autem simpiex. Non propter
generalitatem, quia ens tale niliil est habens '' distiii-
ctum a rebus creatis. Deus autem est habens in se
ens distinctum a rebus, et hai^ens esse shnpiex et
infinitum ; et ideo nec in uno genere nec in piuriljus
esse potest.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod distin- soiuiioop-
guitur ab ahis , est natura distincta etc. ; dicendum,
quod verum est, si distinguatur per aiiquid, quod
ipsum '^ contrahat et arctet, sicut per differentiam
cadentem in genere; Deus autem non sic distingui-
tur, sed se ipso.

2. Ad iliud quod oi)iicitur , quod Deus liabet
superius univocum ; dicendum , quod Deo non est
superius, quia ^^ non est simpiicius ; nec univocum .

positorum.

1 Cfr. .\ristot. , dc Praedic;nn. in princ. , ubi quinque a
Scliolasticis communiter receptae conditiones pro eo quod ali-
quid i)onatur in genere determinato assignantur , scil. quod sit
univocum, quod sit ens incompiexum seu ens per se unum ,
quod sit ens reaie , quod sit universale vel particulare , quod
sit ens finitum seu quid determinabile ad specialem modum entis.

2 Plures codd. ut ABDFGKST etc. cum ed. i re
loco se.

3 Hoc est , perfectionis. — Cfr. Anseim. , Monolog. c. 15.
< Cfr. Boetli. , de Trin. c. 4 , et Alan. ab Insul. , Regul.

tlieolog.

res;

5 Cod. V et ed. I repetunt hic deficit.

6 Cap. I. n. 2 : Ut sic intelligamus Deum.... sine qualitate
bonum , sine quantitate magnum.

' Ex anliquioribus mss. et ed. 1 suppievimus est.

* Vat. praeter fidem mss. et sex primarum edd. addit etiam.

9 Quae , sicut et res , aliquid , verum , bonum propter
maximam universalitatem , qua in omnibus generibus implican-
lur , vocantur transcendentalio.

^'^ Vat. multiplicitdlem , sed contra mss. ef ed. I.

11 Unus ;iiterve codex ut E V omittit habens.

12 Cod. V rationem loco ipsum.

13 Fide antiquiorum mss. et ed. I expunximus hic additum
eo, et paulo post subslidiimus illa pro snbstantiae.

\7h

SENTENTIARUM LIB. I.

qiiia illa ralio non convenit unifoniiiter creaturae
et Crealori. Deus enini est eius pci' se, qnia nullo
egens; creatura est ens per se. quia non est in
alio ut in suhieclo. eget Uamen alio ad sui consei-
vationeni.

:\. A(l illud quod ohiicilur. quod onuie, quod
est ptMfectionis et bonitatis, ponendum est in Deo; di-
cendum. quod lioc polest esse dupliciler: vel per '
diversitatem , et lioc facit esse in diversis generibus ;

vel secundum omnimodam umtatem, et hoc facit
esse extra omne genus.

4. Ad illud quod ultimo obiicitur, quod Deo nihil
deficit de hoiiitate: dicendum, quod Deus non dicitur
non deficiens a honitate propter hoc. (juod omnis ditTe-
rentia honi particularis sit in Deo \WYdiffercntiam, sed
quia est in eo per aequivalentiam ^. Quia enim est
sunmium bonum, compiectitur in se bonum omne;
sic inlelligendum est de enlitale ; et sic patet illud.

S C H 0 L 1 0 N.

I. Genus det^nnumtum , de quo est quaestio, est genus lo-
gicum seu praedicanienlum, quod praedicatur dc pluribus specie
dilTerentibus, v. g. substantia. — Aliqui Nominnles, ut Gregorius
Ariiiiinensis . contra coniniunem et veram senienliam aflirma-
runt , Deum esse in genere subslanliae. Quaestionem S. Doctor
duplici conclusione solvit docendo, Deum nec essc in mmo dc-
terminato generc , nec esse in pluribus siniul. Quod non sit in
pluribus , probal per parles : cimi enim duplici modo aliquid
essc possit in pluribus praedicamenlis , neuler modus Deo con-
venit, Primus modus patet ex littera ; secundus modus est
tpropter (feneralitateni , sicut unum ct ens». Quod ut intelli-
gatur, sciendum , quod em , ununi , vernm, 6oHHm vocantur
iranscendentia , quia ila ponunlur in omnibus praedicamentis ,
ut praedicentur quidem de eis, sed non sint aliquod praedica-
mentum. Non enim liaec transcendcnlia esse habent distinctum
a praedicamentis , in quibus ponunlur , v. g. ens in praedica-
mento substanliae est subsiantia , in praedicamcnto quantitatis
est quantitas. Unde hic modus minime convenitDeo, qui habct
essc omnino delerminalum et distlnctum a rebus. Hac doctrina
elidilur panlheismus.

II. Solulio ad 1. eruitur ex distinclionc intcr naturam dc-

terminatam per aliquam differentiam , et determinatam per se
ipsam ; in primo casu differentia contrahit genus ad aliquam
speciem , quae est in aiiquo praedicamento ; tunc et ipsa na-
tura , sic determinata , est in hoc praedicamenlo. .\liter dicen-
dum de Deo , qui est actus purissimus, determinatus per se et
ideo extra omne praedicamentum. Cfr. Richard. a Med. ,
hic q. 2.

III. Quoad rem principalem antiqui doctores consentiunt.
Dc sentcntia S. Thomae , qui in Commentar. (hic q. 4. a. 2.),
paulo aiiter loquitur quam in Summa ( 1. q. 3. a. 5. 7. ), cfr.
Caietflnus ad uit. locum. — Scot. (hic q. 3. n. 20.) non con-
ciusionem , sed tantum eam rationem oppugnat , quae a S.
Thom. ex hoc eruilur , quod Deus onmium generum perfe-
ctiones in se continct. Tamen Scot. (loc. cit. n. 16.) putat, ra-
tionem entis Deo et crcaturis univoce convenire , quod quomodo
cohacreat cum aliis doctrinis Scoti varie a Scotistis explicatur.
— Alex. Hal. , S. p. I. q. 48. m. 4. a. 2. 3. — B. .\lbert. ,
hic a. 32; S. tr. 4. q. 20. m. 3. in fine. — Petr. a Tar. , hic
q. 5. a. 2. — Richard. a Med. , hic a. 4. q. 2. — .'Egid. R. , hic
I. princ. q. 3. — Henr. Gand. , S. a. 26. — Durand. , II. Senl.
d. 3. q. I . — Dionys. Carth. , hic q. 6. — Biel , hic q. 1.2.

DllBlA CIRCA LITTEKAM MAGISTRL

DUB. I.

In parte ista circa litteram incidit hic ' quaestio
de ordine. Cum enim compositio in creatura sit ratio
et causa mutationis, simplicitas est causa immuta-
hilitatis; quia si affirmatio est causa afrirmationis, et
negatio causa negationis*: ergo cnm causa sit ante
effectnm. dehuit primo Miigister ponere proprietatem
sim|)li('it;itis.

Rkspondko: Diceiidum, quod revera compositio

pnraa wiu- secundum rationem inlelligendi prior est quam mu-

^**' tatio: sed qiioniam negationes se hahenl e contrario

» alTirmationihus, hinc est, ([uod iinmulahililas est prior:

ita voluiit aliqiii dicere.

1'otest t^unen aliter dici et melins, quod est prius
Aiia v.iuiio et iiotius uolm , et prius simplicitcr ■' ; et quia sim-

nielior.

plicitas est maxime nohis occulta propter hoc, quod
simplex,inquantum simplex,hahet rationem principii;
et nos venimus a cognitione posterioris in cognilionem
prioris: ideo prius agit de immutahilitate quam sim-
plicitate.

DUB. II.

Ilem quaeritur de hoc quod dicit in littera:
Eademque proprie ac veresimplex, qiiia nec hahct
compositionem partium etc. Videlur enim superflna
dicere, quia simplex est cuius pars non est, sicnt
composilum diciliir (juod iiahet partes.

Respondeo: Dicendum, quod Magister nolificat
hic simpiex, secundum quod est Dei proprium; et
ita opi)()nitur compositioni et multiplicitati. Quantum

' (>xld. V .\ secundum , et paiilo iiifra cod. T uniformi-
tatem lon» unilntrm.

' lldc csl , pcr emincnliam seii emineiiler.

' Vat. pracMer (idem mss. et ed. I linec. Mox post siin-
plicilns ((kI. V /'/■// Idco est.

* Aristoi. , I. Posler. c. 10. (c. 13.): Similiter autem el.
si anirmalio esl eaiisji ipsiiis esse , et negalio ipsius non essc.
— Ilic codd. inUT se iioii coiiveniunt ; alii ul II K V Y elc.

cum (>d. I liabent est , qiiod alii ut A F G 1 T etc. omittunt et
cuius ioco Val. non bcne habet sil ; cod. V voci negnliouis
pracmitlil eril. l*niilo infra posl simplicilntis codd. II V adduiit
(/ U(i m im m uUi hililntis.

^ Aristol. , I. Poslcr. c. 2 ; — in (pia propositione flde
mss. cl (mI. I adiecimus primum el, nc mox post prius expun-
ximiis rci)cliiiin\ notius.

DIST. VIII. I>. II. I)('IU\.

17!)

er«i;o ad piMvalioin^m c())ni)osi/,ioi>i.s, (licit, (|iinil non
lialtft iniiUiliKiinciii partiiiin; (|n:intiiin vcio ad pri-
vatioiKMii mMiliplieiUUis cj-lrancac , dicit, (piod iion
liahcl variclalcni accidiMitinin; (iiiantum vcro ad pri-
vationcm niuUiplicitatis inlri>isccac , dicil, (piod iion
hahct variclatiMn rormanim , iit ^(Mumms, specici ct
(lillcnMitiac; ct hoc modo simplcx cst simj^lcx vere
ei propric, qiiod solius Dei esl '.

Diit. III.

Itein quaeritur de ista ralione Au<j;nsliiii: Cum
cnim aliiMl sil artificiosuni essc, aliud incrtcm etc.
Probalenim, animam esse compositam proptiM" mul-
titudinem proprietatnm. Sed cont.ra: nulla suhstan-
tia componitiir ex pi'oprietatihiis nciiue pcM" se neque
cum alio: ergo ex hoc non prohatur, quod anima sit
composila.

Respondeo: Dicendum, quod Augustinus hoc non
probat nisi a posteriori. Conipositio enim accidentis
ad subiectum et diversitas necessario praesupponit
aiiam compositionem , quia, ut dicit Boethius " , « quod
est pure forina subiectum esse non potest » : ergo ad
hoc, quod aliquid sit subiectum accidentium plurium,
oportet in illo praeexistere compositionem intrinsecam;
sed anima capit in se nmltitudinem accidentium: et
ideo necessario infertur a posteriori, quod ipsa sit
composita, licet non ex accidentibus.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Sine quali-
tate honum., sine quantitate magmim etc. Videtur
enim male dicere : quia a quocumque removetur su-
perius , et inferius ^ : ergo si non habet qualitatem ,
nec bonitatem. Si tu dicas , quod bonitas illa non
est species quaUtalis, quaeritur, quare non similiter
dicitur in divinis qualitas (iivina, sicut bonitas divina?

Ui:si'OM)i;o: Qnidaiii V(»liiiil (lic(M'c. ipiod nomen s.iiutio i|ii„.

... riiii(laiii.

f/cticris noii traiisl(M'tiir ad divina, tiiiii ({iiia iion
dicit rei coiiiphMiKMiliim , siiMit speci<;s; tiiin ipiia si-
giiilicat iii coiK rctioiK; ad snhicctiim ct in dcpiMid(Mi-
tia *. Nomiiia aiihMii spccialia comiotant cHecliim in
crcatura; et idco dicitiir sitic iiuulitatc Ixmus.

Sed si (inis velit ' ins[)iciM(!, invenit lioc non N"" prui""-
habere veritattMii. Si ergo quaeralur : qiiomodo dif-
IcmM iii Dco magiiitiido ct honitas? diciMKlum, (piod
magniludo signilicat divinani (!S.seiitiaiii pi^r modiiin
quantitatis, bonitas per modiim (iiialitatis: eigo isU
modi cadunt in Deo ". Ei ilerum, si quaeratur: qualis
est Deus? respondetiir: boniis et magnus.

VA ideo dicendum , quod iiomina giMierum in soiuiio au-

clori».

diviiiis reperiuntur, sed non prout liahent rationem
generis. quia Deus in niillo genere esl; et ad hoc
signiUcanduni removet AngusUnus' nomina novem
generum, in quantum sunt genera.

DuB. V.

Itein quaeritur de hoc quod dicitur: Si tamen
est dignum, ut Deus dicatur substare. Videtur enim
satis dignum , quia summa nobilitas est per se sub-
sistere.

Respondeo : Dicendum , quod duplex est proprie-
tas ipsius substantiae, scilicet per se stare et alii
subesse; primum est perfectiimis , secundum imper-
fectionis; et ideo ratione primae dicitur digne ^ non
ratione secundae.

DuB. VI.

Item quaeritur de hoc quod dicit Hilarius: Non
ex compositis Deus, qui vita est, subsistit etc; quae
differentia est inter illas differentias? Quodsi ' nulla
est, videtur facere inculcationem verborum.

Respondeo: Dicendum, quod quidam volunt *", soiutio i.

1 Vide hic , q. 2.

2 Libr. dc Trin. c. 2 : Forma vero, quae est sine materia ,
non poterit esse subiectum.

3 Cfr. Aristot. , IV. Topic. c. 2. e( Petr. Hispan., Summula
tract. de Syllog. topico.

"* Mendum Vat. substantiam et mdipendentiam correximus
auctoritate mss. et ed. I ; cod. dd in concretione sicut ad
subiectum et dependentiam. — S. Tiiom. , liic q. 4. a. 3. hoc
explicat dicens: Quantitas habet propriani rationem in compa-
ratione ad subiectum ; est enim quantitas mensura substantiae,
qualilas dispositio substantiae; uiide eadem ratione removen-
tur a divina praedicatione secundum rationem generis , sicut
removebantur per rationem accidentis.

^ Cod. V hic addit liaec, et paulo post illud ioco hoc. Mox
cod. dd differat pro differt.

^ Vat. contra mss. et ed. I Deum. Paulo infra post bonus
aliqui codd. ut K cc ee ff cum edd. 2 , 3 non loco et , quae
lectio , etsi non sit falsa , tamen minus est ad rem , cpiia in
praeposita quaestione terminus qualis sumitur sensu largo ,
quatenus comprehendit omnia Dei attributa.

■^ Lib. V. de Trin. c. H. n. 9. — Pro intelligentia huius
dubii notandum , quod hic non agitur de quaestione, utrum

Deus sit in ali(|ii() ^xinerc (de quo S. Doclor iam supra q. i.
egil), sed de tninsiatione nominum genericorum ad divina sive
etiam de modo significandi , quem hacc nomina respectu Dei
habeiit. Opinionis hic primo loco positae rationes ponunt S.
Thom. , liic (j. 4. a. 3, et clarius de Potentia q. 7. a. 4. ad 2 ;
— Aiex. Hai. , S. p. L q. 48. m. 4. a. 3. § 4. ad 2 ; — B.
Albert., hic a. 31 ; — Petrus a Tar. , hic q. 5 ; aliique. Se-
cuiida opinio est S. Doctoris, quae consistit in duobus, scil.
1 ." in eo , quod nomina generum in quantum sunt genera non
transferantur ; et hoc probant rationes pro prima opinione ad-
ductac ; 2.'> in eo, quod jiraedicta nomina aliquo modo trans-
ferantur , si nempe accipiuntur communiter sive improprie (cfr.
d. 23. a. 1 . q. I . ad 2.), et hoc non negant auctores pro prima
sententia citati. Ex quo patet, S. Doctorem impugnare eos qui
contendunt, dicta nomina nullo modo transferri posse.

8 Ed. 1 addit substantia. — De duplici hac substantiae
proprietate vide infra d. 23. a. I. q. 2.

9 Vat. contra plurimos codd. Quia si, et mox contra vetu-
stiores mss. et ed. 1 omittit verborum.

10 Postulantibus antiquioribus mss. et ed. i , substituimus
volunt loco voluerunt. Dein cod. dd. addit dicere.

176

SENTENTIARUM LIB. I.

qnod i)er illa quatuor exchulantur quatuor genera
composUionum. Prima enim est essentiae ex prin-
cipiis essentialihus, ratione cuius dicitur, quod Dem
non est ex compoaitis, id est siinul positis. Secunda
est substantiae ex principiis naturalilnis. quae sunt
niateria et forma: ratione huius dicitur: ueque ex
infirmis , quia materia suhiecta est privationi, quae
facit formam esse instahilem ' et infirmam, et simi-
liter materiam; inlirma enim dicuntur instiihilia.
Tertia est compositio mixti ex miscihilihus. ratione
cuius dicit: nequ£ ex ohscuri^, quia uhi mixtio,
ibi quaedam formarum confusio, et ita ohscuratio.
Quarta est compositio animati ex partibus disparihus.
ex anima videlicet et corpore; ratione huius dicit:
neque ex partibus disparibus , quia ipse estspiritus.
.\liter Uimen potest dici , quod excludit eandem
.viia soiuiio. compositionem ratione diversarum conditionum. Ad
hoc enim quod ahqua * principia conslituant aliquid ,

oportet, quod principia sint differentia, smi depen-
dentia, sint imperfecta, sint etiam dijformia. Si
enim essent omnino conformia et perfecta . non pos-
sent aliquid constituere, quia ex duobus entibus actu
nihil tit^ Quia ergo differentia , ideo sunt compo-
sit<a, quasi cum aliis posita; quia dependentia, ideo
infirma * ; quia imperfecta , ideo obscura : quia dis-
similia, ideo disparia. Deus autem non potest esse
ex dilTerentibus ^ et diversis, quia est vita per es-
sentiam; non potest esse ex dependenlibus et infir-
mis, quia virtus per essentiam; non potest esse ex
imperfectis et obscuris, quia lux est; similiter non
potest esse ex disparibus et dissimilibus, quia spiritus
per essentiam. Sumnia ergo actualitas , summa pote-
stas , summa claritas , summa spiritualitas non per-
mittunt in Deo esse ahquam compositioneFU. Unde
ex his quatuor conditionibus quatiior rationes eli-
ciuntur probantes Deum ^ simplicissimum.

DISTINCTIO IX.

C.\p. 1.

De distinctione trium perso?iarum.

Nunc ad distinctioncm Irium personarum acceda-
mus. « Tcneamus igitur , ul docet Auguslinus in libro
do Fido ad Petrum * , Patreni et Filium et Spirilum
sancluin unuin essc Deum naturaliter, nec tamen ipsum
Palrem esse qui Filius est , nec Filium esse ipsum
qui Paler est, nec Spiritum sanctum esse ipsum qui
Palor ost aut Filius. Una enim est essontia Patris et
Filii ct Spiritus sancti, in qua non est aliud Paler,
afiud Filius, aliud Spiritus sanctus, quamvis per-
sonaiiter alius sil Pater, alius Filius, alius Spiritus
sanclus * » .

C.\p. II.

De coaeternilale Patris et Filii.

Gonitus cst onim a Patrc Filius, et ideo alius,
nec lamon ante fuit Palcr qiiam Filius; coaetcrnao
cnim sibi sunl tros porsonao. Sod contra hoc inquit

haerelicus, ut refert Ambrosius in libro priino de Tri-
nitate': «Omne quod natuin esl, principium habet; et
ideo, quia Filius est, principium habel et esse coepil;
quod hacrcticorum ore sic diclum est » . « Nam ipse
Arius , ut mominit Augustinus in sexto libro de Tri-
nitate*, dixisse ferlur: Si Filius ost, nalus est; si
natus est, erat, quando non crat Filius».

Qui hoc dicit « non inlelligit , etiam natum esse
de Deo sempilernum esse, ut sit coaeternus Patri Fi-
Hus, sicut splendor, qui gignitur ab igne atque ditTun-
dilur, coaevus est illi, et essel coaeternus, si ignis
esset aeternus® ».

Item : « Si Dei Filius, inquit Augustiuus, virtus et
sapienlia Dei est, nec unquam fuil Deus sine virlute
el sapientia , coaeternus est Deo Patri Filius. Dicit au-
tem Apostolus *: Christum esse Dei virtutem et Dei sa-
pienliam ; aut ergo non fuit, quando non fuit Filius,
aut aliquando Deus non habuit virtutcm ot sapientiam,
quod domcntis esl dicorc ». Constat enim, quia sempor
habuit sapientiam , "Sompor orgo habuit Filium.

Eidem quoque Arianicae quaestioni Ambrosius ' in
hunc modum rcspondet: «Ego, inqiiam, Filium osse
nalum confitcor; quod reliquum esl impietatis hor-

' Val. ('iim cod. cr , aliis tamen codd. et ed. I obniten-
libus , mutahilem pro esse instabilem.

' Siij)|il('vinnis (iliqnn v\ 1 cd. ot omnibiis mss. , qiionim
miiili tiimcii niox (iiiiiUiinl nliquid.

^ Aristot. , Vli. Mr-(,ipii. lcxl. 19. (VI. c. 13.) : Duo nnmquc
slc aclu , nunqiiam sunt iiniim nclii.... ii:im nctus soparat.

* Miijli c()(l(l. ciim c(i. I ififormin , scd fiilso.

■'• Aiili^iuiorcs codd. cum ed. I omiltunt (liffrretitihns et .
pro <|ii(i cod. cc ot edd. 2, .3, 6 habont dependenlihiis. Piiulo
posl Vat. cum cod. cc , aliis aiitem mss. cum cd. I obnitcn-
tibus , oniillit depmdenlihiis et.

* Ali(jui codd. ut K V V cc ;i(l(iiiiil m(?. — Ofr. It. .Mbcrl. .
hlo a. 33. — S. Thom. ol Hidiard , hic circa lll.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARTIM.
' (]:>]). I. II. .'). — In principio disiiiiciionis omnos codd.
omittunt triuin.

* Vat. Iiiiic capitulo addil verba sequenlis cap. Genitus
est usque alius.

3 Cap. n. n. 73. — Solummodo Vat. ot odd. 4, 6, 8
cil.ml liiinc librum sub nomiiic de Fide nd Grntinnum ; cfr.
supra Dis . II. c. -i. In toxtu contra originalo ot codd. nostros
Vat. cum coteris odd. post Filius addit nntus.

* Cap. I . n. I , iind(> ct dii.ic aiictoritalos , qiiac soquiin-
liir , sumlao siint. In primo tcxtu sohimmodo Val. ct cdd. i , 6
ciim orisinaii Augustini antc qunndo addiinl tempus. Sod notiim
adagium Arii esf: Erat quando non orat (^v :iote , ote o'j> ^v).

5 Sola Vnl. p(>rpcram omitlit nelemns.

^ I. Cor. I , 2i ; s(>(l in Vlilgala ct .\iigustino dccst esse.
Paulo anlo post conelernus Vat. ol edd. i, 9 addiint ergo.

' l.oc. ci(. — Kx oodom libro c. 8. n. -'>•'» proximus huiiis
capitiili lociis sunitiis ost, sccundiis cl lcrtius cx c. 9. n. 58. ct
.'59 , (|uartiis ox codcm cap. n. 60.

DISTINCTIO IX.

177

rcsco». Scriptutn osl culrn \n vclori ToslninctJlo ', iil
vol nunni o pliiiihiis (lioain: Atifc mr non fuii (ilinn
Uem , t'( po.tf inr non <.V77. (jiiis orfio lioo dioil? Palor
an Filins? Si Kilins, nnfi' nic . iii(|iiil , non firil nliits
Dous ; si Falor, post mc , iiuiiiil , non vrit : liio prio-
roin, illo poslorioroin noii hahot. Inviooin oniin in se
ftl Palor in Kilio, ol Kiliiis in Palro oognosoiliir ^ ('inn
oniin Palroin dixoris. oius oliain Kiliiim dosiiiiiasli,
quia noino ipso sihi palor osl; omn Kilimn noininas,
oliain Palioin laloris, (]uia noino ipso sihi lilius ost.
lla(pio wc Filiiis sino Patro, iioc Palor polivst osso siiie
Filio: .soinpor ijiitiir Palor, .sonipor ot Filiiis ost».
Iloin : « Dio, in(|iiain, inihi haoroli(M» , liiitno,
hioion-quando oinnipotons Doiis Pator non oral, (M Doiis orat?
iini'. Nain si Pator (^sso coopit, Doiis orjfo priino orat ot
posloa Pater factiis ost. Oiiomodo orgo iinnmlahilis
Dous esl? Si eniin ante Dous, postea Patcr fuit, uti-
quo si;onoralionis acocssiono inutatus est». «Sed aver-
lal Dous hanc ainenliam ^ » .

Cap. III.

De ineffabili el intelliijibili generationis modo.

« Sed quaoris a mo , inquit Amhrosius *, quo-
modo, si Filius sit, noii priorem liahoat Patroin?
Quaero item ahs te, quando vel quomodo Filium pu-
tes esse generatum ? Mihi onim impossihile est gene-
rationls scire secretum. Mens deficit , vox silet , non
inoa tantuin, sed et Angolorum; supra potestates et
supra Angolos ot supra Choriihim et supra Seraphim
et supra oinnem sensum est, quia scriptuin esf^: Pax
Christi siipra omnem sensim est. Et si pax Ghristi
supra oinnein sensuin osl, (fuomodo non esl supra
omnein sensum (anta generatio ? » « Tu ergo ori manum
i stTauin- admove ; scrutari non licet superna mysloria. Licet
' , '"^'''*' scire , quod natiis sit , non licct discutere , quomodo
natus sit. Illud negaro mihi non licet, hoc quaorere
metus est». InefTahilis oniin est illa generatio; unde
Isaias ® : Generationem eius quis enarrabit ?

Quidam lamen de ingenio suo |)raesuinontes di-
ount, illain generationem posso intelligi et alia huius-
modi, inhaerentes illi auctoritati Hieronyini super
Ecclesiasten ' : « In sacris Scripturis quis saepissime non
pro impossihili, sed pro difficili ponitur, ut ihi: Ge-
nerationem eius quis enarrabit »1 Sed hoc non dixit *
Hieronymus ideo, quod generatio Filii aeterna plene

intolligi vol oxplioari possit a (|iio((nam morlalinin, sod
quia do oa /ilii/itid JMlcliigi vcl dici [jolcsl. Onidam
taincn lux* aooipiimt dictnni (\r lcmporali Chrisli go-
noraliono.

Cap. IV.

Utriim debeat dici: scmper (jiqnilnr Deun ,
vel sempcr (jcnilus c.st.

Hic qiKieri polest, ciiin gonoralio Filii a Palre nexj
prinoipinm hahoat nec finem, tpiia aelorna esl, utrutn
dohoal (lioi: Filius som|)or gigniliir, vel semper ge-
nilus cst , \ol soin|)cr gigncliir. Do hoc (Irogoriiis
super loh" ait: « Dominus Dous lesus in oo, ipiod
virlus ot sapiontia Dei est, de Patre anle lempora na-
tus est, vel potius, quia nec coepit nasci nec dosiit,
dicamus verius semper natus ; non autem possumus
dicere semper nascilar , no iinperfoclus osso vidoaliir.
At vero, iit aetorniis dosignari valcat ot porloctus,
semper dicamus et natus, qualonus et natu^s ad per-
fectionem pertineat et semper ad aeternitatem ; (|iiam-
vis per hoc ipsum, quod perfectum dicimus, miiltiim
ah illius veritatis expressione deviamus, quia (juod
factum non ost , non potost dici proi^rie perfectum » ;
sed halhiiUondo, ul possuinus, oxcolsa Dei resonamus.
«EtDominus, nostrae innrmilatis verbis conde.scendens,
Estote , inquit, perfecti, sicut et Pater vester caelestis
perfectus est *" ». Super illum locum etiam Psaltni : Ego
hodie genui tc , de hac generalione Filii ita lo^iiiitiir Au-
gustinus": «Quamquam per hoc, (piod dicil hodie ,
possit eliam inlelligi dios ille, quo (^hristus secundum
hominem natus est; tamon quia hodie praesentiam
signiflcat, atqiie in aeternitale neque praeteriluin quid-
quam est, quasi esse desiorit, neque fulurum, ((uasi
nondum sit, sed praesens tantum, quia quidquid ae-
tornum est, semper est; divinius tainen aooi|)itur dc
sempiterna generatione sapienliae Dei'*». Ecce, his
verbis ostendit Augustinus, quod generatio Filii sem-
per est nec praeterit nec futura est , quia aeterna est.
Ideo enim ^^ dixit geiiui, ne novum putaretur, scili-
cet ne videretur incepisse; hodie dixit, ne praeterita
generatio videretur. « Ex his ergo verhis Prophetae ,
ut ait loannes Chrysostomus ", nihil aliiid manifesta-
tur, nisi quia ex ipsa essentia Palris semper genitus
est Filius».

' isai. 43, 10.

^ Respicitur illud loan. U, 9. et 10. — Paulo supra post
priorem Vat. contra oi-iginale , codd. et edd. 1 , 8 adiicit et.

^ Codd. CE et A (in margine) cuin cdd. I , 8 hic ad-
dunt: quia semper hnbvit sapientiam, semper habuit Filium ,
quac verba , quia non ievi carent interpolationis suspicione, in
textuin non recepimus.

* Libr. I. de Fide ad Gratian. c. 10. n. 64. et 65. — In
principio huius loci soia Vat. habet pro habeat. Mox in codd.
BCDE et ed. 1 deest quando vel, quod tamen est in originali.

5 Philip. 4, 7. Verba , quae infra sequuntiir: ori mnnum
ndinove et scrutnri non licet, respiciunt Eccli. 5, 14. et ,3, 22.
« Cap. o3, 8.
7 Cap. 3.

* Vat. cum paucis edd. dicit.

^ Libr. XXIX. Moral. c. I. in priiicipio. Etiam verba , quae

S. Bonnv. — Tom. 1.

sequuntur post resommus, ibidem inveniunliir. Iii principio
primi loci codd. ABDE et edd. I, 8 omittunt lesus.

10 Matth. 5 , 48. — Paulo ante Vat. et edd. 3 , 4 , 7,9
resonemus pro resonnmits.

1' E.xpos. in Psalm. 2. v. 6. — Paulo ante Vat. perperam
Psalmistn. Eadem Vat. et ed. 4 omitlunt etinm ante inlelligi.

12 Codd. ACE ad marginem et edd. t , 5, 9 in lextu haec
adiiciunt: Unde etinm Auijuslinus in lihro LXXXlll qiiaesl. de
semper nato ( q. 37. ) disserens ait : melior est notus , quam
qui semper nascilur , quia qvi semper nascitur nondum nntus
et nunqunm nntus est nul natus erit , si semper nascitur.
Aliud est enim nasci, aliud natuiii esse , nc per lioc nunquam
Filius est, si nunquam nntus est; Filius autem est, quin nntus,
et semper Filius , quia aeternus, semper ergo nntus.

13 Vat. contra codd. et edd. I , 8 omittit eniin.
^* Homii. 2. in Epist. ad Hebr. n. 3.

178

SEMKMIAHl.M UW.

( (iigiMirs voro stipcr lcrciniam ' dicil , (iiiod Fi-
itrifrti#>* <i- lins >ciii|K'r i:ciic?atiir a l*a(rc. his \crl)is. « Sai\a(or
u>*i^dK,.'^e! »«»s(cr cs( sa|)icn(ia Dci; sapicntia vcro s|>icnd()r cs(
aclcrnac Incis: Saha^or cri;o nos(er cs( splcndor clari-
(ali^. Splcndor anicin non scnicl nascilnr ct dc^init.
scd (juolics or(nin Inciii Inincn. c\ (pio splcndor ori-
(iir. (o(ics oridir ctiain splcndor claritatis: sic crjjo
Salvator scnipcr iiascilur. Indc ai( in libro Sapicidis*:
Anfc ohi/ifs vdllcs ijc/ifraf //ic l)i)//ii/ins , iion . u( (lui-
dani nialc lc^uiU, (/fv<m;tvV ». His verbis apcr(c os(en-
dil OriiTcncs saiic dici posse et dehcrc : FiUiis se/npcr
nascitur , (piod vidclur conlrariuin illi vcrbo (Jreiiorii
praeinisso, seiliccl , « non |)()ssunuis dicere : .sv-////>^v
nasLitur » .

Sed nc lanti auctores sibi contradieere iii rc taida
joiTitur ap- videaidur, illa * verba Greiiorii benisfue interpre(eiuur.
^"dktfr^" «Dominus, iiKpiit, lesus an(e tempora de Palre na-
tus esl, vcl po(ius, (piia nec eoepil nasci nec desiit,
dicamus verius: sonpcr /lafiis». Sed (piomodo verius
dicKur lioe, scilicel, quod Filius semper nalus esl,
quam illud, scilicet quod de Patre antc tempora na-
lus est? Illud enim siucera et catbolica lides tenet ac
praedicat ut islud. Quare ergo ait: « Uicamus verius»,
cum utrunKpie pariler sit verum, nisi * (piia volebal
intelliJii, hoc ad maiorem evidentiam e( e\pressionem
veritalis dici quam illud ? His etenim verbis omnis ca-
lumniandi versutis haerelicis obstruitur aditus, qiiibus
Chrisli secundum deitatem generatio sine initio et sine
tine esse ac perfecta monslratur. Non autem adeo aper-
te * manifestalur veritas, cum dicitur: Filius ante teni-
pora genilus est dc Palre, vel Filius seniper na.scilur
de Palre. Et ideo dicit Grettorius, quod « non possu-
mus dicere, semper na.scitur»; non, inquam, ila con-
venienler, non ita congrue ad explanationem veritatis;
polesl lamcii diei , si sanc inlelligalur. «Semperenim
nascitur Filiiis de Patre», ut ait Origenes; non (juod
quotidie ileretur illa generatio, sed quia semper esl.
Senq)er ergo nascitur, id est, nadvitas eius seinpi-
lerna est.

Hilarius (|U0(|ue dicit, Filiuin unsU ex Palre, in
consentit libro scptimo de Trinitate * liis verbis: « Vivens Deus

llil.-iriDs. . ,

et naturac aelernae vivenlis poteslas esl; el quod cum
sacramento .scientiae suac ex eo nascitur, nou potuil
aliud e.sse quain vivens. Nam cum ait: Sicut misit mc
vivens Pafer, ct ego vivo propfer Patrem , docuit.

' Homil. H. iii ('. II. (•ii(;i (iiicni. mmI iion pniicis mii-
(atis.

^ l'io\. 8, 25 secundiim Scpluiig. ; Vul^ata: anti' colles
pgo pnrli/riclxir. — .\li(|ii;i(' cdd. sir cil;!!)! : in libro Sapieii-
lifie |)ro Sfipicnlis, ciii cirori cli;im codd. fa\»Mi(; cd. 9 undc
nit in Pntv. H. Snpicnlia.

3 Sola Viit. omiUit illn.

* .Mss. R C K addiiiil fortc.

'' Va(. cl cdd. i, .'5, 6 , 9 siipcrfliic ;idduni .vm/;rr ; co(i(l
lu; oinisso npcrtc lojiiin( scmper. Iiiiinc(li;ilc posl cod. I) ci
odd. I . H monsfrnliir pro manifcslntiir.

" .Niini. 27. — Tcxtiis Scripdiriic, ;il» Hiiario citatiis, csi
loan. 6, 'iS, iibi liiliiriiis ponil pur 1'iilrcm loco proplcr I'n-
trem , (|Uod liahd Viil(;a(;i.

" (lodd. iiHod loco qnia. fosU-a cod. 1) c( cdd. I , 8 dc
1'nlrc loco pt Patre.

" ll)id. — Toxtus Scripliirac csl loaii. .i . 2() , uhi Vuij^alii
oi odd. I. 2. •'). 9 seiiiclipsii pro se. Dciiulc post e.r riientc

vitam in sc pcr viveiilem Palrem iiiesse». Ecce hic
hiibcs. (piia " Filiiis nasciliir e\ Palre. Ilein iii eodem*:
« Cuin dicil Clirislus: Sicul Palcr habef cif<i//i in se ,
sic et Filio dedif cita/n /tahe/e i/i seniefipso , oinnia
viva sua e\ vivenlc leslaliis esl. 0"od aulciii c\ vivo
vi\um niitiim esl habel nalivihitis perlecluin siiic no
vilatc iialiii-iic. Non cniiii ii()\uiii csl (piod ex vivo
gencraliir iii \i\iiiii. (piia iicc c\ nihilo esl ; et vila ,
(piac nali\il;itcm siiniil c\ vila, necesse est per iiatu-
uac unitatem et periectae nativKatis sacramenlum, ul
et ' in vivenle vivat el in se habeal vilam \i\eiitem».
Ecce et hic habcs, (piia generalur e\ vivo vivens Fi-
lius. Kem iii codcin '": « In Deo (o(um (juod esl vi-
vit; Dcus cniin vita est, e( ex vita non polesl (juidquam
esse nisi vivuin; neque ex derivalione, sed ex virlute
nativitas est. Ac sic, dum tolum quod est vivil , et dum
totum (piod ex eo nascitur virtus est, habet nativi-
tatem Filius, non demulationem ». E( hic dicil , quia
nascilur. Item iii iiono libro de Trinilale " : « Donat
Pater Filio lanlum esse, qu;mlum est ipse, cui inna-
.scibilitatis esse imaginem sacramenlo nativilatis impei"-
tit, quem ex se in forma sua generat». Hic dicit,
quia general Pater Filium.

Dicamus ergo, Filium nalum de Patre anle lem-
pora et semper uasci de P;»tre,sed congruentius sem-
per natum; et eundem fateamur ab aeterno esse el
Patri coaeternum, id esl auctori. Pater enim genera-
tione auclor Filii est, ut in sequenti ** ostendetur. Ut
ergo Pater est aeternus, ita et Filius aeternus est, sed
Pater sine auctore, Filius vero non , quia Pater inna-
scibilis, Filius natus. El ut ait Hilarius in duodecimo
libro de Trinilate'^: « Aliud est sine auctore semper
esse aeternum , aliml Patri , id esl auctori , esse coae-
ternum. Ubi autem Pater auctor est, ibi el nativitas
esl ; quia sicul nativilas ab auclore est, ita et ab
aeterno auctore aeterna nativitas est. Omne auteui ,
quod semper esl, etiam aeternum est; sed tanien
non omne, ({uod aeternum est Qtiam innatum esl;
quia quod ab aeterno nascilur habet aeternum esse,
quod n;)(um est. Quod ;iutem noii natum est, id cum
aeternil;itc non iKiliim esl; (piod vcro ex aelerno
natum est, id, si non aelernum natum esl, iam non
erit et Pater auclor aeternus. Si quid ergo ei, qui
ab aeterno Patre natus est, ex aelernitate defuerit,
id ipsum auctori non (^st ambigunm defuisse . quia

cod. I) addil {jlossomii Patic, ol cod. .\ omnino vitnm sunm
pro omnia viva siia.

^ Edd. I , 8 oinittunt et, quod ccterae auctorilatcs nostrac
cum Ililario liabonl: mox oiidom particula et post Ecce omit-
liUir a cod. I) ot od. 8.

•0 I.oc. cil. n. 28. — Codd. C I) K iiddunt Hilarius, el C E
l)rosoquuntur ; Attende quod totum pro lii Deo totim. Doindo
odd. I , 3, i. J> , 7,9 contiii origiiiiilo el niiilo logunl ea-
virfufc nafivifnfis pro cx rirfiitc nafivifiw!. Iinmodiiito posl Vat.
ciiiii |)liiril)us odd. mondoso lcgil .sv pro sic , quod habolur in
originali c( cdd. .'>, 6, 8. 9.

" .Niim. .'ii, uhi conlra codd., odd. 5, 9 ol originalo ce-
tenic odd. liiihent iniparfit pro impcrtit. Doindo od. Maurin.
Ililiirii logit in formam suani pro in forma stui.

'* Immediate post, ot Dist. XV. circa (inom.

'•'' Num. 21. — In hoc loxtu circa modium ])ro ex aeteiiw
odd. I , 8 non hoiic ((/; nctcrno. cl paiilo posl codd. DK 7»/
Pat^^r pro el Palcr.

Sunuu
Dnrladit

DlSr. I\. DIVISIO TKXTUS.

17«)

si giii;noiiti tisl inrmilum fiiiincrc, ol niisconli ('li.iin
osl inlinitum nasci. Mcdium ciiim (|ui(l iiilcr ii.itivila-
tfirn Dci Kilii ct iiciiciatioiuMn Dci Patris ncc ralio '
nec scnsus admillit, (|uia el iii {iioncraliono nativilas
osl, ol iii nalivitalo }j;ciicralio osl , (|iiia sino ulro(|ue
noiitrum osl: ulrum(|iic crgo sino inlcrvallo sui ost».

Cac. V.

I)e obieclionibtis haereticorum nilentiiun probare ,
Filiiim non esse coaelernum Palri.

«Sod iiuiiiiot hacrclicus: omno (piod iiatum osl,
non luit scnipcr, (|uia iii id natuiii cst, iit cssct. Nomo
ainbigit, (]uin oa ' (]uac iii rcbus humanis nala sunt,
ali^juando noii rucrint. Sod aliud ost ox oo iiasci, (]uod

som))or iioii fuil , aliiid o\ oo iialum osso, quod sorii-
|)or csl. Ibi iicc scmjicr fuil , (|iii jjalcr osl , noc som-
|>cr ))alcr csl ; cl (jui iioii scmpcr ))alcr csl, noii sciii])cr
}?onuil. LT)i auloin scnijicr jialcr csl , scnijicr liliiis osl.
Qiiod si somjior Dco Palri ))ro)>riiiiii csl , (]uod scni|)cr
ost Palcr, iiocosso osl, som|)cr Kilio |)ro))rium osse,
(]ii()d sciii))or csl riliiis. niiomodo ciLro cadct iii intclli-
}j;ontiain nostram , iit noii hicrit .scm))cr ciii ))ro))i'iiim
ost, somj)cr ossc (jiiod iiatiini osl * ? Naluiii crp) iini-
gonitiiin Doiiin conlilcmur, .sed iialuni aiilc lciii))ora,
noc anlo esso (juaiii naluin, nec aiilc iiatuni (]uain
csse; (]uia iiasci (]uod crat, iain noii iiasci osl, scd sc
i))sum dcmularc iiasccndo. lloc autcm hiimamim scn-
sum ct intclliirciiliam inuiidi cxccdil. Noii hoc ca))it
ralio humanac intclligoiiliac, scd ))ru(lcnliac fidclis pro-
fcssio csl *■ » .

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM IX.

Ue propiietalilHis, quae fespiciiint personas, el (juidem de emanafioiie ^M'nerationis.

Nunc ad dislinctionem personarum accedamus etc.
DIVISIO TEXTUS.

Supra egit Magister de proprietatibus , quae
respiciunt essentiarn. Hic agit de his, quae respi-
ciunt personas ; et haec pars habet duas partes. Quia
enirn distinctio personarum attenditur secundum
duplicem emanationem , scilicet generationis et pro-
cessionis, ideo primo agit de generatione, secundo
vero de processione, infra distinctione decima :
Nunc vero post Filii aeternilatem de Spiritu san-
cto etc.

Item , prima pars habet duas partes : in prima
ostendit, quid de generatione Filii est sentiendum,
secundo ex incidenti, quo sermone est ipsa expri-
menda, ibi: Hic qnaeri potest, cum generafio Filii
a Patre etc.

Prima iterurn pars habet quatuor partes \
Primo pi'oponit veritatem, quae est a catholicis re-
tinenda, scilicet quod generans et genitus sunt per
generationem distincti el coaeterni , ita quod gene-
ratio est distinctiva et aelerna. In secunda contra
hoc opponit per oppositionem haereticorum , ibi:
Sed contra hoc inquit haereticus. In tertia deter-
minat, contra arguendo per rationes cathoHcorum
Doctorum Augustini et Ambrosii. ibi: Qui hoc dicit
non inteUigit , etiam natum esse etc. In quarta et

ultirna respondet, compescendo inquisitionem super-
lluam haereticorum et etiam catholicorum superbo-
i'um , ibi: Sed quaeris a me , inquit Ambrosius,
iibi ostendit quod imperscrutabile '^ est sacramentum
generationis.

Hic quaeri potest , cum generatio Filii a Pa-
ire etc. Haec est secunda pars huius distinctionis,
in qua Magister determinat, quo sermone genera-
li(jnis aeternitas congruentius exprimatur; et haec
jiars habet quatuor partes. In prima ponit doctorum
apparentem controversiam. Nam quidam dicunt, eam
debere exprimi per verba * praeterili temporis, alii,
per verba praesentis. In secunda praedictam con-
troversiam reducit ad concordantiam , ibi: Sed ne
tanti auctores in re tanta sibi contradicere vi-
deantur. In tertia per verba Hilarii confirmat re-
sponsionem suim . ne videatur dictis Origenis inniti,
ibi: Hilarius quoque dicit, Filium nasci ex Pa-
tre etc. In (juarta concludit summatim. quid dicen-
duiu sit^ sive quomodo loquendum et quomodo
etiam de generatione aeterna sentiendum. ibi: Dica-
mus ergo Filinm mUum de Patre , ubi confirmat
veritatem per aiictoritatem Hilarii. per quam etiam
solvit obiectionem haeretici.

' Codd. ot pluriniac^ edd. contra originalo ot Vat. omittnnt
nec ratio; et deinde anlc in generationc Vat. cuni paiicis odd.
oniittit et.

2 In codd. et Hiiario d(>ost ea. — Paulo post, anle ex eo
mtum Vat. oum paucis cdd. est.

3 Apud Uiiar. (ed. Maurin.) natus est , ubi in calce dicitur,
plures codd. lectionem nalum oxliiboro, quam mss. nostri et
edd. Iialiont. — Mox codd. CL)I] post /am non .idduiit toH^HW.

■* Totum lioc cap. cxcrptum ost ox llilario loc. cit. n.
22-26. sod plurimis omissis.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' !->(!. 1 purtii'iilas.

- Posiuiantibus inss. ci od. I, sul)stituin)us imperscrutabile
loco inscrutabile. Mox Vat. contra mss. et ed. I , verbis Magistri
Hic qmieri polesi oto. omissis. pro Haec est ponit Similifer.
deindo proptor oonsiruoliononi muialain omittit et luiec pars.

3 Unus aiiorvo ood. iii I oimi od. I liic cerbuni , sed
paulo posi |)liirimi codd. sijji non constantos verbuin prae.^ientis.

* Fido piiirimonim mss. ot od. I l)ic iuiiocimiis sit. ipiod
V;(t. ponil infra post seiittcntliini.

18(1

SE.NTKNTIAIU M \Mi. I.

TRACTATIO QUAESTIONIM.

A«l iiilcllijsTiitiain «mmuiii quae dicil Ma^nsler de ; Secundo, dato qiiod sic, iilriim geneialio iii

geiieralioiic aeterna , iii praesenli distlnctione (luatuor j divinis sit ' personaruin distinctiva.

princip.tlitcr quaeriintur. } 7e/7io quaeritur, utruiii illa generatiosit aeterna.

Priinu quaerilur, utrum in divinis sit jxjnenda j Quarlo et ultiino quaeritur. utruin illa gene-

j?eneratio. | ratio sit terininata.

AKTICULUS LNICLS.

De generatione in ilivinis.

QLAESTIO I.

Utrum in divinis generatio ponenda sit.

Circa priinum. (juod generatio sit in divinis,
ostenditur * :

1. Primo a minori. Multo fortius debet esse
Fundamenu.generatio in eo qui generationem aliis tribuit, qnam

in his qiiae recipiunt; sed generatio esl in creatu-
ris: ergo et in Deo qui tribuit. Et hoc est quod
dicitur Isaiae ultimo^: Si ego generationem aliis
tribuo , sterilu ero ? dicit Dominus, quasi dicat, non.

2. Item, ostenditur illud idem a posterio?'i. Per
prius enim est paternitas in Deo quam in creatura;
sed paternitas et generatio vere est in creatura:
ergo et in Deo. Quod prius sit ibi . dicit Apostolus
ad Ei)hesios tertio^: Ex quo omnis paternitas in
caelo et in terra nominatur.

3. Item, ostenditur hoc ipsuni a simili, quia
oiniu! quod perlectionis est, altrilmendum est Deo,
in quo est suinina omnis perfectionis ; sed genefatio
est perfectionis in creatura, ut vult Philosophus^,
quia « p(!rfectum est (piod potest generare quale
ipsum est »: ergo etc.

4. Item . illud idem ostendilur aliu, ratione
sic*': divina natura est summe bona et actualis-
.sima : ergo siimine potest et vult se communicare;
.sed jiriina et summa ratio communicandi est in ge-
neratione : ergo necesse est in divinis ponere gene-
rationem.

Contra: 1. Generatio in creaturis aut est per-
fectionis , aut imperfectionis. Si perfectioni^ , tunc
ergo, cum substantiae spirituales et incorporales
sint nobilissimae , debet in eis generatio esse: ergo
cum non sit in eis, non est nobilitatis; sed quod non
est nobilitatis non est in Deo: ergo etc.

2. Item , ubi est generatio , ibi est variatio ; ge-
neratio enim est species motus , et inter omnes spe-
cies motus maior est variatio in motu secundum
substantiam , quia est entis in potentia, minor in
inotu secundum locum " : ergo cuin in Deo non sit
varialio nec aliqua species motus, etiam illa quae
miniina est, ut loci mutatio: ergo nec generatio.

8. Item, ubi est generatio, ibi est corruptio,
unde Philosophus * dicit,quod « propter longe stare
a principio reliquo modo complevit esse Deus , con-
tinuam in his faciens generationem » : et huiusinodi
signum est, quod sola corruptibilia generant et ge-
nerantur in creaturis; sed in Deo nulla cadit cor-
ruptio: ergo nec generatio.

4. Item. ubi est generalio, ibi est'' nutritio ;
unde ad tot et plures se extendit vis nutritiva
quam generativa; sed in Deo non est vis nutritiva:
ergo nec generativa, ergo nec nutritio. nec gene-
ratio: ergo generatio non est in divinis.

.\(1 opp
Uuo 1

' .\i)(ii)rit-it(' i)lnrinu)niiu iiiss. cl cd. I oxpunximus liic
<-i(l(lilum fxmendii.

» Cod. W addit sic

^ V(Ts. 9 , ul»i ViilKatii loco rt/«\ |)()nil reteris cl pro
dicit li.ihcl nit.

* Vcrs. 13, in (ino lcxtn VnlgaUi cneli.i loco cnelu. — Paulo
antc ed. I per prius |)ro prius.

s |j|»r. II. dc Aiiima , lcxt. :U. (c. i.) cl IV. Mctcor. tcxt.
19. (c. :i.).

« Val. cuin cod. vv omillil sic, ct pro alia rntione jionit
illa ratinne , scd ohcst aiictoriuis alioriim mss. cl cd. 1.

' Vido. Aristol. . V. Plivs. tcxt. 7. s(»(|(i. cl VIII. tc\t. :).').
9e(|q. (c. 7,).

* Libr. 11. dc tjcner. cl cornipt. lext. 59. socnndum transl.
arabioo-latinam. In od. vero Paris. c. 10. ita oxhibotur; Hoc
vero (csse sive existoro) in omnibus inosse impossibile sit ,
proploroa (]uod long^; ab ipso principio dislcnl : roli(juo modo
Dous ipso uiiivorsum coniplcvit, continua facta gonorationo.
Vidc olJam 11. do Anima , tcxl. 3.'}. (c. 4.). — Vat. loco Philo-
sophus ponil Auclor de cnusis, scd falso cl contra omnos
mss. , qiiorum pauci ul II I O indicant ctiam locum addcndo
in libru de Generat. et currupliune, ot |)lurcs primo ponunt pro
principio. Mox nonnuiii codd. ut II T cc IT cum cd. I quia
loco quod.

*• Fido aniicpiiorum mss. cl cd. 1 adiocimus est. — Vidc
.Vristot. , II. dc Aiiima , tcxl. 42. scqq. (c. 4.).

DIST. I\. AUT. UNir.lIS QIIAKST. I.

\H\

(,iclu»ii)
iDpalis.

;ge-

Dirt ge-
'!■< iii
eoel in

Aldistin-
■w enera-

CONr.I.ISK).

(iano.ratio ponctuki est in (lirini.s, cniu.s conf/niitas
rt modu.s cxplicatur.

Hkspondko: Dirpndiiin, qiiod {JicinMMlio poiiciid;!
psl in divino css»^ ',

Kl Imiiis ralio potissiina csl . iil crtMlo , (iiiia
oinnis nalnra cst coinnninicahilis ; et quia in Doo
propler sni nobililatcin est ai^titndo actni coninncta,
iinino ipse actiis, oportct tpiod natiira sit plnrilnis
coinmnnicata; sed non possnnt esse plures ah nna
natura . quin unns sit ab alio, vel ambo a tertio:
ergo cum anlc divinas personas nibil sit, oporlel
qnod iina sit al) alia. Et quoniam sunt contbrmes
in natura, et generatio esl emanatio stM'iindnin con-
formitatem naturae: ideo credo, qiiod necesse esl in
divinis ponere generationein.

Ut autein inlelbgatnr, per quein moduin , no-
tanduin , quod generare de sui propria ratione est
similein sibi in substantia et natura prodiicere ^ Sibi
vero similem contingit prodnci tripbciter^: aut per
impressionem suae similitudinis in abo; et sic ge-
neratur cbaracter a sigillo, lumen a luminoso, spe-
cies ab obiecto; alio modo per eductionem speciei
consimilis ab abo; et sic generatur elementum ab
eiemento; tertio modo per productionem similis
de simib sive de se ipso ; et sic generatur animatum
ab animato; et isle tertius modus est perfectior ,
unde non reperitur nisi in substantiis babentibus
formam nobilem , quae est vita \ Et iste modus ge-
nerationis est secundum nascentiam et est in Deo et ^
creaturis, sed differenter ; quia prodncere abum
ex se ipso potest esse dupliciter, vel ex se toto,
vel ex parte sui.

Ex se toto non potesl producere nisi ille,
cuius essentia potest esse in pluribus una et tota. Nam
si non potest esse in piuribus una et tota , si gene-
rans dat lotain suam substantiam generato, tunc
substantia tota transit in generatuni '^ , et generans
perdit substantiam totam generando, quod esse non
potest. Ideo ad hoc necesse est, quod talem habeat

siihsl.ditiam , ipi.ic iiii;i cl lot;i sit iii pliirihiis. lalis
;nitem siihst;iiiti:i iioii cst nisi siihst;(iili;i li;ibens siiin-
mam sim|)lii'il;item ; h;it>c ;iiili>iii (>st sol;i (livin;i es-
senli:i \ in (|iia propter summaiii simplii-il:it(>m sii|>-
positnm non ;i(ldit ;i(l (>ss(>nli;im, niidi; n(>c ips;im
c();in'l;(l n(>c limit;it uvr l'orm;im imiitiplic;il. El i(li>o
in (*;i "* potesl (>sse gtMicr^ilio comiiiiiiii(;iiis (>;ind('m
snhst;iiiti;iin t()t;im; (>t t;ilis g(>n(>r;ilio cst oiiiiiiiiio(l;ie <:o»«-iu»i.><
perlVTlioiiis el in solo Deo rei^criliir, nitioiie i;iiii dicta.

Aiio modo contiiigit ;ili(|iiein ex se pro(Jucere c^neratio

. . in creatnra.

(jiKinliim ;id partem sui. Sic p;iter ii;itur;ilis gi;-
nerat tiliiim . iKirtcm siihst;iiitia(> transiiiitt(>nd() el
decidcndo". Et li;iec gciienilio n('cess;irio est ciini
trwnsnmtatione; tpiia enim pars dec/isa non liabet
actuiii totiiis, necesse est, quod per miit;itionem
acqiiiral; sed qiiod acqiiirit (piod non babet, v;i-
riatiir ; idi^o haec genenitio est iniit;itio et liabet
variationem coniunctam. Est etiain cum corrup-
tione annexa ; quia enim aliqua pars generantis de-
perditiir, generans est, a qiio potest fieri ablatio
et ita corruptio. Est etiam ciim comervatione^" adiun-
cta ; quia enim fit deperditio , necesse est quod per
nutrimentum fiat restauratio. Et ideo generatio in
creatura et perfectionis et imperfectionis est: perfe-
ctionis a parte virtutis producentis , imperfectionis a
parte subiecti divisibilis. Et ideo est in solis ani-
matis , quae h;ibent formam perfectionis , ipsam sci-
iicet " animam, et (^orpus defectibile et restaurahiie.

(ieneratio vero in divinis est omnimodae per- Perfectio
fectionis. Quia'^ enim non est ex parte, ideo est , neraiionis.
quod babet actu speciem. Et ideo nec ibi est in
natura imperfectio nec variatio, quia nihil novum
acquiritur; nec corruptio, quia nibil adimitur; nec
nutrilio , quia nihil '^ restituitur.

Et ex boc palet solutio obiectorum; qiiia gene- ^.^'^^1;''^ ^^"-
ratio ^* de toto est tantae perfectionis , quod non po-
test esse in creatura aliqua; generatio vero ex parte
tantam bahet imperfectionem coniunctam '*, ut non
possit esse circa suhstantiam invariahilem et incor-
ruptibilem et simplicem , non solum in natura increata,
veruin etiam in creata. Aliae rationes probant de
generatione quae est ex parte.

opposilo-

' Ex codd. et ed. I substituinius divino esse pro divinis ,
deinde supplevimus particuiani Et. Mox post credo codd. H I
quia in divinis ct ed. I quia Dei loco quia omnis.

2 Vide Aristot. , II. de Anima , text. 34. (c. 4.); VII. Metaph.
text. 22. et 28. (VI. c. 7. et 8.).

^ Vat. cum cod. cc , antiquioribus autem mss. et ed. 1
refragantibus , in natura producere tripliciter est loco contin-
git produci tripliciter.

* Hinc et generatio sub hoc respeclu communiter defini-
tur : origo viventis a vivente ut principio coniuncto in similitu-
dinem naturae.

s Aliqui codd. ut X Z repetunt hic in.

^ Cod. R et est in generato pro in generatum. Paulo post
mendmn Vat. adhuc loco ad lioc correximus ex mss.

■^ Ed. 1 substantia. Mox post suppositum cod. R nibil
loco non , et paulo infra cod. V ipsam praemittil verbo li-
miiat.

8 Fide plurimorum mss. et ed. 1 substifuimus ea pro eo ,
quod ponitiu' in Vat.

^ Ope plurimorum mss. et ed. I exhibemus decidendo loco
descindendo , quod non ita bene subnexo verbo decisa corre-
spondet. Mox cod. T causa transmutabititatis pro cum trans-
mutuiione.

1" iNempc : conservatione passivc sumta. — Antiquam iectio-
nem piurimorum mss. et sex primarum edd. restituimus pro cow-
versione ponendo conservatione ; utriusque leclionis idem sensus.
Pro lectione mss. stat Aristot. , II. de .4nima, text. 47. (c. 4.).

" Ita mss. cum ed. 1 , dum V'at. hic id est pro ipsam
sciticet habet et mox ipsum scilicet praemittit nomini corpus.

'2 Consentientibus mss. et ed. I , commutavimus in hac
propositione Quod in Quia et deinde quia in quod.

13 Ed. \ addit restauratur vet.

^* Cod. bb adiicit quae est.

'^ Vat. , obnitentibus mss. et ed. I , adiunctam.

18:2

SENTENTIAIUM LIH. I.

SCHOLION.

I. ObiwlJdnos iain In cori). solutiio siini. (Juoad .Vngolos
paJii. (juihI iiullani lialKTo fwssunl {rpncrationcm : non poncratio-
ncni tmpfrftrttim , (\uiu' csl v\ ixirte , proptcr siiuplicitatcni sub-
slnniiac anpclic^tc ; non perfectam , quac cst cx /oto , quia corum
naluni cst liniia. — Quoad arpunicnt;i congrucntiac , quac suppo-
silo fldci (lopniatc liic alTcruntur, cfr. supra d. 2. q. 2; d. 5. q. 2;
dub. 3. 10. tiuius d. ; Brcviloq. p. I. c. .3 ; Hcxacin. Scrm. 11.
— Alc\. Ilal. . S. p. I. q. i2. ni. I. i. — Scol., I. Sent. d. 2.

q. 6. 7. — S. Tliom. , I. Scnt. d. 4. q. I. a. I ; S. I. q. 27. a.

«. 2; S. c. (icnl. IV. c. 10. II. — U. .Vlbcrt. , I. Scnt. d. i.

a. 3; S. I. tr. 7. q. 30. m. 1. — Pctr. a Tar. , I. Scnl. d. 4.
q. I. — Hichard. a Med. , hic a. 1. q. I. — .Egid. R. , I. Sent.

d. 4. I. princ. q. I. — Ilenr. Gand. , S. a. 58. q. I. n. 8-2i.

— Durand. , I. Sent. d. i. q. I. — Dionys. Carih. , I. Sent.
d. i. q. 1. — Bicl , hic q. 1 ; d. 10. q. I. prop. I.

QU.VESTIO II.

Utnim iu (Uvhm generatio (listimjuat intcr gignenteni et geiiitum.

Secundo quaeritiir. ulrum generalio in divinis
sit |)ersonaruin dislinctiva. Et quod sic, ostenditur
hoc modo.

1. .\uguslinus circa principium de Trinitate ':
FoiMiaFDenui ■ Nulla res est , quae se ipsam gignat , ut sit»: si
ergo gignit, aliam gignit; sed inter aliam el aliam
est distinctio: ergo etc.

'i. Item , geiieratio est emanatio : sed ubi est
emanatio, ibi est mulliplicatio sive plurificatio; ubi
autem multiplicatio , ibi' distinctio: ergo ubi gene-
ratio , ibi necessario est dislinctio.

3. Item, generatio in divinis est relatio'; sed
relalid inqiortat respectum et ordinem ; sed ubi re-
spectus et ordo, ibi sup[V)sitorum et relatorum sive
ordinalorum distinctio: et sic etc.

A. Item. maior'' diversitas sustinetur a suppo-
silo vel in supposito composito et mulliplici quam
in subiecto simplici et uniformi ; sed relative oppo-
sita non stant insimul in eodem individuo creato:
ergo nec in simplici bypostasi. Probatio mediae.
Bene sequilur: Socrates est pater Platonis: ergo non
est filius eius, vel est distinctus ab eo: ergo multo
forlius in divinis.

(".ontha: 1. 1'ater generando Filium dat ei to-
Ad opfKin- iiHii (|iii)(| liabel: sed babet essentiam etpersonam:
ergo dal t'i esseiitiam ei personam: ergo sicul Fi-
lius rion distingnitur a Patre essentialiler, ita nec
personaliter, ut vidctur.

tam

2. Item , Pater communical Filio essentiam suam
propter summam ^ simplicitatem ; sed aeque sim-
plex est persona ut essentia: ergo qua ratione com-
municat essentiain, coinmunicat et personam.

3. Item, in Patre idem est natura et persona:
ergo impossibile est, quod communicet unum, quod
non ^ coinmunicet aliud , ergo si dat naturam , et
personam.

4. Itein, videtur quod relatio non distingual
aliqua ' ralione, quia unus et idem punctus est
principium et finis respectu diversarum linearum :
ergo si istae relationes non sunt distinctivae, vide-
tur similiter, quod nec paternilas et filiatio. Si di-
cas , quod non omnes relationes distinguunt, sed so-
lum mutuae, ut principium et principiatum , finis
et finitum; contra^: Pater et Filius se habent , sicut
intelligens et intellectum, ul dicit .\nselmus®; sed
idem polest esse intelligens et intellectum : ergo etc.

5. Item, maior est repugnantia in contrariis
quam in relativis '"; sed albedo et nigredo, quae
sunt conlraria, non faciunt distinctionem circa Petrum,
quia idem potest modo esse albus, modo niger:
ergo multo fortius unus in divinis modo erit Pater
modo Filius.

6. Ilem. quaeritur , quare potius relationes fa-
ciunt dislinclionem personae quam essenliae, cum
aeque bene possint esse plures essentiae vel naturae
in una persona, sicut e converso.

iorider'

' l.ibr. I. c. 1. n. 1. — (lina llnciu arguincnti fldc mni-
loriim ms.s. cl cd. 1 post inter nli/im cxpunxiiniis rem.

* Vat. adiiin;;il et.

^ Oiwl. V addil in rrrtiliiri.-i vertt iirtio rcl inntdtio.

* .Mnlti codd. ni $;(iK ()H SU V Y elc. cum sex primis cdd.
minnr , scd nicndosc. Paulo infia c\ anlicpuOribus mss. cl cd.
1 8ubsliliiiniii'<.«//«>(7o $ri) siihsftinlin ct reltitirr \)V() rrltitini. —
Scnsiis arpuiiii-nli csl : Sii|ipiisiliiiii i rcaliun cl (oiiipdsiliini cst
capax ad mniorem (li\crsit;ilcm siislincndam , qiiam incrcatiim ct
simplcx ; scd iii (■rcaln siipjKisild non csi capacit.is ad .<iimul siisli-
ncndarclallvciipposiiaicrpiinullo miiiusinsiniplici sii|ipi)sito clc.

5 lii nis-i. ct cd. 1 dccsl .luam , (piixl Val. Iiic nddil. .Mox
Val. cnin cod. cc conlra alios codd. c| cd. I rt pro til.

^ Scquimiir vetustiores codd. cuni cd. I poncndo quod
non loco qmn. Cod. Z brevius M»»«m sinf altfro.

"> Miilli codd. iit .\ C I. 0 P Q R S T V V V clc. ciim cd. I
nlia loco nlifiun , .s(<d , iit vidctnr , iiiinus bene , ctiamsi sub
nlia rationn intclligas modum distingucndi rclalivis pmprium,
quia, uli ex subnexis patct , anilnr dc co, ipiod rclatio slm-
plicitcr non dislingnal. Cod Z h/.s/ pro nli<iuti.

* (lod. V addit videtur ifuod nec mutune quin. .Mox Vat.
cum cod. i-c , aliis tflmcn codd. renitcntibus, ut pro sicut.

" Monolo},'. c. 32. iibi hoc (pioad sciisnm invcniliir.

'" Cfr. .\iisIol. . dc Piacdicam. c. dc Oppositi.s.

l.t^

iMST. i\. \irr. iMc.rs orM:sT.

Ih:{

«lONCI.I SKI.

(Mulra Suhe/liinn prolxilin , ijikhI (ifin^ralio iii ili-
vinis facit reulem ili.slinclioneni iiiler i/ene-
ranletn cl genitum ; coiilra Ariiini rrro , ijuod
haec di.slinclio .sil <iii(tnliini ad per.sonani, non
(fuanlKm a</ e.s.sentiam.

IIkspondko: DicciKluiii, qiiod j^^ciKMatio iii divi-
11 et c.M- nis. sicul ostcnsmn cst', l;icit rcalcm distinclioncm
intcr <i;cncianfcm ct <,'cncr;Uiim . non iidionalem vcl
intcllcclualcm soliim . sicul di\it Sahcllius ; et" rca-
lcm (inaiilum ad personani, non quantum ad essen-
tiam , sicut dixil .\rius.

Quod sic patct. (leneratio in crealuris dicil ema-
nationem per moduin actionis sivc mutationis. iii

bUeo ■' cmanalionem per modum.relalionis.
In quanlum ema//a//o, dicit a//V/wam distinctio-
patio n- nem ; in quantum talis emanatio , dicit distinctionem
nis. ' in persona \ Ratione emanationis est (listinciio ;
quia, sicut dicit .\nselmus\ « nec intellectus capit,
nec natura permittit, illum , qui est ab alio, esse
iilum, a quo est», secundum quod positive dicitur
aliquis esse ab alio — nam Pater privative dicitur
esse a se , id est non ab alio. In quantum talis
emanatio, ponit distinctionem in persona. Generatio
enim est productio convenientis in natura; ratione*'
naturae non potest esse distinctio: ergo vel erit ra-
tione suppositi, vel proprietatis. Si proprietatis ,
aut absolute, aut respective; non ahsolute , quia
tunc esset distinctio in natura ; nec" respective, ut
puta relationis, quia in relatione secundum se non
est motus in creaturis " nec origo in divinis ; unde
filiatio non generatur nisi in alio. Ergo necesse est,
quod sit distinctio in supposilo.

Similiter ratione relationis est distinctio . quia
II rationeniliii ad se refertur nec ordinatur. Ratione vero

ationis. ... .... ,.

talis reiationis est distmctio personalts ; quia geiie-
rare et generari , cum dicant reiationem per modum
actionis et passionis ^ dicunt eam in supposilo et
respectu suppositi. Et ideo, quia relatio inter ex-
trema notat distinctionem, patet quod distinctio est

ilti siipposiloniiii. Ilis visis'". lacilc csl solvrrc ;id
()l»iccl;i.

I.Oiiod cigo oliiiciliir: l';itcr coiiiiiiiiiii(;it l'ilio >'.iuiiu oi.-

poiitorum.

lotiiiii (pioil li;il)cl : vcniiii cst , |)i';ictcr <4('iici':iti()-
iicm cl gcii(M';itioiiis distinctioiicm : i|is;i cnim ralio
coniniunicandi (l;it intcllii,'crc ilistiiictioiicm . i|iiia
nulliis ('ommiini(';it sihi. <.\'{\ ;ilii : ct idco " id in
quo disliiigiiil . iion romiiuinic;!!.

"•1. .Vd illiid (|uod ohiicitm'. ipiod ;ic(pic siiiipl(;x
csl pci'soii;i . iit e.sscnti;i : dicciKlimi. (jiiod sim|)lici-
t;is csscnti;ic cst, quod sil in pliirihiis: .sed simplici-
t;»s suppositi est , qiKMl non sil in '' plmihiis. N;uii
su[)p()silum sive individiium . (pi;uitiim csl dc se ,
diciliir quod est iii iino solo ; i(l(.'() non esl simiie.

3. Ad iiliid qiiod ohiicitur , (piod idcm est es-
sentia et persona ; diccndiim , (pK)d (pi;imvis sinl
idcm, non t;imen sunl ad idem: quia pcrsona (;.st
ad aiium , ideo genenilur" et refertur; essentia
vero noii, ideo essenti;i communicatiir et p(3r.sona
distinguitur. Sicut ergo, (pi;imvis idciii sit in l^atre
essenti;i et persona , tamen [^ersona generat, essen-
tia non ; sic e cmverso essentia communicatur et
persona non.

4. Ad iiiud quod ohiicilur de principio et fme
in [)uncto, patet responsio, quia iliae non sunt
mutuae reiationes, quod proprie requiritur ;id di-
stinctionem ; unde non vaiet. Quod ohiicit ^* de in-
telligente et intellecto , dico quod non est ibi reiatio
secundum esse, sed secundum dici. Ad iioc autem
quod reiatio distinguat, oportet quod sint relatio-
nes mutuae, quia aliter non distinguunt; oportet
etiam, quod dicant relationem secundum e.sse.

5. Ad illud quod obiicitur de aibedine et ni-
gredine , dicendum , quod nulla est oppositio forma-
rum, nisi considerentur '•'^ respectu eiusdem tempo-
ris; et impossibiie est, quod idem subiectum eodem
tempore sit aibum et nigrum : reiationes autem in
divinis simui sunt.

6. -\d illud quod ultimo quaeritur, quare magis soivitur
reiationes faciunt '^ distinctionem in personis quam in crdenV '"'
essentia; patet ex iam dictis responsio. Potest etiam

aiia ratio reddi, quia piuraiitas naturarum impedit

' Hic in rundani.

* Vat. contra mss. cl se.\ primas ed(i. sed loco et, ac
paulo post dicit pi-o dixit. Cod. M accidentalem loco intelle-
ctmlem.

3 Cod. bb addit autem.

* Praeclaram hanc emendalioneni debemus antiquioribus
mss. et ed. 1,dum Vat. verba in qiiantum usque Ratione omit-
tit, mutata insuper interpunctione. NonnuIIi codd. aiitem prae-
mittunt voci talis.

5 De Process. Spir. S. c. 3 : Quippe nec natura permittit nec
intellectus capit, existentem de aliquo esse de quo existit, aut de
quo existit esse existentem de se. — Cfr. etiam Monolog. c. 38.

^ Vat. contra mss. et sex primas edd. addit igitur , pro
quo codd. aa bb incongrue ponunt enim.

i' Ed. I non.
8 Vide Aristot. , V. Phys. text. 10. (c. 2.).
^ Plurimi codd. cum ed. I omittunt et passionis , qui et

bls pro plurali ponunt singularem numerum dicat et dicit. —
Cfr. Aristot. , V. Metaph. text. 20. (IV. c. 1 5.) , ubi tres spe-
cies rehitionis , inter quas cst actio et passio , afferuntur.

i^ Vat. cum paucis codd. incongrue et contra alios codd.
I et ed. I hic addit patet, moxque omittit est. Nonnulli codd. re-
'■ spondrre pro solvere.

\ ^' Supple : Pater. — Cod. R et ed. I clarius distinguitur

loco distinguit. Paulo ante cod. N post sibi addit ipsi.

12 [yiiiUj codd. ut BD E S V X Y Z aa bb cum ed. 1 ex loco
[ m , sed falso , ut palet ex contextu. Mox post dicUur fide an-

tiquiorum mss. et ed. i expunximus esse.
[ ^ Vat. absque auctoi-itate mss. et sex primarum edd.

generat.

^* Vat. praeter fidem mss. et edd. 1,2, 3 , 6 obiicitur.
: Cod. Y particulam Et praemiltit relativo quod.
15 Cod. R adiungit secundum idem.
1" Cod. Y faciant.

I8.\

SENTENTIAHLM Llh. 1.

simpliritatem ivrsonae. sod non sic e converso. Quod
patet sic: si ' pliiies naliirae snnt in iina persona ,
aiit er^o j^er pratiam. aut per naturam. Si per (fratmm
(tnionis, sic — qiiia nalura miila conse^iuitur uiiitatem
personae — non impedit': sed si luUuralifcr, ul in Pe-
tro, esi i)lu!alitas essentiarum sive natiirarum, tunc

— cum intellectus naturae praecedat personam, et non
natura ex personis, sed persona ex naturis sit^ —
necesse est. personam esse compositam : et inde est.
quod m divinis magis est unit^is naturae cum plura-
litate personarum, quam e converso.

SCHOLION.

l. Dii.ic hiu-rosfs Sal)ollii cl Arii , Symbolo Nicacno aliisque
Eivlesia»! dem-lis ri-priiljaUic , du|)lici conclusionis proposilione
r«*fellunlur.

Quoad disiincliones relalionis in solul. ad i. nolfindum,
qu(Kt rela(i\a secundimi rltci ea sunl , quae in prin( ipali signi-
licaltt noM iinporlanl rclalioncm . sed aliquid absolulum , quod
inmen secundario invol\ il relalionem ad aliud , \it scientia ad
obiectum , i. e. sc-ibile ; ila Brulifcr ad luinc locum. Vel clarius
cum (ioudin (Philos. I.ogic^i Maior. p. I. disp. 2. q. i.): « Uelatio
secundum dici non e.st ali^piid purc rclalivum, sed res quae-
dam abxoluta . quam comequitur halntudo ad aliam , adeo ut

exprimi non possit , quin ct ilia habitudo cxprimalur... sic pars,
etsi sit alicjuid absolutum, includil lamen habiludincm ad lo-
lum , scientia ad obiectum». Quid sit relatio tnutua , non egel
explicatione. Plura vidc infra d. 30. q. 3. Scholion.

II. Cfr. supra d. 'i. pcr tolam. — Scot. , d. II. q. 2; d.
26. q. unic. — S. Thom. , hic q, I. a. 1; S. I. q. 28. a. I.
3; S. 0. Gent. IV. c. 1i. — B. Albert. , I. Senl. d. 26. a. 7;
d. 9. a. 4. — Pctr. a Tar. , hic q. 1 . a. I . — Richard. a Med.,
hic a. I . q. 2. — .£gid. R. , hic 1 . princ. q. I . et 2. — Du-
rand. , hic q. I . — Dionys. Carlh. , hic q. unic.

QlL\ESTIO in.
Utrum in diviim generatio sit aeterm.

Tertio quaeritur, utrum divina generatio sit
aeterna. Et quod sic, ostenditur lioc modo.

1. In creatiiris operans naturaliter operatur quam
Fan(Lunenia.citius iKjtcst , ct tle perfectioiie agcntis est, quod ci-

tissime possit operari^: ergo cum productio Filii a
l>atre sit per naluram et suinmam potentiam, quam
cito fuit, Pater genuit; sed fuit ab aeterno: ergo etc.

2. Itein, de perfectione generationis est, ut quod
generatur aequetur generanti^ ergo cum divina genera-
tio sit perfectissima, Filius erit Patri per onmia aequa-
lis; sed Pater e.st intinitus diiratione: ergo et Filius.

3. Item, inlelligere se coaelernuin est menti di-
viiiae: nunipiam eiiim est ponere, quod de non in-
telligeiite sit Deus faclus intelligens; sed veilmm est
coaeternum menti intelligenti; ex hoc enim, quod mens
se intelligil, verbum gignit. Si ergo propriissime Filius
est verbuin, est coaeternum Patri; et hoc est quod
dicit beatus loannes*: In principio erat Verbum.

k. Item, hoc" idem ostenditur /)er impossibile.
Omne (piod coepit esse, est mutatum secundiim

subslantiam; sed omne quod incipit generari, inci-
pit esse: ergo omne quod incipit generari, est mu-
tatum secundum substantiam ; sed generatio * est de
substantia generantis: ergo ul)i incipit esse genera-
tio, subslantia generantis mutatur; sed substantia
Dei Patris secundum esse est immutabilis: ergo ge-
neratio non incii)it in divinis.

Contra: 1. Sicut se habet corruptio ad non"*
esse 'e^ parte finis, sic generatio ex parte principii;
sed omne quod corruinpitur, desinit esse: ergo oinne
quod generatur, incipit esse; sed nullum tale est
aelernum: ergo etc.

2. Item, quidquid producit divina essentia est
ipsa '" posterius tempore , sive duralione : ergo pari
ratione quidquid producit divina persona, cum es-
sentia et persona sint idem.

3. Item , iii Deo idem est suum esse et sua du-
ratio; sed Filius habet principium essendi: ergo habet
principium durationis: sed quod habet principium
durandi " incipit esse: ergo etc.

Vd 0| »-
tui

' Vat. omittit si, (jiiod pauci codd. ut EXZ bene addunt,
eum sermo sit ex supposiiione. Mox cod. K eadetn pro unn.

' Cod. X addit siinplicitalem.

^ Plurimi codd., mulata intcrpunclione, cum cd. I .v/c pro
xit , cod. Y c.?/; paulo su|)ni plurimi codd. praeccdit ]mo prae-
cednt. I.eciionem timen cod. I et ed. 1 pracfcrimus proplcr
congruil;ilcm grammalicalis conslruclionis. Cod. I post pcrsonis
addit coMtet. Vat. contra vetustiores codd. ct cd. 1 i)crperam
nntura loco nalurut.

* Vide Aristot., IX. Mctaph. texl. 10. iVlil. c. .'>.). — Paulo
iiifra ed. 1 p )st et rcpctit per et cod. T posl genuit addil
Filium.

'■• Aristot. , IV. Mclcor. text. \9. (c. 3.) ait : PcrfecHim esse
id qiKHl l;ile pnMlucere polest , qualc ipsum csl. Vidc et II.
de Anima, lcxL 34. (c. 4.). « Cap. 1,1.

■^ Ex antiquioribus mss. et ed. 1 supplevimus koc. —
Vidc pro hoc ct sc(|ucnti argumento .Vristot. , V. Phys. text. 7 :
I. d(> (Jcncr. cl corrupt. text. 11-23. (c. 3.), et 11. de Ani-
ma , text. 3 i. seqq. (c. 4.).

* Cod. T generatus pro generatio et mox .ti loeo ubi.

" Cod. 0 omiliit non , salvo (>odem scnsu , qui est in ge-
neralionis et corruiiiionis contraricialc , dc qua V. Phys. text.
14, et quae sub alio respectii exprimilur hac formula: Cor-
ruplio iinius (»st gcncralio alteriiis.

'<* Fide plurium mss. ut H K Y bb et ed. I posiiimiis abla-
tivum ip.sn |)ro ipsi.

" Praefcrimus lcclionem nonnullorum mss. ut MPQ pro
es.<iendi iionenlinm durandi , quia in ipsa ct proccssiis el \ is
argumcnti dislinclior rcdditur. (]od. !l ct i'(\. I ponimt (/«771-
tionis ; cod. 0 vero e.<<seudi et durationis.

»f

DIST. IX. \\\'\\ IIMCIIS Oi:\l<ST. IV.

18:)

i.lllSlO

ilinj.

S Uo op-
pc )rtini.

/i. IUmm, Patcr carot piiiicipio (^l carct iiiilio:
er<i<) (pia ratioiici coinimiiiic;it Tilio non liahcrc iiii-
lium, cadcm rationc comimiiiicat ci iioii liahcn^ priii-
cipiiiiii: aiit si iioii lioc, iiec IIIikI.

c. o N c. I, r s I 0.

(hmeralio in (liuinis' esl aeterna propler summam
generantis fecunditatem et sumnmm. f/eniti
aequalitatem et utriusque suniniani aetuali-
talem.

Rkspondko: Dicendum, quod «jjcncratio Fiiii est
aeterna tum raWoue generantis, tum nilione geniti:
ratione generantis propter suminam et |)erreclam
rccunditatem , ratioiie geniti propter siimmam et
perfccUim aequalitatem: qiiaruin utraque conditio tol-
lit, ne Filius sit posterius ' Patre, siciit visum est
in opponendo. Alia ratio est propter suinmam in
utroque actualitatein, in qua non distat actus a po-
tentia, nec posse antccedit esse.

1. .\d illud quod obiicitur, quod corruptio ponit
terminum linalem; dicendum, quod corruptio seniper
dicit variationem et nmtationem, et ita conversionein
entis in non esse; et ideo ponit tenniniim finalein.
Sed generatio aliquando dicit mutationem "^ , ut in
creaturis, et sic ponit terminum initialem; sed in
divinis non dicit mutationem ex non ente, sed ema-
notionem ab ente.

± .\d illud quod obiicitur, quod essentia nihil
producit nisi ex tempore; dicendum, quod sicut per-
sona producit aliam per.sonam, sic essentia aliam

e.ssenliam. Miaiii miiIciii cs.scnti.nn " c\ se if»s;i noii
lirodiicit. ciiiii ips:i sil iiniiiiilli|)lii-;il)ilis, ii(;c cx ;ili;i,
(pii;i similiter asscX (pLicrcrc, iindc prodiicil ilLuii
ali;iin; (^t sir, n(Tesse cst iii prodiiclionc |)riiii;i crea-
tiirae, (piod prodiic;)! c\ niliilo; cl oiiinc sic prodii-
ctiim li;d)et e.sse post noii csse, cl il;i iniliiim. I*cr-
soiia luilein iioii dc niliilo piodiicil p(;rson:iiii: et idco
iioii ricil {\(' noii ciite ens, ct idco niilliim ponit iiii-
tiuiii talis prodiictio.

ri. Ad illiid (piod ohiicitiir, quod Filiiis li;ihct
priiicipiiim essendi; (liccndiim, rpiod priiiciiiium dici- i»"ii'i'<'i';r

.... . ... ... «liriliir |iriD-

tiir (liipliciler . scilicct onginale vX nntialr. Scciiii- 'iinum.
duin quod principium dicitur originaliter, sic Filius
taiii (piantum ad essc;, quain quantum ad dunUioiicm
li;il)et [irincipium, quia utriiiiKpu! Ii;ihet ah ;ili(). Si
autcin iiriiicipiiim dicatiir Wi!7m7w^ sic dico, qiiod nec
li;ihet [)rinci[)iuin essendi n(N' durandi. Primiim princi-
pium non ;iutert ratioiiem aeterni, secundum vero sic.
4. .\d illud (pK)d obiicitiir " ultimo, qu;ire Pater
("onununicat Filio carentiam iiiilii. non [irincipii; [);i-
tet i;im responsio: quia temporale et aeternuni de
necessitale dilTerunt per essentiam, prineipium et
principiatum non sic; ideo non est simile de hoc
et illo. Quia ergo quod hahet initiiim est tem[)or;de,
quod ' caret est ;ieternum; ideo cum Pater et Filius
sint unius essentiae, [)atet etc. Rursum, ciim liabere
principiuin et non habere dic;int'' difTerenti;ini [ler-
sonae, et haec est inter Patrem et Filium: ideo sicul
Pater non communicat Filio personam . sed tantum
naturam sive essentiam , sic communicavit ei non
halmre initium, sed non communicavit non hahere
principium.

S C H 0 L t 0 N.

I. Concliisio est de fide , definita in Nicaeno contra Arianos.
— Ralionos pro conciusione in responsione breviter ailatae ex-
plicantur argunnento I . et 2. in fundam. — Quoad aeternitatem
cfr. infra d. 31. a. 1. q. 3. ct IV. Sent. d. 3. p. 11. a. 3. q. 1.
ad i ; 1. Sent. d. 40. a. 2. q. 1. ad 4 ; d. 41. a. 2. q. 1. ad 4.

II. Quoad conclusionem : Scot. , hic (>t Report. q. unic. —

S. Thon». , hic q. 2. a. I ; S. 1. q. 42. a. 2 ; S. c. Gent.
IV. c. 1 1 . — B. .\lbert. , hic a. 3. 6. 7. ~ Petr. a Tar. , hic q.
3. a. I. — Uichard. a .Med. , hic a. 2. q. I. — .-ligid. R., hic
2. princ. q. 1. — Henr. Gand. , S. a. o8. (j. I. n. 22. 23. —
Durand. , hic q. 2. — Dionys. (]arth. , de iiac et seq. hic q.
unic. — Biel , hic q. 3.

QUAESTIO IV.

Utrum. generatio Filii termimita sit.

Quarto et ultimo quaeritur, utrum generatio
Filii sit terminata. Et quod sic, videtur.

in libro octoginta trium Quaestio-

1. .\ugustinus

num^: « Qui semper nascitur niinquam esl natus, Argg. pro
ac per hoc nunquam est fdius». Nullus ergo [)ermauva.*
generationem dicendus est filius. qiKMi.sque genenilio

• Ed. I posterior.

' Cod. bb addit ex non ente, quod subnexis correspondet.

3 Praestami s lectioncm antiqiiiorum mss. et ed. I , quae
concinnior est lectione Vat. Aliam autem naturam essentia.
Vat. et paulo infra minus distincte exhibet immutabilis loco
immultiplicabilis ; cum Vat. conscntit cod. cc, eo excepto,
quod pro naturam ponat creaturam. Mox cod. R produceiet
loco producit.

S. Bonav. — Tom. I.

■• Vat. minus bene et conlra mss. et ed. I duplex. —
Plura de notione principii vide infia d. 29. a. I. q. 1. et 2.
5 Cod. bb initialiter.

* .Nonnulli codd. ut FHK cum ed. I quaeritur.
' Cod. V addit eo.

* Vat. praeter fldem mss. ei trium prim.uum edd. dicat..
' Quaest. 37: Qiii scmper nascilur nondum est natiis ; et

nun^iuam naliis est aiit natus eril , si .seinper nascitur. .Miud

i8(i

SKNTEMlMilM LIH. I.

sil liTmiiiala; sed Verliiim F*atris recle (licilur per-
feclus Kilius: er>:«> eius «leiieralio est lenuinata.

:2. Ilem. /7///o/<'' ostenditur sic: produci teruii-
nalur ad prodmtiiiti cs.sr , ergo ijenerari ad ijene-
raluni c.s.si'; sed Filius Dei esl generalus el natus:
erjjo eius produclio sive geueratio est terminata.

A. Item. iioltilius est me generatum quam «^e-
neruri , (|iiia f^enerari est via ad ^'eneratum esse, el
non »' converso: sed quod nobilius est Deo est attri-
buendum: erj^o uiajjjis debet ei altribui peneratum
esse quam generari: erjro ^eneratio Filii dicitur in
terminatione.

k. Item. in ' peneratione. (juae seniper est in ge-
nerando, stMuper ali(pii(l vel aliquis producitur; sed
non |)ro(lucitur id ipiod productum est, secundum
id quod est productuui: ergo oporlet. vel quod ite-
retur, vel quod succedat generalum in tjili genera-
tione: sed in Filio Dei nec est successio nec" iteratio:
ergo nec conlinua generalio: ergo Filii Dei generatio
est terminata.

Contra: 1. Damascenus ^: « Deus. infinite et sine
Argg. pro tempore ens, inliiiite et inquiescibiliter generat » :

pirle nejia-

ergo generatio nunquam terminatur.

2. Item, ratione videtur boc idem posse nion-
strari. Aeternum non babet se aliter nunc quam prius,
sed semper omnino uniformiter: ergo si semper Pater
a principio ^ generat. adbuc generat: alioquin abter
se baberet nunc quam prius , et ita generatio aeterna
mutarelur.

3. Item , simplex '" et infinitum caret omnl ter-
miiio; sed generatio Filii est simplex et infinita: ergo
generatio Filii caret omni termino. Quod sit inlinita,
patel. quia Filius est inlinitus, el iterum ipsa ge-
neratio est aeterna, et aeternum esl duratione in-
fmilum.

4. Item, perfectior est polentia semper actui
coniuncta. quam quac non semper: ergo perfectior

tiTa

est fecundilas seniper actui generationis coninncta,
inaxime cum fecundilas generandi non perdatur, sed
l)erliciatur '^: si ergo in Deo est fecundilas perfecta,
semper ergo generat; sed non generat alium nisi Fi-
lium: ergo Filius semper generatur.

c 0 N c m .s 1 0.

Generafio divim dicerula est terminata, quatenus
lioc vocabulum excludit impcrfeclionem, inter-
mimta vero , ijuatenws excludit durationem.

Kespondeo: Ad praedictoruin intelligentiam no-
tandum, quod quaedam sunt, in quibiis idem est
esse et factum esse , differt tam<Hi fieri et esse, ut
sunt illa. quorum esse est permanens nec dependet
omnino a principio producente', immo babent ratio-
nem subsistendi aliquam intra se, sive per principia
propria sive subiecti, ut substantiae et accidentia
innata. Quaedam sunt, in quibus diiTert esse et fa-
ctum esse, idem tamen est fieri et esse, ut sunt suc-
cessiva, quorum esse dependet omnino a principio
producente existente in sua actualiUite , ut sunt mo-
tus et mulationes. Quaedam sunt, in quibus est idem
fieri et esse et factumesse, ut sunt illa, quae ha-
bent esse permanens et lotaliter dependent a principio
producente, existente in sua actualitate per eundem
modum, per quem in principio *, non tantum in se,
sed etiam respectu producti, ita quod consimilis mo-
dus actualilatis altendalur quantum ad utrumque; el
talia sunt influenliae sive corporales sive spirituales.
Unde Auguslinus oclavo super Genesim ad litteram *
dicit, quod luinen semper nascitur et, duni nascitur,
esl, unde aer semper est illuminatus el semper il-
luminatur. Siiniliter oinnino dicit '" de luinine spiri-
tuali, quod est gratia.

Si igitur Filius Dei babet esse permanentissimum

Tripii»
riimdill»
tia.

^^'St enini iiiisci , ;iiiu(i iiiitiim osst'. \c pcr hoc in]n(]Uiim Filius ,
si iiun(]uam ii;itus. — Mox cod. I .\unqvam pro Nullus ,
vA cod. S enim pro ergo.

' Fidc pluriiim codd. ut BFIIPQY ct ed. \ sujipl^nimus
in ; (]iiiic icctiit coniitroliittiir ctiiim indc, (luod infrii in soiiilione
huius (ijjicclioiiis omncs codd. ciini Y;il. cxliibciint priicpositio-
ncm in. Pliircs codd. ut AGKSTVYZ (iilf^o generatio naturae
loco generntione ; pauci ut F X cum ed. I geueratione nalurae.

2 Viil. cum cod. cc adiungit ibi , (]uod bene deesl iii nliis
mss. ct cd. I.

^ l.ibr. I. dc Fidc orlliod. c. 8 : Dcus cnim , iit cjui tcm-
pori non subsit ct principio , piissione ac fluxionc omni vacct
sil(]iic incor|iorcus ac solus iib iiitcritu libcr, ita citra tcmpus
(]iio(|iic ct |)riiici|)iiini (^t passioncm cl llu.xuni et siiic uljo
congr^ssu giRnit, ac nec iniiium ncc flncm hiibet incomiirclien-
sibllis ipsius (^eneratio. — Viit. per Damascenum pro Dama-
fcenus, scd contni iiiss. ci cd. I.

* (]od. .M addit Filium. .Mox unus allerve cod. cum ed. 1
generavit loco gineral.

^ I.ectio (ilurium codd. ut II I P Q ec IT ct ed. 1, in qua hic et
paiilo infiii ponitiir simpliciter pro simple.T. et , siitis bona esl.

" Viit. , rcfragantibus mss. ct «^d. 1 , legil perditur , sed
perficitur.

' \n Vat. el cod. cc hic additur et lioc proximo produ-
cente in facto esse , (piod t;imcn ;ibest ;ib aiiis mss. et ed. 1
et supernucre videtur , quia hoc distinctionis membrum per
duo alia satis superque explicatur. Paulo infra Vat. cum cod.

cc, aliis lamcn codd. cum cd. I rcnilcnlibus, posl propria ha-
bet SHJ loco sive , sod non bcno. Mox cx mss. et ed. I substilui-
mus substantiae loco suhslantia.

* Intcllige : iii inilio productionis. Sensus est : niodus actua-
lit;itis |)riii(i|)ii liiiilcr |)rodiiccnlis idcm est in priiicipio scu
initio ct iii contiiiualioiio iiroductionis, tum in se tum quoad pro-
ducluin ; sicut (^st v. g. actualitas solis illuminanlis et luminis
vcl aeris illuminati. Vat. falso ot coiitra antiquiores codd. ac

cd. I post per quem addit sunt.

" Ciip. 1 2. n. 26 : Nequo onini , ul di(n'bamus , siout ope-
ralur honio tcrriim... ita Deus opcratur hominem iustum , id
est iustilicando eiim , ul si abscesserit, maneat in abscedenle
quod fccit ; scd potius siciit aor iirae.sonto liimino non faclus
ost lucidus, scd lit , ([uia si factus ossct, iion autom lioret ,
etiam absonto lumine lucidus maneret; sic homo Deo sibi prae-
sentc iliuniinatur , abscnte autom continuo tenebralur.

'•^ Vid(! textiim modo citatuni. — Val. cum cod. cc, aliis
vero cuin ed. 1 rcluctaiitibus, dicendum pro dicit.

DIST. IX. DllHIA.

187

et esso coniunrlissiinum prinripio prodiictivo, nt in
sui ;ictn:ilit:itc cxislcnti, (pii;i ipsc. Filius cst puriis '
jictiis; omnino idciii cst in \\m) na.sci (\l nafiini cssc';
ct idco scinpcr n;iscitnr ct scinpcr est n;itns ct scm-
pcr (vst. ncc uiiqu;iin dcsinit ncc cessat geneniri. iiec
l';ilcr {fcncnirc.

('uin cr<i[o (iu;icrilnr. ;m •j[ciicr;itio Filii sit (rr-
minata, distiii^Micndnm cst. (jui;i tcnninatum ;iut
«.iMioi. exciiidil inipcrfcctionon; ct sic |j[(*ncr;itio Fiiii est
tcrinin;U;i. (]ui;i pcrfcct:i. cum siiniil sint '. immo idcm
sil qcncrari ct (/cncratinn cs.sc. Si vcro cx(liid;it (la-
ralioncm , r;ils:i cst. (]iii;i scnipcr diir.il.

Conccdo cr{i[o, (piod <j;ciicr;iti() Filii cst intcrmi-
nat<a ratione dcsilionis, (jiiia nmupKun desinit gcne-
rari, sicut probant rationes ad secundam parlem
adductae.

1. Ad illud ^ (piod oiiiicilur in contnirinm, (piod
qui semper n:iscitur nunqii;un est natus; diccndum,
quod vcrum est in iila ^fcneratione, in qua dilTcrt

liisio i.

lulio .ir-
<i Mitoriiin
>irle af-
uva.

iiasc.i i\{ natiiin cs.sc; scd non l;ilis cst ^'cncnitio di-
vin;i. Atl;im('ii (pii;i ^'cncnitio divin;i inlclli^,Mliir jier
},'ciicr;ilioiicm crc:ilain, et iii cnMliiris dc pcrfccte
n;ilo non dicitur n;isci, s(mI ii;itimi esse: ideo vull Aii-
^nistinus^ cpiod mcliiis dicilnr Filiiis natiis cs.sc, (|iii:i
iulclli^,nliilius (!st, non (pii;i ci iioii coiivcni;il na.sci.

"i. ;{. Ad illiid ipiod oltiiciliir, (|ii(id prodiici tcr-
min;ilur ;i(l [irodnctnm (^sse, {\i similitcr , noliiliiis (ist
^ciicnitiim csse qu;uu <,'cncrari; (lic(!iidiiiii , (jiiod
oniiii;i ista t;uilum ibi li;il)cnt locuiii, iihi dilTcrl ^m;-
ii(!r;iri (!l ^'Ciicr;iliim essc. Iii ilhi ' aiilem },'(!iicration(!
lociim iioii li,il)ciit.

/i. Ad illiid qiiod ultiiiio ohiiciliir, in f,'cncr:i-
tione, ([uae semper est in ^'cn(;r;ui(lo etc. ; solvcndiim
est per interemptionem ; non eniin est veriiin , (|uod
generalio scin[)cr ens" seinper de novo ali(pii(l [iro-
ducat, quia radius seni[)cr oritiir ;i sole, nec tainen
seinper iteratur nec suixedit, sed a sua origine con-
tinuatur in esse.

SCHOLION.

I. In quaeslionc praeccdenti piobatuni est, quod generatio
Filii non habet inilium ; liic quaoritur , ulriun hiibcat tcrmi-
nmn , sivc utrum sit termin;ita. Et cum vocabuium termmata
habeat duplicem scnsum , quatenus exchidit aut imperfcclioncm
aut duralionem , quaestio haec etiam duplici conclusione resol-
vitur. — Triplcx distinctio in principio responsionis satis noti-
bilis est.

II. De ipsa quaestione cfr. hic dub. 8. — Alex. llal. , S. p.
I. q. 42. m. 5. a. 2. — Scot. , hic q. unic. ad 3. — S. Thom,,
hic q. 2. a. 2 ; S. I. q. 42. a. 2. ad 4. — V,. Aibcrt. , hi(; a.
19; S. p. 1. tr. 7. q. 30. m. 4. particula I. — Petr. a Tar. ,
hic q. 4. a. 1. 2. — Richard. a Med. , hic a. 2. q. 2; a. 3.
q. 1.2. — /lilgid. R. , hic 2. |)rinc. q. 3. — Henr. Cand. . S.
a. 54. q. 3. n. 70. — Durand. , hic q. 4.

DUBIA CmCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. I.

In parte ista incidunt dubitaliones circa litteram,
et primo dubitatur de hoc quod dicitur: Non est
aliud Pater, aliud Filius , aliud Spiritus sanctus,
quamvis personaliter etc. Videtur enim falsum
quod dicitur, quia bene sequitur: Petrus est albus
homo, ergo est animal album, quia idem significat
albus et album : ergo pari i-atione , quia idem si-
gnificat ' alius et aliud, sequitur: est alius, ergo
est aliud ens. Si tii dicas , quod non est simile de
hoc nomine alius et de hoc nomine ens^; contra:
bene sequitur: est alius homo, ergo est ;iliud ani-
mal: ergo a simili illud scquitur.

Respondeo: Dicendum, quod quia in Deo est soiutio i.
singularis alietas, quia alietas est .suppositi cum
oinnimoda unitate natm^ae: ideo singulari modo
oportet exprimi. Et quoniam masculinum genus im-
portat quandam distinctionem vel discretionem ' ,
ideo respicit personam; sed neiitrum propter indi-
stinctionem respicit naturam: et ideo alius impor-
tat alietalem in persona , aliud ^" in nalura , et ideo
in divinis non idem significant.

Posset etiam dici, quod in creafuris aliud si- .soiutio -2.
gnificat", cum dico: iste est alius ab illo, et aliud,
cum dico: est aliud ; et unum sequilur ad aliud.
Non sic in divinis; et non est simile de albo, (]uia
album imponitur a forina speciali, quae est albedo.

' Ita vetustiores mss. ct ed. 1 , dum Vat. cum cod. cc
ipse est Filius et purus. Paulo ante unus alterve cod. ut PQ
cum cd. I sua loco sui.

2 Lectio Vat. simile loco simul sint corrigitur ex mss. et ed. I .

3 Ed. I addit ergo.

* Verba Augustini vide supra in ipsa obiectione. — Mox
cd. 1 dicafur loco dioitur. Paulo ante fide niss. et ed. 1 sub-
stiluimus perfede pro perfccto.

. ^ Vat. conlra mss. ista.

* Hoc est, quae semper esl. — Paulo infra posl nec ta-

m,en semper Vat. explicando addit eius productio, qxunl decst
in mss. et ed. I.

' Vat. contra mss. et ed. I hic et paulo ante significant.

* Vat. praeter fidem mss. H sex primarum edd. alitid ens.

9 Codd. antiquiores inter se non consentiunt; aiii cnim iit
T W cuin ed. I omittunt distinctionem cel , aiii aiiicm ut
AFGHIKSV.XYZ et(\ vel discretionem.

'" Vut. repetit hic alietntem , (juod dccst in mss. el (>d. I.

" Ed. I significatur el paulo post consequitur loco sequi-
tur. — Plura de hac re ^ide supra d. 4. q. 2.

ISK

si:mi:mi\him ijh. i.

Di ».. II.

Ilriii iliihilaliir .^«'ciiikIo iW liot i]iio(l dicil : (Jxir-
liiiiitt' sihi suitt fff.s pcrsouat'. Videliw ral.Niiiii. (juia
si <-aM'l»'r n M' . «'I' aclcnru»: cr^'o Ircs aclciiii , ijikmI
csl loiilr.i Si/mholu))i , iilii (liciliii : • Noii Ires ae-
lcnii»: »'t ilcriim coiilra niduiwin , i|iiia iiimieriis
pliiralis iimlti|ilical rormam. Indc iioii vcrc dici-
tiir: trcs siint dii.

Hksponhko: Dicendmn. (jiiod iiomcii siiinidcans
siihsianii.. siihshiiilitiin iii divinis rciicriliir sccmidiim Iriiilicem

in l»e<i In- '

piini*r M modiiiii. Qiioi/f/iiin ciiiiii si^MiiTK al " siilistaiiliam el

pnirirMiir.

|)ci- modiim siihstanliae. iit iiomcii siihstaiitiviim .
iit Dciis: ct tale niillo modo |ilui'ilicatur nec dicitiir
liliiralitcr. sive sil siihstantivmn, sive suhstaiitiva-
luiii. ut ' lioc iioineii aWmji/.v; sic accipilur in Sym-
holo. (JiKiPiliiiii sifitnilicanl suhstantiam j)er moduin
adiaceiiliae. sicut iiomina adiectiva adiective retenta ^;
et lalia. (juia traliuiit numerum a siihstantivis, di-
cuiitur i)liiraliter. el de genere laliuin sunt verba
el jiarticipia. Alia sunt nomina . quae important
snh.^taiiliam in adiaccntia. connolando inlra relatio-
nein mutuain, qualia sunt coactcnii^ ; el talia ex
duplici cansa possunt dici plnraliter. tnm ratione
comiijnificationis sive modi signilicandi, lum ra-
tione connotatioim. Et sic j)atet, qnod nnlla est con-
tradictio.

Onod * anteni ohiicitnr. qnod plnralis numerus
|)liirilical rorniain : dicendnin. (jiiod hoc non est
vcriiiii iii adiectivis '.

Dri». III.

Qui lioc (licit , iion intclligit, natum cs.sc etc.

Hic poiiit Magisler qiiatuor ratioiies demonstraiites ,

Kadoues 4. Filiuin coacternnm Patri . et ita argumcntum Arii

M»(:i*tri r(.ii- i « .- .• , . ,

rra Arinni. iioii valcrc . riliiis csl iiatus . ergo non esl ae-
terniis.

1'riina siiinta i-si a .simili et est lalis: splendor
uaiin I esl ciiisdcm diirationis ciim igne sive aequalis. et

' Unns iiltprque cod. iii l'Q ergo loro et.

* ll-i iiliiiiiiii ;iiili(Hiion's codd., (Inni Viil. (Uiii cd. I cl
<(hI. (•(• l('t,'ii QunrtUim enim sitjDificiivt.

•■* Val. ciim cod. fc , inlci piiiictioiic nnitjitii , loco ut ponit
et. — Siii) \occ .lubstmitirntiim inlcliigc .idicclivuni vcl .niiud
noincn ioco siit)s|;inli\i .'idtiihilini).

* Pro non conpfruo vociil)iilo Imld opc, niss. cl cd. I
siitfsliiiiimus retenta ; mox iinii(|iiioribiis mss. cum cd. I con-
scniicnlihiis , icciioncm pcrlurhiitam Viii. ct cod. cc corrc.xi-
miis (lonciido ijuiii pro iiiiih'.

5 .Noiiiiulli codd. iil 11. MY cc ciini cd. 1 iiddunt et liiiius-
modi. Pinilo post fldc itnli(|uionim mss. ct cd. 1 jiro signifi-
rttlinni.i siihstiliiimus rnnsitjnifirntiimiJt , «|uod primani liilioiicni ,
s<ilicci (|iialcni)s Kimi ii(iiccii\ii scu iniportiint siii)sliiiiliiin) in
ndiaccntia , di^Ntincliiis c\liil>cl ; sccunda liilio fundiitur in con-
nolati muliia rciationc.

* Kd. I Ad illuil quod nlnicitur. Mo\ cod. dd inultipliriit
loco pluri/iriil.

' l)c liac solutionc vidc iiifra d. '24. ii. I. (|. 2. (Ifr. cliiim
Mcx. Ilal., S. p. 1. (j. 49. m. 3. — S. Thoni., iiic q. I. a. 2.

taineii esl geiieratiis ah igne: ergo innlto rorfiiis ,
ciim Kiliiis sit sjilcndor Patris *, (juainvis ab ipso
gencrclur. erit ei coaeternns: ergo conclnsio prae-
dictac rationis est falsa. et illa consequentia est in-
lerimend.i : si ii;itiis est . eral (jiiando iion erat.
Sed contrii : Si cmanalio j^rocedens a Deo est ei
coaelerna . sicnt emanatio jirocedens a crcatura esl
ei co;iequaeva '": ergo (11111 res exicrint ;i Deo. vi-
(letur (jnod ab ;ieterno.

Rf.spondko: Dicendnin, qnod egressns splendo-
ris " a liice vel igne e.st egressus connaturalis; et
talis cst egressus Filii a Patre. iioii ;iuteiii egressns
cre;itiir;ie a Cn^atore. immo est volmif;irins: et ;irgii-
meiiliiin est bonnin in proj^osito.

Item, si Dei Filius, inquil Augiistinus, virtius H-itio
et sapientia. Haec est secnnda ratio .\iignstini: Filins
Dei est virtus et sapientia: ergo si non est aeternus.
aliqnando fiiit Dens sine virtnte et sapieiitia; sed
hoc est imj)ossibiIe: ergo etc. Sed contra lianc ni-
lioneni sic ohiicitur: si eniin sequitnr: si P.ater non
habet sapientiam genitam, non est sapiens. videtnr
quod sit sapiens sapientia genita, qiiod expresse ne-
gat .Vugustinus in sexto de Trinitate '^

Rkspondeo: .\ngnstinus ist;im nitionem redarguit
in sexto de Trinitate ", ostendens. illam procedere ex
malo intellectu verhi; altamen, quia Magister adducit
eam, j)Otest dici, qnod ratio valet, non quia Pater sit
sapiens Filio. qui est sapienlia genita, sed quia eadem '*
est sapientia genita et ingenita; et ita, si una incipit.
et alia.

Eidcm ijuoquc Arianicae quaestioni. Haec est^aiio^
tertia ralio quam ;(d(lucit, et est .\mhrosii . sumta
ab anctoritate Isaiae: Anle me non cst Deus , et post
me non erit: ergo nec Pater ante Filium, nec Filius
post Patrem. Sed contra: In divinis j)ersonis est ordo:
sed ordo non est nisi prioris ad posterius: ergo etc.

Respondeo: Dicendum. quod, sicut iiifra pate-
bit '% non est ihi ordo durationis, quo alter est prior
altero, sed ordo originis, quo alter ex altero.

Invicem cnim in se, Pater in Filio, et Filiu^s ^^i»

K
(i

n
tr

isi

H S. I. (1. 39. a. .3. — l^ .\ibcrl., iiic ;i. 7. — Petr. a Tar.. hic
q. 3. a. 2. — llichiird. a M(^d.. iiic circii iittcran).

* Vat. hic iiddit tjiuod tale esl , (iu;ic i;imcii \ crba desuiit
in codd. ct ed. I. Nonnulii codd. ul KFIKWYZ lalet pro
riilere. Mox post ergo non suppicvimiis ex mss. et ed. 1 e.^t.

^ Fidc mss. e( ed. I (»\punxin)us hic siipcrnuc a(tditum *■/,
c coiitrii piiiiio infra post ronseqiientia adiccimus est.

"> Codd. intcr sc dissenliiint , aiii cnim u( EFINUXZ ha-
Ixiil coaern ioco coaeqiiaera . alii ut .\IJKSTW dd If falso
iiddiinl roarlcrnti, sicui cl cd. I fiilso ii;ibe( roaera et roaeternu.

" Va(. priieler lidem mss. et edd. 1,2, 3 hic iiddit n
sole , cl p;uiio infra posl talis est contra vetustiores eodd. et
('i\. I i)abet egre.ma ioeo egressu.'^.

»« Cap. I. n. I. Vide eliiin) ihid. VII. e. I. n. 2. et XV.
c. 7. n. 12.

»3 C.ip. I. I). 2.

'< Ed. I iiddit sapientia. — Piuni hac de re vide infra d.
32. ii. 2. (|. I.

'5 Dist. 20. ;i. 2. (j. I. cl 2. — Piiuio iiifra miilli codd. ut
AFGHIKTVWX (Mc. prius ioco priov.

IMST. IX. VHT. INICrS 1)1 Ml\.

189

in Pafrc cnfjnosrifur. Il;it'c csl (jnail.t lalio cl csl
talis: rclaliva simiil siiiil iialiira ' ; scd Palcr ct Ti-
liiis siiiit rclaliva : cr^Mt siiiiiil: scd l'atcr csl aelcr-
iiiis: cr«,'() riliiis coactcrmis. Pr()l)(ifio,{\\m\ Pat<T i>sl
actcriiiis: (|iiia . si piiiis liiil Dciis cl poslca l'alcr.
miilaliis csl ■'. S('(l contra istam ralioiiciii itolcsl ar-
{Tiii pari rationc: jiriiis fiiit Dcn.f ct postca l)())nini(.s:
crjj^o miilaliis csl.

Mi;si'0Ni)E(): .\li(}\(i voliiiit diccrc, (iiiod ista ratio
valct. (iiiia <i;cncrali() cst dc siihstanlia ^'cncraiitis: ct
idco si iiicipit ^'cncrarc. snlislantia miilatiir. Scd lioc
iion vidctiir. ipiia «^'cncralio in divinis noii dicit \\v\-
tuin. .\lii diciinl. ipiod (piia ^MMiitiis cst consiiltslan-
tialis <,M^Micnti . si iniilalnr ^'cnitiis, cl ^Mgncns; s(^d
^UMiiliis miitatiir. si dc novo gencratiir: er<?o et <fe-
nerans pcr conseqiicns. Alin.s modiis dictMidi cst,
quod patcrnitas vcram dicit li:il)ilndin(Mn in Patre,
non sic crealio vel domin;itio; ct idco i);il(M'nitas ad-
veniens * niutat. non sic dominatio.

Sed nulhi praedictarum rationuni * dat vigorem
. huic nitioni contra liaercticos. quia haeretiiMis dice-
bat. quod Filiiis non erat coaetermis, ac per hoc nec
coiisubst;intialis, nec idem iii substantiii. Propter hoc
nolanduin, quod praedicta ratio bona est contra hae-
reticurn, facta eius suppositione ; quia haereticus di-
cebat Patrem et Filium differentes in substantia et
natiira, sicut in generatione carnali. Pari ratione con-
tra eum dicit Ambrosius: cum ita sit, quod P;Uer
iste^ mutelur accessione generationis, qui generat
;ilium in substantia; et in divinis similiter Pater ge-
nerat alium in substantia: ergo accessione generatio-
nis miilatur, iit ^ iste.

Qnocumque tanien modo dicatur, non est ma-
gnum periculum, quia noii omnia argumenta, quae
fuint ad veritatem. sunt necessaria".

DuB. IV.

Iteni quaeritur de hoc quod dicit: Vox silet non
mea tantum , sed c.l Angelonmi. Videtur enim male
dicere Angelorum, quia vox non est nisi habentium
organa et respirationem; sed Angeli haec non habent.
Si (licas, quod habent voces spirituales, non prola-
tas, sicut dicit Damascenus^ quod tradant sibi intel-

lig(Mili;is sii;is sinc vocc prohihis: (pi;i(M(t. (|n;ic sit (ji""*!"" 'n-

. . . riinn».

ncccssit;is vocis spirilii;ilis. cl (piis modiis lorpKMidi .

ct (piis iiiodiis ;iiidi(Midi?

Hksi'oni)Ko: HrcviliM' liic dic(Mi(liim csl - (piia

hoc cxtri priiicip;ilc proposiliim cst (pi;iiiliiiii ;id p;ir-

tem islaiii — (piod iicccssit;is csl loiiitionis"; (inia i."'iiii'>An-

(["ii" *"i "*■
SKMil iiiiKMiKpic ii;tliirae r;itK)ii;ili d il;i cst volimta» r'""»''»'-'^-

libcra, sic conscientia secret;i. riidc si(Mit noii [lotcst

aliqiiis voliiiit;itcm ;iltcrius in aliiid vertiTc. sed so-

lum indiiccrc. nisi ipsa se inclinct. pnctcr soliim

Deiiin, iii (Miiiis in;inii siint c()rd;i li(tmiiiiiiii: il;i iicmo

potest " conccplioncs ;iII(mmiis cognosccrc. scd soluin

coniicere. [iraetcr Deiim, iiisi i[)s;i intelligcnli;i cx|)ri-

mat: et ipsa exprc.ssio locutio nuiicii[);ilur. Hafio au-

tem huiiis est. (|ui;i soliis Dciis f()rin;il mciihMii (^t

quanlum ;i(l intclliN-tum ct (jiiantum ad alTcctiiin; et

modiis l(K[ii(Mi(li similis csl modo addisccndi. Siciil

eniin nos [ler sensuiii ;iddiscimus, ita quod speci(^s

[ler interiorem sensum [lervenit ad intellcctum, sic

expriminius; quia verbum cogitationis internac unitur

voci " in excogitatione et postmodum voci sensibili

in pronuntiatione. et cx lioc fit expressio in ;ictu.

Ancrelus aiitem unica virtute facit quod nos plnribus. wodus locu-

Unde Angelus, sicut per applicationem speciei innatae

ad ipsum cognoscibile ipsum cognoscil, sic ordinando

speciem innatam ad alium Angelum cognoscentem ,

conceptus suos aperit; similiter alius mutua conver-

sione recipit; et sic unus loquitur, alter audit. Si-

mile est de duobus speculis sibi oppositis, si volun-

tarie possent abscondere aliis el offerre '* quae in se

relucent.

DuB. V.

Itein quaeritur de hoc quod dicil: Dicamus ergo
verius , semper nalus; et ralio sua est, iit Deus
aeternus et perfectus valeat designari. Sed cont.ra hoc
est, quod inter omnia lempora praesens maiorein
convenientiam habet cum aeternitate; quia verius di-
citur est de Deo, quam fuit et erit , sicut exponit
Augustinus, sicut habitum est in praecedenti distin-
ctione ". Et ratio huius est. quia praesens dicit ens
in ;ictu, alia tempora non.

' Ai-istot. , de Prncdicam. c. de Rolativis. — Mox post !
dmut fide antiquionim mss. et ed. 1 substituimus sed loco
si et Probatio \n-o Probntur.

• Est nitio .\mbrosii , quae habetur in lit. Magistri c. 2.
in fine.

^ Fide plurium mss. ut HIKM etc. et ed. I substituimus
adveniens ioco veniens.

* Cod. D responsionum. Mox cod. Y liaereticum pro hae-
)'eticos. Paulo infra in Vat. contra antiquiores codd. et ed. 1
,post coaeternus additur Patri et pro nec liabctur non, ac ))ost
idem omittitur in.

5 Auctoritate mss. et ed. I delevimus liic superflue repe-
litum carnalis.

^ Vat., obnitentibus mss. et edd. \ , 2, 3, et loco ut.
' Hoc dubium fusius explicatur hic q. 3.

* F^ibr. II. de Fide orthod. c. 3 : Sed sine uila prolati ser-
monis ope mutuo sibi sensa sua communicant et consilia.

* Sequimur codd. YZ, dum muiti cum ed. 1 ponunt , sed
non ita bene quia necessifas locutionis , Vat. autem cum prae-
cedenlibus coniungendo legit: quae sit in Angetis necessitas
tocutionis.

•"^ Cod. V addit cogitationes seu.

^' In cod. T a secunda manu additum est intelligibili.

^^ Fide piurium mss. ut FHPQ cc dd ee substituimus bo-
nam iectionem ojferre pro auferre , loco cuius cod. Y ponit
Qstendere et ed. 1 affe)Te. — Plura de locutione Angelorum
vide II. Sent. d. 10. a. 3. q. I.

13 Parte 1. lit. Magislri c. !. et dub. 7. — Mox ex anti-
quioribus mss. et ed. I adiecimus particulam Et , quam etiam
paulo superius post fuit subsliluimus loco aut.

190

SENTENTIARLM LIB.

HaUa I.

Uh>;i>ONDEO: Dia-ndiim, siciit siipra tactiim est '.
ttfi6<abo quod verlKi diversorum teinporiiiii dicta de Deo non
^si^finificaiit aliquos temjKJrales actiis, sed iinitortant
durationem divini esse sine initio, ut praeterituni :
sine intervallo. ut praesens; sine termino. ut fntu-
rum. Kl (|uia omiiia ista aecpie vere reperiunliir in
Deo. ided oinnia aecpie vert' dicuntnr de eo '.

S'd tamen. «piia iiiulti erraveriint in generatione
qiiantum ad initium, pauci vel nulli quantum ad

quareprael^- '

nio aumur intervalliim vel termmum: ideosacri Doclores, ut ora

haereticorum obstruerent, eam* per verbum praete-

riti temporis. quod semper siffiiilicat ut praeteritum,

et ita niin(|uam habere i)riiicipium . expresserunt.

Alia ratio est. quia nos generationem divinam

.Miarjtio. manudiiclione quadam intelli<,Mmiis per generationem,

quae circa nos est; et (piia vidcmus in hac generatione,

quia genitus, dum «^'eneratur, esl imperfeclus. necre-

dere pos.<et aliquis, (juod Dei Filius essel imperfeclus

seniper *, ideo decreverunt dici semper genilus.

Dicendum ergo, quod quantum est ex parte rei,

iit«rior d- aeque vere ac proprie dicitur unum, sicut reliquum.
(^Uiod vero dicit Gregorius, dicit quantum ad inaio-
rein fidei explanalionem . ne error habeat locum; et
sic exponit Magister^ Magis ergo convenil dicere:
semper genitus. quam semjier generatur. Nec est
simile de hoc veibo est et fuil; quia hoc verbum
est significat per moduin quietis, et ideo essc, dum
est, perfectum est;sed hoc y ^vhwm generari penes
haec inferiora per modum fieri; et ® quia in pluribus
hoc verum est. quod aliquid, dum fit, non habet
esse perfectum. ideo non est simile secundum rati«>
nem inlclligentiae.

DuB. Vi.

item quaeritiir de hoc quod dicit: Ego hodie
genui te, quia potest intelligi de die, quo ex matre
natus est; sed hoc nihil videtiir valere, quia secundum
hanc generationem non habuit patrem, sed tantum
malrem ".

Rkspondko: Dicendum, qiiod illud verbum intel-
ligendum est rausaliter; secundum enimgeneralionem
ex inatn' dicitur genuuse, (piia fecit generari. Similis

pUcatio.

' lii pnnMcd. dist. loco piuilo siipni cilato. Cfr. oliiim liic q. 4.
— Fide \('tiistiorum mss. et od. 1 oxpiiiiximus post Dicendum
supcrfluft .-iddiltim quod. Paiilo infra cod. E motus pro actus.

* Vat. coiitia piiircs codd. iit .\(ilSTV\Z olc. ciim od. I Dco.
^ iMss. ciim od. 1 omiltiiiit cam corto suppiondtim.

' Kostittiimiis cx m.ss. ol od. 1 liic iioii bciic omissum .scmpcr.

5 llic, c. 2.

^ Supplo\imiis opo mss. ol sox primariim odd. parliculam et.

' (>od. \ ultimaiii proposilionis partom sic oxhibol .' <jene-
rationcm patrr mm yenuit , scd tantum mater. Mox post Di-
cendum lido aiiiiipiiorum mss. ct cd. \ iidiccimus quod.

* \i\*. '.>, in tjiio loxtti Vuijjata post est addil Deus et
pro itlis liabcl istis. (ilossam vido apiid l,\raiium in liuiic lo-
rum. — i*aiilo anlo siipplo\imus ex anti(piioril)iis mss. ct ed.
I posl Similis ^crbum est.

* loan. 1,9. — In Val. anlo praetrrra docsi l-^t , (piod
(amen in votiislioiibiis mss. ol cd. 1 liaboliir.

est exjiosilio super illud Matthaei tertio*: Potens est
de lapidibus illis suscitare fiiios Abrahae; Glossa:
«In liuius rei testimonium Deus de Sara geiiuit filium,.
id est, fecil generari » .

DuB. VII.

Item qiiaeritur de hoc quod dicitOrigenes: Splen-
dor autem non scinel nascitur el desinil. Contra:
si hoc simile recluin est, videtur quod Filius non se-
mel nascatur: ergo quaeritur, quare magis generatio
Filii assimilatur splendori quam aliis rebus, maxime
cum noii generetur a luce splendor nisi ad praesen-
tiam corporis obiecti? Et praeterea, Filius dicitur
lux * ; non ergo splendor lucvi.

Respondeo : Dicendum. quod generatio Filii ha-
bet in se perfeclam conformitatem , coaetcrnitatem
et aequalitatem '**; et quia in creatura una simul liaec
non possumus invenire, ideo capimus ex multis, et
ideo inultas illi assimilamus. Quantum ergo ad con-
formitatem similis est generationi verbi ", quod est
proles perfecte repraesenlans illum, a qiio est. Quan-
tum ad coaelernitatem similis est egressui splendoris
a luce, in quo est coaevitas '^ propter lucis actualita-
tem. Quantiim ad aequalitatem similis est generationi
viventis ex vivente, qui generat sibi aequale '* omnino;
et sic diversimode comparaliir a Sanctis. Comparat
igitur Origenes ad egressum splendoris, non quantum
ad iterationis assimilationem , sed quantum ad pri-
vationem intermissionis sive interpolationis.

Et nola, quod diflerunt splendor, radius et lur
men, cum omnia dicant influentiam a luminoso: quia
radius dicit emissionem secundum diametralem di-
stantiam; lumen, secundum circumferentiam. utrum-
que'* tamen in profundiimtransparentis; splendor ^xzxi
reperciissionem ad corpus non transparens, tersum et
limitatiim. Sed tamen hic Origenes vocat splendorem
lumen progrediens a luce.

Ad illiid ergo quod obiicitur, quod Filius est
lux ; dicendum , qiiod lux habet in se naturam ma-
nifcsfandi; et ita resj^icit cognilionem el approprialur
Filio : liabct in se vim multiplicandi sive generandi
splendorcm; et ita appropriatur Patri '^

'" Cod. T coaequalitatrm.

" Unus altorquc cod. iit M V addit e.v menti'.

•* Praoforimus loctionom paiicoruiii niss. ee, ff et od. 1
coaerilns pro coaeteniita.-i , titpolo tpiao iii so vorior cst.

'^ (Aid. W simile. Paiilo infra cod. V terminaliovis loco
iterationus.

^* h\ Vat. , obnitontiims mss. ct ed. I , utrinque , c( niox
trnnsferentis loco Iransparentis. Patilo infra post corpus ducc
cod. O adiocimiis non , (iiiao loclio ct iii so probattir c( cx
auctoritalo conlirmatur aliorum auclorum v. g. H. .Mborl., hic a.
8. et 21 ; Scot. , II. Scnt. d. 13. q. unica ; llichard. a Mcd., 11.
Son!. d. 1,3. a. 2. q. 1 ; IVtr. a Tar. , hic q. i. a. I. ad l olo.
— I)o dilTcrcntia inlor tucrm , lumen , colorcm cfr. iiifra d. 17.
p. I. q. 1. in ('or|).

's Plura (lo iiac simiiittidino sumta a splondoro oxhibcnt
,\lox. Ilal., S. p. I. q. 42. m. 5. a. 3, cl cclcri auctoros paulo
siipra allofiati ct .E^id. H., hic circa lit.

Genei»
Filii b «
lre« «►.
tiooet.

Dill<ii
tpleodni I-
(lius, lii 1.

Filiut ' •
re dic ■
lui

DIST. IX. DlJlUA.

191

Ditii. VIII.

Iloni qii;uMitiir dr hoc (juod (licit llilariiis. (|iio(l
cmn sacramoilo scicnliar siiar cx co nascidir. Vide-
tiir cniiii scciindiiin hoc. (inod Patcr socnndiiin .sacra-
incntnm scicntiac ^'cncrat Filinin: ergo sci(Mitla est
ratio gcnoraiidi.

Rkspondko: Dicciidnin. qiiod llilariiis vocat hic *
Micramcntuin sacrnin sccrctiiin ; dicit aiUcn», rilinin
nasci cum sacramento scientiae, quia Kilii «fcneratio
iion tantuin sacra, sed eliam secreta est, non. in-
(jiiain, Deo secreta, sed nobis. (jnia nos eam n(m
comprehcndimns: ipse autem - perfecte iiovit eam.
Ideo dicit cum sacramcnto etc.

DuB. IX.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Quod ex vivo
vivum natum esl habet nativitatis perfectum sine
novitate naturae. Videtnr enim falsum, quia puer na-
scitur de patre et matre viventibus, et tamen ntrum-
que habet, scilicet imperfectionem et novitatem.

Respondeo: Ratio Hilarii, sicut patet per litteram
sequentem \ inlelligenda est de vivo per esscntiam;
ubi enim est vivens per essentiam, non fit ex non vivo
vivens, sicut fit in vivente per participationem, ubi
non generatur vivum ex vivo nisi per non vivum,
ut patet, quia homo non generatur ex homine nisi
mediante semine.

DuB. X.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Neque ex deri-
vatione, sed ex virtute nativitas est. Videtur contra-
rium , quia secundum Dionysium * et Anselmum Pater
se habet ad Filium et Spiritum sanclum, ut fons, et
illi ut rivi ; sed rivus est a fonte per derivationem.

Respondeo: Dicendum, quod nativitas , quae est
per derivationem , attenditur quantum ad transmu-
tationem aliquam circa illud quod transmutatur, et
ita dicit passionem quandam, ac per hoc infirmita-
tem^: sed vivens, quod est vita, est actus purus,
et ita vita pura, in qua non est infirmitas, sed pura
actualitas: et ideo vult Hilarius dicere, quod Pater
generans est totus ^ vita, et quod generat non est per
passionem vel demutationem, quae attenditur in de-

rivatione, .sed per omnimodam virlnlem: ergo Filius
genitiis est virtiis. iion pcr miitatioiKMn n;itus.

Di B. XI.

Ilem (pi;i(Mitur d(^ lioc (piod dicit: lihi l*ahr
auclor cst , ihi el nativitas cst. \'id('tiir ipiod im-
proprie dicit ", (piia aactoritas dicit caiisalil;it(Mn: sed
haec non recipiliir in divinis: ergo etc.

Respondko: Dic(Mi(liim. (piod auctoritas dicit
(pian(l;mi princip;dit;tt(Mn sive aiiclorit;it(Mn in p(;r-
sona, qiiae nihil h;ibct ;d) ;ilio, scd ;ib i[)So omnes;
et istii ;iiicloritas in Palre est innascibilil;is; iinde iion
dicit caus;ilitatein, s(mI priv;itionem principii, ni per
hoc summ;im principaliUitem*.

DuB. XII.

Item (piaeritur de hoc quod dicit: Quod vero ah
aeterno natum est, id , si non aeternum natum
est etc. ; et innuit Hilarius hic tale argumenlum: si
Filius non est generatus sive nalus ab aeterno, ge-
neratio eius non est aeterna; el si hoc *, Pater non
generat ab aeterno: ergo Pater non est aeternus:
ergo qui derogat aeternitati Filii , derogat aeternilati
Patris. Sed ista ratio non videtur valere , quia simi-
liter ego arguam ex parte Creatoris et creaturae:
si '" creatura non est aeterna, non ab aelerno creavit
Deus, et ita non est Creator aeternus.

Respondeo: Dicendum, quod non est simile, si-
cut patet ex sequenti " eius quod Hilarius supponit,
quod esse Patrem sit proprie proprium illius perso-
nae: ergo cum tale semper conveniat, aut aliter res
non habet esse perfectum, sequitur de necessitate:
aut Filius est aeternus, aut Pater ab aeterno non ha-
bet esse perfectum. Creare vero, etsi solius Dei sit,
tamen ratione connotati habet imperfectionem con-
iunctam, secundum quam non tantum impossibile, sed
etiam non intelligibiie est, aliquid ab aeterno creari '^

DuB. xm.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Sed se ipsum
demutare nascendo; quia secundum hoc, cum Filius
Dei prius esset et postea ex Virgine natus sit '^: ergo
esset mutatus.

' Vat. contra plurimos codd. et cd. t ininus bene hoc

* Aliqui codd. ut AITZ bb cc enim ; ed. I vero.

' Quae Hiiarii verba vide in lit. Magistri c. 4. post me-
diuni. — Mox piures codd. ut FHITXYZ etc. cum ed. 1 in-
telligitur loco intelligmda est.

* De Div. Nom. c. 2. § S: Pater fons in supersubstantiali Dei-
tate. Anselm. , de Fide Trin. c. 8. et de Process. Spiritus S. c.
17, ubi liaec similitudo fuse exponitur.

5 Multi codd. utACFGHlKLRSTUV etc. cum subnexis

Inon coliaerenter informitatem.
® Vat. contra niss. et ed. I minus apte tota. Mox cod. M ita
quod pro et quod. Paulo infra post demutationem in Vat. additur
i

seu diminutionem , quod abest ab antiquis mss. et edd. 1,2,3.

" Vat. dicat. Mox cod. Y reperitur loco recipitur.

* Cod. Z addit sive auctoritatem.

^ In cod. M additur ergo.

10 Fide codd. F T Y substituimus si pro sed. Mox verbis
ab aeterno codd. WXY cum ed. 1 praemittunt ergo , Vat.
cum aliquibus mss. enim ; cod. H ponit quia non ab aeterno ;
multi codd. ut AFGTV etc. quamlibet particulam omittunt.

" Cod. VV consequenti.

12 De quo vide II. Sent. d. 1. p. I. a. I. q. 2.

13 Vat. cum ed. I , mutata interpunctione , sic , at codd.
A F G H I K T etc. exhibent textum nostrum.

192

SENTKNTIVRIM LIB. I.

Rrshondko: DiceiKluiii. (IihmI ipse ' Hilariiis in- j aliam\ oportet inuUitiontMn fieri in illa natura, sed

telli^Mt s^HMindiun oandrm naturain. secunduin qnani I iioii in persona, cuin illa nalura non dical alicpiid

prius eral. Si eniin secunduin eandein natnrain prius j in persona, sed inagis aliquid cum. persona. Inde

erat et jMJStea natus est, necesse est. quod s(»(un- ; nulla Ht unitatio iii alia^ iiatnra.

duiii illain nalurani luutatus sit : sed si secuiidnin |

DISTINCTIO \.

{\\v. I.

l)e iipiritu snnclu, t/uod ainor Pafris et Filii pruprie
<ii( itur, cu/fi sit in 1 rinitate awor, qui est 'Irinilas,
sicut Verhum proprie dicitur sapientia , et tamen
tota Trinitas dicitur sapientia.

Nunc posl Filil acUM-nilatom do Spirilu sancto,
(|uanluin Dco (lonanU' videie concedilur, disseramiis.
Spiriliis sanclus amor est sive caritas sivc dileclio Pa-
Iris ci Kilii. Unde .\uguslinus in decimo quinlo lil)ro
de Trinilate ' ail : « Spirilus sanctus uec Palris est so-
lius ucc Filii esl solius, scd ambonim, cl idco com-
miincm (pia inviccm sc diliiriint Palcr cl Filius nobis
insimial caiilalcm ».

loannes auleni in Epislola canonica - ail: Deus caritas
est. «Non dixit: Spiritus sanctus carilas est; quod si dixis-
set, ahsolulior esset sermo, et non parva pars quaeslionis
declsa; sed cpiia dixil: Deus raritas esf, inccrtiim est, ct
ideo (piacrcndum ', ulrum Dcus Palcr sit carilas, an Fi-
lius, an Spirilus sancliis, an Deus ipsa Trinilas, quia el
ipsa non trcs dii, sed unus est Deus». Ad quod Augu-
stinus in codcm lihro ita dicit: «Nescio, cur, sicut
sapicnlia ct Paler dicilur et Filius el Spiritus sanctus,
el simiil omncs non tres,seduna sapicnlia, non ita el
carilas dicalur Paler el Filiiis el Spiriliis sanclus, el *
simul oiiines una caritas. Non ideo lamcn quisquam nos
inconvcnicnler aeslimet carilatcm appcllare Sj)irilum
sanctum, quia et Deus Pater el Deus Filius potesl ca-
rilas niincupari, siciil |)roprie Vcrbum Dci eliam sa-
piciiiia Dci dicilur, cum et Pater el Spirilus sanctus sit
sapienlia ».

« Si ergo j^roprie aliquis horum triiim caritas imn-
cupari dchcl , qiiis apliiis quam Spiritus sanctus? ul
scilicct in * illa suinma simplicique nalura non sit aliud
siil)slanlia, cl aliiid rarilas. scd siihstanlia ipsa sit ca-
riUis, el caritas i|)sa sit suhslimlia, sive in Palre sive in
Filio sivc iii Spiritu sanclo, et tamen Spiritus sanctus

proprie caritas nuncupetur » . Eccc his verhis apertc
ostendil* Ausustinus, (piod in Trinilalc carilasali(jiiando
referlur ad suhslanliam, (juae commuiiis esl Irium per-
sonariim el lola in singulis, ali(juaiido spccialilcr ad
personam Sjiirilus sancli; sicul saj^icnlia Dei ali(juando
pro substantia divina, alifjuando j^ro Filio p/oprie acci-
j)ilur; et lioc in multis (ieri rej^crilur.

Cai-. II.

Quod eadem nomina proprie et universaliter
accipiuntur.

« Plurihus cnim exemj)lis doceri polesl , multa re-
rum vocabula et univcrsaliler jwni, et j)ropric quibus-
dam rehus adhibcri, sicut Lcgis nomine aliqiiando si-
mul omnia veleris Inslriimcnli ' siirniticantur eloquia,
ali(|uaiido aiitem j)i'oj)rie vocalur Lcx, (jiiae data esl
pcr Moxscn». Multa alia suj)pclunl excmpla, sed in re
aj)crla vilanda est longiludo scrmonis. Siciil ergo uni-
cuin Dci Yerbum j)roprie vocamus nomine sapicnliae,
cum sit univcrsaliter et Sj)iritus sanctus et Pater ipsa
sapienlia; ita Sj)iritus sanclus j)roprie nuncuj)alur vo-
cahulo carilalis", cum sit et Paler et Filius universa-
liter carilas ».

« Sed Dei Verhum, id est unigenitus Dei Filius,
aperle dictus est Dei sapientia ore A|)osloIi diceutis'
Christum Dei virtutem et Dei sapientiam. Spirilus au-
tem sanctus ubi sit diclus caritas, invenimus, si dili-
genlcr loannis Apostoli eloqiiium '" scrulcmiir, qui cum
dixisset: Diiigamus invicem , quia dikctio ex Deoest,
adiunxit: Et omnis, qui diligil , ex Deo natus est, quia
Deus dilectio est. Hic manifestavit se dixisse, eam dile-
ctionem esse Deum, quam dixil ex Deo. Deus ergo ex
Deo estdilectio; sed quia et Filius ex Deo Patre natus
est, el Sj)iritus sanctus ex Deo Palre j^roccdit, quein
j)otius eoriim hic deheamus accipere dictuin esse dile-
ctioncm, mcrilo (luaerilur. Paler eniin solus ila Deus

' In Va(. desidcnidir ipse, quod in mss. ct cdd. I. 2, 3,
6 h;ilM'lur.

* V.it. (;uni C(»d. cc rcpclit liic naturam , ^\\\w\ (iccst in
untiquioribiis mss. pt cd. I. P.iuio infr;i post prrsona ;idiun-
gunt ;iliqui codd. ut I T rst.

' Fidc piuriinoruiii inss. cl cd. I loco ////i |H)Suimus (i/ta ,
suh (|ii;i iiKclli;:)' (li\iii;iMi iwidinin).

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

' (^;i|). 17. n. 27. cl 2S. — In princii). disl. post Nunc
c(Hid. I)K ;idduiit vrri).

' I. lo;ui. i, 16. — ()miii;i , (juuc .sc(juuiiliir iii lioc cap. ,
exccpta suiil cx Auj?uslino, loc. cil. n. 27-.3I.

' lidd. cum cod. .\ ;iddun( esl. Dcindc ant<' Auifu.^tlinus
Vnt. ct cd. l poniint hor pro ijuoil.

* Val. ct cd. i omitliint rl. — liifiii ;iiit(' Filius cod. (.'. cl

cd. 8 omittunt Deus ; in flnc iiuius tcxtus aiile sapirntin aHld.
nCf) ct cdd. I , 8 sint pro sit

^ Val. pcrjicram omiltil in. In linc iniius tcxtus Val. ct
plciMcipic cdd. nuncupatur pro nuncupetur , rcfragantihiis
.Vugustino, ciMld. A (1 E ct cd. 8.

s V;it. ilirit , conlnidicciitihus mss. e( odd. I , 8. Mo\ solac,
cdd. I , 8 ;idiiciun( r.tt jHist totn.

' Vat. ciim cdd. 1 , i , 6 , 8 Trstnmenli , scd omnes codd.
ccieracque edd. cum origiii;ili contnidicunt.

* Vnt. cum omnil)us odd., cxccpUi I . coiitni codd. c( ori-
gin;ilc proprio vocnlmlo cnritns. Dcindc V;it. cctcr;ic(iuc cdd.
cxceptis 1,8, (uinUa codd. IJDK omittunt et antc Pater.

9 I. Cor. 1 , 2i.

"> I. lo;iii. i , 7. VulgaUi : quin rnritns r.F Deo e.^t... Deus
carit4ts rst.

DISTINCTIO \.

l!i:j

*[ IHS OSl

' i'ris

iliniia-
W nbatiu.

esl, iil iioii sil ('\ Doo; cl idoo diloclio, (|ii;io il;i Dcus
csl, ul cx Dco sil, noii ipsc l';acr psl , scd :iul i''illus,
:)ul Splriliis s:ui('his. Scd iii c()iisc(|iiciililuis cum Dci
(iiicclloiiciii coiiiiiiciiioi-;isscl lo;iiiiics ', (|u;i dilfxil /los,
cl liiiic li()il;itus csscl, iil cl no.s inviceni (liliijnniiis ,
;it(|uc ll;i lirns in iiohis indnmt, (|ui;i iiti(|uc dllcctio-
iiciii Dciiiii dixcr;il, shitini, noIciis dc li;ic rc ;ipcrllus
;ill(iuid clo^jui , iii(|uil : iii /lov (•oi/nosciiiins , i/i/id in
i/)S() i/iaiiciiius , cl i/tsc iii iKihis , i/uiii ilc s/iir/li/ suo
dcdil iiohis. Splrilus ll;i(pic s;iiiclus, dc (pio dcdll iio-
bis, lacil iios iii Dco iii;uicre, cl ipsuiii lii noliis. lloc
aulcni facit diUvlio. Ipsc igitur csl Dcus dilcctio '. Dcus
igilur Splrllns s;iiiclus, (jui proccdil cx Dco, sii;niric:i-
liir iihl l(>iritur: Dciis dilcclio csl , cl dilcilio c.v Dco
esl^». V.ccc iils vcrhis ;ipcrlc dicil Aujiustiiiiis, Splri-
luin sanclnin cssc carll;itciii l*;Urls ct ImIII; cI lii t;iiiluni
(pio^juc scrniononi produxil, ut vidcatur dixisso, Spi-
rilmn s;uictuni noii soluin ossc diicclloiKMn P;ilris ot
Fllli, (]ua se invicoin ol nos dllliiunt, scd cti:un dilo-
ctiononi, (pia dlllirlinus Dcuin. Scd iitruni ipsc sit c;i-
rltas, (]ua iios dilii^lnius Dcuin, in sc(pioiiti c\plic;i-
hilur \

Nunc vcro (piod inccplinus oslcndorc curcinus,
scilicct Spirituin s;iiictuin dllcctionciu ossc sive aino-
rem Patris cl Filil, (pio scllicct Patcr dillgit Filliim ct
Fillus Patrcm. Dc lioc Hioronynuis suj^cr dcclmum se-
plimum Psalmum •' ;iit: « Spiritus sanctus noc Pater cst
nec Filius, sed diloclio, (luam habot Paler in Filium
et Filiiis in Patrcm. » Auguslinus quoque in sexto libro
de Trinitatc ** ait: « In omnibiis aequalis est Patri Fi-
llus et cst unius ciusdom(|uc substantiae. Quaproplcr
eliam Spiritus saiictus in eadom unilalo substantiae et
aequalilate consistit».

« Sivc cnim sit unitas amboruni, sive saiiclitas, sive
caritas, manifestum est, quod non aliquis duorum est
quo uterque coniungitur, quo gcnilus a gignente dili-
gatur genitoremque suum diligat, sintquc non {)artl-
cipalione, sed essentia sua, neque dono superioris ali-
cuius, sed suo proprio servantes /mitatem spiritus in
vinculo pacis'' ». Ecce hic habes Spiritum sanctum esse
quo Filius diligitur a Patre et Pater a Filio , et quo illi
duo servant unitatem pacis. « Splrilus ergo sanctus ,
ut ail Augustinus in eodem , commune est* ;iliquid

P:ilrls cl Filii, (pii(l(pild lllud cst. \l ips;i conimiinio
co!isuhsl:niti;ilis ct (;o:iclcni:i cst, (pi:ic si :iinlcltl;i coii-
Nciilcntcr dici potcsl , dicatur, scd ;iptliis dicltiir c:irl-
l;is; cl li;icc (pioipic suhst:iiiti;i , ipil:i Dciis siihsl:niti:i
csl, ot Ifcus carilds cst". Tri;i crgo suiit ct iioii :iMi|)lius:
iiiius dlligciis cnin ipil dc lllo cst, ct iiiius diligcns
cum do (pio ost, cl ips;i dilcclio, (|ii:ic si iiilill cst ,

{ (pioniodo Doiis (lilc(;tio cstV Si iion csl subst;iiili;i, ipio

! iiiodo Dcns sul)sl:iiiti;i cst?»

i Cap. III.

I (Jiiod Sjiiritus sanctus, sicut Patri el Filio est conmiu-

' iiis j ila co/i/n/u/ie iionic// /i/ihcl p/-o/)/-iitn/.

I Hlc iiot;iii(luiii cst, rpiod slciit S|)lritns s;iiicliis in

[ Trinitalo spoci;ililcr dlcltiir c:iritas, (pi;ie est P;ilris ct
Filii uiiio, ita ct iiomon toiicl proprie, qiiod Patri ct
Fillo coiniiuinitcr (juod;iin modo congriiit. Undc Aii-
gusllnus in (pilnto dccimo llhro do Trliiit;ile ' : « Si
carlt;is , iiKpiit, (pi;i P;ilcr dlllglt Fllinm, et Palrcin
diligit Fillus, iiicirahiloni comniunioncm dcinonstnil
amborum, (piid convcnlentius, (pi;im iit illo profiric
dicatur carilas, qui spiritus est communis ^inihohiis?
Hoc oiiim saiiius creditur ct inlolligllur, iit iion soluin
Spirltus sanctus caritas sil iii ill;) Trinltato, sod non
frustra propric carilas nuncii|)olur, proptcr illa (piae
dictasunl; sicut uon solus in illa Trinllato vel .spiri-
tus est vel sanctus, quia et Palcr spiritns et Filius simiiiter
spirilus, et Paler sanctus et Filius sanclus, el tamen ',i*'^,^j",J^™'
i|)se non frustra dicitiir Sjiiritus sanctus. Oui eiiiin csl
communls ambobus , id vocatur ipsc propric , (piod
ambo communiter. Alioquin si in ill;i Trinitalo soliis
S|)irilus saiictus est caritas, profccto et Fillus non so-
lius Patris, sed etiam Spiritus sancti Filius invcnllur.
Ait enim Apostolus '" de Deo Palrc: Iranstuiit nosin
regnum Filii caritatis suae. Si ergo noii cst iu illa
Trinitate carltas Dei nisi Spiritus s;mctus, Filius csl
cliam Spiritus sancli. Sed qnia boc absurdissimum est,
restat ut non solus ibi sit caritas Spiritus sanctus, scd
propter illa, de quibus satis disserui, proprie sic vo-
catur » .

' Ibi(i. V. 11-13. — Vat. sola incpte quia pro qua.

* Vat. cum celeris edd. contra originaI(> : Ip.sc ergn Deus
i^st dilectio.

3 Omnia in hoc capituio sunt ex Augustino, XV. de Trin.
c. 17. n. 30. et 31. — Paulo ante finem toxtus post Dens dile-
dio Vat. cum paucis cotid. omittit est.

^ Infra dist. XVll. — Vat. conlra mss. et edd. I , o, 8
omitlit dilectionem post sed etiam , ef iiic cum ed. i legit
explicatiir pro explicabitur.

' Vers. 1 . — Antea posl Nuuc edd. I , 8 ergo pro vero.

® Cap. t. et 0. n. 6. et 7 ; ex uilimo cap. etiam secjuentes
huius ("apituli (extus excerpti sunt. In line primi lextus pro con-
sistit cod. D el edd. 1 , 8 subsistit , quod magis placeret , si
faveret .\ugustinus.

S. Bonav. — Tom. I.

' Ephes. i, 8. — Paulo aiite pro sintque mss. .VCDE
suntque ac forte mi^lius. Deinde codd. .VC incipiunt s('(jii(Mi(em
textum verbis ; Spi/'itus quoque pio Spiritus ergo.

* I. loan. 4, 16. — Vat. et ed. i post ««/«// e.s? perperani
omittunt; quomodo Deus dilectio est, si non e.<it substnntia.

' Gap. 19. n. 37. — Cod. C brevius : Filius Pat/rin loco
Patrem diligit FiHus. Mox codd. HCl) et edd. I, 8 cum
originali pro inelfahVem legiint incffnbiliter , et sic hoc adver-
bio determinari videtur diUgit. Denique in fine huius proposi-
tionis cod. il et ed. 8 communis ainborum |)ro communis a/n-
bobus.

1*' Coi. I , 13. — Vat. cum pluribus vM. ante Tiinitati'
ponit isl'i pro illa ; postea idem fit ab edd. 3 . .'j . 9 post sed
propter.

194

SENTENTURUM LIB. 1.

COMMENTARIUS IX DISTINCTIONEM X.

I)c .••('lcrna proccssione Spiritus sancti (juantuni nd porsonain quae procedit.
yunc po.st Filii aelernitalein de Spiniu sancto, fiuanlvm Deo donante, etc.

DIVISIO TEXTl S.

Supra egit Magister de generatione Filii. hic
autein agit de processione Spiritus sancti. Et quia
geinina est processio Spirilus sancli ', aeterna et
leniporalis, prirno agit de processione aeterna, secundo
de tenii)orali. infra. dislinctione decima quarla: Prae-
terea notamlum, quod gemina est processio Spiritus
sancli etc. Et quoniani processio Spiritus sancti tri-
pliciter potest comparari, scilicet ad personam ad
quani est , et ad principium a quo est , et ad ge-
ncrationem a qua differl , ideo haec pars habet tres ;
in quarum prinm Magister agit de processione Spi-
ritus sancli quantum ad personam, quae procedit; in
secunda, quantum ad principium a quo, infra, distin-
ctione undecima: Hic dicendum est, Spi?Htumsanctum
esse a Palre el Filio ; in terlia vero agil de ipsa per
comparationem ad generationem, a qua distinguitur,
infra . distinctione decima tertia : Post haec conside-
randum est, quanlum a talibus, quales nos sumus.

Item, prima pars, quae continel praesentem
distinctionem, habet qualuor. In prima dicit, quod
Spiritus sanclus procedit ut amor sive caritas vel
dilectio; et hoc probat auctoritate Augustini. In se-
cunda vero, quia hoc* erat dubium, quod Spiritus
sanctus esset carilas, movet quaestionem et solvit,
ibi : El ideo quaerendum, utrum Deu-s Pater. In
terlia vero solutionem per auctoritatem confirmat,
tum quantum ad distinctionem , quae est per com-
munem acceptionem et propriam, lum eliam quantum
ad veritatem, ibi: Plwibus enim exemplis doceri
potest etc. In quarta vero et ultima praedictae solu-
tionis assignat rationem ostendens, quod ' Spiritus
sanctus proprie dicatur caritas, cum caritas sit no-
men commune. et hoc ibi: Hic nolandum est, quod
sicut Spiritus sanctus in Trinitate.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad evidentiam eorum quae dicuntur de Spiritu
sancto, in hac parte duo principaliter quaerunlur.

Primo quaeritur de modo procedendi ipsius
Spiritus sancti *.

Secundo de proprietate ipsius.

Circ^i primum quaeruntur tria.

Primum est, utrum in divinis sit necesse ponere
personam procedentem per modum liberalitatis.

Secundum, utrum sit necesse ponere personam
procedentem per modum amoris.

Terlium, si ^ sit necesse ponere personam pro-
cedere per modum mutuae caritatis.

ARTICULUS I.

De modo procedendi Spiritus sancti.

QUAESTIO I.

Utrum in divinis ponenda sit persona procedens per modum liberalitatis.

Circa primum. (piod sit necesse ponere perso-
nam procedentem i)er modum liheralitatis. ostenditur
hoc modo.

1. Perfectior est dilectio mulua quam reflexa*.,7und»
et perfectior adhuc mutua communicata quam non
comnuuiicata. quia talis. scilicet non communicata.

' (>m1. A ct (ul. 1 adldiint sciliccl.

* Ex mss. H v(\(i. 1 , 2, .'J subsliliiimns hoc loco hic. Mox
posl sanctii.s c\ piuribiis codd. u( T V hb cuiu cd. 1 posuimus
essel pro rrnl. ^ Ed. 1 qmre.

* Vnt. ronlra mss. cl cd. 1 omitlit sancti.

f" P.iuci fodd. ut X Y vtnim. Mox cod. V procedcntcvi
loco procA^tlere.

" IIoc cst, qu.nc ad ipsum diligcntcm rcflcctitur, sivc (jua
aliciuis dilipil naturam proi^riam , dum diU^clio mulua in allc-
riHi) londil , (juac cssc potcst vcl communicaUi vcl non com-
municata (privata), prout aliqui ita mutuo sc diligunt, quod
ctiam vclint vel dilcclum diligi ab aliis aliosquc diligcrc , vcl
non. Vidc Scot., III. Sciit. d. 28. ct Arislol. , II. Magn. Moral. c.
17. (c. 13.). — Mox post adhuc mulua tod. M .addit <■/.

IHST. X. \\\\\ 1. QUAKSr. I.

I!)!>

vidotur s;i|WO amorom lihidinosum: or^o si in Doo
est summa (liloclio cl summa (lclccUilio ot ' hcatiludo,
non ost ihi [xM-soua. (|uao mutuo non amclur. scd
cni amor uuituns (■ouununicctur: scd connunnicatio
ainoris mntui est per liheralitat(Mn : c^o etc.

"2. Ilcm, in Ins inlcriorihus duplcx invcnilnr
modus proccdcndi ■ nohilis, sciliccl pci" modum na-
turae et per modum volunlatis: primo modo cmanat
Filius a Patre, secnndo modo domnn a datore; sed
oume (piod nohililatis cst in creatura, esl atlrlhnen-
dum Deo: ei}^'o etc.

r). Item, in Deo cst ponci(Miaturam (;l volnnta-
tem, et sicnt naluram ])erlicil recunditas, ita volunta-
tem sunuiia liheralitas; sed natnra perlecla fecunditate,
producit persona aliam personam: ergo pari ratione,
voluntate perfecta liheralitate, producit persona' aliam
personam: et sic etc.

h. Item, omnes creaturae a Deo procedunt per
cognitionem, et volnntatem; sed ante creaturarum
productionem ponere fuit in divinis emanationem
Verbi ah aeterno, in qno Pater omnia fienda dispo-
suit^: ergo pari ratione necesse fuit emanare perso-
nam , in qua omnia vellet et donaret ; sed talis pro-
cedit per modum liheralitatis: ergo etc.

Contra: 1. Non est similis modus procedendi
oppo- sive exeundi ^ in creaturis respectu Dei et in perso-
nis; nani creaturae sunt extrinsecus, personae vero
in essentia unum; sed exitus creaturarum a Deo est
per modnm liberalitatis: ergo non est ponere perso-
nam hoc modo procedere.

2. Item, exiens per modum voluntatis ab aliquo
non assimilatur in substantia producenti, nec aequa-
tur, nec necessario producitur; sed persona, si pro-
cedit in divinis , esl in substantia similis et in pote-
state aequalis nec potens se aliter habere : ergo etc.

3. Item , in his inferioribus non tantum sunt ista
principia nobilia, scilicet natura et voluntas, verum
etiam ratio sive operans per artem^: ergo si ponuntur
duae personae his duobus modis procedentes, debet
poni tertia, quae tertio modo procedat; sed illa non
ponitur: ergo nec per modum voluntatis ponetur ^
aliqua pari ratione.

A. Ilcm. (pianlo pluribiis commuriicatiir dilcctio.
taiito |)crfc('lioi'. (piia oiiiik! honiim in comiimiic di;-
(luctiim pulcriiis cliicciscit: ergo iiori soliim cst poiuire
tcrtiam pcrsoiiam, cui ainor comiminicctiir secnndae",
si;d eliam (pMrlaiii, ciii amor coiimiimicetiir tertiae; et
sic iii iiirmitiim; sed lioc est impossihili; in diviiiis, iit
oslensum est siipra": ergo esl stare in prima per-
sona i>rodncente: ergo non esl pcrsona iiroccdiMis per
inodiim liheralilalis.

c 0 N c F. L S I 0.

/n (livinis per modiim liberalitalvi procedit
tertia persona, quae dicitur Donum.

Respondko: Dicendum, ipiod, sicut probatum
est '", in divinis est ponere tertiam pei'sonam proce- conciusio,
dentem per modnm liheralitatis, quae dicitnr Doiium.
Et ratio huius est perfectio dilectionis, perfectio ema- tripiex ra-
nationis et perfectio volunlatis, qua existente " libe- ""'
ralissima, non potest non producere personain; sicut
natura, existente fecundissima, non potest non pro-
ducere personam; et haec est ratio propria huius
emanationis.

1. Ad illud quod obiicitur in contrariiim, quod soiuiioop-
creaturae emanant per modum liberalitatis; dicendum, '"'*"*'""°"
quod per modum liberalitatis emanare est dupliciter :

aut sicut volitum^ aut sicut ratio volendi; sive aut
sicut donatum '^^ aut sicut ratio donandi. Primo modo
emanant creaturae, quae sunt extra; secundo modo
emanat tertia in Trinitate persona, quia ratio volendi
et donandi est intrinseca perfectissimae voluntati.

2. Ad illud quod obiicitur, quod voluntas non
est '-^ principium assimilans nec necessario emanans;
dicendum, quod voluntas sive liberalitas dupliciter

est principium: uno modo distinctum in natura, etvoiuntasda-
sic non assimilat in substantia; alio modo conco- pHncip^um'
mitante'^ natura, et sic in substantia assimilat. Quo-
niam igitur persona sic procedit per modum libera-
litatis, ut tamen concomitetur natura: ideo similis in
substantia, quamvis ipse modus procedendi non sit
per modum similis; et sic patet illud.

^ Vat., reluctanlibus vetuslioribus mss., repetit hic summa.
Mox maiorem mss. partem ut aC DGKLORSU V W X Y Z
secuti, pro nec cui amor mutuus non communicetur substitui-
mus sed cui amor mutuus communicetur , quo sentenlia Do-
ctocis (iistinctior exprimitur, si supples post sed : est persona
scil. Spiritus S. Vide infra q. 3, et a. 2. q. 2. Alii cod(i. ponunt
loco sed vel et ut codd. FHPQT, vel ut cod. ff sive, vcl ut
cod. cc sed et , ed. 1 autem id est.

' In Vat. et cod. cc , antiquioribus mss. et ed. I reniten-
tibus , producendi , sed minus cohaerenter cum subnexis. Mox
cod. T procedit loco emanat.

* Fide vetustiorum mss. et ed. 1 restiluimus non apte
omissum persona.

* August. , Enarrat. in Psalm. 61. n. <8. seq. Vide infra d.
27. p. II. q. 2. — Paulo ante cod. 0 mcesse fuit ponere pro
ponere fuit.

* Ita fere omnes codd. cum ed. \ , dum Vat. cum cod.
cc solummodo ponit proditcendi omisso sice exeundi. Mox codd. I

aa bb post liberalitatis addunt vel voluntatis et cod. Y in fine
argumenti ponit procedentem loco procedere.

6 Vide Aristot., IX. Metaph. text. \Q. et XII. text, 13,
(VIH. c. 5. et XI. c. 3.).

' Vat. , plurimis mss. et ed. 1 refragantibus , ponitur.

8 Ed. 1 primae et secundae.

^ Dist. 7. q. 2. fundam. penult., et d. 2. q. 3.

'* Hic in fundam_, et d, 2, q. 4.

" Cod, U quia voluntate existente.

'' Vat. cum cod. cc datum, sed contra antiquiores codd.
el cd. \ , qui et omisso primo aut pro secundo ponunt sive ;
at grammatice non ita bene,

13 Multi codd, ut ABDISTWZ etc. cum ed. \ habet ,
sed cum subnexis minus cohaerenter.

^* Praeferimus lectionem plurium mss. ut RXY et ed. I ,
qui loco cum communicante legunt concomitante , dum alii
ut CLOTU habent comitante, alii ut FGHl etc. communicante.
Hac dc rc vide supra d. 6. q. 2. et 3. Eadem leclionum diver-

PJIi

StMKMIAHLM LIH. I. I

lolio

:i. \(l illiiil i|iio(l oltiirilur. i|ii;irc iioii piocrilil
>oiubo .>- ;t|it|ii;( iMMsoiia jMM' iiKuliiiii ratioiiis: ilireiiiliiiii. i|iioil
oiiiiiis iiiodiis |iro(liiri'iiili iiohilis ad istos diios rcdii-
citiir: (|iiia oiiini' a<;i'iis aiit a<;it iiitiiralitcr. aiit pci
voliiiilalciii: — aj,'ciis cniiii |n'r violciiliaiii. aiit pcr lor-
liiiiain csi aL.'1'iis inijicrrcctuiii. ct inodiis |)roduceii(ii
iiiiniis nohilis ' — niidc ratio iioii (lisliii<;iiitiir (-oiitra
natnrain ct voluntalcin (|iiantiiin ad inodiiiii auciidi:
cl ideo non cst {lersona lali inodo procedens.

Scd taincn lioc non vidctur plcnc solvcrc, ipiia
nos distin-inimus in liis creaturis e}jressiiiii per ino-
duin lihcralitalis ah ej,M"essii |U'r iiiodiiin urtis. Kt *
MHior s,.- pioptcrea diccnduin. (piod proccssus per nioduin
lihcralilatis est diipliciter. aut siciit ratio liheralitatis
sive ipsa liheralitas. aut sicut liberalitcr factnm ;
siinilitcr ct in arte, aut sicut ipsa ars sive ratio
artiliciandi. aiit siciit arti/iciatiim ; et priino modo
potcst cadere in divina persnna , secniido iiiodo non.
Kt priiiio niodo procedil Filius. qui est « Verhnin et
ars plena oinniiini ralionuni viventiuni ^ ». Sed iste
modus enianandi non distinguitur a niodo emanaiidi
per modiini naturae, (piia (Muanat ut oinnino similis
el per modiini similitudinis perlectae. Alius autem

iiiodiis iioii polest (»sse * , quia duas personas iiecesse
e.st cominuiiicare in eadeiii nalura , et ipiia necesse
est . ipioil oiimis inodiis cmanandi. ipii cst in divi-
iiis. sil pcr modiim iiituiac principalilcr. vel iila con-
comilanlc '. l ndc ciiiii |)roccssus per iiKulnin voluu-
tatis |)ossil esse intrinsecns. sicnf' proccdit amor ah
aiiiante: per nKMlinn vero arti.s seiiiper cst extrin-
scciis. iiK|uaiittim Iminsmodi: ideo impossihilc est,
(jnod cadat iii Deo respectii personae. .<e(l cadit
soliiin rcsp(^ctu creature.

'*. .\d illud quod uHimo ohiicilur: si est po-

nere tertiam personain oh coimniiiiicationem, pari

ratioiie et (piarlam ; dicendnm. qiiod omnis ratio et

natura concordaf. qnod non liat per plurcs quod

; polest suiricienlissime fieri per uniiin: alioquin est

: ibi superniium ". Si ergo mutua dilectio non potesl

esse minus quam ad unum, et communicatio iilius

mutuae non minus quam ad ununi, et in uno esl

mutua dilectio, et in aitero mutuae dilectionis coni-

i inunicatio perfectissime. cum uterque* accipiat totum

' infinite; patel quod non est uitra procedere, sed ibi est

I stare. Unde ipsa eadem ratio, quae ponit personanim

pluralitatem, aufert infinitatem et ponit trinitatem.

SOHOLIOjS.

I. Spirilus sanctus hiibel noiDcii Doni, ol qiiidom Doni, in quo
omnia donantur ((-fr. infra <1. IS. per lotam). Quidcjuid autem
donatur . datur pcr modum tilx ralitalix. Quo sensu Sorai)iiicus
hiV accipiat haric Jocuiioncm , cxplicalione indigere videtiir. IJ-
beratitns praeler specialem virtulcm moralcm implicile ctiam
importat rationem librrtntis seti voliintatis , uti docetiir in solut.
<id '.\. (liini igiliir dupjex sil modiis emanandi in Deo, S(il. per
modiim iiatiirae et |)cr modum voluntatis , ct processio Spirilus
sancti sil per modnm volnntalis, illa inlrinseca pcTfectio divi-
nac vohintatis , (|iiae se dilTundil et ex|)rimil in piocessione
Spiritiis .siincti , iil Doni omnium donorum , a Sancto vocatur
libernlitas. insupiT iiolandum , qiiod \oiiinlas in Deo potest
acdjii \el qiialeiins secuiidiim nostium modiim inlcili{j;eiidi di-
stingiiitiir ul poteutiti conlia n.iluram , \el quatcnus concomi-
Uiliir ipsam naturam eam(|ue commuiiicat iii ratione obiecti
.summe amabilis. In primo sensii \oliintas est piinci|)iiim fe-
cundiim in prodiictione reium creatariim , non \ero in pro-
diictione Spiritus sancti ; in secundo vero scnsu est priiicipium
Spiritus sancli. Unde patct quod dicit ad I. 2; inlclli;,Ntiir
cliam qiiod supra d. (i. (j. 2. dicliim esl de dillercnlJa iiilcr pro-
ducliuncm Filii ct Spiriliis sancli. Fijiiis enim procedii a INitre
per i\xi)i3ium witurae , cuiicomitanic Miiunlalc; el (|iiia per mo-

dum naturne procedil, i)rocedit ut omnino siniilis Patri cl per-
fecta ipsius imago (cfr. infra d. .31. a. I. q. 2.). Spiritus sanctus
vero prodiicitiir jier modum volunfatis, concomilante natura ,
similis quidem, immo idciii omnino in natura , tamen sic , quod
vi jirocessionis ratio imnginis completius sil in Fiiio.

11. .Vrgumcntiim iiiiimum in fiindam. , (juod ab emanaiione
creatiirariim dcdiK ilur, approbatur etiam ub Alcx. llal., S. Thom.
(hic in Conimeni.), Kichard. aliisque, sed ab .Kgid. (hic) im-
mcrito impugnatiir , de quo videsis Dionys. Cartli. ( hic q. 1.
circa med. ).

Ili. I)c i))sa (|uaestione .\lex. Hal. , S. p. I. q. 43. m. I.
qui , ut dicit hic Dionys Carth. , « de his plcnissime scribil ,
imiiio (piod iaiu cx nuiltis doctoribus est iiiduclum , ipse pene
lotum solus iii scrijtto suo expre.-isit , mullaiiuc alia , quae alio-
riim nulius conscripsisse \idctur». — Scot., Iiic q. unic. —
S. Tiiom. . Iiic (]. I. ;i. I. scij. — H. Mberl. , I. Sent. d. 13. a.
4; de hac el s(v|(i. qq. S. p. I. tr. 7. i\. 31. m. 2. — Petr. a.
Tar. , de hac qiiacst. et seq. liic q. I. a. 2. — lUchard. a Med. ,
hic a. I. i\. I. — .tlgid. H., Iii(' 1, princ. (|. I. — llciir. (iand..
S. a. ()l. (1. 10. — Dionys, C.arth. , de liac ct seq. hic (]. I.
— - nicl . Iiic q. 2. coiici. 3.

sil;)» repcrilur paiilo inlVa n.-spectu veibi conromitHur . iibi
Val. etiam |)arliciilam lamen omiltil. ),|. -

' De ajxeiilc per \iolentiam \ide Arislol,, 111. lithic. c. 1. et
II. .Mann. Moial. c 8. el 9. (c. 7. el K.). — De n^owW per
forlunam crr. \ll. Mctaph. lext. i;{. (\l. c. 3.). et II. Pliys.
text. 3<>. et se(j(|. lc. i-ti.).

* SiippUtvimus ex plurimis mss. et cd. 1 pailiculain A7.

' Autrust. , VI. de Trin. c. 10. n. II. — Paiilo infra cod.
A rjmsimilis loco simiUs.

* Supple ciini cd. 1 : in itivinis.

* Kodem modo , i|iio paulo suin-rius , etiam hic leclionum
occiirril varieUis : Vat. cum plnribus codd. cimimunimnid' , alii

u( (i T U comilante, alii ut II H O \ V a;i bb IT cum ed. I
exhibent lectionem nostram.

^ Vat. cum pluribiis codd. pi'i|)ciam sic.
"> Vide Aristot. et Averrocm , I. Pliys. lext. 50. et 56. (c. 6.),
el VIII. Topic. c. 4. (c. 9. circa Hnem), ubi re^pectu syllogis-
nii diciliir: Ksl aulem quoddum ct idem ad syllogismos pec-
caluni, qiiando osteiidilur per lonjriora , quod continjiit pci'
brc\iora. — In liac proposilionc VaL essel pro est. Paulo antc
in (H)d. M |)ost natura. .satis bene additur in hoc.

8 Plurium mss. ul AFCilllKIUV elc. et ed. i auctori-
liile ]W(y ntrumque subslitiiimiis ulrrquc , quo sensus reddiliir
claijor.

DIST. \. VHT. I. (,)liAi:sr. II.

197

(^)ii\i:sTi() II.

Utntni in. (lirini.s poncnthi .sil jwr.suim proccdcn.s pcr moduni amori.s .sirc carilalis.

Si'cmi(l() (|ii;i('ritni\ iilriiiii iii divinis sil iicccsst!
ponciT pcrsonani pi-occdcnlciu |ici' iiioiiiiiii aiiioris
sivo carilalis. Kl (piod sic. vidcliir.

1. .Non csl ' pcrlccla cojiinilio sinc (lilcclionc ,

(.oimenia cr^'0 iicc pciiccluin vcrhinii sinc ainon' : er}i[() ncc.

p(M-f(H'la cmanalio vcrhi sinc cmanalionc ainoris:

j erjjo necesse esl ponere cmanationem per modiiin

amoris: cr|j;o elc.

a. llcm. amor est donnm. iii ipio oinnia ' alia
dona donanlur: niliil cnim j^rojiric donalur iiisi ex
amore: si ergo persona proccdil pcr modinn libera-
litalis. cum ipsa proccdat non per aliud, sed per se;
ergo per modiim ainoris sivc carilalis.

3. Item, oninis et sumina perlectio pliiralitatis
esl in unitate, ergo et distinctionis in unione; sed
inter omnes uniones, quae sunt inter distanles,
summa et iucundissima est unio caritatis; si ergo est
ibi distinctio, est unio ; et si unio, est caritatis ema-
natio.

4. Item, Spiritus sanctus, in nobis existens et
habitans, facit nos similes illi summae Trinitati ,
sicut dicit Dominiis , loannis decinio septimo ^ :
« Ut sint unum, sicut et nos»; sed Spiritus san-
ctus, in nobis existens , producit primo amorem ca-
ritatis, ad Romanos quinto * : « Caritas Dei diffiisa
est in cordibus nostris etc. » . Ergo necesse est , in
ilia summa Trinilate reperiri per prius emanationem
caritatis.

Sed contra: 1. Personae divinae sunt hypo-

A ,pims.- stases perfeclae, ul Pater et Filius; nullus autem

amor dicit hypostasiin, sed eius proprietatem sive

habitum : ergo nulla persona in divinis procedit per

modum amoris.

± Item, ainor est eius in qiio requiescit affe-
ctus : ergo semper accipitur ut in alium tendens;
sed omnis persona est in se perfecte ens et distincta:
ergo nulla persona procedit per modum amoris.

3. Ileiri , non ob aliud ponitur in divinis ema-
natio per moduin ainoris, nisi quia Pater ainat
Filiuin : cum ergo Filius ainet Spiritum sanctum ,

^ Mss. et ed. 1 postulantibus, expunximus hic a Vat. ad-
diluni emm. Mox post cognitio cod. W addit boni. — Clr. de
hoc argumento August. , IX. de Trin. c. 10. n. 15. ubi et ait :
Verbum est... cum amore notitia.

* Ex multis mss. et ed. 1. adiecimus omnia. — Piura de
hac propositione vide infra d. 18. q. 1.

3 Vers. 22.

* Vers. 5. — Mox cod. U communicationem loco ema-
nationem.

5 Ed. 1 sed pro et.

6 Praestamus leclionem distinctiorem antiquiorum mss. ct

ted. 1 pro lectione Vat. et cod. cc sic concupiscibilis amorem.
Haec motivae potentiae divisio, a gcholasticis recepta,- occurrit in
Nemcsii Episc. Emeseni iibro de Natura hominis c. 1 6. et seqq.; ac

[)ari ralioiic cril i^oiicrc iillcriorcin pcrsoiiam cma-
nantcni pcr modiiiii amoris, cl sic iii iiirmiliim: (;t '^
hoc cst iiiconveniens: crgo clc.

/j. Ilciii. ciiiii iii iialiira iiil(>llcctiiali c\ {larle
potcnliac molivac sit accipere irascibilcm . (|iiae re-
sjiicil honorcm, siciil concupiscibilcm . (piac rcspicil
ainorem '', (piac^stio est, (piare iii divinis noii accipi-
tiir pcrsona secimdiim actiim irascibilis, siciit .scciin-
duin actiim conciipi.scibilis ?

I). Ilcm, cum siiit aliae aljcctioncs iii aiiima ,
ut gaudiiiin , .spes et huiiismodi , (piare solum per
moduin ainoris procedit persona in divinis ? Si tu
dicas , quod ainor non tenet ralionem aflectionis ,
tiinc obiicio, (piia siciit ainor diviniis ' non est alTe-
ctio, ita nec gaudium.

(). Itein, cum sint alii habitus in anima impor-
tanles complementum , ciiiusmodi sunt scilicet dona
Spiritus sancti, iit intelligentia ** et sapienlia; quare
magis procedil persona per modum ainoris, quam
per inodum alterius habitus ? quod si non alius ,
nec iste debet poni, ut videtur.

CONGLUSIO.

Spiritus sanctus per modum amoris procedit, quia
procedit per modum vohintatis et liberalitatis.

Respondko: Dicendum, quod, sicut probatum est
supra ", necesse est aliquam personam in divinfs
procedere per modum liberalitatis, et illam dicimus
Spiritum sanctum. Hanc autem necesse est proce^ conciiwo.
dere per inodum amoris; quia, si ponatur in dr-
vinis emanatio '" per inodum volunlatis, necesse est,
quod inter omnes sit prima et 7iobili.ssima. Eina- Amor esi
natio autem per moduin ainoris est huiusmodi , quod ^'^'eri.Mii-'
patet, si respiciainus, in aniina. Affectio eniin amoris
est prima inter oinnes affectiones et radix oinnium
aliarum , sicut ostendit Augustinus in pluribus locis,
maxiine in deciino quarto de Civitate Dei ". Et ista
afTectio nobilissima est inter omnes , quoniam plus

in Gregorii Nysseni iibro de Anima et resurrectione , et in Epf-
stolaeiusdem canonicja ad S. Letoium; ac loan. Darnasc, II. de Fide
orthod. c. 22, ubi et passiones seu affectionos animae enume-
rantur. Vide et Aristot. , IH. de Anima, text. 41. et 53. (c. 9.
seq.) ; de Motu animal. c. .3. (c. 6.) : II. Ethic. c. 5, et I. Magn.
Moral. c. 8. (c. 7. et 8.).
"^ Codd. \ Y in divinis.

8 Ed. 1 intellectus. Paulo infra post si non codd. T V ad-
dunt est.

9 Quaest. praeced.

^^ Codd. RT et ed. I processio.

i> Cap. 7-9. Mss. et omnes edd. falso cilant XIV. de Trin. —
Paulo ante ex plurimis mss. et ed. I subslituimus ostendit loco
dicit. Mox post Unde cod. Y haec pro hoc.

198

SENTENTIARUM LIB. I.

tenel de ralione liberalitatis. Unde hoc est donum ,
in qiio omnia alia dona donantur. et in quo consi-
stunt omnes deliriae suhstantiae intellectualis. Tnde
niliil in creaturis est considerare ila deliciosum, sicut
anjorem mutnum: et sine amore nnllae sunt deli-
ciae '. Propter lioc dicit Philosophus *. quod amicilia
aiit est heatitudo, aut non sine heatitudine. Si ergo
emanatio est jier modum liheralitatis in divinis, ne-
cesse fuit esse' primam et summam: et sic ne-
cesse fuit esse per modum amoris.

1. \d illud ergo quod ohiicitur. quod amor
soiutio op- nominat hahitum. non suhstantiam; dicendum, quod

positoruin. ■ • i .• j ■ ^ »

est lo(iui de ;imore ratione ems quod nominat , et
sic non dicit suhstanliam; vel ratione eius circa
quod ponitur; et quia ponilur in Deo, in quo nullum
accidens, sed lolum * suhstantia est, ideo non dicit
hahitum vel proprietatem, sed magis substanliam;
et cum dicat egressum, dicit hj^postasim sive per-
sonam. Simile dicendum est de Verho \

2. Ad illud quod ohiicitur, quod amor caritatis
semper in alium tendit , et ita procedit in alium
et non stat in se ; dicendum , quod procedere in

Procedereinalium est dupliciler : aut quia aliud respicit ut obie-

aliBni est . . ,. , i- « • •« n •

dophciter. ctuni , aut quia m ahud tendit et recipitur. Primo
modo l)ene convenit personae in divinis , quia bene
convenit hahere respectum ad aliam personam ; unde
Spiritus sanctus est amor, quo Pater amat Filium.
Si autem dicatur tendere secundo modo, sic non
hahet locum in proposito , quia , quando ego amo
alium, amor non exit a me, ita ut recipiatur in
alio, sed tantum a voluntate procedit, et quia est
accidens, ideo non recedit, sed in voluntate subsi-
stit. In divinis vero, quia hypostasis est, ideo in se
subsistit.

3. Ad illud quod obiicitur , quod similiter Filius
amans Spiritum sanctum produceret aliam perso-
nam; dicendum, quod hoc non tantum facit , quod

Pater et Filius producant aliam personam , quia * est
amor, quo se amant, sed etiam , quia in eis volun-
t^is est fecundissima. Ratio huius dicetur infra", et
illa non est in Spiritu sancto. Nihilominus Uimen
iwtest dici, quod status est in primo amore. Nam
primo amore producto, cum ille se ipso amet* et
ametur, non oportet, alium amorem produci sive
aliim personam per modum amoris.

4. Ad illud quod quaeritur, quare non est ema-
natio quantum ad actum irascibilis ? quidam respon-
dent, quod haec vis non habet locum in suhsUmtia
purc spirituali ; tamen supposito , quod sit in sul>-
sUmtia intellectuali, adhuc actus eius non competit
productioni personae, tum quia naturaliter sequitur
actum concupiscibilis ; « ira enim est vindex laesae
concupiscentiae», ut dicit Damascenus^; tum eliam,
quia actus eius consistit aut respectu superioris , et
hoc non potest esse ubi nihil est superius; aut re-
pectu inferioris , et hoc similiter non, quia nulla
est inferioritas ibi; respectu parw similiter non po-
test esse in Deo, quia sic est cum quadam discon-
venientia et victoriosa repulsione '" ; in personis autem
divinis summam unionem et convenientiam esse ne-
cesse est. Et si tu ohiicias , quod non omnis actus
irascibilis est respectu disconvenientis , quod patet
in spe, et quia in Beatis habebit irascibihs actum;
dicendum , quod vel consistit respectu disconvenien-
tis vincendi, vel respectu ardui aggrediendi, et ita
vel gradum vel disconvenientiam dicit; sed neutrum
potest esse in divinis personis.

D. 6. Ad illud quod obiicitur de aliis affectibus
et hahitibus , iam patet responsio. Quia amor est
affectus inlimus et primus et nobilissimus, quia
origo omnium aliorum, ideo complectitur in se toUim
nobilitatem emanationis per modum liberaliUitis : ideo
nulla persona debuit emanare per uKdum alterius
habitus, cum Uahs modus non sit principalis.

Res|«c

.iliort

I)e a t

S C H 0 L 1 0 K

I. Amor seu carilas in divinis accipitur triplicitcr : essen-
Ualiter , el sic est illa cortiplacentia , qua quaeiibct persona
diligil sc ct duas alias pcrsonas ; noiionalUer , ct sic cst ipsa
spiratio acliva sive concordia in spirnndo , qua Patcr ct Filius

spirant Spiritum sanctum ; personaliter , et sic est ipsa |)ersona
proccdens i. c. Spiritus sanctus (cfr. infra a. 2. q. I.). Et notim-
dum, quod Spiritus snnctus non procedit ut id quod datur pcr
amorcm , scd ut anior dalus sive produclus.

' Cfr. supra d. I. a. 2. q. I.

* Libr. I.\. Kiliic. c. 9, ul)i convcrsa probatur, quod scil.
l)catitudo non sil sinc an)icitia. — In scqq. locis probatur ami-
ciliam coniunctam cssc iucunditati. VIII. Klliic. c. 1 ; II. Ma^r..
Moral. c. 12. (c. W.) et VII. Moral. Eudcm. c. 2. seqq. ac I.
Rhct. c. dc lucundis.

3 Cod. 0 necessc est eam esse. Mox, conscntientibus mss.
et ed. i, post fuit adiccimu» esse.

* Plurimi codd. cum cd. 1 non ita benc tota. Vat. hic
contra an(i(|iiior('s c(Mld. ct cd. \ rcpclit m Deo.

' In Val. hic addilur quamvis enim lerbnm in nobis sit
accidens , est tamen substnntia in Deo , sed obesl auclorit<is
m9.s. ct cd. 1.

* Supplc : ha(>c pcrsona. Pracrcrinjus hanc l(>ctionem, in
qua ct convenit maior pars codd. ul I LOH S T U W X Y elc. ,
dum Val. hic qme loco quia, el mox quia pro quo habcl ; ce-

teri autem codd. vel conscntiunt lectioni Vat. totaliter, vel tan-
tum parlialitcr; stc cod. K cum ed. 1 quae est amor, quo.

' Dist. 11. q. 2. et d. 1 3. q. 3. — .Mox post status plu-
rimorum m.ss. ct cd. 1 fldc substituimus est pro sit.

* Vat. cum cod. cc addit alium, quod d("cst in antiquio-
ribus mss. ct ed. 1 . Mox mulli codd. utACFGIIKLRSUVW
X Y ctc. i7/«Mi loco alium.

® Libr. II. dc Fide orthod. c. 16: Est porro ira rationis
salcllcs, vindcx cupiditatis.

'0 Vat. praeccdcnlia exhil)ct ita : nulla est inferioritas in per-
.^ona producta respectu Patris , non similiter potest esse in
Deo respectu disconvenientis, quia sic est cum quadam discon-
veniehlia in victoriosa repulsione , quac lcctio interpolata et
distorta casti(;atur auctorit^itc mss., (|ui quoad lectionis sub-
stantiam omncs inter sc consentiunt cl cum cd. 1.

Disr. x. Aiir. i. QU.\i:sT. iii.

II. Qti.-ioslio in solul. ad i. tacla , iitriim vis irascibilis lia-
bcat lociiiii iii siil)staiitia spiiiliiali , irsohitnr (inoail hcuin a
S. Bonavenliira (I. Sciil. d. i;>. dub. 10.) cnm scntciitia com-
mnni sic : t Vis irascibilis cl ira non rccipitur in Dco iiisi trans-
snintivc». Qnoad .\ii{;clos cl appclilnm rdtionitlrm aniinac
lininaiiac llciir. (Jaiid. (Qnodl. 8. (j. I,').i anirmal , in appctilu
ralionali dislini^ucndam cssc ^im irascibilcm cl concupisc ibilcm ;
.scd ipsins ar{?nmciila a Scol. ( 111. Sonl. d. 26. q. unic. ) im-
ptifinantnr. Kliam S. Tliom. (S. !. q. 59. a. i.) illam dislinclioncnj
llcnr. tiand. noii adinillil, ncc Hichardus ( II. Scnl. d. 2i. a. 2. t\.
3.); etiam IVlr. a Tar. (III. Sciit. d. 26. a. 7.) Iianc negalivam

.scntcntiam rc|)iilal |)robabiliorcm. Propriam suani scnlfnliam
Scot. c.\plical alibi (III. Sciil. d. iii. q. unic. ), admillciido ali-
quam dislinctionem cx partc obiecti , cul cons4-ntiniit S. ik>nav.
( II. Scnl. d. 2r>. p. !. (j. 6. ad 2, et d. 2i. p. I. a. 2. (|. \ ; III.
Scnl. d. .3:1. a. I. q. 3.) cl Alcx. Hal. (S. p. II. q. 29. m. .'«.).
III. Ip.sa (|uacslio non ab omnibiis anli |iiis 1 xplicilf iracta-
tur. Cfr. Alcx. llal. , S. p. I. (j. i3. m. 3. j. 2. — S( ot. , liic
(j. unic., cl infra d. 32. (|. 1. — S. Tliom. , liic (|. 1. a. 1 ; S.
I. q. 37. a. I. — l\. Albcrl. , liic a. 2. — IVlr. a Tar. , liic
(j. I. a. 2. — Hichard. a .Med., liic a. \. q. 2. — IIciii. (iand.,
S. a. 61. (1. .'3.

yUAESTIO III.

Utrum in (livinis ponenda si( tertia persona procedens per modum miituae caritatis.

Tertio qiiaerilur , iitriim sit necesse ponere ter-
tiani personant procedentein per inodum nuiluae ca-
ritatis. Et qiiod sic, videtur.

1. loannis decimo septimo': Ut sint unum ,
mtni^sicut et nos ; Dominus orat et petit discipulis uni-

tatem , non naturae , sed dilectionis per conformita-
tem ad illam suimnam unitatem; sed membra Christi
uniuntur per amorem mutuum: ergo in divinis est
exemplar huius: sic etc. ^

"2. Item, Hieronymus super Psahnum decimum
septimum ^ : « Spiritus sanctus est amor , quein ha-
bet Pater in Fihum, et Fihus in Patrem»: ergo est
ainor mutuus.

3. Item, ratione ostenditur hoc ipsum, quia
perfectior est dilectio, qiiando est mutua, quia si
non est mutua , ex altera parte claudicat ; sed in illa
dilectione est summa perfectio et nulla claudicatio:
ergo etc.

li. Item, qui non amat vicissim amantem se recte
et liberahter aut est iniquus , aut ingratus ; cum
ergo in divinis nuUa sit iniquitas, nulla ingratitudo,
necesse est ibi esse amorem mutuum.

Contra: 1. Si est amor mutuus, ergo Fihi in
• opposi- Patrem et Patris in Fihum: ergo Pater ahquid re-
cipit a Fiiio; quod absurdum est.

2. Item, qui amat amantem facil (]uod debet,
quia hoc est debitum , quod rependendum est ; ergo
si est in divinis amor mutuus , ergo est debitus :
ergo non est liberahssimus , quod absurdum est.

3. Item , nullus amor mutuus est amor unicus ;
haec per se nola est; ergo si Spiritus sanctus est
amor mutuus, unicus non est amor.

4. Item, si amor est mutuus, ergo est amor
Patris ad Fihum; sed iste, ut dicit Richardus^ est
amor graluitus, simihter erit Fihi ad Patrem; et iste,
ut ipse dicit, est amor debitus: ergo si tertia per-
sona procedit per modum amoris gratuiti et debiti,

positoram.

ergo est amor ex utroque permixtus: ergo non amor
puriis. Et ilcrum , cuin iste amor sit Filius, videlur
(juod Fihus sit Spiritus sanclus, quia, ut dicit Hi-
chardusS in Fiho est amor ex utroque permixlus.

CONCLUSIO.

Te}'tia persona procedit per modum
mutuae caritatis.

Respondeo: Dicendum, quod cum amor perfe-
ctionem delectationis ® et unionis et rectitudinis ha-
beat ex mutuahtate, aut non est personam ponere
in divinis procedere per moduin amoris, aut, si conciusio.
procedit, procedit per modum mutuae caritatis.

\ . Ad ihud ergo quod obiicitur in contrarium, soiiitioj)^-
quod tunc Fiiius ahquid dat Palri ; dicendum , quod
ex hoc , quod amans per amorem tendit in amatum,
nihil dat ei; alioquin nos daremus aliquid Deo, cum
ipsum amamus.

2. Ad illud quod obiicitur , quod amor mutuus
est debitus ; dicendum , quod debitus est , quia re-
ctus ; sed tamen amor non considerat debitum.
Unde quantumcumque debeatur, dum tamen debitum
non attendatur , non minuitur ratio liberahtatis ,
immo ostenditur ratio rectitudinis.

3. Ad iUud quod obiicitur: si mutuus, non uni-
cus'; dicendum, quod verum est in amantibus,
quorum affectus sunt diversi; non sic est in Deo.

4. Ad illud quod obiicitur, quod non est amor
purus ; dicendum , quod ex utraque parte liberahs
est , et ideo omnino purus. Et quod * dicit Richardus,
quod est amor debilus et gratuitus ; dicendum, quod
istae conditiones non dicunt modum amandi circa
amorem , sed dicunt modum emanandi sive originis
circa personas.

1 Vers. 22.

* Pauci codd. ut H l P Q ; et sic patet etc.

* Vide lit. Magistri, c. 2. post medium.

* Libr. V. de Trin. c. 17. et seqq. — Mox post gratuitus in
Vat. praeter fidem mss. et ed. 1 additur ergo, et pauio infra con-
tra multos codd. ut A G K T Z etc. et ed. 1 liabetur illc loco isle.

5 Ex antiquioribus mss. et cd. 1 supplevimus Richardus.

* Nonnulli codd. ut A F K U Z cum ed. I dilectionis.

' Cod. X obiicitur: nullus amor mutuus est unicus.

8 Vat. loco quod habet cum , deinde omittit liichardus ;
refraganiibus vetustioribus mss. et ed. 1 , sicuti ct paulo infra
ponit perperam emamndi pro amandi.

SENTENTIARUM LIB. I.

SCHOLIOy

I. In solul. ad 4. vorba looiim lUchardi a S. Vidore expo- |
nentia : « Non dii-iint tnodum amandi cirra amorem etc. » liunc

sensimi liahcnl : P.iltT hahei aniorcni graitiilun}, qnia non esl I

ab alio , Filius anion^ni pnmljrtiim , (juia a Paire procedil el 1

tum ipso produrii Spiiilum sinclum , cui atiribuitur amor debi- \

tus, quia non producil personam, sed ipsi' producitur. Cum vero i Tar. , hic q. 2. a. 2. — Richard. a Med., hic a. I. q.

Scholastici posleriores eam non probabant. Cfr. Hrulifer ad hunc
locum S. Bonaveniurae.

II. Quoad conclusionom C(v. \\o\. Hal. . S. p. I. q. 43. m.
5. _ Scot. , I. Sonl. d. 12. q. I, ol d. 32. q. I. ad 3. 4. —
S. Thom., hic (j. I. a. 2. — H. .Mbort. , liic a. 7. — Petr. a

3. —

amor in Iribus porsonis sil idoni ol puris.siniiis , locuiio llichardi
sumenda osl non in sensu proprio , sod melapliorico ; unde

Henr. Gand., S. a. 61. q. 4, ct a. 54. q. 6. n. 47. — Bicl, L
S(>nl. d. 12. q. 2. nola 3.

AKTICULUS 11.

De proprielate Spiritus sancli.

Seciindo principaliter quapritur de secunda parte,
scilicet de proprietate Spiritus sancti , et circa hoc
quueriintur tria.

Primn quaeritur. utruni anior sive caritas sit
proprium Spiritus sancli.

Secundo, ulruni Spiritus sanctus sit proprie

ne.xus.

Tertio , utruin Spiritus sanctus proprie sit spi-

ritus.

QIUESTIO 1.

Utrum amor sive caritas sil proprium Spiritus sancti.

Circa prinium, qiiod caritas sit propriuin Spi-
ritus sancti , sic ostendilur.

1. .\ugustinus deciino quinto de Trinitate':
FflDdamenu. « Sicut iii iila Triuitate non solus Spiritus sanctus
est spiritus, tiimen proprie dicilur Spiritus sanclus;
ita. quamvis Paler sit caritas et Pilius carit^is,
tamen proprie caritas dicitur illa persona, sicut
proprie dicitur Spiritus sanctus».

:2. Itein, lioc idem ostenditur per eundem su-
per priinim Canonicam loannis ', ubi intcndit pro-
prietatem Spiritus sancli invenire, et ad hoc perducit
sermonem , quod Spiritus sanctus est caritas.

fi. Ilem, ratione ostenditur illud idem : quia '
illud est proprie proprium personae , quod dicit
modum emanandi ijjsius; sed amor est huiusrnodi,
nl probatiim est * : ergo etc.

h. Ilem, sicut verbum se habet ad Filiiiin, ita
amor ad Spirilum sanctum ; sed verbum est pro-
priiim Kilii: ergo et amor proprium Spiritus sancti.

CoNTHA : 1. \uguslmus in decimo quinto de Tri-

nitate *: « Pater est caritas, et Filius est caritas, el Spi-
ritus sanctus est caritas, et simul omnes una caritas »:
ergo caritas non dicitur propiie de Spiritu sanclo.

2. Item, amor non procedit aliter quam amando:
ergo cum amor de necessitate insit amanti, et Paler
et Filius amando producant Spiritum sanctum. ini-
possibile videtur. quod ei convenial proprie. Aut
ergo Spiritus sanctus non est persona, aut non est
amor proprie sive " non procedit per modum amoris.

3. Itein , sicut se habet sapientia ad Filium, ita
amor ad Spiritum sanctum: sed sapientia non est
Filii propriuin, immo appropriatum solum : ergo et^
amor similiter Spirilus sancli: ergo elc.

4. Ilem, omiie * quod dicitur proprie, importat
ali(piani relationem: ergo si ainor proprie dicitur ,
iinportat relatioiiem. Quaero : ad quid ? aut ad
amantem, aut ad amatum^. Si ad amantem, ergo
amans non est amor; similiter si ad amatum, iunc
ergo Spiritus sanctus aul non amaret aul non ama-
reliir; hoc autem est impossibile.

.\d oppo
Uim.

• Cap. 19. II. 37: Sicul non .solus esl in illa Trinitalo vel
spiritus vol sanctus... el tamcn i.ste non fruslra proprio dicitur
Spiritus s.incliis. Hl ibid. c. 17. n. 31 ; lUi Spiiilus sanclus
proprio nunciipalur \ocabulo cariUiti.s, cum .sil univorsalilor ca-
rita.<j el Paler et Kilius. — l>.iulo anle (Ido mss. et ed. 1 sub-
slituimus oslendilur loco oslendil.

* Tracliil. VII. n. fi. Vido el .\V. do Trin. c. 17-20. —
Paulo ariU' Vat. (^ontra mss. et ed. \ omillil primam , ot e,d. '
loro idem habot ipsum. .Mox ali(|ui c(Kld. ut li K T W V cum
ed. 3 produfjt loco prrduril.

' Opo plurlum mss. iil F T Z n ol od. I posiiimiis qtda
pro quod.

* Hic, a. 1. q. 2.

* Cap. 17. II. 28: Ita ot caritas ol Paler dicatur el Filius
el SpiriUis sanctus ol simul omnos una carilas. In quo texltt
ed. I post omnrs addit tres.

* .Miqui codd. iit V X Z bb falso aut loco sice.

' Suppic\ imus hic rl ; mox siibslituimus genitivum Spi-
ritns snncli pm dalivo, opo mss. et ed. I.

* PoslulaiUibiis anliqiiioribiis mss. et (^d. I, oxpiinximus hic
addilum a Vat. iltud.

^ In Vai. ol cod. cc desunt verba Qiuirro usqiie amalum,
quao in u\ii< u\s<. ol od. I li.ilionliir.

DIST. X. AHT. II. QIIAKST. I.

"20 \

C 0 N C I, U S 1 0.

Carilas , pcrmnaliler accepla , csf proprinm Spi-
rilm mncti; esHcnliaUicr acccpla (licil com-
placentiam; notionaliler vero concordiam in
spirando.

Rkspondko: Dicencluin, (|U()(I (lilccUo in divinis

jeciio ii. potest accipi et accipilur luvcssario e.s\s-nitialitcr , no-

u itif\iii^ fionaliter et pcrsonaliter: cssentialitcr , (\\\\a (jui-

" libet (liligit se'; notionaliter vero , qiiia Paler et

Filins coiKwdaut in spirando Spiritniu sanctum ,

(luae concordia amor sivo dilectio cst; pcrsonalitcr

vero, qiiia ille qui prodncitur per modum [)ertectae

liberalitatis, non potest esse nisi amor sive dilectio.

Unde essentialiter dictum dicit complacentiam,

oDciusio notionaliter vero concordiam in spirando , persona-

liembris. ., ... ,.

liter vero processum m illa conc;ordia.

Huius autem ' exemplum potest poni in amore
•miiium. creato , quo sponsus et sponsa se diligunt. Nam di-
ligunt se amore sociali ad convivendum; diligunt
se ulteriiis amore coniiigali ad prolem procreandam,
et illa *, si produceretur ex sola concordiae vo-
luntate , amor esset; nunc vero est amalus , nisi
dicatur amor per emphaticum loquendi modum. In
divinis vero vere et proprie amor est, habens ra-
tionem amoris et hypostasis: amoris propter hoc,
quia ex voluntate liberalissima primo procedit per
modum perfectae llbersAii^ii?. ; hypostasis , quia cuni
distinguatur a producente et non possit distingui
essentialiter , distiiiguitur personaliter; non sic autem
est in ainore creato.

I. "2. K\ lioc patet illud quod obiiciliir primo soi.itioo|,-

. . |io».Uiruiii.

et secunao, ciiin dicitur . (piod ' (^sl proprietas
amanlium sivi; prodiK-cnliiim; (piia accipitnr notio-
naliter ; nam proiil ab cis p roccdit , wuw [)ot('st (^ssc!
pro[)rietas , s(.'(l [)('rsona distincta. rndc noii omiiino
est similis proces.siis amoris crcati ct amoris in-
cn^iti ", (|uia hic est [)r()[)ri(*tas, ibi by^iostasis et
siibslantia.

3. Ad illiid qiiod obiicitiir dc sa[)iciitia , diceni

diim, qiiod non (^st similc; ([iiia sapi(;iitia non dicit Diir.n v,-
res[)(;ctum ad alium, et ideo sempcr de se dicitiir "'"r'
ad se et est esscntiale, nisi a[)[)ro[)rielur; sed amor
r(?S[)ectum dicit ad (M)s, qiii amorc iKM-tiintiir. Ilnde
sicut verbum cst pro[)rinm Filii, non approprialiim ',
quia connotat res[)ectum ad dicentem; sic etiam amor
sive caritas non tantum est ap[)ropriatum , verum
etiam propriiim S|)iritus sancti. Et sicut [)rocedit
Filius a Patre per modum verbi, ita Spiriliis sanctus
per modum amoris. Et ex hoc est, sicut melius pa-
tebit infra^ quod haec admittitur: Pater et Filius
diligunt se Spiritu sancto; non autem, quod Pater
sit sapiens sapientia genita.

4. Ad illud quod ultimo obiicitur: ad (juid dicit
respectum ? dicendum, quod ad amantes, secundum
quod hoc quod est amanles tenetur notionaliter ,
sicut praetactum est ®. Uno enim modo diligere se
idem est quod concorditer spirare; hoc modo Spi-
ritus sanctus non est amans, quia non spirat. Ipse
autem obiicit de essentiali *", qui non dicit egressum
ab amante, sed solum dicit complacentiam volun-
tatis, qua quilibet amat et amatur.

SCHOLIOK

Doctrina huius quaestionis est sententia communis: Atex.
Hat. , S. p. I. q. 43. m. 3. a. 1, et q. 67. m. 3. a. 3. — Scot.,
hic q. unic.,etd. 32. q. 1. — S. Thom., 1. Sent. d. 27. q. 2.
a- 2 ; S. I. q. 37. a. 1. — B. Albert. , hic a. 4. — Petr. a Tar.,

hic q. 2. a. 1. — l\ichard. a Med. , hic a. 2. q. 1. — iEgid.
R., hic t. princ. q. 2. — Henr. Gand. , S. a. 38. q. 2. n. 8. —
Dionys. Carth. , de hac et seq. hic q. 1 .

» Cod. 0 addit XV. c. /7. de Trin.

* Aliqui codd. ut H I aa bb cx. Mox post concordia cod.
H adiungit: Primo niodo est commmm tribus , secvndo modo
est in Patre et Filio , terlio autem mndo est proprium Spiri-
ttis sancti.

3 Cod. I addit processus.

* Plurimi codd. incongrue ille. Mox post esset cod. W
adiungit et ratio amandi; dein cod. Y non est amor pro
amalus , quod per modum substantivi intelligas. Paulo post
per empliaticum loquendi modum intellige: emphasim, iilam
scil. grammaticalem figuram, quae ad maiorem expressionem
intimandam adhibetur , v. g. quando abstractum adhibetur pro
concreto, cum dicitur: rogo excellentiam tuam.

5 Subaudi : amor. — Paulo infra post quia in codd. I Z
addilur amor ibi.

S. Bonav. — Tom. I.

^ .Nonnulli codd. ut AFRTX cum ed. 4 , omissa post
creati particula et , ponunt aniori increato loco amoris increati.
Mox particula hic refertur ad amorem creatum , et ibi ad amo-
rem increatum.

' Vat. contra fere omnes codd. et ed. I et non appro-
priatur.

8 Dist. 32. a. I. q. 1. et a. 2. q. 1. -— Paulo ante ed. I
sequitur loco est , quae et mox post haec addit bene.

3 Hic , in corp. et ad 1. — Paulo supra Vat. sed\ocose'
cundum quod , at perperam et contra mss. cum sex primis
edd. , quorum tamen aliqui ut OZ secundum hoc quod aman-
tes. Mox pJures codd. ut A I S T V W X Y diligunt pra diligere.

1° Supple cum cod. I amore. Vat. quod pro qui , sed
minus clare et contra plurimos codd. cum ed. \ ; aliqui codd.
ut H X Y cum edd. 2 , 3 , 4 , 5 , 6 quia.

'iOl'

SKNTKNTIMUM l.lli. I.

Qr\KSTIO 11.

rtruni Spirilu.s .sancfus .v// ncxuf! .s-irc unifa.^ Patri.s ct Fiiii.

SmiiikIo qiiatTiliir, iitriiiii Spiritus .s;in(tii.s pro-
l»ri»' sit n«'xii.s vcl imitas amhonun. Kt quod sic .
vidclur hoc modo.

I. Aii^Misliiius sexto de Trinitate': « Non est
^unda.nri.u ailquis diiorum. (|Uo uterque coniuiif,Mlur »; sed con-
iunnilur nexii: er^'0 nexiis noii esl ali(|uis duorum:
ei>;o esl terli:i persona propiie.

-1. llem. aiiior iii creaturis esl nexus ; .sed sicut
probatum esl '. Spiritus saiiclus est ainor perrectis-
siiniis: ergo etc. Quod auteni amor sil nexus, patet
l^er Dionysiiim ' : « .\morein . sive divinuin sive in-
tellectunlem. unilivam dicimus virtutem».

;^. Item. Spirilus sanctus secuiuhiin Graecos pro-
cedit a 1'alre in * Filiuin , secundiim Latinos a Patre
et Kilio. Sed (piocunuiue istorum modoriim jirocedit,
uiiiuiilur in Spiritu Pater et Kilius: .sed ille. in quo
uniiiiitur. e.sl nexiis amhorum: ergo Spiritus sanctus
est iiexus.

k. Ilem, aul Spiritus Patris est Spiritus Filii ,
aut non. Si non: ergo cum nemo scial , quae sunt
in homine nisi spirilus eius, qui est in illo , sicut
dicil .\i)ostolus \ Pater non novit voliintalem Filii ,
nec Filius Palris: ergo, si idem est spiritus ainho-
rum , in Spiritii uiiiiintur.

CoNTRA : I. Non est nexus nisi separatorum ,

Ad opp.,si. quae enim non sej^arala sunt". non indigent aliquo

coiiiieclenle; sed Paler iioii esl sei)aralus a Filio, nec

»' converso. quia Filius in Patre el Pater in Filio:

ergo etc.

2. Item. nexiis est in (pio duo aliqui conve-
niimt: sei) Pater el Filius non conveniunt in persona:

*• ergo iiiilla persona est nexus Patris et Filii.

3. Item . necti diciinliir illa qnae conveniiint in
arupio, in quo iiiiiimliir. Si ergo Filius et Spiritus
sanclus originaliter coiiveiiiimt iri Patre, ergo Paler

esl nexus Filii et Spiritus .saiicti: non ergo Spirilus
siinctus est nexus.

/». Item . nexus dicitiir . quia • nectitur. aut
quia nectit; .si ergo Spiritus sjinclus est nexus, aut
ergo (piia nectitur, aiit quia nectit. Non quia necti-
tur : ipiia tunc siiniliter alia persona esset iiexus .
simililer Pater esset nexus; si qiiia nectit Patreni
et Filium: ergo dat aliquid Patri et Filio; sed hoc
esl inconveniens: ergo etc.

C 0 N C LT s 1 « ).

Spiritus sanctus proprie dicitur nexu^ sioe
unilas Palris et Filii.

Respondeo : Dicenduni , quod nexus proprie di- (:..»ciS
cilur de Spiritu sancto sive nnitas amhorum. Ratio
autem huius est, quia Pater et Filius comniunicant i)npi«
in iino * Spiritu, et ideo amborum est unitas. Et
rursum , ille Spiritus est amor, et ideo communi-
cant in eo ut in uno amore ; et quia amor propriis-
sime nexus " est, ideo Spiritus sanctus proprie nexus
est, quia est'" amor miituus, est amor unicus et
substantificus.

1. .\d illud ergo quod ohiicitur in conlrarium, >oiuiio
quod non est nexiis nisi separatorum : diceiuhim , '''*"""'
quod separatio dicitur tripliciter: secundum distan-
t.iam, et sic dicitur separatio localis; et secundum
differcnliam per esscntiam.^\ et sic dicitur separatio
suhstantialis; et secundum diffcrcntiam proprietatis
relativae, et sic non dicitur sepaj^atio proprie, sed
distinctio. Et " (piolihet istorum modorum contingil
esse nexnm. Quia ergo Pater et Filius snnt distincti.
ideo recte diciinliir connecli.

± Ad illiid quod ohiicitur. qnod nexus est in

' Cji|>. 5. II. 7 : Miiniffsuini csl , (jiiod iion iiiiiiiiis (liionim
osi . (|iio iitcniiic (s«iiiin}riliir.

» llic. a. 1. (|. 2. el X

»: Dc Div. Noni. c. 4. S 15: Amorom... unili\ani (luau-
(l.iiii (1 ((iiKTciiYam intciiiKiniiis virdilcni.

*.M»s, cl cd. 1 coiiscnliciitibus, loco pev sulisliliiiniiis hi,
qiiod cl lo(|iiciidi modo S. Docloris matfis corrcsjtoiKicl, dc ([uo
cfr. d. spi|. (}. I, cl d. 14. a. I. (^. l. in (;orp. Mo.\ piiuci niss.
iit ;ia 1)1) prorcdnt, cl iili(|iii c()(l(l. iij IV (•iim cd. I \w»l Sf)i-
ritu addiinl saprli).

6 I. Cor. 2, II. Viiliiala ; Qiiis ciiim liomiiiuni S(il„,(juiic
sunl hominis , iiisi spiriliis liominis , (jiii in ipso csl? — Vat.,
(>linilcnlil)iis, mss. cl scx primis edd. post sunt ini\6i\\lali(iiw,
ct piiiilo infra posl Apnstoliis adiun^^it et. Cod. 0 coiiclusioncm
arffumcnti ila cxhilicl ; m/o .si e.st xpiritiis , et spiritus umbor
runi ; et si lior . ambo m .Spirilii Hminitiir.

" Cod. T qui enim non .sepaivti sunt.

"^ In Viit. prncmilljtiir nut.

^ (m(1. K eodem j^ro uno, (|uod, ccieris mss. cl ed. ■! rc-
fragaiitibus , Val. miniis bcnc pmillil. ,

9 Piurcs codd, ul A CC. K L?U V W V pcrpcraiu hic i\djA\\n\
eius. Mox post ideo cd. 1 iuiiiin;,Ml et. , , .^

•" V.it. omiilil est lcgcndo ijuia amor mutuii.s esi amor
unicus et .suli.stuntificus ; itJi ctiiini aliiic cdd, cl plurimi codd.
cuni liiic (liflcrciilia, (juod plures codd. pro unicm liabeij^l
unitus , alii vcro pauci oivificus. Probabilior nobis ob con-
lcxlum vi.sa cst hvlio codd. UI.M iii t(>xlum rcccptii.

•' Cod(L II V essentialem ct cod. Z essenliac loco per es-
sentiam , (juod nuiili codd.. ut ACFliKLORSTUV etc. cuni
,sc\ primis cdd. omillnnt.

'« .Fidc inullorum mss. ul \ I" d II 1 K T V X olc^ cl ed. I sub-
.stiluimus Et pro In. . i.. ..••..

Disr. X. Airr. ii. quakst. iii.

Ihi ncon-
«(inti.i.

iq i ron-
I ienlia
( (inis.

(Iiio ;ili(iiii (liio (•oiiviMiiuiil; (licondiiin . (iiiod esl
convoniciitia o.ssfnUialis, ot est convenicntia originis';
et nexiis iitro(|ii(' inodo potcst csse; et (iii.iinvis
P;iliM' i't Kiliiis noii convcni^mt formalitcr in pcrson;!
una, taiiUMi orif/inalifcr (•onvcniiinl . (Hii;i un;i [m-
sona oritur :il) utnxpic iino ct (iodciii inodo.

r\. Ad illiid (|uo(l oitiicilur, (piod Filiiis et Spi-
ritiis s;uictiis conveniunt iii P;itre ; dicendiim, ipiod
convcnicnti;! originis diciliir diiplicitcr : ;uit ipiia
oriuntiir ;ili imo, aut quia ah eis oritiir iiniis. Si
qiiia ab uno ^ sic non dicilur nexiis, (piia nexiis
est unio conscqucns distinclioncm , scd unil;is in
origine antccedit distinctioiicm. Si vcio (pii;i iinius
origo', sic , ciim ibi sit distinctio et consc(piciis
unio. propriissime est iiexus; et sic est in Patre et
Kilio respectu Spirilus sancti.

Aliter taineii potest dici , quod non esl simile,

qiiia Filiiis cl Spiriliis sanctiis non codciii modo Mij »<>iuii.
[irodiicuiitiir ;i l*;itrc, <^o(\ l*;ilerct Filiiis codciii modo
spir;iiit Spiriliim s;inctiiiii. Kt itcrinn, l*;itris et l'ilii
(•oiivciiicnli;i csl iii S|»irilii s;inclo iil iii ;iinorc. ciiiiis
cst ii(u^l(!rc; sic noii conv(Miiiiiil Filiiis cl Spiritiis
sanctiis in Patn^

/i. Ad illiid (piod obiiciliir. ipiod iicxiis dicitiir,
;iiit (piia ii(!ctit ctc; diciMidmii. (piod tinardani siint
verb;i , (pi;ie in voce acliva si<,'iii[ic;uit [KissioiKMn ,
iit verb;i ;id siMisiiiii i)crliii(Miti;i , iit vidco. ;iiidio el
siinili;r'; (fnaiHlani iii swi' activa si^Mu(ic;uit actio-
iKMii, iil f;icio et i^ercutio, similit(M' iri pa.ssiv;i. I)i-
ccndiim i<,Mtiir. qiiod lioc quod cst iicctcrc , ciiin
n(Ht(M'e (lic;itur S[)iritiis, (pii;i ;il) iitroipie iiroccdil,
recte in voce ;ictiv;i, passioniMn si^Mii(ic;it et in pas-
siva actionem; et ideo non sij,Miilic;itiir '', qiiod ;ili-
ipiid det Patri et F"ilio, sed quod m;igis recipi;it.

SCHOLION.

Si Spiritiis s;inctiis (licilur ne.TUS , scn.sus ost , qiiod cst
amor ;i duobiis , scii. I*atre ot Filio , t;uiquam ;ib uno principio
uniformiter produ(aus. Cfr. solut. ad 2. Quoad ips;im conclu-
sioiiem cfr. infra dub. 4. — AIe\. n;il. , S. p. I. q. i3. m. 3.

a. .3. — S. Thom., hic q. 1. a. 3; S. 1. (j. .37. a. I. ad 3. —
B. Albert. , hic a. 8. 9. — Petr. a Tar. , hic i\. 3. a. \. —
Richard. a Med. , hic a. 2. q. 2. — .Kgid. K., iiic 1. [iriiic. (j. 3.

QIIAESTIO III.

Utrum Spiritus sanctus proprie sit spiritus.

enta

Tertio et iiltimo quaeritur . utrum Spiritus
sanctus proprie sit spiritus. Et quod sic, videtur
hoc modo:

1. Quia persona Spiritus sancti isto nomine pro-
priissime designatur, quod dicitur Spiritus sanctus*;
sed hoc nomen sanctus non coarctat hoc quod est
spirilus, cum sit aeque commune: ergo spiritus
proprie dicitur illa persona.

2. Item, Spiritus dicitur, quia" spiratur; sed
quod spiratur non generatur, nec e converso; ergo
cum spirari non conveniat Patri nec Filio: ergo
convenit Spiritui sancto.

3. Item, homines concordes in uno malo dicun-
tur compiratores , non quia idem cogitent, sed quia
idem malum appetunt, et ad idem malum unus
oranium est colligatus afTectus: ergo cum conspira-

tio^ ;i spirationc veniat, non dicitur spirari nisi
amor: ergo nec Spiritus sanclus dicitur nisi ;unor:
ergo etc.

Contra: 1. Spiritus est Deus, et eos , qui ado- Ad opp.^

. . . , siluiii.

rant eum, in spiritu et veritate oportet adorare ,
loannis quarto^; sed tota Trinitas est adoranda :
ergo tota Trinitas est spiritus; hoc idem dicit Au-
gustinus '".

± Itein, r-atione ostenditur hoc idem sic: spi-
ritus dividitur contra corpus: ergo quod noii est
corpus est spiritus": ergo est nomen absolutum, non
relativum: ergo etc.

3. Item , spiritus dicitur aut a spiritualitate ,
aut a spiratione. Si a spiritualitate , sic dividiiur
contra corpus, et constat quod toti '* conveniat Tri-
nitati; si a spirationc; contra: spirare active dictiim

' Vat., adstiiMilaiite nulio cod. , onginalis, et mox contra
antiquiores codd. et ed. I jiost potest addit dici, deinde contra
inuitos codd. ut IKMRTZ etc. ac ed. i loco convenianl \)om{
communicent.

• Codd. LO hic addunt sic Filius et Spiritus .sanctus con-
veniunt oriyinaliter in Patre , sed.

3 Ita plurimi codd. cuiu edd. 2,3, sed Vat. quia a duobus
unius origo ; cod. R cuni ed. I qaia unus oritur ; cod. X
quia unus oritur a duobus.

* Ed. ! consiinilia, dein post quaedam adiiinglt quae.

* Cod. X significat , cod. U sequitur.

• Unus alterve cod. ut Z cum ed. 1 omittit sanctus , pro
quo cod. 0 ponit quia per spirationem producitur. Paulo ante
cod. Z quo loco quod , pro ((uo aiiqui codd. hibent quia. .Mox

codd. aa bb post non coarctat Itoc addiint nomen cl ed. I
post ergo spiritus adiicit .sanctus.

' Fide multorum mss. ut AF(JHIKMTVY etc. siibstilui-
mus quia loco quod.

* Praestamus lectionem veram ex multis mss. ut AFGHI
K.MSTW etc. et ed. 1 ponendo conspiratio loco spiratio.

9 Vers. 2i.

•0 Libr. V. de Trin. c. II. ii. 12, et ibid. XV. c. 19. n. 37.
Vide hic lit. Magistri , c. 3. — Ed. I hoc ipsum loco lioc idem.

'' In cod. 0 additur sed tota Trinitas non est corpus,
ergo etc. In liiie ;irgumenli supple : ergo con\enit toli Trinitati.

'2 Ex antiquioribiis niss. et ed. I siipple\imiis non bene
omissum toti.

'Hlh

SKNTENTlARr.M LIB. I.

a)iiv«Miil loti Triiiitali. qiiia tola Trinitas (licifnr iii-
spiran': «'ijro artivt' diclnm non «licilur relativc, erpo
nef passivp,

h. Iteni, secuiKinni quod «liiitur a spiratiom,
vi(l«'tur (|u<hI ma^MS proprie conveniat Filio: et hoc
palct |»ci" aiictoiilatcni. loli trijiesimo secundo ' : //(-
spiratio Omniputentis dat infr/lcrliim : scd lioc ap-
pro[>iiatur Filio: erf?o etc.

i). Itein, spiratio esl actus naturalis ': sed solus
Filius procedit per modiiin natiirae: ergo solus Fi-
Jius spiratnr.

CONCLrSK».

Spiriliis , ijuatcHus iliritur a spiriiualitate, rouve-
nit toli Trinitati ; (fuaUmu.s antein dicitur a
apiratione , est proprium Spiritus soncti.

Hkspondko: Dicendum, quod hoc nomen spiri-

spinui.Mn- ^/.v reperitur iii corporihiis, in suhstantiis ra//o/?«-

ir.bn*. iif)us ' et in Deo ; et licet in Deo sit propriissime ,

quia propriissime est in eo spiritualitas et spiratio,

tamen ratio cognoscendi et dicendi tanquam a po-

steriori incipil a substantia corporali.

In suhstantia autein corporali spiritus dicitur
'>"^J«»e^^dupliciter: aut a ,9/??r?7«a/27aytM'ontra corpulentiam :
iraiibuJ'^^ sic dicitur absolute, et vocatur spiritus corpus
suhtile , sicut accipilur in lihro de Diflerentia spi-
ritus et animae*; aut a spiratione; et sic dicitur
spiritus flatus, sicut accipit Chrysostomus, loannis
tertio '": Spiritus uhi vult spirat etc. Et in Psalmo *:
f(/ni~s , grando, spiritu.s etc.

Secundum hnnc diiplicem moduni accipilur in
"p"'..'" -i''-suhstanlia spirituali sive rationali . aut a sniritua-
litate contra corporeitatem : et sic substantia ratio-
nalis vel eius potentia inlerior dicitur spirilus, Ec-
clesiaslis terlio': Quis novit, si spiritus /iliorum
etc; aut a spiratione; et sic affectus vel amor di-
citur spiritus. Et ratio huiiis est, quia actus spira-
tionis in corpore est actus internus, actus continuus,

sus
l>ontlil

actus vivi/icu^, et haliens ohpinem a ra/ore*. Quia p>.>priK, ,
igitur egressus ainoris. ut amor est, venit ab in-Mam^Srti i
trinseco; et amor est acius vivificus, quia amor est
vita; et ilerum arnor est actus continuuji , quia
continue debet reddi amor, et tunc est perfectus ,
qiniido homo sic amal: rursus est ca/or spiritnalis :
ideo solus anior dicilur spirilualiter spirari ; et sic
accipilur illud primae ad Thessalonicenses ullimo'':
Ut integer spiritus etc.

Secundnm hunc dnplicem modum accipitur in simiKii i
divinis. Nam secundnm quod spirilus dicitur a spi- """*' '
ritualitate, sic convenit toti Trinitali: nam tota Tri-
nitas caret corporeitiite et materialitate : et sic est cond».
nomen absolntnm. loaniiis (]uarto '": Spiritus eM
Deus. Secundum autem quod dicilur a spiratione ,
sic convenit illi soli personae. quae procedit " nt condw
amor, ratione iam dicla. Spirari enim in spirituali-
bus solius est amoris; et quoniam amor potest spi-
rari recte et ordinate, et sic est purus; vel indi-
recte et immunde, et sic est libidinosns: ideo persona
illa, quae est amor, non tantum dicitur Spiritus, sed
Spiritus sanctus. Non sic Filius dicitur '* sanctus,
quia generatio est motus naturalis, circa quem non
attenditur sanctitas vel pnritas. sicut attenditur circa
amorem voluntatis.

1. 2. 3. 4. .\d illud quod obiicitur. quod spi- soiaiio|
rare est totius Trinitatis; dicendum, quod spirare^^'^
dicitur dupliciter: uno modo est spirare idem quod spir»nt<
Spiritum '^ producere; et sic non convenit toti Tri- ''"'''"" *^
nitati; aiio modo est spirare idem quod inspirare :
et sic '^ convenit toli Trinitati. quia inspirare dicit
eflectum spiritus. qui est a lola Trinitate. Dicitur enim
inspirari quod in spiritu nostro spiritualiter immit-
titur, sive affectio sive cognitio.

5. .\d illud quod obiicilur, quod '' motus est
naturalis: diccndnm. quod sic est in corporalibus,
quae spirant propter naturae indigentiam: sed non
sic in spirilualibns subslanliis. quae spirant ex li-
beralitate volunlatis. Unde ratione huius non Irans-
fertur '*, sed ratione aliarnm proprielatum.

S C H 0 L 1 0 N.

In amcliisioiic. anliqui Schola.stici nmi Patribiis Latiiiis oX
(Irapcis ninscntiunt. Alox. Ilal. , S. p. I. q. i3. m. I , ct ([. 63.
m. 1. — Srot., I. Scnt. d. 18. q. unira in utroquc .smpto. —
S. Tliom.. hic .|. 1. a. i: S. I. q. ,36. a. I. — H. .Mi)cit., hic

' Vcrs. 8 , in qiio IjcxIii Vulgata cnm (h1. 1 Iiahct intelli-
gmtinm loco hitrllirlinii. Mox cd. 1 Imec j)io Uqc.

' Gfr. Arislol., dc l^cspinilionc.

3 Suljstituimus ojic multonim mss. ut AF(iRT ctc. et cdd.
1,2,3 riilioniilibii.s l.ico iiiliowibilibus.

* Liliur istc a lUchardo (liic a. 2. (|. 3.) atlribijiKu' Cou-
st;ibiilo; .S4'd cfr. Bihliolhcca |)hilosophorum mediac aetntis , (»d.
a Harach , InnshriicK 1876-1878, facisc. 2, ubi conlincntur : lix-
<*rpla Cosla-Hcn Lucac dc DilTcrcnlia animac cl .spiiitus. Vidc
cliaiii lilir. ilc Spiiitii , c. I. (iiilcr opcra Arisl.;.

5 llomil. 26. ( alias 25. ) super loan. 3 , 8.
« 1 48 , 8. ' V('rs. 21 .

* l)c his icspiiMiionis actilius xidc .\ristot. , <lc Ucs|iiiauonc;
et Ncmcsium , dc .Nalura hoiiiiiiis , c. 28.

a. 13; S. p. 1. ir. 8. q. 36. m. I. — Pelr. a Tar. , hic q. 3.
a. 2. — Richard. a Mcd. , hic a. 2. q. 3. — JE?\A. R. , hic
I. princ. q. i. — Ilcnr. Gand. , S. a. 61. q. 1. 2. — Durand..
hic q. 1 . — Dionys. Carth., hic q. 2.

9 Vcrs. 23. 10 Vcrs. 2i.

" Cod. K adiungii per moduin amori.s trl. .Mox po.st dictu
Val. el cod. cc cum siihnexis non coliaercntt>r et ])raetcr fldcni
aliorum codd. cum cd. I Spirare loco Spirari.

^^ Auclorilatc mss. ct scx primurum cdd. expunximiis hic
pcrpcram additum Spirihis.

'3 In niss. cl c<ld. 1,2,3 non addilur sanctum. quod in
Vat. habctur.

^* Val. conlia anli(|uioi('s mss. c( ei\. I ille pro .s/(".

'^ Supple ; spiiatio. Paulo iiifra piacfcrimus lcclionem plu-
riuin codd. ut F P X -V et ed. 1 spiranl loco inspirant.

'* Val. cum (m\. cv tran.sferiinlur , si'd falso , quia siibic-
ctum csl .spiralio , ct contra velustiorcs codd. ct cd. I.Cod. K
uddit ^iiiis ifutic ad diiina.

DIST. X. DUBIA.

2()b

DLiui\ ciucA LiTTi'K\M M\(;isrm.

opi-

Rt obatur.

rnio au-
toris.

DlIB. 1.

In parte ista sunt (Inhitaliones circa litlcrani el
])rinnnn de Iioc, qnod dicit. (|no(l Spirifu.f .sanelus
csl (onor Patris sive earitas sivc (lilcctio. i)[VM\-
ritnr ergo, nlrnin caritas et (lilcctio dilTeranl; el ([nod
sic, videtnr per Isidornni ' dicenteni: Auior est ra-
tionalinni et irralionalinn», (lilectio rationalinni tan-
tum. Setl contra: Dioiiysius de Divinis iNominiliiis,
capite qnarto": « Milii videntnr Tlieologi coininnne
qnid dicere dilectionis et anioris noinine » : et ibidein"
reprehendit distin^nientes dicens , qnod faciunt vini
in levibus sonis, quasi nos non possiinns qnatuor per
bis duo, et patriani per iiatale soluin signiticare.

Respondeo: Aliqni voluerunl dicere, (piod dilTe-
runt, quia dilectio dicitiir illa proprie, quae est ex
voluntate ordinata, sed ainor est alTt^ctio libidinosa.
Sed haec distinctio est contra Dionysinni ^ et contra
Angustinuni snper loannem * et contra canoneni sa-
crae Scripturae, quia Doniinus priino quaesivit a Pe-
tro: Simon loannis diligis me? et postea dixit: amas
me? et ita pro eodem accipiunlur; et hanc dilTeren-
tiam ® reprehendit Dionysius.

Potest tamen nihilominus aliqiia diflereiitia, assi-
gnari. Qnamvis enim de una et eadem possint dici
afTeclione, lamen alia et alia ratione. Amor enim di-
cit aflectus adhaesionem respectu aniali; unde Dio-
nysius ^ : « Amorem uiiitivuni dicimus » . Dilectio vero
ultra hoc addit electionem: unde dilectio ex diversis
electio : unde (^anticornm quinto ^ : Dilectus meus
electus ex millibus. Carilas autem ultra illa addit
magnam appretiationem. Carum eiiim dicitur illud
quod magni pretii aestimatur, secundum quod Apo-
stolus in epistolis ^uis vocat pcleles carissimos, pri-
niae ad Corinlhios quarlo ".

Di h. II.

Item dnbitatnr de lioc ipiod dicit: Proprie vcr-
hum Dei cliam Dei .sapientia (licitur ; i\\\\A [iwV ac-
cipitiir propric, qnia soli convenit, ant proprie ,
qnia appropriate: (piia si.vo/<, hoc falsum est, quia
.sapiimfia nullo niodo dicil proprielatem persoiialein ;
si proprie, quin appropriatc, lioc iiiliil lacit ad pro-
positum, (piia Magister vult in(piirere proi^rietatem
Spiritus sancti, non appropriatnm. Kt ilerum, caritas
videlnr inagis a[)propiiari Patri, secundum quod dici-
tur in illa piosa, « caritas Pater est '" » : Jlem, hoc
videlur per Hicliarduni ", quia «aiiioi- gratuitus est iii
Patre, in Spiritu saiicto debitus, in Filio ex utroque
permixtus»: ergo cuiii caritas dicat ainorem gratni-
tum, debet ergo appropriari Patri.

Respondeo: Dicendum, quod non est omnimoda soiutio i.
similitudo '", sed in hoc est similitudo: nam com-
mune polest appropriari, inanente unitate vocis vel
significationis. Potest similiter aliquod nomen simul
dici per proprietatcm et per essentiam , inanente uni-
tate vocis et significationis, et tamen est de se com-
mune; et tale est hoc nomen caritas.

Aliter potest dici, quod caritas est commune et soiutio 2.
proprium et appropriatum ; et Auguslinus '^ primo
ostendit, quod est appnjpriatuni per similitudinem
ad .sapientiam , el post ostendit, quod est vere ^* pro-
prium, infra : Nunc, (luod mcepimus ostemlere elc.
Unde ex hac aucloritate non habetur , quod caritas
sit proprium. sed solum quod appropriatum. Sed
tamen ex aliis verbis Augnstini habetur , quod cari-
tas non solum est appropriatum , sed etiam proprie
proprium Spiritus sancti.

Ad illud quod obiicitur, quod caritas appropria-
tur Patri : dicendum . quod caritas habet dupliceni

1 Colligi potest ex his verbis Vlll. Elymolog. c. 2 ; Omnis
autcm dileclio carnalis non dileclio, sed niagis amor dici solel.
Diiectionis aiitem nomen tantum in melioribus rebus ac( ipi solet.
Idein dicit 1. Diflerentiarum , sub verbo aniare et diiigere : Alii
dixerunt aniare nobis naturaliirr insitum , diligere vero ex
electione.

2 % 12.

. 3 g n.

* Loc. paulo supra cit.

5 Tract. 123. n. 5, ubi in expositione horum verborum
Simon loannis . difigis me eic. (loan. 21, 15-17.) ait:.Ubi etiam
demonstratur unum atque idem esse amorem et dilectionem.

6 Cod. dd distinctionem.

"^ De Div. iNom c. 4. § 15. Vide hic a. 2. q. 2. fundam.
1. — In quo textu muiti codd. cuiji sex primis edd. faiso mu-
iuum pro unitivmn.

8 Vers. 10.

^ Vers. 14. et 17. — Plura de his vide infra d. 17. p. F.
dub. 1. Consentiunt S. Thom. S. p. I. 11. q. 26. a. ?,: B. Al-
bert. , hic a. 2. Ricliard. et Petrus , hic circa lit.

1'^ In officio Ss. Trinitatis, I. Ant. 3. Nocturn.

" Libr. V. de Trin. c. 17. et seqq. Vide supra a. 1. q. 3.
opp. 4. — Mox ex antiquioribus mss. et ed. 1 substiluimus
quia loco quod.

12 Nempe inter sapientiam et caritatem quoad appropria-
tionem et sensum proprii , prout patet paulo infia ex secunda
solutione.

13 .Vide lit. Magistri , c. 2, et pro sequentibus c. 3.

1* Fide mss. et ed. 1 adiecimus hic vere, et mox posi infra
exiiunximus eadem distinctione. Nonnulli codd. ut .\ G H 1 T etc.
ciim ed. 1 vere proprie , sed non ita congrue ; cod. cc vere et
proprie. .

206

SENTENTIARUM LIB. I.

romjKiratioiiem ad virtules alias. Comparalur enim ut
imUr, ut (lii-it Ambrosius', coiuparatur ut lum-uhm,
nt (licit Apostolus ad Colossenses tertio*: Caritas
est rinculum perfectionui. Ratione primi ai^propriatur
Patri. ratioiie secundi Spiritui sancto.

Ad illud (]Uod obiicitur de Ricliardo. dicendum,
(juod gratuitnm non dicit proprictatem amoris sive
auKindi, sed proprietittem personae, quae dat et non
recipit.

DlB. III.

Item quaeritur de hor quod dicit, quod Spiri-
tm sanctus est dHectio , qua Pater e.t Filius se
inricem et nos diligunt. Quaeritur. utrum Pater
et Filius dili<iant nos Spirilu sancto. Ltrum enim di-
lif^ant se Spiritus sancto, quaerelur ' distinctione tri-
gesiina secunda, ubi istam quaestionem specialiter
movet. Sed prima videtur onmino falsa et impropria.
Cum enim dicitur: Pater et Filius diligunt nos etc,
constat quod verbum r/?"%e«r// tenetur essentialiter:
ergo si dili<,'ant^ Spiritu sancto, sunt Spiritus san-
clus. Et iterum, dicit Augustinus *, quod haec nullo
modo conceditur: Pater diligit se Spiritu sancto ,
quia diligere tenetur essentialiter: ergo similiter in
proposito.

Rkspondeo: Quidam dkunt, quod ablalivus ille
soioiio qoo expoiiitur per hanc praepositioneni per cum accusa-
tivo, id est per Spiritmn sanctum; etregula" est,
i\mA haec praepositio per cum verbis transitivis di-
cit subauctoritatem. cum absolutis vero auctorita-
tem. Unde cum diligere sit transitivum. sensus est,
quod Pater et Filius diligunt nos per Spiiitum sanctum,
quasi diceret: Pat(!r operatur per Filium. — Sed
R«probaiur. haec exj)osilio non videlur conveniens, quia similiter
posset ' dici: Pater et Filius puniunt sive odiunt nos
Spiritu sancto; quod non vull dicere Augustinus.

Propterea notandum, quod diligere aliquando
Dti.gereip- leuetur pure esscntialiter, ut cum dicitur: Pater dili-

nelur Iripli- '

<•''«••■ git se"; aliquando /)W7'e notionaliler , ut cum dicilur:
Pater et Filius diligunt se Spiritu sancto, sicut pa-
tebit ' ; aliqiiando partim essentialiter , partim no-
tionaliter, sicut cum dicitur: diligunt nos Spiritii
sancto; et hoc '" patet, quia ideni est Patrem et
Filium diligere nos Spiritu sancto, qiiod Spiritum
sanctum nobis mittere sive inspirare. Mittere autem

sive inspirare imjjortat actum notionalem et essentia-
lem, quia sensus est, quod Spiritum producunt et
donum eius nobis conferunt ; unde dicit simul Spiri-
tus sancti produclionem et gratiae collationem. Et
quamvis resj)ectu actus essentialis iion recipiatur
habitudo ablativi, recipitur tamen ratione notionis,
sicut et hic: Pater dicil se suo Verbo, dicit etiam
creaturas Verbo; simili modo intelligendum est in
proposito.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Sive enim sit
unitas amborum sive sanctitas; quid dicatur per
hoc nomen unita.s ; quia aut unitas dicil unitatem
essentialem, aut notionalem , aut personalem. Non
essentialem, quia tunc non esset amborum, sed
trium; non noiionalem, quia Sjiirilus sanctus non |

est coinmuiiis spiratio; non personalem, quia Pater 1

et Filius non sunt unum in persona. Jte^n quaeritur. giiae»u<^

ridMli j

quo modo haec " distinguantur , unitas, sanctitas.

U(.

caritas.

Respondeo: Dicendum, quod unitas personaliter
tenetur. Sed attendendum. quod unitas aliquorum di- i>iip[e«i
citur dupliciter: aut qua aliqui sunl unuiu, et sic
Patris et Filii non est unitas personalis; aut qua
aliqui sunt uniti , et sic Paler et Filius unica persona
uniuiitur, sicut jjersona Spiritus sancti, quaeest amor
et vinculum nectens ".

Ad illud quod quaeritur, quomodo differunt illasoiuiioq^i
tria; dicendum, quod unum '^ addit supra alterum.
Nam unilas dicit conditionem omnis amoris, quo
niam omnis amor est vis unitiva; sanctitas dicit con-
ditionem amoris casti conlra libidinosum, qui non
est purus; carilas dicit conditionem amoris praeci-
pui; ideo enim caritas dicitur, quia est amor inaesti-
mabiliter habens carum ainatum.

DiB. V.

Itein quaeritiir de hoc quod dicit: Si uterque
non participatione, sed essentia sua... servantes uni-
j tatem spiritus. Videtur enim non bene dicere, quia
servare uniUilem spiritus est producere Spiritum
sanctum: ergo secundum hoc Pater et Filius sua
essentia Spiritum sauctum j^roducunt , et iUi videtur

' (lonimciu. in 1. ICpisi. ;i<l Cor. c. S, 2: Diiin cnim cari-
(iiU-iu , (jiiar inalcr omniiini iiononini ost, non scu l,inUir , noii
sriiinl , sirnl oportct. Cct<'nim liic Coninicnl. non est Kcnuinns.
I)«» aucloro (.Xinlirosiaslcr vul^o vocatur) vidc infra d. XIX. c. 4,
riol,i a<i l<-xiuni M;iKisiii.

« Vers. li.

3 V;it. (uin ;ili<juibns codd. quarritur. l»an!o infra posl
movel uiiiis allcrvc cod. iil 1 Z ;i(ldii Stcujister.

* Ed. 1 dilignnl. .Mox cod. T sunl Spiritu .scmcto pro sunt
Spiritus snnctux.

* l.ilir. XV. <le Triii. c. 7. n 12, ct c. 17. n. 28.

* C>)d. 0 el ratin huius lo(;o et regula. Mox post nhitolu-
tis ex anli<|uis niss. cl cd. 1 sub.stiluimus vero pro aut^-m.

' Vat. ciiin cod. cc , aliis aulcm codd. cuin <h1. I obni-
icntibiis , potest.

* (^odd. intcr se non <'onvcniunt; multi ul .\F(iIIKST
X V cl<-. cuni od. 1 oxhibent loclionom nostram ; Vat. ciiin cod.
cc ininiis disiincio 1'aler et Filitis diligunt se ; <()<l. I Pater
et Filius diligit se.

" Difl. .32. a. 1. <|. I. ot 2.

'<* Mondos;i loctio Vat. ^'.r hoc pro fH)C, cl p;iulo infra .voi-
licet loco quod c;istiKatur o\ niss. el od. I.

" Codd. <ld hic.

'- Piura do lioc vido hic , a. 2. q. 2.

'^ Ed. I ;iddil i.^ttormti.

DISTINCTK) XI.

207

•essentia ' spirarc. Item vidcliir ctiam ralsiim (|ii()(l
(iicitui", Hon partiripatUmc , (jiiia l*at(U' ct Filiiis |»ar-
licipaticiK^ spirationis '■ sciAaiit nnilalcm.

Hkspondko: Uiccndiim, ipiod .\ii<,Misliiiiis ' viill
ost(Mi(l«M'(', diipliccm modiim imilalis cssc iiitcr Palrcm
et Kiliuin, (pii cst intcr mciiiliia ('lirisli, scilicct na-
turae el voUuUalis ; ^{\\ dillcrcnlcr. (piia iii noliis
est unilas naiurae pei" participalioncm iiniiis coin-
inunis essentiae, scd non sumns i|)sa es.sentia \ Pater
vero et riliiis non participant essentiam ([uasi diver-
sum, iinino suut ipsa essentia. Similitcr in nol)is «^st
conlbrmitas rohmtatis per donum Dei, quod unil
nos; sed Patcr ct Filins uniiinliir non dono accepto
ab alio, sed Spiritu proprio; et sic patet responsio \

Dlb. VI.

Item (juaeritur de ratione Aujj^ustini: Quia enim

rommunis rsf amhol)ns, iil vocatur ipsr prir})rir,
(juoif amho rommunitrr ; er^'() .seciindiim lioc pari
ralionc S[)iriliis sanctus diciliir Dciis [iropric. ciim
Dciis sil commiiiic aiiiliolnis.

Hksponkko: Diccndiiiii, ijiiod ac([iiivocalio est iri
(•■ommunilalr. Nain Aii^uslinus non vocat communr
([iiod (!St in plurihus el de plurihus , sed ([iiod a
plurihus; cl ita communc diciliir ma^MS a commu^
nione , (|uain a cimunwnlatr , iit iial vis in vcrlio,
sicut lit intcr imioncm ct imitalem. Kl ([iioniam
caritas non tantnm dicit communitatrm, ([iiia in [)lu-
rihus, .*;ed connnunionrm p(T unilatem *= distinclo-
riim: idco ([uamvis dicatur essentialiter, [)()t("st tamen
niliilomiiius dici personaliter.

I onimiiiiila»
diritiir dii-
plii'il«r.

DISTINCTIO XI.

Cap. I.

Quod Spirilus sanctus fyrocedit a Patre et Filio, (luem
tamen Graeci a Filio procedere dif/itentur.

Hlc dicendum est , S[)irltum sanclum esse a Patre
et Filio et procedere a Palre et Filio, quod multi
liaerelici negavermit. Quod autem dc ulroque procedat,
« niultis divinorum eloquiorum teslinioniis comproba-
tur* ». Dicit enim Apostolus: Misit Deus Spiritum Filii
sui in corda noslra. Ecce liic dicilur Spirilus Filii.
Et alibi*: Qui autem Spiritmn Christi non hahet , hic
non esf eius. I[)se eliam Filius de S[)iritu sancto dicit
in Evangelio ^- Quem ego mitfam vohis a Patre, Palris
autem Spirltus dictus est, ubi legitur^* Si Spiritus
eius, qui suscitavit leswn a mortuis, habitat in vobis.
Et ipse Cbristus dicit *: Non enim vos estis^ qui loqui-
mini , sed Spiritfis Patris veslri, qui loquitur. Et in
alio loco " : Quem miffet Pater in nomine meo. Et alibi
i[)se Filius de Spirilu sancto ait: De Patre pi-ocedit.
His et aliis pluribus auclorilatibus ostenditur, quod
Spiritus sanctus a Patre et Filio procedit.

Graeci tamen dicunt, Spiritmn sanctum procedere

i Fide iintiquionim mss. et ed. I siibstituimus essentia
K)co essentinlite)'.

* Pauci codd. ut K.:V X Spititus sancti pro spi)'ationis.

^ Verba .Uigustini ^ide in iit. Magistri, c. 2. circa finem.

■• Codd. L 0 addunt nisi cuw aliquo adilito, et mox bene
ponunt two.pro etiim, quod cdd. et piiirimi codd. habent.

5 Codd. V X illud loco r.esponsio.

6 Codd. H M i\ connexionem pro unitatem ; cod. Y pe):
unionein et cotmexionem ; cod. ce sed communitatem per unio-
nem. Pauio infra fide antiquiorum mss. et edd. 1,2,3,6
adiecimus tamen.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM. .
' August. de Trin. X\^ c. 2G. n. io. — Plcriquc textus s.
Scripfurae, qui sequuntur , apud eundem exliibentur, sed. aiio
ordine el inultis iiitcrpositis verbis. Priinus textus Apostoli est
Gal. 4,6, iibi Vulgata cuni Augustino et edd. 1,2,3,7,8
habet co)-da cestra pi-o co)-da nosti^a.

. . 2.Rom. 8 , .9, — Codd. ef cd. I citant ibi pro alibi , sed
pcrperam. -^- loan, 15, 26;

tantum a Palre, et non a Filio. Quod ideo dicunt, quia craeci dii,-

^r •, . T-i I- i' I • . • . sentiunt.

VcrUas in Evangelio fidem mtegre conlinenle, dc pro-
cessione Spiritus loquens, solum Palrem commemo-
rat dicens: Spiritus, qui a Patre procedit'' ; et etiam
ideo, quia in [)rincipalibiis Conciliis, quae apud eos
celebrata sunt ^ ita Symbola eorum subiunctis anathe- x
matibus sancita sunt, ut nulli de Tiinitalis fide aliud
docere vel alitcr praedicare , quam ibi continctur, li-
ceat. bi quibus quidem Symbolis cum S[)iritus sanctus
commemoretur procedere a Patre, et non a Filio, qui-
cumque, inquiunt, a Filio eum procedere addimt,
anatbema incurrunt ; unde et nos arguunt anatbematis
reos, Addunt eliam ad assertionem suae opinionis et
in testimoninm nostrae damnalionis de Symbolo tidei,
quod secundum traditionem praedictorum Conciliorum
Leo tertius Romae transcriptum in labula argentea
post altare beali Pauli posita posleris reliquit, pro
aniore, ut ipse ait, el cautela tidei orthodoxae. In quo
quidem Symbolo iii processione Spiritus solus comine-
moratiir Pater his verbis: « Et in Spiritum sancliim,
Dominuin et vivificatorem , ex Patre procedentem , cura
Patre et Filio coadorandum ct glorificandum ® » etc.
Ulud est Symbolum, quod in Missa cantatur, editum

* Rom. 8 , II , ubi cdd. contra mss. ACE legunl Christim
pro lesuni.

5 Matth. 1 0, 20. — Codd. B D addunl cum Vulgata in vobis.

fi loan. 1 i , 26 et sequens locus ibid. 15, 26 , ubi Vul-
gata : a Patre p)'0cedif. — Codd, omittunt in ante atio loco.

' loan. 13, 26. — Pauio ante pro integre Vat. cum non-
nuilis edd. integram, sed refragantibus codd. ct melioribus edd.
Etiam Abaelardus (Theol. christ. lib. IV. col. 1300. seq. ) ^cgit
integre , ex quo Magister fere ad vcrbum exceipsit quac se-
quuntur usque ad : Illud est Symbolum.

* Haec Concilia sunt .Nicaeiiuni (a. 325),, ConstantinopolitaT
num 1. (a. 381), Ephesinum (a. 430) et Chalcedonense (a. 43-1).

9 In his vcrbis Symboli ed. 1 legit : vivificantem i)io vi-
vificatorem; et cd. 3 conglorificandum pro glo)'ificandum, —
Textus vulgo receplus esfotDominum et vivificantem (in graeco,
To 7tveu[j.a To ayiov, to xupiov, to ^wo::oi6v ) qui ex Patre prO'
cedit (ex;:op£u6ji£vov), qui cum Patre.et Filio simul adoratur
et congloriflcatur ». Magister erronee vocat hoc Symbolum .Nicaer
num . cum sit Concilii Constantinopolitani l.

SENTENTIARIM LIH. I.

in Nifaeno Concilio. in line cuius subiunclum est :
• Oui aliud docucril vel aliler pratniicavoril, anathema
sil». ideoque (Iraeci nos analliemati/atos dicunt, quia
dicimus, Spirlliuu sanclum a Fillo procederc, (piod ibi
non conlinclur. U"*'*' ^"'"' sccundum nos ibi dicilur:
. 0"! '» Palre Fillo(|ue procedil », allerum a Latinis
additum, scilicet Filioque.

Nos autem illa verba ila determinamus: « (jui aliud
soi.iuirob-docuerit, vel aliter praedlcaNeril ». id est, cdnlrnriunt
"^"" docueril vel contrario nuxlo praedicaverit , analliema
sil. Aliud erjio posuil pro opposito , {|ualiler et Apo-
slolus in Epistola ad Galatas ' : Si quis aliud evmge-
lizaverit , id est contrarium, annt/wnm .sjV. Non dicil:
si (piis addiderit. • Nam si illud dicerel , sibi ipsi , ut
ait Auijustinus*, praeiudicarct, (pii cupiebal venire ad
quosdam, (piibus scribebat, sicut ad Thessaloniccnses,
ul supplerel, qune illorum fidei deerant. Sed (jui supplet,
quod minus eral addit, non quod ineral tollit. Qui autem
praelersjreditur lidei regulam, non accedit in via, sed
recedil a via ». Ad illud aulem , quod de Evangelio
opponunt , respondcmus ita: quia cum dicat in eo
Verilas, Spirifum sanctum a Patre procedere, non
addit soio, et ideo etiam a se procedere non negal;
sed ideo Patrem Umtum nominat , quia ad eum solet
referre etiam quod ipsius est, quia ab illo habet.

Cap. IL

De convenientia Latinorum e.t Graecorum in sensu,
et differentia in verbis.

Sciendum est tamen, quod Graeci conlitentur, Spi-
riium sanclum csse Filii, sicut et Palris, quia et Apo-
stolus dicit ' Spiritutn Filii, et Verllas in Evangelio
Spiritum verilafis. Sed eum non sit aliud Splritum
sanctum esse Patris vel Filii , quam esse a Palre et Fi-
Ho, etiam in hoc in candcm nobiscum fidei sentenliam
convenire vidcnlur, licel in verbis dissentiant.

Unde etiam quidam eorum catholici doetores, in-
lelligentes, unam eandemque fore sentenliam praedi-
ctoruuj verborum. (piibus dicilur Spiritus sanctus
proccderc a Filio cl cssc Filii , professi sunt, Spirilum
sanctum etiam a Filio procedere. Unde .\thaiwsius in
Symbolo fidei*; «Spirilus sanctus a Patre et Filio,
non factus ncc crealus nec genilus, sed procedens».
Ecce Spirilum sanclum aperte dixit procedere a Patre
el Filio. I)i(l\mus etiam, eorum maximus Doclor, in
libro de Spiritu sanclo * Spiritum sanctum a Filio pro-
cedere dicit: «Salvator, inquit, qui et Veritas, dicit :
Non enim loquetur a semetipso , hoc est, non sine me
et sine meo (H Palris arbilrio, quia inseparabilis est
a me ct a Palris volunlale, quia ex so non est , sed
cx Patrc et me esl. Hoc enim ipsum , quod subsistit el
loquilur , a Palre et a me illi est » . Item * : « Spirilus
sanctus , qui est Spiritus veritalis Spiritusque sapien-
tiae, non potest audire a Filio loquenle quae nescit,
cum hoc i|)sum sil, quod profortur a Filio, id est ,
proccdens DeusdeDeo, Spirilus Verilatis proccdens a
Veritale , consolator manans ex consolatore » . Item
Cyrillus episcopus in Epislola Neslorio directa ait ' :
«Spirilus intelligitur per se, secundum quod Spiritus
est, el non Filius; sed tamen non est alienus ab eo.
Spiritus enim Veritatis nominatur et profluit ab eo ,
slcul ex Deo Patre». loaniies quoque Chrysostomus in
homilia quadam dc Expositione Symboli * sic ail: «Iste
est Spiritus sanclus procedens de Patre et Filio, qui
dividif dona propria, prout vult». Idem in alia ho-
milia: « Credendum est, Spiritum sanclum Patris esse
ct Filii. Islum Spirilum sanctum dicimus Patri et Filio
coaequalem et proecdentem de Patre et Filio. Hoc cre-
dite, ne colloquia mala corrumpanf bonos mores^».
Ecce a doctoribus Graecorum aperta habemus testi-
monia, qiiibus Spiritus sanctus a Patre et Filio proce-
dere ostenditur. Omnis ergo lingua con^teafur , Spiri-
tum sanctum procedere a Patre ct Filio.

Testiai
(iraecor
Oairaa.

' Gal. I , R. ct 9. — Sed Vulgiila ciiin Auguslino in loco
mox sequpnli non logit atiud , sed v. 8. praefer quam quod
ft V. 9. prnefer id quod ; .\upuslinus praefer quod.

* Tract. 98. in E\. loan. n. 7. — Kespicitur in (c.xlu Au-
gu.sUni ad I. Thess. 3, tO. — In flnc textus Val. et aiiae edd.,
f xcepia 4 , legunt incedif pro accedit , refragantibus omnibus
codd. et tcxtu Auguslini ; in nostra lcctione subaudi : ad ter-
minum.

3 Gal. 4 , S, et mox loan. t6 , 13. — Paulo supra. antc
Pafris codd. ct edd. 1,2,3,7,8 omiUunt et ; in fiiie se-
qucnlis iHopnsitionis codd. RCDI-' omittunt in nntc verbis.

* Symbolum : Quicumqne, sub nominc .Mhanasii notissimum.
— Hic Vat. sola praetermittit nec genifu.t i)0st creatus.

' .Num. 34. Patroiog. (Jraec. tom. 39. col. t063. — Vat.
aini i)lcris(]uc cdd. contra mss. rt originaic antc Veritns lcgit
est pro et. Adiunxinnis dirit posi Veritns , nyiclor\U\le. cod. B ct
originalis , ac postulanto contextu. — Textus Sohpturae cst loan.
16, 13. — Immediate post Vat. et edd. 4, 9 in.separn(nlifer ]^ro
inxepnrabitis , quod ctinm hal)ot Didymus; lum pmsequitur : in-
separ.'d)ihs a mea pro me.

* I.uc cji. n. 36. — In flne huius lextus omncs mss. et
edd. pracicr Vat. Icgunl cnnsnlatinne pro cnnsnlntore. Cum
autcm vcrsio Ilicrnnymi hal)eat cunsolntore el tcxlus graeous
pcricrit , nihil mulavimus.

' Epist. 17. — Immediate antc sola Vat. Aam Cyrilhts pro
Item Cyrilfus.

• Hae homiliae in ed. Maurinorum Chrysostomi non inveniun-
tur. Eodem modo ciUmtur cl eadcm vcrba utriusque tcxtus re-
fcruntur ab .Vbaelardo , Theol. Ciirisl. lib. V. (Ed. Migne) col.
1322. ci. 1323. — Impressae autem sunt istiie honiiliae in ed.
lalina omnium opcrum S. loan. Chrysostomi , .VntNveniiaf apud
lonn. Kecbcrgium 1614. tom. V. p. 287: In Symbolum Apo-
stolorum expositio. Ilomil. I. incipit: Univcrsalis gaudct... p. 288.
col. 1. sic lepitur: * Credo in Spiritum sancfum. Isle Spirilus
ubiquc lotus cst , ubi vult spirat. Ipse est qui di.xil : Separale
milii Paulum et Hnrnabam in opus, ad quod assumsi eos. Istc
est Spiriliis procedcns de Patre et Filio , qui di\ idi( propria
dona singulis prout vull, Ergo isle Spiridis consecTat, sancti-
flcat ctc. » Ibid. Homil. II. inoipil : Supcr fabrioam totius eto. ;
ubi circa mcd. lc^itur : « .\afus de Spirifu sancfo. Istum Spi-
ritum sanclum dioimus Patri et Filio esse (Y)ae<junlcm et pro-
f^dcntcm de Patrc cl Filio. Hoc oredile , ne ("olloquia mnla
oorriimpnnt morcs vcstrns bonos. Sunt cnim hacreiici » etc. —
In (pio texlu post Spirifus codd. .VBDE addunt sancfus. —
Loous sequens Soripturae esl I. Cor. 12 , 11 ; Vulgala : dividens
singulis prnut rulf.

" Hespicilur ad I. Cor. 1.5 , 33, et mox in verbis om*u's lin-
gua eto. ad Philip. 2, H.

DIST. \l. \UT. lliMCrS QIAKST. I.

(X)MMENTARnTS IN DTSTINCTIONKM XT

Dc aclcni;!. pmcfssioiic Spirihis saiKTi ([ii.iiiliiiii ;nl |n-iiici|»iiiiii . ;• (|iin proccdil,
/lif (liccinlii)ii csl,, Sj)irilinii, .saiirliiia cs.sc a Ihilrc cl Filio.

(

DIVISIO TKXTrs.

Snpr;i e^it M;i|^istcr de procossiono S[)iriliis s;in-
cti in coni[);ir;itionc ;ul i[)snin [jroccdciitein ; h;icc
est secnn(l;i [mrs, in qn;t ;i{,nt ' (lc e;u1ein in coin-
[j;ir;itione ;ul itrincipinin a (jho. VA (lividitnr luiec
pars in (iu;is. In prima ostendit, quod S[)irilus s;in-
ctus procedit a Patre et Filio. In .secuiula dctenni-
nat, qualiter procedat ab eis, infra distinctione duo-
deciuia. Item quaeritnr, cum Spiritus sanctus pro-
cedat a Patre et Filio.

Prima iteruin ^ pars habet quatuor. In prima

oslendil M;i^nster per iiiiilt;is ;iuctorit;ites , qnod pro-
cedit a l';itre et Filio. In seciind;i. vero e coritra [ler
nitiones (Inu^corum osliMidit, quod a solo Palre, ihi:
(iraeci tameu dicurit , Spiritum sanctum tantum
procedere a Patre. \\\ terti;i :iUctorit;ites et r;itiones
(Iniecorum solvit et (leterinin;it , ihi: Nos autcm
illa verba ila determinamus. bi ([ii;irta ostiMidil,
confessionein fidei Gniecorum implicile continere no-
straui ", ibi: Sciendum tamen, (juod (Iraeci confi-
tentur.

TRACTATK) QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam huius partis duo princi[)aliter
quaeruntur.

Primo quaeritur de processione Spiritus sancti
quantum ad principium, et qu;ieritur, utrum Spiritus
sanctus procedat ;i Patre et Filio.

Secundo, utrum procedat a l*atre et Filio, iii
! qnantum sunt unum, aut in quantum sunt diffe-
rentes.

ARTICULUS UNICUS.

De principio processionis Spiritus sancti.

QUAESTIO I.

Utrum Spiritus sanctus a Patre et a Filio procedat.

tiim.

Quod autem solum a Patre procedat, probant
Graeci ratione et auctoritate.

\. Ratione sic: emanatio Spiritus sancti est pro-
opposi- cessio; sed processio est molus ab uno in alium: ergo
si recte est processio in divinis, Spiritus sanctus ae-
terna processione procedit ab uno in alium. Si ergo
procedit a Filio, aut procedit in Patrem, aut in aliam
personam; non in P;itrem, quia Pater nihil accipit a
Filio, nec in aliam personam, cum non sit dare quar-
tam: ergo non procedit a Filio.

2. Item, alia ratione sic: quia Spiritus sanclus
procedit per modum spirationis, sicut Verbum per

modum locutionis; sed ita videmus in cre;ituris, quod
exitus locutionis non praecedit spirationem, nec egres-
sus spiritus est a verbo : ergo nec in divinis Spiritus
sanctus * a Filio.

3. Item, Spiritus sanctus, ut omnes dicunt, pro-
cedit per modum nexus, sed nexus tenet rationem
medii; sed si procederet a Patre et " Filio, teneret
rationem tertii et extremi, non medii: ergo non pro-
cedit a Patre et Filio, sed potius a Patre in Filiuin.

4. Item , Spiritus s;mctus procedit a Patre aut
sufiicienter, aut non. Si non sufiicienter et pleiie. ergo
Pater imperfectus est'^ in spirando; si suflicieiiter.

1 Sequimur plurcs codd. ul F H T W etc. cuin ed. 1 po-
nendo agit loco agitur.

^ Vat. praeter fidem mss. et ed. ( omittit iterum.

5 Vat. absque auctoritate mss. ot ed. 1 convenire c.um
nostra.

S. Bonav. — Tom. I.

^ In cod. W additur etit.

5 Piestituimus ex antiquis mss. ct ed. 1 \erba a Vai. nii-
nus bene omissa Patre et, ac pnulo infra pofiu.f.

^ In Vat. et cod. cc omiititur e.<<t , (juod tamcn habetur
in aiiis mss. et ed. \.

^iio

SKNTKNnAIU M LIH. I.

<*rjto sujM'! nimm esl fHTi |>er diK» quod polcst licri
jHT uiunn sullicitMiUM- ': «m-^'o si a Tilio nroccdil. (MMh
|(nMT(l,il pl(Mi(' a Paliv. iii illa siimma Triiiilalc est
Sii|>tMlluitas, ipiod alisiinlum esl.

)). IliMii. Iioc ipsiim iiilimliir (iraeci oslendere
ptM" (tuctonlalrni : sed iioii pKSsiiiit p(M' .sa(M'a(' S(M'i-
plurae inlrodiictioiiem *. ideo ar^Mimil pi r privalio-
nem iii Kvauijcliis. el maxime iii Kvaii^fclio loaiiiiis
cl Kpislolis. iilti intcj^irc liadiliir iioslra lidcs. S(mI in
iiullo dicilm , ijiiod Spiriliis sanctiis proccdat iiisi a
Palre tanliim: loaiinis decimo (piiiito ': SpirHtun ve-
ritatis , (jid a Patrc procedit : vv^o AUi KvaiCfjclia iii-
siinicitMilcr rid(Mn docent . aiil Spiritus .saiiclus laiiliim
pnKcdil a Patrc.

f). Item , in (piatuor Conciliis apiid (iraecos cele-
liratis. ul)i a Palriltus fidcs siinicienter est explirata,
dicitur. «piod Spiritus siinctus procedat a Patre, et
niliil dicitur de Kilio: ergo si Deus .suflicienter illis
lidcm revelavit: ergo etc.

7. Ilcm. Iiunc errorem munire^ nituntiir per Do-
clores, qiii non soliiin apud eos. sed etiain apud iios
celebres sunt.

Kt primo per Gregoriiim Nazianzenum ^ qui di-
cilur Tlicologus: « Filius et Spiritus .sanotus. geininus
Palris radius, nsquead nosmiserunt claritatem suam»:
ergo exeunt a Patre, ut duo radii.

8. Kl Dionysius etiain dicit in libro de Divinis
Nominilms^: « Ex immateriali et impartihili bono
fordialia exorta sunl lumina», — loquitur de Patre —
ergo exeiint ut lumina; sed talia sic se Iiabent, quod
uniiin noii est ab altero: ergo elc.

y. Itcm. Damasi^enus ' expressius: « Spirilum
sanctuni cx Patre dicimns ct Spirituni Patris iiomi-
namus; Spiritmn vero sanclum ex Filio non dicimus,
et t;imeii Spiritum Filii nominainus».

10. Ilem. si Kalini lioc cognoverunt, cuin ^ (Iraeci
noii (•ognoverunl , aiil riiit boc Scripturae auciori-
tate, nul praedicatione, aut ratioiie, aut revelatioiie.
Scripturae auctorilate iion ; quia eandem per oinnia
Scripturam babeiit (Jraeci; siinililer \wq praedicatione,
(piia id(Mii doctor (Iraccorum. qui csl cl Katinonim,

qui eis fidein perfecle tradidit. scilicet Pauliis Aj^o
stolus; si ratioiir, sed ratione non suflicit ali(juid
aflirmarc iii liis ipiae sunt fidei. Inde Dionysius^et
Damasccnus di( uiil . quod iiiliil cst diccndum nec '

cogitaiidmii dc illa siimma Trinifalc praclcr id quod '

iios sacra eloquia doiMicrunl. et llicronymus '": «Nil
(rcdatiir iiiilii. nisi conlirmavero per novuni ef vetus
Tcslamcntiim ». Si revelatione, quacritur. ( ui fucril
revelaliim cl cum Dcus vclit oinm^s bomiiies .salvos
fieri, (piarc lioc noii rcvelavil " (iraecis? Et iterum,
quomodo constat ipiod lioc fiierit a DeoY

('oNTHAKir.M " 1. arguitur ?«//o»^' o.stensivu sic:Fundam»b
Spiritiis .saiicliis sciMindiim omnes ndeles procodit ut
doiiiim. sicut ex mullis locis Scriplurae probatiir ; et
ilerum, oinnes tain (iraeci quam Latini dicunt, Spi-
ritum sanctum a Filio nobis donari: ergo omnes con-
cedunt. procedere ab utroque. cuni non detur, nisi
a (pio procedit.

± Item, Spirifus sanctus seciindum omnes, el
sicul supra oslensum est '*, procedit ut amor; sed
amare non taiitiim est Palris. sed etiam Filii, unde
et per omnia amat Filius. sicut et Pater: ergo si a
Patre amante amor procedit, eadem ratione a Filio.

3. Item. Spirilus sanctus secundum omnes pro-
cedit ut nexus'"; sed perfectior nexus est. qui ab
exfremo utroque procedit, quain qui ab altero: ergo
si Spiritus sanctus est nexus perfectissimus, non so-
lum a Patre procedit, sed etiam a Filio.

4. Item, boc idem ostenditur ratione ducente
ad impossibile sic: omnis distinctio personarum in
divinis attenditur sccundum relationem et originem:
ergo si Spiritus sanctus non procedit a Filio, nec
e converso, nulla est ibi origo: ergo nulla esf ibi
mutua relatio, ergo nec disliiictio.

5. Itein, maior germanifas est infer duos, qiian-

do unus procedit ab altero. et ambo a tertio. quam i

si unus iiiliil baiicat ab alfero; baec est per se nota:
ergo si Spirilus sanctus non est a Filio, nec e converso.
non '* est perfecfa unio: ergo nec sununa nec perfecta !
beatitudo.

(i. Ilcni. pcrfcctior est expressio, quando gene-

' Arislol. vcrba vklc supra il. 10. a. I. q. I. ad 4.

* P()siiilaiiiii)us iiiss. el si-x piimis cdd. , subsliluiimis intro-
ductionem loco inductionem. .Mox verba -per privntionem in
Evnngeliis idf-iii valciit ac hacc : cx silcnlio Evangclionim.

3 Vcrs. ^C).

* Val. conlra \clustiorcs codd. <t cd. I tiitari loco
munire.

^ Oialio i.*». ad Bvaj^riuin .Monacli. dc Divinitalc (ed. Venet.
I7'i3) ; Sid\al()r (|uo(|uc nostcr ct Spirilus sanctus jjcmiiuis ille
Palris radiiis , simul ci ad nos uscjuc vcritatis iuceni niinislranl
ct 1'atri unili .sunt.

* S. Doclor respiccrc \ idclur liacc Dionysii (c. 2.) vcrba ,
(|uac ct a S. Tliom. (Iiic a. I .) ct a Hiciiiird. (iiic (j. I .) aiicganlur :
« Uursum a Scripturis sacris acccpimus, 1'atrcm (luidcni esse
orlt^incm in di\inis, icsum vcro et Spirituni sanctum, (]uasi
Dci prolcni , vcl , si dlctu Tas sit , ipiasi Kcrmina divina , llo-
rcs\c ac luminit .siippisiihxtitntidliii cxislcrc. » Scd tcxlus iiostcr
iii vcrsiDiiibiis Scoii ct (inrdcrii \crbotciiiis niiii lc^iidir. ,

' l.ibr. I. do Fidc orlliod. c. 8.

8 Fidc muilonim mss. ut .\ E G H I K M 0 T V Z posuimus
cum ioco tiimcn.

^ Dc Div. Nom. c. I. circa priiic. — Damasc. , I. dc Fidc
orliiod. c. 2.

"> llacc \crlja a Sciioiaslicis communitcr altribiiuntur S. Ilic-
ronynio , in cjuo lantum sentciitia similis in Episl. 41. ad Marcel-
iani icgitur. Sunt autcm S. Cyrilli liicrosol. Catii. IV. de Decem
Doijmat. n. 17. (Palrolog. Gracc. tom. .33. coi. 478.) diccnlis :
« iNc mihi (|iii(icm isla profcrcnli uilro crcdas, nisi dc divinisScri-
ptuiis coriiiii quac tibi annunlio dcmonslralionem acceperis».

o Cod. Y est revelatum. Paulo infra cod. W loco hoc
iiabct haec , scil. revcialio.

'2 .Miqiii codd. iil TV.\ In contrnriim.

'3 Disl. 10. a. I. q. 2. — Pauio post cod. W amor loco
amnre.

>< Dist. 10. a. 2. q. 2.

'^ Vat. cum cod. cc miniis dislinclc ct contra alios codd.
cl cd. I nec pro non. Pauio anlc cd. I lioc cst per sc noliim
pro liaec est per se nota.

DIST. \l. AUT. UNICIIS QllAKST. I.

^il

nins coinimmicat t,M'nit() non lantmii snhstaiitiain, s(!d
cliain actuin, (|iii iiatiiia(! <^m'\{\ non rcpii^Miat; s(mI
actiis spirandi noii rcpii[,Mial Filio, (jiiia niilliim cx
hoc incoiivcni(Mis sc(|iiilnr, si spirct: rv^o si VaUiv
Imnc aclmn ' ci iion comimmical. Kiliiis non csl [)er-
fccta imago.

7. U(MU, hoc ipsiiiu ostcnditur anctorilalilni.s, ct
priino aiictoritatc Apostoli ad (ialatas (piarto '"': Mi.sit
Dms Spirilinn Filii .siii ctc. ; ergo cmu Pat(M' iion
inittat Spirilmn nisi Filii, idcm cst Spiritiis U;itris et
Filii; S(mI eius est Spiritus, a, (juo procedit: ergo Spi-
ritus sanctus procedit a Patre et Filio. Si dicas, (luod
non seqiiitur, (piia iion dicitur Filii, (piia procedit
a FiUo. sed (]ui;i est in Filio: ergo cadein ratione,
cum Filius sit iii Spiritu sancto, potest dici Filius
Filius Spiritus sancti ^

8. Item, loannis decimo (piinto ^ : nQuem ego
mitlam vobis a Patrr Spirifiim veritatis » . Ex hoc
arguitur sic: nullus inittit alium, nisi haheat auctori-
tateni super illmn, nuUus autem hahet auctorit;item
super aUum, nisi ali^piid trihuat ei; sed nulla per-
sona trihuit aUi % nisi ah ipsa pro('edat: ergo a
primo, SpiriUis snnctus procedit a Filio. Si dicas ,
quod a Filio mitlitur ex tempore et ex tempore pro-
cedit; confra: Filius non ideo hahet ;mcloritatem,
quia mittit, sed ideo mittit, quia habet auctoritatem:
ergo ante habet auctoritatem , quam mittat tempora-
liter: ergo antequ;un mittat temporaUter, necesse est
Spiritum sanctum procedere a FiUo: ergo etc.

9. Item, loannis decimo sexto": Ille me clatn-
ficabit, quia de meo accipief. Ex hoc arguitur sic:
quisquis est onine quod habet, est omne quod acci-
pit; sed Spiritus sanctus, cum sit Deus summe sim-
plex, est omne quod habet, ergo omne quod accipit:
ergo si accipit aliquid ab aliquo , accipit esse ' ; sed
a quo accipit esse, ab iUo procedit: ergo si aUquid
accipit a FiUo, procedit a Filio. Sidicas, quod ac-
cipere iilud est temporaUter; tunc obiicitur ex hoc,
quia omne quod temporaliter accipit aUquid ab aU-
quo ', mutatur, etc.

C 0 N C LIT S I O.

Spirifiis sanctus prorrdif a Piifrr rf u Filio.

Ukscondko: |)ic(Mi(lmn, (piod, si( iit ost(Misuin est
;iiict()rit;ilihiis et r;ilioiiil)iis, lidci v(Mit;is csl . (piod
S[)iritiis s;iiictiis (iroci^dit ;i l';ilrc cl Filio.

Ad iiitcllig(Mili;im ;iiit(Mii coiilrov(M'si;i(^ L;itiiioriim
ct (Jniecoriiin ct origiiKMn' ciiis ii()t;iiidmii cst, ([iiod
circ;i pr()C(!ssi(Miem S[)irilus s;incli d(! Filio cst diio
consi(l(M-are, ^{i\\\c(y{,[i\'Wm\\ cognitionem et eiiisdiMii
("ogniti profe.ssionem. In primo ort;i '" csl (liflrr^Mili^i .
in sc(Mm(lo controversiji.

(^of/nitio autiMn liiiius arlicnli fimdanuMitum h;i-
bct ;i, S(M'i|)tiir;i, jirorectum vel incremcntmn ;i i;di()ne,
sed consummationem " a revel;itioiie. hi Scriptnr;i(5
auctorit;itc (Ir;ieci et Latirii conveniimt, ([u;ie dicit,
Spiritmn s;inctum mY> Fili.i ct mitti a Filio; S(!d in
ratione et revelatione dilTerunt.

In ratione quidem intelligendi. N;im cum Scri-
ptura dicat *% Spiritum sanctum procederr, (Ji-aeci ad
intelligendum usi sunt alio modo et aii;i similitudine
processionis , alio modo hatini. Nam cum processio
dicatur in creaturis motus localis ab uno in aliuui
et dicatur motus camalis unius ex '^ alio, (iraeci in-
tellexerunt processionem primo modo, ab vno in
aliwm; Latini vero secundo modo, Et in hoc melius
intellexerunt Latini quam (Jraeci, quia comparaverunt
processionem aeternam processioni inagis spirituaii;
et ideo magis simili " comparaverunt, et sic melius.

Similiter, Scriptura dicit ^^, Spiritum sanctum
per spirationem procedere. Et cum duplex sit spi-
ratio, scilicet flatus exterioris et amoris interioris,
Graeci comparaverunt Spiritum spirationi flatus exte-
rioris; sed Latini spirationi amoris interioris: et
ideo LaUni melius, quia si)iritualiori et similiori simi-
litudini aptaverunt.

Similiter, cum Scriptura dicat, Spiritum sanctum
procedere ut nexum et communionem, et duplex pos-
sit esse nexus, vel sicut medium iungens unum '%

ConrlnHin.

Cocnili» fll
|irori!AHio hii-
1114 articiill.

I)ilT<;rentia
in r.itiono
iiilRlli).'>;iidi
(Hioad pro-
cedere.

Item quoad
spiralionera.

Item qooad
nexum.

1 Aliqui codd. ut G X Z vel habet actum quem, vel ut K T
habet actum et.

2 Vers. 6.

3 Vai. cum aliquibus mss. omittit semel Filius , sed con-
tra alios codd. utAFGHK.MTV etc. cum ed. 1 .

* Vers. 26 , in quo textu contra Vuigatam et antiquiores
codd. omittit Vat. a Patre , sicuti et paulo post bis habet su-
pra loco super.

5 E vetustioribus mss, et ed. I supplevimus male omis-
sum alii.

s Vers. \i. — Mox, consentientibus antiquis mss. et ed.
t , posuimus hoc pro quo.

' Codd. aa bb adiiciunt ab illo.

* Unus alterve cod. uf S alio.

' Aliqui codd. ut H P Q Y originis.

^" Ucliquimus cum Vat. ac ed. 1 et aliquibus mss. orta ,
licet maior pars codd. cum edd. 2 , 3 , 4 , 5 , 6 habeant tota,
quod minus contextui correspondet.

i^ Sequinrlur plures codd. ut F H I K P QT etc. et ed. I loco
conservationem ponendo comummationem , quod et gradationi

membrorum divisionis et subnexis magis cori-espondet. Cod. X
confirmationem. Paulo infra post conveniunt codd. inier se
disscntiunt ; maior pars eorum ut ACFGILORSVWXZ etc.
pro quae habet quia ; plures deinde ut C i L 0 R dicunt loco
dicit.

12 Nonnulli codd. ut A S T V X aa minus congruc Nam
Scripttira dicit. Paulo infra muUi codd. cum ed. 1 omittunt
verba et alia.

13 Codd. aa bb ab.

^* Cod. K secundum, veritatem, cod. V secundum rationes
pro simili.

15 Sacra Scriptura canonica hoc non dicit expressis verbis ,
sed implicite et ex Ss. Patrum interi)ret.!tione. Cfr. d. 10. a. 2. q.
.3. et 2, et hic ad 5. — Mox fide multorum mss. ut A F G H K S
T W X Y Z etc. et ed. 1 substituimus Et cum loco Sed cum, et
paulo infra comparaverunt pro comparant. Propt^- repetitio-
nem verborum flatus exlerioris et amoris inteiioris aliqui
codd. hic sive omittendo sive pcrmutando eri-averunt.

16 Ex pluribus mss. ut H M N P Q a;i (T ee ff in mnrgin?)
adiecimus unum , pro quo ed. 1 liabet alterum.

>) I '_>

SENTKNHMU \I \M\. \.

allcri. vcl >ii'iit (>\lr«'iiiiiiii . in (|ii() (-oiiiiin^Miiiliir:
(inicci C()in|i;iraYcriiiil piiiiio tiiodo. Latiiii scriinilo.
ol idco .<|)iriliialiori iiiodo ' ct siiiiiliori . (juia ille
nexiis iiKi^MS haltcl siniililiidincin personac.

Oiiia erpo (lilTcrcntiam hahnernnl iii rationc, et
Diifrniiii Lnlini spiiiliialiiis et conveiiicntiib- comparaverunt:

io r*«ela(i'»- , . , i • n-

oe. idco c\ ralioiic siia suiil clevali. el pcr hoc ad inlelli-

^'eiitiam Scripturac disposili. et ideo nKtitifcsUi rcvcla-
tionc edocti siint dc S])iriliis saiicti proce.ssione. (iraeci
vero. quia siiiiililiidines dilTcrenles et )ninus proprias
a|)tahaut. ideo suiil sua ralione dcpressi : et non va-
lentes iiitclli<jcre. Spiiilum a Verho procedere. nec in
aliiim ah aelcrno procedere. arctaverunt Scriptiiram
;id inlcllijjeiKhiin de processione lemporali, ct ideo
sihi viain revclationis clanserunl. Hacc esl ergo latio
divcrsitatis in huius ;irliciili cof/nifionc.

(Mnlrorcrsia vero venit ex hiiiiis articuli jn-o-

o.utr.>^ei- fe.-i.sionc. Profe.s.sio vero huius - arliculi veiiit ab

Ecclesia Latinorum ex triplici cau.^^a, videlicet ex fidei

vrxtf^in eiverilalc, c\ periculi neces.nlale et ex Ecclesiae

tripiicir.-iusa. ./^. i- i i • i-

avctontale. Fides diclahat hoc. et periculi necessi-
tas immiiichat. iie forte aliquis hoc negaret^ in
quod periculum inciderunt Graeci: et Ecclesiae aucto-
ritas aderat: et ideo sine mora exprimi debebat.
Negalio vero huius articuli venit ex triplici
No^Mtioiiempausa. scilicet ex iqnoranlia, ex supcrbia et^ per-

e\ Iriplici o ■ • i

caoM. tinacia. Ex ignorantia, quia nec Scripturam intel-
lexerunl nec hahuerunt congruam rationem nec aper-
tam revelationem. Ex superbia, quia, cum reputarent
se sciolos et vocati non fuerunt-', noluerunt profiteri
quod non erat per eos inventum. Ex pertinacia, ne
convincerentur et irrationahiliter moveri viderenlur,
invenerunt pro se rationes contra veritatem: et ideo
suani senlcntiam defendere ausi sunt et auctoritati
Ecclesiae Homanae ohviare: et ideo facli sunt hae-
retici. quia dcnegant'' (idei veritatem, el schismatici,
quia rece.sserunt ah Ecclesiae unitate.

Sert quia mos est haereticorum et schismatii^o-

Graeci ac rum , cuiii .<c uon pos.suut ratiouihus communire,

catant Ijli- . , ^ .

n"« adversam partem accusare; ideo nos accusant, et

redarguunl taiupiam cnriosos et tanquam e.rcom-

municatos fi .sr/iisnialicos. Curio.sos', quvA sinc hii-
iiis articiili profcssionc salus eral. Quare ergo inlro-
iniserunl se Eatiiii hoc perquirere, qiiod noii hiit
nece.s.<ariiim?

Sed ad hoc palet responsio, (juia" opporlununi iie*i>.,r
fiiit jiroplcr pcricuhim in quod ipsi incidenint. '^uZ^^'

.^iiniliter, dicunt iios ercommunicato.s , quia
Symhola corrun)i)imiis. in (piihus per .^anctos Patres
suh excomiiiiinicationis pocna hoc erat prohihitum.

Et ad hoc patet responsio per praedicta. quia
non corriimpimus. sed perficimus'; nec sententia
lata est contra perlicientes. sed contra corruiniientes.
Vcl potest dici, sicut dicit .\nselmus '", quod novumAiiam.
edidimus; et hoc quidein facere potuimus. quia Ro-
maiia Ecclesia pleiiiludinem potestatis a Helio, .\po-
slolonim priiicipc. acceperat, in qua " nulla Patrum
.sentcnlia iiec interdictum potuil nec arct.are nec ei
praeiudicare nec ligare eam ad aliqiiid.

Similiter dicunt nos sc/iismalicos, quia a nohis
incepit '* divisio; cum enim hoc vellemus asserere.
noluimus eos vocare.

Et ad hoc responderi potest pro Latinis, quod
eos vocare non fuit opportunum. — quia Ecclesia sine
eis hoc poterat — el hoc *". quia erat laboriosum pro-
pter distantiam, erat infrucfuosum, quia iam non
erat in (iraecis sapientia tanta, sicut fuerat. immo ad
l^atinos transierat, erat nihilominus periculosum,
quia quod pro certo habendum erat periculum erat
ducere in duhium.

Et sic patet, quod frivolae sunt eorum accum-
tiones. Ad rationes autem, intellectis quae dicta sunt.
facile est respondere.

1. Ad illud ergo qiiod obiicitur, qriod pi-ocessio soiauo
est ab uno in alium; dicendum. quod verum est de
processione locaii, sed noii est veriim de processione
causaii, sicut infra meliuspalchit '^: cum procedere
in alium sit dupliciter, aut quia in alium tenditsicut"
obieclum; et sic Spiritus sanctus est amor, quo Filius
amat Patrem, sicut e eonverso; si autem sic dicatur
procedere in aliquem, ut ab eo recipiatur, omnino
stultus est intellectus. Est enim (Ucere, quod amor.

poiitom

' Mulli codd. omiUiinl modo , (|iiod V;it. tiansponil post
seaindo.

2 Fidp mss. ct ed. \ snpplcAimus hnins. Mox aliqiii codd.
ul IZ rnni cd. I Uifim pro iMlinonim, ot paulo iiifra mulli
codd. u\ A FG H T ctr. cuni cd. I post necessilate addunt nobis-
cum parliriilam el.

3 Val. conlra anti<|niorcs codd. ot ed. I aliqui hoc ne-
garent.

* i:d. I addit ex.

^ Kd. 1 drfiirriint loco non fiienml. Panlo infra post
pertinncin codd. P Q adiicinnl qnin.

8 Vat. cnm cod. vr nrgnnt , sed contia alios codd. ct cd. I.
' Cod. V Tanqiinm CHrio.sos.

* Practcr (idcni mss. ct scx primariim cdd. in Vat. omit-
titur quiii , siciili ct paiilo infra contra anti(|uiorcs codd. ct cdd.
1,4,5 |»racpositio in.

0 Aliqiii codd. iil KXZ roniipimvs , sed perfecinms ;
ali(jiii iit (i 11 1 S ciim (id. 1 cornimpimns, srd perfecimus;
aiii cxliibcnt ciim Vat. Icctioncin nostram.

"> Libr. dc Proccss. Spir. S. c. 22 : Rcspondemtis , Hos
iiiud non corrupisse , sed aliud novun) edidisse. — Mox ex
pliiribus codd. ut X Y aa cum cd. 1 et hoc qnidem loco quod
quidem posuimus , quod conlirmatur cx incongrua lectione alio-
rum codd. et quod quidrm.

" Vat. contra iduIIos codd. ut AFGILOTW etc. el ed.
I qnam, ac pra(>lcr fidi^n) mss. ct ed. 1 post inlerdiclum addit
ponere. Ed. I intrrdicrrr pro inlrrdictum.

1' Pracferimus lectioncm nonnulJorum mss. nt II I W clc.
incepil loco incipil.

'•'' Aucloritatc plurimorum mss. ct cd. 1 suppkn iinus ab cd.
Vat. oniissnni hoc , sub (|uo inlciligas : non fiiit opporliinum.
Mox posl infructnosum consensu mss, et ed. I expunximus
vciba proplrr insipirnlinm.

•< Dist. U. a. I. q. I.

'5 llnus aitervc cod. ut 11 (a secunda manu) cum ed. 1 tw
obieclum , post quod cod. X addit aut quia in alium tendit
itn , qnod ah eo recipinlur ; si quia in alium tendit sicut
obieclnm.

!l k

:' k

IJIST. XI. AHT. LIiNlCliS QUALST. I.

iJia

<jiii osl. S|)iriliis sanctiis, orialiir a Palrc cl siihsislal
iii l'"ili(i. siciil liviis oriliic a loiilc cl rc(|iiicscil iii
lacii |iroriiii(io '.

:2. A(l illiKl (jiiod oliiiciliir iU' .spiriilionr , (\{Hn\
pracccdil vcriiiiiii; (licciidiiiii . (iiiod vcrmii csl dc
cxlcriori vcrho, el noii de iiilcriori: cl cxlcriiis ' iioii
est siiiiilc.

8. Ad illiiil (|iiod oltiiciliir dc ;/r.r// , diccndiim,
(jiiod ncMis iioii lialtcl ratioiicm mcdii. scd rali(tnem
lcrlii. (iiii(l(|iii(l ' ali(|iii voliieriint (licere, (iiiod locmn
lenel et inedii el lertii: et voliicriinl siisliiiere opinio-
nem (iraeconiin et Latinornm et (lislinfj;niml diiitli-
cein inodnin procTdcndi, scilicel /// (iliiini, el sic
procedit a 1'atrt!; vel ah alio, et sic proctHJit a Patre
et Filio. Isliid ^ est exsnlllandiim hodie. (piia iion
liahet intcllccliim samim: iinino omnino eodeni inodo
procedit ah iilro^pic, ct tamcn nlriiis(iiie nexiis est,
sicut poniliir ex(Mnpliim de diiohus lignis, ex qiiihus
procederet una tlamina.

4. A(i illud (pKjd o])iicilur, (piod ah altero suf-
ticienter, ergo etc; dicendum, quod istud verum es-
set, si essent diversa principia Spiritus sancti; (juod
non est veruni, sicut inlra patehit-". Unde sicut non
valet hoc argumentum: Pater creat, et Filius simili-
ter; et Pater est sulliciens in creando: ergo Kilius
superfluit; — quia sunt unum principium in creando
— similiter soivendum est in proposito.

5. Ad illud quod ohiicilur, quod non reperitur
in Scriptura ; dicendum, quod si verba non reperian-
tur, reperitur tamen sensus, sicut in obiiciendo mon-
stratum est. Tamen argumentum non valet: non
reperitur in Scriptura, ergo non est verum; quia
Scripturae mos est, quaedam tacere propler insinuan-
dam immilitatem: unde Dominus, voiens nos erudi-
re ad humilitatem, omne quod suum est Patri at-
trihuit, sicut dicit loannis septimo'': Mea doclrina
non eslmea. Similiter dicit loannis decimo quinto^:

Qui a lUilri' proccilil , lo(|ueiis dc Spirilii sancto, el
tamen ip.^e siihimigil ": oninia, ijiiar Palrr /lahrl, nira
suiil: el ideo aigiimcnlmn iion valel.

(■). \(1 illiid ijiiod ohiiciliir de (jniriliis, dicen-
diim, (|ii()(l iiec in (lonciliis illis siiiil oiimia iiisliliila.
(piac spectaiil ad mores, iiec eliaiii omiiia dicl:i. (|iiac
ad lid(>m perlineiit: sicut iii Symhoht. (piod caiilaliir
in mis.sa. iiiliil dicitiir dc descensii ad iiilero.s. Scd
nim(|iii(l " hiliiit sanctos Palres processio Spiritus
sancti a Filio? et si iion latiiil, ipiare non (lixermit?
Credo (jiiod iion laliiit. siciit patel p(;r aiiti(|iios (irae-
cos, (iiKtrmn Magisler addiicit aiiclorititem iii litlera'";
sed tanien noii liiil expressiim, (jiiia non eral opu.s.
Niillus enim negabat iicc iiegare volchat. Sed haere-
tici miilla. (piae eraiit implicita fidei nostrae, sua iiii-
portimitale compiilermil explicare; et sic patel illud.

7. 8. Ad illiid (juod ohiicitur d(! aiicloritate Dio-
nysii et Gregorii, dicendum, quod non esl omiii-
moda similitiido, sed maior dis.similitiido. Allendi-
tur aulem simililudo in lioc; scilicet quantiim ad
pleniludinem Ibntalitatis in Patre et in divisione "
personarum emanantiiim ah eo, et in receplione
influcntiae in crealura: non tainen est omnimoda
similitudo quantum ad modiim einanandi; et sic pa-
tet illud.

9. Ad illud quod ohiicitur de Damasceno , di-
cendum, quod non est in ista parte ei assentiendum,
sicut enim intellexi, ipse fuit in tempore, quando
orta est contentio. Unde non est in hoc sustinendus,
quia simpliciter fuit Graecus, tamen ipse caute loqui-
tur. Unde non dicit, quod Spiritus non sil a Filio,
sed dicit, non dicimus a Filio, quia (Jraeci non
confitebantur, nec tamen negabant ; sed niodo eorum
maledicta progenies addidit ad palernam dementiam
et dicit, quod non procedit a Fiiio nisi temj)oraliter.
Et ideo tanquam liaereticos et schismaticos eos dam-
uat Komana Ecclesia.

' Quomodo isla siniilitudo inteiiigond;i sit , apte explicat
S. Anselmiis, de Process. Spir. sancti , C. 17: Cotistat quia
una eadcmque aqua est, quae et fons et rivus et lacus dicitur,
non (res aquae, quamvis U'es siht, fons, rivus et lacus. Dis-
cernamus itaque inter fontem, rivum et lacum, et videamus
quid singula liacc, cum tria sint, in una intelligantur aqua. In
fonte quidem aqua de abysso ascendens ebullit; in rivo de fonte
■descendens fluit ; in iacu coiligilur et manet. Per fontem ergo
inteliigitur aqna de abysso ebulliens; per rivum, quia de fonte
fluit; per lacum, quia simul ibi coadunatur. Videmus autem
quia rivus non est de lioc, unde aqua fons dicitur , sed de lioc,
quod est , id est de aqua ; nec lacus est de hoc , unde aqua di-
citur fons aut rivus , sed de ipsa aqua , quae una et eadem est
in fonte et rivo. Non ergo de hoc, unde differunt fons et ri-
vus, sed de hoc, in quo unum sunt, lacus existit. Si ergo non
magis fons est hoc , unde iacus est quam rivus, nequit intei-
ligi lacus magis esse de fonte quam de rivo. Sic itaque , cum
dicitur Deus Pater aut Filius aut Spiritus sanctus, una in tri-
bus intelligitur essentia et unus Deus... sed in Patre intelligitur

gignens, in Filio genitus, et in Spiritu sancto singulari quodam
et ineffabili niodo procedens.

2 Fide mss. et ed. 1 pro ideo substituimus exterius scil.
verbum , deinde supple : processioni divinac ; cod. R non enim
est simite de interiori et externis. (exteriori); cod. Z post
exterius addit et interius.

3 Plurimis mss. et ed. 1 refragantibus , Vat. quamquam.
* Vat. contra mss. et ed. 1 Sed istud.

5 Quaest. seq.

6 Vers. 16. ^ vers, 26.

8 Ibid. c. 16, 15, in quo textu Vuigata loco quae habet
qiiaecumque.

9 Lectio plurium codd. ut H I L 0 ee ff el ed. 1 , in qua
nunquid loco nunquam ponitur , a nobis electa est , quia sub-
nexis magis correspondet.

i<^ Cap. 2. — Paulo ante Vat. corrupte et praeter fidem an-
tiquiorum mss. et ed. 1 post S;icut omittit patet.

'^ Cod. Y in distinctione , quae lectio explicat, quo sensu
vocabulum divisione sumendum sit.

^2M

SENTENTIAIU M LIB. I.

SCHOLION.

I. H.ioo roncliisio , <iu;itn scliismjilici (iraoci rciiciiinl . Iia-
botur in Synibolo Concilii XI. Tolclani (a. 675) cl (icliniui cst
(II articdlus lidii (lc< rctis pluriuni r.onciliorum . scil. ll;ircnsis
tl09Ri. Lujrdwncnsis II. cl Florciuini in dccrclo unionis. Oetc-
runi ciiiim formula apud Graccos usit^ita , scil. Palrcm per Fi-
lium spiran* Spiritiim sjinctum , a Concilio Florenlino ( Dccrct.
iinionis ) approbalri c( in hoc scnsii cxjilicala csC « ul |)cr hoc
si^jiiilicctur , Filium (]uo(juc cs.sc sccundum Graccos quidcm
caiisam , secundum Lalinos vcro principium substantiac Spiri-
Uis sancli, sicut et Palrem. Et quoniam omnia , quac Patris
.siint , ipsc Palcr unigcnito Filio suo gi^jncndo dcdil , praclcr
essc Patrcm . hoc i|)sum . quod Spiiilus sanctiis proccdit ex
Filio , ipsc Fiiiiis a Palrc actcrnalitcr liabcl , a quo actcrnalilcr
ctiam genitus cst ».

II. S. IK)clor ( in corp. antc mcd. ) dicit , qiiod « Latini
manircsta i-cvciationc edocti sint»; lioc lamen noii est intcili-
pciidum dc aliqua nova revelatione , quae aliquid addat ad
dcpositum lidei , sed uti patet ex contcxtu , de charismate ve-
ritiilis . qiio rcclc cxposilum csl dcposiliim lidei , in quo saltem
impiicitc lioc dogma iam erat rcvclatum.

III. Ilcspcclu ad solul. ad 3. dicit Dionys. Carll). (hic q. 1.
in flne) : « Distinctioncm quoque .Mcxandri, in principio rcspon-
sionis ad quacslioncm hanc po.siiiini, dicil Bonavcnuira nunc ex-
siilTlandam , aflirmanlis, Spirilum sanctum codem niodo procc-
dere a Patre cl Filio , qucmadinodum a duobus lignis una pro-
grcditiir flamma ». Errat autcm doctis.simus et sanctissimus vir.
S. Bonav. ciiim non cxsuffiat illiiin dislinctioncm in sc , sed
tanlum uaum cius, qucm nonnulii fccciunt puUintcs, alit(!r pio-
ccdcrc Si)iritum sanctum a Paire , alitcr a Filio. Scraphicum
Doclorem plene consentirc suo magistro, probal locus scquens
Alcximdri (S. p. I. q. 4.3. m. 4.), qucm eo libentius hic dcscri-
binius , quiii in edd. gravi errore laborat. Dcsunl cniin in cis
vcrba ilalicis litteris a nobis disUncta : quia ex eo seqveretur,
quod procrderet a Filio , el immcdiate post edd. habenl incon-
rrnieus loco conveniens. Hac lcclione scnsus omnino pcrluibn-
tur. CoiTcximus liunc criorcm cx cod. ms. bibiiolh. naiion.
Florcntiac, in fol., membr., saec. XIV., sig. L IIL 9, fol. 75. recto;
est ibi q. 1 5. m. 1 2. a. 5.

«Diccndum, quod proccdcrc dicitur duplicitcr: uno modo di-
citur procedcrc in molii locali, qui moliis cst ab aliquo in aliquid.
Alio modo dicitur proccdere in exitu causati a causa vel molus
a movcnie. Sccundum primum modum procedere requirit du-
pliccm terminum : o quo ct in quem. Secundum modum se-
cundiim non rcquirit nisi unum , scilicct a quo. Undc ct secun-
dum lios duos modos potesl transsumi ad proccssionem Spiritus
sancti vcrbuin proccdcndi. Gnicci vcro verbum procedendi

transtulerunl ii molu locali ; unde proccssionem Spirilus sancif
aeternam inlellexerunl iib aliquo in aliqucm: cl ideo secundum
hunc modum non concesscrunt , quod proccdcrct Spiritus san-
ctus a Filio, quia ex eo sequeretur , quod prncederet a Filio \n
Patrem, quod non cst convcnicns (edd. iiiconvcniens ), cum in
ipso Patre sit ratio primi j^rincipii, et nihil habeat Pater a Fi-
lio. Si aulcm diccrelur, (luod procedcrct ;i Filio in Palrcm ,
vidcrctur Piilcr aliquid habcre ;i Filio. Scd conccsscrunt , quod
procedal in Filium, in quo oslcnditur , quod csl amor Piitris ad
Filiiim, cl cliam insiniiatur, qviod Filius habel essc a Patre. La-
tini vcro iranssumunl vcrbiim proc^Hicndi ab exilu sivc pro-
a'ssu causati ii c;iusa. Unde dicunt , quod procedcre cst ;ib ali-
quo exirc , quamvis non in aliqucm, sccundum quod dicitur a
mcntc et notitia proccdcrc amor , quamvis non intclligatur , in
aliquid. F( sccundum luinc niodum dicunl Latini , quod Spiri-
lus sanctus i)roccdi( a Palrc cl Filio, quia exil ab ulroquc .
velut amor a notitia et mcnte. »

IV. S. loannes Dam;iscenus , cuius doclrinam S. Bonav.
( hic ad uKim. ) asserit non esse in hac rc susiinendam, cliam
a S. Tliom. ( S. 1. q. 36. a. 2. ad 3.) crroris accusatur; addi-
tur autcm, quod a nonnullis cxcusctur. Scd iam Scol. (hic q. I.)
illum S. Doclorem mclius explicat eiusque orthodoxiam in hac
rc vindicat , quod nunc a thcologis communitcr est receplum.

V. .Vrgumcntum i. in fundam., quod, ncgiita processionc
Spiiitus Siincti a Filio , ctiam distinctio utriusque debeat ne-
gari . a plcrisque thcologis approbalur , ut ab .\lex. Hal. , B.
Albcrt. , S. Thom. , Pctr. a Tar. , Diinind. ct fcre communilcr
a scqucntibus theologis cxtia scliohim Scoti. Tamcn contrariuin
docent Hcnr. Gand. ( Quodl. o. q. 9. ), Scot. ( hic q. unic, et
Rcport., hic q. 2.), Dionys. Carth. ( hic, q. 2. ); sed Richard. h
Mcd. ( hic q. 2. ) hacrit anceps. Celcbris cst de hac rc conti-o-
versia intcr scholam Scotislicam et Thomislic;im aliosqu(;
thcologos. Dc argumentis Scolistarum videsis Claud. Frassenium
( Scotus academicus , tom. 3. tract. 3. disp. 3. a. 3. q. 2. ) ,
loan. dc Rada (I. controv. 15.), ct Franc. Macedo ( Collationes
docthnac S. Thom. ct Scot., coll. 6. dilT. i. ).

VI. Quoad conclusionem : cfr. Alcx. Hal. , S. p. I. q. 43.
m. 4 , et q. 46. m. 5. — Scot. , hic q. unic. ; et Reporu hic
q. t. — S. Thom., hic q. 1. a. t ; S. L q. 36. a. 2 ; S, c.
Gcnt. IV c. 24. 25 ; Opusc. 6. contra Lrrorcs Graecorum. —
— B. Albeit. , hic a. 6 ; S. p. I. ir, 7. q. 31. m. 1. 2. —
Petr, a Tar. , hic q. 1 . a. 1 . — Richard. a Med. , hic q. I .
2. — ,tgid. R. , hic 1. princ. q. I. — Hcnr. Gand., S. a. 54.
q. 6. — Durand. , hic q. 1. — Dionys. Carth. , hic q, 1. —
Biel, hic q. 1. 2.

QUAESTIO II.

Utrum Spirilus sanctus proccdat a Patrc et Filio taiiquam ab uno principio.

Scrimflo qtiaoriliir, ulriim Spiriliis sancliis pro-
cedal a Patre et Filio, iii quantum sunt unum, aut
in quantiun dilTerenles.

i, Et qt:od in (piantum iinum, videlur per An-

KuDdimeDuselnnnii in lihro de Processione Spiritus sancli ' :

• Nullus intelleclus capit, Spiritum sanclum esse Pa-

Iris et Filii, secundum quod aller est Pater , alter

Filius, sed secundum quod uteniue esl idem Deus ».

2. Item, ralione oslenditur sic: unitas elTectus esl
ab unitate actus, et miitJis actus ah unilate potentiae

vel subiecti; ergo cum mia sit persona producta a
Patre et Filio, ergo per unum actum producitur et per
unam potentiam: ergo spirant, in quantum sunl unum.

3. Ilem, quod est a duobus, in quantum duo, aut
est insuHicienter a quolibet, aut ab altero superflue;
sed Spiritus sanctus a nulla persona est insuflicien-
ter nec superflue, quia neutrum convenil naturae
perfectae: ergo etc.

f\. Ilem, quod est a duobus in quantum duo, est
composilum, si consubstantialiler * est ab illis; ergo

' Ciip. 21: Niillus sonsus capit , Spiritum sanctum esse
Spirituiii Patris aut Filii... utcrque unus idcnKiuc Dcus csU

* Pliirimi codd. ciim cd. 1 consuhstanlialiter loco substan-
tialiter. In proximc sc^iucnli propositione cxliibcmus leclionem,

IHST. M. \i\\: vm:vs (H!\kst. ii.

"IW)

s\ a (liiolms iii (|iiaiiliiin duo proccdit iiniis, opoilcl
([uod illiul iiiiiiiii liahcat dilTciciiliaiii ; scd S|)iiiliis
sauctiis uou est compositus: cr^^o ctc.

'). Itciu, uiliil uuuiii jiroccdit a diiohus coiisiiui-
lihus ' iii uatiira iu (piauliim duo, iiisi altcr sit sicul
priucipium activum. altcr siciit priiicipium passivuui,
sivo allcr ut [)atcr, allcr ut iual(i-; scd hoc uou cst
in diviuis: crj^M) ctc.

Contha: 1. Qui pnwMMlil a duohus, ila (pu)d ab

• uuo priucipalius (piaiu ah :dio, proc(*dil ' iu (piautuiu

suut diio; S(mI Spiritiis sauctus principalitcr [^rocodit

a Patrc. sicut dicil .\u<,nistiuus ct hahctur in s('(|ueuti

distiuctiouc ^ : crj];o ctc.

!2. Itcm, (|iii [)roc(Hlit .1 duohiis iii (luantmu sunt
distincti. proccdit a duohiis in (piautum siint diio; scd
nexus non cst nisi (listinclonim: ci<j[o (pii [)roccdit
ut uexus, procedit ah eis ut a distiuctis, et ita ut a
dilTereulihus.

3. Iteni, ab unitate subiecti est uuitas actus, et a
pluralitate subiectorum [)luralitas actuum^; sed Pater
et Filius suut duo: ergo spirant du[)lici spiratione;
ergo spiratur Spiritus sanctus abeis, in quantum sunt
duo : ergo etc.

/i. Item, si spirant Spiritum sanctum in quantuin
sunt unuin. aut^ in quantum sunt unum in subslan-
tia, aut in notione, aut in persona. Si in quantum
sunt unum in substanlia: ergo cum Spiritus sanctus
sit idem in substantia, Spiritus sanctus procedit a
se. Si in quanlum sunt idem in notione; hoc nihil est,
quia non ideo spirant, quia sunt spiratores, sed
e converso. Nec in qumtum sunl uniiin in persona ,
quia iii persona non uniuntur.

H.ikio e\-
filiralur.

cuNrii sio.

Spirilus sancfus protrdil u f^afrr cl a Filio, non
(lualrnus sunf (lisfinctac pcrsinuw , scd <i\iafc'
nus in eis csf nna fcrnudifas rohuifafis sirr
una spirafio arfina.

Hksi'()ni»i;o: Dicendiini. (jiiod S[)iriliis sanctiis |)n)- concin.io
cedit a Patre et Filio, iii (juanlum siint iiiiiim iii lc-
cuudital(i voliiiuatis. llna autem (^st iii Patre et Filio
voluutas. (|iiia Patcr ct Kiliiis suiil ima siibstautia;
si ergo est in eis voluntatis lecimditas, uiia (!st fe-
cunditas in eis. Voluutalis aiitcm reciiuditas est in
Patre et in Kilio, quia iilcrqu(!" 1)(mis iuq^rocessibilis.
Sicut eniiu superius dicliim fiiit de uiimcro |)erso-
narum ' el inli'a m(;lius [tatehit'*, cum agctur de
innascihililale, quae idem est in Patre qiiod primitas;
cuin priiniun et principium siiit idein "; ratio primi-
tatis est ratio principiandi, sive fecunditatis. Quoniam
igitur Pater prior est omni einanatione, scilicet pro-
cessione et generatione, quia nec generalur nec pro-
cedit, hinc est, quod iitroque modo est principiuin.
Quia vero Kilius prior est emanatione processiouis ,
non generationis — quia generatur, tamen est inspi-
rabilis — hinc est, qu(jd est principiuin spirandi, non
generandi. Quia vero Spiritus sanctus neutro modo se
liabet , neutro modo est principium. Inde est igitur,
quod quamvis Spiritus sanctus a duobus procedat,
quia tamen procedil non ut sunt differentes, sed ut
est in eis una fecundilas voluntatis, quod " Spiritus
sanctus procedit ab eis, in quantum sunt unum.

1. Ad illud quod obiicitur. quod principaliter soiutio op-

positorum.

quae in pluribus tantum codicibus ut AHPQW ctc. invenitui-.
Maior quidem pars codd. cum ed. l iegit procedit unus loco
procedit unum , quod liabet Vat. , sed in reliquis convenit cum
Vat. ponendo quia loco ergo si et praemittendo particuias et
itu verbo oportef. Inspicienti lamen patet , in iiac propositione
non contineri rationem maioris , etiamsi cum cod. T legatur
quia a duobus in quantum duo non procedit unus ; unde in
ipsa continetur applicatio maioris ad aliquod specialc , quod et
satis clare indicalur per terminimi unus, scil. persona Spiritus
sancti , quae tanquam quid unum habere deberet in se com-
positionem seu dilTerentiam. Aliqui codd. ut HM bb ee bene
post luiheat addunt /)) se.

^ Ex n)ss. et ed. 1 substituiinus consimilibus pro similibus.

2 In cod. 0 additur ab eis.

^ Vide ibid. lit. Magisti'i , c. 2. et q. 2.

* Supplevimus ex cod. T et a pluralitate subiectorum plu-
ralitas actuum, quia et contextus ea verba requirit, et in prin-
oipio solutionis huius obiectionis ipsa explicite recitantur. —
Ratio haec fundatur in illo axiomate ; actus sunt suppositoruni;
orgo duorum suppositorum non cst unica actio.

^ Cod. W non male addit ergo.

® Cod. Y addit est ; cod. Z vero habet est loco Deus.

7 Dist. 2. q. 2. et 4.

8 Dist. 28. per totam.

9 Aristot. , I. Poster. c. 2 : Idem enim dico primum el
pi"incipium. — Vat. , variata constructione , praeter (idem mss.
ct ed. 1 et primum et principium sunt idem , et ratio , sed
minus distincte , quae et paulo infra cum cod. cc , antiquiori-
bus autein codd. et ed. I rofragantibus , post prior est perpc-
ram adiungit in.

*° Auctoritate plurimorum mss. expunximus patet , quod
Vat. minus apte praefigit verbo quod ; ed. I loco patet
habet hinc est. — Consentit Augustinus , V. de Trin. c. 1 4.
n. 15; Si ergo et quod datur principium habet eum a quo
datur... fatendum est, Patrem et Filium principium esse Spiritus
sancti , non duo principia ; sed sicut Pater et Filius unus Deus,
ct ad creaturam rclati^o unus Crcator et unus Dominus , sic
relative ad Spiritum sanctum vmum principium etc.

t>l6

SKNTKNTI\RrM l.II?. I.

pnxvdit a 1'atie: (liceiKliiiii. (|ii(m1 piiiu-ipalilcr jk)-
lest (lici (liiplicitcr: aut i«spcclii scciindarii: ct sic
im|K)itat onlincm piioris cl pDslcrioiis. cl sic ponil
(tiversitalcm . d lioc modo iioii accipiliir liic: alio
modo proiit priiici|)alitas dicil ipiaiidam aiictoril:itcm.
.«iiciit Patcr diciliir opcniri |)cr Filium. I'iidc iina^piac-
(]iic ' crc;ilnr;i prodiiciliir ;i P;ilrc pcr iMlmiii. iiMpi;iii-
Inm siint imnm: cl sic iiilclli^cndiim csl iii proposito.
i>. \d illiid qiiod ohiicilnr. (piod iicxns i^rocedil
a pliiriliiis etf.: (liccndiim. (piod ratio ncxns incipit
a dislinctionc ct tciidit sivc pcrdncit - in imiUilein:
unde ultima el complctiva ratio est unilas. Kicel ergo
nexiis sit diioriim ct a duolius. si est perlcctns ne-
xus, esl ab eis in (pi;iiilnin sunt unum . non in (]imn-
liiiu siiiil plurcs \

3. .Vd illnd rpiod oliiicitiir. cpiod ;il) unil;itc
snhiccti cst niiilas ;iclus et ;i pliinililatc plur;ilil;is;
diccndiim. (piod isUid non liahct inslaiiliam sccundum
modnin hxpicndi. qua si duo snnl termini cojuilali.
actus numenilns debet eis^ reddi; sed secunduiu rem
distin}j;ucndum est. qnia subicctuin dicilur dupliciler:
aut per se el primo, aul nonprimo; et illud verum
esl de subieclo per se et primo, non de alio; et sic
accipiendo, P;»ter et Filius non sunt uimm principium.
seu ■' primum snbicclum spirationis. qnia iion s[)irant
secundnm (jiiod P;iter ct Filius, sed secundum ipiod
in eis cst un;i fecunditas volunlatis. et ita in quanlum
Mia «oiuiio. unuiu. — Vel aliter diccndum, quod est loqui de aclu,
ul est actus vel * origo, et de actu, ut est accidens.
Si loquamnr de actu, ut est accidens, de necessitatc
niimeratur ad numerum subiecti. quia non est unum
accidens in duobus subiectis. Si autem loquamur de
aclii. nt est actus' , sic comparatur ad subiectum
ut ad priiicipimn, et sic non niimcratup ad nuine-
rum siibiccti sccundum quod suliicctum, sed secun-
diim (juod principiiim. Quoniam igitur in divinis
spiratio iion est accidens. sed productio vel relatio:

idco scipiilur nnil;»lein subiccti, iil csl principiiim.
quia * Paler et Filius, quamvis diiae siiit personae.
taiiKMi siiiil princiiiium iinum, qui:i per eandem vir-
tutcm spirant: ideo actus non nuineratur in illis .
idco spirant un;i spiralione, quamvis sint dno.

h. Ad illud qiiod (pi;icrilur iiltimo, ;iut iii qnan-
limi miiim in siil)st;iiiti;i ctc. : dicciidum . (juod in
(pi;intiim iinum in lccundil;ilc volimlalis. prout illa
voluntas tnicla est ad notionem pcr fcc^uidilatcm ,
quae fecunditas est ratione primitatis , quae priini-
Uis sigiiiric;Uur per boc quod est improccssibilis. Et
lioc e.st quod dicit Anselmus , quod P;iter et Filius
spirant, secundiim qnod ulcrque est idcm Deus, non
secimdnm quod Deus simpliciter , sed secundum
qiiod Deus in utroque: boc est considerare volun-
latem in personis.

Si ergo quacras, utrum in qiiantum nnuin in db||

, . ,. liitio I

smstaittia , aut notwne, aut persona; dicendum . -lioniil

• • 11. denlfal

quod responderi potest dupbciter, secundum (lii;is
opiniones prius positas de potentia genenindi. distin-
ctione septiina': quod qui(l;iiii dicunt, quod potentia
generandi non dilTert a generatione sive pateriiitate
nisi inodo loquendi, el ita dicit notionem, scilicet
pcr.s(Mi;ilcm proprietatem , ut generatio . licet alio
iiiodo. Similiter isti dicunt. quod fecunditas volun-
tatis sive vis spiraliva dicit e;mdein notioncm quam
spiralio, licet alio inodo, quia vis spirativa dicit ut
in ratione aplitudinis, sed spiralio '" in ratione actus;
et ita secundum hos in quanliim sunt unum notione.
.\lii dicunt, quod sicut potentia generandi dicit na-
turain in persona. ita essentiam personaliter, sic vis
spiraliva volunlatem dicit, ut voluntas est in per-
sonis, in quibiis est fecunda " ; et ita Pater et Filius
spirant in quantum nnum iii csscntia sive natuni sive
V()lunt;itc, ut dicatiir jiroprius '", volunlate conside-
rat;i in personis. Qnaclibct baruin positionum inibi
videlur satis probabilis.

S C H 0 L 1 0 N.

I. I*i() inl(^IIij?i>nli;i hiiiiis fiiiaoslinnis nnlanftiim , qiiod P;it(M'
pt Filins (•(invcniunt iii ^iiiijuu rc n(ilion;ili soil. spinilioni^ ;i(;tiva .
in qua Spirilus sanclus non convcnit cuni cis ; unde ips;i ;ul
rpj.itioncm aliquo niodo spccUirc dcbcl , cimi conslct, in cssen-

li;i trcs pcrsonas (Miininn convcniic. Ad c;indcni quacslioncm
acciiralius cxplic;ind;iin S. Doclor rcdil infia d. 29. a. 2. *'
q. I. 2.

11. In soliK. ad i. rccurrit S. Doclor ad oa quae supra d.

' IVacfcrimus lcctioncm phiriiim mss. utFtJHPQ umqnac-
que loco uiin.

* ila pliircs codd. iit .\ DlvGIII PQ H T (^Xc. \'M. procrdit,
sed minus hcnc; alii cum cd. I falso profliurit. Mox cod. Z
posl ralin addit ei\t.<i.

3 Vidc d. 10, a. 2. q. 2. ad .3. — Hichard. a .Mcd. , hic
q. .3. •■andcm ohicctioncm ita solvil : Dico , (piod istiid arj^u-
mcnliim non phis condudit, nisi qiiod inoccdit a pliirihiis; c(
hoc csl vcrum. Ab eis t<-imcn proccdit in qu;inlum in potcnlia
sfiirativa siinl uniim.

* Val. ei loco m, castitfiilur opc pliiriiiioriim mss. d cdd.
< , 2 , .3 , loco cuius cod. X habcl sic. Kxcmpliim accipc in
hoc : Pctrus cl Paiilus (•iirriml ; iibi aclus currcndl rcddilur in
phinili iitiiipic siibicclo.

'•> Oodd. iiitcr sc non convcniiini ; niiilii (iim cd. I omil-

tuiii seu ; cod. T. omittit principium .svh , cod. II principinm
seu primnm ; codd. GZ subslitiiimt nnnm pro mt.

^ VA. \ sirc.

' Vat. pnictcr (Idcm mss. (>t cd. I ;iddit vet nrigo.

• Val., fcre omnibus antiqiiioribiis mss. et cd. I rcluctan-
tibus, qnare ; cod. 1 el qnitt.

" Qii;icsl. I. — Fidc mss. ct cdd. I , 2 , .3 , fi siipplcvimiis
vcrba dislinctione .septima ; qut)({ quidam dicunt , qnod , loco
quoriim Vat. qnin ipsa , quae et paulo infra, posl wm, miillJs
mss. ut .\F(;iPQSTVWX otc. obnilcntibus , addit in.

"> (A)d. V rcpctit hic ut.

" Aliqui codd. iit HIZ fecnnditas.

'* Pauci codd. ut FM.\ jicrpcram prins. Mox cx aiili(|iiis
n)ss. ct cd. I siihslituimiis litirnm loco illarum.

DIST. \l. DIJIHA.

217

7. ([. I. (I(> (Iiiplici opiiiionc ciic.i potonli.im ^-ciKMiiiKli (iixit;
cfr. il)i Scliolioii, cl inrni li. 27. p. I. (j. 2 , d d. 2«. pcr lolain.
Sibi (•onsl.ins Scrapliicus , (pii ilii iiiiaiii(|iic opiiiioiKMii proi)alji-
loin (icclaravil, cliain lioc lnco sci uiidmn nlianK|iic posilioncni
rcspoiKJil.

III. ('oncliisio csl,(|iio(l Palcr cl bilins pi(i(liicnni Spirilnni
.sancluni, (inalcnus sunl niiniii in rccuiKlit.ilc voiunlalis. Kvi-
(lcns ciiiiii csl , (piod iion possiiil spirarc . (pi.ilcnus siinl iiiiiini
iii (!s.sciitia , (jiiia in cs.sciilia cliani ciiin Spiriln saiiclo uniini
sunl , (pioad pcr.sonani \cro sniil diio , non niinni; crp> pro-
diiciint Spiritnin sanclnm , (nialcnns sunt uiinm iii iiolionc 1.
c. in spiralionc .icliva.

iV. Cfr. iiifr.i d. 1\). a. 2. (\. I. 2. — Alcx. IFjiI., S. ji.
m. :{. a. :{. sc'|i|. — Scot., I. Sciil. d. 12. (|. \ ; ct llc
12. q. I. 2. — S. TlKtiii. , liic (]. I. a. 2. sc(i(|. ; S. I.
a. I; S. c. (iciil. IV. c. 2:i. — I». Albcrl. , liic a. .\.
S. p. 1. Ir. 7. (|. :M. III. :!. ([. I. incidcnl. — Pclr. ;i T
(|. 1. a. 2. siMj. — lUcliard. a Mcd , tiic ((. :t. sc([. —
U. , liic 2. priiic. (|, I. cl 2. — llcnr. (iaiid., S. a. .'i
II oO. sc(i(|. — Dnraiid. , liic (j. :{. — Dioiivs. Cardi.
3. l. — Hicl, I. Scnl, d. 12. (|. I. 2.

!..|.

70.

port

. (1.

•1-

3f).

•>;

ar. ,

hic

- i-:

«i«l-

t. (1. «).

. Iiic (|.

DiiBi.v (m:\ urmiKM m.xcistiu.

Duu. l.

lii parte ista suiit (liibitationes circa litteram et
primo de lioc qiiod dicit: fn principalihus Conci-
liis, (juae apud cos cclebrata sunt. Qiiaeritiir ergo,
quae suiit illa quatuor principalia Concilia ?

Rkspondko: h]t dicendum, quod fueriint quatuor
lApc-principalia ' Conciiia A[)oslolorum in Ecclesia primi-
tiva , ut dicit quaedam Glossa super Actus l Primum
fuit ad electionem Mattliiae, Actumn primo ^ ; secun-
duin ad electionem septem diaconorum, Actuum sex-
to^; tertiuin fuit ad non imponenda legalia gentibus,
.\ctuum decimo quinto^; quartum ad tolerandum
legalia ad teinpus, Actuum vigesimo primo".

Concilia vero Patrum principalia apud Graecos
iciiia similiter fuerunt quatuor , scilicet Nicaenum . Ephe-

priii-

sinum , Chalcedonense et Constantmopolitanum.

DUB. 11.

Item quaeritur de expositione illa , quam ponit
Magister super ilhid: Qui aliud docuerit vel aliter
praedicaveril etc; et exponit: id est, contrarium do-
cuerit vel contrario modo etc; quia non videtur ista
expositio probabihs, eo quod ille qui contradicit arti-
cuhs, excommunicatus est ipso iure: ergo non opor-
tebat pro contrario dare sententiam: ergo videtur,
quod pro diverso tulerunt sententiam. Praeterea,
unde venit ista expositio ? Pro Deo ' ! quare non dixe-
runt: quisquis contradixerit ?

Rf.spondeo : Dicendum. quod sicut dicit Ansel-

' Kx vclnstioribus mss. ct cd. 1 snpplovimus principnlia.

- Cap. 21 , 21. Vidc apud Lyranum.

^ Vers. 13. seqq. * Vers. 2. seqq.

^ Vers. 6. seqq.

** Vers. 18. seqq. — Paulo ante ed. I toleranda loco to-
lerandum.

"^ Vat. praeter fidem mss. et ed. 1 pro hac interiectione
ponit et quaeritnr.

* Libr. dfi Conc. pracsc. Dei cum lilir. aib. q. 3. c. 6: Quoniam
ipsa ( S. Scriptura ), sicuti nulli adversatur vcritati , ita nulli
favet faisilati , hoc ipso quia non negat , quod ratione dicitur
eius auctoritate suscipitur. — Et pauJo posl : Sic ilaque sacra
Scriptura omnis veritatis . quam ratio colligit . auctorit;it('m con-
tinet , cum illam aut apertc afTirmiit aul null;ilcnns ncgat.
;S. Bonav. — Tom. I.

Ratio ex-
('iimiiiiuiica-
(iiiiils.

mus*^: Oinnis veritas sacrae Scrii)tuiac polcsl dici,
quae sacrae Scriptura(! non contradicit, [iropter .suam
generalitatem et dignitatem; et ideo [)raediclaex[)ositio
habel hic locum. Nec fuit inconveniens exprimere
excommunic;itionem haereticorum, quia sancti Patres
in Concihis ordinabant quae iuris erant, et pro[)terea^
ad terrorem estdictum; (.'t maluerunt dicere aiiud,
qiiainvis intellexerint contrarium , ut magis com-
pescerent ora praesumptiiosorum, ne adinvenirent
novitates in hde. Secundum veritatem autem excoin-
municationis sententia non se extendit nisi ad contra-
dicentes; quia non fuit eorum intentio, praecludendi
viam ad explanationem hdei faciendam maiorem, si
Deus alios magis illuminaret; et si hoc dixissent,
constat quod non bene moti fuissent, et sententia
eoruin merito abolenda esset ^".

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod non est
aliud Spiritum sanctum esse Filii quam esse a
Filio. Sed contra : aliud est dicere cappa Socratis
quam cappa facta a Socrate: ergo similiter videtur
in proposito; aut si non, quaeritur ratio ''.

Et dicendum, quod genitivus, c[uamvis denomi-
netur ai) habitudine principii, tamen aliam habitu-
dinein imj)ortat, immo alias ^'^ , \\{ possessionis ; sed
cum in divinis non cadat diversitas nec habitudo nisi
originis, ratione inateriae in divinis determinatur ad Genitivi si-
habitudinem principH; et ideo in Deo idem est dwinTs'"' '"
dicere Spirilus Filii, qiiod Spiritus procedit a Filio.

9 Vat. coiitra multos codd. iit AFGHITXZ etc. et ed. 1
praeterea , scd minus benc , quia verba quae iuris erant
hic significant decretum ad disciplinam spectans, non stricte
ad fidem. Vat. et pauio infra intellexerunt loco intellexerint. .Mox
aliqui codd. ut V W X praesmnptuosa pro prae^uniptuosorum.

^^ S. Doctor loquiUir lantum hyi)0thetice ct praecise de
prohibitionc cxplanalionis , quatenus est res di.sciplinaris ; mi-
nime autem supponit — quod inniiit nota marginaiis in Vati-
c;ina ed. — dccreta Concilii vcre gcncralis in rebus fiflei csse
rcform;ibilia.

" Uniis allcrve cod. ut V bb qunre non loco quaeritur
ratin.

'" In Val. dcsnnt \crb;i immo alias . qiiae t;inicn h;il)cnlur
in mss. et ed. I.

218

SKNTKNTIMU M I.IK I.

Praetcrra , :ili:t est ralio. (luia Spirilus, secnndiini
qiKMl ost muwii ah.whif}iui , sicnl hoc noincii Dms,
iioii lialH-t propric coiistriii ciiiu [zeiiitivo, qiiia tiinc
ideiii ess«'t dicere Spiritujs FHii (jiKHi Deu.s Filii:
ergo oportet . qiiod acci|»iatiir Spiritiis. s«'cnndiini
qiiod diciliir a spiratiotic; et sic esl nomen inipor-
laiis orij^iiiein: ergo sicul .secpiitiir : FHi\i-s Patri.s ,
ergo Filius (]iii est a Patre . et ita est dicere Spi-
ritu.s Filii, id est . Spirilu.s qui est a Filio,

DiB. IV.

Ileiii (piaeritur de hoc qnod dicit: .\o)t .siiie me
et .sine meo el Patris arhitrio etc. Videtur male
dicere . quia qui habet arhilriiini siiper aliquein
habel doininiinn siiper illiiiu': er^jo vidctiir secuii-
duiii h(M-. qiiod Spiritiis .saiictus sit inrerior Filio, Si
tu dicaji, quod arbitriuiii dicat voluntatein; hoc ni-

hil est.quia' siniiliter cuni una voluntas sit triuiii.
similiter Filius iioii iocpiitiii sine arbitrio Spiritus
sancti , et Pater similiter: quod non dicitur proprie.
RK.spoNnKo: Dicendum. (piod Spiritus sjinctus est
Patri el Filio consubstaiilialis. ita ipiod a Patre et Filio
lirocedit : opcratio er<io Spiritus saiicti communis est
1'atri el Filio. et similiter aeipie habet c.v.sv'* a 1'atre
et FiUo: iti qiiod non estdicere, qiiod hal)eal locu-
tionem proj)riam. nec quod habeat locutionem a se;
et haec duo voluit excludere Dominus cum dixit:
;Vo/< loquctur a .semetip.so * . ut exchidatur ratio
proprii el ralio primi principii. Et hoc exponens
Didymus conlr^ p)'opriitm dicit: yon .sine me,ion-
tra rationem primi principii dicit: Sine meo et Pa-
tri.s arhitrio; et arbitrium non importat doininium
vel^ causalitatem, sed solum auctoritalem iii Palre et
Filio respectu Spiritus sancti vel eius operationis.

DISTINCTIO \ll.

C.M'. I.

Utrum Spirittis sanctm prius vel plenius procedat
a Patre quarti a Filio.

Itom quaorilur, cum Spirltus sanelus procedal a
Palio et ' Filio, ulrum prius vcl magis processerit a
Patrc (piam a Filio; quod nilitur haereliciis ostendere
ita dicons : si procossil Spirilus sauclus a Patro, pro-
cessit ullquo aul nalo iam Filio, anto nou nato Filio,
Si \oi'() iam nalo Filio procossit, anto nalus (^sl Filiiis,
(piam procos.soril Spiiilus sauctiis: piaoco.ssil igilur
nalivilas Filii j)rocossionom Spiriliis saneli. Si aiilcm
prooossil a Palro noii iioiiito Kilio. aiilo procossil,
(piam Filiiis goiiiliis fiiorit.

His ol huiusmodi (piaoslioiiihns mai^is lahoriosis
RMpoDsio (|nam frucliiosis rospondot Aiigiislimis in docimo (juiiito
lihro (lc Trinilalo ' diooiis: « lii illa suimna Triiiilalo,
(piao Dous ost , iiitorvalla lompoiimi niilla siml, jior
(piao possit oslondi aiil salloin lo^piiii, iitriim prius
{\o Patro naliis sit Filius, ot postea do amhohus pro-
cossorit Spiritiis sanctus ». « Nunquid orjro possiimus
quaororo. iilriini iaiii |>rocossoral ih' Palro Spiritiis
saiicliis, (piaiido naliis ost Filiiis, an noiidum proco.ssorat
el, illo iialo, iW ulro(pio procossit? Non |)ossuul pror-
sus ista ihi (piaori, iihi iiiliii o\ lomporo inchoatiir,
iit consoipionli ^ iicrlicialur in lom|)()ro. Idoo (pii polost
inlollitrcro siiio tomporc sionoralionom Filii do Patro,
iiilclli{;at sino lempoio processiouoin Spiriliis .sancli

AagTUtini.

' V.il. ciini vm\. <•<• illud , ci piiiilo iiiuc nliijiiid loco nli-
ifuem , scd obcsl ;iucl(»iil;is Jinliquiorum codd. cl cd. 1.

* Cod. Z cum o<l. t :i(idii lunr.
' In a>d, 1)1) addilur rl loijiii.

* lo.in. 16,1 .1.

'" \'.\ ;iiili(iiiis mss. <l ((1. | Milistidiimii^ /r/ loco sive.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.
' Soliimmodo odd. omncs rcpcliiiil hic «. Infrii post Spi-
ritus snndu.s ^odd. HCDK h-^funl ilr loco n.

(;;i|). 26. n. -4.'); s<'(juciis locus iliid. n. il. — Conlr;! no-

do utroquo». Eceo his verbis absoluta est quacstio illa,
qua quaerebatur, ulrum prius processeril Spiritus san-
clus a Patre quam a Filio,

Cap. II.

Quod Spiritus sanctus principaliler et proprie
dicitur procedere a Patre.

Nunc Iractandum est quod secundo quaerebatur,
scilicot an plonius vol * magis procodal Spirilus sanctus
a Patro (piam a Filio. Ad quod dicimus, quia sicul
uon anlo iiroccdit a Palre (juam a Filio , ita non magis
vel plonius procedit a Patre quain a Filio. Auguslinus
tamen in decimo qiiinlo libro de Trinitale * dicit, (juod
Spirilus sanclus principalitor procodit do Patrc. « Non
n-ustra. impiit, in hac Trinilalo non diciliir Verbum
Doi nisi Filius, ncc Donum Doi nisi Spiritus sanclus,
noc de quo goniliiin ost Vorbum, ot de quo procedil
priiicipalilor Spirilus sanctus, nisi Dous Pator». Ecce
aiidislis, (piia Spiritiis sanctus principalitor procedil a
Palrc. Sod ne to hoc turbarot, ipso conliiiuo ox quo
.sonsu dixcril aporit. siibdeus'*: «Id(H) addidi principa-
lilor, (piia ot do Filio Spiritus sanclus procedere rc-
poritur, s(hI hoc quo^pio illi Palerdodil, non iam exi-
stonti ot nondum habonti. Sod (piiihpiid unigonito V(t1)o
dodil , gignondo dodit. Sic ergo ouin genuit , ut oliam
do illo Doniim communo i^rocodoret, ot Spirilus san-
ctus Sjiiritiis c.s.sol amborum». Eccc exposuit ipsemcl,

slros cmid. cl lcxluni Aii^Misliiii omnos edd. in primo loco
pimrt oslrndi jno possil oslendi.

3 Kdd. pradcr 1 ponunt r.x consrqurnti ; scd dclcndum
ex inictoritatc omniiim oodd. ct tcxtus Auguslini. Panlo siipra
nonnulli codd. I)is poiiunl prorrs.srril ]n'o prurrssernt.

* Viil. cum p;iucis cdd. nul. In iirincipio proposiiionis post
tructnnduni rsl lod. I> ;idii(it ilr eo.

5 Ciii). 17. 11. 2<).

« V;il. cum noniuillis cdd. dicens, cl paulo ant«, post sensu
addit hoc.

LMSTLNCTK) Xll. DIVISIO TKXTIS.

!219

Pirio

ri> IlTO

(|uoino(io SpiriUis pniicipaiiUM- proccdal a Palrc , iiori
(jiiia priiis vci iiiajj;is proccdal a l*alrc (|iiaiii a i^^ilio,
sc(i (|iiia, ciiin proccdal a l*Miio, iioc i|)siiin iiaiicl l<M-
iiiis a i'alrc.

E\ codcni scnsii (iicilnr cliain propric proccdcrc (ic
Patr(\ Undc IIicroii> iniis iii c\posilion(> caliioiicac lidci
Nicaciii(|iic Syiniioli ' ail: « Crcdinnis iii S|)irilinn san-
clinn , (|ui iW i'alrc proccdil propric». Ilcm: «Spirilnin
saiiclinn Ncrinii Dciiiii iiivcninnis iii Scripliira , cl dc
Palre jiropric cssc». Kl ilcni: « I)c PahT ^«'iiiiis, el
SpiriUis saiicliis - |)ropric cl vcrc dc i*alrc proccdil».
Eccc aperlc dicil , Spiriliini saiicliiin propric csse de
Patre el proprie proccdcM-c a i*alrc. Oiiod iion ila csl.
iiiteilii^cndiini, laiKpiain priiis \cl pleniiis a l*alrc |)ro-
cedal (|iiani a I^MIio, sed (piia iioc liaiicl l*alcr a se ,
iioii ab aiio, iit de ifiso sil el procedat Spiriliis saii-
clus; Fiiius auteni iion a se, sed a Palre hoc liaiiet,
iit de ipso ^* sit et prociMlai S|)iriliis saiicliis.

Forte etiain iii\la liaiic iiilelIii:;(Miliani dicitiir S])i-
riliis saiicUis * inilli p(M- Filiiiin cl a Palre csse per i*T-
liiini. Uiide Hiiariiis ad Dciiin i'alrcn» de Spiriln sancU)
ct Filio kxpieiis in diiodc^Mino iiiiro de Triiiilatc '^ ail :
« in saiicto Spiritii tuo e\ le profeclo el per euin
misso». Ilcin: « Aiile lenipora UiiigeniUis tuus ex te
iialus nianel , ila ([uod ex te per euni Sj^iritus sanctus
Uius est; ipiod etsi sensu non percipiain, tamen teneo
coiiscienlia. In spiriUiaiibiis enini rebus tuis hebes
SHin». Item in eodein: « Conserva lianc, oro, fidei
meae iviigionem, u' (juod in regeneralionis meae
Symboio prolessus sum , semper obtineam : Palrem
sciiicet te " et Filiuin luuin una tecum adorem; san-
clum Spiritum luum, (pii ex te per Unigenitum tunin
est, promerear». Ecce apertedicit, Spirituin sanctum
a Patre per Filium el iniUi et esse; quod non est in-
teliigendiim, (]iiasi a Palre per Fiiium minorem mit-
tatur vei sit, sed (|iiia ex Palre el Fiiio est et initti-
lur ab ulro(iue. Sed lioc ipsum habet Filius a Patre,

iM ab ipso ct sil ^ cl millalur Spiiiliis sanclns. Hoc (Mgo
voiiiil signilicarc lliiarins. disliiK lioiMMii laci^Mis iii lo-
cutioiic, iit osl(MidiM-(M in l*ali-c cssc aiicloiilalcni. indc
esleliain, ipiod V(M-itas osIimkIimis, l>alr(Mii essc aiicU)-
i'(Mii pro(M>ssionis , (pia prociMiit Spiritiis saiiclns a
Filio, di\i! in {•;\angclio ": M' /'^///v /irdcct/it , (miiii de
Patre cl Filio proccdal Spiiilns sanclns. Undc Angii-
slinns in decinio (piinlo lii)ro dc Tiiiiilalc": « Si (l(>
l*alre el i^Mlio proccdil SpiiiUis sancliis, cnr Filins di\il:
De Palre procedif y Cur pulas, nisi (piia soiel ad (miiii
relerre etiain ipiod ipsiiis esl, de (luo et ipse esi , siciit
ail'"*: Moa doclrina nou cst /nca , scd cim, (/ui niisit
/ncj* Si ergo iiic inlcliigilur eins doclrina , (piain lainen
non (li\it siiain, scd Palris, (pianto niagis illic inlclli-
gendiis cst Spiriliis sanclns de ipso procederc, iiiii sic
ait: J)c Pntre procedil , nl iioii dicerel: Dc iiie iion
procedit. A (pio aulein liabiM Filiiis, nt sit Deiis — est
enim Deus dc Deo — al) ilio ntiipic lialicl, nt etiam
de iilo |)r()cc(lal Spiiitns saiicliis. l-^t ideo S[)irilns san-
ctus, iit etiain de Filio prociMlat, siciit procedil dc i*atre,
ab ipso iialiet Patrc ». «Qiiaiiropter, ipii potesl inleiligc-
re iii eo, (piod ailFilius": Sicuf. hd.bcl Pafer vifam in
semetipso , sic dcdil ef Filio xrifnin hahcre in semetipso ,
non siiie vila exislenli iain Filio vilain i*atrcin dedisse,
sed ita euin sine lcinpore g(>niiisse, nt vila, (piam
Pater Fiiio gignendo dedil , coaelcriia sil vilae Palris,
qui dedit; inteiligat eliam, siiMit iiabel Pater in semet-
ipso, ut de iiio procedat S|)iiiUis sanclns, sic dedisse
Filio, ul etiam de isUi i^rocedal idein S|)iriUis sanctus,
ct utrum(]iie siiie teinpore. Ila ergo dictiim esl , Sjii-
riliim sanctuin de Paire ])r()ce(i(M"e, nt inleliigaliir,
qiiod eliam ])rocedit de Filio de i'alre esse Filio ''^
Si enim qnidqnid liabel , de Palre iiabel Fiiius, de
Palre habel nliipie, ut el de iilo |)roccdat S])iritus
sanctus. Sed iiuila ibi tcnij^ora cogilenliir, (piae iia-
beant priiis et ])osteriiis, qiiia ilii oinnino nuiia sunl ».

COMMENTARIUS IK DISTLNCTIONEM XII.

De aeleriia processioiie Spirilus sancti , qaaliier a Patre et Filio [irocedal.
llem quaeritur, cum Spirilus mnclns procedat a Patre et Filio.

DIVISIO TKXTUS.

Haec est secunda pars, in qua Magister deter- j dnm qaatuor, qiiae (leterminat in qiialuor (-apitulis *.
minat, qualiter Spiritus sanctus procedit ' a Patre N:un primo qiiaerit et delerminat, utruiu Spiritus
et Fiiio; et haec pars iiabet quatuor capitula secun- 1 sanctus prius procedat aPalre, et deterniinat, qiiod

* Explan. ad Cyrillum c. \. et 3.

2 Omnes codd. omitlimt sanctus.

3 Codd. DE cum soia Val. d& se ipso , quod antea , idji
prima vice occurrit , habel cod. C.

* Omnes codd. bene addunt a Paire , sed cum hoc desit
in omnibus nostris edd. , nihil immutavimus in toxtu.

5 iNum. 55 ; sequens locus n. 56 , tertius n. 57.
^ Edd. omnes contra originale et codd. sic transponunt
verba ; te Patreni sciticet.

' Vat. cum paucis edd. omittit et.

* loan. 15, 26; Vulgata a Patre. — Mox multae edd.
contra edd. 1 , 7 et mss. addunt et post cum ; insuper edd.

Ipleraeque omiliunt sanctus post Spiritus.
I

'0 loan. 7, 16. — Immediatc antea Vat. ciim paiuis edd.
contra origiiiaie et mss., addiMido .sicut i't traiisponendo et, sic
habet : ipsius est , sicut et de quo.

" loan. o, 26.

*^ Vat. cum aliis edd. , excepta I , perpcram cl contradi-
centibus mss. et texlu .\ugustini i^racmittit et antt^ Fitio. Sensus
esl : intojiigatur, a Patre datum esse Filio , quod Spiritus san-
ctus etiam de ipso prooedit. — Paulo post Vat. cum nonnullis.
edd. omittit et ante de illo procedat. Denique edd. 2, 3 cogitan-
tur loco cogitentnr.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

1 Aliqui codd. ut AISTVV procedat.

■-' Vat. absque auctoritate mss. et ed. I paulo ante ponendo-
partes loco capitula, et omissis verbis in quatuor capituti,s pro-

±20

StMlLMlVIU.M l.l». I.

iioii. Sei^umh, utriim |»riiici|i;iliiis t'l pUMiins. ihi: (ieleniiinal . iitriiin Spiriliis sjincliis proprie proc^-

.\uiir Iravtamium csi ifuod aecumlo <iuaerchaluy. (iat a 1'alie per Filinni, ibi: Forle etiam iuxta ham-

Terlio vero (leleriiiinat . nlrnm proprie a Palre 1 2;i^'//;y/^'/i^mm, nhi coiilirmat anclorilate Hilarii. qiiod

procedat. et dicil cpiod .v/r . ilii: Ex codem scn.su \ Spirilns saiiclns iiiillilnr a Patre per Kilinm et pro-

ilicilur ciiam propric proccilcrc dc Palrc. Quarto i cedil.

THACTATIO (,)l \ES TIONIM.

Siippo>il(» e\ praecedentihns. (piod Spirilns san-
cliis procedat a Palre et Filio, ad iiilellit,M'iiliain
Imiiis partis (]natuor quaeruiilur de j^rocessioiie
Spirilns siiicti in comparatione ad utiuuKpie.

Primo (piaerilur, utrnin Spiiitus .saiictiis prius
procedat a Patre (piam a Filio.

Sccuitdo, utrum plenins a Palre quam a Filio.

Tertio, ulrniii procedal a Palre mediante Filio.

Quarto et ultimo, utrum processio Filii prior
sit secuudum ordinem intelligeiidi processione Spi-
ritiis sancti, vei e converso.

AlliiCLi.US UMCUS.
I)e processione Spiritm mncti in comparatione ad Patrem et Fifium.

qi:aestio i.

Utrnm Spiritus sanctus a Palre prius quam n Filio procedat.

Circa priiiinm. ipiod priu^ sit a Patre quain a
Filio. sic ostenditur.

1. Causa priina est, in qua eststalus, ergo et

Ad opposi- priiicipinm primum est, in quo est status; sed sta-

tus est in Patre: erjro i\iter est principium primum :

sed primum suppoiiit prius': ergo prius procedit a

i*atre quain a Filio.

'i. Item . causa prima est quae agil, alia non
.snpposita-': si ergo i^ater jiroducit non per supposi-
lioneni alt(Tius principii. Filius per sniipositionem,
priiis producit Pater quaiii Filins.

;J. Item. quod liahet aliquis ex se per prins
liahet. (piam (jiiod liahel ex alio ; sed producere
Sj)iritiim sanctnm liahet Pater a se, et Filius a Patre:
ergo jier jiriiis hahet Pater qnam iMlius.

CoNTRA : i. Uhi iioii est ponere posterius, nec

Kundaiuonta.prius, (jiila j)iins resj)ectu posterioris dicitur; sed

in Trinitate noii est jionere jiosterius: ergo nec prius.

Si ergo j)rocessio Sj)iiilus sancti a Palre et iMlio est

aelerna. j)atet etc.

!2. item. nl)i est ponere j^rius el j)osterins, esi^
ponere diversilatem j)rincij)i()riim : sed l*ater et iMlius
jirodncnnt Sj)iriliim s:uicluiii in (jnantnm nnum. ut
sii|>ra iiioiistralum esl V ergo non est ihi ratio
jirioiis.

^i. Item, si per j)rius procedil a Patre quam a
Filio, aut ' a Filio non procedit, ant his procedit:
sed procedit a Filio et non procedit bis: ergo etc.

4. item. contingit intelligere prius, non intel-
lecto posteriori : ergo si per prins procedit a Patre,
ergo contingit intelligere, qnod jirocedit *"', non coin-
tellecto Filio. Sed contra: Spiritus .sanctus est amor
uniens et amor nectens: sed non esl accipere mu-
luum amorem ad minus quam inter duos, ergo nec
Spiritnm sanctum esse ' nisi a duohus: ergo nec per
prius procedit ab uno (juam ;tli ;dio.

CONCLUSIO.

Spiritus sanctus auctoritate quidem prius procedit
a. Patre quam a Filio , non vero prius du-
ratioiu' , vel causalitate, vel etiam origine.

Rkspondeo: Dicendum, quod prius dicitur mul- »'
tipliciter. Uicitur enim prius duratione, dicitur prius <■•««
causalilate , dicitur prius or/>;mt', dicitur j)rius ai/-
ctorifate ^ Et j)rimis dnohus modis prius nullo modo
cadit iii Deo: (jui;i priiis duratione contrarium esl
aelernitati , prius causalilatc conlrarium est essen-
ti;ie unitati ^ Sed prins origine, quo alter ex allero.

.sp(|iii(iir /h piiuin iiuiinil , iilrinn, vi ii.inlo iiifr;i lu scciindu
i/umrit,ulnnii. l)fm])()s\ 7'p///o oniidil vero detcrmitial, nio.xciiic
vcrbii et dicit i/vod xic.

' DmI. K ;i(liimy:il : quiii s^uprrlatirum suppoml rom-
pnriitirutii.

' .\risl., IV. Pliys. lcxl. 7. {<-. \.) ;iil : Id ('iiiiii, siiic (iiio
:ilioriini iiihll iiiiiui ch(, ipsuni vcro (>sl sinc iiiiis , ncccssc csl
cssc [iriniiim. — J';nil(i infr.n post hllius in cod. 0 .'tddilnr rero.

** ()<i(i. I |ir;iciiiiltil ilii.

* Disl. 11. (I. 2.

5 (^od. T cum ed. 1 bcnc addit ergo.

* In cod. T ct cd. 1 adinngitnr l)cnc a Patre.

' Va(. aJisqiic aiiclorilalc niss. ct cd. I Spinlus sau-
rlus e.sl.

" Cfr. .Vristoi., dc Praedicam. c. dc Priori, cl V. Mctapli.
Icxl. I(). (IV. c. 11.). — In hac propositionc cx nniilis mss. nl
.\ K(iIIIK T VWZ ;iii clc. cl cd. ! tcr siipi>lcvimiis dirilur.

" (lod. X mmulnbililuli.

■i «

T)1ST. Xll. AKT. LNKUIS yHAKSr. II.

"l^ii

♦M |)riiis aucl.orUale , {\\w ;iIUm' a('ci|)it ah alUiro ' ,
cadil ihi. Scd |»rins orif/inr cadil rcsitcclii proda-
i-mtis vX producli , ciiin allcr oriliir c\ allcro; (11111
vero unus orilur a iluohus, iioii cadil ihi priiis
origine, (iiiia tuiic ainho sinit nnnin orit^inah! j^rin-
cipinin : tamc:n cadil ihi prins aurtorilale , (piia
(piainvis Palcr cl Filins sint iiniiiii in prodnccndo,
taiiKMi lioc accipil iMlins a Patrc.

Si igitnr (piaciitiir. ntrmn pcr pi'ins proccdat

u»ioi Spirilns sanctus a Palrc (piam a Filio; si inlclligatnr
prins ■■ (lurafioiir, ralsnin cst: similitcr si prins raw-
.salilalr: similitcr si prins oriffine, sicut prohant
primae rationcs ad hoc indnctac. Si autrin priiis

\iawi. aucloritalr , ut prius idem sit quod principalius ,
veritalcm hahet.

I. Ad illiid cr^o ' (|iiod primo ohiiiitnr, (piod
l'.itcr cst |)riiniiin priiK-ipiiim ct caiisa: dicciidiim,
(piod illac ralioiics hahcnl vcritatcm. iihi csl pliira-
lilas caiisariim vcl priiicipiormn; siul rcspcctn S|)i-
ritiis sancti nec (\sl pluralilas cau.sarum ncc [irinci-
|)iornm.

t>. 'r\. Ad illiid (piod ohiiciliir . (piod|)cr' priiis
hahet ipiod liahcl (?x s(!; diccndnm. (piod si intcl-
lij^Mlur prius , id (!st principalim , vcrum esl; si
antein alio modo, ralsuin , ipiia niiiim cl idcin po-
tcst hahcri a plnrihns ixMSonis . ita (piod ah iiiia
per aliam; iicc talis csl prioritas ali^pio Iriiim prae-
dicloruin modornin.

Soliitio op-

SCHOLIOK

i. Posila (|ua(lrupliti prkmiutis distinclionc . priino iiega-
tur , J^piriltmi saiultmi protcdcrc j^ritis duintium' , caumlitiit^ ,
origine a Palrc (luam a Filio. Prioritas cniin dttrationis ct
causalitatis iii Uco cssc omnino non potcst ; prioritas autcm
oiiginis dici (|tiidcm potcst iii divinis , scd tanUnn, (luatciuis
tina pcrsona proccdit ab uno, ct ailcra a duabiis. Ergo non cst
})oncnda intcr Patrcin et Filiuni , quatenus producunt Spiritum
sanctum. Dciniic conccdittir , qtiod Spiritus sanclus j)rius proce-
dal auctoritatc , \cl ctiam principalius a Palrc qtiain a Fiiio.
IIoc nulia alia rationc asscrittir, nisi tpiia Patcr a .sc ipso habet
potenliam spirativam , Fijius vcro a Patre ; tinde Patri (piaedam
))rincipalitas convenit , quae tamen nec subieclioncm Filii nec
distinctioncm in principio spirativo importat. In re lioc idem
«st cum eo qtiod dicit Scot. (tiic q. 2.) : « iNon esl crgo ordo
originis inter spirationem Patris et Filii, (|uasi spirct Pater in
aliquo signo originis , in quo noii spiret Filius, sed in eodcm
signo originis sinuil spirant. Est tamen ibi ordo spirantium in
spirando , qtiia Patcr (produclo tcrmino |)rimac fcctindilatis) in
illo tertio signo originis spirat a se, Fiiius autem non a se ».

II. Pro maiore cxplicationc solutionis ad 3. serviunt quae
dicit B. Albcrl. , liic a. ^. ad 2 : « Diccndum, quod tioc ( quod

tina proprictas non est duoriim siibiectoruni) vcrum cst in iliis
supposilis , qiiae pcr csscntiam ct stib.stantiam di\i(liintur ab in-
vicem ; in illis enim quod inest uni idem numero non inesl alii.
Scd duobus suppositis , quae in nulla diversa sunt, nisi (quodj
intcr ea est relationis opposilio , potosl incsse idcm, in quan-
tuin non rclative oppoiuintur. Patcr aiilcm ct Filius talia suiit
supposita (livinae naturae ; et secundum quod comparantur ad
virttitcm spiralem et ad Spiritum sanctum , non habenl oppo-
sitionem iclali\am inter sc ; crgo sccundum hoc rcmanent
idcm , et sic tinum ntimero crit quod in hac comparatione inest
eis. IIoc autem est proprietas spirandi , et sic unum sunt prin-
cipiuni spirandi Spiritus sancti».

III. Cfr. infra d. 20. a. 2. q. I. 2. — Scot., de hac et duabus
seqq. qq. hic q. 2. — S. Thoin. , de liac et stx). liic ([. I. a. 2.

— B. .41bcrt. , hic a. 2 ; de hac et seq. q.; S. p. I. tr. 7. m. ,3.
q. 2. incident. — Petr. a Tar. , hic q. unic. a. 1. — Kichard.
a Med., hic q. I. — .'Egid. H. , hic. I. princ. q. 2. — Ilenr.
Gand. , de hac et duab. seqq. qq. S. a. 54. q. 5. el 7 ; a. 60.
([. 9. — Dionys Carth. , de hac et duabus seqq. (iq. liic q. I .

— Biel , de hac et duab. seqq. (|q. Iiic (|. 3.

QUAESTIO II.
Utrnm Spiritus sancl.us a Patre plenins et principalius quam a Filio procedat.

'rnn

Secundo quaeritur. utruni plenius procedat a
Patre quam a Filio. Et quod sic, videtur :

1. Quia propter quod unumquodque, et illud
opposi-magis'^: ergo cum Filius spiret per Patrem , quia

hoc habel a Patre, ergo Pater magis spirat.

2. Item , « omnis causa prima plus influit quam
secunda®»; sed Pater est primum principium spi-
randi: ergo plus influit qnam Filius.

3. Item , plenius procedit aliquid , a quo pro-
cedit proprie et principaliter, quam a quo nec prin-
cipaliter nec proprie; sed Spiritus sanctus procedit
a Patre proprie et principaliter, sicut dicitur in lit-:
tera" et Augustinus dicit: ergo etc.

4. Iteiu, plenius procedit aliquis ab eo, a quo
habet quidquid habet , scilicet substantiam et pro-
prietatem, quam a qno non habet; sed Spiritus san-

1 Cod. K addit hene.

2 Fide antiquiorum mss. el ed. 1 adiecimus prius. Paulo
infra sequimur codd. M Y et ed. I addendo : similiter si prius
origine. — Consentit Anselm. , de Proces. Spir. sanct. c. 23-25.

3 Vat. omitlit contra vetustiores codd. et ed. 1 ergo. Mox
ed. 1 post et bene addit prima.

* Fide nliquorum mss. ut YZ et ed. \ supplevimus per,
quod et supra in ipsa obiectione habetiir. Patilo ante unus al-
terve codcx aliud loco illiul.

5 Aristot. , I. Poster. c. 2. Cfr. etiam II. Metapli. text. 4.
(I. brev. c. I.). — In quo textu plures codd. post unumquod-
que addunt tale. Mox circa finem argumenti ope mss. et pri-
marum edd. rcstituimus habet.

^ Libr. de Causis , prop. I , in quo textu plures codd. ut
B D E F G M X etc. cum edd. 2 , 3 falso prius loco plus.

' Cap. 2 ; ubi et verba Augustini habentur. — Unus al-
ler\ e codex ul V Z Magistcr dicit pro dicitur.

zTs

SENTENTIABLM LIB. L

rliis lialtt'1 a Patrc (juod sil, el qiKxl procedal a F*a-
tre el Filio': a Filio aiiUMii rinn liabct. qiiod prore-
dal a Patre. (piia tiiiic Filius darel aliqiiid 1'alri:
ergo etc.

Contra: l. ^\ pli-iiius a Palre. ergo perfectiiis:
FwMUiD#nu erjjo a Filio iioii procedit pcifcctissiiiie. ergo in Tri-
nitale est alitpiid iinperlectionis.

:2. Iteiii. si pleniiis a Patre (piaiii a Filio. plus
acripit a Patre (piaiii a Filio : sed iilti est ponere
plus et ininus. ilii est diversitas: ev^o in persona
Spiritus sancli esl diversitas.

;i. Ifem. videliir qiiod nec pnncipalim a Pa-
tre. (piia qiii perlecte dat aliqiiid alicui . dat ei
usum * et iiirisdictionem sive aiictorilatem; si ergo
d;it Patcr Fiiio posse spirare. erjJio dat ei auctorila-
tem spirandi: ergo ai^^jiie principaliter procedit a
Filio iil a Patre^

c 0 N c L u s 1 0.

/n sano sensu dici poLesl , Spiritum sanctum pro-
ccdcre a Palre principaliler vel priacipalius
el prr se; non tamcn proccdit plenius nec
perfectius.

Respondko: Dicendum, quod Spiritus sanctus

conciusio 1. (jiciiiir procedere * a Patre principalilcr et per se:

priiicipalilfr. qiiii auctorilas est in Patre; per se,

quia non tanliim mediante Filio. sed eliam imme-

■ diale. Non tamen plenius procedil a Patre nec per-

fcclius , quia plenius ponit gradum perfectionis ,

causa soiuiiooi:

pusitonm.

ponit etiam compositionem substantiae in producto,
quoruiii neutrum esl in divinis. Unde si proponatur
haec: qiiod illiid quod procedit ab aliquo principa-concittsiei]
lius. prcnedit |»leiiius. simpliciter est neganda

1. '2. Ad illud ergo quod obiicilur de
jiriina el proptcr ijiiod elc; dicendum. quod sicut
dictum est prius ''. illud solum habet locuiii. ubi plura-
lilascausarum esl: liic aiitem nonest j)liiralitasneccau-
sarum nec princijiiormn: ideo non liabet hic iocum.

4. .\d illiid quod obiicilur. (jiiod iion habet Spi-
riliis sancliis a Filio, quod procedat a Patre; dicen-
dum ad lioc, quod habere a se vel ab alio non
jx)iiit graduin plenitudinis. Unde quamvis Filius di-
vinitatem habeat a l*atre, ila ' tamen est j^ierfectus
Deus ut Pater; el ideo non sequitiir. quod plenius
a Patre procedat, quia principalius. — Quod *• obii-
citur: plenius habet quod liabet essentiam et pro-
prietatem; responderi potest interimendo minorem;
habel eniin Spiritus sanctus a Filio proprietatem ,
licel non habeat secundum oinnem respecluni; habet
enim processionem a Filio, sed non ut a Patre.

Ad illud Quod obiicitur. quod Pater dat Filio Kxpiicaio'
auctoritatem; dicendum. quod dando auctoritatem
sujier Spiritum sanctum, nihilominus ex ipso habet
aucloritatein^, quia ex hoc debet Filius eam referre
ad Patrem, quia habel a Patre ; et inde est, quod
in Filio est auctoritas el subauctoritas. Unde etiam
principaliter producit Spiritum sanctum *", sed Pater
principalius, quia in eo est tantum auctoritas, non
subauctoritas. Principalitas autem dicitur auctoritas
in divinis.

SCHOLIOK

I. Quo scnsii hi(; inlolligcnd;) sini \(i(iil)ul,i plrnius , p in
cipaliler , nnrluritnx , siihniiclnrilas, siiiis .ipparol cx i|)sis v.^r-
bis S. Dorioris, liic ci iiifni dul). .1. posiiis. Ncgiilur , quod
Spiritus Siinclus plrnius proccMiat a Pulre quum a l"ilio , quia
hic (crniiiiii<i significitt gnidus pcrfcclionis , \q\ siiltcm connoliil
romfKJsiiioMcni in ;ili(iuo ; aflirni.ilur \cro, qiiod prinrifinliiis
Pat<T producal Spirilum siincliun, in scnsu cl c.\ riilionc in q.
4. exprossis. Filius aulcm principidiler Spirilum sanclum pro-

ducere asserilur , quia dat ci quidquid habcl ; undc dicilur
haberc auctoritntfm rcspcctu ciusdcm , svhniirlorilntem vcro
respccLii Piiiiis , a quo omnia hiibcl. llabere igilur auctoritatem
c( prinripalitntcm nostro Doctori idem est. Unde in flne solut.
ad i. rcspondet « intcrimcndo » i. e. ut falsam nogando mi-
norcm. — Uunc niodiim diccndi , quod Patcr principaliiis pro-
ducal Filium, S. Doclor , M;igislruni aliosquc iintiquos thcologos
sccutus , non rcprobat. immcrilo nonnulli moderni iheologi cum

' Mulli codd. ciim odd. 2, .1 forlc o\ oo, (piod cadem
vorba immcdiiilc posl occurranl , indcliitc oniillunl il Filio , e
contra aid. H omillit Pnlre et , cum qiio ci)n\ciiiunl codd. aa
bb leg(!ndo et procednt etinm a Fitio ; lcctio non spcrnenda.
Mox posl noit linhet , quoil cod. V bono ;iddit n hilre sit et.

' Knicii(lii\iiiius lcclioncni Vat. oi cod. cc c\ uliis uiss. et
ed. I poncndo iisum pro vim.

3 Vat. pracliT lidcm mss. ot od. 1 ordinom argiimontorum
invortil . poncndo iiltiniiim hoc argumcnium qiiinlo loco iiilcr
argumciitii ad opposiiuni , li. ct in niiirginc oliam rcspcclii ipsius
liubeat : Fundamenta. Ilatio huius inver.sionis vidotur fuisse ,
qiiod hoc arKumontum iiiirtom conclusionis noget, scil. quod
Spiritus siinctiis prinripnlius ;i Putro proccdal. Sod molius ciim
rodd. hoc argiimrnliHn, licct sub aliquo rcspcclu ad opposilum
portincat, ultimo loco ponilur , qiiia est argiimcntum spcci:ile seu
siii gcniTis , s<;il. ncgaiis, qiiod Spiriliis s;inctus principnlius
a Patre proccd.it, diim ccutu urgumcnti vcl probaiit \cl iiogunl,
quod Sjiirilus .sanctus plenius a Palrc jirocedal.

* Unus ;iltcrve codd. iil W V proreilit loco (licitur procedere.
5 Multi codd., ordinc iiuorso, qnod procedit nb nliquo ple-

nius , procedit principnlius. Licet ulraque leclio , ;ittoniis dofi-
nilionibus terminorum , in se ver;i sit , atlamen unus lerminus
\crilicatur in divinis, altcr non, ot altcnlo ordinc lcrminoriim in-
lci" sc , pr;ioforcnd;i vidcliir lcclio in lcMiini rcccplii , (iii;ic iiim
in pluribus antiquis mss. ul III. 0 cl cd. I invenilur. Cfr. resp.
ad i. — Vat. contr;i mss. ct cd. I pomilur loco propona-
tur ot post plenius addil nut si non plenius , nrque princi-
pntius. Codd. M V post hnec ;iddiiiil qunestio , scd melius sub-
inlclligcndiim : proposilio, quod procedat principalius.

* Qiiuest. pnieced. ad 1.

' Kx antiqiiioribus mss. et od. 1 supplcvimiis non bcne
omlssum iUi. (><)ncord;it .\nselm. , do Proccss. Spir. s;incL <•. 24.

» Piiu<i codd. ut H S ee Ad illud qnod.

" Codd. LO adii<:iiint super Spiritutn snnctiim.

'0 Vat. ;ibsquc ;iuctoriUitc mss. ol cdd. 1 , 2 . 3 , 6 Filius
pro Spiritum snnctum.

DlSi. Ml. \HI. [INICIIS QlJ.\i:ST.

"■m

Siiiir»'/ hnric lociilidiicm StTiiphici iiiii(|tiiini (•rniiiciini rciiciiinl.
Allcndcrc cniiii (lclinisscnl , i|isiini S. Doclorcni ciiiii c.\|ilicii.ssc
in scnsn ccrlc orlliodoxo ncc ciini connnciwliissc, scd siinc
cxplii-aliini soliimmodo lolcritssc , iili nppiircl c\ nllimit propo-
sitionc in corp.

Ad 3. opposidim non rcspondcliir c\plicilc, ipiiii iiiin solii-

tiini csl iii corp. Qno simisii dici possii , (piod Spiriliis siincliis
proprie » 1'iilrc proccdil , ( fr. infiii diili. .{.

QlL\KSTl() 111.

Utrum Spirilus sanrlus mcdiautc Filio a Patre procedat.

Tcrtio (|n;t»'riUii\ iitrttm Spitittis sanclus pro-
cedat a Patre tiicdiaiite Filio.

1. Et qiiod sir, videtiir per Ililatitttii dtiodccimo

idameiiude Tfiiiitate ' , qiii loqttcns ad Patfciii ait: « Spiri-

tum saiictiim, qui e.v. te per euui est, pfomcrear »:

ergo Spifitus sanctus est a P;»tfe pcr iMlitim, ergo

inediautc Filio.

"■1. Itcm. Richafdus- dicit, quod in divinis est
processio immediata tantum , et mediata ct iimnediata
— mediata tanttuu esse uon potest — et dicit, quod
mediata et immediata est processio Spirilus sancti ex
Patre : ergo cuin non possit cadere medium nisi
Filius, Spiritus sanclus procedil a Patre mediante
Filio.

3. Item, similis est processus in illa Trinitate
processui imaginis creatae ' ; sed amor procedit a
mente mediante intelligentia: ergo Spiritus sanctus
procedit a Patre mediante Filio. Si dicas , quod non
est similitudo quantum ad hoc: ergo destruitur ratio
imaginis, quia imago debet repraesentare ordinem et
originem personarum, non tantum numerum in per-
sonis , quia hoc * etiam est in vestigio.

4. Item , si solus Filius spiraret, ^ ita quod non
Pater, tunc Pater diceretur spirare , sed mediante
Filio, ita quod esset processio mediata tantum: ergo
cum spiratio conveniat Patri per se et conveniat ei
per hoc, quod est principium Filii spirantis, ergo
convenit ei et mediate et immediate: sed si hoc^ Spi-
ritus sanctus procedit a Patre mediante Filio.

Contra: 1. Nobilius est immediatum principium,
quam mediatum; sed omne nobilius est Deo tribuen-
dum": ergo si Pater est nobilissimum principiuin
Spiritus sancti, ergo tantum immediate, non mediate
producit ipsum. Si tu dicas , quod producit simul
mediate et immediate; contra: mediatum et imme-
diatum sunt opposita; sed opposita non sunt simul
vera de eodem et respectu eiusdem ^: ergo impossi-
bile est, quod simul producat mediate et immediate.

opposi-
tum.

' In fine. Vide lit. Magistri , c. 2.

2 Libr. V. de Trin. c. 7-9.

' De imagine creata vide supra d. 3. p. II. praeserlim a.
2. q. 2. et 3.

* Fide mss. et ed. 1 substituimus hoc pro haec , quod
Vat. perperam ponit. Sub hoc inteiiige : repraesentare numerum.

5 Ex pluribus mss. ut I aa bb et ed. I mutavimus spirat
in spiraret , quod subnexis magis congruit. Mox post tunc
Pater ed. I addit non.

^ In ed. I additur ergo.

!2. Item , sicut se habet per se ad per accidtins,
it;i mediatum ;id immedialum; sed Deus nullius,
cuius est c;iusa pcr se, est causa peraccidens: ergo
nullius, cuius est principium immediatum, esl prin-
cipiiim mediatum.

3. Itcm, magis est immediatum quod nullo modo
recipit mcdium, (jiiain quod recipit inedium ; sed Fi-
lius nullum miidium lecipit in spirando: ergo imme-
diatius producit, quam producat Pater: non ergo
uniformiter omnino producunt Pater et Filius Spiri-
tum sanctum.

CONCLUSIO.

Spi7'itus sanctus procedit a Patre tum
immediate, tum mediante Filio.

Kespondeo: Dicendum, quod, sicut vuit Richar- conciusio.
dus, productio^ Spiritus sancti est mediata simul et
immediata: mediata, in quantum est a Filio, et Filius
a Patre; sed immediata, in quantum ipse Spiritus
sanctus ab ipso Patre spiratur.

Et huius e.xemplum ponitur in exitu Abel de Etempium.
Adain. Abel enim '° immediate exiit de Adam, quia
ipse ex lumbis suis genuit eum; nihilominus exiit
mediate, quia exiit ab Eva, quae fuit jib Adam sive
de Adam deducta. Et hunc modum oportuit esse in
Deo propter summam germanitatem. Si enim tantum Katio.
mediata esset processio Spiritus sancti, ul tantum
esset a Filio, non esset summa germanitas Spiritus
sancti cum Patre. Similiter, si omnino immediata, ut
esset a Patre tantum, non esset summa germanitas
cum Filio. Et sic concedendum *', quod mediante Filio.

1. Ad illud ergo *^ quod obiicitur in contrarium, soiuiioop-

. , ... , . -,. ... ,. , positorum.

quod nobihus est immediatum prmcipmm; dicendum,

quod mediatio est tribus modis. Quaedam enim est Tres modi

... 1 !• • !• • mediationis.

mediatio, quae excludtt immediationem tantum, ut
quando effectus ultimus non continuatur influentiae

■^ Unus alterve codex ut Y cc attribuendum.

8 Vide Aristot. , Xi. Metaph. c. 4 (X. c. 5.), et de Praedi-
cam. c. de Oppositis.

9 Cod. E processio.

'" Vat. , plurlmis mss. et ed. 1 refragantibus , omittit enim.
— De hoc exemplo vide Richard. a S. Vict. , V. de Trin. c. 6.

'1 Cod. V addit est ; cod. 0 autem post quod adiungit
procedit.

12 Ope plurium mss. ut A F W etc. ef ed. I supplevimus
ergo.

SKNTi: NTl MU M I.IH. I.

cansae priori.^. s<*d per niodinm omnino jirodntMtnr.
priori non ccxipprante ' : et haec dicit ordincm et
diversitfitnn apentiinn ot separationem. Alio modo
diritnr inediatio. pront dicil ordinnn cansjirnm ad in-
vicoin. non soparationom in a<X('ndo. scd soliim divor-
xitatem a<,'»'ntiinn ' «*t ordiiicm. Tertio modo, pront
dicit ordinom , non tamen soparationem virlutnm
agcntinni nec dirersitatnn.

Prima mediatio non cadit in Deo, »|nia Dens

rx>odQ»ioi. esl causa simpliciter priina, cuins inflnentia est tanta.
qiiod niilla creatnra ali^inid a<,Mt. eius innnentia re-
mota: et ideo niliil a^ Deo exit mediale tantnm. Se-

«>>ncinsio4. cundu mediatio cadit in Deo respectn elTectus pro-
ducli a caiisa creata. qnia ihi esl ordo causarnm et
/liversiias virtutinn: .<ed tainen non est separatio,
quia Dens iiitime ajrit. quia per se ipsnm; agil ^
niliilomiiins per virtutem creatam. quae ab ipso est.

«vn»ciu»io .r Tertia mediatio cadit in operatione divina, in qna
sunt ajientes per.^onae, in qiiibns allenditnr ordo,
quia una habet ah alia quod agat, sed tamen nec est
ihi viitiitnm diversitas nec separatio vel distantia
aliqna. immo nna virtute et aeqiie intime agunt. Et
.sic Pater mediante Filio prodncit Spirilnm sanctum.
non qiiia sit iiiedinin distaiitiae vel dilTerentiae. sed

quia. quod Filins prodncat . hoc hahet a Patre. iUi
(juod est ihi quidam ordo. El sic patet responsio ad
sequens. cnin dicit. qnod mediatnm et immediatnm
snnt opposita ; vernin est enim primo modo. sed non
.<eciindo nec tertio •"'.

:2. Ad illnd qnod ohiicitur. qnod Dens nnllins
est cansa per accidens, ergo nec mediate: dicendnm.
qnod per accidetis aliquid cansare derogat veritati"
causae .'^upremae. Illius enim dicitnr aliqnid causa
esse per accidens, cuius est causa per aliqnid aliud,
qnod iion est ah ipso, sed alinnde; si ergo Deus ali-
cuius esset causa per accidens. non esset causa uni-
versalissima et priina, et ita nec nobilissima. Sed '
mediatio non repngnat nohilitati cansae snpremae.
Cansare eiiim ali(|ni(P /w sc et per id (piod ah ipso
est non dicit indignitatem, immo dignitatem. quia
dignitas est non tantnin per se ahqnid posse, sed
posse alii connnunicare, ita tamen quod ille sine eo
nihil pos.^it.

3. .\d illud qiiod iiltimo ohiicitur, quod Filius
est immediatior causa; dicendum, quod non valet,
quia ista mediatio, quae praedicta est, non repugnat
immediationi. et ideo non diminuit eam.

Paml
pllca inE
«ippoMlo:

Solntlofi

positoro

Accidi

SCHOLION.

I. Pro ('liicidalioiic hiiiiis quaestionis sorviro potost quod
dicil Potr. a Tar. ( liic ([. I. a. .'{.): « Rospiciondo ad princi-
piuin quo spiraiU , aoque iinmodialo procodit Spiiitiis sanctus
a Patro, sicut a Filio ; rospicicndo ad ipsos spiranlrs , simiiitor
aoquo immodiato |)iocodil a Patro , sicul a Filio, sod iiihilomi-
nus eliain medinli' |)roco(iit a Patro , qiiia non soium |)or so
spirat , so(i otiimi modianfo Filio».

II. Loculio : procedere medimxle Filio iii oodom sonsu
oxpliciitur a S. Tliom. ( S. I. q. 36. a. .3. ad I. 2.). — Tres
modi modialionis , qui in soliit. ad I. occurrunt , oxomplis
magis illuslrari possiint. Piimi modi oxempium ost avus, qui est
causa txintum mediata (iliorum sui lilii ; ot sio mediale et im-
mediate contradictorie o|)i)(»iHmtur , nec taiis mediatio Doo iribui
potosl. Secundi modi exompium in ipso lextii addiicitiir, scil.
cooperatio Doi cum aclibus creaturarum. Dcus enim sic opera-
lur m(;diantibus causis sccundis . iil lamen ista medialio non

oxcludat inimo(liat<Tm operationom divinam , qua intime attingrit
et causam socundam ot olToctum eius ; sic sumtiim mrdintum
el immedialum non opponuntur. Tortius modus mediationis
rcspicit lantum ordinem divinarum porsonarum ad invicom, sive
attondatur in oiioribus di^inis ad extra , quae simt indivisa, et
tamen oi^eranlos porsonae halionl ordinem inter sc , sive atten-
datur in spiiatione Spiritus sancli. in qua est ordo spiraniium.

III. Circji id qiiod di( ii ad 2. Doum noii osse causam por
accidens , cfr. II. Senl. d. 37. q. 2. a. 2, ubi dicit : Causa per
accidens dicitur rospoclii inlenlionis , noii qualonus accidens est
dinoronlia ontis.

IV. Quoad conclusionem ; Cfr. Alox. Ilal. , S. j). 1. q. i6.
m. 6. — S. Thom. , hic q. I . a. 3 ; S. I. q. 36. a. 3. — B.
.\lbert. , hic a. I. — Potr. a Tar. , hic q. unic. a. 3. — Ricliard.
a Mod. , hic i\. 3. — .Egid. I\. , hic 2. princ. q. i. — Durand..
hic q. 3.

' Cod. A operante. Kd. I paiilo iiifra post Alio modo ha-
^M'i est pro dicilur.

* Aiicloritate mss. ot odd. !, 2, 3, (i (■xpnnximus virlu-
tiiin , rpiod Vat. praomittil vorbo agentium. Mox posl Terlio
tnodo (0(1. X repolil dicilur medialio.

^ Fido ms<>, et od. I substiiiiimus a loco ex.

* Vat. , Interpunctione mulaUi , rofort vorbiim agil ad per
se ipsutn, aiquo deindc adiungil et, sed mss. obnitentibus ; ed. I
loco el l»ono repolit agil : cod. F minus l)one post »f7((7or»/')((.N*
addil esl actio , insuper secuudum ponil pro per.

* Varii codd. varie lo{;unt ; cod. F looo mim ponit sed ;
cod. II post enim addil atiquo modo scilicel; mulli codd. ciim
edd. 1,2,3 mondoso verum esl enim , sed non primo modo,
sed secundo rel lerlio ; cod. i" iiicomploic verum esl eniin ,
sfd non cndil medialio in Deo primo modo , sed secundo vel
terlio , qiiao lociio a posloriore manii miitat;i esi in oam qiiam
habot Vaticann. ('oniectamiis, loctionom jjonuinam osso : «rrMW
esl enim primo modo ; sed vnn cadil luedialio in Deo primo

modo , sed secundo vel tcrtio , qua lectione et codice.s recon-
cilianlur.

* in cod. II additur el nobililnti ; in cod. T a sccunda
manu nomon verilali miilalum ost in nniver.<iatitnli. — IV causa
per se ot per accidens cfr. Aiisloi. , II. Phys. loxt. .'»0. (c. o.),
ubi ait : IJt onim et enSj aliud (piidom por sc cst , aliud aulem
socundum accidons; sio et causam continpil esse , ut ipsius
domus per S(> quidom causa osl aodiflcativum , socundum acci-
dons aiilom albiim aiil musicum. lla(|iio i)or se caiisa, deflnila
ost ; quao voro sociindum accidons , indolinila ; inlinita enim
uni accidiint. Si(;ut igiliir dictum est, cum in iis, quae propter
aliiiuid (flnem) liunt , hoc (iat, tunc dicitur a casu ot a forluna.

7 Paiici codd. iil V X Z addiinl liaec ; cod. V molius post
mediaUo adiiin^'!! quae in Deo ponilur.

8 E\ antiqiiioril)iis mss. el edd. t , 6 substituimiis aliquid
loco aliud. Mox aliqui codd. ut B T X illud pro id, ct paulo
iiifra cod. V ciim od. 1 dignilalis loco dignilas.

DisT. XII. Airr. CMcrs oi'akst. iv.

±i\')

QIAKSTIO l\.
llfriim (jctic.ralio Filii .sil priitr .spirationc Spirilius sancti .scciuuhini ralioncni inlcllifjcndi.

ncnla

opposi-
tain.

Qii;irt() (M iillinio (|iiM(>riliir. (|ii;ii' isl;iniiii (lii;i-
nim (Mn;in;ili()mim. scilicfl ^'(Micnilionis cl ijroccssio-
sonis. sil [)rior sccnndiim ntlioiuMii inlclli^MMi(li. Kl
(|UO(l gcn(M';itio Tilii. oshMKliliir sic.

1. In im;i<,Mnc crc;it;i sic cst. (jiiod sccmidmn
onliniMU intclli!j;(Mi(li prior cst cm;in;iti() ii()titi;ic ;i
mcntc (iii;im ;imoris. siiMit viilt \ii<,Misliiiiis '; .((|ni;i
inc()i>:nit;i iioii |)()ssiimiis diligcrc », si(MU dicit Aii^mi-
stiniis iii dccimo dc Trinil;itc '^: crgo si oido ;ilt(Midi-
liir in iin;i<,Miic sciMindnm conlbrmit^itcm ;i(l Trinit;i-
tem incre;il;im, crgo sccmidiim i;iti()ncm intelli^fcndi
prior est processus Vcrlii (iii;im \moris iii divinis,
m;ixiiiic (Mim pcr inwi^MiKMii (M'c;it;iiii inlcllig;imus
Trinit;itcni incrc;it;im.

"1. Item, sicut vult Pliilosopluis % « volunt;is est,
cuius principium est in ipso cognoscente singula-
ria», crgo voluntas nt volunt;is pnxesupponit cogni-
tionem: crgo emanationcm Verbi em;inatio Amoris.

3. Item, omne principium secundnm rationein
intelligendi prius est nu;uii principiatum; scd Filius
est principiiim Spiritus sancti: ergo secundum ratio-
nem intelligendi oportet praeintelligere Filium Spiri-
tui sancto*: ergo et generationem , quae est emana-
tio Filii, prius quam processionem, quae est Spiritus
sancti.

4. Item , in omni natnra ^ agente per modum
natunie et voluntatis, productio per modiiin naturae
intelligitur antc productionem voluntatis: ergo cum
Pater sit natura intellectualis, producens Filium con-
naturalem et per- modum naturae et Spiritum san-
ctum per moduin voluntatis, ut supra tactiim est:"
ergo emanatio Filii prior est secundum rationem in-
telligendi emanatione Spiritus sancti.

CoNTRA: 1. \ugnstinus nono de Trinitate': « Par-
tum mentis praecedit appetitus, quo id quod nosse
volumus quaerendo, nascitur proles ipsa notitia » :
ergo ante est in imagine creata appetitus, quam sit
proles notitia. ergo ante amor quam verbum: ergo
et processio ante gencrationem.

2. Item, nullus videns rem cognoscit eam *, nisi
intentio voluntatis applicel vim (^ognoscentem ipsi

cognoscibili. iit p;ilcl A^' liomiiic (Miiitc p(M° vi;iiii. i|iii
(iim ivil cl ;ilibi cogil;ivil, p(M'rcct(Micscil, (pi;i fniii-
siiMit, si( iil (licit \ugiisliiiiis iii midccimo dc Triiii-
tate ". Krgo v()luiit;is [)r;i(M-cdil ips;im cognitioiKMii,
(M'g() ;iin()r V(M'bum in cnMliiris: crgo p;iri iMlionc in
Dco. s;iltciii scciiiidiini inlcllccliim.

3. ll(Mii . si(Mit vull Pliilosoplnis, [irimiim et iin-
mc(li;itmii cst i(l(Mii. Fndc i|)sc iii libro PostiMioriim '",
(lciiiii(Mis [irojiositioiKMii immcdi;il;im . dicit, quod
" iiiiinc(li;it;i |)ro[)()siti() esl ill;i (|u;i iion est altera
prior » ; sed aequc imme(li;ite S[)iritiis .s;iiictus [)ro-
cedit a Palre, ut Filius, crgo a(!qiie [irimo: ergo nec
secimdiim rcm, nec secundum nilionem intcllig(Mi(li
genenitio Filii [iniecedit procc.ssioniMn S[)iritus sancli.

4. Item, qimnto ali(|uid communius, t;into prins
est secundum rationem intelligcndi "; sed communis
spiratio cst communior (iu;un gcncnitio, qiii;i conve-
nit Patri et Filio, sed gencratio soli P;iti'i: ergo [)i'ior
est secundum nitionem intelligendi s[)iralio (|ii;im

genei'atio.

CONCLUSIO.

Secundnm rationem intclHgendi generatio Filii
prior est spiratione Spiritus sancti , quod tri-
plici ratione prohatur.

Respondeo: Dicendum, qiiod, quidiiuid sit de
ordine reali, de quo infni dicetur '% tamen secundum conciusio.
rationem intelligendi prior est emanatio Verbi, tum
quia Verbum est Spiritus sancti principium , tum
etiam quia Verbum procedit per inodum natunie, sed
Spiritus sanctus per modum liberalis voluntatis, tum
etiam (luia intelligimus em;inaliones in personis per
emanationes repertas in imagine. In imagine autem
constat , quod cognitio et intelligentia praecedit amo-
rem et voluntatem; non tamen volo diccre, quod in
divinis sit emaiuitio ita *' natura posterior eman;itione,
sicut reperimus in imagine cre;ita.

1. Ad illud ergo quod obiicitur in contrarium, soiutio op-
quod appetitus praecedit [lartum inentis; dicendum,
quod ille appetitus liabet secundum duplicem sUi-

positoruni.

> Libr. IX. dp Tiin. c. 12. n. 18.

- Cap. I. n. I. spqq.

3 Libr. 111. Ethic. c. 1 , ubi voliinlariuiri (spoiilaneum) de-
finitiii" esse eius, ciiius pnncipiiim in ipso cognoscente singu-
laria, in quibus est actio. — I)e voiuntate ut volunlas seu de-
liberativa , cui opponitur voluntas ut natura , vide 11. Sent. d.
24. p. 1. a. 2. q. 3 , et IV. d. 49. p. 1. q. 2. ad I.

' Plui-es codd. cum Vat. quam Spintiim sanctum , sed
minus congrue et contra alios codd. ut (i T V etc. cum ed.

k\ ; cod. X intetligere Filium prius , quam Spirituru sanctum.
5 Auctoritate mss. et ed. I supplevimus natvra , minus
bene propter subnexa ondssum a Vat.
« Dist. 6. q. 2 . et d. 10. a. I. q. I : ac iiilra d. i;^. q. I. el 2.
S. Bonav. — Tom. I.

' Cap. 12. n. 18, in quii)us \erbis Vat. ciin) ed. opcrum S.
Augustini , sed contra nostros codd. et sex primas edd. , post ap-
petitus addunt quidam et post quaereudo adiiciunt et inveniendn.

^ Vat. , plurimis mss. et ed. I obnitentihiis , ipsam.

« Cap. 8. n. 15.

'0 Libr. 1. c. 2.

11 Vide Aristot. , 111. Phys. text. 2; et V. .Metiiph. text. \G.
(IV. c. II.). — .Mox in Vat. omittitur perperam commuuis .
quod tamen in mss. et edd. I , 2 , 3 habelur.

12 Hic, dub. I, et intia d. 20. a. 2. q. 1. el 2. — Imme-
diate post ex mss. anliquioribus ct cd. I adi<'cimus tamen.

1' Vat. cum cod cc male et conlra alios codd. et ed. \
omittit ita.

!>:><.

Si: NTKNTIMU M LIU. I.

vppeiii.1. Iniii (iii|ilirili'r nmsidrniri ' : inio inodo secuiKliim
c.Mttidr/jiir ratioiuMii iiiliiaiilis aiitr lialiitaiii copiitioiuMii : (illo
iiiodo scciiihIiiiii ralioiiciii complcclciitis . ct lioc
est |M)Sl liahitam co^'iiitioiu'iii: ct sccuiidiim |)rimum
statum csl imiuTfcctioiiis. qiKmtum vcro ad sccuii-
dum t'sl i»t'rfccti()iiis. Kt ideo (|uia (|iio(l perfectioiiis
est iii IK'(> iioiiimiis. uoii (juod est imiierfectioiiis. ideo
aiipflitiis secuiulo modo assimilatur Spiritui saiicto. et
liic tenet ralionem tertii. Kt (jiiod iiriiiius sit imiier-
fectioiiis, patet. (piia ps\ igiioranlis et desiderantis
scieiitiam ac(piirere. qiuul noii coiivenit Deo.

"I. Ad illiid rpKul ohiicitur. (piod iulentio prae-
exijiitiir ad cogiiitionem; dicendum. (]11(hI verum est
ad cot^Miitiouem acquirendaiii: sed notilii, (irout est in
acqiiireiido. non lialiet similitudineni cum illo Verbo,
iit vult Aui,Misliiius iii decimo quiiito de Trinilate'.

;i. Ad illiid ipiod oltiicitur. quod aeque imme-
diate procedit Spiritiis saiictiis: dicendum. quod \o.-
riim est : sed taiiien Spiritiis sanctiis ita procedit iin-
mediate. (puul etiam mediante Filio; et ita ex illa
ratioiie oporlct [(ra('iiil('lli<.ji emanationem Kilii.

4. \d illud quod oliiicitiir. (jikuI quanlo aliquid
communius. tanto [irius: dicendiim. qinul verum est
iii alisolutis. sed non teiiet in resjjectivis. iil [latet^
in generatione el oreatione. — Potest tamen dici, quod
istud iiiteliigilur de eo quod est coinmune ^ coinmu-
nitate praedicationis: sed communis spiralio est coiii-
inunis commiiiiitate non tantum [iraedicationis. quia
dicitur de Paire et Filio. sed eliaiii "' cuiusdam con-
cordiae et C()niiexionis; et tale commune secundum
rationem concordiae et amicitiae praesupjjonil con-
cordantes et connexos, non praeit: et sic patet illud.

SoluUi
Solutk ^j

S C H 0 L I 0 N.

Iii (•(•iiclu.^ione omncs Scliolaslici aiiliiiui conscntiunl: .\iex.
Hal. , S. p. I. (|. i6. ni. 7. — Scot. , I. Sont. d. II. q. I.—
S. Tluini. . hic a. I. — H. Ailicrl. . I. Scnl. d. 28. a. 2. circa

lincin. — iUcluud. a Mcd., hic q. -4. — .Egid. K., Iiic l.princ.
(]. 1. — llenr. Gand. , S. a. 54. q. o. n. \2, e( q. fi. n. 26.
34. — Diirand. , hic (|. I. — Dionys. Carth. . hic q. 2.

DFBIA CmC.\ LITTERAM MA(;iSTRL

DrB. I.

In [larte isla sunt dubitationes circa litteram .
et priino de argumento liaeretici, quod facit ibi:
Aiil naln iam Filio , aul non nafo. Videtur enim
istiid argumeiitum necessarium . qiiia cuiuslibet
conlradictionis necessarium est alteram [lartem esse
verain " ; sed nalum el non natum opiionimtur con-
tradictorie; ergo necesse est alteram [^artein dare ' ,
quod Spiritus .«^aiictus procedat aul nato iam Fiiio.
aiil non nato: cum igitur Magister'* el Augustimis
res[)ondeant interimendo utrauique [)arlem, videntur
niale res[jondere.

Rkspondko : Dicendiim. qiiod liaereticus in sua
(jiiaestione quaerebat de ordine generationis Filii ad
processionem S[)iritus sancti, et cpiaerebal de ordine
secundum diirationein et tempiis. noii .secundum
rationein intelligendi, et quaerebat, utrum prius iiatus
esl Filiiis, quain processil ' Spiritus sanclus, aut e

converso. Et utrumque falsum erat; ideo Magisler
et Augustinus considerantes intenlionem haeretici
sive interrogationem secunduin sensum , in quo eani
pro[wnit . simpliciter et hene respondent eam interi-
mendo.

.\d illud ergo ([iiod obiicitur, quod divisio hae-
retici est per contradictoria; dicenduin, quod falsum
est; quia [^rojiositio contradictoria accipitur negando
com[j()silionem princi[mlem '" ; sed ipse fert negatio-
nem ad comjwsitionem non priiici[jaleiii, sed intelle-
ctam in lioc quod est ?iaYo"; el ideo causa falsitatis
seinper remanet. Ilaec enim est falsa: Spiritus san-
ctns procedit, nato Filio; quia notalur, quod nativi-
tas Filii praecedat processionem Spiritiis sancti. Ilaec
iterum est falsa : processit. non iiato Filio: quia no-
tatur. ([uod nativilas Filii non fuerit siinul cuni
processione Spiritus sancti. Sed haec est vera; Spi-
ritus sanctus non processit , nato prius Filio; quia
simul fuit nativitas Filii et processio Spiritus sancli '"'.

l>c ph4
ti one*
irndicit

' Pliirinii codd. (11111 cd. 1 oniiKiiiii duplkem , Va(. \ero
oniitlit dnpliciter ; occasio hiiiiis omissionis e.\ reiielitione di-
cloriim terminorum praestjilialiir ; lectionem noslriiiii, quae sub-
ne,\is con^riiil , exhiheliir in cod. T et a seciinda niaiiii in cod.
fr. — .Mo\ sul) verbo iuliiinitis inlelli(.^as vehemenlcr desideran-
tis, .siciiti suli verbo complectcnlis inleiidas friientis.

2 Cap. 1.1. n. 22. Codices , capituliim in iibrum mulantes ,
falso lepiinl iu dccimii tcrtio ct dccimo quiuto. — Pauio ante
in Vat. el cod. cc plcnitudinem loco similitndinem , .s(!d incon-
(fTue et conlra vctiistiorcs codd. cum ed. I.

' Ex mss. et ed. 1 restituimus verbum patft.

* Pliires mss. iil I T V Z ciim ed. 1 communins.

^ Val. abs(pie ai)clorilale codd. el edd. I , 2. '.\ rei)elit
hlc communiUite.

6 Ahstot.. I. Perilier. c. <>. (c. 8.).

' In cod. Y additur videticet.

* Ilic, c. I , ubi et verba Augnslini liabenliir.

^ Unus alterve codex u( I bb cnm ed. 1 natns esset Filins
quam processi.sset.

•<> Id est , copulam , (luae hic fil verbo procedit.

" n. Albert. , hic a. 2. ad ull. ait : Dicendum , quod licet
natum et non iiatum hal)eant modum o|)posilionis contradicto-
riorum , lamen proiiositiones, iii quibus ponuntiir, non sunt con-
(ladictoriae , istae scilicet : aiit processil iam nato , aut proccs-
sit iaiu non nato, (piia negatio nou ferliir ad compositioninu
(copulam) , et ideo sunt ambae alllrmativae. — Similia dicit
Petr. a Tar. , hic (j. 1. a. I. ad 1.

'« Cfr. hic, q. 1; ct Hichard. , hic q. I. ad ull.

DisT. \ii. imw.

'ITl

nni. II.

\\m\ (|M;u'rilnr do hoc (piod diciliir: ()u\(h\u'Hl
Unigcnito dcdit , ffit/ncndo ilcdil. Vidcliir immIc di-
(•orc, (|Mi:i si hoc; scd ' dcdit ci s[)ir;Ui()Mcin, cr^M)
dcdil c;iiM ^m^micikIo, cr<fo spinilio (!sl <,'CMil;(. Scd
(|Mi(l(|Mid diciliir iii (liviiiis coMcnUc, (licitur et ahstra-
ctc , scd non coMYcrlilnr: cr<j;() si spinitio csl <,'CMita,
spir;itio est <feM(M'.iti() , (piod est contra ommics inodo'.
Resi'Ondko: DiccMdmn, (juod (iercctiis (^st iii

tar I. utr()(nie ;ir<niiMCMl(). Nain illnd iion v;ilct: (l(Mlit ge-
nenindo spirationcin, crgo geiicravit spirationein ;
sicut Mon sc(piitiir: <reiicrando dedit Filio (^ssentiaMi,
er<T0 essenti;! cst <];eMil;i. .\li(pi;i ciiiiM pcr jjieneratio-
nem dicuiitiir dari, (pi;ie mom diciiMtur geiieniri.
Et iterum ;ili;i r;ilio iion valet: spinitio est ge-

tari. nita, ergo spiratio est s^cneratio. Sicul enim inlVa
patebit de duabus iiotioiiibus mmims personae% ve-
rum est, qiiod mm;i pr;ie(bcatiir de ;ilter;i (leiioiMina-
tive, noM iM idistniclione; et ideo noii valet illa
ratio, immo est ibi ;iccidens. Quod ergo dicilur :
(piidipiid praedicatur deiiomiiiative et abstracte ,
verum est de essentia ; sed nou est verum de pro-
prietate personae; et haec infra inelius patebunt^

DUB. III.

Item dubitatio est de hoc quod dicit Hierouy-
mus: Credimus in Spiritiim sanctum, qui dc Patre
proprie procedit. Videtur euim l;ilsum dicere , quia
«proprium est quod conveuit uui soli^»: ergo si
de Patre procedit proprie, uon ergo de Filio. Si tu
dicas, qiiod iKm dmt proprie contra communitatem,
sed contra improprietatem : ergo videtur quod im-
proprie procedat a Fiiio.

Respondeo : Dicendum , quod proprie non dicit

t[o I. proprietatem sive solitudinem, sed sonat in*' aucto-

ritatem, sicut principaliter. Sicut enim Pater prin-

cipaiilcr diciliir spinin!, (pii;i lioc iion h;ibcl ;il)
alio; il;i cli;im proprir , {\\\\:\ h;inc condilioiiciii ,
non hahcrc (ih iilio, iiiilli (•(»iiiiiiiiim';if : il;i vidcliir
diccrc M;igistcr.

Potcst t;micM dici, (piod iiiio modo propi iiiiii ^"i"''" •'>'«•
dicitiir coMtni c()iMiiMiiiit;il(.'m ; ;ili() modo coiilr;) iiii-
pr()pi'ict:itein; tertio modo :ic('ipitiir [)ro :i|)[)ro[)ri;i-
tionc'; et sic accipilur hic. nnamvis enim s[)ir;ilio
;ie([iie vere et [)ro[)rie conveni^it P:itri et Filio, t;iineM
IlicroMymiis a[)|)r()prial e:uii P;itri [iro^iter auctori-
t:itein\

Dl!H. IV.

Itcm ([ii;icritMr de hoc ([uod dicit llil;iiiiis lo-
([uens ad l*;itrem: Ex te per cum Spiritus .sanclus
tuHs est. Videtur eniin in;ile dicere diccndo per cum ,
qui;i, ut dicit Prae[)ositivns ", j)cr ciiin verbis transiti-
vis signirical siib;uictoritateiM, sed cuin ;ibsolutis au-
cloritatem; utpatet, ciim dicitur: ego sum sapiens
per Deuin, iii Deo notatur auctoritas. Cuin ergo
dicitur, quod Spirilus s;iMctus est a Patre per Filium,
in Filio notatur auctoritas.

Respondeo: Dicendum, qiiod aliqui vohieriiiit soiuiio aii-
dicere , qiiod haec est impro[)ri;i: Spiritus sauctus
est a Patre per Filium sive procedit; et debet re-
solvi in hanc: S[)iritus sanctus spiratur a Patre per
Filium; et consentiunt rationi praedictae. — Sed Nonpro-

• » •. 1.. I» batur.

cum ista sit vera: creatura procedil a Patre per
Filium, et liaec similiter: exit vel procedit : non
video rationem, quare similiter illa verba Ilihirii non
possint proprie dici.

Et ^'^ propterea est dicendum, quod quamvis pro- soiuiiov
cedere non sit verbum tr;insitiviiiM quantum ad nio-
dum significandi, quianoncon.struitur cum accusiUivo;
quia tamen aequivalet " transitivo, ut cumdicitur:
procedit a Patre per Filium, iudicandnm est sicut de
verbo transitivo; et ideo dicit subauctoritatem '^

era.

• Vat. absque auctoritate mss. ot edd. 1,2, 3 , 6 esset
verum loco sed ; simili eliiptica locutioiie S. Bonav. saepius
utitiu'.

2 Ita fere omnes codd. cum ed. I ; cod. cc omittit modo ,
pi'o quo Vat. modernos.

3 Dist. 33. q. 3. et i. — .Mo\ post verum est Vat.
cum cod. cc , aliis tamen codd. et ed. I relragantibus , ad-
dit dicere. Paulo infra post denominative in rod. T apponi-
lur sed.

' Loco paulo supra citato. — Antiquiores codd. cum ed. I
in eo conveniunt , quod in uitima propositione adiungant a
Vat. et cod. cc omissum melius , sed in eo dissontiunt , quod
alii ut .\ G H I T etc. cum ed. I c.xliibeiit lectionem noslram ,
aiii modo singulari et hoc infra melius patebit ; cod. Z el lioc
similiter melius patebit. — I)e solutione huius dubii vidc etiam
B. Albert. , liic a. 7.

5 Aristot. , i. Topic. c. i. ot Porpiiyr. , do Praedicab. c.

dc Proprio. — Paulo infra fidc antiquiorum mss. el ed. t sub-
stituimus dicii, scilicet Iliororiymus, loco dicilur.

^ Auctoritate fere omnium mss. et trium primarum edd.
rostituimus pi-aepositionem in ; famiiiaris siquidem ost S. Do-
ctori haec locutio sonare in.

' Plurimi codd. cum tribus primis (!dd. per appropriatio-
nem. Melius legeretui- pro appropriato. Paulo infra mss. cum
so\ primis. edd. porperam Filius loco Hieronymus.

* Soiutioni con.sonlit S. Thom. , S. I. q. 36. a. 3. ad 2. et
Scot. , hic q. 2.

^ Vat. praotor fidem mss. ct od. I Priscianus.

1" in Vat. oniiltitur Et , n>fragantibus mss. et ed. I.

" Ed. 1 aequipollet. Paulo infra post Filium codd. II \'
addunt tantum ralet ac si diccretur, producitur.

1- E\plicationem to\tus Ililarii et signiiicationem praeposi-
tionis per \ide otiam in S. TI)oni. , S. I. q. 36 a. 3. in corp.
ot ad i ; B. Albort. , hic a. 6 ; Scot. , hic q. 2.

"■l^iX

SKNTKMIMU.M I.IH.

DISTINCTIO Xlll.

C.M'. I.

C\v. III.

Quatr Spinfm snncfNs , citm sil (/c suhsia/itia Pntris, ^ Quod iKin potcsl /fiorto/is disdnguor iiitcr f/cncrati(Oicm
/Niii (/icntur (/ciiitns, sci/ Innluin /irocct/cns. FiHi ct proccssioiicni Spiritns snncti.

Posl liMcr ' (■()ii.si(l(i"iii(liiin esl, (|iKinltiin a lalilMis,
qnalcs nossninns. inlclliici ixtlesl. cnni Spirilns sanclns
|)r()C(Hlal (lc Palrc cl sil dc snhslanlia Palris, cnr non
(licalnr cssc nalns, scd polins proccdcrc: cl cnr non
dicalnr lilins. Onarc anlcn» S|)irilns saiiclns noii dica-
Inr ^cl sil nalns, cl idco noii sil lilins, Anitnslinns
oslcndil iii dcciino (|ninlo libro de Trinilalc ' ila dicens:
« Si S|>irilns sanclns filins diccrelnr, ainhoriini iili(|iic
Kilins diccrelnr, (|no(l absiirdissininin csl. Filins (|nippe
iinllns csl dnornin nisi palris el inalris. Absil anlcni, iil
inlcr Dcnm Palrcni cl Dcnin Kiliinn lale alicinid snspi-
ceinnr». Ahsnrdissiinc criio lilins diccrelnr anihornm,
i(i esl Palris el Filii. « Ainhornni cniin lilins dicereinr,
si enin ainho i;cnni.<scnl , (piod ahliorrel oinninin sano-
rnin scnsns. Non iiiilnr ah iilro(|nc esl iicnilns, sed pro-
cedil ah nlro(pic ainhornm Spirilns ' ». His verhis oslen-
dilnr, cnr Spirilns sanclus, cuin sil de Palre, non
taineii dicalur geniUis vel filius.

C.vp. II.

(jir Filius (limlur /)rocc(lcrc ^ cuni Spirilun sanclua
non dicnlur gigni.

Cnin anleni Spiiilns saiiclus non dicalur iiciiilns,
sed lanlnin |)rocc(lciis. (piacri solel, ciir Filins iion dicilur
laiiinm ucnilns, sed cl procedens; sicul ipse in Evan-
gelio loannis ' ail : Ego cx Uco proccssi vc/ cxioi, et
rcni in niuiiduni. Non ergo lanluin Si)irilns sanclus
procedil a Palre, sed eliam Filius. Ad (|uod dicimus,
(|no(l cnm nler(|uc procedal a Palre, dissimililer lamen.
Nam « Spiiilns sancliis. nl ail .\ngiisiinns iii (piiiilo lihro
de Triiiilalc ', |)rocedil a Palre non (piomodo nalus, scd
(jiiomodo dalns » \cl Doiinin. Filins anlcm processil
na.scendo, exiil iil genilns. Ac pcr lioc iilnd clucescil,
iil |)(>lesl, .^'iliccl cnr S|)irilns saiiclns eliaiii non sil
/iliiis, cnin el i|)se a Palre exeal, « ideo scilicet " non
dicilnr lilins. (|uia nc(pie naliis esl , siciil rnigcnilus,
nc(|nc tacliis, nl per Dci graliam iii adoplioncin iiasce-
retnr, sicul nos ».

Inler generalionem vero Filii cl processionem Spi-
ritus sancli, duin hic vivimns. dislingnere non snffici-
nui.s. Unde Augnslimis Maximino |)raeini.s.sam (|uaeslio-
nem rclricanli. sciliccl (piacrcnli, cur Spiriliis sanclus
non diccrclnr lilius, cnm de Palris c.sscl snhslanlia,
respondcns sic ail": «(Jn;iciis a mc, si de snhslanlia
Patris csl Filius, dc suhslanlia Patris esl cliain Spirilus
sanctus, ciir unns lilius sit, et alins non sit filius. Ecce
res|)()nde(), sive capias sive non capias: de Patre est
Filiiis, de Patre esl Si^iriliis sanctns, sed ilie geniliis
esl, isle procedens: ideo ille Filius esl l^itris, de (pio
esl genitns: islc anlem Sj^irilus csl ntrinsiine, (|iioiiiain
de ulr()(|nc procedii. Scd ideo, cnm de illo loqueretur,
ait*: De Patre /jvoccdil , qnoniain Pater processionis eius
est auclor, (|ni lalem Filinin genuit et gigneiido ei de-
dit, nl cliain dc ipso procederel Spirilns sanclus. Nam
nisi procederel eliain de ipso, noii dicerel discipulis'':
Accipite Spiriluin sanctum, eun)([ne iiisnlllando daret,
ut, a se (luoque procedere signiticans, a|)erte ostende-
rel flando, quod spirando dahat occuile. Quia ergo.
si nascerelur, iion laiilum de Palre iiec lanlnm de Filio.
sed de amhohiis uliqne nascerelnr; siiie dnhio lilins
dicereliir amhorum. Ac per hoc, (juia lilius amhornm
nnllo modoessel, noii oportuil nasci enm de ambobus.
Ambornm est ergo Spiritns *", procedendo de ambobus ».
« Quid aulem iiiler nasci et procedere inlersil, de
iila cxccllentissima naliira lo(jncns c\|)licare (piis po-
lesl? Non " oiime (juod proccdil, nascilur, (piamvis
onine procedal , (juod nascilur; sicut nou omne quod
bipes esl, boino esl, (|iiainvis liipcs sil omnis, {|ui boino
est. Hoc scio: disiingncrc aulein iiilcr illam generatio-
nein el haiic |)roccssioiicm iicscio. iioii \aleo, iion suf-
ticio. .\c per lioc, (|nia ct illa ct isla csl inenaliilis,
sicnt Prophela de Filio lo(|neiisail '■': Gcncralioiicni cius
quis enarrabit? \\'A de Spiriln sancto verissime dicilur:
processionem eius (|uis enarraliil? Salis sil ergo nobis,
(|uia non esl a se ipso Filius, sed ai) illo de (|no naliis
esl , iion esl a se ipso Spirilus sanclns, sed ab illo {\c
(jiio proccdil , ct quia dc nlr()(|ne proccdit, sicul iaiii
osteiidimus'^ ». i)e Spiritu sanclo, (|iioinodo ipse de

DiSBl
iiiier
ei pnKl
e«( o«l

' YA. I solii hoc.

■ Caji. 27. II. i8 ; cl Tnici. '.)(). iii louii. ii. '.). — Klijini
\cii>ii priicccdcnlii) .scciindiiiii scnsiini cx codcni loro c\c(>ri)(ii
siiiil. — Posl Trinilatc Viil. ci cdd. i , 8 oinitlunl //// ,■ in lino
loci codd. \ C I) siisiiirctiir |>ro sus}iici"iiiiir.

' .\ii(liisl. iliid. c. 20. n. i7 , in <|iio loco solii Viil. post
amho |>ci|)cr.nii jiddil ct. Dciiidc cod. H cinn An;.Mislino liiibct
itl) iiiiiuium snnontni scnsihiis. I)cni(|iic contni Aii^nistiniim ct
oinncs inss. lcKunt cdd. Aoh f/y/o pro .\im iijitiir.

* Ciip. 11). 27. ct 28. Viil^Nitii : /Cffd n Dcn c.rivi. liciri
// 1'iilrc d rrni in minu/inn. Scd loiin. 8, i2. lc(,'itiir : /'./• Dca
prdcessi ; iiiidc Mii^'istci- dicit : prnrr.s.v rct criii.

^ (];i\). \i. n. !•>, iindc cl siiintii siint (]iiiic pnsl intcrpo-
sitii \crl>ii Mi>i.'istri scr|iiiiiiliir.

8 Vtit. i't cdd. i . 5 , 6 , 8 Spiritus j^ro .tcilicet. Mo\ cod.
(! \ciiio niiliis csl ])riicmiltit //w/'.

' l-ihr. II. c. 14. n. 1 ; in (|iio ioco cdd. I . S indcbilc
omittiint sil iintc cl aliiis. \\o\ ;inlc Spiritiis .snnclns solummodo
codd. .\ (', iiddiint ctinm.

" loiin. 1'), 26; Viil}Xiitii // l'ntrc prorcdil. — l»iinlo iiiit(>
.solii cd. I (iim orifriniili omillil csl iiiilc iitriiisi/iir.

9 loiin. 20, 22.
'" Contriidiccnlilnis n)ss. . cd. I cl tcxiii Aii;:nstini , Viit.

cnm iiliis cdd. iidilil snurtiis.

" i;d. 1 iidiiiii;ril riiiui, cl piinlo infrii jiost /7//i«j Jiddit Verhi.
I >2 is;,i. ;;:} . s.

'3 \am: cil. — PiUilo infiM cd. .'i ip.sc Dcus .sit ilr Dpo pro
i ipsr (tr Drn sit.

fe
t

DiSTINCTK) Xlll.

5i!2'J

llierauy-
D aliter

1)00 sil, iicc (aincii ipsc (iliiissil, (|iii)iii:iiii proccilciKlo,
noii iiascciido lciiiliii- cssc dc Dco, iam siipciiiis, (nian-
liiiii \isiiiii csl, (lis|)iila\iiiiiis.

Cu'. IV.

Vlnmi Spirifns saiic/us iloheal divi iiii/eiiiliis ,
cioii II 011 sii (/('itilns.

Nimc considciaiKliiiii csi, cnin Spiiiliis sancliis iioii
^it ifciiiliis, iilriim dchcal dici inij;cniliis. Ad (jiiod dici-
inus, Spiiilnm s:iiicliim iicc i;ciiilimi ncc iiiixcnilmn
dcbcrc (lici. liidc Aniiiisliinis ad Oiosiimi ' ait: « Spi-
riliim sancliim ncc gcnitiim iicc ini<;ciiiliim lidcs ccrla
dcclaral: ([iiia si dixcrimns iiiijciiiliim, dnos patrcs
anirmarc \i(lcl)iniiir; si aiUcm gcnilnm, diios lilios crc-
dere culpamur. » Sicut ciiim solus Filiiis dicilnr jicnilus,
ita cl soliis Palcr dicilur ingcnilus, co (piod ah alio iion
sil. Undc Auirnslinns iii dccimo (|iiiiil() lihro iU' Trini-
lale*: « Fatcr, iiuiuil, solus iioii csl dc alio, idco solus
appcllalur inj^cnilus, noii (|uidcin in Scriptiiris, scd in
coiisucludinc dispulantium ct dc rc lanla .scrmoucm
qualciu valucrint prolcrcnliimi. Filiiis aiitcm de Palre
natus cst, cl Spirilus sancUis iW Palrc princi|)aliler
ct communilcr dc ulro([uc [^roccdil. Idcoquc ciiiii Spi-
ritum sanctum gcnitum iion dicamus, dicere tamcn non
audcmus ingeniluni, nc in hoc vocahulo vel duos palres
in illa Trinilale, vel duos, qui non suiit de alio, quis-
piam suspicelur ». Ecce his verbis aperte ostendit, Spi-
ritum sanclum nec scnituin nec inecnitiim dehcrc dici.

Hicroiiymus tanicn in Regulis dclinitionum ^ contra
haercticos Spirilum sanclum dicit ingcnituni cssc, his
verbis: « S|)iritus sanctus Patcr non est, sed ingenitus
atquc infectus. Pater iion (^st, qiiia Palris esl et in Palre
esl; processionein hahel exPalre, et non nativitatem ;

Filiiis aiilcin iion csl, (|iiia ^ciiitiis iion cst». Rccc liis
verhis (liciliir S|)iritus sanctns cssc in<;cnilns: ([iiod \i-
dcliir a(l\crsari |iracmissis \crl)is Aii^'iislini.

Sed iit islaiiit|uac vidctiir rc|)ii^'naiiliaiii (lc mcdio i>o(«rinin.i-
ahigamns, diciimis, ([iiod llicronyimis alilcr accc|)it ^ m-Lh^ 'inKff-
nomcii iii(/efiifi , v\ alilcr Aujinslimis. Accc|)il cnim An-'"'
f,'uslinns iii(/ci(ifi(n/ , (jiii \cl ([iiod ah ' alio iioii csl ; (!l
sccimdum lioc i\v solo Palrc dicitnr; llicroii\ miis vcro
'ini/ciiilu/ii dicil noi/ (jcuitinii; ct scciiikIuiii hoc ^W S|)i-
ritii sanclo [lolest dici, ciim Spiritus sanctus iion sil
genitiis.

(Juod aiilcin HicroiiMUus ita accc|)cril , oslcnditiir croiain.

... ., '. , „ . .. "» llieronv-

cx Ncrhis siiis, ([iiihus in codcin liaclalir iilitiir, la- mo.
cicns lalcm (li\isioiicm : « Uimic ([iiod csl, ant iii!.'cniluin
est, aiit ij;cniluiii, aiit ractuiii. Kst crgo (jiiod iicc iialiim
esl iHM' factuin; et cst ([iiod iiatmn esl et racliim iion
esl; el esl ([iiod ncc iialiiiii cst ncc racliim csl ; cl esl
(|U()(i factuin est ct uatiim iioii esl ; ct esl ((uod facluni
esl ct iialimi csl cl rciialiiin cst; cl cst ([uod lacliim
esl cl iiatum est ct rcnatum iion csl. Niiiic |)rac[)osi(()-
runi siniiiilis rchus siil)sisl,ciitiain destincinns. (Jiiod crgo
ucc natuiii ncc lactum cst, Palcr cst; non cniin ab ali-
quo ' esl. Quod autciii natuin csl et facdim non esl,
Filius (?st, qui a Pa(rc i!;ciii(us est, non fac(u.s. Qiiod
iteruin iiec natiiin iicc facdim cs(, Spiritus sanc(us esl.
qui a Pa(re procedK. (Juod ctiam facdiin est el iialum
non est, caelum et terra " celera(|uc, quae sunt insen-
sibilia. Quod autcni facluin el natum et renatum est,
hoino esl. Quod vero factum est et natiim est et rena-
lum noii est, animalia siint». Ecce his vcrhis oslendil
Hicroiiymus, se iiujonifmn accipere non (/enifwn. Aliter
eniin iioii esset praemissa divisio vera, scilicct omne
quod est aut ingenitum esl, aut genitum, aut factuin.
Alque in divisionis huius prosecutione in a.ssignalione
ingenifi , uhique ponit non nafuni.

' In dialogo nenipi» quaestioniini sub tilulo atl Orosiuni ,
iiuacsl. 2; Sed supposititium est hoe opus. In fine huius ioei ed.
8 oum originali ci(lpab/nnrr pro culpamur.

- Cap. 26. n. 47. — In hoc texUi |)ost sermonem cod. D
qualenicumque loco (lualem. h)se Auguslinus post/jnHdprt/^Yfr
interserit : ipso sine nllo temporis intervallo dante etc. — In
fine ed. I non sint i)io 7ion sunt, et cdd. 5, 9 de aliquo pro
de alio.

3 Edd. I , 8 tituio huius ojjoris addunt : vel dislinctiomm.
Hic libcr non est S. Hieronymi , nec in appendicibus editio-
num eiusdem invenitur. In appendice ad opera S. Ambrosii
{ Patroiog. .Migne, La(. tom. 17. col. 510.) impressum est opu-
sculum anonynum sub titulo : de Trinitate; alias, in Symbolum
Apostolorum Tractatus, ex quo (c. 3. coJl. 512.) textus secun-
dus, pauio inlVa citatus, integre desimitus est , paucis tantum
verbis deficientibus vel mutatis. Locus vero hie citalus tantum
quoad sensum ibi exhibetur. Cum autem hoc opusculum , ul
putant editores , sit mutiium et iam antiquitus interpolatum, for-
tasse Lombardus eliam primum textum ad \erbum inde acce-
pit. In prae^ia adnionilione Benedictini editores huius libelli

censent , ipsum contra Friscillianistas et ad \indicandam To-
letanam fidei regulam esse editum atque Concilio, si minus Toh^-
tano, saltem Braccarensi secundo , (juod a. 563 vulgo poiiitur,
supparem esse. — Locum inlra a Magistro exhibitum Alcuinus
( de Fide Ss. Trinitatis libr. II. c. 9. Patrolog. Lat. Migne, tom.
101. col. 28.) totum reportat, sed nonnullis addilis vel mutatis.

* Codd. ACDE acce/m-it.

5 Vat. et edd. 1, 2, 3, 4, 7, 9 de. Immediate ante ed. 1
omittit vel quod. Deinde codd. ABCD post Spiritu omittunt
sanctd. Denique ed. I omittil ultima verba : cum Spiritus etc.

^ Cap. 3. — Vide notam paulo supra. — Iinmeiliate ante
Vat. et edd. 4,6,8 cerbis eius pro verbis suis ; quod licet
sit minus rectum , exhibent tamen omnes codd. et ceterae edd.
Deinde ubi prima vice ponitur nec natum codd. omittunt est
contra edd.

■^ Vat. et edd. 4,5,6,9 \ erbo aliquo praemiUunt alio.

* Supple cum ed. 6 est. — Immediate post edd. 2, 3, 5,
7, 9 omittunt sunt. Xon multum infra ante cstendif Hierony-
mus cod. C addit aperte.

'J30

SENTENTIARIM LIB. 1.

COMMENTARIUS IN DISTIXCTIOXEM XIII.

De aelerna processione Spiritiis sancti , t|ualenus distinguitar a generatione.

Posl huec comideramhim etc.

DIVTSIO TEXTLS.

Supra egit Magisler de processione per conipa-
raiioiiein ;ul illuin. ad (lueni et a quo est. Hic tertio
loco agil de ipsa secunduin ' coinparationein ad ge-
nerationein, a qua difTert. Et haec pars habet duas
partes. In priina Magister quaerit et deterininat, utruin
Spiritus sanctiis debeat dici genitus; in secunda .
utruin debeal dici ingcnitus, ibi: Nunc consideran-
dum est, cum Spiritus sanctus non sit genitus.

Itein , prima pars habet quatuor. In prima
ostendit, quod Spiritus sanctus non debeat dici natus*.
In secunda ostendit, quod quainvis dicatur de Spi-
ritu sancto procedere, dicitur tainen de Filio, ibi:
Cum autem Spiritus sanctus non dicatur genitus ;
et ratio est, quod aliter dicitnr Filius procedere
quain Spiritus sanctus. In tertia vero tentat assignare
ditTerentiain inler generationem et processionein, ibi:
Jnler generationem vero Filii et processionem etc.

In qnarta vero el ultiina ostendit huinanain insuf-
ficientiain ' ad illam difTerentiain indagandam, ibi:
Quid autem inter nasci et procedere intersit.

Nunc considerandum est, cum Spiritm san-.
ctus. Haec est * secunda pars , in qua Magister
quaeril et determinat, utrum Spiritus sanctus de-
beat dici ingenitus; et iiaec pars habet quatuor par-
tes. In prima ostendit Magister et probat auctoritate
Augustini , quod Spiritus sanctus non debet dici in-
genitus. In secunda vero ostendit contrarium aucto-
ritate Hieronymi, quod debet dici ingenitus, et po-
nitur ibi: Hieronymus tamen in Regulis distinctio-
num etc. In terlia vero praedictain controversiam
determinat per distinctionem , ibi : Sed ul istam quae
videtur esse repugnantiam. In quarta auctoritate
Hieronymi confirmat suam sohitionem, ibi: Quod
autem Ifieronymus ita accepit etc.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad inteUigentiam eornm quae dicunlur in lit-
tera, quatuor quaeruntur.

Prijno quaeritur, utrinn in divinis sit ponere
processionem.

Secundo, utrum processio Spirilus sancti sit
generatio.

Tertio, utrum processio Spiritus sancti realiter
dilTerat a generatione.

Quarto , utrum Spiritus sanctus debeat dici in-
gcnitus an ^ , non.

AIITICULUS UNICUS.

De processione Spiritus sancti ct de differentia processionis a generatiom.

QUAESTIO I.
fJtrum in divinis ponenda sit processio.

1*1

Circa primum, qiiod processio sit ponenda in
divinis. ostenditur:

1. Priino aucloritate Domini. loannis deciino

quinlo^ ubi dicit ipse Salvator: Mittam vobis Spiri-Ponii
tum veritatis, qui a Patre proccdit. Si ergo Veritas
non dicil nisi verum, el Verbiim Dei non loquitur

> Cod. M cl c(l. i per.

* V;il. ahsquc .'nictoril.itc inss. ct cd. 1 .uldit rcl (jniiUis
vel Filim, siont cl inox |)r<»sc(niilnr; In soamda odvndit, quod
cum Spiriim samlm non dicntur (jrnitus , cur Filius , (fui
dirilur (jrnilus , etidui dicatur procderc ; Hji.

^ VahM. L O intrlligentidm insuf/icicutrm es.fe loco injiuf-
ficientuim.

* Val. praclcr fldem itiss. el ed. I , omissis vcrbis Ma^i^istri
Nunc considrrdudum etc, loco Uaec rst ponit Similiter, cl coii-
sc(picnlcr projitcr variiilain conslnictioncin i);niio iiifra oinittit
et haec pars.

•'■' Fidc plnriiiin mss. ul A F G H I T cto. ct cd. I loco aut
siibslituimus an.

^ Vcrs. 21), nbi Vnlg;ita : Cnni ;iiitcin \ciicrit Paraclilns ,

DIST. Mll. \\\T. INICIS gi;\KST. I,

-2:i\

improprinm . vcn' or\n) el |)r()|)ri(' ' csl proccssio in
(livinis.

"2. Itcm , in (livinis vcrissinK! csl orijjio. cr}j;o ct
proihiclio; >^{^i\ omni prodnclioni ;icliv;ic r-cspondcl
prodnclio p;issiv;i; scd prodnclio i);issiv;i csl |)ro-
ccssio : cr<i:() a primo ^ in divinis vcrc ct i^ropric csl
pr'0('cssio.

3. Ilcm. ;imor noslcr cl csl ;iiiioi' cl ' ;il) ;ili().
ct cxiUis cins ;il) ;ili() vcrc cl pr()i)i'ic exprimitni' in
vcr"l)() proccdcndi : ciim ijj;ilnr ^imor divimis. (ini
cst Spiiilns sanctris. vci'p et proprie amor sit ct ai)
alio sit, sicHl noincn (ovoris ci compctil pi-opriis-
siine. ita vidctnr ci convcnirc cl proce.s.sio.

h. Itcm. ;i(I complcUim nilioncm proccssionis
isla duo i'(Hinirniiliir. (piod sil ;tl) ;ili() cl iii ;iliiim
teiidat: sed amor. (iiii cst Spirilns s;incliis. iioii pr'()-
cedit a Patre, in (inanlnm amat se, nec ^* a Filio,
in (iii:inlnm amat se, sed in qn;mtnni unus ain;it altc-
rum, (]uia nexns esl: erjjjo Spiritus s;inctus est ainor,
quo ainans tendit in ;iliiim: ergo est anior et ab
alio et in aliuin% et Ista duo complectuntur ratio-
nein processionis perfectae: ergo processio est in di-
vinis.

CoNTRA : 1. Processio de ratione sui noininis
" 'ppo- dicit elongationem et recessionein ; unde processio
quasi prociil cessio, sicut praecessio dicit ante-
cessionem; sed sicut in divinis non est antecessio
propter summam simultalem, ita non est elongatio
propter suinmam unitatein: ergo sicut in divinis
non ponitur noinen praecessionis , ita nec ^ debet
poni nomen processionis.

"i. Itein, in creaturis processio de ratione sui
generis dicit motuin, et ita indigenti;iin et iinperfectio-
nein: sed nulluin tale noinen debet transferri ad
Deuin: ergo nec processio.

3. Itein. creatio dicit specialem differentiain
processionis et differentiain addentem nobilitatem .
quia dicit egressum rei a Creatore, qui est causa
nobilissiina; sed creatio passiva nullo inodo reperi-
tur in divinis; nulla eniin persona dicitur creari:
ergo p;iri ratione nec processio.

4. Item, processio in creaturis non dicitur nisi
dupliciter. videlicel localis et cansalis: localis, quae

esl in inotii pr-ogr^cssivo. c;ius;ilis. (|ii;ir cst cffcctus
a raiis;i. Scd loc;dis non polcsl lr;insl'crri ;id divina,
(|iii;i iiiill;i miit;itio sccnndnm lociim ncc in g(>iicr;ili
iicc iii s|icci;ili c;i(lil iii Dco. Kl pracfcrca' , ciim
l;ilis sil :ib iino iii;iliiim. oporlcl poiicrc. (jiiod Spi-
riliis s;in(tus ;ictcrii;ililcr noii proccdcrcl ;i l',ilrc cl
Kilio; iioii er'go invciiitiir proccssio l()c;ilis. Sed liacc
nobilior cst (iii;tin c;iirs:ilis, (pii^i ist;i csl eritis coni-
plcli cl a priiicipio intrinscco: cr-go pcr lociim ;i
iii:iiori nec c;iusalis invcniliir iii Dco; ct il;i iiiilliis
inodris processionis r'cpcritrir' \

c 0 N c I, u S 1 0.

liatio processionis vere, proprie el perfecle
invenilur in (livinis.

HKsi>ONnr:o ; Dicendiim, quod processio in crea- ,. P'"'^»»*.'."

' ^ dicit dupli-

turis dicit respectum ;id principium a quo , nt ra- ^,»'" ■"''^i"'-

dius dicitur procedere a sole, sive flos ab arbore;

et quod dicat mutationem^ hoc accidit ei. Et simi-

liter r;itione nominis dicit respectuin ad terminum

ad quem; et quod dicat elongalionem , hoc acci-

dit ei.

Quoniam igitur in divinis uter^iue respectus re-
peritur; nain persona procedens respectum habet ad
principium a quo, amor procedens '" respectum ha-
bet ad ainatum, ainor scilicet ille, qui est nexus
et caritas: ideo vere et proprie et perfecte ratio pro condusi...
cessionis invenitur in divinis. Unde concedendae sunl
rationes ad hoc adductae ".

1. Xd illud ergo quod obiicitur in contrariuin, soiutioop-
quod processio dicit elongationem : dicendum, quod '"'" """"^
hoc veruin est in creaturis, in quibns per approxi-
inationem ad terminum ad quem fit elongatio ;i
termino a quo propter sui finitatein et circumscri-
ptionem et distantiam; et^- sic non est in Deo.

2. Ad illud quod obiicitur, quod ^^ dicit inotum
in creaturis ; dicendum , quod non transfertur r;i-
tione motus, quein dicit, sed ratione duplicis re-
spectus, qui. quainvis non possit esse in creaturis
sine motu propter imperfectionem. nihilominus tamen
est in Creatore.

qiieiii ego mittam \obis a Patr(> , spiritum veritatis , qui a Pa-
tre procedit. — Vat. , obnitentibus mss. et cd. I , loannis , per
quam dicit Salvator.

1 Corruptani lectionem Vat. et verbo Dei non loquitur nisi
proprie verc : ergo proprie emendavimus ope antiquiorum mss.
el ed. 1.

* Vetustiores codd. cum cd. I omittunt hic in Vat. et cod.
cc additum ad ultinmm.

^ Cod. K addit iterum est.

* Aliqui codd. ut IST cum ed. i sed nec.
5 Ita antiquiores codd. cum ed. \ , quamvis plures falso

in atiis pro in alium ; Vat. autem cum cod. cc omittit verba
crgo est usque in alium.

^ Vat. cum pluribus mss. minus bene non pro nec.

t' Ed. 1 propterea. Mox Vat. oporteret jm-o oportet.
^ Codd. Y eo addunt m divinis , cod. F iti Deo. — De eo,

quod processio sive motus localis sit ceteris motibus iiobilior
cfr. Aristot. , VIII. Phys. text. 54-60. (c. 7.).

^ Val. cum cod. cc dicit motum ; plures tamen antiquio-
res codd. ut F H 1 M X Y aa bb oe cum ed. I exhibent lectio-
nem nostram^ quae confirmatur icctione faisa multorum mss.
dicat nnitatem. Circa finem responsionis Vat. cum cod. cc , ce-
teris codd. tamen cum ed. I obnitentibus , dicit \oco dicat. Deiu
multi codd. cum ed. 1 omittunt ei.

^^ Vat. contra omnes codd. et edd. \ , 2 , 3 ut amor pro-
cedens ab amante. Mox cod. K post liabet addit ad amantem
et , sed perperam , quia in hoc divisionis membro attenditur
solum secundus respectus , scil. terminus ad quom.

" Plures codd. ut G H l K P Q etc. inductae.

12 Ed. I sed loco et.

13 Vat. adiungit processio. Mox auctoritate vetustiorum mss.
et ed. I supplevimus quem dicit, et circa finem solutionis tamen.

•235

SENTENTLARUM LIB. I.

3. Ad illml quod obiiritur de creatione, dicen-
diini. quod creatio de principali impositioiie dicit
exituni de nihilo; et ideo nullo niodo si^fnilicatuni eius
polest in Deo sjdvari, nec jiroprie nec transsinntive;
non sic antem est de <ieneratione et processione.

4. Ad illiid (piod oltiiciliir. (piod ncc causalis
diceiidiim . qiiod iinmo ad ritodum cau-

«xm»*niunt ^(.^. l,)calis:
et dilTrraiit

P'^'*<*»'""''-,vrt//.v. El causjilis uno inodo convenientiam liabet

ulii ft lora-

cum locali. Nam causalis processio imo modo ter-
miiiatiir iii procedente. et ita '.
dicilur

lis.

quod niliil ultra re-
;picit. III nim dicilur : filius procedit a patre ;
alio inodo. proiit effectus respicit aliquem iit ter-
miimin; et sic procedil amor ah amante in amatum,
♦'t - aliqiio modo rouvenii cum processione locali .

quia respicil terminum ad quem , aliquo modo dif-
ferl, quia non respicit, tanquam in illo recipiatur ,
sed tanquam ohiectum. Et qiioniani respectus et
emanatio vere reperiuntur in divinis. Iiinc est, quod
illa emanatio dicilur ad simililiidinem emanationi.^
causalis. Sed similitudo localis processionis ihi non
cadit nisi longinque; et ideo (iraeci decepti sunt.

Et ad illud, quod processio localis est perfe-
ctior; dicendum, quod processio localis seinper ha-
bet imperlectionem conimiclam de' ratione nominis;
non sic originalis. Et verum est, quod perfectior est
inter motiis; sed processio in divinis non dicit motum,
sed originem sine motu et nnilatione, sicut supra
dictum est de generatione^

SCHOLION.

i. Hatio processionis in creaturis continet ossenlialiter du-
plircm rospeclum. scil. iid tcrminimi a quo cl ad li-rminum
ad quem. Hi rcspeclus pcr sc nullam imporUuit impcrfcclio-
nem , unde eliam in divinis poni possunt. Secundario vero et
per accidens ( t hoc ei accidit , » ut dicit S. Doctor ) proccssio
in crcaturis imporlal imperrcclioncs, ncm|)c lum mulationcm
seu ifiotum principii a quo , tum clon^ationcm icrmini ad qurm.
Hae impcrfcctioncs excludi dcbcnt a processione in di^inis.
Circa hanc distinctioncm et aliam in solut. ad i. positam cfr.
\\i^\. Hal. . S. p. I. q. i.3. m. i. in corp.

H. Ck)nclusio pertinel ad fidem. Cfr. .\lex. Ual. . loc. cit. —
Scol.. pro hac et duabus scqq. in Oxon. et Ileport. hic q. I . — S.
Thom., hic q. I. a. 1 ; S. I. q. 27. a. I. — B. .\lbcrl., I. Scnl.
d. II. a. 1; S. p. I. tr. 7. q. 31. m. i. — Pctr. a Tar. , hic
q. I. a. 1. — Richurd. a .Mcd. , hic q. 1. — .tgid. R., hic. 1.
princ. q. I. — Ilcnr. Gand., dc hac et seq. S. a. 61. q. 2. n.
6. seq. — Durand. , liic q. 1. — Dionys. Carth. , hic q. 2. —
Biel, 1. Sent. d. U. q. I.

QUAESTIO 11.

Utrum processio Spiritus sancti sit generatio.

Secundo quaeritur, utrum processio Spirilus
.siincti sit generatio. Et quod non , videtur.

1. Augustimis de Trinitate decimo quinto*:
FandameQta. « Sicut Filio piaestat essentiaiii siiie ullo initio lem-

poris el sine iilla mutatione generatio, ita Spiritui
sancto iirocessio » : ergo si non est idem qiiod prae-
stat essentiam diiahus personis etc.

2. Item, hoc ipsum videlur ratione: quia ge-
neratio est emanalio secundum modum fecunditalis
naturae: sed, siciit supra prohatiim est % Spiritus
sanctus procedit per modum liheralitatis et amoris:
ergo non generatiir: ergo generatio non est pro-
CvCssio.

3. Item, nihil nnum exit a diiohus similihus
per viaiii generationis ". iiisi alter sit ut pater, alter
iil iiiatiT. alter iit principiiim activum. alter ut jirin-

' Supple : lerminalur; Val. cum cod. cc ad hanc supplc-
lionem lolli>ndam onnllil et, tpiod pracflji^ilur particulae ifa, scd
contra aiiliqiiiorcs cndd. c( cd. I.

^ Ali(jiii codd. iil II T V ciim cd. I addunl sk.

' Resiituimiis cx mss. cl cd. I dr.

* Disl. \). (|. I.

^ Cap. 20. I). i7 , lii quo lcxlii (idc anljipiioriim mss. cl
cd. I , cons<'iiiicntc cd. o|)crum .\ugusiini , posiiimus ita loco sic.

« Dist. 10. a. t. (|. t. el 2.

7 Miilli codrl. iil AflCIIILRSTlIYZ clc. ciim cd. I
perpcram omilliinl prr vinm grneralionis.

cipium passivum; sed Spirilus sanctus procedit a
duohus similihus: ergo si per viam generalionis ,
aller est ei ut pater, alter ut mater ; quod omnino
ahsiirdum est.

4. Item. Filius est sua generatio et Spiritus
sanctus est sua processio: ergo si procedere esset
generari, Spiritus sanctus esset Filius *; sed Spiritus
sanctus procedit a Filio et dicitur Spiritiis Filii,
sicut Filius dicitiir Patris: ergo si Filius iion est
Pater, nec Spiritus sanctus esl Filius: ergo nec pro-
cessio est generatio.

CoNTRA: I. Iii his iiiferiorihus generatioest molus
ad suhstantiam, unde generatio est suhslantiae pro-
ductio^; sed processio Spiritus sancti est suhstantiae
sive hypostasis productio: ergo est generatio.

"1. Item . generare sic delinitur a Damasceno '":

!►

" (^od. 0 supcrniic addil : sed Filius mn e.<tt Spirilus .mn-
ctus nec e conrerso ; erqo generatio non est proce.mo nec e
converso.

" Cfr. Aristot. , V. Phys. lcxt. 7. .scq^i. (c. I.) ct 1. dc
Gencr. ct corrupt. text. 1 1 . seqq. (c. 3.). — Mox VaL cum
cod. cc contra alios codd. et cd. I .trcundum liypo.<ita.<<im loco
.sire liifposlasis.

"* Libr. I. (Ic Fidc orlhod. c. S : (iciicratio quidcm iii hoc
consistit , u( cx giprnentis substaiilia prolcs ciiisdcni cum gi-
{^ncntc substantiae |)roducatur. — Paulo infra cd. I |)os( Spi-
ritus addit snnclus.

DIST. XIII. AHT. IJNICIIS QUAKST. II.

233

(

generare est sibi similem in suhstaiitia producere;
sed spiratione vel processione producitur S|)iritus
similis in natura: ergo et processio est }j[cneralio.

3. Iteni, actiones (^t uuUaliones (l(Mioininantur
a terniino * : er},'o (pia(H'unupie conveniunt in eo (|U()(I
habetur per eiuanationem , conveniunt in modo ema-
nandi ; sed Filins et Spiritus sanctus conveniunt in
substaiitia, (luain habent j^er emanationem: ergo
conveniunt in emanatioiie: ergo si modus emanandi
Filii est generatio, et Spiritus sancti similiter.

4. Item, productio est su[)erius ad generatio
nem*; sed quaecumque producuntur, procedunt :
ergo processio est superius ad generationem : ergo
generatio est processio: ergo {)ari ratione processio
est generatio.

Si dicas, quod pi'ocessio appropriatur Spiritui
}M«siio sancto ; quaero rationem; et videtur, quod magis
debeat appropriari Filio, quia, si ratio procedendi
secundum rationem intelligendi per prius est in Fi-
lio, ergo processio magis debet ei appropriari.

5. Item, si generans est spirans, ergo genitus
est spiratus, et e converso; sed spiratio passiva est
processio: ergo etc.

CONCLUSIO.

Spiritm saticti processio non est genet^atio.

Respondeo: Dicendum, quod sicut Spiritus san-
iciDsio. ctus non est Filius , ita nec processio Spiritus sancti
est generatio.

1. 2. Ad illud ergo quod obiicitur in contra-
rium, quod generatio est productio substantiae; di-
cendum , quod est producere substantiam dissimilem,
et est producere substantiam similem secundum
voluntatem ^, et est producere substantiam similem
per modum naturae. Isti tres modi distinguuntur
et diversi et separabiles sunt, quantum est de se.
Quod patet, quia in productione Adam^ fuit sub-
stantiae produclio , et tamen non fuit generatio; Deus
enim non generavit Adam, sed creavit; in produ-
ctione Evae de Adam fuit similis substantiae pro-
ductio, non lamen generatio, quia Adam non genuit

itio op-
pcoram.

es modi
pi actionis.

Evam; sed in productione Abel riiil siibstantiac pro-
ductio secundiim viam naturae, ct ideo liiit ibi
gcncratio. Scciindiim riMn igitiir isti tres modi di-
stingiiiintiir ■', tiimcii in actitMic cnialiirac non dislui-
guimtur, (|uia cniatiira non [lotitst siil)sl;iiiti<im [^rodii-
cere iiisi similem, et hoc [ht virtiitciii n.itiiiMJcm.
Et ratio huius est iin|)crf('ctio polcntiae (-t liiiiit;itio"
iii creatura; sed iii l)(;o est summa [)ot(!ntia, et
ideo in eius oj^erationi! isti tres modi h;il)eril distiii-
ctionem.

I(I(M) quiimvis in istis inferioribus gratia materiae ""'"initi.,
sit complcta ratio genenitionis': productio substan- '""
tiiie similis, vel produclio subslanti;ic, non tamen in
divinis, iinmo oportet addi: per modiim f('ciiii(lil;itis
naturae. Et (}uia ista conditio delicit'* in prodiictione
Spiritus sancti, [)atet, qiiod non sequitur.

3. Ad illud quod obiicitiir, quod simileui habet
uterque emanationem; dicendum, quod diflert ema- '>■'[«'•'«•

^ ' ' T manatio in

natio in his inferioribus el in Deo; quia in his "«" «' •"

' ■ creatura.

inferioribus terminatur ad essentiam vel substantiam,
quae multipUcatur; sed in divinis terminatur ad
hypostases. Quoniam igitur hypostasis, ad quaiii ter-
minatur processio , est amor, hypostasis, ad quam
terminatur generatio, est imago — et amoris et
nexus est spirari, non generari, e converso imagi-
nis generari, non spirari — cum non sit consimilis
ratio propria hypostasum secundum se, nec erit con-
simihs emanatio. Ipse vero procedit, ac si ad sub-
stantiam proprie terminaretur.

4. Ad illud quod obiicitur, quod processio est
commune generationi ; dicendum , quod ® est com-
mune generationi et processioni proprie dictae; et
nos hic loquimur de processione, prout tantum Spi-
ritui sancto convenit; sic autem non est communis
nec hoc modo praedicalur nec ^° subiicitur; nec est
intelligenda ibi communitas rei, sed solum propor-
tionis, sive modi loquendi.

Quod ergo quaeritur , quare magis Spiritui quae"tion!s
sancto appropriatur , quidam voluerunt dicere, quod '"C'<Jent's-
sicut nomen proprii " commune est definitioni et
propriae passioni, tamen quia definitio addit supra
nomen proprii, propria passio non^^: ideo definitio
habet nomen, propria passio non; sed nomen com-

1 Aristot. , V. Phys. text. 4 : Magis autem ab eo in quod
quam ex quo movetur, denominatur mutatio.

* Aliis verbis : productio est genus , cuius species est ge-
neratio.

3 Corrupta leclio Vat. , in qua haec duo prioi-a distinctionis
membra ita exhibentui- ; est producere substantiam secundum
voluntatem et est producere substantiam similem praeter na-
turam, resarcitur ope mss. et ed. 1 ; cod. W post dissimilem
addil naturae , cod. Z autem per modum voluntatis ; ed. 1
tandem post similem adiicit et tioc dupticiter , nam est produ-
cere substantiam similem.

* Cod. Z Adae.

* Interpunctio huius loci et leclio in Vat. et cod. cc est

tprorsus perturbata el ideo fuit ibi generalio secundum rem :
ergo isti tres modi distinguuntur in Deo. Tamen; obstat insu-
per auctoritas antiquiorum mss. et ed. I nec non contextus.

s Ed. I hic repetit potentiae.

"^ Id est, completa vel sufllciens definitio generationis.

* Vat. contra antiquiores codd. defecit; ed. I defuit.

9 In cod. V et ed. I additur processio.

'0 Cod. V addit tioc modo.

" Ita plurimi codd. cum ed. I , dum Vat. legit sicut hoc
nomen proprium.

'2 Petr. Hisp. Summuia , tract. de Praedicab. de Proprio ait :
Proprium est quod inest soli et semper et conversim praedi-
catur de re et non indicat, quid est esse (essenliam) rei, ut
risibile. Unde non indicat quid est esse rei ponitur in defini-
tione proprii ad differentiam definilionis ; definilio enim con-
versim praedicatur de re et indicat, quid est esse rei. Exem-
plum : ut substantia animata sensibilis convertitur cum animali
et indicat, quid est esse eius; quia oinnis definitio datur pcr
substantialia ; omne enim superius est de essentia sui inferioris.

'iU

SKNTKNTIMUM \M\. I.

M»fMt»inr. mune rcliiiuit: sic iii pniposito. — Sed hoc est ab-
sunlum (licere, quoil Spiritus non habeat* pn)i>riuin
et siufjularem mo(ium emanandi. sicut Filiiis.

IdtH) voluerunt * alii , quod addit alium inodum :
sohiijo*. sed quia ille modus in creaturis non est. quia aul
raro aut iiinKpiam pnx-edit aliqiia hypostasis aliter
qiiam iH'r ^'eneralionein. ideo sacri doctores noliie-
runt noiiien pniprium vel novuiii (iiigere. sed magis
commuue appropriare. — Sed illud adhuc non vi-

it«m r»pro- (jj>^,p veruui , quia. sicut emanatio Filii recte expri-

batur. ' *

mitiir verbo generaiidi, ita emanatio Spiritiis verbo
spirandi '.

Ft propter hoc ahter dicendum , quod * sicut
sointio an- Pater (iicitur inwnitus. quia ah eo removetur omnino
generatio: qiiia iiec generatur nec est a generato;
simililer e converso processio proprie '" de eo dici-
tur. in quo est omiiino ratio procedendi; el talis
esl Spiritus sanctuSj quia procedit et est a proce-

ctoris.

dente, non sic autem Filius: ideo Spiritui sancto at-
trihuitur.

.Miter polest dici, quod completa ratio proces- -vii» «oiit;
sionis consislil in comparatione ad principium a quo
et ad terminum ad (fuem ; et quia Spiritus in sua
emanatione, quia nexus est. utrumque respicit. Fi-
i lius alleruiu: ideo completissiina lalio liiiius iiominis
reperilur in Spiritu sancto. quamvis aliquo modo
reperiatur in Filio "; et ideo Spiritui sancto appro-
priatiir.

5. Ad illud quod ohiicitur ultimo, quod gene-
rans est spirans; dicendum, quod illa praedicatio
non est formalis, sed soium ratione suppositi^; et
quia una persona sive unum suppositum potest ge-
nerare et spirare, ideo haec esl vera: generans est
spirans ; sed nulla persona unica potest sinml piu-
ribus modis emanare; ideo non sequitur , quod ge-
nitus sit spiratus.

SCHOLION.

I. Quod in Dco sint duae emanaliones , scil. generatio el
processio, iam supra d. 9. q. 1, et d. 10. q. 1. probatum est.
Hic quaeritur, iitrum hae duae emanationes diflerant, et in
sequenti quaestione , cuius naturae sit hacc di(Terenlia. Et agi-
tur de generatione cl processione, quatenus sunt actus notio-
nales , sive in sensu activo. Generalio enim et processio in
sensu passivo sunt secunda et tertia Trinitutis pcrsona. — Con-
clusio est dc fide , cum Symbolum Athanasianum de Spiritu
sancto dicat: « .Non factus, ncc crcatus , nec genitus , sed
procedens ».

II. Ut solul. ad i. facilius intelligatur, notandum est, quod in
«liAinis vocabuliim proressio dupiiciler accipitur, vel ut nomen
commiine , cuius species sunt generatio el spiratio, vel ul no-
mcn speciale secundae emanationis. Nam «frcquenter invenimus,
quod aliquod proprium dcnominatur nominc communi » (S.
Thom. , hic q. 1. a. 3. ad 2.). Hinc orilur quacstio hic pro-
posita , quare jiotius Spirilui sancao quam Filio iKimcn pro-
cessionis approprietur. Primam solutionem S. Doclor reprobat,
consentiente S. Thoma. llanc tuctur Uldaricus, leste Dionysio
Carih. , et asserit, quod prncessio Spirilus snncti sit simpiicitcr
proccssio , cl (juod yeneratio huic communi lalioni addat dif-
fercntiam specificam. Hanc assertionem eius defensores exemplo
ipsius vocabuli proprinm illustrant. Hoc cnim iiomcn cst com-
munc tum definitioni , quac pcr genus et diflerentiam esscntia-
liler spccicm expiimil , lum « proi)riac j^assioni » i. e. iili ac-
cidentali conditioni alicuius entis, quae inscparabiliter subiecto
inhacrei , ut risitnlitas homini. Nam iuxla Aristotclcm proprium
^lclinittir : « Id (piod non indicat , quid est esse rci , .soli autcm

inest ct convcrsim pracdicatur » (v. g. omnis homo cst risibi-
lis, et omne risibile est homo). Haec igitur species proprii re-
tinuil nomen commune ct iuxta Porphyrium (c. 5.) est quartum
pracdicabile, dum « gcnus , specics , diflerentia sunt tria prima
praedicabilia ». Hoc confirmat B. Albert. (I. Sent. d. II. a. 2.):
« Proprium dicitur praedicatum convertibile ; lamcn cum duplex
sit praedicatum convertibile , scii. essentiale, ut definilio , et acci-
dcntalc convcrtibilc , accidentale nomcn p/'opni retinct , et sic in
multis fit».Simi]ia docct S. Thom. (hic q. I. a. 3.). De mulli-
plici sensu proprii cfr. S. Bonav. 11. Sent. d. < 6. a. 1 . q. 3. —
Secunda opinio docens, quod propler defecttim nominis , hanc
specialcm proccssionem exprimcnlis , nomcn commune secun-
dae emanalioni appropriatum sit , itcruni Seraphico non placct ,
propter hanc rationem, quod revera habeatur tale nomen, scil.
spirare et spiratio. .Nihilominus S. Thomas in Summa (I. q. 27.
a. 4. ad 3.) dictam opinioncm rclinct diccndo : « Unde pro-
cessio , «luae iioii est gcneratio , remansit sine spcciali nomine ,
sed potest nominari spiratio , quia est proccssio spiritus ». Sed
in Comment. (loc. cit.) praeter hanc rationem, de qua dicit,
« et crcdo quod mclior cst » , ctiam alins duas affcrl rationes ,
hic a S. Bona\cnlma ap|)robatas.

III. De conclusione : cfr. .\Iex. Hal. , S. p. I. q. 42. m. 2.
§ I , et q. 43. m. 2. — S. Thom. , loc. cit. — B. Albcrl. ,
hic a. I. ~ Pctr. a Tar. , hic q. 2. a. 2 , et q. 1. a. 2, —
Bichard. a Mcd. , hic q. 2. et 3. — .tgid. K., hic 2. princ. q.
I . — Diirand. , de hac et scq. q. hic q. 2. — Dionys. Carth.,
dc liac et seq. bic q. 1. — Biel , de hac et seq. hic q. unic.

Definitio cnim sic dc.scribilur ab Aristolele : dcfinitio cst oratio
quid esl esse rei significans; proprium aiitcm non indicat quid
cst esse rci. — Mox cod. I nomen proprium |)ro nomen , pro-
pria. Deinde Val. posl sic addit etiam dirunt , (jiiod tamen
abest a mss. et cd. 1 ; alicjiii codd. falso sicul loco sic.

' Vat. pracler fidem plurimorum mss. et ed. 1 habrl.

* Vat. conlra codd. ct ed. 1. volnnt loco voluerunt, dcindc
nolunt ]>ro noluerunl.

^ likJ. I iuUlcmh) vel procedendi clidit vim argumcnti, scil.

quod dctur nomen proprium respectu cmanationis Spiritus
sancti.

* Ex plurimis codd. et ed. 1 substiluimus quod loco quia
ct paulo infra omnino pro omnis.

^ In nuiliis mss. dccst proprie.

^ Ed. I brcvius: ratio huius noniinis non reperilur in
Filio.

' In cod. X adiicitur : sicut si diceres , gramniaticus esl
mmicns.

DIST. Xin. ART. UNICUS QUAEST. III.

QUAKSTIO III.

Utrum proccfsio SpirUus mncti differat a generatiom; Fiiii rcaiilcr
vel jioluiH .wcHudiim rationcm intelligendi.

Terlio quaentnr, ulrnin processio Spiritns sancli
realiter (lifTeral a peiieralione Filii, an solnin secnn-
(Inin ralioiiein intelli}j;en(li. Kt cinod realiter, videtnr:

1. Qnia personae (lilVernnt seeundnin suas eina-
f.iament.i.nationes; ergo * euin personae realiler ditTerant, non

tantinn intellcYtualiler, ipiia, oinni intelleetu eir-
cuinscripto, ailluic reinanet Irinitas: (Tgo emana-
tiones, (|nae sunt [)rocessio et generatio, dilTerunt
realiter.

% Item, qiiae sunt a diversis principiis, reali-
ter dilTerunt; sed generatio est ab iino in divinis,
processio Spiritus sancti a duobus, quia a Patre et
Filio: ergo realiter diflerunt.

3. Ilem , secundiun rem ^ et veritatem aliquoriim
est principium divina siibstantia ut voluntas , quo-
rum non est principium ut natura, sicut patet ,
quia creaturae sunt a Deo agente per modum vo-
luntatis, non per niodnm naturae: si ergo pro-
cessio est voluntiitis per modum voluntalis, generatio
per modum naturae ut naturae, processio et gene-
ratio realiter dilTerunt.

4. Item, in imagine creata egressus verbi et
egressus amoris distinguuntur, quia differunt rea-
liter; hoc * perfectionis est, quia ex hoc faciunt ima-
ginis trinitatem, sed quod difTerunt essentialiler ,
hoc est imperfectionis ; sed omne quod perfectionis
est, ponendum est in divinis: ergo processio et ge-
neratio ?'eaiiter dilTerunt, quamvis non essentialiter.

Contra: 1. Pater spirat et generat, aut ergo in
quantum unus, aut in quantum plures vel plura. Si
in quantum plures vel plura, Pater * est compositus;
si in quantum unus; sed quia Pater et Filius spi-
rant in quantum unum, non sunt duae spirationes,
sed una: ergo similiter, si Pater spirat et generat
in quantum unum, spiratio et generatio est una pro-
ductio.

2. Item, secundum omnes verum est, quod Pa-
ter ratione fecunditatis naturae^ generat, ratione fe-
cunditatis voluntatis spirat; sed in Deo idem est
voluntas et natura: ergo etc.

3. Item, emanationes * penes terminos distinguun-
tur; sed Pater omnino idem et totum, quod dat Filio
per generationem , dat Spirilui sancto per proces-

. opposi-
(am.

1 Ex antiquioribus mss. et ed. \ supplevimus hic ergo et
paulo ante Quia.

* Ed. 1 rationem loco rem.

' Fide mss. el ed. \ expunximus hic a Vat. additum enim,
sicuti mox post sed adiunctum secundum.

* VaU nomini Pater praefigit sic , cod. cc quia sic , cod.
Y ergo ; sed piurimi codd. cum ed. \ quamlibet particuiam
omittunt.

5 Auctoritate fere omnium mss. et ed. \ removimus hic
a Vat additum i^itellectualis.

sionem: ergo .spiralio (!t generatio sunt omnino niia
einanatio.

4. Item , hoc i|)siiin o^^loiuUlmper iniiios.siljUc.
Si dilTeriint, ant se ipsi.s, aut aliis: non .sc ipsis , quia
emanaliones nec sunt a se nec ad se: ergo si uniim-
quodipie distingiiitur per illiid qiiod est, vel a qiio \
emanaliones huiusmodi se ipsis non dislingiiuntiir ;
si aliis: aut essentia, aut notionc , aiit persona.
Non essentia ; constat, quia illa non dislinguit nec
distinguilur; non persona, quia eius est distingui,
non distinguere: ergo si differunt, hoc erit aliis
notionibus; et similiter erit quaerere de illis aliis,
et sic in infinitum: ergo etc.

b. Item, si diflerunt, aut dilTerentia suhslan-
tiaii, aut accidentali: non suhstantiali , qiiia talis
differentia non est in divinis; non accidentali , quia
in Deo non est accidens: ergo etc.

6. Item, plus differt Filius a creatura qiiam
a Spiritu sancto: ergo plus differt generalio a crea-
tione quam a processione; sed generatio non di-
slinguitur a creatione: ergo nec a pnjcessione. Pro-
batio mediae: creatio est divina essentia"; sed per-
sona et essentia non dislinguuntur ab invicem: ergo
nec generatio et crealio.

CONCLUSIO.

Generatio et spiratio non tantum secundum mo-
dum diceyidi differunt, sed etiam secundum
difjerentiam tum originis , tnm habitudinis ,
et etiam se ipsis.

Respondeo: Dicendum, qiiod generatio et spi- conciusio.
ratio sive processio differunt non tantum secundum
rationem dicendi , sed etiam secundum differentiam ^
originis et habitudinis, quia diversus est modus se
habendi et differens modus originis; talis autem
differentia unitati essentiae non repugnat.

Si autem quaeratur ratio differentiae harum ema- Ratio pri-
nationum . dicendum , quod prima ratio dmerendi tiae non est

~ . . ex parte ter-

non potest assignari a parte terminorum. lermini minorum.
enim sunt personae , quae non important rationem
differendi active , sed passive ^°. Si ergo personae

6 Vat. praeter fidem vetustiorum mss. et ed. \ addit Pa-
tris, et pauio infra post idem contra mss. et edd. 1, 2, 3, 6
omittit et.

' Pauci codd. u( MZ addunt est.

8 In codd. OZ satis bene adiicitur generatio vero est di-
vina persona.

5 Codd. P Q addunt et rationem.

^^ Sensus est : non important ipsam rationem , quae facit
differentiam , sed sunt subiecta , inter quae habctur diflerentia.
— Paulo ante cod. X post enim adiungit proprie.

43«-.

SKNTENTIAKLM LIB.

I* prinri-
ptoruru.

Vera ralin
et notaliiliii
distioclio.

tlifr»'ninl , (juaeriliir: qiiibus? el necesse est redire ad
enianalittncs cl rclationfs. quae sunt pencratio ct
prtne.^isit» ': ct ila in liac assii^nationc crit circulus.

Siniilitcr rs parfe principionini. Si eniin di-
("alur. qutMl (lilTcrunt liac du;ic cuianationes secun-
duin rccuiiililatcin (liiplicciii nalnrae ct voluntalis,
quacritur % quo ino(l(> dilTcrat fecunditK»s a fecundi-
tate. Si dicas. (|ii(kI fecundit^is nuturac est in solo
l*atre , voluutatis iii Patre et Filio; hoc iilteriorciii
hakH quaestioncm, unde veniat haec difTcrentia, et
oportet ad hoc venire, quod fecunditas /la/Mme est
in uno, (piia imago procedens jx^r illam nata esl
esse soluin ah uno, fecunditas roluntatis in (luohus,
quia nexus sive processio |»cr modum nexus est in
duohus: et ila redit dilTerciitia in primum , et est
ihi ratio circiilaris. Ergo patel secunduin hoc, quod
haruni emanalionum difTerentia prima nec esl su-
mcnda a |)arte termini. nec a parle principii.

Et ideo noUmdum. quod est loqui ' de liiiiusmodi
emanationihus qiianliim ad esse et quantum ad di-
stimjui.

Si qiiantum ad esse , sic habent rationem es-
Qooad esse. seudi a suis perfcctis principiis et fecundis. Quia
enim in Deo est perfeclissima natura et natura vera,
ideo perfecta et vera fecunditasMn hypostasi, quae
habet ralionem principii. Et quia vera et perfecta
et propria est fecunditas naturae, ideo veram et pro-
priam hahet emanationem : et haec est generatio.
Similiter intelligendum est de spiratione quantum ad
voluntatem. Unde ratio , quare huiusniodi veresunt^
in Deo , est vera fecunditas nalurae et voluntatis.

Si auteiii loqiiamur quantum ad differrc, di-
cendiim. quod sc ipsis diffcrunt, sicut ostensum est",
quia omnis dislinclio in divinis venit a modis 07'i-
ginis et relationi.s. Unde sicut duae difTerentiae se
ipsis difTerunt. ut ralionale et irrationale, similiter '
in divinis hae duae emanationes. Et sicut differen-
tiae diffcrcntiarum innotescunt nol)is per alias difTe-
rentias, quae ab illis oriimtur. sic et in divinis.
Quia enim se ipsis distinguiinlur generatio el spiratio,
ad eas conse^piitur secundum rationem inlelligendi
difTerentia duplcx: una , quia generatio est ab uno,
sed spiralio a duobus. Quia enim generatio est ema-
natio per modum perfcctae assimilalionis, ideo ad
unuiii i)rincipium respicit; quia vero spiratio est
emanalio per modum connexionis, ideo est a duo-
bus. Alia dilTcrentia est in comparatione ad nos.
Quia (iniiii Si)iritus sanctus spiratur ut nectens et
ita in allerum tendens, ideo Spiritus sanclus proce-

Quoad dif-
ferre.

dit ut donabilis; Filiiis vero generatur . et generatio
non respicit tcrlium.

Pcr lias difTerentias nec^ssario elicitur harum
emanafioniiin conconiitantia. Quia spiratio dat prae-
intclligcrc generationcm — iKn eniin ncclunlur nisi
distincli et siinih^s. et ita illi qiiorum unus est ab
alio per generationem — similiter generatio dat con-
seqiienter intclligere .^pirationein : necesse est enim,
distinctos el omnino similes per deliciosum amoreni
coniungi.

Concedendae igitur sunt rationes probantes, quod
difTerunt. sicut est manifesUitum in rationibus: sed
illae rationes non sunt sumtae a priori.

.\liqui lameii voluerunt assignare alias dilTeren-
tias: et (juidam per vim spirativam et generativain
dicunt difTerre : sed haec difTerentia declarat ignotum
per ignotius: a//< etiam dixerunt, quod Filius procedit
per modum esse, Spiritus sanctus per modum bene
esse; sed haec verba non sunt sana nec tali materiae
convenientia.

1. Ad ilhid ergo quod primo obiicitur, ulrum
Pater spiret in quantum unusetc. ; dicendum, quod
nec in quantum uniis, nec in quantum plures, sed
in quantum alio et alio modo se habens: quia alio
modo se liabet ad Filium, alio modo ad Spiritum san-
ctum. Iste autem alius el alius modus se habendi
non repugnat unitati substantiae vel personae; sed
Pater et Filius spirant in eo, quod unum uno modo
se habens. Inde est, quod duplex est processio ' Filii
et Spiritus sancti a Patre , sed una est spiratio sive
processio Spiritus sancti a Patre et Filio.

2. Ad illud quod obiicitur, quod natura et vo-
luntas in Deo sunt idem: dicendum, quod etsi natura
et voluntas in Deo consideraUi absolute sint idem.
tamen aliquid respicil volunta-s ut voluntas in ratione
principii. quod non respicit natura ut nalura. Et inde
esl, quod, sicut non sequitur: creatura est a Deo per
modum volunlatis. quod ideo sit etiam per modum
naturae ; similiter. quia natura et voluntas comparan-
tur ad has emanationes sub ratione principii, ideo
nihil prohibet, has emanationes difTerre. quamvis idem
siiil in substantia natura cl voluntas.

8. Ad illud quod obiicitur, quod emanationes
diflcriiiU penes terminos; dicendum, quod in his in-
ferioribus est verum, ubi emanatio dicit ens in po-
tenlia et ita imperfectum; non autem est verum in
Deo, quia ibi non dicunt ens in potentia nec imperfe-
ctum^; unde in divinis sunt ratio distinguendi. Tamen
si velimus dicere, quod differunt penes terminum.

COBCO

laotia hai)
emaoatio-i
nnin.

.\lion
opioioM

Solatio
positon)

' Ita mss. cum ed. 1 , dum Vat. itiilium huitis propositio
nis N nrii» ndiccUs it;i oxhibet : Si ergo peisonae differmt ,
(puire el in qvihus differnnt , si ostendere volxierimus nccesse
est clc. .Mox cd. I esset loco erit.

* Scfjuimur vctusliorcs codd. cum cd. 1 poncndo quaeri-
tur pro qmero.

' In cod. V iiddiinr dnpliriter.

* Cfr. supra d. 9. ij. 1 ; dc voliinlatc d. 10. a. I. (|. I.
^ Vat. , piurimis mss. et ed. 1 obnitcntibus , sint.

^ in liac ipsa quacstione ; cfr. etiam q. praec. pracscrlin»
ad 1. ct 2.

' Cod. V loco similiter liabcl sic , cod. X sic etiam. Mox
aliqui codd. cum cdd. I , 2, 3 pravc tunc loco sicut.

* In cod. bb additur scilicet.

* Vat, sibi non constans et oonti'a plurimos codd. nec non
cd. 1 imperfectionem , duin cod. I ct hic (>t paiilo supra lcgit
imperfectionem. Mox post divinis Vat. addil non , qtiod codd.
cum scx primis cdd. omiltunl , ct bcnc , quia subicctuni huius

DlSr. XIII. AHT. UNICIIS QIIAI-ST. I|l.

Tioii ;i(xipi(Mniis lcrminiiiii pio siilislanli.i vcl ('ssciilia,
sed pro hyposlasi . iil i^riiis liahiluin cst '.

/i. A(l illiid (piod (iiiacriliir, iilruin s(^ ipsis vcl
aliis: |)al('l, (piod .sr ip^is. Kl ad id " (piod ohiiciliii',
(piod noii liahcnt cssc. a se, ergo mx disdnffui; di-
cendiim. (piod illiid non tciuH in (^sse ori<,dnali. Qiiain-
vis cniin dincrcnliac hahcanl (»rtiim a f,'enere, tamen
non distiii^iiiiiiliir a ^'ciiere, sed se ipsis''.

5. Ad illud (piod ohiicitiii', (pio modo dincriint,
aul siihslantiali aut accidcntali dilTcrcnlia ; diccndiiin,
(piod insiillicienler dividil. (|iiia iii divinis csl rrla-

lioninn diircrcnlia, iil dicit Aii^oistiniis iii ipiiiito de
Trinitale * , (piai; ncc accidcnlulis \m- snhslaniialiit
est, sed ma^is dicitur orifjinalis.

('). Ad illud ipiod ohiicitiir dc crcialioiie, diccn-
diiin. (piod ralioiie connotati maf,'is dilT(M't creatio;
s(3(l ratione principalis si<,Miiiicati iioii tantiim diniMiint,
(piia non tantiim dilTert assentia a pcrsona, (piantiim
persona a pcisona. IJnde praedicatur essenlia * de
|)ersoiia nec lacit aliijiio inodo ali(piein numcriim;
()ersona vero distinj^MUlur ah alia pcrsona: cl id(Hi
non valet arfiumenliim.

S C H 0 L 1 0 N.

I. In sohuioiic hniiis subtilis qiiaoslioiiis .inliqiii Scholjislici
diversis viis inccdiint. lU stalus qnacstionis .iccnratc disccrna-
liir , attendcndum cst , qiiod hic agitur dc generatione et spi-
ratione activa , non de passiva. Uiide haec quacstio diftcrt tuni
a quacstionc dc dKTcicnlia intcr sccundani cl tcrtiani divinam
personam ( dc qua supra d. 9. (|. 2.), tum ab illa , (juid sil
polentia generandi ( d. 7. q. I.), cum qua tamen cohacret.

Quaeritur igitur primo , cuius naturae sit distinctio intcr
generationcm ct spirationem activam. Primo cum sententia com-
muni rcsolvitur , quod non sit distinctio mcrc rationis sive se-
cundum modum dicendi ; insuper in fundam. asseritur , has
emanationes realiter differre. Sensus huius distinctionis realis
a Brulifcro et liarlh. de Barbcriis (Cursus Theol. disp. 12. q. 7.
conclus. 3.) explicatui-, ut idcm dicat ac distinctio formalis Scoti.
Alii eam intelligiint in sensu distinctionis virtualis. Plura de hoc
vide infra d. 26. q. I , ubi in Scholio mens Seraphici, collatis
variis eiusdem locis, explicabitur. Sufliciat hic notare, non intei-
Jigi sub hoc nomine distinctionem strictc rcalem absolutam, scd
€ secundum differcntiam originis et habitudinis », i. e. « distincta
est una ab alia non re essentiali, sed nolionali », ut dicit Richard.
( hic q. 3. ). Insuper constat , S. Doctorcm interduni omncm di-
stinctionem maiorem , quam quae est rationis latiocinantis, no-
minare reaiem.

Deinde supposita hac duaruni emanationum differentia ,
Itcrum quacritur, quae sit ratio huius dinerentiae, ct cum plures
assignari possint rationcs, quae sit prima eiusdem ratio. In hac
secunda quaestione stat praecipua difiicultas, quae tanta est ,
ut Anreolus cum Nominalibus temeritatis arguat eos qui hoc
indagare iiraesumant. Etiam Augustinus cum Magistio ( hic in
textu ) propriam circa hoc ignorantiam confltetur. Quid alii
Scholastici circa hanc difTicultatem doceanl , paucis dicamus.

II. Praecipui doctores et antiqui et moderni conveniunt in
nonnuliis assertionibus , in aiiis dissident. Convemtmt (praeter
Durand.) I. in hoc , quod radicalis ratio diversitatis huius po-
nenda sit in diffcrenti ratione utriusque productionis, cum Filius
producatur per modum intellectus et naturae , Spiritus sanctus
per modum voluntatis et liberalitatis. Hoc docet S. Bonav.,
supra d. 6. a. 1. q. 2 , d. 10. a. 1. q. I , hic et in fundam. et in
corp. — Communiter theologi, praesertim post Conc. Florentinum,
docent , harum emanationum principium quod esse personas
producentes , principium veio quo proximum primae emana-
tionis esse esscntiam divinam cum intellectu, sive memoriam
fecundam ( uti multi cum Seraphico loquuntur); secundae vero
principium quo esse eandem essentiam cum voluntate sive vo-
luntatem fecundam.

2. iNatiira divina acqiic formalitcr cl pcr sc commiinicatur
Si)iritui sancto ac Filio. Liccl hiiic jKisilioni nonniilli coiitradi-
cant , videtur (!sse certa doctrina , quam docet S. Bonav, prae-
scrtim d. 10. a. I. q. 1. ad 3. Unde .sequitur , radicem
illius dilTercntiac quacrendam csse in proi)riet<itc (iiiplicis huius
fecimditatis ( cfr. hic q. 2. ad I. et 2.).

3. Plurcs possunt et debent assignari ditrercntiac haruni
emanationum : nempc dificrcntia terminorum , .sive i)crsona-
rum emanatarum , quac certe rcaliter distinguuntur ; dificrcnlia
principiorum , tum tjuia gcncratio est ab uno, ct spiratio a
duobus (hic in 2. fundam. el corp. ), tum quia principium quo
proximum esl aliud et aliud ( 3. fundam.); denique est dificrentia
in comparatione ad nos ( in corp. ), quia in sccunda emanatione
cst aliquis specialis respectus ad creaturam secundum aptitudi-
nem donabilitatis , de quo cfr. infra d. 1 8, q. 2. et 5, Nec
est controversia , utrum hae ditTerentiae subsistant , sed quae
earum sit prima ralio et quasi a priori.

III. Dissident vero theologi circa aliqu;is determinationes
specialiores.

1. Durandus cum nonnullis nullam aliam diflerentiam ad-
miltere vidctur nisi hanc , quod gencralio procedat ab uno, spi-
ratio a duobus , quam sententiam merito S. Doctor cum com-
muni impugnat.

2. Disputatur , utrum praeter difiercntias pctitas quasi ex-
trinsecus ( sive originaliter a suis principiis , i. c. pcrsonis pro-
ducentibus , sive consequenter a suis terminis ) emanationes hae
etiam intrinsecus et formaliter ( a priori ) difierant se ipsis i.
e. propriis ipsarum ratlonibus , analogo modo , sicut ultimae
difierentiae (v. g. rationale et irrationale) diffcrunt. Si hoc af-
flrmatur, haec differentia dici debet prima et qua.si formaiis. Illud
afTirmat S. Doctor in corp. et ad 4. Con.sentiunt praeter alios
Petr. a Tar. et Richard. a Med. et praecipue Scot., qui etiam
addit : « dilTerunt se totis ». Haec ultima particula explicatur a
Scotistis in hoc sensu , quod duabus emanationibus non sit
communis aiiqua realitas per differentias contrahibilis , licet con-
veniant in conceptu communi entis et relationis (Rada, Controv.
U, a. 2; Macedo, Coll, 7. diff. 2, qui acriter Scotum contra
interpretationem ipsius, quam facit Caietanus, defcndit), — S.
Thomas in Summa (I, q. 27. a. 4. ad 1.) concordat cum S.
Bonaventura docendo , quod propriis ipsarum rationibus diffe-
rant , quod idem est ac se ipsis differre , uti concedit Caietanus
(ad hunc locum). Sed idem, de Potentia q. 1 0. a. 2. hanc sententiam
non admittit; de alia vero, quod penes pnncipw distinguantur.
sic iudicat: « Non sufiicit, nisi aliud addatur » ; denique tertiam
ponit, quod « solus nrdo processionum , qui attenditur secun-

propositionis non sunt termini , sed emamtiones , quae , uti
supra dictum est, in Deo se ipsis differunt et sunt ratio di-
stinguendi. Unus alterve codex ut B 0 cum ed, 1 modo singu-
lari in divinis est ratio , sed non ita bene propter subiecti
mutationem; simile dicas de lectione cod. bb in divinis sunt
.rationes.

^ Quaest. praeced. ad 3,
2 Plures codd. ut F H K T etc. illud.
' Vat. cum ed. 1 sed a se ips^is , obstant autem mss,
* Cap. 5. n. 6, — Mox cod. Z differentia loco dicitur.
5 Vat, et cod. cc essentialiter pro essentia , sed emenda-
tur ex ceteris mss, et ed. I.

238

SENTENTIARLM LIB. I.

dum origlnom, proccssiones niulliplirai in divinis». !n ConimenJ.
(hic q. I. a. 2. ad uil.) idcm contra nitioncni S. Ilonavcntiirae
dc ciroilo \iUoso dicit : < Quod crgo obiicitur , quod rclationes
cons<'quuntur protvs,sioncs , undc magis videtur , quod proccs-
sioncs divcrs;ic causent di\crsitatcm rclationum , (|uam c con-
verso, vcl ad ntinus crit ibi circulatio ; diccndum, quod n'la-
tio in divinis non timtum habel , quod sil relatio , sed eliam
quod sit persomlis , id csl constitucns pcrsonam , ct ex hoc
hab<'t quasi aclum difTcrcntiac constitutivac ct formac propriae
ipsius pcrsonac , cuius cst opcratio gcncrationis ct spirationis ;
et idco non cst inconveniens , quod secundum rclalionis ratio-
nem rclaliones conscquantur ipsas processiones el recipiant dif-
fcrcntiam ab cis ; sccundum autcm quod sunt formae j^ropriac
ips;truni |)crst)naruni , causcnt dirTcrcntiam proccssionum ». Quo-
modo varia .\ngelici dicla concilianda sint , disputatur , ct con-
ferri potest Caictanus ( ad q. 27. a. 4 ; q. 36. a. 2. ). Porro
aliquae rationes S. Thomac impugnantur a Scoto , dc quo cfr.
Rada ct Maccdo locis citatis. Cctcrum eadcm diflicultiis cl quae-
dam dinerenlia opinionis inter Seraphicum et Angdicum redit
infra d. 27. p. I. q. 2, ubi plura dicentur in Schoiio de hac
subtilissima matiria.

3. Di\ crsus modus loqucndi est circa vationcm propriam ,
cur proces.sio per modum naturae dirferat ab alia per modum
volunialis. In prima sccundum Bonavcnturam (hic in coip.)
est « cmanatio pcr modum pcrfcclac assimilationis » , ct anlea
dicit, quod pcr illam procedal mrt^o. Quac verba, si conferan-
tur cum explicatione imaginis, quam dal d. 31. p. II. a. I. q. 2,
et cum dictis d. 10. a. 1. q. I. ad 2. 3, clare probant , Sera-
phicum conscntire scntentiae S. Thomac, qui (S. I. q. 27. a 4.)
docet , in |)rima cmanatione esse ralionem similitudinis vi ipsius
processionis , non in secunda. Hinc sequilur , falso attribui Se-
raphico scntcntiam, cui Richardus ( hic q. 3. ) , favcrc videlur ,
quod isia ralio quacrenda sit in hoc , quod Filius accipiat so-
lummodo voluntalem fccundam, non naturam fecundam.

i. Disputatur, utrum dici queat, Spiritum sanctum pro-
ccdcre ncccssario quidcm, sed tamcn liberc , quod cum aliis
dicit Scotus et etiam S. Thomas de Potcnt. q. 10. a. 2. ad 5,
qui tamcn aliis in locis docct , procedcre naturaliter , quamvis
per modum volunUitis. Certc lioc \ocabulum //7>^'/r sumilur hic
non in scnsu slricto ct nunc communilcr rcccpio , scd pro vo-
luntarie , quatenus non excludit nece^Siirium , ut apud pluri-
mos anliquos Patres et doctores et etiam apud S. Ilonav., II,
Scnl. d. 2o. p. II. q. 2. Undc Rada ( Contr. 13.1 ct Macedo
( Coll. 7. ) roctc probant , csse hic polius litcm dc notninc.

5. Disputalur, utrum Verbum procedat per actum dicendi,
ut vult Scotus, cui favet Bonaventura, an per actum intelli-
gendi , uti docct S. Thomas cum suis. Dc hac controversia cfr.
infra d. 27. p. II. q. 1. et 3. ct Scholion.

IV. Sensus i^lutionis ad 4. hic est. Licet hi actus notiona-
les non habcant csse a se et cxlrinsccus distinclionem a suis
principiis originalibus, taincn intrinscce dislinguuntur se ipsis.
Neganda enini csl isla iilatio ( « non lcnet illud » ) , quod in
esse ab alio orto non possil intrinsecus esse distinctio. Sic al-
bedo ct nigredo , licct sint ab aliis causis, differunt se ipsis.
Ipse S. Doctor excmplum ponit ultimarum difTcrentiarum , quae
se ipsis distinguuntur, « quamvis a gencrc ortum habent ».
Genus enim , quod iuxta Aristotelicos in sc potentia continet
species ct dirTcicntias, aliquo modo csl principium difrcrcnliarum.
In obicctione igiliir commissa cst fallacia figurae dictionis , quia
mutatum cst genus unius causae , scil. efficientis , \\\ aliud gc-
nus, scil. formalis.

V. Practcr iam laudatos auctorcs cfr. Scof. , in utroquc
scripto hic q. unica. — B. Albert. , hic a. 1, et d. 11. a. 5. —
Petr. a Tar., hic q. 2. a. 1. — Richard. a Med., hic q. 3. —
.-Egid. R., hic 1. princ. q. 2. — Henr. Gand. , S. a. 60. q. 1.
n. 36. et seq.

4
I

«li

KTff- V^'
parle allir-
maliva.

QIAESTIO IV.

Utrum Spiritus sanctus sit ingenitus.

Siipposita diflerentia generationis et processionis,
qiiaeritur hic quarto, utniiu Spiritus sanctus sil in-
genitus. Et quod sic, videtur :

1. Auctoritale Hieronymi, quam Magister ponit
in littera '.

2. Ilem, hoc ipsum ostenditur ratione Hierony-
mi ': « Quia omne quod est, aut est ingenitum, aut
genitum, aut factum » ; sed Spiritus sanclus non est
genitiis, aut factus: ergo est ingenitus.

3. Item, negatio privativa cum constantia suliiecti
aequipollct ti^mino j)rivativo. IJnde non par circa
numerum idem est quod impar^ ; et sic, cum Spiritus
sanctiis genilus non sit, ergo est ingenitus.

h. Item, plus distat a ralione generationis Spiri-
tus sanctus quam Pater; quia Pater general, quamvis
non generetur, Spiritiis vero sanctus nec generat nec
generatur: ergo aeque vere privalur generatio a Spi-

ritu sancto ut a Patre: ergo, sicut Pater dicilur inge-
nitus, sic et Spiritus sanctus.

Contra: 1. .\ugustinus ad Orosium * dicit, quod
« sohis Pater est ingenitus » : ergo secundum hoc non
convenit Spiritui sancto.

2. Item, ingenitus aut dicitur secundum substan-
tiam, aut secundum relationem. Si secundum rela-
tionem, ergo est notio: ergo Spiritus sanctus habet
duas notiones, et ita essent sex ; quod est contra
communem opinionem. Si secundum substantiam :
ergo pari ratione diceretur de Kilio, cum illud qiiod
secundum substantiam dicitur, conveniat tribus.

3. Item, cum divina essentia non sit genita, nec
Spiritus sanctus sit genilus, nec Pater sit genitus, nec
etiam ;ili(|iiod istorum sitfactum: ^v%o vdX\o ingeniti
secundum llieronymum omnibus convenit; quaeritur
ergo, qiio modo differenter'^.

.Vrggi
|iart« 1
tiva. I 4

> Ific, c. 4.

* Vidc iil. Magistri , c. 4. — Mox a!i(iui codd. ut A W X V
Quod loco Quin.

^ Cfr. Aristot. , II. Pcrihcr. c. 1. (c. 10.) cl Commcnt. Hocthii
in huiic locum , ubi ail : Idcm cnim valet ad intclligentiam (|uod

dicilur iniustus, tan^piam .si dicatur non iustus. — Paulo infra
ope mss. ct cd. 1 adiccimus sanctus.

* Quacsl. 2. ct 8. Vidc iil. Magistri , c. 4.

' Scquimur mullos codd. loco diffrrunt poncndo differen-
ter , supplc ; singulis conveniat.

(>iia< '
incidei

J)ISI'. \1I1. IJLIHIA.

iJ3'J

(inNCLrsio.

Spirilus mnctm dici potcsl inqcnitus in scnsii pri-
vativo, non aufcin, <iuatcnus iugcnitus cst notio
Patris.

Hkspondko: DictMidimi, (|n()(l ;ili(iiii voliiciunl '

otoqiio-disliii^Micrc do lioc noiiiiiie ingcnitum, quod polesl

I scribi per unum //, et sic tantuni valet quanlmn

increatum; vel per duo, et sic opponitur ei quod est

genitum proprie dictum. Sed luiec distinctio, etsi va-

i.r. leat apud (Iraecos, non tamen valet apud Latinos ,

quia ingcnitum \)0,v duo n est vox non signilicativa

apud nos. Damascenus " autem assignat hanc difleren-

tiam in lingua sua, quia (iraecus erat. Practcrea,

non valet ad propositum; quia niliil (piaeritur hic

■ de ingenito, prout tantum valet quantum increatum,

sed prout tantum valet quantum non genitum sive

innascibile.

Et propterea aliter dicendum est, et breviter,

unciio.quod ingenitum, uno inodo pure accipitur privative,

scilicet quod non generatur^; et hoc modo dicitur

de Spiritu sancto et de essentia; alio modo, jjiont t:oncju.ioi.
ingeiiilum taiiliim valiit (piantum non cns ah alio,
i'X* u (juo alii; (!t lioc modo dicit iiotioiiem soliiis twiaiiot.
Patris, (piia dicit proprietatem e( digiiil.ilciii in Palre.
Kt si^cundum priiimin sensjim lo(piiliir llicronymiis,
s(M-uii(liim aliiim lo^piiliir Augustinus. rii(l(! aulciii
hal)(;ant ortuni isti sensus, et quare innascibilis sit
iiotio et iion improccssihilis , iiilra diceliir ^

Ex his patet soliitio contrarictatis ; i)atcnt etiain iMtentobio-

, . ' ' cta.

obiecta.

Quod ergo obiicitur, (uiod ncgatio cum constan- soiviiur
tia subiecti aeqmpollet termino privativo, verum est, i-ane aftir
si sit mcrc'^' privativuni; sed illa ratio conchidit .so-
lum de lioc nomine seciindum qiKjd privat, non
secundum (juod aliquid ponit.

Ad illud quod obiicitur, aut praedicat' essentiam,iien' m 2.

' prij negat.

aut relationem; dicendum, quod, secuiidum quod
dicitur de essentia, solum privative sive negative
tenetur. Et ideo non praedicat aliquid, sicut quando
dicitur: essentia non generat. Cetera alia* manife-
sta sunt.

SCHOLION.

I. Haec quacstio orta esse videtur e.\ diverso modo lo-
quendi , quo in liac re SS. Doctores Augustinus et Hieronymus
usi sunt. S. Bonav. duas istorum sententias aple conciliat.
Plurima de ratione innascibilitatis iiabentur infra d. 28. per totam.

II. Quoad ordinem solutionum ad opposita notandum , quod
verba in fine corporis : « patent obiecta » referuntur ad 1 . 2. 4.
pro parte aflirmativa. Deinde cxpiicite solvit argum. 3. pro afiirm.;

ct ultimo respondet ad di.stinctionem in 2. pro parte ne-
gativa.

111. Cfr. Alex. Hal., S. p. 1. q. 69. m. 3. — Scot., liic q.
unic. , et d. 28. q. 2. — S. Tliom. , hic q. 1. a. 4; S. I. q.
33. a. 4. — B. Albert. , iiic a. 8. scq. — Petr. a Tar. , hic
q. 3. a. 1. — Richard. a Med., hic q. 4. — ^Egid. R. , hic 2.
princ. q. 2. — Durand. , hic q. 3. — Dionys. Carth. , hic q. 3.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. I.

In praesenti dislinclione sunt dubitationes circa
litteram, et primo dubilatur de ratione Augustini,
quam ponit ibi: Si Spiritus sanctus Filius dicere-
tur, amborum utique Filius diceretur; et videtur
sua ratio magis ad oppositum quam ad propositum:
ex hoc enim similior esset generationi in creaturis,
quae est ex duobus.

Respondeo: Dicendum, quod quamvis similior
sit quantum ad dualitatem producentium , non tamen
quantum ad modum producendi posset esse simili-
tudo, quia sic oporteret, quod altera personarum

esset principium passivum; quantum autem ad hoc
nulla® potest esse similitudo.

DUB. II.

Item quaerilur de hoc quod dicit: Idem Spi-
ritus sanctus procedit quomodo datus vel donum;
quia videtur inale dicere, quia cum non sit datus
nisi ex tempore, videtur quod non procedat nisi
ex tempore.

Respondeo: Sicut infra patebit ^**, si intelligilur
de processione temporali , datus dicit actum : si au-
tem de aeterna^ datns dicit aptitudinem.

1 In cod. V additur dicere sive.

* Libr. 1. de Fide orthod. c. 8 : Sciendum enim vocem
ayivTiTov , cum scribitur cum unico v , increatum significare seu
quod minime factum est ; aYswriTov autem , cum scribitur cum
duplici vv , id indicare quod non est genitum.

^ Vat. minus distincte , et mss. cum ed. 1 refragantibus ,

Iquod ingenitnm dicitur uno modo , prout accipitur privative,
scilicet pro eo quod non generatur.
* Cod. K quantum cns non ab alio . sed.
I

5 Dist. 28. per totam.

6 Multi codd. ut AGHISTUVWX etc. cum edd. 2, 3,
i, 5 , 6 minus bene vere loco mere , ed. 1 autem pure.

7 Plurimi codd. cum edd. 2 , 3 , 4,3,6 incongrue privat
loco praedicat.

8 Ex mss. et ed. 1 supplevimus alia.

" Fide plurimorum mss. et ed. 1 substituimus nulta
loco non.

10 Dist. 14. a. 1. q. 1.

240

SENTENTIARUM LIB. 1.

DUB. III.

Unde Augii^limus MuTiminn praemusam quae-
stionem refricantiK Maxiininus lefricaltat dicUim
quaeslionein sic: Spirilus siinctus est Deus, et non
esl Deus nascendo : ergo non Deus naluraliter : ergo
adoplive. Et quod hoc argumentum sit bonum, vi-
detur. (piia quod inest alicui naturaliter, inest ei
a nativitite: ergo quod non inest a nativitate, non
inest naluraliter: ergo cum Spiritus sanctus non
procedat ut natus, non inest ei esse Deum a nati-
vilate: ergo non est Deus naturaliter.

El est responsio Augustini ad hoc -, quod ar-
gumentmn istud non valet, nisi in eis quae. gene-
rantur, in aliis non. Et hoc patet, quia Adam erat
homo natura, sicut unusquisque nostrum, et tamen
ipse habuit per creationem , quod nos habemus per
generalionem ; sic Deus Pater conmimiicat naturam
suarn Spiritui sanclo per spirationem, sicut Filio per
generalionem.

Dlb. IV.

Item qiiaeritur de hoc quod dicit: Pater pro-
cessionis eius csl auctor. Videtur enim male di-
cere . quia aut hoc quod est auctor dicit essen-
tiam, aut notionem: non essentiam, quia tunc di-
ceretur de Spiritu sancto ; si notionem , quaero ,
quamf non innascibilitatem, quia illa non dicit re-
speclum ad processionem ; item, non generationem
nec spirationem, quia nihil esset dictum, ut videtur.
— Item quaeritur, utrum Pater possit dici auclor
generationis ? Et quod non , videtur, quia Pater di-
citur auctor Filii, ergo, sicut supra dixit Hilarius et
habetur distinctione nona'', sensus est: id est genitor
Filii, ergo tunc idem esset dicere, est auctor gene-
rationis, quod genitor.

Respondeo: Dicendum, quod auctor dicit in
Patre fontiilem plenitudinem, quia ipse non est ab

anclof.

alio, sed alii ab ipso; et inde dicit, ut credo. ean-Quid*
dem notionem , quam dicit innascibilis , sed differenti
modo: quia innascibilis dicit* per privationem prio-
ris, sed auctor dicit fecundilatem et plenitudinem re-
spectu procedenlium ab ipso, quam habet non aliunde;
et ideo dicitur aucfor ab auctorilate. Auctoritas autem
est in Patre, quia quod habet, ab alio non habet,
et hoc est, quod est^ innascibilis ; et ita patet, quoA
potest dici auclor omnium personarum , quae sunt
ab ipso. Ex his patel responsio. Dico enim, quod
dicit eandem notionem quam innascibilitas, sed alio
modo. Ex hoc patet, quod nunquam dicitur Filius
auctor spirationis, quamvis spiret, quia non habet a
se, sed ab alio; unde aucfor proprie dicitur prin-
cipium alterius non ab alio '.

Dlb. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Distiiiguere
inter illam generationem et istam processionem
nescio. Videtur enim talis ignoraniia esse peccatum,
quia distinctio personarum de necessitate est fidei
et salutis; sed qui ignorat ea quae sunt de neces-
sitate fidei, damnabiliter ignorat: ergo elc.

Respondeo : Dicendum , quod duplex ' est scire,
scilicet si est et sicuti est. Scire si est; hoc modo
certitudinaliter credere distinctionem de necessitate
salutis est, large sumto scire. Scire autem sicuti
est non pertinet ad stalum meriti, sed praemii; et
de hac scientia loquitur hic Magister et \ugustinus.
Et nota, quod tria dicit: nescio quantum ad habi-
tum scientiae; non valeo, quantum ad ingenium;
Tion sufficio , quantum ad utrumque *.

DuB. VI.

Item obiicitur de hoc quod dicit: Appellalur
ingenitus , non quidem in Scripturis , sed in con-
suetudine disputantium. Contra: Dionysius^: «Non

' Scil. dcnuo vcl insUintcr quaerenti, citr Spiritus sanctus
non diceretur Filius , cum de Patris esset substantia. Vcrba
cx iil. Magistri , c. 3. Cfr. AugusL , II. contra Maximin. c. 14.
ct !■). — Mss. el cd. I pcrperam refutanti pro refricanti , si-
culi i't tnox refuiabal loco refricabat ; Vat. omiltit verba Ma-
ximiniui usquc sic.

* Vat. absquc mss. cl cd. I aucloritate Resp. Dicendum
ad hoc secundum AuguMinum. Plures codd. incpte ratio loco
responsio. .

' In lit. Magistri, c. i. circa llncm. — Vat. , mss. cum
cd. I obiiiicntibus , et locx) ergo , dcind(! omitlil et liabetur
dLfUnrtiime nonn.

* Siippic : notioncm ; (piam supplctioiicm iion attc^ndcndo
Val. coiitra fcrc omncs codd. ct cd. I omiltit per.

* Aljqiii codd. ul A T .\ Z aa bl) omitlunl est , qui ct cum
cd. I qiiin loco quod siiiislitiiunl.

" In iilliniis liiscr' vcrltis siiinma soliKlonis continctur. Quia
ciiim auttor iioii dicil iiiKidlihct priiici|)iiim cnianalionis , sed
Uilc principiiim , qiiod (piidqiiid habet, ab alio non habel, et
qufa hoc solum Palri convenit ; idco Pater dici potesl auclor
gciicr.itioiiis ct iiroccssionis. Idcm infra d. 27. p. I. q. 2. ad .3.
fu.sius cxponitiir , ubi intcr alia S. Doclor hacc dicit : Quoniam

igitur ratio primitatis in uliquo genere est ratio principiati in
iilo , idco quia Patcr cst primuin rcspcctu cmanationis , gcne-
rationis et proccssionis , gencrat ct spiral. Cfr. ctiam d. 2. q.
2, d. 9. dub. II, ct d. ir). p. 2. dub. 6. — Quomodo Pater
possit dici auctor cxplicalur ct a S. Fulgentio , Fragment. 35.
(ed. Mignc; Patrol. Lat. tom. 65. coi. 822.), ubi ait: Dcus
quippe Patt!r non est auctor Trinilatis , sed auctor est Filii et
Spiritus sancti , in co quod de illo natus est Filius et de illo
procedil Spirilus sanctus. .Nam quisqiiis rccte intclligit auctoris
vocabuliim , rclalionis nomcn invcnict , non naturae. .\uctor
cnim nemo essc dicitur sibi , scd allcri : undc non ad se ipsum,
scd ad alterum auclor vcracitcr nuncupatur. Nemo autem quo-
libct rclati\o nominc sic potcst ad suam siciit ad altcrius rc^fcrri
pcr.sonam... Dcum ilaquc Patrcm non lotius Trinitatis , scd
Filii cl Spirilus sancti fatcmur auctorcni : de iiuo habel ct uni-
gcnilus Filius aetcrnae nativitatis , et Spirilus sanctus aeternae
processionis orijiincm.

' lid. 1 dupliciler.

* De hac ullima divisione vide supra d. I. a. 1. q. I. fiin-
dam. 3.

9 Dc Div. Nom. c. 1 , in quo tcxtii VaL contra mullos
codd. et cd. \ nccnon cd. oper. Dionysii Trinitale loco divinitate.

DIST. Xin. DUHIA.

2/il

est andendiiin ;Ui(|nid dicerc de illa snpersnbstiin-
tiali et sanrla divinilate praeter ea qnae divinilns
nobis ex sacris eUxpiiis (•iarnernnt)): er<,'o inale
fecerunt (pii boc noinen invenernnt.

Hkspondko: Qnainvis istiid verbuin non dicalnr
in Scriptnris, dicitnr l;iinen verbi bnins intellectus.
Et (juia verbniii iion esl prolanuin nec errori con-
innctnm, cnin intelle('tus verbi ex Scriptura et lide
bab(>atiir, iion biit coiitra fas illud Deo atlribiiere ,
ut i|)s;un Triintat(!in conlerendo ' apertius possiinus
intelli^fere.

Drn. VII.

Itein (ju;ieritnr de hoc quod dicit Magister: El
aliter Augustinus accipit iugenituvi , qui vel quod
non est ab alio , quod dicit convenire soli Patri.
Sed hoc non videtnr veruin , quia boc modo ingeni-
tum convenit essenti;ie: ergo non est Patris proprium.

Kkspondko: Dicendnin, quod licet Magister dicat
intellectnm Augustini , tamen non totnm '\ Ingonilum
enim, secnndum qiiod dicitur proprietas Patris, pri-
v;U esse ab alio , nec boc sulficit ad iioc, ut sit
notio, nisi etiam consequenter dicat, quod aiius sit
ab ipso; quia, sicut obiectum est, non esse ab alio
sive non generari convenit essentiae^.

DuB. VIII.

Item contra boc quod dicit Hieronymus : Est quod
natum est, et factum non est, obiicit Arius,quod
duodecini sint modi generationis , quorum quolibet
dato, seqnitur, quod Fiiius non t;intum natus, sed
etiam factus est; et hos modos ponit disputans con-
tra Victorinum *. Primus modus est per defluxum
lineae a puncto. Secundus est penes emissionem
radii ;i sole vel ab alio luminoso corpore. Tertius
est penes sigillationem characteris, sicut figura fit in
cera a sigillo. Quartus est penes immissionem, ut
quando a Deo datur bona voluntas. Quintus est pe-
nes exitum proprietatis vel accidentis a principiis
subiecti , quae sunt materia et forma. Sextus est
penes intentionis sive speciei abstractionem , sicut
species rernm generatur in anima. Septimus est

penes excitntionem , siciit liberum ;irbilriiiiii cxci-
t;itum a gr;iti;i proccdit iii boii;i op('r;i. Oc/anus cst
peiies tninsngnnilioiicm , siciit cx ;icn' (jt st;itii;i, vcl
sicut in (igni;i incisionis. Nouu.s cst pcncs [irodii-
ctioncm, sicnt ;i piiino movcnlc iiiimohiii piodiiciliir
inotiis. Decimus (;st |)eiies (sxitiim s|)ccicriiiii ilc ■'
genere per dilTcrcnti;is (livid(Mil(;s geniis ct consti-
Inentes speciem. Undecimus est pciujs idc^itioncm ,
sicut ;irc;i exterior ;ib arca, (jii^ie est in ment(! artill-
cis. Duodecimus est penes nascenti;im, iit liomo ge-
ncnitiir ;»b hoinine. Quocniiiqiie ;iiilciii pnicdictonim

modoriim gcneretur Kiliiis, iioii

t;iiitum g(;mtiis

sed eli;nn f;ictus est.

Ad hoc est responsio, (iiiia ant Ariiis ;iccipit
generationem communiter ;id ci-eatam el divinam ,
aut specialiter in cre;itur;i. Si communiter, dico,
quod insulficienter dividit, qni;i ultr;i istos modos
est genenitio Filii a I*;itre secnndiim modiim singii-
larem , qui ' est de tota snbsl;tntia generantis —
siciit snpra dictum fuit nona distinctione " — iibij
qui;i non potest esse mutatio, nullo modo potest
esse factio. Si antem dividat generationem, nt est in
creaturis, dicendum, qnod divisio illa insulficiens
est adhuc, quia omittit generationem aequivocam,
quae est secundum ^ putrefactionem. Sed esto quod
comprehendat eam sub generatione, quae est secun-
dum nascentiam , tamen adhiic iion valet ad propo-
situm , quod, si non generatur, sicut creatura dicitur
generari, nullo modo generatur. Quamvis enim crea-
tura sit Deo similis, tamen plus est dissimilis quam
similis, sicut dicit Augustinus decimo quinto de Tri-
nitate '% et Hilarius " similiter: « Omnis comparatio
inferiorum plus habeatur hominibus utilis quam Deo
apta»; et ideo haeretici erraverunt, quia ^^ credebant,
omnino esse in Deo, sicut videbant in creatura. Et
hoc bene tangitur in Glossa snper primum ad He-
braeos ^^ ubi dicitur : « Non possunt temporalia com-
parari aeternis integra collatione, sed aliqua tenui
similitudine •>; et ideo, sicut supra oslensum est'\ se-
cundum diversas conditiones diversae generationes
illam repraesentant. Ratione enim conformitatis est
similis generationi verbi a mente ; ratione coaevitatis
similis generationi splendoris de sole sive de luce;
ratione aequalitatis generationi viventis de vivente ^\

• Cod. Y confitendo.

- Aliqui codd. ut H M ff cum ed. I satis bene addunt dicit.
Mox codd. aa bb est loco dicitur ; ed. 1 dicil proprietatem.

3 De significatione ingeniti vide infra d. 28. q. I, et hic
q. 4.

* Vat. contra plurimos codd. et ed. I faiso Victnrianum.
Marius Victorinus Khetor (cfr. supra d. I . a. 1 . q. ! . in corp.)
scripsit iibros quatuor contra Arium et disputabat cum Can-
didOjArii defensore, qui in libro de Generatione divina, n. 4.
duodecim istos modos generationis proponebat.

^ Fide mss. et trium primarum edd. substituimus de
loco in.

® In Vat. additur est , quod tamen nec in mss. nec in I ,
2 , 3 , 6 edd. habetur.

^ Multi mss. ut \ F G H K T V W etc. loco qui habent
S. Bonav. — Tom. I.

quae, quod refertur ad (jeneratio. Ed. I significatum pro stn-
gularem.

* Quaest. I . — .Mox ed. I transponit vcrba legendo
quia ubi.

9 Ed. I per. 10 Cap. -20. n. .39.

11 Libr. I. de Trin. n. 19. — Vat. praetcr fidem niss. ct
ed. I , interpunctione mutala , confundit omnia legens et Hila-
rius. Similiter cum omnis e(c.

12 Praeferimus lectionem antiquiorum mss. et ed. I ponen-
do quia ioco qui. Mox cod. E post omnino addit simile.

13 Vers. 3. Glossam vide apud Lyranum . super locum
cit. , in qua post tenui additur et parva.

i< Dist. 9. q. I. et dub. 10.

i^ Cfr. Hex. Serm. 11. Fere idem invenies in Alex. Hal., S. p. I.
q. 42. m. .5. a 3 ; B. .\lbert., hic a. 5; Richard. , hic circa lit.

n^i

SENTENTIAIUM LIB. 1.

DISTINCTIO XIV

Cap. I.

Df grt/iiua proccssio/ie Spi/-ifuK sa/uti ,
f('//ipo/aIi et aefer/ia.

PraoUMO.i (liJitioiiliT adnolainliini ' osl, (jiiod tromina
osl proccssio SpiriUis sancli, actcrna vidcliccl, (iiiac
incffahilis csl. (]ua a Palrc ct Filio aclcrnalilcr ct sinc
tcinporc |)roccssil , ct tcinporalis, (jua a Palrc ct Filio
ad sanclilicandam crcaturam proccdit. Et sicul ab ae-
terno communitcr ac sinuil proccdit a Patre ct Filio,
ita ct in tcmporc coinmunitcr ct simul ah ulro(pie pro-
cedil ad croatiiram, non divisim a Patrc in Filium et
a Fili(» ad croaturam. Undc Aujrustinus in dcciino (piinto
libro dc Trinilate - ail: « Spiritus sanctus non dc Patrc
proccdit in Filium et de Filio procedit ad sanclifican-
dam crcaturam, sed simul de utrocjue procedit; quamvis
hoc Filio Patcr dederil, ut sicut de se, ila etiam de
illo procedal » .

Do lomporali autcm processione Beda in homilia
Deteinpora- Dominicae primae post Ascensionem ' ila lo^iuitur :
MiTslTtie. « Cum Spiritus sancti gratia datur hominihus, pro-
fecto mittitur Spiritus a Patre, mltlitur et a Filio; procedit
a Patrc, procedit ct a Filio, (juia ct eius missio est ipsa
processio». His verbis apcrte ostendit, donationem gra-
tiae Spiritus sancti dici processionem vel missionem
eiusdem. Sed cum donatio vcl * datio non sit nisi tem-
poralis, conslat, quia et haec processio sive missio tem-
poralis est. Hanc quoque temporalem Spiritus sancli
proccssionem Angustinus in docimo quinlo libro de
Trinitate ' insinual diccns, Spirilum sanclum processisse
a Chrislo, (juando post resurreclionem insufllavit in
discipulos , his verbis : « Cum resurrexissel Christus a
mortuis el apparuissct discipulis, insufllavit et ait^:
Accipite Spiritu/n m/icfu//i , ut eum etiam de se pro-
cederc ostendorol. Et ipse est virtus , {\WAf^ de illo exi-
baf, ul letiitur in Evangelio, et sanabat om^ies». Et ut
oslenderet, hanc processionem Spiritus sancli non esse
aliud (|uam donationem vcl dationom ij)sius Spirilus san-
cli, addidit': « Post rosurrcctionem Dominus Icsus bis
dodit S|)irilum sanclum: soinel in torra proplcr diloctio-
nom proximi, cl itcrum de caelo propter dilectionem

Dei ; quia per Ipsum Donum diffu/iditur caritas in cor-
dibus /lostris, qua diligimus Dcum et proximum ».

Cai'. II.

Quod non solum dona Spiritus sancfi, sed etiam ipse
Spiritm sancttis datur homi/iibus et mitfitur.

Sunt autem aliqui *, qui dicunt, Spiritum sanctum
ipsum Deum non dari, sed dona eius, quae non sunl
ipse Spiritus. El ut aiunt, Spiritus sanctus dicitur dari,
cum eius gralia , cjuae lamon non esl ipse * , datur ho-
minibus. Et hoc dicunl, Bedam sensisse in superioribus
verbis, quibus dicit, Spiritum sanctum procederc, cum
ipsius gratia datur hominibus, taiKpiam non ipsemel
detur, sed gratia eius. Sed quod ipse Spiritus sanclus,
qui Deus est et tertia in Trinitato pcrsona, deliir, aperle
ostendit Auguslinus in decimo quinto libro de Trinilate *"
ita dicons: « Eundom Spiritum sancUun dalum, cum
insulllassel lesus, de quo mox ait: Ite, baptizate ot/mes
gentes in nomine Patris et Filii ef Spiritus sancti, am-
bigere non debemus. Ipse est igitur, qui eliam de caelo
datus est die Pentecostes". Quomodo crgo Deus non est
qui dat Spiritum sanctum? immo quantus esl Deus qui
dat Deum » ? Ecce his verbis apcrte dicit, Spiritum
sanctum, ipsum scilicet Deum, dari hominibus a Patre
el '* Filio. Et quod ipse Spiritus sanclus, (jui Deus est
ac tertia in Trlnilate persona, nobis detur nostrisque
infundatur alque illabatur mcntibus, aporte oslendil Am-
brosius in primo libro do Spiritu sancto 'Mlicens: «Li-
cel mulli dicantur spiritus, quia legitur : Qui facit
angelos suos spiritus, unus tamen est Dei Spiritus.
Ipsum igitur unuin Spiritum et Apostoli et Prophetae
sunt consecuti; sicut etiam vas eleclionis dicit'*, quia
u/ium Spiritum potavimus, (juasi oum, qui non queat
scindi, sod infundatur animis et sensibus illabalur, ut
saecularis sitis restringat ardorem; (|ui Spiritus san-
ctus non est de substantia" corporalium nec de subslan-
tia invisibilium croalurarum ». His verbis aperte dicit,
Spiritum sanclum ipsum, qui crcatura non cst, infundi
monlibus noslris. Itom in codcm'": « Omnis niutabilis
est crealura, sed non mutabilis Spirilus sanctus ». « Quid

Opioie y
rundai <

KefuUti

' Ed. 2 nofmdu/u.

' C;i|). 27. n. 48. — Panlo antc cod. D posl Filio ad cren-
tiiravi ;i(i(lit .snncti/imndnm.
3 I-ibr. II. Iiomil. 10.

* K(l(l. 1 , 8 sive, ei mox post constat cd. 2 qnod loco quia.
'" C;ip. 26. n. 45. — Val. ct odd. 4, 6 post dicens habcnt:

Spirilus snncfus processif pro Spirituni sancfum processisse.

* l(i;m. 20 , 22. — Textus sc(iucns sacrac Scripturac cst
Luc. 6, 19.

' Loc. cil. n. 46 ; scd non paiicis transpositis vol omissis.
— L(l(l. 1 , .3 , 7 , 8 ndftif pro nddidit ; ct immcdiatc antc codd.
omittunt snncti. Quac omissio , quia sacpc in nostiis mss. oc-
currit , dcin(3cps non notiitur.

* Codd. ,\Cr)E ntii ; cod. R ncc unum ncc altcrum vo-
c^bulum ponil. Mox codd. A I) omittunl snncfum ipsum Deum.

' Solummodo Vat. ct ed. 4 addunl qui ct sic constructio
ncm muUint. F)(!indc codd. A I) c( cd. 8 homini pro homini-

bus. — In sequenti propositione Val. cl cdd. 4 . 6 , 9 ipse
pro ipsemct.

'^ Cap. 26. n. 46. — Immcdiatc antc , (^ontra codd. et edd.
1,8, Vat. ciun aliis cdd. dicif pro ostendit. — Textus Scri-
pturae est Matth. 28, 19. Vulg;ita: Eunfes ergo docete omnes
genfes , bnptiznntes etc.

" Act. 2.

"^ Vat. cum nonnullis edd. et codd. CD repetit a.

" Cap. 4, n. 60-62. — Locus proximus Scripturae est Psalm.
103, 4.

•< I. Cor. 12 , 13 : Et o/tines in tino Spiritu potati sumus.
— Paulo post pro resfringnt in originali lcgitur rcsfinguat con-
tra nostros mss. et edd.

'^ Vat. ct aliac cdd. contra codd. et originalc addunt re-
rutn ; cdd. 1 , H pio substanfia habcnt nafura.

'*' Ibid. n. 64 ; sccundus locus Ambrosii est ibid. n. 66 ;
tcrtius n. 72; quartus c. 7. n. 82. cl 81.

DISTINCTIO XIV.

ii4;i

aiitem (lubitoin dicorc, quia datus osl ot Spiritus sau-
clus, cum scripluin sit ' : QirikLs Dei dilfum cst in
cordibus noslris per Spirilum sancliim, qui dutus est
nobis? « Qui cum sit inaccossihiiis iiatura , roccplibilis
tainon |)roptor bonitatom suain nobis ost, complons vir-
luto omnia, sod qui solis |)articipotur iustis, simplox
subslantia, opulons virlutibus, unicui(|uo praosons, dioi-
dens do suo siiup/lis'- ot ubi(|uo tolus ». « liu-ircum-
scriplus iii;itur ot inlinilus " Spiritus sanctus, <iui disci-
pulorum sonsus soparalorum iulimdil, (|nom nibil potost
fallere. Angoli ad paucos mittobanlur, Spiriliis autoin
sanctus populis inrundobatur. Quis or|j;o dubilot, ({iiin
divinum sit (juod infimdilur simul pluribus noc vidotur?
Unus est Spirilus sanctus, ([ui dalus ost omnibus licct
separatis Apostolis » . El hic aporto dicit Ambrosius ,
quod Spirilus sanclus, qui ost suhstanlia simplex, cuin
sil unus, datur pluribus. Alia quoque auctoritalo hoc
idem aslruitur, scilicct quod Spiritus sanclus, qui ost
acqualis Filio, hominibus dctur. Ait cniin Augustinus *
de verbis Apostoli : « Si coritas Dei diffusa est iu cordi-
bm nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis ;
a quo datur? Ab illo, qui dedit dona hominibus. Quac
dona? Spiritum sanctum, qui lale dat donuin, qualis
eslipse. Magna ost misoricordia cius: donum dat aequale
sibi, quia donum oius Spiritus sanclns est». Praemis-
sis' et aliis pluribus auctoritatibus aperte monstratur,
quod Spiritus sanclus acqualis Patri et Filio nobis datur;
nec ideo lamen minor est Patre et Filio. Unde Augusti-
iius in quarto libro de Trinitate ^: « Non ideo , inquit,
minorem Spiritum sanctum, quia et eum Pater misit
el Fllius, arbitrandum est».

Cap. III.

An viri sancli fossint dare Spiritum sanctum.

Hic quaeritur, utrum et viri sancti dent vel dare
possint aliis Spiritum sanctum. Quem si aliis dant, cum
eius donatio supra sit dicta processio, videtur ab eis
procedere Spiritus sanctus vel mitti; sed Creator a~
iiive re- crcatura non procedit vel mittitur. Restat ergo , ut ipsi
non dent Spiritum sanctum nec dare possint. Unde Au-
gustinus in decimo quinto libro de Trinitate^: « Non
aliquis discipulorum Christi dedit Spiritum sanctum.

! ndelur.

Orahonf (|uippc, ut veniret in eos. qulbus maniim Im-
|)<)nchant, non ipsi oiiin dabant. Quom morom iii siiis
praopositis otiam nuix^ sorvat K<'closia. Doiiiipic otSimon
magiis, olTorons Apostolis pc<'iiniam, noii ait: Date etmihi
ha7ic potestatem , ut dom Spiriliim sanctiim; sed, rui-
cumque , in<iuit, imposuero manus , ocripiot Spirilum
sanctum ; <|iiia noc Si-riptura suporiiis ilixcral: vidons
autoin Siinon, <|uia Apostoli <laront Spiriliim saiK-lum,
sed dixoral: videns autem Siinon,, quia per impositio-
nem manuum Apostolorum dnretur Sqnritus sanctus»,
Ecce his verbis ostendit Augiislinus, ncc Apostolos nec
alios Ecck^siae praelatos dedisse vel dare Spiritum san-
ctum.

Et quoil pliis esl, non posse etiam dare, dicit in imimsnihiie

■ ■•■ a ■ I r. Xt • • > Iki'' esne di-

eodem libro siihdcns: « Dc Christo scriptum esl, quod citur.
acceperit a Palre promissionem Spiritus sancti et
effuderit; in (|uo iitraque naliira monslrata est, humana
sciliccl et divina. Accepit <iuippo ul horno, effudil ul
Deus. Nos autem accipere quidem hoc Donum possiimus
pro nuxlulo noslro, effundere vcro super alios non utique
possumus, sed ul hoc (iat, Deum suj^er oos, a (juo id
efficitur, invocamus». His verhis expresse dicil*, nos '
Spiritum sanctum non posse super alios effiindere, id
est aliis dare.

Sed huic videtur contrarium quod Apostolus ad obiectio.
Galatas^" de se loquens ait: Qui tribuit vobis Spiritum,
et operatur virtules tn vobis. Ecce evidenter dicit,
se trihuisse Spiritiim. Sed intelligcndum est, Apostolum soiutio.
dixisse hoc, non quia haberet potestatcm ot auctoritatem
dandi Spiritum sanctum , sed quia ministcrium habue-
rit, in quo dabatur a Deo Spiritus sanctus. Ut enim ail
Augustinus super eundem locum, exponens illud Apo-
stoli verbum": « Ah Apostolo praedicata est eis fides,
in qua praedicatione adventum et praesentiam sancti
Spiritus senserant, sicut illo tempore in novitate invita-
tionis ad fidem etiam sensibilibus miraculis praesentia
Spiritus sancti apparebat, ut in Actibus Apostolorum
legitur». Aperte hic ostendit, quomodo illis Spiritum
sanctum Apostolus tribuerit, non utique ipsum mittendo
in eos , sed praedicando eis fidem Christi , quam illis
recipienlibus, quod Spiritus sanctus in eis esset, ali-
quibus signis visibilibus monstrabatur. Non ergo homi-
nes quantumcumque sancti dare possunt Spiritum san-
ctum.

1 Rom. 5,0. — Paulo aiUe Vat. et edd. 8 , 9 omittunt et
ante Spiritus.

* Respicitur illud I. Cor. 12, H . — In principio huius loci
Ambrosiani codd. et ed. 6 legunt receplabilis pro receptibilis.
Paulo post Vat. sola complectens pro complens. Deinde ed. 8
pro opulens habet opulentus.

3 Vat. et edd. 1,4,5,6,9 addunt est. — Circa finem
huius loci cod. D dividitur pro videtur , quae iectio , licet in
se bona sit , tamen est contra litteram et contextum Ambrosii
et contra edd. et alios codd. — Immediate post cod. D , Vat.
et edd. 3 , 4 , 5 , 6 , 9 verjjis unus est addunt ergo.

* Serm. 128. n. 4. (olim 43.); sed Magister varia transponit
et omittit. — Vat. et edd. 1,5,6,8,9 male et contra codd.
in textu pro verbis Apostoli posuerunt verbis Doniini , cum Ma-
gister hic non citet librum Augustini , sed verba Apostoli in-
dicet; insuper contra edd. I , 8 Vat. aliaeque edd. pro si le-

3 , 4 , 6 , 7, 9
post minorem

gunt sic. Verba Scripturae sunt Rom. 5,5, et Eph. 4,8; dedit
dona hominibus.

5 Vat. et edd. 4, 5, 6, 8, 9 addunt his.

6 Cap. 21. n. 32. — Mox Vat. et edd. 2,
superflue adiiciunt ait post Trinitate. Deinde
solummodo edd. 1 , 8 addunt esse.

' Cap. 26. n. 46. — Ab Augustino respicitur ad Act. 8 ,
15-19.

8 Ibid. parum infra. Citatur ab Augustino Act. 2 , 33.

5 Cod. D addit Augustinus.

10 Cap. 3 , 5.

" Exposit. Epist. ad Gal. n. 20. — Sola Vat. hic addit re-
liqua verba Apostoli ex eodem versu 5 : Ex operibus legis Spi-
rittim accepistis , an ex auditu fidei ? ad quae verba Augustini
immediate sequentia refcruntur. — De visibili missione Spiritus
sancti legitur Act. 2.

'2H

SKNTLNTIAUIM LIIJ. I.

rOMMENTARIUS L\ DLSTINCTIONEM XIV.

l)t' lcnipunili |trocossioii(' Sjiiiilus sancti (luanlum a(J |)rni(ij)iuin a quo.

Prarfrrca (lihgnifer iiofandiini c.st , ijuod gcDtma ejft Spiritus sancli processio.

DIVISIO TEXTLS.

Teriiiiiiata parfe, quae est de processione aeterna,
hic iiicijiit secuiida pars, quae est de processioiie tem-
porali. Kl quoiiiain iii hac processione est tria con-
siderare. scilicet principium a quo procedil Spiritus
sanctus. et modus secundum quem , et proprictas
per ' (juam aptus natus est procedere: ideo liaec pars
habet tres partes, in quarum prima agit Magister
de processione temporali per comparalionem ad prin-
cipium aquo; in sccunda agil de ipsa in compara-
tione ad modum secundum quem, infra, distinclione
decinia quinta circa medium, ibi: Hic quaeritur,
ulrum semel lantuin missus sit^ ; in tertia per
comparationem ad proprietatem per quam natus est
temporaliler procedere. et lioc est donuni sive dona-
biliias, infra, distinctione decima octava in principio:
Hic quaeritur , cum Spirilus sanctus, per quem
dividuntur dona.

Prima pars iterum habet duas: in prima parte
ostendit^ quod Spiritus sanclus temporaliter mittatur
sive procedat a Patre et Filio; secundo quaeritur,
utrum miltatur sive procedat a se, infra, distinctione
deciina quinta in principio: Hic considerandum est,
cum Spiritus sanctus detur /lominibus a Patre
et FHio.

Prima pars est praesentis distinctionis el liabet
duas partes: in prima ostendit. quod procedit tcinpo-
raliter a Patre et Filio: in secunda quaerit^ utrum

Spiritus sanctus detur a sanctis hominibus, ibi: Hic
quaeritur , utrnm el sancti viri dent vel possint
dare etc.

In prima iterum parle tiia facit secundum Iria
capitula \ hi prima ostendit, quod gemina est pro-
cessio Spiritus sancti: in secunda, quod ulraque pro-
cessio est a Patre et Filio. ibi: De temporali aulem
processione Beda in homilia etc; in lertia, quia Spi-
ritus sancti temporalis processio eius est donalio,
osteiidit, quod ipse Spirilus sanctus in propria per-
sona donetur, non tantum in effectu. ibi: Sunt autem
aliqui, (lui dicunt , Spirilum sanctum.

Hic quaeritur , utrum et sancti viri dent vel
possint dare. Haec est secunda pars praesentis distin-
clionis^in qua, ostenso quod Spiritus sanctus pro
cedat temporaliler sive donetur a Patre et Filio,
quaerit Magister, uliuin detur ab aliquo sancto viro.
Et haec pars habet tres partes secundum tria quae
ostendit. Primo nainque declarat el probat. quod
Spiritus sanctus non detur ab aliquo sancto viro.
Secundo vero ostendit auctoritate Augustini, quod non
potest dari, ibi: Et (/uod plus est, non posse etiain
liire dicit etc. In tertia opponit ad contrarium. quia
videtur dalus a Paiilo, ibi: Scd /luic videtur con-
trarium quod Apostolus etc.ubi solvit, quod non
est datus ab ipso, sed ab eius ministerio".

TIVXCTATK) QlXKSTIONl^M.

Ad iiitelligeiitiam eoruni, quaedicunlur in prae-
senli distinctione , duo pricipaliler (|iiaerunlur.

Qnaiilum ad primum quaerunlur duo.

Priino quaeritur*. utrum sit pouere processio-

Primo (jiiaciilur de processione lemporali Spi- i nem lemporalem Spiritus sancti.

ritus sancti.

Secundo de eius donatione.

Secnndo. utnim processio leiiporalis poiiat in
numerum ciini aelerna.

' Ali(]iii codd. ii( \V X Z secnmluiu.

* Val. , m.s.si. et cd. 1 ohnilonlibiis, pdnK faiso priiicipiiiin
t6, sril. .Vwwc (le Spirilu sanclo ridcmhm esl v\c.

^ IM. 1 (tslnuhtur.

* Va(. qiuicnlur , se«l (onlra niss. cl cd. I.

■^ Kx mss. o| cd. 1 siibsiiliiinms Irin cdpilula \um tres partes.

" Val. praclcr lidciii iiiss. cl <>d. 1 pracccdcnlcin proposi-
(ioncni i(a cxhibol ; Siiiiilit4>r sccinulr pars , qunc incipit ibi :
Hic quaeritur utrum et sancli viri dcnl c(c.

■^ Cod. K pcr eius minislcriuni ; cod. V in loco ab.

8 lix aiKiiiiiioribus niss. cl cd. I supplcvimiis Prinio qune-
rilur ; aliqui codd. lanicii om\{[\xn\ quaeriliir.

V I

DIST. XIV. AUT. I. (,)l;Vi:ST. I.

2451

AHTKUILUS I.

l)e •proces.nww lemponiii SpirUus mncti.

QUAI-STIO I.

Utrum proce.mo temporalis Spiritu.s .sancti poueniUi sit.

opposi
im.

Quod sit ponenda procossio l^Mnporalis, videtur:

*\. Per Bedam. (jui dicit in honiilia. et lial)elur

umeiii:i iu Ijlleia ' : « S[)iritus sancti inissio est eius proces-

sio»; sed missio est teiuporalis: ergo est ponere

processionem Spiritus sancti temporalem.

2. Item, lioc ipsum oslenditur ratiom' sic: pro-
cedere esl ab uno in aliuiu ; cuiu ergo Spiritiis san-
ctus sit a Deo et sit in creatura et in creatura sit
a Deo^, a Deo procedit in creaturam; lioc aulem
non est, antecpiam creatura sit, sed lioc est ex tem-
pore: ergo etc.

3. Item, donum sive datum a dante procedit
in accipientem, cuni datur; sed Spiritus sanctus ex
tempore datur: ergo ex tempore procedil a dante
in recipientem^: ergo est ponere processionem teni-
poralem.

Contha: I. Spiritus sancti processio idein est
quod eius spiratio; sed non dicitur eius spiratio ali-
qua temporalis: ergo nec processio.

"-2. Item, sicut processio se habet ad Spiritum
sanctum. sic generatio ad Filium , et quemadmodum
Spiritus sanctus mittitur in mentem, ita * Filius, et
utrumque ex tempore; sed generatio Filii ratione
talis missionis nullo modo dicitur temporalis: ergo
nec processio Spiritus sancti.

3. Item, processio Spiritus sancti non dicitur
temporalis, nisi secundum quod est processio ab
aliquo iu ahquid, utpote iu creaturam; sed proces-
sio ab ahquo in aiiquid non est nisi dupliciter: aut
secundum processum ab agente in suscipiens, aut
secundum processum a loco in locum. Sed primo
modo non est temporalis processio, quia Spiritus
sanctus est persona in se fixa et stans: ergo non
producitur in suscipiente ^ Secundo modo non, quia
quod lali modo procedit, a principio recedit el ad
lerminum accedit; hoc autem non convenit Spiritui
sancto.

4. Item, omne quod temporaliter procedit ab
alio, habet initium essendi ex tempore; si ergo Spi-

ritus sanctus temporaliter procedit, ergo eius " m^
incipit.

5. Item, processio temporalis aut dicitur teiu-
poralis ratione Spiritu.s .sancli aut ' (jraliae: non
ratione Spiritus mncti, quia persona aeterna est ;
similiter videtur, quod nec ratione gratiae , quia
Augustinus dicit quarto de Trinitate*: « Secundum
(|uod aliquid aeternum menle capimus, non sumus
in hoc mundo»: ergo si gratia elevat ad capiendum
aeternum e.sse eius, et processio non est temporalis,
ergo nec processio Spiritus sancti ratione gratiae.

G. Uein, in processione Spiritus sancti in crea-
turam est processio Doni increati, quod est Spiritus
sanctus et doni creati, quod estgratia; sed Donum
increatum est nobilius; ergo mm a iiobiliori 6ehea.t
fieri denomimilio^ , processio Spiritus sancti in crea-
turam debet dici processio increata; sed omnis talis
est aeterna, non temporalis: ergo etc.

CONCLUSIO.

Ponenda est processio Spiritus sancii temporalis
non ratione eiiis, a quo procedit , sed ratione
eius, in quod procedit sicut in susceptivum ,
in quo recipifnr.

Respondko: Dicendum, quod processio, secun- Disiinctio.
dum quod communiter accipilur de Filio et de Spi-
ritu sancto, dicitur emanatio ab hoc, scilicet a Patre;
secundum quod dicitur de Spiritu sancto , dicitur
processio ab uno in alium. Sed procedere ab uno subdistiu-
in alium est duphciter : aut sicut in obiectum , in
quod protenditur , aut sicut in susceptivum, in quo
recipitur. Et primus quidem modus est in proces-
sione aeterna; quia enim Spiritus sanctus procedit
ut amor mutuus, ideo procedit a duobus, ita quod
ab uno in alium. « Spiritus enim sanctus, ut dicit
Hieronymus " et Augustinus, amor est, quo Pater
amat Fiiium et Filius amat Patrem » . Secundus mo-

CllO.

> Hic , c. 1 , in quo texlu fide mss. et cd. I adiunximus eius.

2 Ita codd. cum ed. I , dum Vat. perperam omittit et in
4:reatura sit a Deo. Paulo ante cod. K post aliim addit tendere
vel ab nno in nlio esse.

^ Piuies codd. ut F G H cum ed. 1 accipientem.

* In nonnullis mss. ut R bb ff et ed. 1 adiungitur et.

5 Auctoritate mss. et edd. 1 , 2, 3 expunximus hic in Vat. ad-
ditum sed in se. Paulo ante cod. W post processio legit respectu
Spiritus sancti ; est enim persona ; cod. Y autem nomini per-
sona praemittit tali modo , quod refertur ad primo modo.

^ In Vat. et cod. cc desideratur eius , quod tamen in aliis
mss. et ed. 1 habetur. -^

' Cod. M hic repetit ratione.
* Cap. 20. n. 28.

9 Cfr. supra Prooem. q. 4. arg. 2. ad opp.

10 Comment. in Psalm. 17. — August., VI. de Trin. c. 5. n. 7.
Vide supra d. X. lit. Magistri , c. 2. — Verba praecedentia :
ab uno in alium procedit , intelligenda sunt secundum ea quae
dicta sunt d. 13. a. I. q. 1. ad 4.

246

SENTENTIARUM LIB. I.

dus in illa ' esse non potiiil, quamvis ita intelle-
xerinl Graeci, quod in Filio recipitur Spiritus san-
clus et a Patre pnKlucitur. Sed penes secundum
modum — cum receplio Spiritus sancti sit per in-
fluentiam doni ' gratuiti, quod ex tempore est —
coociQiio. attenditur processio tcmporalis, secundum quam
Spiritus siiuctus dicitur procedere ab aliquo in ali-
quem non tantum sicut in obiectum, sed sicut in
habiUiculum. Et sic concedendum est, quod est pro-
cessio temporalis Spiritus sancti, non ratione eius a
quo, sed ratione eius in quod procedil.

1 . :2. Ad illud ergo quod obiicitur de spiratione
soiouoop-et generatione, iam patet responsio , quia neutrum
po»iiorom. j^^j.j^j^^ nominum respectum dicil ad ' terminum, in

quem lit processio.

3. Ad illud quod obiicitur , quod processio Spi-
ritus sancti non potest esse ab aliquo in aliquid *
ut in susceptivum; dicendum, quod verum est ra-
tione ipsius personae; sed tamen ratione connotati,
quod est gratia, in qua datur Spiritus sanctus, su-
scipitur, quia gratia est in aliquo sicut in susceptivo.

4. Ad illud quod obiicitur: quod lemporaUter
procedit incipit esse; dicendum, (piod hoc est du-

Temporaii- pUciter * , quia haec determinatio temporaliter potest
It^Mt dapit poni circa actum procedendi per comparationem ad
pi'iiicipium a quo, vel in comparatione ad termi-
num in quem. Primo modo vera est propositio; sed
sic non dicitur Spiritus sanctus^ procedere tempo-
raUter, eo quod ex tempore producatur. Alio modo
per comparationem ad lei'minum in quem; sic ' non
habet veritalem, si procedit in hoc ex lempore,
quod habeat initium , sed sohim , quod incipiat esse
in hoc.

cit<r.

5. Ad ilhid quod obiicitur, quod gratia non pro-
cedit temporaliter, quia elevat ad aeternum; di-
cendum , quod temporale dicitur tripUciter. Uno Terap«
modo dicitur temporale quod habet initium et va- pi.citar'^
rialionem et actum in tempore ; et hoc modo dicitur
temporale quod subiacet tempori et est corruptibile
et variabile. Secundo modo dicitur temporale quod
habet initium essendi in tempore \ sed non varia-
tionem, ut anima. Tertio modo dicitur temporale
quod habet initium in tempore, sed actum extra
tempus et supra tempus elevatum; et hoc tertio
modo dicitur temporalis processio vel gratiae do-
natio.

Potest tamen dici, quod gratia habet esse tem- Aii. «j
porale ratione eius in quo est, scilicet Uberi arbi-
trii^, quod mutatur et variatur; et verbum Augustini,
quod dicit, quod non sumus in hoc mundo, est in-
teUigendum quantum ad conformitatem.

6. Ad illud quod obiicitur, quod denominatio
debet esse a digniori; dicendum, quod totum copu-
latum, quia destruitur destrucUone cuiuslibet parUs,
habet denominationem a parte imperfectiori. Unde
si una pars copulationis est falsa, totum copulatum
dicitur esse falsum ; si una contingens, totum iu-
dicalur contingens; si una temporalis, et totum tem-
porale'°. Quia ergo processio temporalis includit ema-
nationem aeternam personae et emanationem gratiae,
quae temporalis est, ideo dicitur temporaUs et non
aeterna.

Et quod " dicitur, quod denominatio debet fieri
a digniori; dicendum, quod non est verum nisi in
eo, in quo iUud quod minus dignum est, conforma-
tur digniori.

SCHOLION.

F. Posito hoc principio, quod in processione amoris practer
principium a quo sit ctiam tcrminus ad qxiem , quia amor tcn-
dit in alium , undc cst in amanle ut in subiccto , in amato vcro
ul in obiccto seu tcrmino, ipsc tcrminus proccssionis itcrum
disiinguitur. .\ul cnim cst simplicitcr obiectum sive terminus,
aut est aiiquod susceptivum, i. c. tale subiectum , quod nliquid

recipit. Hic sccundus modus proptcr suam imperfcctionem non
convcnit divinis pcrsonis in sc .spectatis, invcnitur Uimcn in
missione tcmporaii , quatenus creatura rationalis pcr gratiam fit
habitaculum Spiritus sancti. Tunc enim Spirilus sanctus in hac
crcatura dc novo incipit csse vcl alio modo csse , quam anlca
erat; per quod , ut dicit llichard. a Med. (hic q. 1.), t impor-

' In ed. \ cxplicativc additur aeterna emanationc , in
qua cl paulo infra cum aliquibus mss. ut aa bb recipiatur pro
recipitur ct producatur ioco prodmitur habctur. hi finc huius
propo.silionis Vat., omisso punclo. pro.scquitur propositioncm.

* Scquimur plurcs codd. ut FI 1 aa bb (>e cum cd. I loco
bom poncndo doni , quod tcrlio argumcnto in princ. huius
quaeslionis respondct. I'aulo infra ex mss. anliquioribus ct cd.
< sul>stiiuimus secundum quam loco secundum quod.

3 Ex cod. Z ct cd. I subsliluimus ad pro niinus apt^i
pracpositione in , quac ct immcdiatc post rccurrcns fortc occa-
sloncm pracbuit unum pro allcro ponendi.

* Su[)plcvimus m aliquid , quod cl contoxtu exigitur ct
ipsa obicctione supra posita nec non auclorilate cod. Z ((impro-
batur. Mox {\i\v anliiiuiorum mss. cl cd. 1 susceptitum posui-
mus pro receptivum.

6 F.cclio Val. fuiec est duplex cmcndatur opc mss. cl ed. 1.

* Vctustiores codd. cum cd. 1 cxhibcnt sanctus, omissum
a Vat. et cod. cc.

' Ed. 1 et sic, quae et paulo post cum aliquibus mss. ut
.\ aa cc ponit procedat loco procedit.

* Vat. conira antiquiores codd. el cd. 1 minus bene, verbis
transpositis, in tempore esseiuii.

^ Substituimiis (Ide mss. (propter abbrcviationcm plures
sunt dubiac Icctionis) ct cd. I , nec non construclionc gramma-
ticali exigcntc , liberi arbitrii pro liberum arbitriutn. — Expli-
cationcm vcrborum Augustini vide ctiam infra d. 45. p. IF.
dub. 5.

'" Pro syllogismo cxprimitur hoc idcm sequcnli rcgula; Pc-
iorcm scquitur semper conclusio partem i. e. si urva pracmis-
sarum fuerit parlicularis aut ncgativa , conclusio eril particula-
ris aut ncgaliva. — Paulo antc posl dicitur cxhibcmus lcclio-
ncm plurimorum mss. addcndo e.sse , quod Val. omittil cum
ed. \ el uno altcrovc codice. Ed. 1 cum cod. aa iudicatur loco
dicitur , pro quo cod. V erit et cod. Y est.

" Cod. Y si pro quod.

IMST. XIV. AIIT. I. QUAKST. II.

1247

tattir iiova roalis lialtiUido i|)sius ItMinini a<l Spiritiim sanctiim ,
oiii iTS|)on(lct iiova lialiitutio sccuiulmn dici iii Spiritu saiicto
ad ipsum tcrmiiium. Sic cum talis habitiido sil cx tcmporc ,
■dico, quod secundum hanc habitmlincm vi>l rationc huiiis liabi-
tudinis Spiritus sanctus pioccdit cx lcmporc •.

II. l!t solut. ad 2. mdius intclliKatur , supponcndum cst,
quod idcm Uichard. (loc cit. ad 1.) dicit ; t Non est similo dc
gfnerationo ot i)rocessione, quia generalio imporlat tantum ha-
bitiidincm ad |)riiicipium ii quo , .scd prooossio S|)iritus sancti
non lantum imporlal habitudiiicm ad piincipiiim n qm , scd
etiam ad lcrminum ud quem. Diviiia autom persona non potest
imporlare habitudiiiom ad aliqiiid tcmporalc .sicul ad i^rincipiiim
a quo ; crpi iion potcsl os.se aliipia gcncratio diviiiao j>cr.soiia(!
nisi ratione humanao naturao, qiiac non sit aolcrna otc ».

III. Pro ampliorc hiiiiis (luaostionis diluddationc scr\liint
quae seipiunlur in liac ct diiabus .scipi. (|(|. (Ifr. cliam Brcvj|o(j.
p. I. c. .') ; (!ommont. iii S. loan. c. \. .'U. ( iii Siippl. Bo-
ii(>lll tom. I.). Alex. Ilal., S. |i. I. q. 71. m. 2 ; el q. 73. m. 1.

— Scot. , de hac ot seq. in iitroquo scripto hic (|. unic. — S.
Thom., hio (|. I. a. I. 2; S. I. q. /13. a. 1. 2. (>. 7. — fJ.
Albort. , hic a. I. 10; S. I. Ir. 7. (|. 32. m. 1. — l'ctr. a
Tar. , liic q. 1. a. I. 2. — Hichard. a .Mcd. , hic a. I. (|. \.

— J-lgid. U. , hic 1. prlnc. (|. I. — Henr. (jand., dc hac et
svi\. S. a. 61. q. 2. n. 6; cl q. 10. n. 6. scij. — Durand. , liic
(|. 1. — Dionys. Carth. . hic (|. I. — Hicl, dc hac ot seq.
hic (j. I.

QUAESTIO II.

Utrum processio Spiritius sancti aeterna et temporalis mnnerentur ut duae processiones.

■ jnenk)

Ikpposi
im.

Seciintio (iiiaeritiir, ulriim processio temporalis
ponat in numerum cum aeterna. Et quod sic, vi-
(letur :

1. Per hoc, quod dicit Magister^ «quod ge-
mina est processio Spiritus sancti , aeterna et tein-
poralis » .

2. Item, ratione videtur similiter, quia plus
distat ^ temporale ab aeterno quam aeternum ab ae-
terno; illud constat; sed processio aeterna facit nu-
merum cuin aeterna, quia processio Filii et processio
Spiritus sancti sunt duae: ergo etc.

3. Item, quaecumque habent ordinem, habent
numerum et distinctionem; sed processio aeterna et
lemporalis habent ordinem , quia aeterna ^ ante tem-
poralem: ergo habent distinctionem ; ergo faciunt
numerum: ergo processio temporahs et aeterna
sunt duae.

Contra: 1. Numerata processione, numeratur
. procedens, quia unum et idenl non procedit bis;
ergo si sunt duae processiones , sunt duo proce-
dentes: ergo Spiritus sancti sunt duo^; sed hoc
est falsum , quia unus est Spiritus sanctus proce-
dens: ergo et primum.

2. Item , processio temporalis et aeterna si dif-
ferunt, aut hoc est ex hoc, quod sunt diversae
emanationes, aut quia diversus modus emanandi.
Non quia diversae emanationes, quia tunc essent di-
versi emanantes; nec quia diversus modus, quia
Pater et Fihus semper uno modo spirant: ergo Spi-
ritus sanctus semper^ uno modo procedit: ergo etc.

3. Item, homo pictus et homo verus non sunt
duo homines; non enim numerantur nisi univoca, et

quod dicitur de duobus secundum unam naturam^;
sed temporale et aeternum minus communicanl quam
homo pictus et homo verus: ergo processio tempo-
rahs et aeterna non est dicenda gemina.

4. Item , processio temporalis non addit super
aeternam nisi respectum vel effectum in creatura ' ;
sed respectus vel effectus, causae additus, ipsam
non numerat: unde sol lucens et sol illustrans sive
illuminans non sunt duo, similiter Deus ens et Deus
creans: ergo nec processio aeterna et temporalis
erit duplex*.

c 0 N c L u s 1 0.

Secundum modum dicendi analogum non incon- ■
venienter processio Spiritus sancti aeterna et
temporalis dicitur duplex processio.

Respondeo: Dicendum, quod ad praedictorum
intelligentiam est notandum, quod processio dicitur Tripiex ge-
geminari aut ralione procedentium , ut puta, cum
procedunt duo fihi ; aut ratione 7nodi procedendi ^,
ut amor et verbum dupliciter procedunt; vel ratione
modi dicendi, ut dicatur processio gemina, id est
dupliciter dicta.

Sed attendendum , quod modus dicendi est tri- Tripiex mo-
plex, scilicet aeqmvocus, univocus et analogus^ . di.
Cum est modus dicendi aequivocus, ibi est gemi-
natio circa dici et non circa esse. Unde homo pi-
ctus et homo verus dupliciter dicitur homo, sed non
est duplex homo vel duo homines. Cum est modus
dicendi univocus, est geminatio circa esse et non

» Hic, c. 1.

2 Cod. M differt.

' In cod. Y additur est.

* Ed. 1 ergo duo Spiritus.

* Ex mss. et ed. 1 restituimus male omissum semper.
Paulo ante ed. Veneta cum Lugdunensi post modiis adiungit
emanandi.

6 Vide Aristot., IV. Phys. text. 133. (c. ult.) et V. Metaph.
text. 11. et 20. (IV. c. 6. et 15.).

■^ Plurimi codd. cum ed. 1 creaturam, quod refertur ad
respectum.

8 Consentientibus antiquioribus mss. et ed. 1 , substiluimus
duplex loco dupliciter.

5 In Vat. et cod. cc perperam deest procedendi, quod
tamen habetur in aiiis codd. et ed. 1.

^" Cfr. Aristot. , de Praedicam. in princ. — Mox post mo-
dus Me vetustiorum mss. et ed. 1 adiecimus incongrue omis-
sum dicendi. Dein ed. 1 Ut loco Unde.

248

SENTENTIARUM IJB. I.

circa dici '. Unde lioino verus in Socrate et Platone
numeratm-, (juia sunt duo hoinines. sed non inulti-
plieiter dicitur. Ubi esl inodus dicendi analogus ,
quia partein tenet de natura univoci, parlein de na-
tura aequivoci. ihi est nnineralio et - in essendo et
in (iicendo.

Secunduin hunc i^Mlur niodnm dicendum, qnod
processio, secundnin qnod dicta est de processione
teini)orali et aeterna, non est dicta * univoce nec
iio4. aequivoce, sed analogice, qnia unus modus claii-
ditur in alio. Procedere enim ab hoc in hoc ut in
obiectum est aeternum, sed procedere ab hoc in
hoc ut in Imbilacuhun est lemporale. Quoiiiain igi-
tur analotrum est sic dictnm et sic \ ideo est ibi
coociasio idupliciter dici. et nna processio dicitur duj^liciter, et
ita per conseqnens dnplex esse, ut non inconvenien-
ler dicatur processio Spiritus sancti esse duplex.

1. Ad illud ergo quod obiicitur in contrarium,
soiuuoop-qnod. iimlliplicata processione, mulliplicalur proce-
pos.tornm. ^^^^. ,|j(.ei^,^iii,)i , quod verum est, si accipiatur de
mulliplicalione secundum nnum inodum dicendi.
Unde si gemina esset processio, secundnm quod pro-
cessio dicitur exitus ab aliquo, utique duo essent
procedentes, nunc autem ^ non sic: sed est gemina,
quia uno inodo est ab aliquo in aliquem ut in
obiectnm , alio modo ab aliquo in aliquem ut in
habilaculum.

± 3. Ad illud quod obiicitur secundo: aut est
duplex processio, qiiia duplex emanatio vel duplex
modus"; dicendum, quod non sufllcienter dividit;
debet enim terlium membrum addere, scilicet, aut
quia duplex inodus dicendi, non aequivocus. Et per
hoc patet sequens de homine piclo et vero. quia
ihi non est analogia, sed aequivocalio pura.

4. Ad illud quod obiicilur ulliino, quod respe-
ctus additus non numerat etc. : dicendum , quod
respectus aM\\\\^ subiecto non numerat subiectum;
unde non dicitur Spiritus sanctus duplex", quia spi-
ratur et inspiratur. Sed quando respeclus addilur
signifwaiioni termini , tunc necesse est, illum aliter
et aliter dici; et si slt respectus non distrahens — ita
quod non faciat omnino diversam significationem —
sed ad illain ordiiiatus, facit analogiam in termino *
et numerum secundum dici et etiam numerum se-
cundum esse. Unde si hoc nomen iUumimtio signi-
ficaret actum lucendi absolutnm et actum lucendi
comparatum, sol dupliciter diceretur illuminare,
et esset illuminatio solis geinina; sed tamen magis
proprie ibi esset geminatio in dicendo qiiam in es-
sendo. Unde Magister' magis proprie loqueretur, si
diceret: processio Spiritus sancti dicitur dupliciter ,
quam cum dicit , quod est gemina, quia non cadit
ibi proprie geminatio.

S C H 0 L I 0 K

I. Poiicro in nuincrum cuin alio idein est ac disUngoi ul
res a re. .Notanduni auteni , quod liaec utiiusque proccssionis
distinctio sane est intelligenda. Nam temporalis processio inclu-
dit aclernam ot addit super eam in Spirilu snncto novam ha-
bitudincm fsccundnm ralionem in(cliigcndi) ad crcaturam , con-
nolando ali([iiem realem elTectum in ipsa , per quem cst nova
relalio realis in creatura ad Spiritum sanctum. Inde sequitur ,
([uod tennini istarum processionum essenlialiter dilTciunt, quia
aetcrna proccssio non rcspicit nisi terminum aeternum , tcmpo-
ralis vero importat rcspectum ad terminum temporalem. Sed in
essentia istarum processionum non alia est dincrentia nisi se-
cundum rationem inlelligcndi , ut bene explicat Kichard. a Med.,

hio a. t. q. 2. — De triplici modo diceiidi: univoco, aequivoca
el analogo cfr. supra d. 1. a. 3. q. 1. et Scholion. — .\d intel-
ligentiam conclusionis multum iuvat solut. ad 4 ; cfr. etiam
infia d. 13. p. 11, o( d. 16.

II. Omnes antiqui Scholastici in conclusione concordant ,
excepto /Egid. R. , qui'negat, dici posso procossionem esse ge-
minani vcl duplicem. S. Thom. . hic q. I . a. 2 ; S. I. q.
43. a. 2. ad. 3. — B. .Mberl. , hic a. 7. 9; S. p. 1. tr. 7. q.
32. m. 2. a. 2. — Petr. a Tar. , hic q. 1. a. 4. — Kicliard. a
Med., hic a. 1. q. 2. — /Egid. R., hic 1. princ. q. 2. — Du-
rand., hic q. 2. — Dionys. (]arth. , hic q. 1. post med.

' I.cclio Vat. dicere pro dici castigatur ope mss. et ed. I.
Panlo antc cod. W sed non loco et non.

* Vat. conlra mss. et ed. I omiltit d. Codd. LO (jemina-
tio loco numerntio.

' Vat. cum cod. cc praetor fldom antiquiorum mss. el ed.
I male omittit dicta.

* \\a cum ed. 1 omnos codd. , licol ali(|ui ul K 0 V X falso
prfma vice pro sic legant sicnt , sod Val. omnino porturbatc
xirut dirfinn esf pr*» sic dictttm et .<iic i. o. procod(>ro uiio modo
dictuin (■( aKoro modo. .Mox codd. el edd. nun coiivoniunt intcr
sn ponondo diiplex loco dupliciter ct vice versa,

^' Fn Val. ot cod. cc minus apto, omiltitiir nutnn , quod in
nliis codd. ot od. I liaboiur. Mox in plurimis codd. o( sex pri-
mis cdd. post scd dcsldcralur \crbum cst.

^ Praecedens propositio clarius exhiboretur sic : obiicitur
sccundo : est duplex proccssio , quin nut dupfex emnnntio
aut duple.r modus ; consen(icnlihus tamen cum Val. edilionibus
et codicibus (cxwpto cod. H, qui post vel repotit quia J nihil
miitavimus.

' Vat. contra pluros (;odd. ut F T X V duplicilcr. Paiilo infra
in margino (X)d. T a posteriorc manu post tcrmini glossando
|)onitur ut vidclicet quia tenninus in una sui significatione cst
absolutus , in nlia rcspcclivus.

8 Multi codd. ut .\lu;Di:F(ilPQIlSTU etc. cuin edd.
1,2,3 loco /n lcrmino poniint in tertio , de quo cfr. supra
d. 1. a. 3. (j. I. ad 1 , et infra d. 3.5. q. I. iii corp. Paulo
ante od. 1 illum pro iUnm.

9 Cfr. Ii(. Magisdi , hic c. 1. iii inilio.

DIST. \IV. \KT. II. QL.VKSr. I.

"m)

AIITICUI.US II

/>r (htlioiir Spirifus sancli.

C()iis(M|ii('nl('r csl sccuiido loco (|ii;i('sti() piiiici- in [)r()|)ri;i pcrsoiKi lioininihiis, ;iii tiiiliiiii (lic;iliir

p.ilis (lc (I;ili()iu3 Spiriliis s;iiicti. Kt circ;i lioc qiiae- j icleo (l;iri, (pii;i (l;iliir (iiiis clTccliis.

ruiilur (luo. j Sccuiulo. utriiin Spiritiis sanctiis diitiir ah ali-

IViino ([u;uM'itur. iitriiin S|)iriliis sanctiis dctur I ([iio viro s;iiu'lo.

(JIAI':STI() I.

(Ilruin Spiritus mnctus dctur in propria per.soim , an tantuni in cffcctu.

Quod dctur iii [iropri;! persoiui, sic ostciidilur.

1. Ad Hoin;uios ([uiiilo ' : Caritas Dei dilfusa
fameiiu.est iii cordihus nostris per Spiriluin saiictum, qui

datus est nobis; sed niliil dilTundit c;u'il;itciii iiisi
Spiritus iii('re;itus: crgo etc.

"2. Itein. Vun^ustiniis (luinto de Trinit;ilc - dicit,
quod Spiritus s;uu'tiis est donuin, et (^o dicilur do-
nuin, quia datur: ergo si [)ersonaliter est donuin ,
personaliter datur.

3. Item. Iioc i[3suin ostenditiir ratione. Spirilus
sanctus est ;iinor et [iriiniis amor; sed anior est
donuin primiim, in quo oinnia** alia dona donantur:
ergo si non est ponere posterius sine priori, non est
poiiere doiia Spiritus sancti dari. (juin dctiir ipse
Spiritus sanctus.

4. Itcm, Spiritus s;inctiis datur ;i(l uniendum ^
et colligandiim membra corporis mystici ; sed mem-
bra corporis niystici sunt inembra invicem unita,
sicut {[Dse Dominus petit, loannis deciino seplimo^:
Ut sint consummati in unum; sed perfecta nnio iioii
est nisi in uno simplici: ergo inembra uniuntur per
aliquid, quod est uniim et idein in omnibus; hoc
autem iion potest esse donum creatum. sed increa-
tuin: ergo necesse est cum dono creato dari in-
creatum.

CoNTRA : l . V^irtus " est ars recte vivendi , et
..1H.U- gratia est donum sutficienter dirigens animam in
finem: ergo videtur, quod aliud donum quam domim
gratiae creatae non sit animae opportunum: ergo si
non estin operibus Dei [lonendum superfluuur, patet
quod non esl necesse dari Spiritum sanctum.

2. Item. cum aliquis sanctiricatur per gratiam.

^ Vers. o.

- Cap. 15 II. 16: Spiritus sanctus eo quo datur, habet non
(anluni ut donum sit, sed omnino ut sit. Cfr. otiam infra d.
XVIil. lit. Magistri. — Mox post ergo si cod. bb persona Itnec
loco personaliter.

3 Fide aniiqniorum mss. et ed. 1 supplevimus hic omnia
et paulo post ponere. Circa flnein argumenti ex antiquioribus
mss. et ed. I loco proprie substituimus ipse. Piiira dc hoc ar-
gumenlo vide infra d. 18. q. I.

■* Codd. L 0 vivificanduin pro uniendum.

= Vers. 23.

^ Ita recte omnes codd. cuni ed. I , dum Vat. habet Gratia.
S. Bouav. — Tom. I.

niliil est iii eo pr;ieter gi'ati;un ", ([iiod noii esset
prius: (^rgo cum dare sit f;icere, quod ali([ui(l sit
in isto, quod noii erat prius, non (l;itur nisi grati;i.
Si dicas , qiiod S[)iriliis s;inctus est in eo ut sanctus,
priiis er;it ut Spiritus: ergo nihil ;diud est qu;im
Spiritum sanctiim lacere ^ gr;iti;iin s;iiiCLific;iiileiri
in hoc.

3. Item, ([uod (hitiir [»ost doii;itioiiein est iii
potestate accipienlis; sed S[)iritiis sanctus sub nul-
lius '** potest redigi [jotestate: ergo non potest dari.

4. Item, quod datiir alicui dilTerenti per esseii-
tiam aut de novo creatur, aut inultiplic;itur, aul
eius [)ossessio transfertiir, ut patet, cum do alicui
cappain ; sed persona Spiritiis sancti nec creatiir nec
multiplicatur nec possessio eius transfertur, quia Deus
semper haliet Spiritum sanctum : ergo Spirilus san-
ctus non datur.

CONGLUSIO.

Spiritus sanctus datur tum in propria persoiM,
tum in dono creato , quod est gratia.

Respondko: Dicendum, quod dare est ad ali- Expiicatio

. , , , , , -11 ? I terrainortim.

quul habendum vel possidendum; habere autem
aliquid vel [iossidere est, cum aliquid est in tacui-
tate habentis vel possidentis. Esse autein in facul-
tate habentis vel possidentis est esse praesto ad
fruendum vel utendum. Perfecta antem possessio est,
cum homo habet illiid, quo possit uti et qiio possit
frui '^ Sed recte friii iu)n est nisi Deo, et recte uti
non contingit nisi per gratiam graliim facientem :

^ Aristot. , I. de Caelo et mundo, lexl. 32. (c. 4.): Deus
autem et natura nihil frustra faciunt.

* Sequimur cod. T ponendo praeter gratiam ioco nisi
gratia , quod multi codd. cum edd. I, 2, 3 male omittunt.

' Sequimur plures Codd. , licct aliqui ui ASTV elc. mi-
nus bene facientem; Vat. Spiritus sanctus faciens.

^" Ex antiquioribns mss. et ed. I restiluimus nullius jiro
nulla. Mox cod. bb nec loco non.

" Praeter fidem vetustiorum mss. et ed. I minus bene.
Vat. bis posset loco possit. Mox cod. K alio qiiam et cod. T
m alio a pro primo nisi.

250

SENTKMIMUM IJIi. I.

erpo perfoiia posscssio psl . in qiia Dcus lialH^lni" el
eiiis ^'ralia. Sed perrectum (loiiuiii esl ad peiieitaiu
possessioueiu : erijo iioii esl datHui opliinuiit ct do-
niim perfevtum ', iiisi delur Domiiu increatum. quod
e.st Sjiirilns sjinclus. et doiium crcatum. (piod est
10 gralia. CoiuxMleudum ergo est *. utiiiiiKpic dari.

1. Ad illud ergo quod ohiicitur de gratia, quod esl
soiotio o|^ ars bene vivendi*: patet responsio: quamvis eniin sit

poMtoram. . .

ars. (pia utimur. iioii lamen esl |^)ssessio. tpia fruimur
ut obiecto: et ideo iioii cst perfectum domiiii siiie illo.
'i. Ad illud (jiiod oliiiciliir : iiiliil pliis est iii isto
quam prius; dicendum, qnod dari iion (udiiialur ad
e^se , sed ad habere. Licet enim Spiritus sanctus es-
set prius in peccalore. non tamen liaheliatiir ab eo.
qiiia |ieccator non lialiebal facultalem fnieiidi ipso.

3. Ad illiid qiiod obiicitur. qiiod datuui est in
polestUe accipienlis: diceiKlum. (piod aliquid datnr 0,(^1»«^
alicui nt finiens , siciit praeiiiiiim merenti; aliquid '"'''" '

I n\. perficiens , iit gratia consentienti ; aliipiid wi sub-
i serviens, ut ('(piiis militi. Quod autem dicilur, quod
i datnm est iii potestate accipientis. veriiiu est de
datione ' tertio luodo dicla, non prinio el secnndo,
quia illi sunt diio modi liabendi, in qiiibus babens
babetnr. iTide boiiio babetiir a giatia ct liabetiir a
Dono. ipio fruiliir.

4. Ex lioc patct ultimmii: (piia illud verum
esl de eo quod datur ul possessio limitata ; sed de
eo quod datur ut finiens , non. quia tale simul
pote.st daii iiuiltis et baberi a miillis. ipiia ad idein
teiiduiit: et ideo. cum dalur. iion transferlur ".

S C H 0 L I 0 N.

I. Mira broviiiiic ci clai-iliile haoc quacsiio scx propositioiiibiis
solvilur et probaliir. — \i\ quarta propositiono dicitiir : «Hocto
uti noii coiitin^nl nisi pcr tjratiani » : liic \ocabuliin) rerte si-
j;ni(icat mrritorie. Non cnim iicpit S. DocUtr , (|iio(l otiain pcc-
cator aliqua 10 possit rcclo iiti, i. 0. hoiiesto modo. ininio con-
trarium assoril II. Sciil. d. 28 a. 2. q. '^.

II. In solutioiio ad 2. roctc dicilur. (juod « licct Spiiilus
sanctus cssot prius in poccatoro , non lamcii liabobalur abco».
Solummodo onim jut caritatom cnvntura intolloctualis ot lialicuir
spociali modo a Spirilu sanclo oi habot ipsuni ad frwonduin.
Moc oxplical Hicliard. a .Mod. (Iiic a. 2. (j. I.) hac simililndi-
no ; « Sj homo pau|)cr haborot alicuius divitis pecuniam iii sua
domo , non projjtor hoc dicoromus, quod liaborot illam pecu-
niam sicut rcin suaiii. riidc iion obstanto, quod ill.i pocunia
praosons oral in donio jiaupcris, possot sibi dari do novo a
divilc: quo facu) non tantummodo haborot oam por solam po-

cuniac praosontiam in doino, sod haborol cum sicut rom suam.
A simili aliqiiaiitor dico, (juod quam\is Spiritus sanctus sil por
ossonliam praosons onini roi, (|uia lamoii poccator non habei
facullalom ad friiondum oo , idoo, non obstanlo illa pracsonlia,
poU'st a Doo voro dari lu-rsona Spiritus sancti (>to. » — .Vticii-
tiono digna ost otiam doclrina in solul. ad :) , i|ua doclaratur,
nec donum iiuicatiiiii ulhitoiuis liaiisloiTi in |»oU'slalom ai ci-
pionlis ul aliquid i|)si subioctuni, noc ipsam animain corpori
dalam por hfM- proprio .siibiici oiusdom jiotoslali.

III. Cfr. .\lo\, Hai. , S. p. I. q. 7.3. m. i. a, I. — S,
Tliom.. hic ([. 2. a, 1 ; S, I, ({. 12, a. .'1, — U. .\lbort. , liic a.
13; ot d. 15, a. 2. iiii I ; do hac ct soq. (j. S. p. 1. tr. 7. q.
32. in. I. ([. I. ct 2. incidoiis, — Potr. a Tar. , liic q. I. a. 5.
— Kichard. a .Mod. . hic a. 2. (j. I. — ,K{iid. H. , hic 2. prino.
q. I. — Duiaiid. . Iiic »1. 3. — Dionys. (^ailh,, liic (luaostiunc,
2. — Hi(>l . hic (]. 2.

QLAESTK) II.
Utrum Spiritus sanctus detur ah aliquo viro sancto.

Secnndo quaerilur. nlrum Spiritiis sanctus detur

abaliqiio virosancto. Et tpiod sic, proli;itiir lioc modo:

Spiritiim .s;inctum (l;iri non est ;iliu(l (pi;im gra-

.\d oppoM- tiain oratum faciciitem d;iri: sed oslenditur. quod

lam. '

grali;im gi;itiim lacieiitem ;ib bomiiie dari sive in-
fundi esl possibile et conveniens et verum.

1. Et quod ?\\ possibile , videtur ;i miiiori: ipiia
good «ii maioris virtutis esl prodiicere f()rm;im subslanti;ilcin
quain accident;ilem : sed " gratia est fornia ;iccidenla-
lis: cum ergo crealuni bal)e;it virlutem piodiicendi
formam subslaiiti;ilem. multo forlins videlur de gra-
li;i , (piae est (orina accideiilalis.

poMibilc

> la(. 1.17.

' Val. , obnitonllbus mss. ot od. 1 , omillit est.

3 lloc oiiim oruilur cx propo.sitionc prima obioctionis,

* Val. conlra mss. ol cd. 1 donntione loco dationr, ot paulo
Infra coiilra anli(juioros codd. ol od. 1 omiltit duo , doiiido post
linl>rns abs(|iio aiiclorilalc niss, ot cdd, 1,2,3 addit ('/ linliet
et. (>(jdd. T\V liahens diritur huberi , piurcs (^odd. ut AC(iL
RSUY coiTiiplo habens dicitur , alii lamcii codd. ciim cdd. 1,
2 , 3 cxhibont lcclioncm iiostram.

'•2. Itein . hoc ipsum videtiir posse ostendi ' a
simili: qiiia gratia est lumen spirituale; sed ita vi-
demus in lumine (wporali. quod ali^piid est lu-
miiiis dalivuni, ;iliquid reccptivurn, ;ili(piid dati-
vum et receptivuni: ergo si lumen spirituale est
aeqiie potens, pari ratione videtiir de ipso. Sed da-
tivum, ciim sit Deus, non potest esse receptivum .
qnia iiiliil recipit ab aliquo: ergo hoc est reperiri
in creatuni. (piod recipial liiiiicn spiriluale. (piod
est gnilia . et dct ipsum : el sic etc. ^

3. Itein , (bio sunt, quae faciunt creaturam h;i-
bere posse producendi sibi simile. scilicet corrupti-

^ li\ pluiimis mss. ct cd. I substituimus quio pro ambi-
Riio quod.

« Miilti codd. ul A IIC DllilLOltSTl' W olc. omitluiil
ultima vorba quia ad idem us(iuo transfertur.

' Vat, cum cod. cc minus distinctc ct contra cetoros codd.
cum cd. I et \)yo sed.

* Pauci scripli ut T aa adduiit ratione.

^ Val. ol cod, cc, aliis tamcii codd. cuin od. 1 rofragan-
tibus, perpcram de aliis loco etc.

DIST. \IV. \\\T. II. QIIM-ST. II.

:2:i I

ngrnum.

hililas , ol» (|ii;iiii iii(li^M'f ('onscrvari in alio, oX pcr-
fcctio in naliira, oh (iiiaiii po Csl, iii acliiin pcrrccliiin,
(pii csl prodiiccrc sihi siinilcin '. « l'crrccliiin ciiiin
(liciliir iiiiiiin(|iio(l(|iic, cmu |)olcst ^MMicrarc lal(!,
quale ipsinn csl''». Si cr^n) «rralia csl rorina , (iiiae
cilissimc corruin|)ilnr. cl lorina ma^^mac pcrrcclionis:
ergo (lcltcl hahcrc virlulcm produccndi sihi similcm;
sed iion iii siihicclo iii (pio est: crgo in alio.

4. lleui, (|uo(l potest perfcctc cxpcllcrc coulra-
rium potest perlecte a^T^fcucrare '' hahilum con-
trarimn, ipiia conlrariiim non cxpclliliir |)crrcclc
uisi pcr conlrariiim ; scd «^nalia polcsl pcrlcclc cx-
pellere culpain: (!r<^o j,n'alia iii hominc polcst ex .s(^
^umerare ji;ratiam; sed uon in hahculc^ ergo in alio.

5. Osteuditur etiam^ quod sit conqrnnm, cpiod
yood sii gratia procedat ah uno homiue in aliuin. Kl sic

ostenditur : ratio supcrhicudi hiil ralio amitlcndi
gratiam, ergo ah oppositis, humiliatio est ralio recu-
peraudi *; secl si gratia datur ah homiuc, pliis hu-
miliatur homo, (piam si tanluin a Ueo; quia si datur
ah hominc, humiliadir homo suh Deo cl suh homine,
uon aulem, si a solo Deo dalur. liumiliatiir suh ulro-
que: ergo videtur, quod isle modus magis congruat".
(). Item, si iu ' actu iusliliac , qui esl punitio,
subiicitur anima peccatri\ creaturae corporali , ut
ordinetur in universo: ergo in actu niisericordiae
debet subiici alicui creaturae, ut reordinetur: ergo
sicut ab aliqua creatura recipit poenam, ita videtur
congruum, quod recipiat et gratiam.

7. Item, perrectuin agens non tantum dat sus-
cipieuli Ibrinam, sed etiam dat potentiam consimi-
lem*; et hoc est in manifcstatiouem suae potentiae:
ergo si Deus est ageiis noliilissimum et qui inaxime
debet laudari in sua actione , congruum est , ut non
tantumdet formam gratiae, sed etiam potentiam dandi.

8. Item, sicut a Deo est esse, ita et bene esse;
sed in nullo derogatur Deo, cum dat potentiam crea-
turae dandi esse: ergo in nullo derogalur , cum dat
potentiam dandi bene esse, ergo et esse gratuitum.

9. Ostenditur autein quod sit verum , quia

loarmis viL'csiino" dixit Dominns: Accini/c Sniri- V"'"i »ii

_ ' ' Miruiii.

luni sa.nclnni; (iiiorurn rmiiscrifis iicccafa, rcniit-
fifnfnr cis ctc.

10 It(MU, iii Actihns" (liciliir, (piod pcr iiii|)osi-
tioncin mamium .Xposlolormn dahatiir Spiritiis s.ui-
ctiis, iioii |icr iiii|)()silioiiciii mamiiim aliornm. iit
dicit (Jlossa de IMiilippo discipiilo, \cliiiiiii octavo:
ergo ali(pia virliis erat iii .Xposlolis, (pi;ic iion crat
in aliis; aod [)cr ilLiin d;ih;iliir Spiritiis s;inctus: ergo
;ih hoininc d;ih;iliir S|)iritiis saiictiis.

1! convcrso oslcndiliir, (|iio(i domim S[)iritiisi-''indamenu.
sancli d;iri ;»h hoininc sil fa/siini , sit iiiconf/riiiim ,
sil eli;im inipossibitc.

1. Qiiod sit falsuni, vidctiir pcr .\u«Mistiniim, di;- <^w<i «ii
ciino quinto de rrmiUite : « Non ;ili(piis discipnlo-

riiin dabat S|)irituiu sanctuin, sed orab^ml, iit veniret
iii homincm ».

2. Item, quiciunque d;it vcl donat ;ili(jiii(l. h;il)(»t
posse '^ activum su|)cr illiid; sed super donum S[)i-
ritiis sancti niillus homo habet posse: ergo etc.

3. Itein , f|U()d sit inconrcnicns , videtur, qiiia '^"'«i "'i 'n-

. ' coiiveniens.

si aniina ah alio quam a Deo gratilic;itur, ;diiis quam
Deus c;idit medium inter ;uiim;iiii et Dciim. Sed
qu mdocumque aliquid cadit medium " intcr aniinain
et Deum , ;iniina liominis est perversa: ergo secun-
dum hoc, duin daretur anim;ie gratia, pcrvertcnUur.

4. Item, gratia polest super liherum arhitriuin,
ergo si possel homo dare gratiam , homo haheret
posse super alterius arhitrium; sed arbitrium, quod
est alii subiectum, non est iiherum: ergo talis do-
natio tolleret '^ libertatem.

0. Itein, maxima est gloria Deo '^ de iinpii iu-
stificatione ; sed maxima gloria Dei non debet alii
communicari: ergo si communicatur, divinae gloriae
derogatur; sed si alius quam Deus d;it gratiam, alius
qiiain Deus iustitlc;il: ergo talis donatio minuit. Dei
gloriam.

6. Itein , iustum est in eo sperare , qui potest
dare meritum salutis; sed si homo posset dare gra-
tiain, posset dare meritum salutis: ergo iustum esset

^ Fide mss. et ed. I hic et circa finem argumenti loco
simile snbstituimus similem , qund et plures codd. cum ed. I
circa principium argumenti exliibent. — De duplici ratione ,
ob quam creaturis convenit potentia producendi sibi simile ,
vide supra d. 7. q. 2. in corp.

* .\ristot. , 11. de .\nima , text. 34. (c. 4.) et IV. Meteor. text.
19. (c. 3.). Cfr. supra d. 9. q. 1. — In quo textu, postulanli-
bus antiquioribus mss. et ed. I , posuiinus cum loco quod. Mox
Vat. cum cod. cc, aliis tamen codd. et ed. 1 obnitentibus, minus
bene autem pro ergo. Paulo infra cod. 0 maximae loco magnae.

' Sequimur codd. ACHIllSTU etc. cuni ed. 1 ponendo
aggenerare loco generare , quod Vat. habet.

* Vat. absque auctoritate mss. et ed. I autem.

5 Unus alterque codex ut I V repetit hic gratiam. Mox plu-
res codd. iit .\ 1 S T W Y etc. incongruc ergo pio sed.

* Fide plurimorum mss. et cd. 1 substituimus isle loco
ille, et congruat pro conveniat.

' Vat. contra mss. et edd. 1,2,3 cum , sed minus bene.
In fine argumenti ope mss. et ed. 1 posuimus ita et quod loco
sic et ut.

* Averroes , Comment. in VIII. Phys. text. 32 : Generans
enim est illud quod dat corpori simplici generato formam suam
et omnia accidentia contingentia formae. — In fino argumenli
cod. B addit gratiam.

9 Vers. 22 , 23.

i'^ Cip. 8, 17. — Verba glossae ordinariae mox citatae sunt:
Philippus , qui Samariae evangelizabat , unus de septem (dia-
conis ) fuit. Si enim Apostolus esset , manus imponere posset,
ut Spiritum acciperent , quod solis episcopis licet.

" Cap. 26. n. 46. Vide in lit. Magistri, c. 3.

i^ Auctoritate pluiimorum mss. et ed. I expunximus hic
minus apte additiim aliquod ; mox bis substituimus 5i/p^r loco
supra.

13 In Vat. et cod. cc perperam deest medium , quod in
aliis mss. et ed. I habetur. Paulo infia unus alterque codex ut
T ee cum pro dum.

'^ Vat. contra vetustiores codd. et ed. 1 tollit, deinde con-
tra omnes codd. et ed. 1 addit arbitrii.

'^ Ita antiquiores codd. cum ed. 1 , dum Vat. Dei , quod
edd. 2, 3 omiltunt.

2^^

SENTENTIAIU M 1.1 1{. I.

speniH' in hdinine: sed honio est vanilas': ertjo do-
natio tahs dari'l (idiiciam vanit;itis.

K\ his (jiiatiior iiit'(his patot. (juod donatio Spi-
ritus s;»iicti ali hoiiiiiR' tollit ordincni ij^siiis aniinae-.
tollit libcrtatnn , ininiiit gloriani Dci ct iiKliicit iii
1'atiam vonfidentiam , (jiKie oinnia siiiit inconve-
nientia.

7. Ostcnditur ctiain. quod inipos,sibile sit. dari
(^u.Ki Mt in.- laleni |X)lentiaiii crcatiirae: qiiia. sicut dicit Aiigu-

'*"**'"" stinus \ « iiiaius est dc iin[)io facere piiiin qiiain
creare caeluin et tcrrani ». Sed potentia creandi non
potuit a creatura recipi : erpo nec potentia daiidi
pratiani.

8. Itein. jiroductio pratiae jier praeseiiliani a^^en-
lis ah anima sii.scijjitiir : scd soliis Deiis jMitcst ani-
mae illahi: erjjo solus Deiis |)otcsl gratiain iiiriiiidere
in aniinain.

9. Item. ^M-atia esl forma siinjilex et deifonnis
et spiritiialis, non hahiMis orlum a priiicipiis suhie-
cli: erj?o cum anima ratioiialis ratione deiformilatis
el sj^iritualilatis non possit * esse nisi a Deo. jiatet
quod nec wralia. quae aeque spiritualis. immo spi-
ritiialior est ip.sa anima.

10. Item. gratia immediale unit Dco: ergo non
|)Olest esse a Deo nisi immediate, ergo nullo coope-
raiite: ergo creatura non [lolesl producere gratiam.

C O N C Ll S 1 0.

Spiritu^s .m^ictu.s- non pote.sl duri ab honiine sicnl
a principio ('Ifectivo , potesl tamen dari ab ipso
sicitt u praeparante vel impetrante.

Kkspondko: Diccndiiiii. qiiod. sicul istac iilti-

«.f.n.iu»io I inac rationes ostciKhiiit . gratiam sive Spiriliim .san-

cluin dari ah hominc siciit a jirincijiio ejfcctiro

sive productivo. omiiiiio est falsiini et impossibile.

Tainen propler iiitelligenliam ohiectorum in con-

(iraind.n- trariimi cst nolandum , qiiod graliam dari ah aliquo

tar triplin- . . ■• •. . • . ^ . , •

\tT. esl tnjilinler: vel sicut a praeparante , sive admi-

nistrante"' Sacramenta sive annunliante salutaria do-
cumenta ; vel siciil ah impclrante, sive per oratio-
nein sivc jier hoiia opera: vel sicnt a producente.

{>.ncii)«io2. Primo modo datiir gratia a honis et a malis: se-

(rimpinliri*. , . , , i • . .• >

cundo modo laiitiim a honis: lertio modo tantuin
a Deo.

Kl jier hoc maiiifesta est n^sjionsio ad diio iil-

lima ". quae jirohanl. Spiritum siincluni dari. quia il)i
datio nihil aliiid est quam prae{)aratio.

1. Ad illiid ergo quod obiicitur primo , quod
agens crealum j)ossil in foiinam siihstantialem: dico,
qiiod non j)()test in omnem suhstaiilialem. iil piita in
eam quae esl deiformis, sicut esl anima ralionalis.
Et quia gratia esl deiformis', ideo non j)olest ahagente
lali produci. Si autem de aliis formis naturalibus ar-
guat, non est locus a minori.

'2. .\d illud quod obiicitur de lumiiie corporali.
dicendum. quod iioii est simile. Lumen eniin corpo-
rale diiTuiiditiir per mediuin deferens, et jier idem
mediiim j)()test iterum aggenerari ** quod defertur;
gralia autem non est j)er dclationem. sed jicr illapsum
agenlis et omnimodam iiidisLiiitiam.

'). Ad illud qiiod ohiicitiir. (juod creatura cor-
ruptihilis debel habere poleiiliam gciierandi; dicen-
dum, quod veium est de illa (jiiac corruptibilis est
de se; sed gralia de .'Je iiunqiiam corrumj)itur vel
senescit.

Vel dic. (juod illa iion est tola (^ausa. maxime
in his qiiae non diciiiit siihslantiain completam. sed
magis (lisjiositionem.

/j. \i[ illiKl (juod obiicilur. (juod gratia j)olesl
exj^ellerc ciiljiaiii: (licendum. (juod expellere culj^am
est dujiliciter: vel clfcctive , vel formaHter. Qiiod
potest exj)ellere clfectiuc, j)olest enicere gratiam: sed
noii oj^ortet. ijiiod illud quod formalitcr, quia illud
se ijiso expcllit. Qiioiiiam igitur gralia exjiellit forma-
liler et se ij)sa. ideo noii se(jiiiliir, (jiiod iM)ssit gene-
rare aliam gratiam.

3. Ad iiliid qiiod obiicilur. (jiiod iii iuslilicalione
debet peccalor linmiliari; (liceiidiim. (juod veruni est.
(jui;i humili;u'i dehel ct siib homiiie ct eti;im siih
visibililiiis sigiiis: taiiieii ;ditt'r (jiiam siib Deo. (juia
alius hoiior dcbelur Deo qii;im homini: el ideo. (jiiia
suh Deo hiimiliatiir ut siib jirincijiio salutis et a
quo salvalur. non'' debet sub crealura humiliari. ul
a qiia saliis detiir ei. sed iil a qna salus ;idniini-
stralur.

t). Et sic {)atel etiam sequens de humili;ilione
in poeiia. Non enim est siinile dc humili;ilioiic illa .
quia ihi ;inima j)erversa. mancns in siia perversit;ite.
ratione illius subiicilur iiifcriori jier naluram. vcl
qui;i liabet reliquias jierversitatis: sed in gratiae d(h
natioiie ;iiiim;i jierversa a perversilale miilaliir el ad
Deum imiiiediale ordiiialiir.

s->lulio t
positori'

Alia Mhj

l)i>lini'l

> 1'salm. .'18 . 6 ; Voriinilnmcii iini^crsa vanitiis omnis Ikiiiki
^ivcns. — Mox cod. aa cum ((i. I dnlio pro donntin.

» Val., omisso ipsivs, liir addil nd Deum ol posl /o//// adiiin-
;:il nrhilrii, scd obslant codd. ciim cd. 1. — In princii^io hiiiiis
propdsiiioni^ posl his cod. M ci cd. 1 saiis liciic addiinl iijilnr.

' Kxpositio in Kvanp. loan. tract. 72. n. .3.

* Miilti codd. ciim Iribns primis odd. polrsl.

'• Kx phinmis mss. ct cd. I siilisiKuimiis ndiiiinistrnnli'
pro niinislrnnlr, ct posl Sfirrnnienln iiarliciilam sire pro am-
bigiio .seu sinit nl> ; dcindc post impelrnnle. adiocimiis ihih
bono (tmissimi sire. Mox codd. aa bb post prodiicenle addiint
pI infiindenle.

''' \'ai. iiraclcr lidcin Ncnislionim mss. ci cdd. I . 2, :\
addil obiecta.

' Vat. ciim iiancis codd. iiic siiiicrfluo lopelil sicut esl
nnimn rntinnnlis. Mox c\ codd. ('11111 sc\ primis (>dd. posiiimns
nrijiinl loco iirijiinlur.

•* |]x pliiiimis codd. subsliliiinnis nijijeiiernri pro genernri,
loco ciiius codd. L 0 liabonl nlind generari cl cd. 1 aggregari.
Omncs oodd. ciini cd. I ))osl nggemrnri omiltnnt jier . (jiiod
Va(. faisd adiimgil.

" Fidc mss. c( cil. I c\piiii\imus .s-/V , ipiod Val. partitMi-
lac non ))racllgil.

DIST. \l\. 1)1 Ul.\.

!2I>3

7. A(i illti(l (|ii()(l obiicilnr. (|ii(>(l aj,MMis pcrfc-
<>lnin (l:U pottMitiain a<,MMi(li siinili;; (li('(Mi(liiiii. (jiiod
V(MMiin(^sl. si pali(Mis (•ongriKMihM- ' possct siisi i|MM(':
S(h1, si(Mil ()st(Misiiin cst, v\ part(i lioniinis non csl pos-
•sibiU^ ut lalis |)ol(Milia ah vo iwipiatiir, |)r()()t(M' talis
lorniac nobililatxMn . (juao non j)ol('st cssc nisi a nobi-
lissiiiio a^MMitc.

8. A(l illud (|U()(i obiicitur, (piod darc p()t(Miliaiii
m\^ esse non (ler()},'at Dco: diccndinn. (piod onlo

csl in c.ss(Miliis; ipiia ali(pia»» rn^iilurac sunl ita no-
itilcs , (piod non dci-ct cas nisi a nobdissiino aj^MMiU^
prodiici, iit sunl illac (pia(! sunt ad iiiia^'iii(Mn '.
Qiioniani i^jitur ^'lalia (;st iW nobilissiniis. \y,iU'\ ,
ipiod noii polcsl prodiici ab boininc , siiMit ncc css(;
aniinac.

9. 10. Quac iilliino obiiciiintiir soliita .sunt siipra
piM' (listiiictioiKMii dalioiiis S(;cundiini din(M(Miliaui *
triiiuMnbnMU.

S 0 II 0 J. 1 0 N.

1. llacc (Hiacslio iioii pjinim liiminis atVcil iui solvciulas
(iilliciillatcs, (|uac coiKra (loctriiiam calliolicam dc saccrdotio \i-
sibili al) ad\crsariis |->clcsiac prorcnmliii'. — Vocahiilimi dri-
funuis (in soliit. ad I.) diiplici .sonsu sumitiir. scil. impropric
rie cn .similitudiiic , (piac iialiiralil(>r iiicsl iitmgini Doi , o( pro-
prio do supornaturali similitudiiic . (luao osl pcr Kratiam (|uao-

c|iic iios imin(!(lialc l)oo coiiiim;,'i(. (Ifr. siipra d. :t. p. 1. (j. i.
■m\ iiK. ; cl II. Sciit. (1. I(i. a. 2. (j. .'{.

11. .\lc\. Hal. , S. p. I. (|. 72. m. i. — S. Tlioni. , iiic (|. .3. —
H. .Mhcrl., iiic a. Ki. — Pctr. a Tar., Iiic (j. I. a. 7. — Hicliard. o
.Mod., iiic ;i. 2. (j. ,3. — /Egid. H., iiic W. princ. (j. unic. —
Durand. , iiic (j. i. — Dionys. ('artli. , liic (j. 2. (juacsliiinc. \.

mWW CIRCA IJTTEHAM MAGISTHI.

Drn. 1.

In |)arte isla sunt dubitationes circa lilterain, et
primo de sU\i huius partis, (piia non videtur, quod
liic deberet agere de processione temi^orali, (juia in
hac parte agil de liis quae aeternaliter Deo coiive-
niunt. Praeterea, cum generatio Filii aeterna et lem-
poralis in alio el alio libro determinetur. qiiia aeterna
in primo. sed temporalis in tertio. qiiare non simi-
liter facit de processione Spiritus sancti ?

Respondeo : Dicendum , quod quia ' processio
lemporalis et aelerna al) eodem principio sunt. sicnt
dicit Magister ° , el iterum est ibi qiiodain modo mo-
dus procedendi conlormis. ideo una facit ad decla-
rationem alterius : et ideo incidenter ponilur hic tra-
ctatus de processione temporali ad manifestationem '
processionis aelernae. Sed non sic est de generatione
Filii temporali. quia non est ab eodem principio,
imino a Matre tantum. et respicit duas naturas, sci-
licet divinam et humanam. Ideo debuit de ea deter-
ininari post divinam. de qua agitur in primo. et post
hnmanam natnram. de qna in secnndo.

DUB. II.

Item qnaeritur de ratione processionis temporalis,

' Vat. ciim cod. cc coTnvenimter , alii codd. ^cio oum od.
1 congruenter.

2 Vat. praeter fidem mss. o( od. I addil bene. Mox plurimi
codd. cum ed. I omittunt Deo. ^ Supple cum cod. V : Dei.

* Lectionem Vat. et cod. cc noturam loco (liffcrentinm
omendavinius opo coterorum mss. et ed. 1.

^ In Vat. ot cod. cc malo deost qnia , cjuod tamen exstat
in aliis codd. et od. I.

^ Hic , c. 1 . — Mox ox antitjuioribus mss. et ed. 1 sub-
stituimus procedendi pro minus aplo producendi , deinde post
conformis delevimus particulam et. ac p;iuIo infra ioco inciden-
taliter posuimus incidenter.

de qua dicit Magister. tpiod a Palre et Filio procedit
Spirilus sanctus, cum ad sanctificandam creafuram
procedit. Videtur enim dicere falsum, quia processio
temporalis est eius missio: sed Spiritus sanctus est
missiis in columba et in linguis igneis, quas non
sanctificavit. Si tu dicas, quod non est niissus ad
linguas , sed in linguis missus ad Apostolos, quos
sanctificavit; contra: missus est in columl)a super
Christum. nec sanctificavit columham nec Christum.
Respondeo: Potest ad hoc dici, qiiod Magister non
generaliter definit hic processionem temporalem , sed
specialiter , prout est idem quod missio invisibilis, in
qua datnr Spiritus sanctus et sanctificalur creatura.
Vel potest dici, quod generaliler accipit sanclifica-
tionem. Tripliciter enim accipitur sanctificare: uno
modo. secundum quod est de non sancto sanctum
facere: secundo modo. iam sanctuin in sanctitatc con-
firmare; terlio modo, iam sanctum et confirmatum
manifestare. Et secundum aliquem trium " istorum
modorum reperitur sanclificatio in omni Spiritus san-
cli missione ratione termini ad quem; et sic accipit

Alia reapon-
sio. San-
(;lifi(;are
est tripii-
citer.

Magister ".

DlB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicil Magister de

~ Cod. dd declarationem.

^ Fide mss. ot ed. 1 sujipiovimus trium.

^ Cod. dd solutionem iniius dubii ita (^^hxhvK : Respondeo ,
dicendum , quod sanctificare est tripliciter intetligere : primo
modo e.^t de non sancto sanctum facere , taliter fit in iustifi-
catione impii ; secundo modo sanctificare lioc est sanctum in
sanctitate confirmare , et tioc factum fuit in Apostolis ; tertio
modo iam sanctum et confirmatum manifestare , et sic est
intelligendum de Cliristo , et sic accipit Magister. Et secun-
dum aliqnem trium etc. usqu(' ad qvem.

^hh

SENTENTIMUM U\l

Spiritu jynirto: f^f ipie est virtujt, quae de UloexibaL
Videtur enim male dicere. quia aul virluA accipitur
proiirie. aul appropriale. 1'riiuo uiodo »o», (■oiislal:
s^vundo modo iton, videlur. (|uia primae ad Coriutliios
primo ' dicimus (Jhri.stuin Dei cirtnlnu el Dei sa-
pienliam etc.

Ad lioc polesl dici. (]uo(l S[iirilui saucto iiou

soiouo I. appro|>rialur rirlus simpliciler. sed rirfus saualiva,
et lioc. (piia firatia saiiilalum est doiium Spiritus
saticti-. el gralia eius est inediciiia ipsius aiiiuiae; sed
Kilio approprialur r'/r/jf.v operandi , (]uia omnia per
ipsutn farla sunt \

Aliler pote.4 dici. (juod virfus liajjot comiiaiatio-

:y)ioiio i iiem ad illud ad* quod est, el sic tenet ralionem
priiicipii: vel ad id cmus lisi, et sic tenet rationem
foinplementi ; vel ad utrumque, et sic tenet raliouem
inedii. Sicul ergo ex ipso appropriatui' Palri, per
ipsum Filio. in ipso S[)iritui sancto: ila virtus , in
quanluiu tenet rationein principii, appropriatur l*atri,
in qnaiilum "' ralioiiem medii, Filio, in quantum ratio-
nem complriionis, Spirilui snncto; (]uia completio esl
in honitate et delecUilioiie S[)irilus sancti; sed hoc
infra melius dicetur **.

DuB. IV.

Item quaeritur de lioc quod dicit, quod i^ost
resurrectionem Doniinus lesus bis dedit Spiritum
sanctum. Videtur enim, quod ter dederil: quh primo
dedit eis anle passionem, cuin dedit eis [lotestatem
eiicieudi daemonia et ciirare languores, Matlhaei de-
cimo'. Item [jost resurrectionem, loannis vigesiino*:
Accipile Spirilum sanctum. Item post ascensionein,
Actuum secundo". Ergo insulTicienter enumerat Augu-
stinus.

Rkspondko: Ad praesens dicendum, qiiod pos-

sunt numerari dationes Spiritus sancti quaiilum ad
acfum et elfectum ; et sic euumerat Rahauus '*, et
fiierunt tres. quia ter (hHlit et quia ad Iria dedit:
primo ad miraciilorum o^ierationeiu: secundo ad
Ijeccatorum ahsolutionem: lerlio ad iiilideliiim con-
versionem. Possunt etiam alio modo numerari quan-
liiin ad locum et significatum ; et sic dedil his,
scilicet iii terra et in caelo: ilem " in lerra ad
commendandum [)raece[)tuiu dilectionis ad [iroxi-
inuiii, in caelo ad commendaiidum alTeclnm dile-
ctionis ad Deum ; el sic [latet conlroversia ' '.

DiB. V.

Item quaerilur de illo verho A[)osloli: Unum
Spiritum potavimus; quo tro[)o dictuin est hoc ?
Et videtur. quod conveniat magis Filio, quia Eccle-
siastici decimo quinto'^ dicitur: Aqua sapientiae
salutaris , et Proverhiorum nono " : Venite , bibite
vinum; et hoc dicit i[3sa Sapienlia, scilicet Dei Fi-
lius: ergo etc.

Respoxdeo: Dicendum, quod Spiritus sanctus
dicitur potus , in quantum saecularis sitis restringit*''
ardorem. Hoc autem approprialur Spiritui Siincto,
quia, sicut dicit Gregorius^", « gustato Spiritu, de-
sipit omnis caro». In quaiitum autem [ler potum
est delegatio nutrimenti ad singula memhra, sic
appropriaiur Filio, cuius est priidentia et sapien-
tia appropriatum , quae quodam modo hahent vim
regilivam et ordinativam pastus omnihus viribus
animae ^''.

DuB. VI.

Iteiii quaeritur de alio verho'": Caritas Dei dif-
fusa est in cordibus noslris. Videtur enim impro-

' Vcrs. 24.

« I. Cor. 12,9.

3 loan. I , 3.

* Ex pliiiimis mss. el cd. I reslituimus ad , quod male
omiUil Vat. , (|unc ct paulo ante post cirtus addit vef.

5 Codd. (Mini cd. I omittunt tpnct, (luod Vat. iiic rcpdit. ct
paulo infra unus aitcnjuc codcx ul OV cum cd. 1 ponit dUe-
cUone |)ro drlrctalione.

* Dist. .31. c|. 3, ul)i de noininimi approprialionc in com-
muni , cl d. 32. a. 2. q. 2. ad ult. , ui)i dc liiiius nominis rir-
tutis appropriiilione in spcciali. — Piiira dc approprialione
vcrhi A|)osioli cx ipso ctc. vidc infra d. 36. dub. i. ct Alcx.
Hal., S. |). 1. (]. r>7. ni. i.

" Vcrs. I.
« Vcrs. 22.

* Vcrs. 2-i. — Vcrha Augustini vide liic in iil. Magistri, c. I.
'" In (Jlossa ordinaria ad Act. 2, 2. Iiacc jcguntur '. « Ante

passioncm daliis cst .\postoiis Spiridis ad ^raliam doctrinac c(
siinitiitum ; post rcsurrcctioncm iiisii(llavit icsus .^piiilum ct ait ;
Arcipilc Spiritum sanctiim , quorum rcmis(!iitis pcTCJita , r(*mit-
tuntiir cis ctc... in Pcntccosic de c^jelo ml.ssus esl Spiritus, ut
qiii in proximo dchchant dividi accipcrcnt lintruarum iio(i(iam,
m; pcr miindum ciintcs intcrprctihus indiKcrcnt. Kl quia Dcus
simpl(;x cst natura . scmcl dc caclo datur Spiritiis ; proplcr lio-

mines vero , qui duplici consl^int stihstantia , corpore scll. e(
anima , dupiicitcr cst diligcndiis. In tcrra his datur , priiis in
cllicacia signorum ad sanitalcs cxirporum , postca indulgcnlia
pcccatorum ad rcmcdia animariim ». Ilaiv vcrha in cd. operum
Lyrani ( Vcncl. 1588.), loc. cit. , Hahano attrihuuntur. —
Idcm tcxtus Rahani occurrit infra d. lo. p. II. q. I. et Commeni.
in loan. c. 20, 2o. ( Supplcm. IJonclli , t. I. ).

•' .\liqui codd. iit H aa hh (T cum cd. I omittunt Item ,
pro quo cod. K ponit ratio $ignificalioni.s. .Mox cd. I pro in
caelo ponit de caelo , qwod magis corrcspondcl vcrhis .\ugu-
stini a .Magistro hic c. I. rdatis ; ct Glossac ordinariac , .Vct.
2 , 2 : * De caelo datur Spiritus , ut diligatur Dinis ; in tcrra,
ut diligatur proximus. Bis cniin post n^surrcclionem esl datus
ad duo pracccpta caritatis commcndanda »; ( cfr. pauio supra
alium tcxtum (ilossac citatum ).

'^ IIoc dubium .soivit B. Alhcrt., hic a. 12.

13 Vers. 3. '* Vers. 5.

'■'■' Vat. conlrn fcre omnes codd. et ed. I restimjuit, mox
lalso llic loco IIoc.

'* Verba isto non sunt Gregorii , sed Hermrdi , qui
Hpislol. III. ad |)aren(es suos ait ; Gust<ilo spiritu necessc est
dc^sipcrc carncm.

'^ Dc hoc; duhio vide H. Alhcrt. , hic a. 14.

'* Supple ciim cod. dd Apostoli.

DISTINCTK) \V.

!2bl>

prir (licluni. (|iii;i (jiiod (h'lj'i(.siini csl. (li.^^pcisjim cst.
cl virliis (lis|t(M's;i miiior cst: si (T^m) c^irit^is potciis
ost. iioii ('i<,M) (lchct (lici (/ilj'ns((.

Hkspondko: Dicciidiim, (piod infiindi cl (lHfvndi
propri(^ dicitiir limnoris. I[)s;i ;uit(Mn c;iril;is luimori
comp;u';itiir, (pii;i si(iil ^iilior roiiKMitmn ct vit;im cl
viri(lit;it(Mii li;il)cl ;il) liumorc. sic t()t;i spirilii;ilis
*,.udHn.. m;icliiii;i ;d) ^imorc. Islc ;uitcm ;imor infKnditKr, iu
(pi;mtiim iiilr;i ' rccipitur; (IHfKiulitur v(M(), iii (pi;iu-
tuiu c\ iiitimis proccd(Mis dil;it;il ;ilVcclmii ;id dile- j

ctioiKMii miillorimi ct iiiov(;t omiics ;iiiiiii:i(^ vir'('S ;id
l)oii;is ()p(M';ilioiics. « ()p(M;iliir (Miiiii m;i^Mi;i . si cst ;
si V(M() op(M;iri r(Miiiit, ^imor uoii cst • , siiiit dicil
(Jrc^'()riiis ^ Kl idco Douiiiiiis dicil lo;uiuis scplimo'':
FlKininn dc irntrc cius fhicnt (U/u(i(t imHic — (^iiod
(M'},M) dicitur (piod mimiitiir; dic(Mi(liiui. (|U()d v(M-uin
csl iii liis (pi;i(! li;d)(Mit ortiim ;il) oii<,'iuc (l(;rK'i(Mil«!*,
sicut csl iii putcis, iii (piihiis uou vivil ;i(pi;i. Scd
c;irit;is li;U)et ori^fiiiiMii iudcrici^MitiMii. siciit lliiviiis^

DISTiNCTK) .W

Pahs I.

Cvc. I.

{Jwxl Spiritus sanctiis u ac ip.so dalur ,
et Fi/ius a se ipso mittitur.

Hic consid(M';uuUun cst, cuiii Spirilns sanctus (leliir
liominibus a Palro ot Filio, (piod c^sl ipsnin toinpoiali-
tor |)roo^(loro ah ntroqno vol inilli, nlrnin oliam a so
ipso (lolm-. Si (l;itnr a so. ol prooodil \ol miltiUir ;i so.
A(l (piod (lioinnis, (pii;i Spiriliis sauctus ol Dous ost el
(loinnn sivod;iluin: ol idoo ' d;it ol (l;ilui'. Dal (pudoin
in (piaiiliim Deus, cl (latiir in (pianlnni (lonnni. Cuni iin-
loiii (loii;ilio sive d;ilio Spiritus sanoli sit oporalio Dei
ot oommimis sit ol indivisa ()|)oi'atio trinm porsoiiarmn,
<lonatm' ' ila^pie Spiritiis sanotiis iion taiilmii a Palre et
Filio , sed etiain a se ipso. Unde Angnstiinis in decimo
(piinlo libro i\o Trinilalo ^ dioil , (piod se ipsum dat.
«Sicnt, inquil, corpus carnis niliil est aliud quam
caro, sic donnm Spiritns sancli nihil osl alind quam
Spirilus sanctns. In lantnni ergo doniun Dei est, in quan-
tum datnr eis (|nibns dalur. Apud so aulem Deus est,
etsi neinini datur, quia Deus erat Patri et Filio coae-
teruus, antequam cuiquam darelur. Nec quia illi dant
cl ipso (lalur, ideo minor esl illis. Ita enim dalur, sicut
Dei donum, nt eliam se ipsum det, sicnl Deus. Non enim
dici polesl, non esse suae potcstatis, de quo dictum
est * : Spiritus ubi vult spirnt » . Ecce aperte dicit ,
quod Spirilus sanctus se ipsum dat. Si enim Spiritus
sanctus se ipsum dare non potest, et eum Pater dare
potest el Filius, potest ilaque ° Pater dare aliquid et
Filiiis, quod non potest Spirilus sanctus. Item, si Pater

cl Filius (laiil S|)irilnm sanclum, iiec ipse dat: ali(piid
ori?o P;itor oponilnr ol Filiiis, (piod iioii opoiiiliir Spi-
rilus s;mcliis. D;il oiito Spiritus s:niclus so i|)siiiii. Si
autem se ipsuin (l;il, liino et" a se ipso procodit el
millitur; quod uli(pie verum est. N;im processio tem-
poralis Spirilus sanoti vel missio ipsius esl donatio, el
ipsa est Dei oponitio. Procodit ergo Spiritus s;mctns
lomporalilor a so ol mittiliu' a so. (pii;i (hiliir a se.

No auUMu mireris, qiiod Spiritns s;inclus (li('itur
milU vol procedere a se. Nam ol de Filio Doi dicil
Augustinus iii s(HMmdo libro do Trinilale', (piod non
lantmii a Palro niissus est, sed etiam a se ipso et a
Spiritu .sancfo, qn;ierens, cpu) modo Filiiis vol Spiritus
sanctus sil missus, cnm ntenjiie sil iibiquo lan(|iiiun
Deus. Nam uterque, inquit Auguslimis, lotjitur missus.
De S})iritu enim saucto legitur " : Quem mittet Pater in
nomine meo. Et iterum: Si abieroj mittam eum ad vos.
Et Filius dc se dicit : Exivi a Patre et veni in mun-
dum. El Apostolus dicit^: Misil Deus Filium suum. In
Propholii autem scriptum cst ex persona Dei : Caelum
et terram ego impleo. Ilaque ubicpie Deus est, ubique
ergo est Filius, ubique etiam est Spiritus sanclus. IIIuc
orgo missus ost Filius et Spiritus sanctus, ubi erant.

Cap. II.

Quomodo intelligenda sit missio utriusque.

« Quocirca quaerendum est, quomodo intelligatur
niissio Filii vel Spiritus sancti. Pater enim solus , in-
quil Augustinns in eodem ^*, nusquam legilur mi.ssus»,

1 Nonnulli codd. ut T V W X intus.

2 Ilomil. 30. in Evang. n. 2. 3 Vers. 38.

* Priieferiinifs leclioneni codd. L 0 (tcficicnle loco deficiendi,
quia et in se verior est et cum subnexis conforniior.

5 Egregie de hoc loquitur S. Doctor in Gomment. in loan.
c. 8, 39 (Supplem. Bonelii, tom. I. col. 73.=).).

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Codd. ABCE addunt et. Paulo post Vat. el edd. 4,
5 , 6 , 9 adiiciunt sive datuin post donum.

2 Vat. et ed. 8 datnr. Immediate post ood. 0 utique pro
itaque.

3 Cap. 19. n. 36.

* loan. 3, 8.

15 Vat. et edd. 3 , 4,6,8 c(nii cod. D utique ; cod. A
igitur ; cod. C et itaque ; codd. BE et cetcrae edd. itaque. Sta-
lim edd. 1.2.7,8 omittunt dare post Pater.

•^ Vat. et edd. 2 , 5 , 9 cum cod. I) omittunl et. In se-
quenti propositione post ipsa Vat. cum aliis edd., excepta 6,
omittit est , contradicentibus omnibus codd.

■^ Cap. S. n. 7; sed .Magister difTusam doctrinam S. .Vugu-
stini Aaide contrahit, verba transponit et de suo addil. — Paulo
ante post Filio Vat. cum pluribus edd. omittit Dei.

8 loan. 1 4 , 26 ; postea ibid. 16, 7. VuJgata : Si auteni
abiero; ed. I : Et ita : si abiero ; ed. 8 : Et si abiero omillen-
do iterum. — Deinde ibid. v. 28.

9 Gal. 4,4. — Deinde lerem. 23 , 24. Vuigata : Nun-
quid non caelum et terram eyo impteo , dicit Dominus ? —
Edd. 1 , 8 pro scHptimi habent dictum est. Mox Vat. et cdd.
5,6,9 addunt si post Itaque.

^° Loc. cit. n. 8 , ubi etiam quae scquuntur. — Paulo ante
edd. 5 , 9 praemittunt ut ante inquit.

i5H

SENTKMIMUM LIH. I.

scd Filius et S|)irilus s;uiclus. Kl dc Filio piiiinnu vi-
dp;uinis . (juonuHlo ruissus? « Aposlolus dicil ': Mist(
Vfu^ Fi/co/i situni faclu/ti ex /nu/ie/r, ul)i salis osUmi-
dit, eo ipso uiissuiu Filiuiu, ({uo racluin c\ iiiulicre.
Proiiidc iiiilli a Palrc sine Spirilu saiiclo non poluil,
quia Palcr iiilciliiiilur luisissc cuin, cuni fccil c\ fciuiiia;
quod ulicjiic iioii lccil siiic Spirilu saiiclo». Eccc liic
dicil. Filiuiii iiiissuiii a Palrc cl Spiiilu sauclo.

C.M'

Quod a Spirilu sancfo etiain Fi/iu.s si( /nissus.

Kl quod a Splrilu sanclo Filiiis sil inissiis, iil ail
Aiiinisiiiius iu codeui *, auclorilalibus coiifiiiiialur. Ipse
Clirisliis dicil pcr Isaiam : yunc i/iisil //ic Do/ninus et
Sfjiritu.s eius. Dc lioc .Ainbrosius iii lihro lcrlio dc Spirilu
siuicto ' ila ail: «Quis esl, qiii dicil : Misil //ic Doniiiius
et S/)i/-i(us cius , nisi (jui vciiil a l'alre, ul .salvos faoe-
rel pcccalores» , id esl Chiislus? «eriio el Paler Filiiiin
misil el Spirilus ». Idcni in eodein: « Dalus est a Palre,
ul Isaias dicit ': Pu^r natus est nobis, et Filius datus
est nohis. Datiis esl, audeo diecre, et a Spirilu. (piia
et a Spirilii luissus est». « Dicit ciiiin Filiiis Dei ': Spi-
riluii D(>//iini super i/ie , proptcr ifuod unxil itie: ecufi-
(/c/izare pauperibus niisit nie , piHiedicare caplivis re-
missionem elc. Quod eum de libro Isaiac legeret, ait
in K\au4ielio: Uodie completa est haec Scriptura in
auribus vestris, ut de se dicliim essc siijiiiticarct. Beiie
aiitcm di\it, super nic; (|iiia (juasi liliiis lioiniiiis cl
iinctus (^sl ct missus ad pracdicaiidiiin. Nain seciiiidum
divinitatcm non supcr Christiim cst S|)iritus, sed in
Chrislo ». Ecce his verbis oslendil Ambrosius, Filiuin
essc inissum el datuin nobis noii tanliim a Palre, sed
eliam a Spiritu saiiclo.

C.\i>. IV.

Quod Filius etiatn sit (/n(us a se ipso.

Dcindc oslcndil, cssc daliim cliam a sc ipso, ila
dicciis in codciii libro ": « (^um nou dcliiiilum lucril per
Prophclam, a quo datus sit Filius, oslcnditur datus sira-

tia Trinitatis, ut etiam ipsc Filius sc dederit». Ecce
hic (licit, cpiod Filius sc dcdit, qiiia Trinitas ' cum dc-
dii. Si autcm Filius a se datus est, a se ergo inissus
esl et a se processit. Kl hoc utique verum esl et con-
cedi oportel, cum cius missio sil divina operatio.

Quod aulcm a sc mittalur Auguslinus astruit in omtiru,
libro sccuiido dc Trinilatc " dicciis: « Forlc aliquis
cogat, iit (licaiiiiis, cliain a se ipso missum cssc Filiiim;
(piia Mariae conccptus et parlus operatio Trinitalis est.
Sed, inquit aliquis, qiioinodo Palcr ciim niisit, si ipse
se misitV Cui respondco quaerens, iil dical . quomodo
eum Patcr sancliticavil, si ipse.se sanclilicavit? Itium-
(pie cnini Dominus ail'*: Queni Pa(cr, iiKpiil, sanctifi-
carit e( misil in /lu/ic niunduni. Et alibi: Eyo pro eis
saticdfico me ipsutn.Mem quaero, quomodo Pater eum
tradidit, sl ipsc se tradidil? Ulriiin(]iie eiiiin legitur '".
Credo, res|)ondebit, si probe sapit, (juia uiia voluntas
csl Palris cl Filii ct iiiscj)arahilis oj^cratio. Sic ergo
iiilclligal, illam iiicariialioiicin cl c\ Virgine nativitatem,
in qua Filius iiitclligitiir missus, una eadcmque opera-
lione Patris el Filii iiisej)arahiliter esse factain, noii iudc
separato Spiritu sancto. Ergo a Palre et Filio missus
(^st idem Filius, (juia a Patrc et" Vcrho ciiis factum est,
ut mitlcrctur, id csl, iiicariialiis hominihus apj^arcrcl.
Non cniin missus esl mulaiido locuiii, quia iii muudo
erat. Qiiaj^rojMer Patcr invisibilis uiia cuin Filio .secum
invisibili, eundem Fili.im visihilcm facieiido, misissc
eum (liclusest: qui si ila visibilis fieret, ut cuin Patrc
iiivisihilis essc dcsislercl, id est, si subslantia '- invisi-
hilis ViM-bi iu crcaturam visibilem iiiulala ct traiisieiis
vcrtcrcliir, ita inissus a Palrc intclligcrclur Filiiis, ul
lantiiiii missus, non ctiain cuni Palrc mitteiis invenire-
lur. Cum vero sic accepta est fortna servi, ut mancrct
incommulahilis /brwf/ Dei^^ , maiiifeslum esl, (juod a •
Palrc ct Filio non aj)j)arcn!il)iis facliim sit, qiiod ajijja-
rerel in Filio, id csl,ab iuvisibili Palrc cuiii invisihili
Filio idem ipse Filius visibilis miltcrclur ».

E\ praediclis aperle monstratur, quod Filius nii>sus KpU»
esl a Patrc el a '^ Spiritu sanclo et a se i|)so, el (juac
sit ij)sa inissio, scilicet incariiatio, id esl . (juod facliis
esl hoino. j)cr (juod visihilis aj)j)ariiit, (juod esl opus
cominuiic Palris cl Filii et Spirilus sancli.

1«

' (iiil. i, i. — Paiiio aiitc Val. conUa ciKld. .MJCI) ol
(•(1(1. I , 8 prinio pro primum, cl iniinedialo post (Hin) omnihus
cdd. . cxccpla 2 . niiil;ila iiilcrpiiiiclioiic , iiialc lcp;it : tiiissum
enm Apiistotns iliritt.

* Loc. cil. 11. 8 . scciindiini scnsiini. — Lociis isaiao osl
48, 16. Viii^at-i : jVhhc Dnmiuits Driis misH me clc.

' Cap. t. n. 7. cl 8. — ScciiikIms Iocus ihid. c. 2. n. 1) ;
tcrtius a vciliis : Diril niim sunitus cst p.issiin iliid. c. I.
n. I. 2. (•).

* Isai. 9 , 6. Vul^fata : Pmruliis niim iinliis ctc.

^ Luc. i, 18, ulii Chrislus in syn;igoga lcgil vorba Isaiai^
fil. t-2. ct dcindc \. 21. dicil : Quin liiulir implrlo rst. olc.
— Mo,\ pro Mgnifirnirt Val. ciim plcrisijuo cdd. siijiutrrt , sod
contradiconlilius codd. A('D cl odd. 1 , 8.

* Cap. 2. II. (I. — lii piii)ci|)i() huius loci posl Cum Vat.
ct odd. i, 6, 8, \) addiint ruim. Mov post n iptn dntus loro
est |»osiiiiiius sit aucloriiato omiiium codd. ot odd. I , .'i , li , 8.

^ Cod. l) piacinillit toti; od. I adiun^it nequr.

* Cap. 5. n. 9. — In hoc toxtii pro roijat od. 6 roijal . cl
odd. 8, 9 rugitnt. — Aiiic Mnrinr Vat. ot plorac(]uo odd. ad-
dunl rt contra codd. ol cd. I . (i ; Au^ustinus* illr pro rl. —
1'aulo infra anto ipsr sr snncti/icarit ilcrum romo\imus rt aii-
ctoiitato codd. ot cdd. 1 , 6 , 8.

" lo:iii. 10, 'M\ , ul)i Viil^atii omitiit hunc antc muiidum.
— Sccundus locus cst loan. 17, 19.

"1 Hom. 8, ;}2, ct (ial. 2, 20. — Mo\ |)lcrao(juo viUi. post
Credu adiiciunl i/ikhI.

" Codd. AB ot odd. I . 8 rcpctunt n.

'^ Soliimmxdo Vat. cl cdd. t, 8. 9 malc praoniillunt in ,
lcgcndo : iu siihslnutin.

>' lU^spicimr Phil. 2, 6. 7.

'< Vat. ct cd. (i omittunt n ; panlo antc cdd. I . 8 suprn
dictis lo(() prnrdirlis.

i)isTiNr/n() XV.

:>:i7

C.w. V.

Qmimodo i}iU'tU(jeii(l.iiin sif illnd.:
(i luc if)so iion. lyiii.

Scd ;i(l lioc oppoiiilur: si Filiiis a sc ipso iuissiisesl,
cur (M'i?o iiit ': .1 mc ipso non rcni? Ad hoc Au^usniius

r(*spon(l(M in s(»cuii(lo lihro dc 'rrinilMlc * diccns: « Hoc
dicliini cssc scciinduni foriiiani scrvi, sccundimi (|uain
iion lccil, iit niillcrclur », id csl, noii csl opciahi^ iiicar
iiali(nicni, sed sccundiiin torinain Dci.

pahs n.

Cai». VI.

Vtrum semcl lantum sit misstcs Filiits, an saepe.

Hlc (luaerilur, utruiii seinel lanliini inissus sil Fl-
lius, an saepe iniltatur. Si eiiim inissio Filii ipsiiis lan-
tun» incarnatio est, cuin semel tantum incarnalus sil,
et seinel taiilum videtur missus. Al si saepe mitlitur,
♦»sl el alia cius inissio (luain incarnatio. Sed (piae esl
illa? NuiKiuid aelerna genitura misslo eius dicenda est,
an etiam alia missio ^" quaerenda (\st?

Cac. VII.

De daobus modis missionis Filii.

Ad quod dicimus, qiiod duobus modis dicitur Filius
initli * praeler illam aeternam genituram , (inae ineflla-
bilis est, secundinn quam etiam inissiis posset dici, iil vi-
detur quibusdam , sed melius ac verius secundum eain
dicilur genilus. Praeter eam igilur duobus inodis dicilur
mitti, scilicel vel cum visibiliter mundo apparuit carne
indutus , vel cuin se in animas pias sic transfcrt '" , ut
ab eis iiercipialur ac cognoscalur. Hos duos missionis
inodos Augustinus aperte distinguit in quarto libro de
Trinitale*' dicens: « Non eo ipso quod de Patre natus
esl, inissus dicitur Filius, sed vel eo quod apparuit huic
inundo Yerbuin caro factum; unde dicit': A Patre
cxivi et veni in mundum; vel eo quod ex lempore
cuiusquam mente percipitur, sicut dictum est de Sa-
pientia ^ : Emitte illam de caelis sanclis tuis ct a sede
magnitudinis tuae, ut mecum sit et mecum laboret_, id
est, doceat me laborare. Et tunc unicuique mittitur,
ciim a quoquam cognoscilur atque percipitur, quantum
cognosci et percipi potest pro captu vel proficientis in
Deum , vel perfectae in Deo animae rationalis. »

Cvp. vm.

Quod secundum alterum modum scmcl sit missus ,
secundum alterum saepe ; ci sccundum altcrum
modum dicilur missus in mundum , secund,wn
altcrum non.

Ecce distincti siinl duo modi missionis Filii ", el
secundum alterum s(Mnel lanlum missus est Dei Filius,
secundum alterum saepe inissus esl et inittitur quoli-
die. Nam secunduin allerum inissus est, ut sil homo,
qnod seinel lantiim laclum (^st; secimdum alleriim vero
mittitiir, ul sil cuin homine, quo inodo '" quotidie mil-
titur ad Sanclos et missus csl etiam aiite incarnationem
et ad omnes Sanctos, qui ante fuerunt, et etiam ad
Angelos. Unde Augiistinus de Filio, id est de Sapientia
Patris loquens in quarto llbro de Trinitale " ait: « Ali-
ter mitlilur Sapienlia, iit sit ciim hoinine; aliter inissa
est, ut sit hoino. inanimas c.nim sanctas sc transfcrt,
ct amicos Dci ct Prophcfas constifuit; sicul eliain iin-
plet sanctos Angelos. Sed cum venit plenitudo temporis,
inissa est, iion ut impleret Angelos nec ut esset Angelus
nec ut esset cuin hoininibus vel in hominibus '^ utantea
in Patribus erat et in Prophelis, sed iil ipsiim Yerbum
tieret caro , id esl hoino » .

Praeterea notandum est, (juod ciim iiis duobus mi,sus m
inodis mittalur Filius, secundum alterum dicitur missus iiuT^^dl^dfur
in inundum, secundum alterum vero nou. Eo enim p""""""*^"
inodo missus in mundum dicilur, quo visibiiis mundo
apparuit. Unde Augustinus in eodein libro " ait: « Cum
ex tempore cuiusquam mente percipitur, mitti quidem
dicilur, sed non in hunc inundum. Non eniin sensibi-
liter apparet, id est, corporeis sensibus praesto est.
Nam et nos, secundum quod mente aliquid aeternum
capimus, non in hoc mundosumus, et omniuin iusto-
rum spiritus etiain in carne viventium, in quantum di-

1 loaii. 7, 28. (•( 8, i2. — Paulo anlo odd. 1,2,8 Sed
(ulkiic pro Sed ad hoc.

2 Cap. 5. n. 9.

■' Cod. D repctit eiiis post missio ; in fine propositionis ed.
S omittit est.

* Cod. C mmus.

^ .\lludit ad Sap. 7, 27, ubi Vulgata : £■< per mitiones in
nnimxis sanctas se transfert , amicos Dei et Prophetas constituit.

6 Cap. 20. n. 28. et aliqua verba n. 27. — In hoc loco
August. et codd. A D legunt eo ipso quo loco eo ipso qitod ;
deinde Vat. et ed. i omittunt cel post sed.

' loan. 16, 28.

S. Bonav. — Tom. I.

^ Sap. 9 , 10. Vulgata : Mitte illam (>tc.

" Ed. 6 addit hic Dei et deinde omittit Dei Filius ; post
hacc vcrba ultima edd. 2, 3, 3, 9 adiiciunt et.

1" Cod. C addit per gratiam. Infra edd. 1 , 8 omittunl et
post incarnationem.

" Cap. 20. n. 27. — Rursus citatur Sap. 7, 27. In Vulgata
deest emm, quod posuimus ex August. , codd. omnibus ol
edd. , exceptis Vat. et 3, o.

'^ Edd. 1 , 8 addunt tantum , ei immediate anle ed. I le-
git nec pro vel.

13 Cap. 20. n. 28. — In hoc textu codd. ACD addunt
etiam post Nam et nos.

i58

SKN rKNTIAKlJM Llll.

vina sjipiunl. non sunl in \hM- mundo -. Fa praodicti.s
licjui-l. (|uod pi-aclcr incnalultMn jfcnilurani duolnis inodis
tnillilur Filiu^, sciliccl cuin Nisilulilcr apparuil. \cl in\i-
sibilitcr pcrcipiUir ineiile.

C.\p. IX.

{Juarc i'uU'r iiu/i (licilur tNi)isus.

Hic (|uaciilur. cur Paler noii dioilur inissiis, cuiu
e\ leinpore a (pKxiuain cotrnoscitur, siciit Filiiis. .\d
{|uod diciinus, (|uia in eo esl principii aucloritas, (|ui '
non hahcl, dc (juo sit, a (|uo Filius csl ct Spiritus san-
ctus. « Fater eniin esl , ut ail Augiislinus in eodein
libro*. prineipium tolius divinilatis, vel si melius di-
cilur, dcilatis » , (juia prineipiuin esl Filii el Spiritus
saneti. Nain, ul ait Auiiustinus in eodem *, « si voluissel
etiam Deus Pater per snbiectam creaturam visibiliter
a|)parere, absurdissime tamen aul a Filio, (luem genuit,
aut a Spiritu sanclo, (jui de illo procedit, missus dice-
retur ». Congruenter aulem ille iNissus dicilur, (jui
in carne apparuit: /fiisisse autem ille, qui in ea iion
api)aruil.

Cap. X.

(Juod Filiu-s H Spiritus sanctus noti sunl (juojii
f/iinoi'es Patre . quia missi.

Ideoque pulaverunt (juidain haeretiei. cum Paler
non sil missiis, scd Filius el Spiritus sanclus, Palrem
esse maiorem ac Filiuin ininorem * et Spiritiim sanctum;
atque Palrem (juasi maiorem misisse utrumque quasi
minorem. Quod Auinislinus improbat in (piarto libro de
Trinilatc\ illis contradicens: «Non ideo. inquit, ar-
bilrandum est, minorem es.se Filium , (|uod missiis
esl a Palre, nec ideo minorem Spirilum sanctum, (|uia
et Pater euin misit et Filius; sive eniin propter visibi-
lem creaturam , sive potiiis propter principii commen-
dationcm, non propter inaequalitalem vel imparililatem
vel dissimililudinem substantiae in Scripluris hacc po-
sita intelliiiunliir. » Non ergo ideo dicitur Pater misisse
Filiuin vel Spiritum sanctum, ()uod ille essel maior el
illi minores, sed maxime propter auctoritatem principii
commendandam, el quia in visibili creatura non, sicut
illi®, apparuit. Ecce oslensum (^st, quae sil missio FUii,
et quibus modis miltatur.

F.rror (
sioM

«■tor

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XV.

De inissioiic quaiitum ad principiiim ct moditm.

Pars I.

De missione sive lemporali [trocessione qiianliim ad |)rincipium.
Hic comiderandum est, cum ipse Spiritus sanclus iletur hominibus u Patre ef filio.

DIVISIO TKXTUS.

Supra egil Magister de processione temporali
ipsiiis Spiritus sancti, secundum quod est a Patre et
Filio; hic secundo ostendit. quod temporaiiler pro-
cedit a se ipso: et iioc intendit in tota ista parte
usque ibi: Hic (piaeritur , utrum semel tantuni sil
missus Filius, ubi iucipil agere quantum ad modum
processionis '.

Ilabet autem haec pars qualnor partes. In prima
oslendit. quod Spiritus sanctus temporaliter a se
mitlitur, datur et procedit. et hoc deducendo ad
impossibile , quia aliter noii essent indivisa opera
Trinilatis. In secunda osteiuiit a minori per aucto-
ritalem, quod Pater misit Filium una cimi Spiritu
sancto, ita quod Spiritus .sanctus misil Filium. in

' Conlni omncs codd. cl ed. 6 pcrpcram lcgil Val. (iini
aliis cdd. (fuae, ciini iclaliviim sccundiim conlcxUim rcfcrcn-
dum sil ad in eu. Paulo antc codd .DK 71/0^/ \n-o quia. Dcindc
post FiUH.s Val. sola omiltit est.

* Libr. IV. c. 20. n. 29.

3 (],)]}. 21. 11. .32. — Vai. sola : Quia etiam si voluisset
pro Si voluijiset etinm. Dciiidc omncs cdd., dcmptis Vat. ct cd.
R, male lcgiini appareret pro apparefe. I*ro noslra lcclionc fa-
ciunl codd. ct orif^inalc. Dcni(|uc antc procedit codd. .V C D l)cn(>
leguni ipso pro illo.

* Vat. cl aliac cdd. , cxccpta I , contia codd. . cxct^pto K ,
addunl esse.

^ Cap. 21. n. 32. — lii lioc loco aucloriliilc codd. , cdd.
t , 8 ct orijjinalis post Spiritum sanrluni posiiimus quia loco
quod , ct posl principii cxptinximiis auctoritalem vel.

^ Vat. cum omiiibus cdd. , cxccpta I , mcndo.sc ille . con-
Iradiccnlibiis onmibus cddd. : illi rcfcrliir ad Fllium cl Spiritum
sanctum.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' \ ai. practcr fidcm mss. cl cd. I de modo loco quantuiii
ad viodum , dcindc post processionis addit .s7>?( inissionis Filii,
qui est risiliilis ct invisibilis. Et hoc quodam niodo accidenta-
liter , cum isla missio et Filio conveniat et Spiritui sanclo.

IMSI. XV. I'. I. \UT. l NICl s gi.\i:sT. I.

5>f)«l

(|ii(Mit iiullo modo ' hahol niicloiilalcin . (Tj^m) innllo
rortins initlil se; (H hoc lacll ihi: .\> aiilrin nurcris ,
iiuod SpirUits sitnrfifs (lirifiir mitli vrl prorrtlrrr
II sr. In frrlio vcro partc ostciulil hoc a siinili: si
cnini Kilins inisil sc. pari ralionc cl Sj)irilns sjiiictiis

sc: cl lioc lacil ihi : Drindr oslniilil i/iifuni rssr
etiani it sc ipso. Iii <iiiarl.a vcro cl iiltiiiia opitoiiil
conlra pracdicla, cl lior ihi: Scil ail lior oppovilnr:
Si Filiiis a .sr ipso o\r., iihi ctiidn solvil r\ hrcvilcr
cpilo^'al pracdctcnniicita.

TKACTATIO QlIAESTIONrM.

Ad int(?lli<i[cntiain hnins parlis (pialnor (piac-
rnntnr:

Prinio (luaerilnr. iitrnin inissio sit in di-
vinis.

Srriiiiilo, dato ipiod sic -. iitniiii iiiissio >il
ex tciii[)()re vel acterna.

'rerlio (piaeritur, ciiiiis sil iiiissio iil niissi.
Quarto , cnins sit niissio nl millciitis.

AKTICUI.US UNICUS.

De mif.none in (liniins.

QUAESTK) l.

fJlruni in (livinis sit missio.

Circa primuin , (juod inissio sit in divinis, osten-
ditur :

I. Primo per scriptui'am v(^teris Testamenti,
tamenia. Sapientiae nono^: Mittr illam. de caelis , et loqnitur
(ie Sapientia, (^uae est Dei Filius.

± Item. per scriptnram novi Testamenti, ad (ia-
latas quarto^: .4^ uhi venit plenitudo temporis, mi-
sit Deus Filiiim. suum. Et post '': Quoniam estis filii
Dei, yniMt Deus Spirilum Filii siii in corda vestra.

3. Iteni. hoc ostenditur per testimonium Veri-
tatis, loannis decimo sexto'': CAtm autem ahiero ,
mittam vohis Spiritum veritatis.

4. Item , ratione videtur " istud idem : quia
inittere non est aiiud quam ex se aliquem produ-
cere in aiium, sicut sol radium mittit in aera; sed
Spiritus sanctus a Patre et Filio procedit in creatu-
ram : ergo ab eis mittitnr.

0. Item, quandocumque datur aliquid aiicui ut
absenti , convenienter dicitur mitti; sed tota Trinitas
est absens peccatoribus quantum ad gratiam iniia-
bitantem: ergo quandocumque datur Spiritus san-
ctus quantum ad gratiam inhabitantem , non incon-
grue dicitur mitti; si ergo dari est in divinis hoc
modo, ut dictum est^ ergo et missio.

Contra: l. Ubicumque est missio, ibi est -sepa-
oppoii- ratio ; unde Hieronymus super Ezechielem " : « Quod

tnin.

coniunclum esl et in niio corpore copulatuiii mitli
non potest, sed quod extra est»; unde non initti-
tur manus, sed iaculum. Sed in divinis est omni-
moda. indivisio et nulla separatio : ergo etc.

^. Itein , ubicumque est missio, ibi '" est iiiissi ad
mittentem suhiectio; quod patet: dominus eniin mittit
servum , et non servus doininum. Sed in divinis est
omnimoda aequalitas et milla .subiectio: ergo ibi
non est missio.

'^. Item, uhicumque esl missio, ihi est /mtto^«V),
(piia non dicitnr aliquid milti, uhi est; sed in divinis
nulla omnino cadit mutatio: ergo etc.

4. Item, missio, passive dicta, in quantum ialis
esl opus ministerii: sed in nobilissima natura in
quantum talis non cadit mini.slerium : ergo etc.

CONCI.CSIO.

Missio esf i.n divinis; famen a triplici respectu
missionis ad principium , ad terminum, ad
missum removenda est omnis iniperfectio, (pia.-
lis inest missioni in creaturis.

Respondeo: Dicendum, quod inissio est in di- <-'jQciusio i.

... ,. . ■ pnncipalis.

vmis, sicut ostendunt praedictae auctoritates et ra-
tiones: et transfertur a creaturis ad Deum.

' lid. I nidlam \no naUo iiiodn. Mox cod. V iiiisit pro
uiittit.

* Cod. T lopctit tiic quaeritw , cd. I \eio oniittil dato
(fuod sic. ^ Vers. 10.

* Vers. i , in quo textii tidc inss. cl Vulgatiie subslitui-
inus At ubi loco Cum.

5 Ibld. vers. 6.

® Vers. 7, ubi Vulgata : Si autcm abiero, mitl^ni euni (Pa-
raclitum) ad vos : c. 15. 26: Qiicm c^o mittam vobis a Patre,

spiritum \eritatis. — Paulo aiitc tinus alicixt' (!ode.\ iii S posi
hoc addii ipsum.

' Cod. S ostenditur. Dein ed. I itlud pro istiid. Pauio iii-
fi'a codices et edd. I . 2 , .3 . 6 sccuti posuimus aera pro
aerem.

8 Dist. 14. a. 1 q. I , et a. 2 q. I.

^ Cap. 16. vers. 54,inquibus verbis originalia post Pirfovr
exliibent coi^pus.

1" E\ antiquioribus mss. ct cd. I supplevin)us ibi.

SKMK.NTIAIUM LIH. I.

Setuiuliiin autt»m quml missio in his inferio-
Triptei re- riltus consideratur , lialvt respectum acl tria. sciliret
^****^' ad priricipiinn et atl (crminunt et ad )ni.s.'>uni.

Ail principiutn sive ad mittentem sub triplici

ReqMctu habitudiiie comparari tontingil: ut ad daiitem esse,

pmnirt"mmel sif mittitur radius a sole: iit ad ilantem virtu-

'"P'" f^jjf^ pt §i(. inittitur iaculum a proieclore; ut ad

dantem iuri.sdictionem sive auctoritatem. el sic init-

titur nuntius a praett)re '. Secuntlum omnem hanc

coDcJusioi. comparationem est in divinis missio: tpiia Spiritus

mittitur a Patre et Filio tant^iiam habens c.s.se et

rirtutem et auctoritatem in operando al) eis; et ideo

missit) secundum hunc respectum est completissime*

in tlivinis. Non enim est ponere . quod una persona

recipiat auctoritatem . nisi a quo recipit virtutem. nec

virtiitem. nisi a quo recipit esse.

Similiter ad terminum sub triphci habitudine
ueni respo- comparatur. Mrttilur enim aliquid aUcubi ^ ubi vi-

clus ad ter- ,,. ,,. ..,.. ,

minum iri- delicet quietatur , nt lapis mittitur deorsuni: mit-
''"' titur etiam alicui. ut a quo habeatur , ^KWi ahquis

mittit alicui donum : mittitur etiam ut ad aliquid,
quod scilicet operetur. Secundum hanc triphcem
conciusio ;t. comparationem est missio in divinis. Mittitur enim
Filius vel Spiritus sanctus ut alicubi ad mhabitan-
dum, ut alicui ad possidendum ut donum, ut ad
aliquid, scilicet ad effectum conlerendum *. Et ideo
missio per comparationem ad terminiun reperilur
completissime in divinis. nuilto magis quam in crea-
turis.

Si autem loquimur de missione in comparatione

Respeetii ad missum, sic in his inferioribus ponit triplicem

tripieT^^^est conditioneui imperfectionis , scilicet .separaiionem ,

!n?rMiu/i!s. sabiectionem et mulationem ; quae quidem non sunt

in divinis. Est tamen aliquid perfectionis ibi istis cor-

res[>ondens : et ratio huius patet sic.

In istis inferioribus separatur missus a mittente

proptfi' distantiam termini a mittente"; ut patet , impeHi
cum mitto aliquem Komam; quia Koma distat a ine,
si ille debet esse riomae. oporlet quod separetur a
me. hi divinis vero. quia Deus mittens est ubique, <ond«
luilla est distantia, et idet) nulla est separatio; loco
tamen huius esl missi a uiittente egressio", sive
emanatio.

1. Et sic patet responsio ad illud quod obiicitur
de conditione separationis.

Similiter in his inferioribus est in misso .subie-hnv^
ctio prt)pter differentiam miltentis atl missum. Quia
eiiim missus recipit a mittente vel esse, vel virtii-
tem. vel operationem, et est separatus ab eo in sul>
stantia — quia substantia oiunino eadem non partici-
patur a pluribus — necesse est. quod aliam virtutem
recipiat ab eo et aliam iurisdictionem illa inferiorem.
Sed in divinis nt)n est substantialis differentia, et ideo t.'.nci«.
omnia sunt aequalis nobilitatis iii mittente et misso.
Sed tamen loco huius est .subauctoritatis emanatio '.

2. Et sic patet secunda obieclio.
Similiter in liis inferit)ribus est in misso />iM-imperft

tatio propter dislantiam missi a termino. Quia* enim
non est in termino. ad quem mittitur. ideo o|)ortet
quod mutet locum, et ita quod sit in eo mutatit».

Quia vero in divinis missus nulli loco abest. non t 1«

oportel . qut)d personaliter accedal ; et ideo non esl
ibi mutatio. Sed tamen loco eius est aliciiius effe-
ctus de novo productio.

3. Et sic patet lertia obiectio. Quamvis eiiiin in
divinis non sil separatio, subiectit) et mutatit), tamen
loco horum est emanatio ", subaiictoritatis origo el
novi effeclus productio.

4. Ad illud quod ultimo obiicitur. quod perti- soiri
net ad ininisterium . dicendum , quod hoc verum est, IIosiTa"
ubi missio dicit subiectionem: sed hoc non est in
divina natura. seil in creaturis.

«li

SCHOLION.

I. Quomodo diffiMiint temporalis processio , missio, datio
Spirilus sancti non eodeni modo ab antiquis SchoiasUcis de-
lerminalur. .Vudianms lUcliard. a Med. (1. Sent. d. 1 i. a. I. q.
3.) : « Quidam volunt , (juod non diflerunt realiter , sed secun-
dum rationem tantum. .Nam processio temporalis principalius
importat respectum ad terminnm ad quem , missio ad princi-
cipium n qito , donatio vero ad effectum. Alii autem maiorem
dinerentiam eonanlur assignare inter iiaec tria. Dicunt enini,

quod processio temporulls de principali signiticato non signili-
cat nisi processionem aeternam cum quodam respectu secun-
dum rationem ve! secundimi (iici ad creaturam, et actu con-
notat novum efrectuni in cre;itura et no^ani reaiem relaiioneni
in creatura ad Sj^iritum sanctum. Donatio vero de suo princi-
pali significato non dicil aliquam emanationem, quia tota Tri-
nitas dat se ipsam , loquendo de emanatione secundum rem,
qua emanal ipsamet persona , .sed dicil emanationem doni ap-

' Multi codd. cum edd. 1,2,3,« peri^eram praireptore.

* Cod. M addit etiam.

3 Vat. in iiuius et scquentis propositionis membris semper
exhibet alicui; codd. inter se smit di^isi, alii enim ler o//CMft/'
ponunt, alii ut FIIT etc. cimi ed. I exliibent lectionem iio-
stram , (juae el contextui magis coiTespondet.

* Conscnticntibus anliquis mss. cum ed. 1, sulistiluimus
conferendum pro operandum. .Mox ali(jui codd. ul A N secun-
dum loco per.

* Vat. cum cod. cc ad mittentem , scd minus bene et contra
aJios CfKld. cum ed. I . - l'aulo infra post quod cod. 1 addit di.stet et.

^ Coil. k, iiitcrpunctione niutata. separatio loci ; t<inwu
fiuiusmodi missio est a mittente ctc.

" Vat, absque auctoritale mss. et edd. \ , i, 3 oh^o. De
subatictoritate \ide infra q. i. in (xirp., el supra d. 12. q. 2.
dein d. 20. a. I . (}. 2. ad i. — Paulo ante cod. W pro omnin
ponit omnino , (|uod lefertur ad virtutem et iiuHsdirtionem.

8 Ex mss. et edd. 1 , 2, 3 substituimiis qim loco CMW, et
j)aiilo infra e\ anli(iuioribus codd. (iim ed. I supplevimus |>ei-
peram omi.ssum ita.

^ Cod. I tamen loco lianim esl personae emanutio.

•1

DIST. XV. I'. l. Ain'. IINKXS gUVKST. II.

^2(J1

propriiili pcisoniu', in (ftio dono ('iiiini ipsaincl pcrsoiiii vcra
datur iccipicnli iiiii(l (ioiuiin. Missio vcio dicit rcspcMliim |)cr-
sonac cinanaiilis pcr cinanalioncin aiiniiiis roi visibilis vcl iii-
visihilis appro|>niiUio ilii porsoiiiip. VA ila dc principali sit?niti-
cnto missionis non csl cmanatio pcrsoiiiic, scd csl dc (dinlcl-
lcctii sit;niticali missionis, sicnt iiiisiis iion ost dc |)riiKipiili si-
gniticiito siinilalis , (luamvis similiis iiiisi niisuin iiicludiit dc
coiiitollcclu ». ipso ilicliiird. a Mcd. pracforl scciindam opinio-
ncm . iiiriii d. I"). p. 1 a. 3. i\. I.

Ilis v(>ibis iiim miinircstiitiir , ali(|iios puliissc, missionom
■fmncipaliter signiliciiro proccssioncin uniiis pcrsonao iil) alia ,
sod connotare manifcslalionom cinsdcm. Itii Alcx. Ilal., S. p. I.
q. 71. m. 2. ot i, ot nonniilli modcrni , nl Suaroz. Sod S. Bo-
iiiiv. iiilra ((|. i. in corp. cl clarius ibi ad 3.) dicil : « iMissio
de so duo imporlat , scil. omiinationom ot maniRjstalioncm, ot
pnucipoliter do riiliono siiiio sijrnidcalionis importat manifesta-

l|l«M

tionem ». Kiindcm sonlonliinn prontcnlur S. Tliom. (Iiic (|. I.
ii. 2; d. I(). (|. I. II. I ; S. I. (j. i;}. a. 2. pracs(!rliiii ad 3.),
Scot. (I. Sohl. (I. Mi. (|. nnic.), H. Albort., Pclr. a Tar., lUchard.
a Mod., locis iiirru citatis.

II. In rcsponsionc S. Koiiiiv. doccl , Iripliccin iii missionc
incliidi rcs|)ccluiii, cl liacc Iria incmbra ilcruin triplicitor coni-
parat. Socundiim lios niulUplicos rospoctiis rosolvit, qiiiio sinl
ii (li\iiiis missionibiis rcmovcnda , (piacvc iii iis pononda.

III. Alcx. Ilal. , S. p. I. (|. 71. 111. I. — Scol.. do liac cl
soq(i. Iiic 01 iii Iloport. (|. iinic. — S. Tlioin., hic (|. I. a. I ;
S. I. «1. 43. ii. I. — H. Albort., I. Scnt. d. U. a. 3. i. — IVtr.
a Tar. , liic (j. I. a. I. 2. 3. — Itichard. a Mcd. , hic a. I.
q. 1. — /Ef^id. |{., hic 1. priiic. (|. I. — Dtirand. , dc hac oi
so(i. hic (1. I. — Dioiiys. Cartli. , liic q. I. — Hicl , dc liac cl
so(i(i. Iiic (1. unic.

QUAESTIO II.

Utrmn mis.m) in (livinis sil tcmtum p.r tcmpore , an ptiam ab aetcrno.

Serniuio qnaerilur. ntruin missio iu divinis sil
ex leinpoiv tantuin. an etiam al) aeterno, Et quod
ab aeterno, ostenditur aucforiMle et ratione.

I. Aucforitate sie : (Iregorius": « Eo ipso mit-
tilur Filius. quo generatur»; sed generatur ab ae-
terno: ergo mittitur ab aeterno: ergo missio in di-
vinis est ab aeterno.

± Item. Beda in bomilia-: « Spiritus sancti mis-
sio est eius processio»: sed proceibt al> aeterno:
ergo mittilur ab aeterno.

3. Item, ratione sic: missio, sive active sive pas-
sive dicta, est Deus; sed omnis actio. quae active el
passive est Deus, est ab aeterno: ergo etc.

4. Item. omnis actio, quae babet Deum ut ter-
minum et ut principium, est ab aeterno, ut patet,
cum dicitur : Deus inteliigit Deum ^ Deus generat
Deum: sed missio est huiusmodi. quia Deus mittit
Deum: ergo missio est aeterna. Si dicas, quod mis-
sio requirit duplicem terminum, scibcet eum qui
mittitur, et eum ad quem mittitur, et ille ad quem
fit missio. est temporalis; confra: Deus potest esse
qui niittit. Deus, qui mittitur: ergo pari ratione
Deus, ad quem mittitur; et videtur, quod istae com-
parationes principii et termini maxime Deo conveniant.
Deus enim est alpha ct omega , principium et finis *:
ergo magis proprie dicitnr Deus, ad quem mittitur,
quam Deus , qui mittitur.

0. Item, quidquid estDeus, est aeternum; mis-
sio est Deus: ergo est aeterna; sed praemissae sunt
verae: ergo et conclusio.

(^ontha: i. loannis decimo sexto": Sinon ahierovowiamenu
Paraclitus non veniet ad vos; cum autern ahiero ,
mittam vobis eum. Ergo Spiritus sanctus potest
mitti et promitti; sed quod est aeternum non potest
promilti: ergo etc.

% Item. Augustinus quarto de Trinitate'': « Mit-
titur Filius vel Spiritus sanctus, cum ex tempore
cuiusquam mente percipitur i> .

3. Item , omnis missio est ad " aliquid posterius
mittente; sed ubi cadit posterius necessario inter-
venil ratio principii et temporis: ergo etc. Prima pro-
positio per se est vera , quia mittens per prius liabet
ipsum quod * mittit, quam habet ille. ad quem
mittit.

h. Item omnis missio vel est ratione mutationis,
vel ratione operationis ; sed in divinis non est mu-
tatio: ergo ad boc, quod missio sit, necesse est quod
intervenial operatio; et si operatio, et etTectus; et
si effectus, et® tempus: ergo omnis missio est ex
tempore.

c 0 N c I. u s 1 0.

Missio propfer comparationem ad terminum
creatum dicenda est temporalis.

Respondeo : Dicendum ad praedicta , quod mis- conciusio.
sio in divinis nullo modo dicitur nisi ex tempore.
Et ratio huius est , quia dicit comparationem non
tantum ad principium nec tantum ad missum , sed

i Homil. 26. n. 2. in Evang. ; Eo enim ipso a Palre Filius
milti dicitur , quo a Patre generatur. In quo textu plurimi codd.
et ed. I oniiltunt ipso.

2 Vide d. XIV. lit. Magistri , c. I.

3 Reliquimus Deum, quod in forc omnibus codd. et se.\
primis edd. non bone decidit (forle propter immediate sequen-
tem repetitionem nominis DeusJ ; idem recurrit mox post
(lenerat.

* Apoc. 1,8.

^ Vers. 7 ; ultimam huius textus partem Vulgata ita exhi-
bel : Si autem abiero. mittam eum ad vos. — Mox post eum fide

plurium mss. ut FHITX aa bb fT el od. I e.xpunximus Cum,
quod propter formam argumenti melius deest.

6 Cap. 20. n. 28. Vide hic lit. Magistri , c. 7. ct 8. — In
principio verborum Augustini nonnulli codd. ut I bb fT cum
ed. I ponunt Tunc mittitur etc.

' Ex mss. et ed. I supplevimus ad , quod Vat. , ut ex
subnexis patet, male omittit. Cod. Z particulae ad praemittit
ab aliquo, loco cuius cod. 0 liabet aliquo modo.

* Unus alterque codex ut T cc quem.

9 Plures codd. ut FGIKTVV aa bb ee fT cum ed. I
omittunt et.

i62

SKNTKNTIMU M I.IK I.

eliam ad tcniiiiiiim. Termimis ' illf de uecessiUiU'
«realiis esl . (luia missio in Deo , ciim iion dical
iimUitioiiem. dicit ali(|iiam cina lermiiium (jperatio-
iicm . «M ita ali(|n»'m elTectum : et quia omne quod
reripit elTerlmii . est creatum et temporale : i(leo
missio de iiecessitale est temporalis.

1. Ad illiid er^'o (piod dicil (Jreworius: « Ko
>oiuuo ..p- mittitiir Kilius. (pio i;eiieratur»; diceiidiim. ipiod ipsc
{(xpiitur, jiraesiipposita mamfestatione m creatura -.
Pater enim inanifest;itur in creatura. sed non mil-
titiir . scd Filiiis miltitiir. El Gregoriiis reddil ratio-
iiem . qiiia nulla alia causa esl. nisi qiiod iste '
ijeneratiir . ille iion . id est Pater.

:2. \(\ illiid quod obiicitur de Beda, dicendum.
tpittd Beda lixpiitiir de proce.vsione Spiritus sancti .
proiil est in crealiira . cl ila semper csl tem|)oralis
iil iiiissio.

;3. .Vd illiid qiiod obiicitur. qiiod omiie qiiod
aclive et passive poiiiliir. iii Deo est aeternum ; di-
cendum. qiiod veruin est. nisi habeal ulteriorem
respectum ad creaturam ; sed missio jjraeter respe-
cliim. qui est miltentis ad inissum. im|)ortal aliquem
elTecliim in creatura *.

\i\ illud (juod obiicitur . qiiod inissio aclive el
passive est Deus; dicendum . qiiod est quaedam
actio. quae solum respicit passum. iil « percutio
te » ; quaedam. quae passum el alium termiiium,
ut « doceo te j?rammaticam » . similiter et « mitto
te ad illiim ». Kl ipiod obiicit ^ verum est in actio-
ne et iiassione . ipiae iiiliil aliiid respiciunt iiisi i^rin-
cipium el obiectiim : sed non in aliis . quae reqiii-
riiiit aliiim lermiiiiim. cl ideo habel instantiam iii
proposito.

'i. Similiter .solvendum est ad sequens, qiiod ve-
ruui esl, si actio illa omnino terminaretur'^ in Deuni.

Sed quod ohiicit , qiiod missio respicit Deum
ut lerminum ad quem : dicendum. (piod si terminus,
ad qiiem est missio , esset soliim iii ratione finiea-
tvi , verum ' esset ; nuiic autem non est sic . sed
magis in ratione .m^scipicnlis.

0. .\d ultimum obiectum dicendum , qiujd ibi
est paralogismus accidentis , sicut hic : oiilne aes
est naturale , statua est aes : ergo etc. : qiiia quod
eral materiae attribuitur slatuae ratione arlilicii. Si-
militer hic, quod erat thvinae essentiae attribuitiir
missioni ralione connolati.

S i) H 0 L [ 0 X.

I. Iti (;ondiisiono onines con\eniiiiit , i'ii;mi ii iiiii (iini
Ak'x. Ual. statmint , missioncni in sno piincipnli si^iiificalo di-
ctTP (luid actcrnnm . ncmpc proccssioncm aetcniam. Ipsc .\lcx.
Hal. (loc. cit.; obicctiini liic iiitimo loco positum sic solvit ; « Dc
niissionc csl loqui quantum ad principalc significalum ct quan-
luin ad connotatum : ralioiio principalis significati csl (juid ac-
tcrnum : ralionc connotali (>st cx tcmporc. Cum autcm actcrnum
coniunfritur lcmporaii in codcm tcrmino , proprie hHjucndo.
dct>cl iudicari lem|)orale , siciil , ({uando necessarium coniungi-
lur contiiifrenti , lotum iudicalur coniinfiens. Ideo in arjjumenlo

isto csi railacia accidcntis: missio esl Deus ; ct Dcus est aeler-
nus : crgo missio est aeterna; quia aetcTUitas , quae esi in
principali signiflcato missionis, infertur de connotalo. Hoc enim
mnmn aetenms , cum sit adieciivum, dcierminai ipsiim termi-
num el ponit rcm suaiii rationc totaiis signiflcati ».

II. Quoad ipsam quacstioncm : Alex. Ilal., S. p. I. ij. 71.
ni. \. — S. Tliom., hic q. i. a. .1; S. I. q. i3. a. i. — H.
.Viljert,, liic a. I. — iVtr. a Tar. , iiic q. i. a. 3. — Hichard.
a jMed. . iiic a. I. q. 2. — .Kgid. IJ., hic d. IS. p. II. prima
princ. (|. 3. — Dionys. Cartli., Iiic q. 2.

oii.\Ksno III.

Vtrum missio , passive accepla , sit totius Trinitatis , in specie Patris.

Tertio qnaeritiir, ciiiiis sit missio '// missi. Kt
videtiir . qiiod sit lotius Triiiitatis.

I. .Viigiislinus qiiarto de Trinitale "* : <« .Mitlitur
Ad opi>o»i- Filiiis, cum ex teinporc cuiusquam mente percipi-

taiD.

tur » . Sed tota Trinitas e\ tempore mente percipi-

' Sc(|uimur lcclioncm maioris parlis codd. ulAFGKST
\ ,\ V (•(• ec ir ci cd. I . dum Vai. iiomini Terminns piaeflgii
sed , aliqul vero codd. iit IZ hb el , iKinniilli dcmum ut II VV
po8l Terminns addunl (iiitem. Mox posi dirnt cod. II adiungit
missi . sed nimis aiclc vidclnr.

'' Posiiilantiljus anii(|uiorilius in.ss. ci cd. I . sulisiiiuimiis
rrenlura loco creaturis.

* iNempe: Filius. — Va(. cum cod. oc minus congriie et
contra alios codd. ct ed. I ////■ pro >.«/f'. l'auIo anle pliircs
codd. iit AIT l>b cum ed. I quiid loco (/«/>;, (|iioriim aliipii
iit bb el ed. I dein posl ni.u ponunt qnin pro qiiod. — Aliain
exposilionem \erborum (ircgorii vidc in scciinda parlc liiiius
ilisiinclionis. diib. 2.

tiir: ergo tota Trinitas mitlitur

ergo et Pater.

± Item . niilli personaiu est ipsam de novo
venire ad habitandiim " : sed lota Trinitas de iiovo

* llaec solutio r(>spicit minorem tcrtiai» el cliam maiorcin
(piarlac obicctionis ; simI quod s(Hnii(ur sol^il maiorem lerliac
obiectionis.

5 V'al. olmcitnr.

''• Plurcs codd. iit A 1 S T i nm c(\. I lerininetnr. Paiilo
aiuc cod. W omitlit itla.

^ Fidc mss. cl (>d. 1 dclevimus sic , (luod Val. vocabuio
veruiii piacligii. — Noia . (iiiod liaec solulio respicit illam
obicctioncm, quac sub Conlra in quarta princi|)ali continelur.

* Cap. 20. n. 28. — In Hnc argumcnti pos( eri/o cx ali-
(|uibiis mss. iit II QX a(li(>cimiis parliculam el.

" Codd. aa bb meliiis inhnhitandum .

DIST. XV. I>. I. \\\T. llNlCliS or\i:sT.

"iC.li

venit ad hahilandiiin in jHVTalorc . cnni tjratia dalnr
ei : oi-^M) otc. .l/«*or palet. loannis dcciino (|uarl() ' :
A(/ rani (^euiinniis ctc.

8. Ui^in. missio connolat ('ITcctniii iii crcalura;
sed regula - (^st. (|iioil oiiiiic iioiiicn connotans cl-
fcclnni dicitnr ('sscnlialilcr : {>rgu inissio, passive
dicla. dicitnr cssiMilialilcr : sed (jiiod essenlialiter
dicilnr convenit loti Trinitali : er^ro elc.

/i. Iteni. (jiiando ali(|nid iniltilur. inittilur cuni
eo oinne (iiiod ei ■' inseiiarabiliter esl coninncluin :
s(?(l Paler est inseparahiiitei' coninnclns Kilio: er^'o
(piando initlilnr Filins , iniltitiir et l*ater.

0. Itein . niifterc et nulli ant sunt at^ipialis no-
bililatis , aut non. Si acqualis : erjro ipia ralione
dicitur mHlere de Patre. eadem ralione el mitli ;
si * inavqnalis : ei'go niiltens est maior mis.so : ergo
Filius est inae^pialis Patri.

CoNTRA ; I. Augustimis secnndo de Trinitate '' :
uenia. « Pater nus(piain legitur missns »; sed non debemus
aliquid asserere de Deo , ipiod non liabemus ex
Scriptura : ergo mitti non convenit toti Trinilati.

"1. Itein , Augustinus •"' dicil , quod Pater absur-
dissime dicitnr missus ; sed sermones veri non sunt
absurdissimi , m\ potius lalsi : ergo iiiitti non vere
dicitur de Patre.

3. Item, Augnslinus ■ dicit, qnod mitti est co-
gnosci esse ab alio ; sed Pater noii cognoscilur esse
ab alio : ergo Pater non mitlitur.

k. Item, omne inobile reducitur ad immobile*^,
ergo missibile ad immissibile: ergo in divinis est aliqua
persona immissihilis. sed non nisi Pater : ergo etc.

(^ 0 N c L u s I 0.

Missio, passive accepla , nullatenus dici potest

de Patre.

Respondeo : Dicendum , quod missio, sicut patet
ex ratione Augustini et melius infra patebit ^ , sem-

i Vers. 23.

- Vat. cum cod. cc ita loco regula , sed obstat aucloritas
aliordin codd. et ed. 1. Mox post omne ex pluribus codd. ut
H M Y aa bb fT cum ed. I adiecimus nomen , quod et infra in
responsione habetur ab omnibus mss. Dein ed. I notans loco
connotms.

3 Ex mss. et ed. I suppievimus indebite omissum ei, et paulo
infra post coniunctus expunximuscMm, ioco cuius cod. W ponit ipsi.

* Vat. , plurimis mss. et ed. 1 i'efragantibus . addit est.

5 Cap. 5. n. 8. Vide hic lit. Magistri, c. 2.

^" Libr. IV. de Trin. c. 21. n. 32; vide hic iniit.Magistri, c. 9.

' Libr. IV. de Trin. c. 20. n. 28; vide hic in lit. Magistri, c. 7-9.

8 Cfr. Arislol., VIII. Phys. text. 34. seqq. (c. 5.). — Mox
post primum ergo cod. M cum ed. 1 adiicit et. Paulo infra
fide plurimorum mss. ot edd. 1 , 4 , .5 substiluimus atiqita jiro
minus apto alia.

^ Quaest. seq. in corp. et ad 3. — Mox nonnulli codd. ut aa
bb fl cum ed. 1 de loco e.r, et dein cod. Y post emanationem
expiicative addit passive.

^o Ex antiquioribus mss. et ed. 1 adiecimus semper, et mox
post missio ope plurium mss. ut A H 1 M T V aa bb ff supple-
vimus passive , qua lectione omnis ambiguitas tollitur. Ed. 1
omittit primum passive.

per diio liahcl e\ siio iiilfllfctii . scilicel «'inanatio- >•'"'<> com-

plertilurduo.

iiem cl iii;iiiil'estatioiii'iii pcr ('ITectuni. (^iiia ergo
iin[)«)rlat .semper '" emaiialioiHMn passive mi.ssio |)as-
sive dicta , binc est , quod cum Patcr omniiio ca-
reat principio . tpiod d(> ip.so nuljo niodo |)ot(>st dici <:<inr.iu«i<>
niissio passiva; unde iioii invenitnr, el si invcnirctnr,
esset taiKjuam lalsa et velut impropi ia ('xponcnda ".

1. "2. \d illiid ergo ipiod obiicitur iiriiiio ct soiuuooj,
secundo ''. (piod nn.ssio est perceplio ab int«!llectu ,
vel inbabitatio de n()v«) : dicendnm , «piod iion dicit
totam lationem inissionis , .sed .solnm a \y,iiW ternti-
ni in " <iuem; unde debet addi ciiiii illis ^'mam/7/o
ab alio ; et tuiic non val(!t.

3. Ad illud tpiod obiicitnr tertio, «piod coiin«>-
tat '* elTectnm. ergo est essentiale ; dicendum , quod
noinen connotans effectum aut dicit solum respectum
ad effectum , (4 tunc est pur(! essentiale , ut creare ;
aut dicit etiam cum lioc respectum ad personam ,
et sic potest esse notionale , sicut creare per Filium
soliusestPalris. Sic est de boc (piod est mitli, quia non
dicit tantuin comparationem missi ad snscipientem '"'
effectum , sed etiam ad principium. Significat enim ,
ipsum esse ab alio et in alium : et sic patet illud.

4. Ad illud quod obiicitur , (piod inseparabilia
simul mittuntui' ; dicendum , (juod illud est verum
de illa missione, quae est per separationem ; sed de
illa missione , quae est per distinctionem . non est
dicere, quod simul '" mittantur necessario illi qui
distinguuntur , sicut nec in alia missione illa quae
separantur. Et quoniam Pater distinguitur a Filio ,
et missio in divinis dicit distinctionem : ideo non
oportet , quod cum mittitur " Filius , mittatur Pater.

5. Ad illud quod obiicitur ultimo , quod aequa-
lis nobilitatis est mitti ut '* mittere ; dicendum, quod
mitti non removetur a Patre , quia dicit ignobilita-
tem , sed quia dicit emanationem et subauctorita-
tem , quae quainvis non sit ignobilitatis . tamen non
convenit Patri ^^

" Praeferenda videtur lectio cod. T , in qua post esset
addita particula tanquam deest , utpote quae verbo exponenda
non bene adaptatur, pro qua unns alterve codex habet inquam.
Cod. X valde loco velut. Cod. K vetut liaeretica reprobanda
pro velut impropria exponenda.

^2 Licet mss. cum ed. I omittant et secundo , iTiinuimus
tamen, quia revera ad duo prima obiecta respondelur.

13 Cod. T ad. In flne solutionis codd, L 0 loco non valet
legunt vera est.

^* Plurimi codd. cum od. I notat.

i^ Cod. R susceptionem seit. In fine responsionis fide plu-
i"imorum mss. et ed. I post patet adiecimus illud.

•^ Auctoritate antiquiorum codd. et ed. 1 substituimus simul
pro sic. Paulo ante codd. iNR verum ioco dicere. Cod. X prae-
cedentem propositionem ita exliibet : missione non est verum ,
quae est per distinctionem , non enim est dicere. Paulo infra
sub alia missione inteilige illam , quae est per separationem ,
in qua inseparabilia simnl mittuntur , separata vero non.

1' Vat. cum aliquibus mss. mittatur, sed minus apte. Cod.
T si loco cum. Mox post mittatur cod. Z addit et.

18 Ed. 1 et loco ut.

19 in cod. K additur imo repugnat proprietati eius, quiu
Pater est non ab alio.

-JH4

SENTENTIAIUM LIB. I.

SCHOLION.

(Aindusio est senloniia coniinuuis; coniniuiiilor ciiam con-
«Hiilur, Patri con^oiiiro rmmfeMatioiwm faclam in ajicjuo of-
fcctu ipsi a|)|iro|)riato v. j;. iii aiiqiia ajjparitionc. Sctl (}uia
missio practer hoc connotat in pcrsona missa cmanalioncm , ct
l»aU'r non cmanal, idco iiacc cius manifcst^itio non csi missio.

Ita Richard., Iiic a. 2. q. I. — .\lcx. Hal., S. p. I q. 73. m. 2.
a. I. — S. Thom. , hic .]. 2; S. I. q. 4.3. a. i. — B. Albcrt..
hic a. 7. — Pclr. a Tar. , liic q. 3. a. 3. — Hichard. a Mcd..
hlc a. 2. q. 2. — ,€gid. H. , hic 2. princ. (j. I. — Durand. .
de hac ct seq. hic tj. 3. — Dionys. Carth.. hic q. I.

01 AESTIO IV.

Ulnun missio , aclioe accepta , sit tolim Trinitati^.

Otiarto el iiltiino (iiKUMMlur , (iiiiis sit inissio
iil inittentis. El <]iio(I sit totius Triiiitatis , ostendi-
tur sit*.

I. Mi.^sio idein t?sl quod teinporalis donatio :
KuiKiaiiiei.ip.sed teinporaliter dare (^onvenit toti Trinitati , quia
tota Trinit^is dat Spiriluin sanctuin , ut dirit .\ugu-
stiiiiis ' : ergo etc.

:2. Item , .Vugustinus secundo de Trinitate - :
• .Mitti a Patre Filiiis sine Spiritu sancto non po-
tuit » . ergo inissio Filii convenit Spiritui sancto :
ergo eadeni ratione niissio sui. Si dicas, sicut dicunt
quidain . qiiod illud intclligitur de missione secun-
dum liiimaiiam naturam. (jiia missus est ad prae-
dicandum, secundiim illud Lsaiae sexagesimo pri-
ino': Ad annuntiandnni mamuetis misit me ; non
aiitem de missione secundum divinam iiaturam;
c.onlra : inissio secundum divinam naturam est
missio iii mentem , vel in carnein : sed .Vuguslinus
iiitelligit de missione in carnem , unde stalim sub-
(litiir : 0 Quia Pater intelligitur eum misisse , cum
lecit e.\ remina » : ergo (•oiistal . quod loquitnr de
missione secundiim divinam naturam.

3. Item. .Magister ^ lacit tale argumentum : si
Pater potest dare vel mitlere Spiritiim sanctuiii . et
Spiritus sanctus non potest , ergo ali^piid potest Pa-
ter. (piod iion potesl Spiritus sanctus. Item si Pater
dat et mittil Spiritum sanctum , el lioc non facit
Spiritus siinctus , aliquid facil Pater . quod non facit
Spiritiis sanctus : ergo divisa sunt opera Trinitatis.

CoNTHA : 1. Dalum dicitur relative ad dantem ,
Ad ..,,,M>M- .<;iciit dicit .\ugusliinis (jiiinto de Trinitate '' : ergo
Spiritus sanctus non dalur nisi ah his . ad quos re-
lative dicitur ; .sed non dicitur rtdative atl se : ergo
iioii dat se , ergo nec mitlit .se.

"2. Item, sicut Pater est priina persona in Tri-
niUite , ante fpiam iion est alia . ita Siiiritus san-
clns, posl (piam '' ikjii esl alia ; .«^ed Pater, quia non

liiin.

' Lil)r. .W. dc Trin. c. l<». ii. Mr. \ idc hic in iil. Magi-
sdi, c. I.

' flap. :;. n. 8. ■' Vcrs. 1.

^llic. c. I. — .\rgiimciiluiu lioc Val. cuiii cod. cc, scd coii-
Ira cctcros codd. ct v(\. I nec non lil. IMiigistri, corriiptc cxhibct
omitli-ndo vcrba et Spiritiis sanclus usquc et hoc non facit.

'■• Cap. I i. n. I'»: Qiiod anlcm dadini csl , ct ad ciim (|iii
dedil rcfcrtur clc. Vide infra d. .Wlll. hl. Magislri, c. i.

hahet personam, ex (pia sit , nullo modo dicitur
inissus: ergo cum Spiritus sanctus noii haheat per-
sonain ex se emanantem. niillo modo dicitur mittere.

3. Item . nhiciimque est missio passiva , ibi est
suhauctorit;is respectu alicuius principii in misso ,
sicut dicitur ab .\iigustino el .Magistro ' : ergo ubi
est missio activa, ihi notalur aiictoritas respectu per-
sonae ; sed Spiritus sanctus non hahet auctoritatem
respectu sui nec alterius personae : ergo etc.

4. Itein . nhicumque est inissio , ibi vere nota-
tur distinctio . sicut in creaturis separatio : sed per-
sona Spiritus sancti non distinguitur ase: ergo a se
non inittitnr nec Filium initlit . ciim non Iiabeat
auctoritateni iii ipsum : ergo noii mittit.

0. Item , omnis actus , secundum quem [lerso-
na reflectitur siiper se . est essentialis et essentiali-
ter dictus; si ergo Filius inittit se, vel Spiritus san-
ctus * se : ergo mittere vel mitti essentialiter dici-
tur ; sed oinnis talis actus dicitnr de trihus .- ergo
Pater mittit .se.

CONCLISIO.

Jnipropria est locutio , quod sive Paler sive Tri-
nitas mittal se ; omnino propria , quod per-
sona producens mittai productam ; dmique
minus propria , sed famen sustinenda , quod
persome procedentes mit.tant se.

Kespondeo : Dicendum, quod in Iiac tpiaestione
sapientes opinantur contrarie sapientilms. Nam Ma-
gister dicit expresse et nititur [irohare auctoritate
et ratione . qnod Spiritns sanctus mittit se et dat se":
nec oportet secundum ipsiim . (]uod inter mittentem
et mis.sum cadat lier.sonalis distinclio. sed solum
(]uantum ad rationem intelligendi. nt idem '" ip.se sit
miltens in (pianliim Deus , et idem ijise sit inissus
in quantiiin doniim.

(•piiiic^

" Sul)audi: i)crsonam. K\ mss. ct cd. I substituimus (/iwjw*
loco qiiem , {piod Vat. minus bcne liabct.

' llic, c. 9, ubi ct vcrba Auguslini rcpcrics. — Paiilo
infia post pcrsonae in cod. 0 cxi)licativc additur mLssae.

* Cod. I hic rcpctit mittit.

" Val. ciim cod. cc mittat se et dct se.

"* Vat. cnm cod. cc minus bcne cl contra alios codd. ac
ed. I omiltil idem.

DisT. \v. 1». I. \KT. vm:vs 01 \i:sT. iv.

^i;:;

Ij iino|ii-
iria.

Indeut
Dnibiis
;l8tri.

in de
I posi-
iie.

\liorniii iiiaii^islroniiii cl :iiitii|iioniin liiil po-
sitio , (|UO(l iiiillcn' cl, iiiitti (lc lalioiic siii iioiiiiiiis
iinporlaiit siihaucloiitatcin cl aiiclorilatcin ' cl di-
stinclioncin : cl idco niillo inodo potcst dici . (|iiod
una pcrsona initlat sc vcl iiiillaliir a sc. riidc lo-
cutioncs islav snnt iinpropriac cl cxponcndac, <iua(^
lioc diccrc vidcnlnr. Kl positioncin snain conliiinant
pcr Au<,nistiniiin -. (pii dicit. (piod Patcr nullo inodo
initlitiir iicc lc^Mlnr inissus ; hoc iion ost ol) alind ,
nisi (piia hoc ipiod csl missus iinporlal snhauctori-
tatcm : cr<f() pcr oppositnin ni/ftcrc iinportat anclo-
ntatein, ct una pcrsona non liahct anctorilatcm sii-
per se. Et rcspondenl ralionihus Ma^Mslri , (pujd non
est simile de hoc quod est (kirn et de hoc quod
est mittere. Quia ikire uno modo est ex iilieralitate
sive amore coinmunicare ; et sic cst essentiale oin-
nino et nullain connotat distinctionem . el sic conce-
ditur . (piod tota Trinitas dat se ipsam, et Pater si-
militer. .4/^0 modo ckire est alicui donum comnui-
nicare . non tantum ex liheralitate , sed etiarn ex
auctoritate ; et sic dare dicit notionein sive tenetur
notionaliter , et hoc modo non valent illae rationes:
si Pater dal Spirilum sanctum , et Spiritus san-
ctus non dat se : ergo aliquid facit Pater , quod
uon •' Spiritus sanctus ; quia dicit notioneni , et
in hoc sensu aeciuipollet ei quod est mittere, et si-
iniliter donatio passiva ei quod est procedere. —
Similiter ad simile , quod inducit Magister de Fiho,
dicnnt, quod non est simile , quia in Filio duplex
est natura , scihcet divina et humana ; et quantum
ad humanani potest mitti et mitlitur a tota Trini-
tate , quia minor est Deo et inlerior , et non tan-
tuin suhauctoritatem habet . sed etiam servitutem,
quia est servus Dei , quamvis per unionem sit Deus.
Quantum ad divinam autem mittitur a solo Patre ,
quia a solo Patre producitur. Quia ergo Spiritus
sanctus producitur et a Patre et a Fiho , et non a
se ipso, hinc est, quod non mittitur nisi a Patre
et a Filio. Et propter hoc rationes Magistri non va-
lent , quia omnes auctoritates , quae dicunt , Fihuin
mitti a Spiritu sancto vel a se . secundum huma-
nam naturam intehiguntur.

Sed hcet haec positio rationabilior videatur et
facihor ad sustinendum , tamen — quia non debe-
mus auctoritates Sanctorum trahere ad nostram ra-
tionem, sed magis e converso rationem nostram au-
ctoritalibus Sanctorum subiicere, ubi non continent
expressam absurditatem ; et Sancti dicunt, et Magi-

slcr dicit, cl inaximc \ngiislinns , (pii pliis supcr
hac iiKderia locntns est, l''ilinin iiiitti a S|iiritii saiicto
et etiam ^ a se, (piod non possiinl cxponere seciin-
diiin hiimanam iiatnram — ideo alia positio tiim oh i>racroriar

,• .. • .. • • "piiiio .Ma-

reverentiam SaiKiornm, tiiin oh icvcreiitiam .Ma<,Mstri )/i«iri.
videhir iiiagis esse lenenda. Illiid cnim ' verhiim
\ugiislini . (piod dicit, (piod l'iliiis csl iiiissiis iii
carnein a Spiritn sancto , seciindiim lininanaiii iia-
Inrain niillo inodo pot^^st inlelligi , iit vidctiir , (piia
inissio haec luit ad humanit itis siv(^ (arnis assiim-
tionein : crgo sccnndinn rationem inlclligendi prae-
cedit huinaiiain naliiram iit iain iinitam : crgo si
Filins hoc modo dicitnr missiis , oporh't qiiod altri-
huatur divinao naturae , et ita ratione divinae natu-
rae missus est a Spiritu sanclo; iniilto fortius igitur
et *^ a se , ac per hoc et Spiritus .sanclus a se.

Et propterea ad intolligentiam ohiectoriim in (^nae magis
contrariuin notandiim csl . ipiod missio de se diio *'''"'^"'''
importat , scilicet emanationem et manifestationem,
et principaliter ' de ratione siiae .significationis im-
portat manifestationem. Et lioc patet per \iigustinum
in quarto de Trinitate, qui dicil, (piod mitti est co-
gnosci esse ah alio , et habetur in praesenti distin-
ctione ® , quod « lunc Filius inittitur , ciim ex tem-
pore cuiusquam mente percipitiir » . Qiiia ergo prin-
cipahter importal manifestationem et connotat in
misso einanationem , ideo manifestatio significatur
per hoc quod est mittere per modum actionis , et
per hoc quod est mitti per modimi passionis , sed
emanatio utrobique uniformiter. Unde sensus est :
Pater mittit Filiuin, id est, declarat sive manifestat
Fihi emanationem , sive Filium einanare. In passiva
vero sensus est : Fihus sive Spiritus sanctus mitti-
tur , id est, manifestatur ab alio emanare.

Et quoniam ablativus respectu passivi. et no-
minativus respectu verbi " activi important ratio-
nem principii , el significatio huius verbi mittere et
mitti est manifestalio et emanatio; ideo illa est conciusio i.
'propriissima , quando ablativus vel nominalivus
importat habitudinem principii respectu utriusque ,
ut cum dicitur : Pater mittit Fiiium , et Filius mit-
titur a Patre, quia Filius emanat a Patre et ma-
nifestatur a Patre.

Quia vero principale significatum horum ver-
borum est manifestatio , non emanatio , quando ^*' no-
minativus vel ablativus est principium manifesta-
tionis , quamvis non emanationis , propria est, sed conciusio 2.
minus quam praedicla ; et in hoc sensu concedun-

' Ed. I , iranspositis verbis . auctorUatem et siibaticto-
ritatem.

* Libr. II. de Trin. c. 5, n. 8. Vidc hic lit. Magistri , c. 2.
3 In cod. T hic repetitur facit. Mox post mittere adiecimus

ex antiquioribus mss. et ed. I particulam et.

* in Vat. et cod. cc perperani deest etiam, quod tameri
in aliis codd. et ed. I habetur. Pauio ante ed. I hanc mate-
riam pro hac m^teria.

5 In cod. T pro particula enim a secunda manu positum
est tamen.

S. Bonav. — Tom. i.

« Ex multis mss. ut .\GIlv P Q T V X V aa ee ff ci ed. 1
adiunximus non bene omissum et. ' Cod. Y principalius.

8 Gap. 7-9. — Mox fldc vetustiorum mss. ct ed. I substi-
tuimus quod pro quia.

9 Vat. , antiquioribus mss. et ed. I obnifentibus, omittit
verbi , quod et ed. I paulo ante voci passivi praefigit. Paulo
infra cod. 0 ista lociitio loco ilta. -

i<* Vat. cum aliquibus codd. perperam quoniam loco quan-
do. Paulo infra post minus ex aliquibus tantum codd. ut G H Z
et ed. 1 adiecimus quam ambiguitatis toiiendae gralia.

i6«i

SENTKNTIAKIM LIH. 1.

tur isla»' : Kiliiis iiiillil s«' . ol Spirilus saiiclus init-
lit se.

(in\A vero lam miflerc quaiii )ui((i iiii|>orl;uit

eiiiaiiationeiu circa ini.^sum, et persoua Patris non

emaiiat ab aliquo . simililer nec Trinitas: ideo per-

OiBdMio 3. sona Patris nusquam legitur missa nec ipsa Trinitas.

Ex hoc patet . qiiod liaec esl siiiipliciter et

Epiiogus. oimnno propria : Pater miltit Filiuni : haec esl

miniix propria , tainen a jiroprieliite non recedit:

Filius mittit se ; haec auteiii omnino impropria :

Pater mittil se sive ipsa Triiiitas '.

I. \d illud quod obiicitur iii coiitrarium de
soinuo op- dato. quod dicitur relative; dicendum. quod verum

poutorom. ^

esl. secundnm quod dare dicil per quandam auclo-
ritatem communicare ; hoc inodo non accipit Magi-
ster, sed in quanfum darp ideni est quod liberaliter
et voliintarie communicare.

± Ad illiid quod obiicitur , quod Pater non
mitlitur. <piia non est - ab alio : dicendum , quod
non est siinile . quia tam miltere quani mitti im-
portant emanationem in inisso , ut patet exponenti.
Sensus enim est : haec persona niittit illam , id
est. maiiifestat eius emanationem : et : haec mitti-
tur ab illa . id est . eius emanatio manifestatur ab
illa. Sed haec emanatio non semper importatur re-
spectu ' oinnis personae inittentis . quia al) aliquo
potest esse manifestatio emanationis, a quo tainen
noii est ipsa emanatio; et ideo sic non ponilur p/'0-
iluctio in mittente , sicut emanatio in misso ; et
ideo non sequitur. quodsi Pater non mittitur. quod
Spiritus .sanctus non iniltat *.

S. Ad illiul cpiod obiicitur: ubi est inissio pas-
siva , ibi est subauctoriUis ; dicenduni . quod veruni
I esl . non ratione . qua passivum . sed ea ratione ,
I qua tain passivum quam activum notat emanationem
j in inisso . sicut patuit in expositione •'. Et quia ema-
! nalio non seuiper est respectu mittentis. ideo non
I oportet, quod semper importetur auctoritas in niil-
tente; .sed ratio ista valeret bene . si ila esset, ul
1 principale sigiiificatum eiiis (piod esl ^nixsio essel
I emanatio sive productio.

4. Ad illud quod obiicilui . cjiiod niittere im-
; portat distinclionem ; dicendum . quod mittere uno
; modo im()orlat dilferentiam sub.stantialem , iit cum
j importal doiiiiniuiii . iil cum dicitur : Deus mittit
• Angelum ; alio modo dislinctionem personaletn ,
\ ut cuni importat aucloritatem in mittente et subau-

ctorilatem in misso respectu mitlentis, ut cum di-
citur : Pater miltil Filiuiii. Tertio modo impoi^-
lal dislinctionem solum quantum ad modum intelli-
; gendi ; sicut cum dicitur : voluntiis est instiiimen-
j tum se ipsum uiovens — quia idem est inovens el mo-
' tum — sic * . cum dicitur : Spiritus sanctus miltil
; se , idem est miltens et missuin . ratione difTerens :
: mitteiis , inquam , secunduiii quod Deus , sed mi.s-
\ sum secundum quod donuin . sicut praedictum est '.

5. Ad illud quod obiicitur ultiino de reflexione
' actus . dicendum , quod veruiii est quoad principale

significatum , sed non oporlet quantum ad conno-
tatum; el ralione principalis significati esl reflexio
personae mitlentis supra se . ul dicatur : mittens
est missus.

Tr«(

mi(t«J

SCHOLION.

I. StMMiiida upinio iii cori). ceaMisitii esl tiuiiflini .Viitissio-
dorensis. Solutio liiiius quacstioiiis, ul bono obsorval S. Doctor
fhic ad .3.), depcndot a soiulionc allerius quaestionis, (supra q. i.
in Scliolio ) , sciliccl (juid sil principalc sijjnificatuni niissionis
diviiiao , utruin proccssio , an proccssionis iiianifestalio. llacc
enim nutnifostiitio est aclio tribus porsonis communis , ot si iioc,
tunc consoquenlei mittere socundiim principalo significatum csl
aliquid cssoiitiaic . non nolioiialc . siciil c coiitra cst niitti. Kx
his priiicipiis .scquuiitur alia corullaiiii.

II. Notabile est principium Seraphici in cor|). cxprcssum ,
quod lamiuam inviolabilom rcgul;im sompcr obsorvat, sciiicei:
« Non debcmus auctoritalos Sanctonini ad nostrnm Ir.ihcn» rn-

' Vai. ultimas propositioiios cornipK» cl pracicr lidcm mss.
it;i ('\h\\)f\ : pntrt , (/iiod haec est simplicilcr et omnino impro-
prin : Vat.er millit se sive ipsn Trinilas : quia rccedilur a
proprielate personarum et TrinitaUs. Illa vero est simpliciter
et omnino proprin : Pater millil Filinm , rum a nnllius pro-
priefnle reredafnr. Kd. I iii co ii codd. discordal , (|uod post
Filium ilii prosc(|iiitiii ; el isla simililer : Paler el Filius mit-
tiinl Spirilum sanctum ; el liaec est minus propria : Filius
vel Spirilus sanrlns miltit .</' , irl Sjiirilus sanclus mittil Fi-
Uum ; haer autrm omnino inipropria clc.

« Miillis mss. iit .\ (i III K .N T V X Y Z aa oo (f et ed. I po-
sliilanlibiis, adiiinvimiis est.

tioncni , scd magis c conNci^so rationcm no.siiaiii iiucioiitatibiis
Sanctonim subiicoro . ubi non contincnl o.xprossam absurdi-
tatcm ».

ill. S. Thoniiis cl iii Coinincnl. cl in Suinmii concordiil ;
item Pclr. ii Tar. « oliam in vcrl)is » , ut dicit Dionys. Carlh.
Cctcri magistri saltem in principiili conclusione conscntiiint ;
tamen .Egid. H. rationes S. Thomac impugnat. — Alc\. Iliil.,
S. p. I. q. 72. in. 1. a. I. 2. 3. — S. Thom., hic q. 3. a. 1.
2; S. I. q. i;}. ii. 8. — B. .Vlben., hic a. :;. 9. II. — Petr. ii
Tar., hic q. 2. a. I : (|. 3. ii. I. — Uichard. a Mod., hic a. 3.
q. I. 2. — .Egid. II.. Iiic 2. princ. q. 1. — Dionys. Carlh. ,
hic q. t. 2.

•' Viit. contrii lcrc oinncs codd. ci ed. I noii ila disliiictc
importat respeclnm. Paiilo iiifra post manifeslatio loco evutna-
tionis pluiimi codd. ciim cdd. I, 2 . 3 ponuiil /Hwswnis, (|uod
tumcn contoxtiii ininus rospondet.

* Vat. cuin cd. I ot iino iillorov c codico miHiitur , ^(\
niiilc , iitpotc non corrcspondons obicctioni.

•'■ llic circa lincin rosponsionis.

^ Priicferiinus lc('lionem nonnullorum iiiss. ut K T \ Y ci
cd. I pro simililer ponondo sic , loco ciiius nniili codd. ut
ACF(ilI IKLOSUW Z clc. miiius iiptc habcnt sicvt.

7 lliCj in corp.

DIST. XV. W I. 1)1 niA.

^2()7

DUBIA CIRCA LITTKHAM MAOISTm.

Ii m iiU'
r tripli'
■ listiu
• rn.

Diiu. I.

In parte ista siinl (liibitationes {'irca litleraiii, et
prinu) (lubitalur de lioc quod dicit, quod Spirilm
mjwtus donatiir non tantiim a Patre et Filio, sed
etiam datur a se ipso. Videtur dicere falsiiiii, quia
supra ' fecit arguineiituiii , (luod iion potest dari a
sanctis viris, quia non potesl ab ipsis procedere; sed
non potesl a se ipso procedere: ergo pari ratione non
potest daii a se.

Respondko: Dicenduni, quod Magister ■' arguebat
de processione leinporali, et de bac bene coiicedit
ipse, quod procedit a se, eo quod propriae potestatis
est, ut spiret in euni, in quem vult; sed sancti viri
non habent posse in eurn. '

DUB. II.

Iteni quaeiitur de hoc quod dicit, quod donum
Spiritus sancti nihil aliud est quam ipse Spiritus
sanctus , sicut co?yus carnis nihil aliud est quam
caro. Videtur enim, si similitudo bona est , ut omne
quod est donum Spiritus sancti, sit Spiritus sanctus.
Sed contra: timor " est donum Spiritus sancii, et
non est Spiritus sanctus.

Respondeo: Dicendum. quod donum, cum dicat^

• relationem ac per hoc quodam modo distinctionem,
potest illam importare tripliciter: aut secundum mo-
dum intelligendi, aut secundum modum essendi,
aut secundum essentiam. Primo modo idem est dans
et datum, sicut « idem intelligens et intellectum ^»,
et differens ratione modi dicendi, quia datur idem
a se; et sic intelhgit Augustinus. Alio modo secun-
dum modum essendi sive se habendi, qui alius est
et ahus in personis; et sic dicit relationem personae
ad personam. Tertio modo importat distinctionem
secundum essentiam, prout dicit effectum ' et respe-
ctum creaturae ad essentiam increatam; et hoc modo

,timor dicitur donum Spiritus sancti; sed hoc infra
melius patebit ^

DUH. III.

lUiin qua(U'itur de ratione Magistri, (pia dicil:
Si Pater et Filius dant Spiritwm sanctum, et Spi-
ritus sanctus non dal se, aliquid potest Pater et
Filiiis, qiiod non potest Spiritus sanctus; (piia ista
ratio, ut supra dictum est", non valet: Pater potest
generare Filiuin, et Filiiis non potest: ergo Pater
potest aliquid quod non |)otest Kilius: ergo pari ra-
tione, cum Spiritus sanctus dicat '" personam ut Fi-
lius, non valet. Si tu dicas, quod iion est siinile
propter actuni donandi ", (pii est operatio in creatiira;
contra: sicut dicit Magister in littera '^, Spiritus san-
cti donatio est eius processio; sed illud argumentum
nihil valet: Spiritus sanctus procedit, et Pater non:
ergo ahquid facit Spiritus sanctus, quod non Paler:
ergo similiter nec in proposito. Si tu dicas mihi ,
quod non est simile de activa et passiva; contra:
inflexio nominis per casus non variat significationem :
ergo simihter videtur, quod nec ibi sit variatio per
activum et passivum. Et si tu dicas, quod non est
simile; ostenditur, quod sic; quia omnis activa infert
passivam: ergo videtur, quod si in voce activa tene-
tur ^' essentialiter, quod similiter in passiva.

Respondeo: Dicendum, quod, sicut praedetermi-
natum est^% rationes Magistri bonae sunt, quia ipse
accipit dare, secundum quod dicit effectum in crea-
tura; et secundum hoc conunune est tribus personis
necessario, et hoc in activa significatione. Dare enim
Spiritum sanctum alicui est facere, quod inhabilet
in eo; et ideo non est simile de potentia generandi.

Ad illud ergo '•■^ quod obiicitur, quod Magister .\d repu.
dicit, quod donatio idem est quod processio; dicen-
dum , quod loquitur de donatione passiva, secundum
quod arctatur ad Spiritum sanctum ; et argumentum
suum bonum est , quia ab eodem principio est actio,
et passio: ergo si donatio activa est a Patre, simi-
liter et donatio passiva; similiter si donatio activa
est a Spiritu sancto, et passiva.

Ad ihud quod obiicitur, quod in activa tenetur

cara.

> Dist. XIV. c. .3.

* Unus alterque codex ut ff cum ed. I addit supra.
3 Cfr. hic lit. Magistri, c. I. et q. 4.

* Cod. A amor.

5 Ex antiquioribus mss. et edd. 1 , 4,5 substituimus dical
loco dicit.

* Aristot., III. de .\nima, text. 15. (c. 4.). — Mox cod.
dd o se ipso pro a se.

' Lectio mutila Vat. , in qua omittitur prout dicit effectum ,
resarcitur ope mss. et ed. 1. Paulo infra, licet in nonnuliis
tantum mss. ut FTX dd habeatur, pro avior substituimus
timor , utpote quod obiectioni magis respondet.

8 Dist. 18. q. 2. et 5.

9 Dist. 7. q. 2 , et ibid. dub. I .

"^ Vat. contra antiquiores codd. et ed. 1 dicit.

" Fide vetustiorum mss. et ed. 1 posuimus donandi loco
dandi.

^2 Hic, c. I. — Mox ex plurimis mss. et ed. I substitui-
mus nihil pro non.

'3 Aliqui codd. ut S X Z teneatur.

^* Hic , q. 4 , quae totam huius dubii solutionem magis
explicat.

1* Ex mss. et ed. I restituimus particulam ergo.

^«;8

SENTENTIARLM iAll I.

essentialiler. ergo et iii passiva. similit«M' erfro potest
dici, quod Pater procedat; dicenduiu. cpiod argu-
inentuiu istiui non valet. quia spirare in v(K^e activa
convenil diiohus. in voce passiva convenit uni soli:
sic luittere potest convenire triljiis. procedere vero
sive mitti duobus taiitum.

DuB. IV.

Itein quaerilur de lioc quod dicit . quod Spiri-
tm sanctit^ procodit a se. Videtur enini falsuni.
qnia proccdere est produci : ergo si Spiritus sanctus
procedit a se . proilucitur a se. Si (u dicas , quod
noii dicitur sine detenninatione, videlicet tempora-
liter; fontra: tcmporaUter est deterniinatio non di-
ininueiis: ergo sequitur de necessitate. si tempora-
litcr procedit a se.. quod proccdat a se.

Rkspondeo : Dicendum , quod sicut dictum est
supra ', processio ratione comparationis ad terminum,
in quo suscipitur. creatura scilicet quae sanctilicatur,
de ratione nominis connolat temporale, et ideo di-
citur temporalis. Et quoniam ille effectus temporalis
est a Spiritii s.mcto. ideo et processio. licet non ita
proprie sicut de Patre. Nec- valet de productione ,
quia produclio solum dicit comi^arationem ad prin-
cipium a quo et non connotat effectum. Unde sicut
non valet: procedil temporaliter. ergo producitur
temporaliter, sic et in proposito.

DuB. V.

Item quaeritur de probatione iMagislri, qua pro-
bat missionem Spiritus sancti per missionem Filii, ibi:
Se autem mireris, quod Spiiitus sanctus dicitur
m,itti vel procedere a se. Nam et de Filio etc. Vi-
detur enim, quod male probet, quia missio dicit sub-
auctoritatem in misso; sed plus est de subauctori-
tate in Spiritu sanclo quam in Filio: ergo plus de
ratione missionis : ergo videtur , quod potius deberet
procedere e contrario.

Item, missio dicit manilestationem : sed missio |

Filii maiiifestata est per missionem Spiritus sancti: !

ergo manifestior est missio Spiritus s^incti : ergo vi-
detur . qiiod proI)et igiiolum per ignolius ^ I

luxta hoc quaeritur. de quo proprius dicitur yu*e«ti«
mitti. utriim * scilicet de Filio. an de Spiritu sancto? '^"**"''

Respondeo: Dicendum. quod Magister probat
missionem Spirilus sancti per missionem Filii, quia
magis expressas habet auctoritates ad hoc \ Po-
test tamen niliilominus dici, quod eliam ratioci- AiiaMim
nando bene procedit. In missione enim personae est
duo considerare: scilicet emanationem , ratione cuius
est subauctorilas in misso; et quantum ad lioc magis
competit Spiritiii sancto mitti^. et quantum ad hoc
arguit Magister a minori: quod si Filius mittitur a
Spiritu sancto et a se. mullo forliiis et Spiritus san-
ctus. Est etiam cmm{\QV,iYQ manifestalioncm; et ra-
tione huius inagis convenit Filio, quia magis evidenter
apparuit mundo. et quantum ad hoc arguit Magister
a manifcstiori'; et ita peroptime procedit.

Ad illud qnod obiicitur, quod Spiritus sanctus
manifestat Filium et eius missionem; dicendum. quod
hoc non est propter defectum evidentiae a parte
missionis Filii, sed propter caecitatem a parte vi-
dentium. quam removet gratia Spiritus sancti,

Et sic patet, de quo proprius^ Uno enim modo soiauuqu
magis competit Filio. alio modo magis Spiritui saii- ■■Si-
cto secundum duas praedictas conditiones.

DiB. VI.

Ilem quaeritur de hoc quod dicit: Ostendit eo
Filium missum, quo factum ex muliere; quia se-
cundum hoc, cum Spiritus sanctus non sit factus
ex muliere, videlur quod non sit missus. Prae-
terea, si Filius " est factus ex muliere, ergo esl fa-
ctus. Contra: in Symbolo^**: Non factus.

Respondeo: Ista noii est conmuinis ratio mis-
sionis, sed solum missionis visibilis ipsius Filii; et
ideo non valet de Spiritu sancto ''.

' Disl, I i. ;i. I. (|. 1. ct liic (j. 2. — .Mox cd. I creatu-
ram pro creaturn.

* Vat. ciim cod. cc Et mn loco Nec. Mox posl qm aliqui
codd. ul A (i T W Z bb cc cum ed. ! omitlunl et , aliqui vero
ui F 11 i (id poiiunt nec pro et non.

3 Vat. ahs^iue auctoriUilc mss. el sex primarum cdd. cl
minus bene ignoinm.

* In Val. et cod. cc omiltitur utrum , quod tamcnl in aiiis
codd. ol ed. 1 liabelur. iNonnuHa scripta ut U Y cum ed. 1 paulo
ante per prius loco proprius , sed falso , sicut ex responsione
patct.

* Exhibemus lcclioncm maioris parlis codd. ut AGHIMO
T V W X aa bb elc. et ed. 1 , dum Vat. cum aliquibus codd. ,
inlerpuiiriionc niulala , nialo habel niictantntes. Adliuc potest.
.Mox pi»>l nilUlommus JiHlioiics codd. \arianl; alii codd. ut
HOTVZ fT cum ed. I exhibent nostram , alii addunl cum Vat.
nlio modo , alii ut A S W perperam nullo ■modo , cod. I non-
nullo modo.

^ Val. contra multos (-odd. et cd. 1 convenit pro competit,
quac et dein, mut<ita interpunctione, ponit Spintum sanctum

tnitti , sed nostram lectionem exhibenl cxplicile muili codd.
cum ed. 1 ; aliqui propter abbrcviationem dubiae sunt lectio- ,
nis. Pauio infra posl inulto fortius et cod. I addil a se , dura
cod. dd habcl multo fortius Spiritus sanrtus mittitur a se.

~ In mss. ct edd. I, 2, 3 minori pio manifestiori , sed
falso. Cod. dd uilimas projtosilioiics ita exliibet: Est etimn con-
siderare manifestnliomm apparenlis, et ratione huius magi.s
convenil Filio, quia apparuit benignilas Filii cvidenler mundo
in unione camis , et quanlum ad hoc ni-guit Alngister n ma-
nifestiori et taliler peroplime prncedit. El per lioc patet ad
primum obieclum. Ad illud quod sccundo (ibiicilur elc.

8 Val. sibi non constans el contra plurimos codd. nec noii
ed. 1 prius; pauci codd. per prius , quod tamen cum subne-
xis niiiHis convonit. Cod. dd : Sic etiam palel , de quo propnus
dicatur mis.sio. Mox post alio modo cx anliquioribus mss. el
ed. 1 suppievinius magis.

• In cod. W additur Dei.

"> Vat. , obnitcntibus mss. el sex primis edd., per Stffn-
bolum.

" Vat. i)raeler fidem inss. ct cd. I ,s^ \n-o Spiritu sancto.

DIST. \V. W II. DIVISIO TKXTIJS.

^2G9

A(l illiKJ (|ii()(l ohiicihir, (luod cst fucliis^: di-
condiiiii . (]ii(id illiid cst iiilclli^ciidiiiii scciiiidiiiii
liiiinaiiaiii naturain: ct idco oportel addcrc dclcniii-
iialioncin. ut dicatur lactus ex mulie^'e, vel secun-

diini /iintKinani niUiiraiti , (jiiia siiii|)li(ilcr piopler
orrorcin Arii vitandiiin iion rccipit cain ' cloi^uium
occlcsiasticiiin.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XV.

Pars II.

De luissioiio Filii ul Spiriliis saiicli (|uanliim ad nioduni , (jui duplcx osl ,

visiiiilis sciliccl et invisibilis.

Iliv (luaeritiir , utriim semel lantum ,sif missus Filius.

HUIUS PAKTIS TEXTUM VIDE SUPHA P. 237.

DIVISIO TEXTUS.

Supra egit Magister de missione quantum ad
principium , hic agit de ea quantum ad modum ,
qui duplex est, scilicet visibilis et invisibilis. Et
quoniam isti modi conveniunt missioni Filii et Spi-
ritus sancti, ideo Magister primo assignat eos circa
missionem Filii ; secundo circa missionem Spiritus
sancti, infra in principio decimae sextae distinctio-
nis : Nunc de Spiritu sancto videndum est etc.

Prima pars habel quatuor partes, In prima ^
ostendit auctoritate Augustini. quod Filius duobus
modis inlssus est, scilicet visibililer et invisibiliter.
In secunda assignat duplicem differentiam istorum

duorum modorum % ibi : Ecce distincti sunt duo
modi missionis Filii. In tertia vero movet dubium
quoddam , quod habet ortum ex praedeterminatis ,
ibi : Hic quaeritur , cur Pater non dicitur missus.
In quarta vero removet sive docet errorem cavere,
procedentem ex illius dubii solutione , ibi : Ideoque
putaverunt quidam haeretici. Ex hoc enim, quod
dixerat , Patrem non mitti , posset quis credere , in
divinis non esse aequalitatem. Ad hoc respondens
Magister dicit , quod hoc non est propter inaequali-
tatem , sed propter principii auctoritatem sive con-
notationem.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam eorum quae dicuntur in parte
ista , tria quaeruntur de missione Fiiii invisibili ,
quia de visibili agetur in tertio. Et quia missio in-
visibihs Filii simihs est missioni invisibili Spiritus
«ancti , ideo simul quaeritur de utraque.

Primo quaeritur, utrum haec missio sit secun-

dmn dona gratiae gratum facientis , vel gratiae gra-
tis datae.

Secundo quaeritur , utrum secundum eadem
dona gratiae dicatur mitti Filius et Spiritus sanctus.

Tertio, utrum utraque missio sit secundum
eadem dona gratiae augmentata.

^ EiTorem, qui in mss. et edd. irrepsit , scil. post qmd
addendo non, quique ortus esse videtur ex permutatione ulti-
mae obiectionis cum propositione post Contra , emendavimus
eliminando particulam non , quae etiam in cod. H expuncta
conspicitur. Idem dubium recurrit III. Sent. d. 1. dub. 2, ex

kquo emendatio a nobis facta comprobatur. Cod. I legendo non
factus pauio infra ponit divinam pro humanam, sed cum sub-
«exis incohaerenier. Vat. non est intelligendmi nisi loco est

intelligendum , sed absque fide mss. et ed. i . — Cod. cc cum
ed. 2 retinet non, sed omittit nisi , at contra subnexa.

2 Nempe propositionem , quae est : Filivs est factus.

3 Fide mss. et ed. 1 removimus verba praemissa quae-
stione , quae Vat. hic addit.

* In Vat. hic additur unam, el mox post Filii adiungitur
Aliam ibi: Praeterea notandum ; sed obstant mss. cum ed. 1.

270

SKNTENTIARrM LIB. I.

ARTICULUS UNICUS.

I)e missione invi^ibili tum Filii lum Spiritus sancti.

QUAESTIO I.
Utnim mi.tsio inimibilis sit seciuulum dona gratiac grati^ datae , vel gratum facientis.

Circa primnin . qiiod haoc inissio sil seciin<liiiii
<lona graliae gratis datae , oslenditnr sic.

1. Ral)anns^ dicit de Spiriln sjniclo , cpiod ler
Ad oppos.- (jaius esl Sniritus sanctus. El priino dicit. ipsuin

tom. ' .

esse datnm ad miraculornin operalionem ; conslal
autein . quod miraculornin operatio est gratia gratis
data : ergo etc.

± Itein, Spiritus sanctns datur , cnin dalur do-
nuni prophetiae. Unde priino Regnm decimo^': Factus
est spiritus Domini super Sanl , et prophctabal; sed
donnm prophetiae datur freqnenter his qui non ha-
bent gratiain gralum lacientem, sicut patet de Saul
per textum: eigo etc.

3. Item, quod Filius mittatur secunduin dona gra-
tiae gratis datae, videtur. Tunc enim Filius dicitur
mitti , quando fit revelatio occultorum ; sed revelatio
occultornm potest fieri sine dono gratiae gratuin fa-
cientis: ergo etc.

4. Item . Augustinns dicit et habetur in praesenti
distinctione \ quod « tunc Sapientia mittitur, cum a
cuiusquam inenle percipitur » , sive cum alicui iiino-
tescil; si ergo percipitur et innotescit per dona gra-
tiae gratis datae, ut per fidem informem: ergo vide-
tur in illis dari: ergo etc.

CoNTRA : 1 . Augustinus * dicit. quod tunc dalur

Tandameou.Spiritus sanctus alicui, cum sic datur, ut eum faciat

Dei el proxiini dilectorem, hoc est dicere, quando

datur iiomini caritas; sed caritas non est iiisi gratiae

gratum facientis: ergo etc.

2. Itein, hoc ipsum videtur de Filio, qnia dici-
tur Sapientiae septimo^ In animas sanctas se trans-
fert, et amicos Dei constituit; sed amici Dei non
dicuntur sine gratia gratum faciente: ergo etc.

3. Item, ratione ostenditur sic ®: tunc datur vel
mittilur Spiritus sanctus, quando habitat in homine;
sed non dicitur habilare in homine sine gratia gratum
faciente: ergo etc.

4. Ilem, cuin mittitur Filins vel Spiritus sanctus
ad aliquem, non mitlitnr. ut sit ' ubi prius non erat.
sed ut sit in eo aliter quam prins; sed novus modus
essendi, addens supra esse per naturam, non est nisi
per gratiam gratum facientem: ergo etc.

r.ONCLUSIO.

' Vide supra d. 1 4. dub. i.

' Vers. 10, ubi Vulgata habot : li)! insiluit super euin spi-
rilus Domini et propliotavit in medio eorum.

3 Gip. 7. — Paulo infra posi ergo percipitur unus allerque
codex ut I T sive loco et.

* Libr. XV. dc Trin. c. 17. n. 31 : Spiritus sanctus... cum
datus fueiit homini , accondit eum in dilectionom Dci et proximi,
et ipse dilorlio osl. — Vat. , obnitentibus mss. et sox primis odd.,
per Augmtinum dicitur , et mox , rofragantibus antiquioribus
mss. ot od. 1 , hominibus pro homini.

* Vers. 27, ubi Vulgaia post trnnsferl , omissa parlicula
et , proscquitur ; amicos Doi et Prophelas constituit.

« Supplevimus ox vetustloribus codd. et cd. 1 sic.

nmsione invisibili utraque persona iwn datur
simpliciter , nisi dono gratiae gratum facien-
tis, secundum quid vcro datur etiam per gra-
tiam gratis datam.

Respondeo: Ad lioc distingnunl aliqui. quod
Spiritum sanctum dari vel mitti invisibiliter, hoc * po-
test esse vel in qiiantuni Spiritus, vel in quantum san-
ctus. In quantum Spiritus, datur per donum gratiae
gratis dalae ; in quantum satwtus vel ^ sanctificans,
datnr per dona gratiae gratum facientis. Similiter
Sapientia vel Filius potest initti vel prout faciens
sapcre, et sic per dona gratiae gratis datae; vel
prout sapicntia dicla est a sapore, et sic per dona
gratiae gratum facientis. Sed istud non videtur solvere,
quia dantem oppositum istius solutionis est possibile
adhuc solvere ^" et quaerere de Spiritu et Verbo, quo-
modo dicatur dari et non inhabilare.

Propter hoc aliter dicendum tam de Filio quam
de Spiritu sancto, quod " dari vel mitti est dupli-
citer : vel simplicitcr, vel ad hoc. Tunc datur sim-
pliciter, quando simpliciter habetur, videlicet non
tantum ad usum, sed ad fructum; hoc autem est
solum per dona gratiae gratuin facientis , et ideo so-
lum in illa datur simpliciter vel Filius vel Spiritus
sanctus. Alio modo dicitur dari ad hoc, qnando non
ad fructum , sed ad auxilium sive ad aliquem usum
aliqua dona donantur; et hoc quidem'*. cum dan-
tur aliqua dona gratiae gralis datae, in quibus ma-

Solutio I
nind

\t>ii ptH'
Uir. ;)

\ era soli u«
I

Coi)clu& 1.

CODClUUl

^ Fide mss. et edd. 1 , 2, i removimus in Va(. additum
ibi. .Mox ed. 1 sed ut insit loco sed tit sit.

* Ex antiquioribus mss. et ed. 1 adiecimus hoc. Mox posl
esse cod. A addii dupliciter.

3 Fidc mullorum codd. ut F G H l M P Q X Z aa ee ff et ed.
I adiunximus sancttis vel ; aliqui codd. ut FPQ loco vel
habont id est. Paulo anlo pluros codd. ut H M P Q T X Z aa ee
cum ed. 1 post datae addunt sed.

'" Aristol. , n. Elcnch. c. '^. (c. 22.), culus verba vide supra
d. 4. (hib. 3.

" Cod. A satis beno scilicet quod.

'* Ita plurimi antiquiorunt niss. cum ed. 1 , sed Vat. cum
cod. cc loco quidem habet /ff.cod. X quando pro quidem cum.

DIST. XV. P. II. AHT. IJNICIIS QUAKST. II.

i>71

: utio op-
■ torum.

f anduin.

nifeslalur Filins vel Spirilus suuclus; el sic procedunt
rationes ad prinuun parlcni.

1. Nam ' sic inlellii^MMKhnn est verlmm Habaiii;
ipse enim commuiiitcr l()(|uilur (l(> missione; unde
dicil, Spirilnin sanclum ler datnm. Augustinus autem
solnin Uxpiiliu' dc datioiit' V(d missioiu;, (piae est ad
liahiLindmn vel siinplicitcr liahciiduiii.

% Ad ilhul (]UO(l ohiicilnr de prophetia. dic(Mi-
dum, (luod u}io inodo datnr in ea Siiirilns sanctns
simpliciler. pront i[)sa dicit co^Miilionem secniidum
idoneitalem suscipienlis et S(!cunduiii pietatem - e.\se-
quenlis. Alio modo, prout est revelatio " , non datur
in ea Spiritus mnpliciler sive non mittitur nisi ad
hoc. Unde non dicitur in lihro Hegum, quod Spiritus
sanctus sit missus ad Saul , vel factus in Saul , sed
mper Saul.

3. Ad illnd ijiiod ohiicitui', (piod mitliliir Kilius.
cum «;st* rcivel.itio occnUoruin; dicjindum, (piod lioc
non est in ({uacuiiKpie ntvelatione; nam ali(|ii;i Ht
revelatio, non per missionem Tilii, S(!(l \m- missionem
Angeli; — multa eniin revelanlnr ah Aiigelis "■'; — s<id
intelligitur de illa revelatioiie, iii (pia est animae illii-
stratio per gratiain ; et si |)(!r gralis datam , non siin-
pliciter miltilnr, sed si p(3r gratuni racieiitem, tiinc
simpliciter initlitiir et hahelur.

A. .\d illud (pu)d iiltimo ohiirilnr. ipiod tunc
millitnr, qiiando percipitiir; diceiidiim . ipiod non
sullicit cognoscere Filium, quod sit ah alio, iinino
oportet, qnod cognoscat, quod sit in ipso ut in suo
hahilaculo. Hoc autein dico non cognitione necessi-
tatis, sed coniecturae ", nec de cognitione aclnali, sed
de hahituali.

S C H 0 L 1 0 N.

I. .Vntiquiores Soliolaslici gratiani gratis datam accipiebanl
in sonsu largioro , quani niodorni tlioologi , ila ut omncni gra-
V\nm nctnalem , quatonus distinguitur a gratia sanctificnnte ,
sub hoc noniinc compioctcirntur (cfr. 11. Sent. d. 28. a. 2. q. 1.
in corp. ct alibi passini). — Distinctio in corj). posita inter dari
simpliciter ol ad hoc eadoni osl ac simpliciter ot secundum
qttid.

II. Priniani opinioncm , quac etiani attribuitur B. Alborto
( 1. Sont. d. 17. a. 9.), S. Doctor non approbat. B. Albert.
sic dicit : «Dicondum, quod , ut puto, non dicetur mitti, nisi
in caritate simpliciler , sed socundum quid in aliis , ul mittatur
videlicot in aliis ut Spiritiis est, ot non ut sanctus ost». Sed
haec scntontia .\lberti in re non \idetur ossc alia a communi.
S. Bonav. suam opinionem iuxla distinctionem ibi factam du-
plici conclusione proponit , scil. (juod proprie et simpliciter Spi-
ritus sanctus non mittitur noc datur nisi por donum gratiac
sanclilicantis. Ratio ost, quia sine hoc dono et caritate non ha-
bemus facultatom fruendi Spiritu sancto. Quod explicat S.

Thom. (S. 1. q. 4.3. a. 3.) his \erbis: « Super moduni (oni-
muncm (quo Deus est in rcbus) est unus spociaiis, (^ui con-
venit naturae rationall, in qua Dous dicitur cs<50 sicut cognl-
lum in cognoscent(? et amatum in amanto. Et quia cognoscondo
et amando creatura rationalis sua opcratioiio attingit ad ipsiim
Deum , secundum istum specialem modum Dous non solum di-
citur esse in croalura rationali , sed etiam habitare in ca sicul
in tomplo suo » . Improprie tamon , sivo « cxtenso nomine mis-
sionis » (ut loquitur Alex. Hal.), aIi(]uando dicitur mitli Spiritus
sanctus ad aliquem actum gratiae acluaiis vel gratis datac. In
hac doctrina consontiunt Alox. Hal., S. Thom., Scot., Uichard.
aliique innumeri.

111. Cfr. Alex. Hal., S. p. I. q. 73. m. L a. 2. — S. Tlioni.,
hic q. 4. a. 1 ; S. 1. q. 43. a. 3. — B. Albert., de hac et seq.
hic a. 16. — Petr. a Tar. , hic q. 3. a. 2. — Richard. a Med.,

1. Sent. d. 14. a. 2. q. 2. — .Egid. R., d. 14. secunda princ. q.

2. — Dionys. Carth., hic q. 3. — Biel, de hac et seq. 1. Sont.
d. 14. q. I. 2.

QUAESTIO II.

Utrum Filius el Spiriiiis sanctus secundum eadem dona gratiae mitti dicantur.

Secundo quaeritur, utrum secundum eadem dona
gratiae dicanlur mitti Fihus et Spiritus sanctus. Et
quod non, videtur hoc modo.

1. Missio Spiritus sancti est eius donatio, et
opposi- siniiliter Filii ' ; sed alia est missio Filii et Spiritus
sancti : ergo alia donatio : ergo secnndum ahud
donum.

% Item. hoc ipsum videtur per simile, quia sicut

;nm.

se habet missio visibilis Filii ad missionem visibileni
Spiritus sancti, ita etiain et invisibilis; sed missio
visibilis Filii et Spiritus sancti est secundum aHum et
ahum eflectum et signum in creatura: ergo invisibilis
secundum aliud et ahud donum.

3. Item, missio est ad cognoscendam emanatio-
nem et discernendam * : si ergo Filius discernitur ab
effectu. in quo mittitur, et Spiritus sanctus; et huius-

' In Vat. desidoratur i\am . quod tamen in mss. et tribus
primis edd. habetur. Paulo infra maiorom partem codd. utCG
H I R S T U V W aa bb cc ee ff cum od. I secuti , substituimus
Spiritum sanctum ter datum pro Spiritus sanctus ter datur.
Mox post autem ope plurimorum mss. et ed. I supplevimus
sotum, pro quo aliqui codd. ut AVX solummodo. Dein plures
codd. ut .\ G 1 K T etc. inhabitandum pro habitandum.

2 In cod. K adiicitur exponentis vet.

3 Fide mss. et edd. 1 dolovimus hic in Vat. non bene
additum et sic. — Cfr. August., II. ed Divers. QQ. ad Simpl. q. 1.

* Mss. cum ed. I est loco fit. Paulo infra cod. X atiquan-
do pro aliqua.

2 Quia lectio antiquiorum mss. ot ed. I inulta enim reve-
lant est incompleta , probabilitor siquidem excidit verbum An-
(jeli , reliquimus lectionem Vat. ; cod. cc et ed. 2 revetantur
Angelis, sed perperam. Paulo infra pauci codd. ut AIS cc cum
ed. 1 male et sic loco et si.

^ Cod. X convenientiae , cod. Z congruentiae.

' Cfr. supra q. I.

8 Vide supra p. 1. q. I. 3. 4. huius dist. — Mox cod. H
per effectum , cod. T in effectu pro effectu. Circa finem argu-
menti post Filius in cod. bb additur et.

i7'-2

SENTENTIARIM KIB. I.

inoli siiii! dona gratine: erpo qiiantnin ad alinddonnni
miltilnr Filins. qnantnni ad alind S|)iritns san<'lns.

/i. Itein. iion cst idein appropiiatnin Filio et Spi-
ritiii sanrto. sed aliiid in rreatnris ': ergo cnm Filius
diiatiii initti in efTectu sibi ai^proi^riato. in alio ef-
fectu vel doiio nnltilnr Filins qnain Spiritns s;mclns.

r.ONTHA: I. Omnis donornin distrilmtio tam gra-
K.m<iamenu.tiae gratis daUie quain gratiae gratiim lacientis attri-
buitur Spiritui siuiclo, maxime dona gratiae gratum
facientis. sicut patet primae ad C.orintliios dnode-
cinio*: ergo cnm Spiritns sanctns miltatni in donis
sibi appropriatis, in onmibns donis mittilnr: ergo in
eisdera, in (piibus Filius.

± Item. Filius miltitnr. cnm sapientia datur. et
similiter Spiritns sanctiis, qnia praecipuum d(mum
Spiritus sancti est sapientia: ergo elc.

3. Item, quandocumque datur cognitio, dicitur
mitti Filius: sed in boc eodem dono datur vel mit-
titur Spiritns sanctus. loannis decimo sexto': Cum
veneril illc , doccbit vos omncm veritatem: ergo etc.

4. Item. quandocumque caritas datur, mittitur
Spiritus sanclus; sed in boc dono datur Filius, Sa-
pientiae septimo * : In animas sanctas se transfert
et amicos Dei comtituit; el .\ugustinus in quarto de
Trinitate ^ exponit illud de missione Filii: ergo etc.

c 0 N c L u s 1 0.

Missiones Filii et Spirilus sancti in se el quoad ra-
dicem donorum sunt indivisae; distinguuntur
lantum quoad /labitus et actus consequentes.

Respondeo: Dicendum, quod in missione invisi-
bili est donornm collatio. in quibus est manifestatio

el inlmbitatio. Et secundnm boc intelligendum est.
quod est bxpii de donis Dei quantum ad radicem , Disiiact
vel quantum ad habitum, vel quantum ad actum
consequentem.

L(K]nendo aulem (piantnm ad radicem , sic
(piia nna est gratia gratum faciens, per (juain inba-
bital Filiiis et Spiritus sanctus, quae esl radix do- c^uciiui.,
norum gratuitornm. sic dantnr vel mittnntnr eo-
d(^in dono.

Eoqiiendo anleiii qnantnm ad /labiluin, sic distin-
guendnm. quia'' quidam babitns sunt pure affectivi,
quidam pure cognitivi, quidam medii. In babilibus
pure affectivi^ dalur sive mittitur Spirilus siinctus, condwi.
quia ei appropriantur. In babitibus pure cognitivis nec \

Filins nec Spiritus sanctus proprie, sicut dictum est^conciosb
mittitur. In babitibus autem partim cognitivis/^ar/MW
affectivis, secundum (]uod diversa in se continent, etconcini^
Filius mittitur et Spiritus sanctus. Nam cognitivi
ducunt in manifestationem Verbi, affectivi in maui-
festationem Amoris.

Si autem loquamur (]nantum ad actus conse-
quentes, qui sunt illuminatio intellectus et affeclus
intkmmatio, sic vocando donum, in aliis et aliiscondi
donis mittuntur.

Sed qnoniam ista ' coniuncta sunt, ideo missio coi
Fllii et Spiritns sancti invisibilis sunt indivisae, et
secundum boc procedunt rationes ad oppositas partes.
Tamen illud quod adducit pro simili in missione sen-soiut»
sibili, nequaquam est simile, quia non est tanta unio
et connexio in signis exterioribus. quanta est in ba-
bitibus interioribus.

oppOC

SCHOLION.

I. Quoacl missioncm s/mpfoto' diclam , quac est seciind(mi
trraiiam siinclifirantcm, omncs concorditcr asscrunt , missioncs
ijtriusquc pcisonac cssc indivisas ; scd quoad missioncm impro-
prie diclam sivc secvndum quid nWqui cum Alex. Hal. (S. p. I. <i.
73. m. 2. a. 3.) dicunt, utramqiie personam aliquando siinul
mitli vel dari , non tamcn scmper. IIoc cxplicat Alcx. Hal. (loc.
cit.) sic : « Cum missio passive dicU» .sit i^rocessio manifcstata
in elTcciu appropriato pcrsonae vcl manifestatio processionis ;
cum processio Filii non sit proccssio Spiritus sancti, ncc idem
cfTcctus, in (|uo manifestatur utraquc proccssio , rationc cuius
dicitur mitti Filius vcl Spiritus sanctus, immo unus cfrectus
|M)ssit cssc sinc alio , ct manifcstiitio unius processionls sine
manifcstalionc altcrius : idco potest csse ima missio sinc alia.

.Non sic aulcm csl de missione active dicta » etc. Cui sententiac
etiani Richard. a .Mcd. adhacrct. Pclr. a Tar. vero, .Egid. R.
alii(iuc pjurcs lioc non admiltunl, ncc SS. Bonav. et Thoni. sic
loquuntur. Dicunt enim , quod quoad actum conscqucntem , sive
eflectus gratiac , qui sunt illuminatio intellectus ct inflammatio
affectus, liac duac missiones diflcruni, quin tnmcn una possit
cssc sinc alia.

II. Alcx. Ilal. , I. c. ct m. 4. a. 2. — S. Thom. , hic q. i.
a. 2; S. I. q. 43. a. 3. praesertim ad 3., ubi fere iisdem vcr-
bis ac S. Bonav. utitur. — B. Albcrt. , d. 17. a. 2. — Petr. a
Tar. , hic q. 2. a. 2; q. 3. a. 2. — Richard. a Mcd., hic a.
4. q. I. 2. — .Egid. R., hic I. princ. q. 2. — Durand., hic q. i.
— Dionys. Carth. , hic q. 3.

(

' Ex anii(juioribus mss. ct cd. I substiluimus rreaturis
pio creatunt.

2 Vcrs. 4. .sc(|q.

' Vors. 13, ubl Vulgat;! : Cum autcm venerit ille Spiritus
veritatis , doccbil ctc. — Paulo anlc Vat. cum cod. cc, anti-
qiiioribus tamcn mss. cl cd. I rcluctantibus , omittil codem.

* Vcrs. 27. Lcctioncm Vulgatac ^idc q. praec. fundam. 2.

'•" Cap. 20. n. 27. : In animas cnim sanctas se (ransfcrl
(Sapicnlia) atfpic amicos Dci cl Prophctas (M)nslituil, sicut
ctlam implct sanctos .\ngclos cl omnia t;ilibus ministcriis con-
gnia pcr cos operatur. Cum autcm venlt plenitudo tcmporis ,

missa cst, non ut implcirt Angelos nec ut cssel Angelus, nisi
in quantum consilium Patris annuntiabat, quod cl ipsius erat ;
nec ut csset cum hominibus aut in hominibus ; hoc enlm et
antca in Patribus ct Prophclis ; scd ul ipsum Vcrbum caro
flcret, id esl, homo ncrct clc.

" Ed. 1 quod loco quia.

^ Ilic (]. praccedcnli, pracscrtim ad 2. et 3.

8 Scil. radix , habitus ct aclus consequenles donorum. —
Paulo infra fldc plurium mss. ut CFSV substiluimus invisibi-
lis pro incisihiles.

fi-

I '

DIST. \V. I». II. \irr. IINKUIS {)V\EST. III.

QIIAESTK) III.

Utrum hHluis et Spiritus sanctus niittantur, (juandu dona (jratiae aufjnwntantui

tfwnta

Aopposi-
m.

(

Tertio (|iiiU'rilur, iilnmi missio Kilii ct. Spiriliis
Siincti sit seciiiidum eadem doiia [,'ratiae au<,Mneiit;ila.
Et qnod sic, videtiir ('.rcinplo, aucloritalc (\i rationc.

I. Exemplo sic: constat, in die Pentec(»stes Aposto-
lis esse Spiritum sanctum missum, non t;intum vi.sibi-
liter, sed etiain invisihiliter. (juia missio visibilis sine
invisihili non confert; sed ipsi prius habebanl gra-
liam: erj^o elc.

"2. Item , hoc videtui' auctoritate Kahani ' : « In
baptisino dalur Spiritus sanctus ad hahitalionem Deo
consecrandam, sed in conlirmatione cum oinni plenitu-
dine sanctitatis venit in hominem » : ergo datur in con-
flrmatione post baptisinum: ergo etc.

;i. Item , augmentum gratiae est per gratiae ad-
ditionem; sed ubi est gratiae additio, ibi est^ gratiae
donatio; sed « Spiritus sanctus mittitur vel datur,
cum datur eius gratia», ut dicil Keda*: ergo in
augmento gratiae datur vel miltilur Spiritus sanctus.

4. Item, non minus donum est caritatem con-
snmmare* quain inchoare: ergo si mittitur Filius vel
Spiritus sanctus, cum gratia inchoatur, multo fortius
cum consummatnr; sed consummatur per augmen-
tum: ergo mittitur in angmento.

CoNTRA : I . Spiritns sanctus non mittitur in ho-
minem, ut de novo sit in eo, sed nt aliter sit in ipso;
sed in eo, in quo augetur gratia, non estaliter qnam
prius: ergo ad illum ■' non mittitur.

"•2. Item, si mittitnr in augmento gratiae, aut ergo
quia de novo mittitur, aut quia abundantins mittitur;
nm quia de novo: ergo quia abnndantius. Sed con-
tra: mitti est procedere, ergo abundanlins niitti est
abnndantius procedere; sed semper aequaliter proce-
dit: ergo etc.

3. Itein, si mittitur in gratiae augmento; cnm
ergo gratia in nobis quotidie augeatur, etiam homine
nesciente, videtur quod Spiritus sanctus vel Filius
mittatur, homine nesciente, et^ quod quotidie mit-
fatur homini; quod non est dicendum.

4. Item, contingit gratiam caritatis in aliquo per

iKigiigentiam remitti: ergo si Spiritiis sanclus milliliir
in angmento, et rec(idit in remissione: crgo (|uaiido
ali(juis p(!ccat venialiter, perdil Spiritum sanctum:
(piod falsiim est.

CONCI. LSIO.

Spirifvs sanctus non dicilur niitli, (jnnndo .sohan-
modo /tt profcctiis in (jratia prius hahila, sed
in coUatione novi vsus vel n.(n'i doni (jraluili
dicitur mitti.

Hespondeo: Ad hoc dicunl ilicpii, quod gialiam soimio.iuo-
augeri est dnpliciter, scilicet perceptihiliter et im-
perceptihiliter. Si perccptihiliter , tunc diciint, in lali
augmento dari vel initti Filium et Spirilum saiictnm:
si autem imperceplihililer, tunc dicmil, ipsum non
mitti. Et ratio huius est, quia timc dicitiir dari vel
mitti, cum mente percipitur.

Sed aiiter potest dici , quod augmentum gratiae soiuua m-
est dupliciter: aut secundnm profeclum in gratia *
prins habita et ' eius usu, aut per coUationem, mvi
usus vel etiam rfo^i^ gratuiti. Si solum per profeclum,
sicut ostendunt ultimae rationes, noii dicitur mitti
Spiritns sanctus. Si autem per coUationem novi doni,
sicut fuit in* Apostolis in die Pentecostes, vel mvi
usus, sicut est in confirmatione; tunc potest dicl
mitti vel dari Spiritus sanctus , quia aliquo modo est
ibi de novo quantum ad iilud donum vel nsuin do-
ni, et quia abundantius est.

1. Ad illud quod obiicitur, quod non est ibi soiutio op-
alio modo essendi; dicendum, qnod etsi hoc" non '**'*'*"'""'■
sit alio modo essendi, est tamen perfecliori modo
inhabitandi et alio modo ntendi . et ideo novo modo.

2. Ad illud quod obiiritnr '", si ahundantius mit-
tilur, abundantius procedit; dicendum, quod mitti
abundantius vel procedere esl dupiiciter: vel ah hoc,
vel in hoc; primo modo uniformiter esf initti, se-
cundo modo non.

• I-ibi". I. de (jleric. inslil. c. 30 : Sigiiatui' eiiim baplizatus
cuin chrismate per saccrdotem in capitis summitatc, per pon-
tificem vero in fronte, ut priori unctione significetur Spiritus
sancti super ipsum descensio ad habit^niioneni Dco consecran-
<lam , in secunda quoque, ut eiusdem Spiritus sancti septiformis
gratia cum omni plenitudine sanctitatis et scientiac et virtutis
venire in hominem declaretur.

2 A Vat. et cod. cc abest verbum est , quod tamen in ce-
(flris mss. et ed. I invenitur.

3 Libr. 11. Homil. 10 : ('uin eniin eiusdem Spiritus gra-
lia datur hominibus , mittitur prolecto Spiiitus a Patre. Cfr.
supra p. 242, nota 3.

* Praeferendo ed. I leclionem, utpote quac ex ipso con-
t«xtu vera compi-obatur, posuimus in hoc argumenio ter con-
mmmare loco conservare , quod Vat. cum mss. exhibet.

S. Bonav. — Tom. l.

^ Ex antiquis mss. et ed. 1 substitiiimus Hlum. pro niinus
apto illud, et paulo ante quam loco ut.

6 Plurimi codd. cum ed. I loco et ponunt eo , {\\iw ta-
men lectio et vim obiectionis elidcn; ct responsioni infra posi-
tae minus congruere videtur. — Paulo siipra post etiam codd.
L 0 adiungunt pracpositionem in.

' Vat. cum cod. cc, aliis auiem codd. ciim cd. I obni-
tentibus, pro et ponit aut , quo membra disiunciionis confun-
duntur.

8 Supplevimus ex mss. et ed. I in.

■' In codd. variae exstant lectiones ; nam aliqui codd. iit
gg lcgunt ibi pro hoc , alii vero ut ff in hoc , ed. I autem
omittit hoc ; multi tandem quod si loco quod etsi , licei minus
bene.

"' Nonnulla scripla ut I K P Q V X addiint quod.

"Hk

SKNTKMIUUM LIB. 1.

3. A(l illuil ()U(k1 (iftiicitur. (|U(>(i quotidie auge-
lur; (liccndiun. (juod (luolidic augetur (]uantum ad
fervoreni, sed noii (juanluni ad iiovorum donorum
vel usuuni ('ollationem.

h. Ad lllud (1U(mJ ohiicitur, (juod gratia remissa

debet recedere: dicendum. quod. sicut infra patebit ',
gratia augetur quanlum ad substantiam, sed non
remiltitur nisi solum quantum ad fervorem; Spiri-
tus autem sanctus * mitti non dicitur in augmento
fervoris, sed solum substantiae caritatis.

SCHOLIOX.

I. S<'iisus (luacslionis est , mnim sempor miluintdr Filius
fl Spiritus siiiictus, quoticscumquc ciona \o\ gratia aut^eiitur. —
Prinia opinio, quam S. Doctor nec approbat nec reprobat , est
W. Anieiii, Richardi aliorumqiie. Ipse vero respondet sub aiia
ilistiiutione ei bimembri conclusione, nt palet ex textu. — Verba
in solut. ad I. et ad iilL, quae videiitur insinuare , quod in
omni augniento graliae sanctilicantis sit missio, inteiligi debeiit
secundum doclrinam in corp. jiositam. Sentcntiain Serapliici se-

quitur S. Thomas , qui tamen in Coinment. addit : t Quidam
dicunt, quod in omni augmento gratiae gratum facienlis sil
inissio divinae personae, quod et sustineri faciliter polest ».

11. Alex. Hal. , S. p. 1. q. 73. m. i. a. 3. — S. Thom..
Iiic q. 5. quaestiunc. 2 ; S. I. q. 43. a. 6. ad 2. — B. Albert. ,
hic a. 19; d. 17. a. 9. — Petr. a Tar. , hic q. 4. a. I. quae-
stiunc. 3. — Kicliard. a Med. , hic a. 4. q. 2. — ^ilgid. R. , hic
2. princ. q. 1. coll. I. — [)ionys. Carlh., hic q. 3. in fine.

DUBIA C[RCA LITTERAiM M.MJISTRI.

DlB. I.

In parte ista sunt dubilationes circa litteram ,
el primo duliilatur de situ primi capituli huius par-
tis. Videtur eiiim . quod Magister non debeat hic
ponere tractatum de missione Filii , quia missio Filii
est incarnatio ; sed de eius incarnatione agetur ^ in
lertio : ergo ibi deberet agere de missione, non hic.

Resi>ondko : Dicentbun \ quod Magister inciden-
ter introducit hic tractatum de missione Filii propter
explicationem missionis Spiritus sancti. Posset tamen
Aiiier. dici, quod Magister hic agit de missione Filii in men-
tem principaliter , sed de missione Filii in carnem
per accidens , ut distinguat a missione Filii in inen-
tem. De illa autem missione, quae est in carnem ,
specialiter et principaliter agit in terlio , et ideo ^
aliter ibi quam bic.

Dlb. U.

Item quaeritur de hoc quod dicit : Non eo ipso,
(piod (lc Patrc natus est , missus dicitur Filius.
Videtur enim dicere falsum et contra Gregorium^,
qui dicil : « Fo modo mittilur Filius , quo gene-
ratur » .

Rksi'Oni)Ko: Dicendiiiii. quod Auguslinus loqui-

tur cum praecisione , ul intelligatur: non eo ipso

tantnm ; (Iregorius autem cum praesuppositione ma-

Ain sohiiio nifestationis. Vel aliter : Augustinus loquitur de ge-

neraiione aeterna , Gregorius de temporali ; unde
nuUa ibi ' est omnino contradictio.

DlB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicil, quod ante
incarnationetn missu^s est ad omnes Sanctos , ({ui
ante fuerunt. Quaeritui' ergo, utrum post inc^rna-
tionem plenius sit datus Filius et Spiritus sanctus.
Et quod sic , videtur , quia slatus Legis fuit status
imperfectionis , status Evangelii status perfectionis.
Lex enim neminem duxit ad perfectionem " , sed
Evangelium dicit : Estote perfecti , Matthaei quinto ' :
ergo etc.

Item, de Spiritu sancto videtur hoc specialiter ,
quia scribitur loannis septimo '" : Spiritus nonduin
erat datus , quia lesus nomluni erat glorificalus ;
hoc non dicitur , quod nullo modo ante fuerit datus ,
sed quia non ita abundanter : ergo etc.

Item, maior cognitio et dilectio est tempore Le-
gis gratiae, quam lempore Legis scriptae : ergo etc.

Rkspondro : Dicendum, quod plenius dari po-
test dupliciler intelligi : aut intensive , aut exten-
sive. Si extensive , sic pluribus datus est Spiritus
sanctus tempore Legis gratiae , quia in omnem ter-
ram exivit sonus eorum '^ etc, non tantum ad unam
gentem. Si intensive , hoc est quantum ad genera-
Imi statum , aut quanlum ad speciales personas ;
quantum ad generalem statum in novo Testamento ,

DisliB

Siilxlui
cUfi

' Disl. 17. p. II. (|. 1. <■! 3.

' Vat , conlra codd. el ed. I e| aliler qiiam supra in corp.
hic legit Spirilum autem xnnctum. Mox posl fenoris cod. Y
addil ner in dliqun (ilin augmento.

' Adsti|)iilantlbiis ^etiislioribus mss. el ed. I , posuimus
(igetur prn agitur. Paiilo infra post nnn cod. V satis bene ad-
dit nut4>m.

* Siipiiievimiis ex ;mli(|iiis codd. el ed. I Dicendum, et
mo\ sulistiiuimus Inc ioco h\tnr.

5 Ed. 1 ita pro ideo.

6 llom. 26. in Kvang. Clr. p. I. iuiius d. q. 2. arg. 1.
ad opp.

' Ad fidem antiquiorum mss. ei ed. 1 adiecimiis ibi.

* Kpisl. ad Hebr. 7, 19: Nihil enih» ad perfectiim ad-
diixit le.x. ^ Vers. 48.

'** Vcrs. 39. — Mo\ unus alterque codex iit .K (nim ed. 1
quia loco quod, sed minus bene.

'• l\salm. 18, '6. — Mox post hor eat \'M. mW\[ dupliriter
aut , quod decsl in mss., licel aliqui eorum ut V .\. V habeant
cum ed. 1 aul hoc est quanlum.

DIST. XV. I». II. DIHIA.

•27:)

(|uantun» ad speciales perv^^onas in veteri Testaniento;
(•t sic se liabent ut exc(Ml(MUia el (^xcessa , (juia in
veteri Testamento fuerunl aii^iui viri Evaiigelici ; et
sic procedunt rationes ad utranupie parteni. In ve-
teri enim ' T(^slainento fuerunt ali(|ui almndantes in
sapientia, ut Salonion , arujui in pati(Milia. ut lol) ,
aliqui in mansuelndine , ut M()ys(^s , aliqui in lide,
ut .\braliam , aliqui in devotione , ut Oavid , ali(pii
in niira^niloruni operatione ^ , iit Flias.

DiB. IV.

Item quaerilur de lioc (piod dicit , quod, missus
est ad Angelos. Videtur enira falsum, quia An^^elus
(licitur nuntius seu missus ; sed ad missum non est
missio: ergo etc. Si tu dicas, quod alio modo mit-
titur ; contra : qui semper est praesens non indiget
missione ; sed .\ngelus semper contemplatur Deum
ul praesentem : ergo etc.

Respondeo : Dicendum , (juoil missio Sapientiae
sive Filii est ad creaturam illustrandam , sicut mis-
sio Spiritus sancti ad creaturam sanctificandam. Et
quoniam Angeli nec ex se fuerunt sapientes nec ex
se fuerunt sancti , ideo oportuit , quod a principio
mitteretur eis Sapientia, quae est Filius, et etiam ^
Spiritus sanctus. Unde Augustinus * loquitur pro statu
glorificationis ; proprie autem non dicitur mitti nunc,
nisi dicatur large mitti ad manifestationem alicuius
occulti ^

DuB. V.

Ilem quaeritur de hoc quod dicit; Secmidum
quod aliquid aeternum mente capimus , non in
hoc mundo sumiis. Videtur enini falsum dicere ,
quia aut hoc® dicit secundum animam, aut secun-
dum carnem. Non secundum carnem , hoc constat :

ergo secundum aniniam : cigo VKlclnr , (|[iod ;iiii-
ma, (piando Deiiin cognoscit, sit in caelo siv(! cxtra
inundum. Ilem hoc vi(l(!tur ralionc , (piia capen; a«v
lernum , csl niagis cajii : crgo si (piod cajiilnr a
capicnt(; locatur, ergo aiiima locatur in acternit;ite ,
ergo cxlra t(Mn|)us. Praetere.a . (piod (•ogiioscitiir cl
ainatur, aiit Iraliitiir ;id cognosccnlcm «!t aiii;int(Mn ,
aiil e converso ^ ; sed duin Dciim ;iiiiaiiius et cogiKh
sciinus , non Irahimiis D(miiii ;i(l nos , sed nos ad
D(^uin , sicul dicitiir iii (pi;irl() iW Divinis Nomiiii-
bus ': ergo etc.

Respondeo : Di('(Mi(luiii , (uiod locus h;il)ct ii;ilii- ""p'" «'-

' feclus loci.

ram continentis et quiet;intis ". Esse ergo in hoc
niundo est dupliciler : ;iut (puuitum ad veritalem et
continentiam , aut (pianliim ;id quielcm. Auguslinus
autem loqiiitur non primo '" modo, quod aninia et
corpus vere egrediantur hunc mimdum , duni inente
capit Deiiin , sed intelligit quantum ad quielem , qiiia
alfectiis animae non requiescit iii temporalibus , (pii-
bus superfertur, sed in aeternis'' , et quantum ;id
hoc intelligit Dionysius. — Et secunda ratio intelligi-
tur , quod aniatum trahit , non localiter mutando,
sed sibi conformando, quia amans Iransformatui- in
amatum, et cognoscens conformatur cognito'^

Di 18. VI.

Item quaeritur de hoc quod dicit Augustinus :
Patcr est principium lotius Divinitatis , vcl si me-
liusS dicitur , Deitatis. Videtur enim male dicere ,
quia aut hoc est per generationem , aut per spira-
tionem. Sed si hoc: ergo Pater generat vel spirat
Deitatem , quod est contra Magistrum , supra distin-
ctione quinta '% ubi dicit , quod essentia nec gene-
rat nec generatur. — Praeterea qiiaeritur . quare Qnaesiio in-
dicit: «Vel si melius dicitur Deitatis»?

Respondeo : Dicendum . quod Augustinus hon

1 Vat. cum cod. cc minus bene omittit envm , quod tamen
exstat in aliis codd. et cd. I.

* Vat. opere ])ro operatione, sed castigatur ope mss. et
ed. I. — Quaestionem hic propositam invenies fusius pertra-
ctatam apud .\lex. Hal., S. p. I. q. 73. m. 2. a. 4. — S. Thom.,
hic q. 5. a. 2. — B. Aibert. , hic a. 1 8. — Petr. a Tar. , hic
q. 4. a. 2. — Richard. a Med., hic a. 5. q. I. — .Egid. R. ,
hic 2. princ. q. 2. — Dionys. Carth. , hic q. 5.

3 In Vat. et cod. cc incongrue deest etiam , quod in ce-
teris codd. et ed. I invenitur.

* Libr. IV. de Trin. c. 20. n. 27, ex quo textus liuius
dubii sumlus est ; vide Ut. Magistri , c. 8.

5 De hoc speciahter agunt Alex. Hal. , S. p. I. q. 73. m. 3.
a. 2. — S. Thom., hic q. 5. a. I. quaestiunc. 3. — B. Aibert., hic
a. 19. — Petr. a Tar. , hic q. 4. a. I. quaestiunc. 2. — ^Egid.
R., hic 2. princ. q. I . collat. 2. — Dionys. Carlh., hic a. 3. q. I .

^ Suppievimus flde vetu^stiorum mss. et ed. 4 hoc.

' Quoad primam partem huius propositionis sequimur
lectionem muitorum mss. ut F G H I K N T X Y Z dd ee ff , dum
Vat. falso habet guod cognoscit et amat , et ed. I qmd cogno-
scitur et amat. Quoad secundam vero partem exhibemus le-
ctionem cod. Y, quae et in se distinctior est et cum subnexis
concordat, a qua non multum dissidet lectio ood. M trahitur
ad cognoscentem et in amantem ; pro quo maior pars mss.

cum ed. 1 trahitur a cognoscente in amantem , Vat. autem
cum aiiquibus codd. trahitur a cognoscente et amante. — Mox
ed. I cum loco dum, et pauio infra post sed nos in cod. dd
additur trahimur.

* Cap. 3. § I : Non ut trahentes ubique praesentem, et nus-
quam virtutem , sed ut memoriis et invocationibus nosmetipsos
iniungentes ci et adunantes.

9 Cfr. Aristot. , IV. Phys. texl. 41. et 48. (o. 4. et o.).

'" Vat. praeter fidem mss. et edd. 1,2,3,6 proprio loco
primo, sicuti et mox contra plures vctusliores codd. ut AGTZ
dd. egrediatur pro egrediantur.

" Mss. cum quinque primis edd. transponunt verba sed
aeternis post in temporalibus , scd minus bene , eo quod \ erba
immediate sequentia quibus superfertur tunc in sensu parum
usitato accipienda essent , soil. in hoc : per quae affectus fertur
super temporalia , qui non concordat cum modo loquendi alias
a S. Doctore usurpato respectu huius verbi superferri, cfr.
infra d. 17. p. I. dub. 3 , ubi habetur superferri passionihus.
— Mox Vat. absquc auctoritate codd. et ed. I intelligitur pro
intelligit.

i^ Eadem .\ugustini verba exponunt S. Thom., hic q. S.
a. 3. — B. Albert. , hic a. 20. — Petr. a Tar. et Richard. , hic
circa lit. — Dionys. Carth. , hic q. 5. in fine.

13 Cap. I. — Paulo ante ed. t et loco vel.

!27(>

SENTENTIARIM I.IH.

siin|tli(ilt*r difit . «]IkkI sit prinripium Divinitatis , sed
nim iiac (leteriiiinatioiie. lutiiis. K( (]U()iiiam in sim-
piicissimo iion cadit aliqua totalilas . nisi exten.so
iKdiiine totalitatis ad personarum pluralitatem. ideo
Deitas sive Divinilas slat ut in personis ; tamen quia
non potesl Iralii ad personas , cum sit nomen ab-
stractum . praediclus sernio exponendus est, sicut
su|)ra ' expoiiit Matiister locutiones consiiniles.

Quod qnaeritur : quare dicitur Doilati.s melius?
dicendum , quod divinum potest dici de creaturis,
secundum quod dicitur homo divinm- ; sed Deus
solius Dei est proprium : ideo Deitas magis proprie
dicit formam Dei quam Divinita.s ; ideo melius di-
citur Deitatvi quam Divinitatis.

Solrii
ciJpns

DISTIXCTIO XVI.

niis^iono

C.\p. I.

De /nissione Spiritm samti, quue fit duobu^
modis , visibiliter et invisibiliter.

Nunc do Spiiiln sanclo vid^^ndiun csl , praeter illani
inelTahih^m c[ aol(M'nani pi'oco.ssionein , qua proccdil a
Palro ol Filio, ol non a se Ipso, quae sit eius lenipora-
lis ])rocessio, (jnao (liciliir inissio sivo donatio'. Ad «piod
diciiniis, qiiia sicul Filius (iuobus niodis dicilur initli:
uno, qiK» \isil)ililor aj)paruil, alloro, quo invisihiliter- ca-
slis inonlibus i^oicipilui-; ita ol Spiritus sanctus a Patre
o( Pilio ac a se ipso duobus niodis j)rocedoro sive mitli
sive daii dicKur: uno visibiliter, alloro invisibililer.
Dalus osl oiiiin visibilis croaturao doinonslraliono, sicul
in dio Ponlocoslos alii.squo vicibus, ct dalur (juolidic
invisibililor illabcndo ineiilibns fidelium.

El prinio agamus de illo niissionis modo, qui iil
i)e viMbiii visibili spocic. De boc Auiiustinus in secundo libro de
Trinilato ^ ila ail: « In j)roinj)lu csl inlolligcrc de Spirilu
sanclo, ciir inissus el ijisc dicalur. Facta osl enim
(juaodain cioalnrae spccics cx lemj)oro, inqua visibiliter
oslondorolur Sj^irilus sanclus, sive cum in ipsum Domi-
nuin corj)orali sjiocie columbae descendit, sive cum
in dio Penlocostes factus ost subilo de caolo sonus,
(juasi lorroliir flaliis vobomons, ol visac sunt illis lin-
ijuao divisao sicut ignis, (jui cl insodil supor unum-
quemquo ooruin, Haoc oj)cralio visibililor o\j)ro,ssa et
oculis oblala inorlalibus inissio Sj^irilus sancli dicta
est, non ul aj)j)ai'orct cis* ipsa .subslanlia, qua el ij)se
invisibilis ol incommulabilis ost, sicut Palor ol Filius,
sod iil oxlorioiibiis visis corda bominum coinmola a
tcuij)oiali manilcslaliono Noiiientis ad occullam actcr-
nitatcm sein[)cr i^racscnlis convertoientur ». Eccc his
vorbis aj)oril Augiislinus illiiin modiim missionis, qui
\isil)ililor oxliibolur, cnin lamon ij^sc Sj)irilus in sui na-
lura iion vidoalur, ([iii noo iii illis croaluris majris orat
(juain iii aliis, scd ad aliud. In illis ciiim ci'at,utpcr
eas ad homincs vonions " oslcndorolnr o.sso in illis. ad

' Dist. V. r. I. (1 -2.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

' Viii. cum iiliis edd. , exceplis 1 , 8 , coiHrii codd. datio.
Pnulo .'inlc codd. .\UK n'|)c(unl n iintc Fiiio. Dcniquo posl ,,4d
quoil (lirimus cdd. I , (i. R iiiioil loco (piin.

* Vat. cl cdd. 2, i, '», '.» conlni codd. cl alia.s cdd. posl
invisitntitcr adduiil it ; c conlra piiiilo posl anlc se ipno codd.
IKlKcl c<ld. 1. 8 oiniltiint ii. Mox cdd, 1, 7 posl mitti
oiiiilliinl .siri' ilori. Dcni(|iic imlc rrenturiic cdd. 2 , 3,7 W-
^unl rixihilitcr loco iiJ(il)ili.s.

^ (liip. .'). II. 10. — Viii. cl cdd. 4, (i oniillunt ita anlc ait.

quos illae crcaturae voniobaul. Non cniin Si)irilus .san-
ctus temporali mo(u tunc vcnil vel dcscondit in homi-
nes, sed per (oinjioralem motum creaturae significata
est spiriliialis ot invisibilis Sj)irilus sancli infusio. Et ut
aperlius dicam, per illum moduiu missionis Sj)iri(U6
sancti corporalKor exhibidim mons(ra(a est spiritualis
c( in(erior missio sancii SpirKus sive donatio, de qua
agendum est.

Sed prius quaorondum es(, cum Filius dicatur cur
minor Palrc sccunduin missionem, qua in forma croala didui?
aj3j)arui(, cur et Sj)irilus .sanctus non dicalur siiuililer"
minor Patre , cum iu forma creata api)aruoril *. Nam
de Filio, quod minor sit Patre secundum formam, qua
missus aj^paruil, aperle oslendit Auguslinus in quarto
libro de Trinilate ' diccns: « Misit Deus Filiuin suufn
factum ex muliere, factum sub lege , usque adoo par-
vum, ut factum; eo itaquo missuin, quo factum.
Faleamur ergo fjicluin minorom, ct in tautum mi-
uorem, in qiiantum factum , et in tantum faclum , in
quanlum mi.ssum». Ecce habes, quia Filius, in quan-
luiu cst missus, id csl faclus, minor osl Patro. Cur
crgo Spirilus sanctus noii dicilur ininor Patro, cum et
ipse croaturam assumseril in (jua aj^paruit? Quia ali- wm
(er Sj^iritus as.sumsit creaturam. in qua aj)parui( , o"eat«D
aliter Filius. Nam Filius accej)il por unionem *, Spiritus ^*'''®'"
vcro non. Filius enim accej)it hominem i(a , ut fiorot
homo; Spirilus vcro sanctus non ita acccpit columbam ,
ut fierel columba. De hoc Auguslinus in secundo libro
de Triuilato *" ila ait: « hloo uusquam .scriptum est,
quod Deus Pater maior sil Spirilu sanclo, vol Spiritus
sanclus minor Patre, quia non sic cst assumla crea-
tura , in qua apj^arorct Sj^irilus sanclus , sicut assum-
tus est Filins hominis, in (jua forma ij)sius Vcrbi Doi
persona praesenlarolur, non ut haberet Vorbum Dci,
sicut alii Sancli saj)ienles , sed (juod ij)sum Vorbum
erat. Aliud osl onim Verbiim in carne , aliud Vcrbum
caro, id ost, aliud esl Vorbum in homino, aliud Vor-
buni homo. Caro oniiu j)i'() homine posila ost in eo
quod ait '": Verbum caro factum est. Non orgo sic esl

tiis S.

* Codd. DK cuin oii{,Mnali lc^niiil r/((.v ; cod. \ eis eius.

^ (lodd. nCDKci cdd. I. I» rrnirntes , refciendo lioc
parlicipiuin ;id eas, quod displicol.

" Val. cuin aliis odd. conlra codd. ct cdd. 1 , 8 non bonc
appnruit. Paulo Jintc codd. D K ol odd. I . 8 oniiUiint et aiilo
Spiritus snnrtus.

' Cap. 1'.t. 11. '21). — l-ocus Scripturac ost Ual. 4, 4.

* Solumiiiodo Val. cl odd. 5, 6 adiiciunt personae.

" Ciip. C. n. II. — Vitl. ol od. (j iloruni oiniltiiril ita
anle ait.

»0 loan. I , I i.

»i:

OIST. XVI. DIVISIO TEXTUS.

nssiiinla croaUira , iii (jiia appaniil Spiridis sanclus ,
siciil assiiinla osl caro iila c( iiiiniana fonna cx vir-
{;inc Maiia. Non eniin coliiml)ani vcl illum flalmn vcl
ilimn igncin hcatificavit sit)i(|iic in imKatcm pcrsonac
ooniiinxil in aclcrniiin». Ex pracdiclis apcrlc ostcnsuin
cst, scciindum (luid Filiiisdicatiir ininor Palrc, cl (juarc
Filiiis dicalur ininor Palrc, cl non Sj)irilas sanclus.

Cap. II.

Q\ml Fif/us secundwn quod liornn non niodo Pntre ,
sed Spiritu auncto e.tiuni minor esl.

Nolandiiin autcni, (|iiod Filius, sccunduin ({uod
honio laclusost, noii lanluin Patrc, sed Spiritu saii-
cto ct etiain sc ij)so ininor dicitiir. El quod ctiain
se ij)so minor dicalur sccimdum lonnam scrvi, Au-
*j Ai'- guslinus ostciidil in jiriino libro dc Trinilatc * diceDs:
« Erravcriint homincs, ea quae de Christo secun-
dum hoinincm dicta sunl, ad cius substantiam , quac
sempitcrna est, transfcrenles , sicul illiid quod ijise
Dominus dicil'-': Pater maior me est ; quod propter
formain servi Veritas dicit, sccundiim qucm modum
ctiain se ij^so minor esl Filius. Quoinodo cnim noii
etiam se ipso minor factus esl, qui se ipsum exina-
nivil , formam servi accipiens ' ? Non enim sic ac-
cepil formam servi, ut amitteret formam Dei, in qua
erat aequalis Patri. In forma ergo Dei Unigenitus Patris
aequalis cst Patri. In forina servi etiam se ipso minor
cst. Non ergo immerito Scripliira dicit utrumque, sci-
licel et aequalcm Palri Filiuin , et Patrem maiorem Fi-
lio ; illud enim propter formam Dei, hoc aulem propter
formain servi intclligitur». De hoc eodem in secundo
libro de Trinitatc * Augustinus ait : « Dei Filius est

ac(|nalis Palri scciindum i)ci forniam, in (|ua (;st, el
iiiinor Patre .secundiim lorinam .scrvi, (|uain acccpit,
iii (jua non modo Patre, sed eliain Sj)iritu .suncto, ii(;c
hoc tantiim, scmI cliiuu so ij^.so miiior invcnlus cst».
« Proj)tcr (|iiam , iit idcin in Ejiistola ad iMaxinium "
ait, non tanluni Patre, scd cliain sc i|)so cl Sj)iritu
.sancto ininor factus csl cl ctiain yninorutm /mulo ininus
ah AnrjeUs». « Est ergo Dei Filius, ul ij^sc ait in
{)rimo lihro de Trinitale " , Dcm) Patri natura ac(jualis,
hahilu ininor , id cst in forma servi, ((uam accejiil».
Ilis auctorilalihus aj)crtc ostcndilur Filiiis secimdum
forinam scrvi iiiinor Palre el sc ij^so ct S{)iritu .saiicto.

Ililarius aiilcm dicere vidctur , ({uod V'aWv sil Aiii«r lo-
maior Filio, nec tamen Filius sit ^ minor Patre. Pater ?in'»"'
enim dicitur maior pro{)ter auctoritatem, quia in eo
est auctoritas generationis, secundum quam dicit*;
Pater 7naior me est; et Aposlolus: Donavil einomen,
quod est super omne nomen. Cuin ergo ait: Paler maior
mc est, hoc est ac si diceret, donavit mihi nomen.
« Si igitur, inquit Hilarius in nono libro de Trinitate*,
donanlis auctoritale Pater maior est, nunquid |)er
doni confessionem minor Filius est? Maior itaqiie do-
nans csl, scd minor iam non esl, cui unuin esse do-
natur; ail cnim: Eijo et Pater unum sumus. Si non
hoc donalur lesu, ut confitcndus sil in gloria Dei Pa-
Iris, minor Patre est. Si autem in ca gloria donatur ei
esse, qua Pater est, habes ct in donantis aucloritale,
quia maior est, el in donati"' confessione, quia unum
sunt. Maior itaque Pater Filio est et j^lane maior, cui
lantum donat esse, quantus est ipse; cui innascibili-
tatis esse imaginem sacramento nativitatis imj^ertit,
quem ex se in forma sua generat», Audisti lector, quid
super hoc dical Hilarius, cuius verba, ubicumque oc-
currerint, diligenter nota j)ieque intellige.

COMMENTARIUS IN DI8TINCTI0NEM XVI.

De missione Spiritus sancti specialiter, et quidem de visibili.

Nunc de Spiritu sancto videndum est , praeter illam ineffabilem etc.

DIVISIO TEXTUS.

Haec esl secunda pars illius partis, in qua
agit de missione quantum ad modum. In hac parte
-agit de missione Spiritus sancti specialiter ^. Et

quoniam missio Spiritus sancti duobus modis est,
scilicet visibilis et invisibilis, sicut missio Filii: ideo
haec pars liabet duas partes. In prima agit Magi-

' Cap. 7. n. 1 4 , sed multis a Magislro oniissis. — Paulo
ante cod. D Quod autem pro £t quod ; cod. C Quod.

* loan. 1 i , 28. — Edd. legunt ait pro dicit contra codd.
et originale.

3 Phil. 2, 7.

* Cap. 1. n. 2.

5 Epist. 170. (olim. 66) n. 9. — Omnes codd. el edd. male
citant sic : m libro contra Maximinimi (vel Maximianum) ;
Vat. in libr. Epist. ad Maximum. Maximus fuit medicus ab
haeresi Ariana conversus. — In fine huius loci textus S. Scri-
pturae est Hebr. 2,9: qui modico quam Angeli minoratus est.

<< Cap. 7. n. 14. — Hic Vat. cum ceteris edd. addit m
<)n(e natura contra originale , nostros codd. et etiam contextum ,

cum sibi correspondeant vcrba natura et habitu.
lummodo Vat. et cod. C omittunt id est.

"^ Vat. cum plurimis edd. , sed contra codd.
8 omittit sit.

8 loan. 14 , 28 ; et mox Phil. 2 , 7. — Ed. 8
praemittit ipse Filius , quod ceterae subaudiunt.

9 Num. 54. — Textus Scripturae est loan. 1 0 ,
^o Contra originale , omnes codd. et edd. 6 ,

cum aliis edd. male legit donantis. Paulo post ead.
4 perperam addunt et ante Filio.

NOTAE AD COMMENTARIUM.
* Vat. contra auctoritatem omnium codd. ct ed,
propositionem ita exhibet : Supr^a egit Magister de

Deinde so-

et edd. 1 ,

verbo dicit

30.

8, 9 Val.

Vat. et ed.

1 primam
teinporaU

278

SENTKNTlARr.M LIR.

sier de missione Spiritns sancti visibili. In .secimda
agit de niissione ' invisibili . el hoc infra distinctione
decinia septima: lam nunr accedamu^ ad assUjnan-
dam missionein SpirHus sancti.

Prima iteruni pars habet duas. In prima Ma-
gisler explical Spiritus sancti visibilem missionem.
In secunda ad maiorem explanationem movet et de-
terminat (lubitationem quandam , ibi: Sed prius quae-
rendum est, cum Filiiis dicatur minor Patre etc.

Prima iterum - pars habet duas. In prima Ma-
gister assignal duplicem modum missionis Spiritus
sancti secundum duplicem modum missionis Filii.
Secundo vero prosequitur de altera, scilicet missione
visibili. ibi: Et primo agamus de illo modo mis-
sioni^i, qui fit visihiliter etc, ubi dicit, quod missio
visibilis est apparitio facta in exteriori signo, per
quod monstratur missio inlerior.

Sed. prius quaerendwm esl , cum Filius dica-
tur minor Patre etc. Haec est secunda pars distin-

ctionis', in qua Magister niovet dubitationem, et liabel
haec dubitatio ortum ex comparatione missionis
Filii et Spiritus sancti. Cum enim Spirilus sanctus
mittatur visibiliter, sicut et Filius, quaestio est, quare
non dicitur minor Patre, ut Filius. Haec autem pars,
in qua hanc quaestionem prosequitur * , hal)et tres
partes. In priina opponit et determinat , quod Spi-
ritus siinctus non debet dici ex missione minor. sicut
niius^ quia Spiritus sanctus non est unitus. Secundo'',
occasione huius adiungit quoddam verum huic an-
nexum, scilicet quod Filius ratione missionis dicitur
minor se ipso, ibi: Sotandum autem, quod Filius,
secundum quod homo factus est. Tertio docet sane
intelligere quoddam verbum dubium , quod est prae-
senti considerationi coniunctum , quod dicit Hilarius,
scilicet quod Pater secundum diviniUitem est maior
Filio, et* Filius secundum divinitatem non est minor.
ibi: Hilarius autem dicere videtur , quod Pater
sit etc.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad evidentiam huius partis quaerunlur tria de
missione visibili :

Primo quaeritur ', quid sit.

Secundo , ad quid sit utilis.

Tertio quaeritur, quibus modis facta sit.

ARTICULUS UNICUS.

De missione visibili Spiritus sancti.

QUAESTIO I.

Quid sit missio visihilis.

lam.

Circa primum proceditur sic.
Ostenditur primo, quod visibilis missio non est
aliud quam apparitio exterior.

1. Augustinus' dicit, quod « tunc Spiritus san-
Ad oppoii- cius vel Filius mittitur, cum ex tempore cuiusquam

mente percipitur » : ergo tunc visibiliter mittitur ,
cum visibiliter percipitur; sed visibiliter percipitur,
cum apparet in creatura visibili : ergo visibilis mis-
sio non est aliud quam apparitio.

2. Item, hoc ipsum videtur per simile, quia
milti invisihiliter non est aliud quam per eflectum
invisibilem invisibiliter manifestari: ergo mitti visi-

hiliter non est aliud quam per creaturam visibilem "
manifestari: hoc autem non est aliud quam visibi-
liter apparere: ergo etc.

3. Item , hoc iterum videtur exemplo , quia Spi-
ritus sanctus in columbae specie dicitur missus ad
Filium, sicut dicit Augustinus, et habetur in littera *";
sed tunc non fuit facta aliqua donatio Filio, quia
plenus fuit semper Spiritu sancto: sed solum exte-
rior apparitio: ergo etc.

Sed contra: 1. Quod missionis visibilis non sitPmidaS
tota ratio ipsa apparitio visibilis. videtur , quia "
Pater in subiecta creatura apparuit, et tamen non di-

processione Spiritus snncti , qna procedit vel mittitur a se ipso,
hic agit de. eadein quantum ad niodum. Et quoniam clc. ; sod
falso , iit patet ex divisione texlus d. 15. p. I. et II.

' In Vat. conU'a inss. dcest missione.

' Ex mss. ct ed. \ stipplcvimus iterum.

' Val. , omis.sis vcrbis Magislri , ila propositionem incipit:
Simititcr secunda pars , in qm, ct paulo infra ponit quae habet
loco el habel haec dubitatio , obnitenlibus mss. et ed. 1.

* In Vat. (Icsunt vcrba Ilaec autem pars , in qua hanc
quuestioncm prosequitur , quae tamcn exstant in mss. ct cd. I.

s Codd. cum cd. 1 Et pro Secundo , scd minus disiincte.

* Fide antiquiorum mss. el ed. I adiccimus et.

' Ex vclustioribus mss. oi ed. I rcslituimus quaeritur.
Paulo post in principio quacstionis restituimus ox codd. el od.
1 verba: Circa primum proceditur sic, quae desunt in Val.

8 Libr. IV. de Trin. c. 20. n. 28. Vide in lit. Magistri, d.
XV. c. 7-9.

^ Vat. cum codd. cc , aliis tamen codd. et ed. I obniten-
tibus, vmbiliter loco cisibilem; mclius logeretur visibilem vi-
sHnliter. Cod. T effectum pro creaturam.

10 llic, c. 1.

" Sequimur mss. ct quinque primas cdd. ponendo quia
loco sic. Paulo infra posl ergo mulli codd. cum edd. 1,2,3
falso prius pro plus.

i. ]

: I

IMST. xvi. AUT. iMcrs Qr\i:si. i.

^279

Uionis
is.

citiir visibilitor missus: orpo pliis est missio qiiam
apparitio. Maior palel, (piia Aiij^nistimis dicit secmulo
(le Trinitate ': « TeiiuMarium est (licere, Deum Patrem
Prophelis et 1'atribiis per ali(pias visibiles formas
nuiupiam apparuisse » .

"l. Item, Filius et Spiritus sanctus in veleri Tv-
stamento multoties apparuenint visibiliter, el tamen
tempore illo neuter dicitur visibiliter missus, sicul
dicit Augustimis tertio de Trinitate '\ ubi hanc quae-
stionem movet: ergo etc.

3. Item. omne quod visibiliter apparet , est
corporale, cum sensu percipiatur; sed Deus, cum sit
simplex, est omnino incorporalis: si ergo ad Deum
non spectat visibiliter apparere, ergo si visibiliter
mittitur, missio visibilis non est apparitio. Si dicas,
quod non apparet in se, sed in elTectu; contra : s\c
apparet in omni creatura et semper et ubique: ergo
secundum hoc visibiliter mittitur in omni creatura
semper et ubique, quod stultum est dicere.

4. Item, ubi est missio, ibi est manifestatio
personae, ut dicit Augustinus^: sed per solam appa-
ritionem nunquam est manifestatio, nisi adsit reve-
latio: ergo de ratione missionis visibilis non tantum
est apparitio, sed etiam revelatio: ergo apparitio
non est tola latio.

C 0 N G L u s 1 0.

Missio visibilis est apparitio , in qim manifeslatur
divinae personae emanatio et inhabitatio.

Respondeo : Dicendum, quod missio visibilis
praesupponit missionem tanquam superius , et super-
addit differentiam, quae est visibile. Missio autem
communiter dicta, ut dictum fuit supra in praece-
denti distinctione \ praesupponit circa missum ema-
nationem et superaddit manifeslationem. Et quoniam
manifestatio emanationis, secundum quam attenditur
missio, non fit nisi super eum, quem Spiritus san-
ctus inhabitat per effectum gratiae inhabitantis, hinc
est, quod missio de ratione generah dicit manifesta-
tionem emanatimiis et inhabitationis.

Haec autem diflerentia visibilis , superadveniens
missioni, contrahit ipsam quantum ad principale
signiflcatum , quod est manifestatio : ideo dicit ma-

Kiiiideni (lc-

rlaratif) i

Cuncliuio i.

Trni ipeciei
apparitioai«
divertae a

De apna-
ritione An-
geli in V. T.

nifestationem cum apparitione, sive apparitionem conciujioi.
manifestantem |)(i"sonae emanantis iiihabilationem ^" vel
personai; inhabitanlis (MnanatioiKMii.

IJnde concedo, (jiiod visibilis missio est appa-
ritio; sed liaec \\m esl toUi ratio, sed apparitio, in
(pia manifestatiir divina pers(ma non tantiim ut cyi)c-
rans, sed etiam ut inhabitans, nec tantiim iit iiilia-
bitans, sed etiam ut emanans, qiiasi " ab alio v(3-
niens. Per primiim excliidit apparitionem Dei in
qiialibet creatiira, per secundum aj^paritionem in
veteri Testamento, per tertium apparitioiKun Patris,
quia Pater non apparuit ut emanans sivt» ab alio ve-
niens. Filius vero vel Spiritus ivmctiis in veteri Te-
stamento non apparuit ut inhabitans, sed ut se
inhabitaturum praemonstrans; unde Angelusapparebat
in illis creaturis in persona Dei. Et hoc probat Au-
gustinus in libro terlio de Trinitate ' dicens: « Con-
stat firmitate auctoritatis el probabilitate rationis ,
cum antiquis Patribus dicitur Deus apparuisse, voces
illas ab Angelis esse factas». Et adducit auctoritates
Apostoli ad Galatas tertio®: Lex ordinata per An-
gelos; et ad Hebraeos secundo^: Si enim qui per
Angelos dictus est sermo etc. Nec tamen dico, quod
ista sit ratio, quare non est missus, quia apparitio
flebat ministerio angelico; quia sicut (iicit Augusti-
nus quarto de Trinitate '", probabile est, quod illa
columba, in qua apparuit Spiritus sanctus, secundum
ministerium Angeli moveretur. Unde idem in quarto
libro de Trinilate *^ in flne dicit: «Super hoc ali-
quid invenire difficile est, et temere afTirmare non
expedit. Quomodo tamen ista sine rationali vel in-
tellectuali creatura potuerint fleri , non video » .

1. 2. Et ita patet, quod non quaelibet apparitio
est missio, patet etiam responsio ad duas rationes
primas.

3. Ad illud quod obiicitur tertio, cpiod non sit
apparitio, quia Deus est invisibihs; dicendum, quod
apparere est dupliciter: vel in se, et sic convenit
corporah; vel in alio, eX hoc dupliciter: vel sicut
causa in effeclu, vel sicut signatum in signo; et
hoc tertio modo missio est apparitio; et secundum
hunc modum non convenit omni creaturae.

4. Ad illud quod ultimo obiicitur, quod ap-
paritio non est manifestatio ; dicendum, quod cum
dicitur: missio '^ est manifestatio , non intelhgitur

Uetermi-
nantur fun-
dameota.

» Cap. 17. n. 32, in quibiis verbis Vat. contra antiquiores
codd. et ed. I nec non ed. operum Augustini omittit Deitm.

- Per totum et IV. c. 19. et 20. n. 25-30.

3 Libr. IV. de Trin. c. 20. n. 28 : Cum in carne manife-
5tatus est Fiiius Dei , in hunc mundum missus est.

•• Parte 1. q. 4. — Paulo ante fide piurium mss. ut HIMZ
aa bb ff et ed. 1 supplevimus dicta , quod forte propter im-
mediate sequentia verba vt dictum ex aliis codd. decidit, sed
minus bene. Mox post manifestatiovem in cod. K additur tan-
qmm principale significatum smm , quod concordat cum sub-
nexis.

5 Cod. K manifestantem emanationem et inhabitationem ;

aliqui codd. ut A S T V etc. post manifestantem incongrue omittunt

^personae. ^ Ed. I id est, quasi.

"^ Cap. H. n. 27 : Constititque et probabilitate rationis,
quantum homo vel potius quantum ego potui , et firmitate
auctoritatis , quantum de Scripturis sanctis divina eloquia patue-
runt , quod antiquis Patribus nostris ante incarnationem Salva-
toris , cum Deus apparere dicebatur , voces illae ac species
corporales per Angelos factae sunt. * Vers. 19.

9 Vers. 2. i» Cap. 21. n. 31.

'^ Cap. 21. n. 31 , in quo textu Vat. tamen ista sive ra-
tionali sice intellectuali, sed falso et contra plurimos codd. nec
non ed. operum Augustini.

12 Vat. cum pluribus mss. hic addit non , quod tamen flde
aliorum mss. ut B I K M Q T Z etc. et ed. 1 , nec non exigente con-
textu, expunximus. Cod. F habet missio ibi est , ubi est mani-
festatio.

^80

SENTENTIARLM LIB. l

actu, sed hahitu , quia aliqiiid lil vel oslendiUir,
in quo potesl j^ersonae enianalio nianifestari, el hoc.
quidem de se inqwrtat apparitio.

1. Ad illud autem' quod oliiicilur in ronlrariuni,
soirtiojp. quod praecise sit apparitio; dioendum, quod non

~ arf ipil totam rationem missionis, quia »»«7^« non est
liintum mente percipi, sed mente percipi ut al» alio
emanans et in aliquo inhabitans.

2. Similiter ad illud: mitti invisibiliter esl ma-
nifestari per efTectum invisibilem ; dicendum. quod
manifesUiri non dicit totam rationem.

poiiloniiD.

3. Ad illud quod obiicitur, quod in missione
Spiritus sancti in specie columbae non fuit nisi
apparitio ; dicendum, quod quamvis non fueril ibi
donatio Spiritus s^mcti, fuit lamen manifesUitio prius
dali et tunc inhabit;intis in Christo et quiescentis et
ab alio procedentis, et ita tota et perfecta ratio mis-
sionis; sed ex hoc non sequitur, quod quaUscuu\que
apparitio sit missio visibilis; omnis tiimen visibilis
missio est apparitio.

S C H 0 L I 0 N.

I. Duplicitor docianiUir missio visibibilis, priino cum generc
proximo missio H <ii(Toron(ia contrahonto visibitis ; socundo cum
genoro appnritio el diflorontia contrahonte : quao ost oma-
nalio porsonae oJ inhabitatio. Unde tria in missione visibili
roquiruntiir : omanatio porsonac , inhabitatio eiusdem et manife-
staiio utrius(iuo |x'r apparitionem aliquam visibilrm. — Eadom
tria ad rationem missioiiis visibilis roquiri , docont S. Thom. ,
Potr. a Tar. aliique. Per has dilTerentias missio visibiiis distin-
guitur ab aliis apparitionibus in (oxtu enumoratis. Si dicit :
« Por primuni oxcludit apparitionem Doi in qualibot crcatura » ,
verba per privunn roferuntur ad verba : « in qua manifestatur
divina persona » ; operatio enlm Doi in (luaiibet creatura est
communis tribus personis , undc nullius personae est manife-
stativa. Per secundum refortur ad « manifostatur... ut inliabi-
lans » ; per tcrtium ad « manifostalur ut emanans ».

II. Notandum quoad ordinem solutionum ad opp. , quod
primo respondetur ad argumcnta in fundam. ; doinde ad ea quae
primo loco siini posiln, cuin utraquc accuratiore determinationo

indigcani. — luv at hic gcneralim diccre , quod argumcnia in
fundamentis a S. Bonav. aliisfiuc posita non scmpor ab au-
ctoro appiobanlur ut vora omni cx parto. Genuina auctoris do-
ctrina repclenda est tum ex responsionc ad ipsam quaestlo-
ncm , tum ex solutiono obiectorum.

Hl. In substantia rcsponsionis omncs convoniunt. Bonav..
Breviloq. p. I. c. o, ot Commcnt. in loan. c. I. v. 34. ^Sup|)l.
Bonclli t. I.) ; quoad ministcria Angelorum circa apparitioncs II.
Sent. d. tO. a. 3. q. 2. ad. 3. — .\lex. Hal. , S. p. I. q. 74.
m. I , et quoad ministcria .\ngelorum m. -4. — Scot. , de hac
ct seq. hic ct in Beport. q. unic. — S. Thom. , hic q. I . a. I ,
et quoad ministcria .\ngelorum a. 4 ; S. I. q. 43. a. 7. ad 5. —
B. Albert. , hic a. I. et seq. ; pro hac et seq. q. S. p. I. tr. 7. q.
32. m. 2. a. 2. — Petr. a Tar., hic q. I. a. 1. 3. 5. — Richard.
a Mcd. , hic q. 1 . 3. 4. — .tgid. R. , hic I . princ. q. 1 . el 2.
— Durand. , de hac et seq. hic q. I. — Dionys. Carth. , hic
q. I , et quoad Angclos q. 3. — Bid , de hac et .seqq. hic q. unic.

QUAESTIO II.

Ad quid sit uliiis missio visibilis Spiritus sancti.

tato.

Sccundo quaeritur, ad quid sit utilis missio
visibilis, et constat quod ad cfpciendum nihil con-
fert, quia exterior apparitio nihil interius operatur.
Quod etiam non sit utilis ad innotescendum, osten-
ditur sic.

1. Aut est ad manifestandam personae alicuius
KA of^>- emanationem , AUi inhabitationem. Non inhabita-
tionem, quia nemo scit, utrum odio an amore di-
(jnwi sit ', et ita nemo, utrum Deus in eo habitet ,
cx)gno.scit. Et iterum , quae utilitas est ? Esto quod
sciat , Deum advenisse , tamen cum ignoret perman-
surum, nulla videtur \ Si ad manifestandam alicuius
personae cmamtionem: ergo cum illa notitia omni
temf>ore sit necessaria , scilicel tempore Legis scri-
ptae et nunc, videtur. quod et tunc et nunc deberet *

esse missio visibilis. Quaeritui' ergo, quare soluni
tempore Ecclesiae primitivae?

2. Item , quantumcumque appareat in creatura,
non innotescit, nisi revelatio adsit; sed cumadesl^
revelatio, ventum esl ad cognitionem veriorem et
certiorem, quam quae est a sensu: si igitur habens
cognitioneiu certam non indiget occupari circa co-
gnitionem imperfeclam , ei-go videtur, quod exterior
apparitio omnino superfluat.

3. Item, probatur etiam, quod impediat, sic:
affectus , circa bona visibilia occupatus, minus sur-
git ad bona invisibilia, ergo similiter inlellectus:
ergo si debet ad perceplionem invisibilium elevari,
non debet ei fieri oslensio visibilium; quod si fiat.
videtur potius impediri quam iuvari.

IIICK

' Ex multis codd. ut AFtiKTVWX Y eU'. cl cd. I supplo-
vimus autem , quod hi(" ut principio rosponsionis ad aliam par-
tcm argiimonloruiii minus l>cnc omittltur. Post accipit supplc :
Auguslinus.

' Ecclosiastcs, 9,1, ubi Viilgata : Et lameii nescit homo,
utrum amoro, an odio dignus sit. — Vat. ciini aliquibus tan-
lum mss. hic ot infra iii rcsi)oiisionc vel loco an.

^ Supplc cum cod. X: utititas, vel cum ed. I esse uti-

litas; cod. M vcro addit ergo frustra. Immodiaie posl Va(.
Non loco Si , doindo quin pro ergr» , sod emondatur opc mss.
( quorum aliqui falso Sed loco Si , quod saepc sjiepius ctiaiu
alibi contingit ) ct cdd. 1,2, 3.

* Nonnulli cixid. ul aa bb debeat.

-> Vat. praotor (Idoin mss. ot od. I minus bonc a/A«7 , qua<^
ot post re.velalio adiungit interior. .Mox cod. K superiorem ct
cod. W inferiorem loco veriorem.

Disr. \\i. \\\y. iMcis (uvr.si.

1>S|

/i. Ilcm, si iiiissio i'sl ;i(l iimolcscciKJiiiu. (-iiiii
triplox si( iii iiohis vis co^niiliv;!. sciliccl, sciisiis cxtc-
rior ', im;i!,'iii;ilio cl iiilcllccliis, cl scciiniliiiu h;iuc tri-
[iliccm viiii triplcx ;issi<,M»ctiir visio |)i'oplicl;ilis, p;iri
r;ilioiic vidctiir, ipiod triplcx missio dchcrct distiii^nii.

Praefcrea, ciiiu luissio sil. ;i(l iii;iiiircst;itioucin
iuli;ihil;ilioiiis. ct iMliiis iiili;ihilcl siciil Spiriliis san-
"n-ctiis, (Ui;irc iiou csl missio visihilis ;td m;iiiircsl;ui-
(liim ilhuii?

Sku coniiu: I. (Jiiod sil iitilis ;i(l iuiiotcsccii-
.■iii;..diiiu, vidcliir, (pii;i coi^uilio iios(r;i iiicipit ;i scusii -':
ov\iO si dchcimis clcv;u'i ;i(l pcrcc[)tiouciu inlclli!.jihi-
liiim, (•ou«i;riinm cl pcrntih^ csl, (piod ;ili(pio iiiodo
praevia sit cxcilatio in scusu pcr sijjiuum. Kt lioc
cst, (piod dicit (Jrc^foriiis ': ■< Dmu visihilitcr Dcmu
c()«>uosciiuiis, pcr huiic iii iiivisihirmm ctc. »

± lleiu, sicul iuir;icul;i ostcudmit diviu;iiu po-
tculi;im,ita si<!:u;i diviu;uu pr;u^stMitiam; sed ntile
fnit et porucccss;iriuiu. lidciu uostnim luanuduci per
iniracula ad coguilioucm diviiKic polciiti;ic: crgo
p;iri r;i(iouc ptM" ali(]u;i sigii;i visihili;i ad cogiiilioiiem
(liviiiac praesontiac.

3. Item, niissio cst ;ul redimeudum lioiuiuem
{lerdituin; sed homo est perdilus secnudnm n;itur;mi
visibilem et invisihilcm: ergo missio secnudum ntram-
que est ei * utilis.

4. [tein, lamiliariiis otTert suaiu praesentiam tiiii
se ofTert secundnm sensum et intellectum, quaiu qui
secundnm alterum fantum; sed hoc luaxime expedie-
t)athomiui;tverso, utctinverteretiir ad Deum: ergoetc.

CONCLUSIO.

Missio viMbilis Spiritus sancti utilis fuit, ut per-
sonis manuducendis per sensum manifestaretur
inhahitatio secundum plenitudinis redundan-
tiam.

Kespondeo: Diceuduin. quod missio Filii visi-
bilis propriam et maximam habuil utilitatem, sicut
patebit in terlio ^ Sed nunc de Spirilu sancto dicen-

diim, (|iiod ciiis iiiissio visihili> iililis cst ;iil m;iiiirc- <."imIiim.. i.
st;ui(l;iiu cl ciii;m;tliouciii ct iiili;ihit;ilioiiciu . scd iioii
(pialcnicumipic inli;ihit;ilioii('iii iicc iii " oiiiiii gcifrc
per.sonac.

l'roplcr lioc ' iiilclligciidiim. i|iio(l csi iiili;d)il;itio i)>i)ii<-viiiiia-
(liiplex, scilicct sccuudiim s;iuclilic;iti()iiis .siifficirn-
/!/((/>/, cl sccmidiim plcniliidiiiis riuliiiiditnliinu. Ilh
(pi;ic est scciiiidiim s;iuclilic;ilionis .siifficiniliiini ,
iuleriiis iiivisihiliicr hilet: (|ii;ic vcro cst' sccuiidiim
rediiiidanliani, cxlcriiis ;ipp;ircl: cl i(l(M) l;ilis iiili;i- ' ..m,i,„... 2.
bil;itio iii sigiio visihili cl cxlcriori m;iiiircsl;iri dchcl.
.siciit lactiiiu cst iii Apostolis.

Simililcr iutclligcii(liiiii . ipiod diiplcx csl gcniis i).i|.i-\ x-s
crcdcntiiiiu. (^)iii(l;iiii ciiiiii voliiiil sigiii. iil piil;i scii- .i'-ntiiiin.
sihilcs : (piid;iin iiitclligculi;iiu ipi;icriiiil. iii piil;i i;iiii
provccli". ()u;ieivntes sigu;i per h;icc m;iiiii(luciiiiliir '"
ad inlclligil)ili;i: ct propter tales utilis esl luissio vi-
sihilis. riilis crgo (»sl missio visihilis " ;id iuaiiirest;in- (.....-inMu
daiii iuliahit;iti()uem plcuiliidinis nMliiud;iiitis. ct li()C
personis m;iimtluccu(lis pcr .sciisuiu.

1. Kx hoc p;ilc( primiim. qiiarc scilicct ut)ii hiil >..ii.ii.. ..p-

|.r.iii:i|..ili.^.

ii.Mliir.iiu.

mi.ssio visihilis lcmporc Lcgis scripl;u'; (pii;i iioii cr;it .<'.iviiiir
missio in [ilenitndiiic, tpioadusqne venil pleniludo 'i'."inri'.i.
temporis^'-. Paletctiam, ([u;ire inodo iioii d;iliir sivc
mittitur visihiliter; cpiia iam m;uuidncti suuiiis ;id
fideni, nude sicut cessavernnl minicula . i(;i c\lc-
riora signa.

Quod dicitur, quod nemo scil. iitruiu txlio. ;ui
amore dignus sit: verum est'". nisi Deus dignetur
ostendere: et tunc ostendeliat, et hoc perutile erat
ad fidem robtDrantlam el devotitinem excitandam.

2. Ad illud quod t)biicitur, quod uecessaria esl
aliqua revelatio; diceudum, quod veriim est, nec ta-
men supeifluit apparitio, quia excitat inteUectum ad
inquisitionem et sic excitando praeparat ad revelatio-
neni et post revelationem excitat '^ ;ul dilectionem.
Revelatio enim, etsi sit interior cognitio, tanien adhuc
est viatoris, et ideo uon evatMiat cognitionem appa-
ritionis.

3. .Vd illud quod obiicitur, quod visibilia impe-
diunt affectum; tlicendum. qutxl visibilia possunt

* Vat. addil et , qtiod dc(.'sl iii mss. ct ed. I. — Dc tri-
plici visione proplu-Uili ^idc Vugiist.. XII. de Gon. ad lit. c. 6.
n. to. seqq.

2 Vidc Aristot. , 111. dc .Vninia text. 39. (c. 8.) ct dc Sensu
ct sensibilitDus , c. G. — .Mox post elemii cod. K per sensiim
ad cognitionem inteUigibilinm ; et paiilo intVa od. I fiat loco sit.

3 Libr. Sacraincnt. , ubi horum vorboruni ultinia pars ita
cxhibctur : per hunr invisibiliam amori' rapiamui:

* Ex antiquloribus mss. et ed. ' supplevimus ei.
° Libr. III. Scnl. d. I. a. 2.

® Plures codd. ut .^ T ctc. cum od. I omittunt in. Mox cod.
K. post personae addit sive homimim.

' Mss. et ed. I postulantibus , substituimus Propier hoc
loco Propterea.

8 Codd. vetustiores cuni cd. 1 exliibenl verbum est, quod
in Vat. et cod. cc deest.

^ Alluditur ad lllud Matth. 1 2, .39 : (ieneratio... signum
quaeril; et ad illud Daniel. 8, I.^: Et quaercrem intelligcntiam.
— Paulo antc Vat. praeter (idom mss. et cd. 1 sensuales pro

S. Bonav. — Tom. I.

sensibiles, et dein contra antiipiioros codd. ci cd. I iiunernite.s
loco quaeriint.

^^ Vat. perpcram et absquo auctoritate mss. 01 od. 1 ut
per haec manuducantur, ac patilo post omittit pariiculam et.
Plurimi codd. cum cd. 1 per hoc loco per haec , scd miuus
bene ; dcin aliqui codd. ut I PQ Z iatelligentiam pro intelligibilia.

11 Vat. cuni aliquibus codd. , omittendo vcrba Ulilis ergo
est missio visibilis et coniungondo ea quae sequuntur cum
praecedcnti propositionc , sontenliam Doctoris distorquct. Lcclio
in textum recepta e.xhibetur a multis mss. ul .\ F G H I K. .N T V
WY cc ff, quorum tamcn plurcs , forsan dcccpti cx imino-
diate praecedcnti verbo visibilis , cum cd. I miuus congruo
omittunt Utilis.

1- Galat. i . i. — Dc seq. prop. cfr. Greg., II. Hoinil. 29. 11. i.
in EAang.

'* In cod. 0 additur : de scientia certitudinis vel potius in-
telligitur de scientia status finalis.

^* Cod. T cum ed. 1 exercitat. Mox noniuilli oodd. ut \V
XVZ pcrporam delectationem pro dilectionem: cod. cc autem

'2H:i

SKNirNTIMU.M Ul!. I.

m»iu«-i... (|ii|tli<il.M- coiisidrtMii: \o\ iit irs ;ihs(»hil;ii'. vcl iit si-
•.M!;i •'! iiiitiis (liii')iiti:i iii ;iliii(i '. PriiiKi iikxIo si ;iiik'I1-
liir r{ loiisidfrciitiir . r('l;ir(l;iiil iiitclhMtiiiii ct ;ifTe-
(■liiiii: sctiiiKlo iiKKJo iiivaiil: ct sic est iii ap|)aritioiie
vi.sihili. (|iiia ihi coiisidciMtiir (-rc;itiir:i iit si^Miiiiii
f;tciciis ;iliii(l in iiitcllcctiiiii vciiirc -.

'i. \(l illiui (jiiod ohiicitiir: (|ii;irc nori esl Iriplcx
^'Cims niissionis sccmidiiiii trijilcx ^'cims (•((•'[iiitionis?
diccndiini. ({iiod ctsi co^nitio sit de ratioiic inissio-
nis. noii t;iincii ' (iii:iccinn(|iic vcl ciiiiislihct. .<c(l //*-
Imhilanli.s. Kt i|iii;i dnplcx c.>^l niodiis inliahitaiidi .
iil pr;icli;ihitiiin cst '. idco t:intiini cst diiplcx inodns
initlcndi. licct plnrcs siiit inodi cojinosrcndi. — Vel
M«*..ii.i... ((liirr diccndnin. «piod Dciis iii vi;i iion co<,niosritnr
iiisi ;inl iii ('Uccln, ;iiit i\\ siffito. Si in elffchi , cuin
cHcctiis illc sit «jnitia jiralnin lacicns, qiiae in sol;i radit
nienle. sic est inissio invisihilis: si in signu , cnm
si^mum sit quod olTert se .sensui '. sic est visihilis.
Oiii;i vcro im:iiiin;iri;i cst cariim rcruni. quaruin inia-

<jincs in intcriori .^ciisii cxpiimiinlnr. Dcus ;iutem non
est lalis, ideo de eo non est poneic liuiusmodi
eognitionem.

.\d illud (piod iiltiiiio qiuicritiir, (piare non t'iiit
missio visihilis :i(l in:initcst;indain iiili:il)itatioiiem Kilii:
diccndum . (piod Filimii infinhilan' est (lu|)licitcr:
;iul per <irati;im iinionis. ;iul per gratiam sanctilica-
tioiiis. f*ri)no iiiodo non fuil necess;iri;i iiiaiiifcstatio
sivc visihilis missio. qui;i plcnissimc cr;it in liomine
sihi uiiito. iii (pio opcr;ih:itiir opcni visihili:i . in qui-
hiis m;inilcsl;ih:itiir: ct idco iion oportch;il. ;ili;i si<^m:i
visihili;i ;idliihcri. Sccnndo vcro niodo non li;ihuil
missionem m;inifcstantcm inliahil;iti(Miein talcm.quia
s;inctiric;itio ;ippro|iri;iliir Siiiriliii s;incto: unde sufli-
cicl»;it. es.<e mis.>;ioiieni visihilcm ;id manifcstandam
ipsins inli;ihit;itioncm. cui sanclificatio ;ippropriatiir^
cnm inliahit;itio Filii et Sj)iritus saiicti sint indivi-
sae. M;inilcst;ito. ipiod in liominc iiili;il)itel Spirilus
.sanclus. suflicienter ostcnditnr. qnod cl Filiiis.

SilTiiaii

"|iine»t. •'.
ineid ,

Duple)'

.SCIIOLION.

I. (Juiicslio iTSdMUir iuxta dupiicom (lislinclionciii . sciiicet
( irc.i iiKKliini inhabiljilionis ct circii (rcncrit crcdcniiiiiii. Qiiiic
liic II S. Ik)iiii\. (iitiiiiuir i\v inliiiliitiilioiic sccuiHinni plcnilndi-
iiis rcduiuiiintiani dilTiisius cxpiiciintnr ii iiiiigistro cius .Mox.
Ilal. . qui (loc. infpii cil.) iw dicil : « Non cst (missio visibilis)
ad dcnionstriitioncm ctiiusi iini(|uc inliidiiliitionis . scd iiliiis inhit-
bii.iiioiiis . (pnic cst pcr plitiilndiiwui yriiliac iii iilius reilun-
dantis , (iiiiilis fiiit iii Clirislo ct aliquo modo iii Apostolis ».
Dcindo doccl . (piomodo in Christn fuit innucnliii plcnitiidinis
dupliciicr, scil. |)cr modum causac ct pcr niodiini doclrinae :
pcr modinii ciiusitc cnicicnlis (luoad divinam iiiiluriim , pcr
modiim caiisitc mcritoriiic quantimi iid iiiimiinam ; el quomodo
liis duobus modis esl innucntia ijriiliin' rcdiindiinlis in Sacra-
inciilis , siciil cst plcnitiido vcrilalis iTduwdnus ii\ pracdicationc
(ihrisli. Tiim pcr;,Mt : « .\dvcnienle erjjo |)]eniludinc lcmporis,
rcvelanda crat plenitudo inhabilationis, (|uoniani illii picnitudo
rcdiindiirc cocpil . cl hoc sciisibilibiis ct nonduni iidliuc in tide
pr()\eclis. Iloc auteni fiiit, (|Uiindo C.lirisliis biipti/.iitus fuit et
praedicare coepii: pleiiitiido scil. (jratiae ipsius per modum in-
llueritiiie . (|uia diitii cst lunc \is regeneratix a aquac baplismi ;
ct plcniludo vcrilalis v\[i< pcr niodum doclriniic . (|uiii lunc
pritcdiciirc coeiiit el \eriliilem lidei innucrc. Kt idco, qiiia ple-
nitudo ciiis crK-pil innuerc in alios, dclniil |)er .signa sensibilia

manifeslari, ul doclriiiiie ;mus citius crederetur ». — « lii Aposlolis
initem fuit pleniliido ijratiac descendens a plenitudine Christi,
ct cliam quodiim niodo \)U'\\\U\iio infliicntiac , ^n\. |)cr modum
doclriniic ei pcr modum ministerii. .Nani de plenitudine verita-
tis ('liristi acccpimiis c\ doctrina .Spostoloriim , de ))lenitudine
gratiae per minislerium ipsoriim iii dispensatione Siicramento-
rum». Deni(|uc concludit, (|uod iul o.slcndendam iiiliidiiialioneni
({uanluni ad enectum gratiae redundantis per modum ministerii
SpiriUis siinclus \isibilitcr Aposiolis diitus sit in jlatu, (juiindo
dictum est eis; .Vccipite Spiritum sanctum. quoriim rcmiscriUs
peccata e(e. (loaii. '20, 22.): deiiide vero in fingnis igneis ad
ostendendam inliiibilationem Spiritus sancti ad eneclum pleni-
tudinis vcrilati^ rcdundiintis iii alios per modum dcKtrinae.

II. Ex condusionc principali deducuntur duo corollaria in
te.xtii positii. — Verbii in 2. coroll. sicut ccssarunt miracula
non intelli{^uiitur in sensu absoluto , sed (|Uiitenus miraculii in
jirincipio Ecclesiiic fucrunt miinudiictio (luasi ordiiiiiriii iid lideni.
— Qiioad iriplicein \isioneni (iul 4.) cfr. II. Senl. d. 10. ii. .1.
q. 2. ; III. Senl. d. 23. dub. i. ; llexaem. Serm. <l.

III. (^oncliisio iii rc esi communis sententia. — .Mex. Hal.,
S. p. I. q. 74. m. 2. — S. Thom. . S. I. q. iS. ii. 7. — 15.
Alberl., Iiic ii. 10. — IVtr. ii Tar. , hic q. I. a. 2. — llichanl.
ii Med., Iiic q. 2. — Dioiixs. (liirlli.. Iiic (|. 1. circa Hn.

nd dcvoliiiuiiii il dilvclionvm. Dciii c\ iinlitpnoribiis mss. et cd.
1 substiiiiintiK cnini huo nulcni , (puul Viit. ciim cod. cc liabet,
e| qiio \is responsioiiis debililiiliir.

' .Mliidit ad \erba Au^uslini : Viu> liis , ipi niilus tiios pro
ii- iimanl ctc., siipiii d. .'(. p. I. (|. 2. iid I. iillc^iitit : \i(leetiam
ibideni i|. '.\. iid iill. , iibi ciidcm dislinclio in res et signa oc-
curril. — Mo\ (losi atnentur Vat. , anliqiiioribus niss. e( ed. 1
obnilcnlibus , rel si loco ct.

• .\ii;riisl. . II. dc Doclr. dirisl. c. I. n. 1 : Sijiniini est
eniin res |»raeler s|uuiciii. (piiiiit iiiKcril sensibiis, ;iliiid iilinuid
px »e fadens iii cojfiiationcm xenire.

^ (^(uld. ( um ed. I omiiUinl lainen. Mo\ c(ul. V cuhisnim-
qiic pro ciiiuslibcl.

* llic . in corp. (jiiaes(.

^ Cfr. Au}iu.s(. . II. dc D(Mtr. dirisl. c. I. n. I. Vide supra
ad 3. — Paulo iiifiii iiniis iilier(|ue («uic\ til iiii bb crteriori
pro intcriori.

" Cod. O, iiddendo \\\c practerea , xerba seijuenUii lan-
(Iiiam n()\uni arfiunu-nUim (>xhibe( ; .sed, iit \ideliir, niiniis bene.
In lliie responsionis pliirimi codd. (imt cd. I juist qmui ontil
lunl et.

DIST. \VI. \\\\\ UMCJ S OllAKST. lil.

•2k:{

(UM-STIO III.

Qiiihus DKxlis fnrla si( inissio nisihHis.

'iini.

ut>sti<> III'

ili^IIS I.

.aestio in
!i1i.'ns i.

IVrlio (|ii;u'riliii', (|iiilms iiiodis lil ' inissio visi-
hilis. Kl ;icci|»iiiiiliir (livcrsi inodi cx Scripliiris. Ki-
liiis cniin visihililcr ;ipp;triiif iii cr^^^ituni r;ilioii;ili. iil
in lioininc; Spiriliis vcio s;iiicliis iii irr;ilioii;ili, iil.
pnl;i iii coliinih;!. i^Mic cl ll;ilii. Oiricriliir (m-^m) i\{\
(iivcrsit.ilc horiiin inodornin ;ipp;ircii(li: (H vidcliir.
(jnod iioii hicrinl modi - convcnicnlcs. Iioc inodo.

I. Spirilns s;iiicl,iis cst ;ic(|iic nohilis pcr.soiKi,
nt Kiliiis: cr<io iii .itMpic iiohili crc;itiir;i dchct in;ini-
rcst;iri, iil Kilins.

"i. Ilcni, si Kiliiis pro^itcr ;issiiiiitioiicin liiiiii;i-
iiil;dis sivc ;ipp;irifioncin i.ii fornia srnu' csi ininor
l*;itrc. iinnio fac/iis miiior .{iif/clis-^: cr<^o innlto lor-
tiiis Spiriliis siinctiis cx ;ipp:tritionc in i^nic iioii l;in-
tuiii iniiior Dco, sed cti;iin hoininc: scd lioc iiullo
modo con<i[ruit: crs^o non congriiit S[tirilui s:uicto
apparer(^ in creatura irr;ition;ili. — Si tu (li,ca.s, (luod
Kilius ;ip[):vruit in liominc ;issiiinto et unito, Spiritus
auteui sancliis non cst C()liiinh;ic iiniliis vel igni;
contra: unio iiiliil ;iurert divinitciti: er|^'o [)ro[)ter
unionem non dehct dici minor. Si ergo dicitiir mi-
nor, hoc est propter a[)[);iritionein: ergo etc.

3. Item, videtur ([iiod Spiritiis sanctus fuit uni-
tus \ quia Spiritus vs;inctus a[)[);ireh;it in illa columba,
et non in alia; et rursns a[)[)areh;it i[)se ibi ^ non
rilia person;i: ergo alio inodo erat in illa quain Pa-
ter et Kilius, et aliter in illa qiiain in alia; sed aliter
non [)otuit esse in ill;i quam alia [lersona quantum
ad sul)st;uitiam nec quantum ;id operationein, quia
eadem est substantia cl o[)eratio in Trinitate, ergo
quantum ad unionein: ergo etc. — ^/ lu dica-s, quod
a])[)aiuit sicut in sigiio. tunc qmiero: aut illud si-
gniun luit ;i natura, ;iut ab imtitutione ". Si a natura,
tunc [)ari ratione et oiimis ali;i columba: si ab in.sti-
tutione , ([uaeritur: qiiis instiliiit?

4. Itein , Kilins apparuit visibiliter uno modo
tantum et in una creatura; quaeritur, ([uare non
similiter S[)irilus sanctus ? et videtur, quod ita debe-
ret esse, quia sicut in Kilio nnlla cadit varietas, immo
oinnimod;i uniformit;is, ita et in Spiritu sancto: ergo
(iebuit ;ip[)arere tantum in una specie, ut Kilius^

.'>. Item., Kilius laiitum semcl ;i[)paruit visibiliter,

(nii:) liiiilmn sciiicl (!St iiic;irii;iliis. non :iin|tliiis. Oii;ie- '."'•"•'"" •'»-

' ' ■* i-|(l('tH .'1.

riliircrgo, iiiidc lioc csl. (|iiod S[)iritiis s;iiicliis phiric.s
;i|)p;iriiil . iit piit;i iioii l:iiiliiiii .si'iiirl in igiic. .scil cli;iiu
(pioiiS(|iic d;ih;itiii' Spiritiis s^inctiis"? — .sV dicas,
qiiod ill;i . iii (jiiibiis S[)iritiis .<;iiictiis aj)|);iriiit. st:itini
esse desierunl [tosl ;ip|);iritioiiciii. cl idco o|i()i-|iiil
riirsiini ;ili:i licri : hmc cr'fo vidcliir. ijiiod ncc il|;i Mi;"iiiiinii-
coliiiiib;i fiicrit ver;i . iicc igiiis. ciiiii l;iiii coliiiiib:i
qiKiiii ignis li;ibc;inl " virtiitciii |ieriii;iiicii(li: ct si hoc
iii ilhi ;ip|);ii'ilioiic iion liiil . Iiinc crgo iioii riiciiiiit
Ycr;i . scil lals;i. (!l non bicrimt ;i()p;irilioiics. .scd
|)r;iesligi;i ct illusioncs, siciil siml ph;iiil;ism;if;i d;ic- -
inonimi cl ;ilioriiiii iii;igoruiii.

(1. lltimo (|ii;icritiir, (ni;irc lot niodis ;i|i|i;(i'iiit 'iii'"i

' ' ■ i|ii.iesi. iii-

Spiritiis simctus. ct ([ii;ire m :ili:i s[)(!cie in ca|)ite '"'"""
(|uaiii iii mcmhris. iit in (lliristo cl .\|)ostolis ?

(.■lONCi.rsio.

Apparitio Fiia congruenter facta est .semd in una
et rationahili substantiu nnita; Spirifus ncro
.sanctns congrucntcr apparuit plurics in plu-
rihus et irrationahilihus crcatvris nt sii/iris.

Hkspondko: Dicciidiim. (piod rniis imponil iic-
cessitalem liis qiuic sunl ad tinem; ideo inodiis
a[)parendi sumendiis i^st iuxta rmeiii a|)p;irifionis.
A[)[)aruit ;iutein Kiliiis in carne. ut essel mcdia-
tor , Spiiitus vero s;u)ctus, ut doctor. I();imiis dc-
cimo sexto'": Ciim venerit, docchit ros onincm
veritatem. \d mediationc.m ;iutem neccssaria est
extremorum separaforum conciirsio ct in iiiium miio.
sicut [)atet; et ideo Kiliiis iii cre;itura ;i[)p;ii'uil iit
unitus. .\d eruditioncm autem ignorantium intervenit

signum^': ideo Spiritus sanctus ;i[)[)aruit iii creatura

ut signatiim in sigiio.
j (^uoniam ergo nibil es; Deo perfecfe unibile iiisi

beatificabile , et boc solum est siibsf;uitia ndionalis :

ideo Kilius in sola substantia rationab ;i[)[);irint.
j Quia vero usui .significationi.s purae '"^ conveiiif

I creatura irrationalis m;igis qu;tni rafionalis. iie forfe
I crederetur unita. noii t;intiim sigiiifi(;iiis: idco Sjti-

(:>iiii;ln«iM I.

C.onclDsia •}.

Ciiiirliisi» ;t.

' Vat. fiat; pliiics codcl. ui AT V .\ .sit.
■' E,\ aiiti(iuioiibus mss. Pt ed. I supplcvinius moUL
3 Cfr. i:;pist. ad Philip. 2 , 7, ci ad llcbr. 2 , 7. et 9. —
Paulo antc in cod. T |)()st .scni addiliir fdctits , in od. I voro
noti solum , quao ct j)aulo infra Aiiyelo ponit pro Deo.

* td. I fuerit vnitii.s illi cohiinbae.
5 Aliciui codd. ut H I addunt el.

* Haoc signi divisio insinuatur ab .Vristotclo , I. Perilicrm.
c. 2, ot ab August. , II. de Doctr. christ. c. I. 2. n. 2. 3.

^ Vat. , antiquis mss. ot cd. I refraganlibus , omittit ut
Filius. Paulo antc cod. W si est in Filio nnlla varietas loco
sicut in Filio nutla cadit carietas.

* Scii. signis visibilibus, quod priinis Ecclcsiac loin[)oribiis
Irequonter fiebat ; vide Act. 8 , 1 7 ot 1 0 , 44. — Vat. absqiie
auctorilalo mss. et ed. I in specie cnliimhne loco quouxqur ita-
hatur Spiritus sanctus

^,Val. cum pluribus codd. Iiahent.

10 Vers. 13, ubi Vulgata : Cum auloiii \cncrit illo Spirilns
\orilatis, docebit otc.

'1 Plura do hoc . sicul cl do niodo , quo crudilio por si-
gnum tit , vidc apud .Viigusl., libr. de .Magistro. — Piiiros codd.
ut A I T W Y Z bb cc signntio (significalio).

'- (Aid. T pntius ioco purae movquo omillii innijis.

*i8'i

SKNTKNTIMU.M LII5.

Cuiirlu»K> (

0«nclH>i'

|K>»ili>iniii.

S>lviliii
quaest. I.
uiiid.

riU\> Siimliis ;i|ip;iriiil iii citMliir;! irradonali , iiu;ie
ali«iii<» iiumIo InikTcl r;ili(iiit'iii si^MiirkaiKJi el expri-
iiieiitli. .<ifiit flatiis si},'nili(al spinilionem, ignis vero
(iileclioiiein.

Rursns , (iiioiiiam ad i)errecU»m incdiationon
re(liiiritiir. (luod medialor sil unus. et quod unio sit
iiisep;ir;il>ilis: idt^o ' Filii ;ipj);uiti() singularis fuil et
indivisibHix. Sed contr;(. (|uia non polest Spiritus san-
ctiis peiTecte si|jnific;iri in uno sipno. ideo oportuit si-
^'iiiHc;iii'" per pliira : et ideo Filiiis uno modo ;ip|);iruil.
sed Spirilus s;iiictus plurihus. His visis, lacile esl re-
s|K)n(lere ad ol)iecl;i.

1. Nam ad illud quod prinio oliiicitur. (juod ae-
tiiie noliilis est persona Spiritus sancti: dicendum,
(liiotl niliil r;icit il)i iu»hilitas app;irentis, sed finis
;ipp;iritionis; qiiia ille ut medialor, iste ut erudilor
sive doctor. ideo Filius ut in liomine assumto. Spi-
rilus s;inctus ul in creatura el signo ^

2. Ad illud quod obiicilur. quod Spiritus sanclus
del)et dici minor, sicul el Filius: dicendum. quod
minoritas illa iion dicitur de Filio ralione divinitatis,
sed ratione unionis et communicationis ^ i(liom;itum:
(pii;! Filins l;»ctus est homo passihilis, sed Spiritus
sanctus non esl fa(!tus columh;i.

"^. .Vd illud quod ohiicitiir. (luod est unitus co-
lumhae: dicendum . quod est unio secundum verHa-
tem, et est uiiio secundum intentionem^. Primo modo
imiuntur illa quae miiuiitur iii iiatura vel persona:
seciiiKlo iii(»ilo imiunUir signilic;ilum et signum: el
lioc modo uiiil;i esl per.^oii;i Spirilus sjmcti illis for-
mis. iii iiiiihus apparuit.

Si autem (]uaeratur. nmle veniehat talis uiiio;
dicendiim. (piod di--tj)osilive 'd proprietatilius creatu-
rae. in (piihiis nat;i eral persoiKim Spiritus sancti
declarare". s\cul flatus spiritiim . ignis amorem. co-
lumha doniim propter fecuiidit;item. Sed completive
veni(M)at lioc ' a divina ordiiiatione. quae ordinavit
creatunis ad lioc. non instituendo. sed sinml for-
mando el iiisliliitMido. (|ui;i ;id lioc .^^olum form;ih;il:

et ideo taiii coliiihha (juaiii iimis
lione etiam incepit et desiil ^

siimil ciim ajipah-

.0. Ex liocpatet. (juare * Spiritiis sanctus n()np«t<-niq.,!
lantum semel ;ipparuit. sed pluries , Filius autem "^^' '
noii. (piia coliimha et ignis statim i)OSt app^irilioiit^m
esse desieriinl. noii autem liomo. — K\ lioc patel
etiam. quod etsi ^" columha ill;i et ignis essent verum Ad difir
corpus. tamen nec columha Imt vera columha. (juia
statim desiit. sed similitiulo c(»luiiihae: similiter nec
ignis verus ignis. quia iion comhurelKil. Nec l:imen
ihi erat aliiiua illusio. (juia non erat ihi alitiua fal-
sitas in signilicando. OfTerehatur eiiini sensui ad si-
gnificandum, quod vere ihi erat: et quia magis atten-
debatur ratio signilicandi (|ii;iin existendi. ideo tamdiu :

duravit. (juamdiu signific;ire poluil vel onicium sigiii
implevit. Et quia eadem vi formata est columha, mota
et conservata. statim ut vis illa desiit movere. co-
lumha el ignis desiit esse.

(). .\(1 illud (]uod ultimo quaeritur. tjuare tot .vd uiiiit ,

,. .. o • •» . 1- 1 jqii.iPstiooi

modis apparuil Spintus sanctus: ilicenilum. quod
apparitio Spirilus sancli fuit ad manifeslaiidam ple-
nitutlinem redundantiae. ut prius liabitum est'*; el
quoniam reilundantia potest e.sse tripliciter, ideo Iri-
bus modis apparuil. Potest enim esse haec plenitudo
per redemptionem ; el ita fuit in Christo, et haec esl
perfecta gralia per omneni modum. Ideo in Christo
apparuil in columha. qui;i '- erat pretium redemplio-
nis primogenitorum et enil animal integrum et perfe-
ctum. Potest eti;un esse per vitae influentiam quantum
ad sensum et motum. el hoc mediantihus Sacramen-
tis: et haec i^Ienitudo est in sacerdotihus, et ideo
datus est eis Spiritus sanctus in specie llatus. loannis
vigesimo*': ImnfJJavit in eos dicens: Accipite Spi-

ritum sanctum: quorum remiserilis peccata etc.
Polest etiam tertio inodo esse per cognitionis admi-
nistrationem sive doctrinam; et haec plenitudo est
in Apostoiis et Doctoribus, et ideo Spiritus sanctus
app;»ruit eis in lingiiis igneis ^*. Ex his patet respon-
sio et suflicienti;i modornm apparendi el obiectorum.

' \\\ cod. (•(• cl Viii. (Iccsl ideo . >\\n<(\ litmcn iii iiliis ((Kid.
rl (•(!. ) liiihcliir.

' Sii|i|)lc\imiis (A \cltisti(M'ihii.s niss. ct cd. 1 xiyiiificari.

' Codd. iiii bl), po.st sdnctiis omisso et, ponunl ut signo.

* Fidc pltiiimorum codd, vl cd. I subsliltiimus iiomcn
niii^is usiliiium roiinninucdlinuis |)ro cnmmunionis.

^ id cst . scciiiidiim iicliim riilionis ct \olunt<ilis. (|Uiic fil
vcl ctim \cl sinc rtiiidiimciilo iii rc.

6 llii iniilti mss. tit ADFCi I K PQ T V W clc. ct cd. I,
diini Viit. cimi iili(|iiibtis codd. modo piissivo cl minus iipto
jirr.siitui Si)iriliis siiiirti ilcrliirnri. Iii lcctioiic in lcMtim rcccidii
H(it4i rcfcrlur iid creiititriie.

'• .S'(|uimtir pltirimos codd. cum cd. 1 , dtim Val. (;um
rod. ix ponil vrnirlxtnt liiirc. Codd. PQ vcnirlMtl nnio haec ,
cod. S iiulcm omiiiit lioc. 1'iiuio infr;i Viil. cum cod. cc, cclcris
liimcn codd. cum cd. I rcfriit,'jnlibus . rl loco ijuia , dciiidc

quia pro et ideo , quibus positis ordo cl conncxio riiiionuiii
confundittir. Mox iiliqui mss. til II VZ cum cd. 1 et \oto etiam.

* .\d obicctioncm (HiiirtJini .■^pcciiilis a S. Doctorc iion cst
dala rcspon.sio , quia ipsa iam iii corp. (|uacs(. contincltir. Vidi»
cliiim respcclii ip.sius infra resp. ad G.

" Pracfcrimus lcctioiuMii pliiriiim codd. iil IT aa bb ff cl
cd. I ifuorr loco quod. C.odd. iia bb piitilo iuitc posl Ex hoc
iidiiciimt etiani.

"^ Vat. cum piuribiis codd. si loco etsi.

" Qiiiicsi. pra(>cc(l. cl bic circa llncm corp. qtiacsl. — Mox
iinli(piioribtis mss. ct cd. I cxitrcnlibiis . subsiiltiimiis tnpliciler
ioco triple.r.

'^ Supplc : coltimbii . xcl ponc ctun codd. V Z qttae \oci)
quia. — Cfr. Lcvit. 12, fi. s(>qq.

'^ Vcrs. 22. cl i'.\ . iibi Vulffala ; liisiifTlavil ct dixit eis :
accipitc c(c. »* Act 2, .1.

DIST. \VI. IUI{I\.

^iHri

SCJIOLION.

I. In liiic iiiiii t|iiii('stii)ii(' (iuiiliior pniMniuilii sohuiilur:
1. (ludl siiit niissionos et Filii ol Spiritus saiicti ; 2. (iiiani Fi-
lio iiiiii cl Siiiriiiii Siiiiclo pliircs iillribiiiiiiliir; :{. (|ii;ir(' cl (|ii()
inodo Filius iippiirucril iil iiuihis, scilicct iiiiionc liyposliilicji,
Spirilus sancliis autcm tantuin ul « sijrnatuin iii signo » ; -i.
(Mir Filius , fiictus lionio, slt so ips(t iniiior , noii vcro Spiritus
sancliis rcspcctii siii sipni (in soliii. ;i(l. 2.).

II. Tros liintuni ciiuincr;iiilur \isiliilcs missionos Spirilus
sancti, (piia cliam Magistor Uoe loco lantiiin Ircs iiflcrl. A S.
Tlioma (S. I. (|. l;]. ii. 7 ad (>.) iiliis(|uc addiliii' (iu;irla * hi
niibi' lnciila » (Miilili. 17. .'>.), (|u;ic ;il) ip.sii Kcclo.siii insinuii-
lur iii Oflicio Tr;insllj?ur;ilioiiis (1. iNoct. rospons. 11.) Iiis \crbis:
« In splcndciiti nube Spirilus saiiotus visus osl ». luxta S. \\o-
nav. voro (Conimont. in Lucam c. 9. n. 3i.) isl;i luibos signi-
flcinil liuman;im riirisli n;ilur;im.

III. Iii soliii. :i(l ■'). iiicidii cii;ini (|uiiit;i (|iiai'slio , iilntin
ill;i coliimbii fiioril ros mcrc phiiiiliislica , un sallcm ros corjx»-
i'alis, vol oliaiii spccillcc coliimbii rciilis. Sor;ipliiciis iiiodi;iiD
^i;im lcnct , siciit cli;iiii W. .\llicrl., !»olr. ;i T;ir. . Uicliiird. a Mcd
;iliii|iic iiiiilli. Iii codcin sonsii lo(|iii xidcliir ipso S. Tliom;is ot in
Coiumcnl. Iiic ;i. \\. ad .'i. ol iii S. I. (|. 43. a. 7. Altamon idom In
S. III. (]. 39. ;i 7. \or;im coliinib;iin fiiisso ;il(lrm;it , (iii;io iisscrtio
taiilum iii .sciisu maioris probiibiiiliitis diclii \i(lolur, iit ibi obsor-
\iit Caiotanus. Ilaiic opinioncm scquiliir oliiini ridaricus , < di-
scipuliis ol imitiitor .Mbcrli » , iit dicii Dioiiy.s. (liirlli. , i|iii ol
ipso ost oiiisdom sciiloiiliiio.

IV. 1'riiclcr iam laiidiilos cfr. Alox. H;il. , S. p. I.
m. 3. .'). — H. Albcrl. , liic a. 4. soi]. — Polr. a Tar.
I. a. 6. — llicliard. <i Mod., Iiic q. 'i. — /Kgid. U. , liic 2.
princ. (]. I, ot 3. princ. (|. unica. — Dioiiys. C;irtli. , liic q. 3.

(|. 74.
Iiic q.

1)1 m.\ r.lHCV LITTKIVVM lVl\(;iSTHI.

DlB. I.

In parte ista sunt diibitationes circa lilteram,
€t primo dubitatur de hoc qiiod dicit, quod FiUus
in qvantum missus , id cst factus, minor est Patre.
Contra qnod sic obiicitur: oninis actus, secundum
quem aliquem contingit fieri minorem, est indigni-
tatis. Si ergo Filius ralione missionis est minoratus,
ergo missio pertinet ad indignitatem ^ Item, quan-
documque aliquis de aequali fit minor, mutatur;
sed Filius ante missionem erat aequalis. et modo
est minor: ergo etc.

Rkspondeo: Dicendum, quod quaedam dicuntur
de Filio Dei per essentiam., quaedam per ^ unionem,
quae tanta fuit , ut faceret hominem Deum et Deum
hominem. Essentialiter loquendo, nullo modo Fihus
Dei est minor : sed hoc dictum est per unionem ,
quia oinnia quae dicuntur de homine, possunt dici
de Filio Dei; et ita patet, quod nulla ex hoc est
indignitas , nulla mutabilitas in eius persona; et
sic solvitur utrumque obiectum, quia utraque ratio
procedit, intellecto ^ quod secundum eandem naturam
fleret minor. secundum quam erat aequahs, et ita
desineret esse aequahs. Nunc autem simul est minor
et aequalis *.

DlJB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod se
ipso etium minor est Filius. V^idetur enim male di-
cere , quia maior diversitas importatur per hoc quod
est maior et minor , quam per hoc quod est alius
et alius , quia prima non cadit in divina natura,
secunda sic. Si ergo haec est vera: Filius esl ininor
se, ergo et haec: Fihus est alius et alius, et ita
duae personae, quod non conceditur.

Respondeo: Dicendum, quod verum est, quod
maiorem diversitatem dicunt maior et minor , quia
diversitatem virtutis et naturarum; sed ad hanc^
diversitatem , quamvis sit maior , non sequitur diver-
sitas in persona. quia phires naturae possunt esse
in una persona. Quoniam ergo in Christo cadit di-
versitas naturarum et ita virtutum , non autem per'
sonarum: ideo dicitur maior et minor ratione di-
versarum virtutum , non autem alius et alius, cum
non liabeat diversas personas ^

DuB. ni.

Ilem quaeritur de hoc quod dicit, quod mino-
ratus est paulo minus ab Angelis. Videtur enim
falsum , quia super ilhid ad Hebraeos secundo ' :

^ .Vuctoiitate ;intiquioium mss. ot ed. 1 rcmovimus Dei ,
quod Vat. cum cod. cc porporam addil.

- Ed. I propt^r.

3 Cod. I intelligendo : cod. dd titraque nbiecfio . qiiia
uiraqHe obiectio procedit intelligendo.

* CIV. hic q. 3. ad I. ct 2.

5 Cod. Z loco hanc ponit tate^n , V;it. natttrae , ed. 1
voro tatem naturae ; aiii codd. exhibenl leclionem in lextum
receplam.

6 Idem dubium solvunl B. Alberl. , hic a. II. — Kichftrd..
et Petrus, hic in cxpos. lit,

' Vcrs. 9 , in quo texlu Vat. contra Vulgatam , antiquio-
res codd. ct ed. 1 ab Angelis loco quam Angeli. Glossa mox
cilata sic a Lyrano (Hebr. 2, 9.) exhibetur : « Natura humanae
mentis , quae ad imagincm Dci sine peccalo , qualem Christus
assunisit , solus maior cst Deus ». Vat. absque ulla auctoritate
mss. ct ed. I stiper omnes pro solus Deus. Paulo ante plurimi
codd. post falstm omitlunt quia.

iHO

SI:N IKM lAIU M I.II5. I.

^,hiadru|ile\
rompanilio
Chri«U ad
Anf«>lo$.

Qtueslio in-
«•ld<>ns I.

(^iueitio III'
<'idi>ni i.

Etttn t/ui inoilifit quain Anffcll niinornfiis c.sf , (licil

(lloss;»: • Naliiia limnaiia»^ iiUMilis. qiialtMii (-liiislus

assiiinsit. (jiia»' iiullo [tctcalo |ti»tuil tk-jtraYari. solus ;

IKmis maior esl». Itcni, Iwala Vir<,'o. tjiiae e.st pure I

«rfalura. cst super omiies \ii«rt'los cxaltat^» : eri;o etr.

Kksimindko: DinMuluiii. (|U(>il csl ltK|iii tlt' (^-liri-

sto iii t-omparalioiit' ati .Xii^rfltjs qiiaiilum atl (|uatuor.

scilicft (|iiaiitiim ad (fraliain ct tiuaiitiim aij ikiIii-

rum incnlis c\ t|uaiitiiiii atl iialarani rorfiori-s c\

i)uaiiluin atl slaliiiii fias.sihi/ilalis. {Jiiantnm atl gra-

liaiii cst simplicilfr maior: tpiaiitiim atl iialuram

nwnli-s saltcm iittii luit iiiiiior. tpiia . sicut ilicit

(lloss.a ' : « .Miiioi \ii«,n'lis luit corpore. noii mente»:

quantiim atl na l ii rani corfwris iwmtr fuit:quantuin •

autem ad .slaliim ^ f)a.s.sihi/ilali.s luit minor et modico i

minoratiis. tpiia status passiliilitatis in st^itum j^doriac i

et honoris paiilo post fonvprleniliis erat ^ j

I
I
Di H. IV.

ittMii quafritur tlf hoc tpiotl ilicit llilariiis, ipiotl
Palcr c.sl niaior Fi/io, quia si veriim est quod j
dicit. cum idem sit in Deo sapie nlia . potentia , bo- |
nitas et ma^nntiido: erijo si* maior est, et esl po- 1
tenlior et sapientior et inelior. l^raelcrea , in Dfo non
est maiijiiitudo molis. sed virtutis: ergo si Paler est i
maior. est potentior; tpioil stare non potest. Ilcm ,
maior aut dicit esscntiam, aut notionem. Non es.sen- \
Ham, qiiia essentia siint aequalcs; si nolionem , quae- I
ro: qiiam ? .S/ lu (licas , tpiod paternitatem; contra: ,
C(jm|)aratio secundum maius et '' minus non atten- '
ditiir ni.si in comparticipantilnis , untlf lum dicitur:
cygnus est aibior corvo; sed Filiiis non est com-
participans paternitatem: ergo etc. /^c/h qiiaeritur :
quare " non dicitiir maior Spirilu sancto ?

Kkspondeo: Dicendiim. qiiotl in Patre est aucto-
ritas respectu Filii et Spiritiis sancti, in Filio respectu
Spiritus sancti. et ideo in Patre maior auctoritas et

maior rfcmnlilas: fl qiiia iiullum noinfu it.;i compelit
ad fvprimtMidam auctoriL;itfm. sitMit lioc noiufn ma-
gnu^: ideo dicil llilaiiiis, ipioil Pater est maior Filio.
Ex hoc patent obiecta. quia muior non dicit e.s'sen-
liani, sicut |)i)lfiitia ft sapientia. seil dicit nolioncm.
Si qiiafras: qiiam? dico, qiiotl tlicit notionfm coiimiu- \.i in
niter. sed tainfii in ratione principii, sicul siibau-
ctoritas iu ratione emanantis • : et iiiuc est, qiiod
Pater dicilur inaior iMlio. qiiia etsi iitfrquf lialjfat
notioiifin in ralione principii. I^ater taiiifn in ratione
principii tantiiin\ et itlfo pius liabft ilf ratione au-
ctoritatis; Spiritus autein sanctus nuilius personae
est principium. et ideo iion comparalur eis secun-
dum maioritalem ^

l)v\i. V.

fteiii ipiaeritur de hoc (juod dicil: Maior itaifiie
(lonans esl, .seil minor etc. Videtur eniin faisum .
qiiia quocumqne modo accipiatur niaior , dicitur
reiativf aii minorem: erpjo si est ponere Patrem maio-
rein. est ponere Filium minorem. ftem, Pater di-
citur iiiaior. ipiia babet auctoritatem suj^ra Filium:
ergo cum Fiiiiis liai)eal sni)auctoritatem respectu
l'atris, del)et dici minor.

Respondeo: Dicendum, qiiod nibii impedit, quare
Filius non dicatiir minor Palre ratione subauctori-
tatis, sicut Pater maior '", nisi quia nomina indigni-
tatis in Deo iion delient ad usum trahi; vel ijuia
sancti Doctores , quantuin possunt , se elongant ab
haereticoruin failacia. Ideo ciim Hilarius dixisset Pa-
trem maiorem, noluit, (piod Filius diceretur ininor.
ne videretur illa maioritas non tantum auctoritatis ,
sed etiam inaequaiitatis. Et quamvis Milarius diceret
in Patre aucloriUitem, non Uimen legitur dixisse in
Filio subauctoritatem ; sed illud veri)uin a magistris
est additum in consuetiidinem disputanliiim ".

' Apiid Lyramini l«tc. ("il. ' Minor crffo .\n^('lis (•(»i|>ori', non
monU'. .Maiorcs Uimcn .\n^'(^ii ol honiincs (liominc?) dici possunl,
(juia maioros snnl hominis corporo. .Maiores stmt otanimo,sed
in eo Uintum <|iiod peccali oritrinaiis morilo corpus a;;pra\ai
ipsiim iinimiin) : scd hoc non iii (Ihrislo clc.

• l.icct piurimi codd. cum Val. ol od. 1 hAwam iuilitram,
praeforimus Uimon lox;lionom oodd. LMO, ulpoU^ ipiae mom-
hris divisionis a S. DooU)ro suporitis posilis rospondot.

' f!fr. n. .Allicrt., hic a. 12. — S. Thom.. Iiic oxpos. (ovt. —
Polr. a Tar. , hic (]. i a, 7, et expos. toM. — Hichard. a .Mcd.,
hlc (\. 6. — /KRid. II., hic circa lit. — Dionys. (wirth., Iiic q.
.1. in llno.

♦ Stippio ciim alifpiibtis niss. iit F II \VV aa lili fatrr.

<> Kido iintiipiiortiin mss. et od. I stihsliUiinuis et loco aut.
Paulo infra cd. I covipartiripnm Patri in paterniUite pro com-

partiripaiis fmt4>riiHatem. — Do \w raliono \idc supra d. s.
p. I. diih. i.

* In cod. bb ndditur lUerqiie.

7 Vidc siii)ra d. I.i. diih. l. ot d. 1.'). p. i. (|. I. ad 2. o(
3, ac iiifra d. 20. a. I. ij. 2. ad i, ol d. 27. p. I. (|. 2. ad .1.

" ImI. I addit acilicet, iwii principiati.

" \la votiistioros oodd. cum od. I , dum Vat. cum rocen-
tiorc cod. cc anctoritatein ponit, sed perperain , quia aticto-
ritas ost lcrinimis n)cdiiis conciiisionis «>licion(tao. f!od. dd iiii-
noritatem , honc ot in (>odciii soiisii ciim aliis codd.

•<* In cod. K addiliir Filio.

" Vat. contra pltirimos codd. ot cd. I cnnsuetiidine. —
Do ho«' ct |)raocod«'nti «liihio a>nint B. .Mhcrl. . hic a. 1.3; S,
Thom. , Polr. a Tar. ot lUchard., hic in oxpos. loxtus.

DIST. XVIl. V. I.

tiS7

DISTINCTK) Wll

l'A»S 1.

(

■imiltiliir
■ S|iifi-

« t>Sl IM-

f iluiau-
l stibns.

Cm'. I.

(Ji((f<l ii/)iri(u.s soHcfus esl varitas , (iku </f//(jimi(s
Dcuni i'l proxiniuni.

lain iiiiiK- accodainiis ad assiij;iiaii(laiii tiiissioiicin
Spiritiis sancli, <|iia iiivisit)ililci' iiiilliliii' iii corda (i-
doiiuin. Nani ipsc Spiiilus sanclns, (|ni IJcns csl ac
leilia in Trinitalc pcisoiia, ul supra oslcnsnin csl', a
Palic cl Filio ac sc i|»so lcinporalitcr pioccdil, id csl,
iniltilnr ac doiialnr lidclihns. Scd <|iiac sil isla inissio
sivc donalio. vcl (pioinodo liat, considcraiiduin cst.

Hoc uutein ul inlcllii^ibilius doccri ac plcnius ()cr-
spici valcal , pracinillcnduin cst <pii<ldain ad lioc valdc
ncccssariuin. Diclnin ipiidcin csl snpra el sacris auclo-
ril;ilil)us ostcnsuin -, (piod Spiritns sancliis ainor esl
Patris cl Filii, (pio sc inviccin amanl el nos. Ilis auloin
addenduin esl, (piod ipse idcm Spirilns sanclus esl
anior sive carilas, (pia nos tliligimus Deuin el proxi-
mnm. Quae carilas, ciiin ila eslinnobis, ul nos lacial
diligerc Deum el proviinum , tunc Spirilus sanclus di-
citur initli vel dari ^ nobis; et qui diligil ipsain dilo
ctionein, <pia diligil proxiinuin, in eo ipso Deuin di-
ligit, (piia ipsa dikclio Deus ctit^, id esl Spirilus
sanclus.

Ne aulein in re lanla alit[uid de noslro inlluere^
videamnr, sacris auclorilalibus (piod diclum esl corro-
boremus. De boc Aua^nslinns in octavo libro de Trini-
lale " ail: « Qiii proximum diligil , consetpiens esl, ul
ipsain praccipiie dileclionem diligal. Deus autem dile-
ctio esl. Consetpiens ergo esl, ut praecipue Deum dili-
gat». Ilem in eodem ': « Deus dilectio est, ul ait loannes
Apostolus. Ut tjuitl ergo iinus et currimus in sublimia
caelorum et ima terrarum, ([uaerentes eum t[ui est
apud nos, si nt)s velimus essc apud euin»? « Nenio
tlical: non novi, tjuid tliligam. Diligat Iratrem et diligat
eantlem dilectionem. Magis eniin novit dilectionem, qua
diligit, ([uam fratrem, t[uem diligil. Ecce iam potes
notiorem Deuin babere qiiam fratrem , [)lane notiorem,
quia praesentiorem. ([iiia interiorem, quia certiorem.

Am|)lcclei'C dilcctioiicm Dciim '^ cl dilcclionc aiiq^lectcrc

I Deuin. I|)sa est dilcclio, ([iiac oiniies boiios Angclos et

oinncs Dci .servos consociat \iii(uio saiictilalis. Qiianlo

j igiliir saniorcs " suniiis a lumorc sii[)crbiac , laiilo siiinus

! dilcclionc |)lciii<)i'cs: cl i|iii) nisi Dro |)lciiiis cst ([iii

[ilciins cst diicclioiic ... Ilis vcrbis salis ostciidil Aiigu-

sliniis, ([uod dilcclio i|)sa , ([ua diligimus Dciiiii vel

I |)ro\iinnin, Deus t\sl. Scd adliiic a|)crlius in eodciii

libro "' siibdit tliccns: « |)il<'cli()ii<>iii Inilcrnain <|naiilimi

t commcndct loanncs A[)()st()lus, atlciidaiiins. (Jut dili(/i(,

, iii([uit", frulrem in luniinc nnincl , rl scnnddliiiii in

[ eo non est. iVIanifesliiin t!st, ([iiod iiistitiac |)erlcctioiieiii

iii liatris diicclione posuerit. Nain iii <pio scandaliini

■ iit)n cst uli(|ue [^erfectns csl. Kl tamcn videtur, dile-

ctionem Dei lacuisse, ([iiod niiiKpiam lacerct , nisi ([iiia

iii i[)sa Iratcina <lilc<'lioiic vuit iiilclligi Deiim. A|)crlis-

sime eniin iii ca<lein K|)islola " [)anlo [K)sI dicil ila :

I Dilectissimi j diliijanius invicem , (/uiu dilcctio ex Deo

; est: el omnis qui diliyit , ex Deo natus est et cognovil

Deum. (Jui non diiiijil 7ion cognovit Deunij quia Deus

dilectio est. Isla contextio satis a[)erte declarat, ean<lem

i|)sam fratcriiam diltMitioiiem — nam Iralcrna dileclio esl

<|ua diligiinus invicem — noii soliiin cx Deo, setl ctiain

Deum csse tanta auctorilale praedicari, scilicet loannis.

. Cum ergo de '' tlilcclionc tliligimus fratrem, tlc Deo

; tliligimus fralrein; nec lieri potest, ut eandein tlilectio-

nem non praecipue tliligamus, t[iia fratrem diligimus,

; quoniam Deus dilectio est». Item'*: « Qui non diligit

I Iratrein non est in dileclione; et qui non est in tlile-

ctioue non est in Deo, t[uia Deus dilectio est». Ecce

apertissimc ''^ dicit, fraternam dilectionem Deum esse.

Cap. II.

, Quod fraterna dilectio est Deus^ nec Pater »el Filius ,
\ sed tantum Spiritus sanctus.

Cuin autem fraterna dilectio sit Deus, nec Hater

; est nec Filius, sed lantum Spiritus sanctus, qui pro[)rie

iii Triuilate dilcctio vel caritas dicitur. Unde Augustinus

^ Disl. XV. c. I. — Iminediiilo posl cod. K ct Vat. semet-
ipso pro se ipso.

' Dist. X. — Paulo ante cdd. 1 , 2 quoddnm pro quiddiim.
3 Codd. AC donari.

* I. loan. i, 8. 16. Vtilgata : Deus caritas est. Magister so-
quiliir lectioncm Augustini. — Ilic incipit Magisler exponere
suam sententiam , ut falsam communiter reprol)atam, quae ca-
ritatem ut liabitum creatuin negat; de quo vide S. Bonaventii-
ram, liic j). 1. q. I.

5 Sola Vat. ostruere.

^ Cap. 7. n. 10. — linmediate ante Augustinus <>dd. I. 8
addunt autem.

^ Ibid. ri. II; textus Scripturae esl I. loaii. 4, 16. — Pro-
\imus locus Auguslini est ioc. cit. et c. 8. n. 12.

* Ed. o. Dei. — Deinde ed. I post amplectere legit pro-
Timum pro Deum.

^ Kdd. I , 2 , i , ii , 8 , 9 faiso snnctiores , et cod. C for-
Uores ; ut coirigalur hic error , odd. I , 8 cum codd. B C D E

prosequuntur sic: sanctioies sunius, quonto a lumore superbioe
inaniores ( cod. C soniores); sed nostra leclio ost secuiidum
textum Augustiiii , cod. .\ et Vat. cum edd. 3 , 6 , 7.

i" I^oc. cit. paulo inlra. — Sola Vat. omittit dicens.

" I. loan. 2, 10. — Paiilo anto posl dilectionem edd. 3.
7, 9, omisso fraternam, ponunt quam jiro quantum, et cum codd.
A C D et ed. 6 commendnt pro commendet.

12 Cap. t, 7. 8. Vulgala : Cnrissimi , dilignmus nos invi-
cem : quia cnritns e.r Deo est. Et omnis , qui diligit, ex Deo
nntus est ei cognoscit Deum. Qui non diligit , non nocit Deum :
quoniam Dexis cnritas est. — Mox Vat. cum plurimis edd.
ait pro dicit ; insiiper post dicit edd. 3, 'i, 6, 7, 9, variata intor-
punctione , male trahunt particulam itn ad verba sequentia.
Denique ed. 1 dulcissimi i)io dilectissimi.

13 Solummodo edd. I , 3 Dei.
'^ Loc. cit., sed paulo infra.

i^ Vat. cum aliis edd., contradicentibus codd. et edd. 1 , 8,
aperte ; immediate post edd. 3 . 7 dLvit pro dicit.

I^H

SKNTKMIMU M I.IM. I.

in tlciinu» (|uiiit(i lihro do Tiinilalc ' : • Si in ddiiis Dci
riiliil iiiaiiis csl carihiU', ct niilliiin osl inaiiis (lonuiii
Doi (|iiam Spiriliis suiicliis. (|iii(l c()iis(V|ii(Miiiiis esl,
({iiain iil ipsc sil carilas. (|iiao diciliir c( Doiis ol ox
Deo»? • lla oniin ail loaniuvs*: Dihrlio fx Deo cst ;
ol |iaul(» |>(»sl: Av/.v (lllrriiti fsf. Vh\ inanifo<tal . oarn
so dixisso diloclionorn Doiirn, (|uam dixil o\ Doo. Doiis
ertio o\ Doo osl diloclio». Ilom in oodom'': « loannos
volons de luie ro aperiius lo(|ui: l/i loic , iii(|iii( . co-
gnosciniHs , quia iii i/tso ninncnius ci ipsc iii, nobis ,
quia de S/iiritu suo dedit nobis. Spirilus i(a(pio saii-
ctus, {\c (|uo (lodi( nobis. raci( nos in D(»o inanoiT et
ipsuin iii nohis; lioc auloin laoil diloc(i(t. Ipso osl igi-
lur Dous diloodo. Ipso oi-go ^ siirnilicalur, iihi leijitur:
Deus dilectio est •. E\ Iiis apparol. (piod S|)irilus san-
olus oaritas esl.

(Ai'. III.

Quod noii est dictiini pcv caumni Hlud: Deu^ caritas
esl , sicut illud: Tu es jmtientia mm et spes nien.

"^OiX 110 (0^(0 ali(piis dical , iliud osso diodim por
expressionom causao: Deas carilas csl, co .sciliool (piod
caritas sil ox Deo el •' non sit ipse Dous, sicul dicilur:
Deus uosti-a pationlia esl el si)(\s, non (piod ipse sil
ista, sed (piia isla o\ Deo sunt; occurril Augustiuus
ostondens, noii hoc osso dictum |)er causam, sicuf illa,
in dooimo (piinto lihro do Tiinila(o " i(a dicens: « Non
dioliiri sumiis, cari(a(em iion pro|)toroa csse diclam
Deum, quod ipsa caritas sil uiia siibstanlia, quac Dei
digna sil nomino, sed quod donum sil Dei, sicut di-
ctuin est' Deo: Tu es pulientia mea. Nou uliquc ideo
dictiim ost. quod Dei substantia ost nostra patientia,
•sed qiiia ah ij^so nohis ost. Indo alihi*: Ah ipso est
palieiitia inea. Hunc onim sonsum facilc rolcllil Scriplu-
rarum ipsa locutio. Talc est enim: Tu es patientia mea,
qiiale est: Domine spes niea^, ct: Deus meus miseri-
cordia mea, et inulta similia. Non cst autem diclurn:
Domine caritas moa, aul: tu es carilas \\\c'a, aut: Deus
caritas mea; sed iUi dictuin esl '" : Dem carilas est,
sicut dictuin est : Deus spiritus est. Hoc qui non dis-
cernil inlolloctum a Domino, non e\positionoin quae-
rat a iiohis; non enim a|)erlius (piidquam possumus
dicero. Deus ergo caritas est». E\ pracdictis clarescit,

' (liip. 19. II. .37. — l'i(»\iiinis lociis Ansuslini osl loc.
cit. c. 17. n. 31 ; sed iiiiUuni cius a .Mji^islro esl coiilraclun),
in.supor pliira \erl)a muUiUi sunl.

' I. loan. i , 7-8. — Vat. sola legil : AY in eodem pro
jMiutn posl, (' coiida cadcni iiifra lialict paulo post ]oro in eodeni.

2 Cap. 17. n. .31. — liiidcin cocld. .^ U C posl eodem ad-
duni Augustinus. — Loous Scriplurac e.st loc. cit. v. 13. Vul-
g;il;i : In hor, corjiwscimus , quoniam in co maiwmus el ipse
m nohis: quoninm dc Spirilu sun dedit nobijt. Codd. \ (5CK
et ed. ") cognorimus.

* Supple cuni ed. 1 : Spiritus. — Paulo aiiu; Val. cuin
nonniillis edd. : Ipsc est ergo pro iijitur. Deindc post e.v his Vat.
el edd. I , .") , R , 9 addiinl crtjo.

^ .S)la Vat. oiiiittit et. Pauio |)()sl cdd. -i, 8 ex co ioco ex Dco.

« Cap. 17. n. 27. .Mox solumniodo Vat. et ed. 6 cum cod.
C omiUunt ita. — l)(!indc in ipso u^xtu Auj^uslini post dictuii
vnniis cdd. 1 , 8 adiiciiinl ( ul tpiiilam dicnnl).

'• l'salm. 70, o. — Hic Val. cl cdd. 5, 8, 9 cum cod. K
adduni tte antt! Deo. — l>aulo infra post diclum est, Vat. cuin

(piod Spirilus sanclus carilas est, tpia diliiiimus Dotim
o( pro\imum; uiido lacilius cst nohis os(ondcro, (juo-
modo Spiritus sanctiis mittatur sive detiir nobis.

Cap. IV.

Qii(iniod(j Spirilics sanctus niiilalur rel delur nnhis.

Tunc ciiim iiiilti vel dari " dicilur, cum i(a iii
nohls est , iit laciat iios diligere Doum oi |)ro\imum.
por (piod manomiis iii Doo ot Doiis in nohis. riido \\\-
gustiniis hunc missionis modiim insinuans in docimo
quinto lihro do Trinilalo '- ait: « Doiis Spiiilus .sancUis.
qui procedit ex Deo, ciim datus lucrit homini, accen-
dit eum ad diiiirondum Doiiiu oi proximiim. ol ipse
diloclio est. Non enim hahot homo, imdo Doiim dili-
gat, nisi o\ Doo». Ecco (piomodo daliir \ol millilur
nobis Spiriliis sanctus, sociindiim (piod dicilur datum
sive donum. (juod donum .\ui.Misliiius ooinmondat o\-
planans apcrtiiis, quomodo dotiir, in (^odoin libro'*:
tDilectio, inqiiit, Dei di/pisa est in cardibics nostris,
ut ait Apostoliis, per Spirituni sancluni, qui datus esl
nohis. Nulliim ost islo Doi dono o\colIonlius. Solum '*
es( , quod dividit inlor lilios roiiiii ot (ilios pcr'di(ionis.
Daiitur e( alia per SpirKtim rmiiuM-a, sed slne caritate
nihil prosunt. Nisi eriro lantuin impoitialur cuiipiam
Spiritus sanclus, iit eiim Dei et pr'o\iini laciat ama-
torein , a sinislra ' ' non tr-ans('ei-tur ad (lo\terarn. Nec
Spiritits sauctiis proprio dioiliir doiiirm riisi |)roptor
diloctloncm , quain qui uon hahucril , etsi loqualur
omnibus linguis, et /labuerit prop/wtiam et oninen*
scientiam et omneni fidem, et dislribuerit omneni sub-
slantiani suam, et tradideril corpus suuni, ita ul ar-
deal, nihil ei prodesl^'^. ()uantuin eriro bonum ost , sine
quo ad aeternam vitam neminom tanta hona porducunt?
Ipsa vero dileclio vel caritas — nam unius rei nomen est
iitrumqiie — pcrducil ad rea;nuin. Dilectio igitur, quae
ex Dco est et Deus'^ proprie S|)iritus sanctiis est, per
qiiem diffunditur in cordibus nostris Deus caritas, per
quain nos tota inbabitat Trinitas. (jiiooiroa r-octissime
Spiritus sauctus, cum sit Deus, vocatur otiam donum
Dei. Quod donum pr'oprio (piid nisi caritas intolligen-
dum esl, qiiae perducit ad Deum, et sine qua quod-
lihet aliiid Doi donum non perducit ad Deum » ? Ecce
hic aporittir , (piod siipra dicUim orat '\ scilicet quod

(. iiuioei
(i.i e»i

j aliis edd. rcpclit : Tu es putientio nmi , reCragantibus codd.,
i ed. I ei orii^inali.

j " Psalm. 61 , (). — .Mox solummodo (^dd. I . 8 legmil :

stiilim refeltit pro facite rcfellil.

^ Psaim. 90, 9; et .seciuens le.vlus est Psalni. .'»8, 18.
I '<* i. loan. i , 16, et mox : loan. i, 2i.

j '1 Codd. ACDI£ addunt noliis.

>« Ca|). 17. n. 31.

'3 Lo,. (.ji ^,( ,.;ip |g „ 3-2 — I.ocus Scriplurae esl
! llom. 5, .5.

I " Edd. I , 8 ante solum addunt Hoc ; cd. 2 lcgit : Solum

I enim esl.

' '5 Codd. A n C I" hene praemittunl ilte , .sed contra origi-

nale et edd.

'*' I. (]or. 13, I , iii ouius tcxlus llnc Vat. et aliae edd.
contra codd. et Vulgatam legunt non pro w«7i//.

" Val. et aliae cdd. contra codd. cl edd. I , 2 , 3 , 7 ad-
duiil est.

'8 Ilic, cup. I. (1 2.

Disr. xvii. I».

"JH'.)

(*;iril;ts sil SpiriUis s:inc(us H «joiiiiin rxccllcnliiis , cl
<(iioni(Hto lioc (lonuin, id ost Spirilns s;nu'tus, dclur no-
bis, sciliccl cum iUi iin|)crtilur :ili(Mii, id cst, i(;i li;ihcl

cssc in ;ili<|UO, iit ciiin r;ici;il Dci cl proxjini :iin:iloriiii.
(juod cuin r;icil, tiiiic (l:iri (liciliir sivc niitli :iliciii , cl
tiinc illc dicilur proinic li;il»crc Spiriluin s:incliini.

P.xns II.

r
I

Cw. V.

Ulrum Spirit/is simcttis (lutjmtur in hoiniiic rcl, luiniis
c( iniKjis hahcatur vcl (lelnr , cl im (letnr hnhenfi
cf non hahenfi.

Hic <|u;icriliir, si c;iril;»s Spiritiis s;iiictus cst, <'uiii
ipsii ;iui;c;ilur cl iniiiii;iliir iii hoininc ct iiuigis cl
iiiinus pcr divors;i lcinpor;i h;d)c;iliir, iilruin <'oiiccdcn-
diiin sit, qiiod Spiritiis s;uiclus :uii;c;itiir vcl iiiinu;ilur
in honiinc ct in;i^is vcl ' ininus h:ihc;itnr. Si cnini in
honiinc ;uijfcliir ct in;iu;is vcl niiiiiis (hitiir c( luihclur,
iiiuUihilis cssc vidctiir; Dcns ;iiiicin oinniiio iinii)iil;ihi-
lis csl. Videtur crjio, qiiod vcl Spiritus sanctus iio»
sil carltas, vcl carilas non ;iuiicalur vcl n)inu;itur iii
hoininc. Item, caritas cl iioii hahcnti (hitiir, iit h:)hc;il ,
ct hahcnti , iit plcnius liahc;)t '\ Si crgo Spirilus saii-
clus cari(;is cs(, cl iion hahcnti dalur , ut liabcat, cl
habcnti, ul plonius hahcal. Sed quoinodo daliir non
habcnti, cuin ipso nl Dciis sit ubique ot iii oinnibns
crealuris tolus? et qiioinodo plcniiis datur vcl habctiir
sine sui mufatione ?

His ita ^ )'Ospon(lcmus (licontos, quod Spiritiis saii-
ctus sivo caril:is pcnilus immulahilis csl nec in se
augetur vel minuitur nec in se reeipil magis vel
minus, sed in l)Oi))ii)c vol potius homini augetur cl
mimiilur ol n);igis vel minus datur vol habetur; sicul
Deus dicitiir mairnificari et exaltari in uobis, qui tamen
in so noc maijnificatur nec exallatur. Unde Propiieta \-
Accedet hoino ad cor altum, et exaltabitur Deus. Super
(inem locum ait auctorilas^- «Deus iion in se, sed in
cordo hominis grandescit». Sic ergo Spirilus sauctus
homini dalur ot datus amplius dalur, id ost augetur, el
magis ac minus liabetur, ol tamen immutabilis existit.

Cu)iique uhique sit el in omni creatura totus, sunt

tamen multi, qui eum non habenl. Non enim omnes

i.quaest. Spiritum sanctum habent, in quihus est; alioquin et

irrationales creaturae haberent Spiritum sanctum , qnod

fidoi pielas non admittit.

lespoiisio
I. qnaest.

1 Va(. et cd. 4 vel tmgis et minus ; edd. 2, 3, 3, 7, 9
cun» cod. D et magis et mimis ; ed. 8 id est mngis vel. Secdti
snmus codd. ABCE ct cdd. I , 6.

* Respicitur ad Luc. 19, 26.

3 Vat. et aliae edd. contra cd. I et omncs (;odd. itaqiie.

* Psalm. 63, 7. 8. — Vat. ct nonnullae edd. Accedit, con-
tradicente etiani Vuigata.

^ Scilicet Cassiodorus supra Psalni. 63 , 6. — Paulo post
Vat. cum aliis edd. magis et mimis, sed codd. magis ac minus.

* Vat. et edd. i , 6 confirmemus ; cdd. I , 8 firmemns.
Mox -solummodo Vat. ef ed. i post detur adiiciunt ut habeatur.
Denique edd. I , 8 post ut plus addunl vel plenius.

' Tract. 7i. iii Evang. loan. n. 2. et 3.

* IV. Reg. 2 , 9. Vulgata: Obsecro , ut fiat in m£ duplex
spiritus tuus. .Magister refert hacc verba , sicut habentur apud
Augustinum. Post hunc locum omnes codd. el edd. 1,6 ad-
dunt vel in margine vel in (extu sequentem notulam , quae

S. Bonav. — Tom. I.

■ l'l :iulcin <('rliiis li:il (|ii(i(l <li\inius, ;iuctoril;ilc< ,>nrtriuiUur.
('oiiliriii;iiiins '■. (jmxl Spirilus .saiKliis iii;i^is :i<- iiiinns
pcrcipiatnr cl liomini ;iug<'atur cl non li;ihciili (lctur,
el h:ihcnli, iil plns h;ihc;ilur, .\ii},'iisliiiiis osl<'ii<lil sii|)cr
Io;inii<'in ' (liccns: « Siiic Spiritii s:in(l(> <<)iist;it Chrisliiin
nos iioii diligcrc ct ciiis maii<l;il:i scr\:irc iion po.s.so, cl
id nos possc al(|iic ;)gere lanto iiiiniis, qiianto illiim
p(M'ci|)imus minus, tanto vcro ;in)pliiis, (|u;inl<) illiiin
percipimiis amplius. ldco(pic non soluiii iion hahciiti,
vcriim cti;iin luibciili noii incassuni proiiiilliliir: noii
habcnti (|iiidcm, iit h;il)c;iliir, li:ihcnli :iutcin, ui :iin-
pliiis halH^alur. Naiii si :ih alio miiius cl :ih alio
amplins noii haborclur, sanctiis Klisous sancto Kliao
iion (liccrcl^- Spiritus, i/ui esl in tc , duplo sit in
inc. Christo :)uioiii, qiii ost Doi Filius, non ad men-
surani datus csi S/iiritus ". Nc(|uc oiiim sinc gratia
Spiritus saiicli csl Mcdiator Dci ct hominuin homo
Cjhristus^'^ ; quod onim esl iinigenitns Filiiis ac(pialis
Palri, 1101) cst gratiao, sed natiirao; qiiod aiiloiii in
unitatem personac Unigeniti assnmliis ost lioiiio, gr;i-
tiac est, iion naturao. Cotcris aiilciii ad monsuram da-
tur ol datiis additur, doiicc unicni([uo pro modo suae
perfeclionis propria mensura complcalur». Kccc cx-
pressum " habes, quod Spiritiis sanctiis magis ot mimis
datur vel accipitur, et homiiii datiis angctur, ot hahcnti
ei iion habcnti datur, (|uia Spiritns sanclus osl carit:is,
quae non habenti dalur et in habcnlc augetur et prolicit.
hiimo, iit vorius et niagis proprie loquar, homo in oa
proficit ot dedcit aliquando; et func ijisa dicilur pro-
ficere vel deficero, quae lanien nec proficit nec deficit iii
se, quia Deus est. Unde Augustinus in homilia nona sn|)cr
Epistolani loannis'^ ait: « Proliot se qnisquo, qiiantum
in illo profecoi'it caritas, vol potiiis quantum ipso in
caritate profecerit. Nain si caritas Dciis est, noc pro-
ficit nec deficit. Sic ergo dicitur proficerc iii to caritas ,
quia tu in ea proficis». Ecce quomodo intelligendum
sit, cum dicitur SpiriUis sanctus aiigeri in nobis, quia
nos in eo scilicel proficimiis; sic ct alia hiiiusmodi.

etiam a S. Thoma in suo CoinmiMil. ( hic , exposiiio lc.xlus )
citalur : In libro Regum legitur sic : Elias di.xit nd Eliseum :
Postula quod vis, et faciam tibi, antequam toflar a te : (iixit-
que Eliseus: Obsecro, ut spiritiis tuiis fiat diiplex in me. Quod
ibidem sic exponitur: Elios spiritu prophetali et operutione
miraculorum excellenter pollebat. Gemiimm crgo gratiam,
quam Eliseus in Magistro vigere cognoscebat, sibi tribui ro-
gavit. Unde patet, quod iion esse discipulus siiper Magistrum
postulavit.

^ loan. 3, 3i. Vulgata' non pnim ad mensuram dai Deus
spiritum.

^^ I. Tim. 2 , o. — .Mox Val. ct piurcs cdd. posi unigeni-
<«s addunt De«, conli'adiccntil)Us omnibus codd. , <Hld. I, 8et
.\ugustino , qui etiam vocein Filius omitlil.

'1 Vat. et plures edd. expresse contra codd. ct cdd. 1, 8.

1' Sive Tract. 9. in Epist. loan. n. 2.

^«.Ml

SKMKNTIVmM

Cav. VI.

IJmtd aliqni dicidil . cnrilntfni Dii i'l ftmxiiiii
iiiin fsse Spiriliiin snnclu/ii.

Sii|n;i (iiciuin »•>( , (nioil Spiiiliis saiiclii.s o.sl cari-
lav 1'aliis cl Kilii. (|iia sc iiiviccm (liliiiiiiil cl iio.s, cl
ipsc idciii cs( caiilas. (|iiac (lilliiiKliliir iii cordihiis no-
slris ad diliifciidiiiii Dctiiii ct |>ro\iiiiiiin. Iloriiin altc-
niin oimics cathdlici conccdmil, sciliccl (|ii(>(l S|iiiiliis
saiicliis sil carilas Patris cl Kilii; (|iio(l aiilcm ipsc
idcni sil carilas. (|iia dilii.Mimis Dcmn c( pi-o\iinmn,
luiioite^ a |)lcris(pic nci;a((ir. Dicunl cniiii: sl Spiritiis sanclds
pSi^^^^f.trilas cs( |>alris cl Kilii ct nostra, cadcm crjio caritas
es(. i|iia Dciis dilii>;it nos. ct (|(ia nos dilii.Mimis ciim.
Hoc antcm Sancloiiiin aiict<M'ilalcs ncirarc Mdcndir.
Dicit cnim Ani:iistiims in liltro dc Spiritii cl littcra ' :
. Undc (>sl dilcclio. iiisi iiiidc cl ipsa (id(N, id (»sl a
Spiritii sancloY Noii ciiiiii cssct iii nohis, nisi dilfini-
derelur in ciirdibm noslris per Spiriluni. Carila.s anlcm
Dci dicla csl ditTinidi in cordiliiis nostris. non (|ua iios
ipsc (lilii;i(, scd (pia iios lacit dilcctorcs snos. Sicid
inslitid Uci dicidir, (|ua no.s ius(i oiiis muncrc cllici-
imir. ct Diniiiiii sa/tis, (pia iios salvat, c( /ides Cliristi,
(|iia nos lidclcs lacii >-. His vcrhis vidcliir monslrari
dislinctio inlcr caritatcm. (jua Dous nos diliirit , cl (pia
nos dilii.Mnius. Kl sicut iustitia noslra dicidir Dci,
iioii (|iio(l ipsc sil ca iiistus, scd (piia ca iios iustos
lacil. similitcr cl (idcs ct salus; sic vidcliir dicla cari-
las Dci, (piac os( in nohis, non (|uod ipse ea diliiial,
sod (juia ea iios diliirore laeil. De hoc etiam idem .\ii-
};us(iiius iii lihro dcciino (|uin(o do Trinilale "^ ail:
«(liim loaimos commcmorassct Dei diloctioncin, iion
(pia nos ouiii, .sod (|ua ipsi' dilexit nos, el niisil Fi/iiini
suum /ihernloreni pro pecculis nostris». Keeo ol hie
videlur iiianircslo dividorc dileeli(nicm, qiia nos dili^i-
mus Deiim, ah oa , (pia ipso dilii.nl nos. Si or|;o, in-
(|uiiint, S|»irilus saiictiis dilcctio osl , (pia Dcus diliijit,
ct (|ua iios (lilii:imiis, (liiplc\ diloclio ost, immo diio
diNcrsa cst. (piod ahsurdum cl a \oritatc loiiiio es(.
Non esl oriro dihn-tio, (pia diliiiimus, scd (pia Deus
lanliim diliitil nos.

His ro.spondomus praodictarmn auctorilatuin \orha
i«»«>i>..ii»i.i dclciininantcs lioc iiiodo: carilas Doi dieta osl dif-
liindi in cordihiis noslris. iion (pia i|)so nos diliiiil,
scd (pia iios dilificrc lacil ctc. Ilis vcrhis noii dividi-
liir iioe diversa " ostonditiir caritas. (pia Deiis nos di-
lii.'il . :ih o;i, (pia iios diligimus, sod potiiis, ciiin sit
iiii:i cl cadcm carit;is cl die;»lur i|)sa Dci earilas, di-
\ci-«i> dc c:iiisis ot r;ilioiiihiis Doi carihis ;ippcll;iri iii

.'torilac

iii.).

Scriptur:i oslcnditur. Dicitur ciiim Doi earil:is. vol (pii;i
Dcus c;» (liligil iios, vel (piia nos ea sui dilceloros racil.

(lum (Miio ;ih AxMiilolo iWcWyw cnritas Dei di/fitndi^^'-^^'^

... . ,. " lur I. {

/// cordibus noslris, iion esl dict;i earilas Dci , (pi;i <t..ritai
(lilij:il nos, )>ci\ (pi;i Hicit nos diliiicrc. id ost , iioii ihi
:ippcll:itur c;irit;is Doi, oo (piod Dciis c;i nos diliiiit .
scd oo (|uo(l iios ea sui diloctores lacd. K( (piod (^;i
nitione possil diei caritas Doi, (piia nos c;i diliiicrc
faeil , c\ siinili iionoro locutioiiis ostoiidil'; sicnl dici-
liir iiislilin Dei, (pia iios iuslilicat, el Duniini snlus ,
(pi;i nos s;ilval . cl /ides CJirisii, (pi;i nos (idclos lacil.

Siiiiililcr c( ;ili:iiii c\poiiinius ;iiic(orit;ilciii . iihi H'';» i. j
ail, diloclioncin Dei coniiiiomor;iri. iion (|u;i iios oiiiii,
sed (pi;i ipsc (lilo\il iios , ;ic si diccrcl, commcmorat
diloclioiicm Doi, iioii .sociindiini ipiod o:i nos dilii>iniiis
Dcum, ^(h\ socmidiini (piod ip>c o;i dilijid nos.

Sod ;iliud cst , iiKpiiuiil, ipiod iii:ii;is uri;ct. I)i\il ^''■' *>>>•'
enini supr;i ' Aiii:iistiiius, (piod dilcclio cst :i Spiridi
sancto, a (pio el (i(le.s, Sicnt criro (idos non osl Spiri-
lus sanedis, a (|uo es( , i(a nec eari(a.s. Qiiomodo oiiini
earilas '■ Spiridis sanclus est, si ;ih ipso csl/ Naiii
si ah ipso ost cl ipsc cst , oriro Spiriliis s;inclus a so
ipso est. Ad (piod dicimiis: Spiiilus s;uicdis (piidem :i
se ipso iion esl, sod (aiiion :i .so ijiso ihdur nohis, ut "'■*i«'«*
supra die(um ost '. Da( enim .se ipsum nohis Spirdus
sanetus. Et ex hoc sonsu dicdim cs(. (piod c:nil:is ah
ipso os( in nohis. c( (;micn ips;i Spiiitiis s;iiictus osi.
Kidos ;iiitoin cst ;i Spiritu .sjinclo, ci non cst Spiridis
sanctus, (piia domini \cl daliiin solumiiiodo csi. noii
Dous dans.

Ali:is (pio(pic iiiduciint r:ilioiics ;i(| ideni ostcii- ii><i.iiit
donduin, seilicot (piod c;iril;is non sil Spiriliis sanetiis,
(|uia carilas ;ilToctio incnlis osl ot motus ;iiiimi; Spiri-
liissancdis voro iion cst ;illcc(io :uiimi vol inodis moidis,
(]uia Spiridis sanctus iiimiut;ihilis esl et ^* iiicrc;itus;
noii cst cr!?o earitas.

Quod ;iiitcm carit;is sit ;incetio animi cl iiiolus m ...niiii
inenlis, auctoritatihiis conlirnuinl. Dicit ciiim Auiiiisti- """*•
ims in tortio lihro dc l)oc(riii;i christi;in;i ": « (^arit:i-
tem voco motum aniini :id frucndum Doo proptor i|)suiii
et se ac pro\inio proptor Douni». Idom iii lihro do Mo-
rihus Kcelosiae e;itholieac '", (rac(ans illud vcrhuin Apo-
stoli : iScc mors nec vila polerii nos separare a cnri-
tate Dei : « C;iritas Doi . iiupiit , liic dicla esl virtiis,
qiiao aninii iios(ri roclissim;i ;itloctio (^st, quac coniiin-
iril nos Doo. (pi;i ciim diliiiiinus ». Kcco his vcrhis
cxprimilur, ipiod c;iritas cst affcclio et molus :iiiimi,
ac por hoc non vidotiir esse Spiri(us.saiic(us.

Ad (piod dieinms, lioc i(a dicdiiii csse, sicut di- u.'>p.>»d

... M;i(:i»lri

cidir: Deiis esi spes noslrn, el pnlienlui nostrn , (piia

• Ciij). .1-2. 11. .'J6 ; in piincipio icxMis Miidislcr v(»rltii iiiu- 1
Uivil. Sic ciiini li-jrilur iipiid Aiifrnslinuni: Ctulc erijo istn ililirlio, \
id pst cnritas . jirr qiimii lii/rs opcnitiir . visi miile illiim j
fidrs ipsn impelnnU .' Seipu' rniw clc. — l.ocns ScripUir.ic , |
ii<l qiiciii iiilndiliir , csl Itniii. 'i . 'i. j

■ Ciip. 17. II. ;n. .\llu(iiiiir 11(1 I. Idiiii. i, |(), nhi IMii(,M-
sicr niiilc liiilicl lihrriilorriii. \' u^iialn ; pripitialiinieni ; oM. 1,
8 nim lcMn ,Vn{,'iisiini tifatorrm ( (iraccc • iXa<j|jL6v ).

^ \'.i\(\. 2 , H . •') . 7 r//r/.\Y». Ciinlo posl V;il. nini iilii"^ odd. ,
•'xccplls ( , R, coiilrii cod((. piirlicnlani rt prucmiUil \crlxi ili-
rerxin , scd minns hcnc. Ocniiinc Val. cl cdd. 4 . 8 lcgunl siios
dilrrtorrs loco .sni (tHrrliirrs.

* Viil. cl cdd. I . i . 6 . 8 ciini cod. P ostemlitlir.

'•• In principio linius ciip.

^ Viit. c( iiliiic cdd., c\c('|)lis I . 8. omitUinl caritas conlra
codd. ; inimcdiiilc inilc \iil. cuiii cod. I) cl plcrisquc cdd. Ic-
gil crtfo pro eiiim.

7 Dist. XV.

8 Solii Viil. omillil rt.
0 Cap. Kt. n. iC.

'« l.ilir. I. c. II. 11. 19. — l.ocus Aposloli csl Hom. 8, 38.
,3y. — In piincipio lcMiis Aujriislini po.>*t inqiiit Val. sola addil
in snisii ; cliiim vocahiilum sc(]ucns hic omillimr iih cdd. 2 ..
.3.5,7,9.

I)!ST. Wll. I». I. hlVISIO Ti:\Tis.

^r.v

Incit nos s|>('i';ii'(' cl |);((i: il;t (Niriliis (liciliir cssc iiiohis
si\c :inccli() ;iniiiii, (|iii;i pcr c;ini nioNCliir cl ;il1iciliii-
;iiiiimts ;i(l (lilii;cii(liiin Dctini. Noii :iiilciii iiiircris, si
(':irilas, cuin sil S|)iriliis s;iiiclus, (li(*;iliir iiiodis iiiciilis,
ciiin cli:iin iii lihro S;i|)icnli;ic ' (lic;iUir (ie Spirilii Sa-
|)iciili;ic, i/WK' (iffin(//f a /inc itst/iic dd finctn, (|UO(l
csl ;icliis )ii(il)llis , cciii/s , i)ic(iiii(/i/)))iiti(s. Oiiod iion
idco diciliir, (|iiod S;i|)icnti;i sil inol)il(> ;ili(|ui(l \cl
AcUis :di(|uis, scd (|iii:i siii iininol)ilil;ilc oinni;i :U(iii^'it
iion lo(':ili molii, scd iil iihi(|iic scnipcr sil cl * mis-
(|uain inclus:! (ciic;iliir. Sic crjio c;iri(;is dicidir molus
;iiiimi, iion (|iio(l ips;i si( niodis \c! ;ill'ccli() \('l \irliis
;mimi, scd (|iii;i pcr c:iin, (pi;isi (sscl \irtiis, ;ilViciliir
nicns c( m()\cliir. Scd si c;iril;is S|)iriliis s;mcUis cs( ,
(/ui ()/}C)'(ili/)' iii si)i(/nlis , /iroi/f ri/lf ', ciim pcr cum
mciis hominis ;i(lici;ilur cl movc;ilur ;i(l crcdcudum \cl
s|)cr;mdiim ct Imiusmodi, siciil ;id diligciidiim; (puirc
non sic diciUir c;ii"il;is inolus vcl ;illccli() mcnlis ad
cirdcndiim V(>! spcr;m(luin, siciit :id (liliiiciidiim ? Ad
ipiod .s;inc dici |)olcsl , (pii;i ;ilios ;k'Iiis ;it(pic molus
\irUitum opci':itur cariUis, id osl Spirilus saiiclus ,

iiic(li;in(il)us \irUilihus, (pnrimi ;iclus suiil, itlpolc iicliim
lldci, id csl crcdcrc lidf nic(li;i , cl ;icUim spci , id csl
s|)ci';ii'c mc(li;i spc. I'cr lidciii ciiini cl spcm pr^icdiclos
()pci';iliii' ;icUis. I)ili};cii(li \cro ;i('liint pcr sc Uiiiluin
siitc :tlicuius virUilis imMlio ()pcr;iUir, id c>i (lili}>;crc.
Alilcr cr^'o Iiuik^ :i('Uiiit opci';itiir (pi;im ;ilii)s \irUiUiiii
;t('Uis. Idcoipic dilVcrcntcr {\c lioc ct dc :diis hxpiiliir
ScripUini, (pi;ic istiini spc('i;iiitcr (';irit;ili trihiiil. Ksl
crgo c;trilas vcrc Sph'iliis s:mcUis. riidc An-.Mistimis,
pracmissimt vcrhimt AposU^li lra(Maiis, in codciii lihro '
c;iril;ilcm dicil cssc honuiti, (pio nil mcliiis csl, cl pcr
hoc ips;im cssc Dcmit si^iii(i(';i( diccns: « Si niilhi rcs
;il) ciiis c:ii'it;ilc uos scp;ii':il, (pnd cssc non solimi
ntclius, scd cti:mt ccrlius Ikk'. houo polcsl » ? Kccc
dicit , (pii;i c;ii'il;tlc niltil csl mcliiis. Caritas crfro Spi-
ritiis s:mctus cst, (pii Dciis csl ct domiin Dci sivc (l;i-
liiiii, (|ui (lividit siiii>;iilis lidclihiis (loii;i iicc ipsc (li\i-
ditiir, scd iii(li\isiis siniiiilis (l;ilm'. Uiidc Auitiisliiiiis '',
iihi l();timis {\W\y, /loi/ (id inciisi/r/Dn (Jirisfo dari S/)i-
rifi/in , ;iil: « (^clcris vcro (li\i(litiir, iioii (piidcnt ipsc
Spiritiis, scd (loit:i ciiis"».

(X)MMENTARIITS IN BISTINCTIONEM XVII.

Dc iiivisihili Sjtiritu.s saiicTi iiiissioiic.

P.VRS I.

Delerminatur invisibilis Sjtiritiis sani^li rnissio.
lam imiic acvcdamiis ad as.sigiiaiidam missioncm Spirifji.s miicli , qua iiivi^^ibiUfcr miffitur

DIVISIO TEXTUS.

Termiiiata parte, iii ipia iMagister egil tle proces-
sioiie Spiritus sancti visibili; in hac parte agit de
invisibili. Et dividitur li;iec pars in diias. In prima
deterininat Magister Spiritus sancti invisibilein ^ niis-
sionem secundnni suain opinionem. In aecunda vero,
(]nia sua opiiiio li;U)uit innltos impngnatores, ponit
opinionis suae defensionem , ibi : Jlic quaeritur , si
caritas Spiritus sanctus cst.

Prima itermn pars habetduas: in primam\&-
sionem Spiritus sancti invisibilem notificat; in se-^

1 ('iip. 8. 1 ; el v<M'l)<i , ([uac so(}aantiii' , c. 7. 22 , ubi
Vulgata , inverso onliiio $'rljoram: iiioljilis , incoiiiquinatns,
certus. Vai. cuni alii-; edd., (^xceptis 1 , s et cod. D, ante attiii-
ijil tegit qui loco (/nae, et deinde cotld. \{.$ et (nld. 1 , 8
inale iteruin legunt qai pro qaod.

- Soia Vat. omillil cf.

s I. Cor. 12, II.

* Dc Moribus Eccl. I. cap. 1 1. n. 18. — Mox codd. ABCE
ct edd. I , .5 on)ittunt est post nil melius.

^ Tract. 74. in Evang. toan. n. 3. .\d loan. 3, 34. .\ugu-
stini verba sunt : Nequc enim ipse dividitur Spiiitus , sed dona
per Spiritum : nom divisiones donationum sunf , idem autem
Spiritus.

^ Huie disUnctioni Vat. ei edd. 3 , i , o , (» , 7 , 8,9 cum

cunda confirmat, ibi: Sc autcm in rc tantaaliquid
dc nostro etc.

Item, primii pars, in (|ua notificat , habel dnas,
in quarnm prima [)raedicit snam inlentionem, ibi:
lam nunc accedamus ad assignainlam; in secnnda.
snpposito, ipiod Spiritus sanctus sit amor,(pio dili-
giinns Deuin et proxinunn , ostendit. ipsnin invisibi-
liter mitli , ([uando in nobis eCTicit hunc eirectnm ; et
hoc facit ibi: Hoc autcm ut inteUigibiiius doccri etc.

Ne autem in tanta rc. Haec est ^ sccunda pars,.

cod. E (mniiingant seqaentis dist. primum caf)ilulani scil.
verba : Hic quaeritar iisipie ad donuin dona donari iiiclusixe.
Sed codd. .\ B C D et edd. 1 , 2 recte hic incipiunt dist. XVtll,
sicut etiam antiqui Gommentatores , praesertim S. Bonaventura,
S. Thomas , B. .Vibertus, Bicl)ardus a Mediaviila . ((nod apparcf
ex divisione tea:tas , quan) racinnl.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' Ex mss. et sex jirimis edd. supplevimus niale omissum
imHSihitem.

^ Vat. praeter fidem codd. et ed. 1 , verbis .Magistri .V^"
autem in tanta re on)issis , propositionem ita incipit : Simili-
ter secunda pars ; mox ob variatani (•onsiruciionen) ponit
habet loco et dividitur haec pars in.

*>«»-)

SKNTKNTIMU.M L115. I.

in (\m piisilioiuMii siiain conffnuat ; el dividitnr haec
\\ir> iii (|u.itii<>r iKirtes. In i>rima ostcndit. (|uod amor.
(|Uo dili^'iiiius [>«'um. est Deus. et' similiter aiiior. (juo
diliLrimus proximuni. In serunda vero osteiidit. quod
amor ilU' (iroj^rie esl Spirilus Siuiftus, ibi: Cttm ait-
tem fratcnm (lilectio .v/7 Detis etc. In lertia ostendil ,
(juod Spiritus sanctus est caritas. non cansaliter, sed

essentialiter el formaliter lcxjuendo, ibi: Sed ne forte
aH(jtii.s (licot , ilhid dictum. Quarto et ultimo coii-
cludit". t^anquam manifestatum iam, quod Spiritus
s.'inclus tunc mittitur invisibiliter. (]uando nos facit
Dei et proximi dilectores. ibi: Ex praedictis clare-
scit, qmd Spiritus sanctti^ caritm est etc.

TBACTATIO QUAKSTIOMM.

Ad intelligenliam liuius parlis quatuor quaeruntur. '

Primo et principaliter propter positionem Ma^'i- i

stri quaeritiir. utrum praeter donniii caritatis increa- j

tae sit ponere donum caritatis creatae; et hoc esl i

quaerere. ulnim caritas. (pia dirij,'imus Deum. sit i

Spiritus sanctus. 1

Secundo, dato quod sit creata cariliis, quaerilur,
utruin illa caritas sit diligenda ex caritate.

Tertio , utrum caritas certitudinaliter possit co-
gnosci ab habente caritatem.

Quarto , si possit cognosci a ' non habente.

ARTICULUS UNICUS.

De dono crcati hiihitu.s caritatis , utrum existat , et quomodo diligi et cognosci possit.

QUAESTIO I.

Utriim praeter caritateni increatam poni debeat Imbilm carilatis creatus.

tMiii.

llitiitiiPit

AUIIlt.l'' <ili

essenli.T.

(arca [trimum. (piod non sil ponere aliam cari-
tatem a caritate ^ increata. supposita probatione per
auctoiitates multas. quas adducit Magister in littera \
probatui' rationibw-i, el primo rationibus sumtis ab
essentia caritatis. quae est bonitas, hoc luodo.

1. Nulluin accidens esl melius substantia ra-
tionali; sed caritas est inelior anima rationali. quia
eam facil meliorem: ergo non est accidens, ergo
est substantia. Sed constat . quod iion irrationalis,
ergo rationalis. ergo anima vel Angeliis vel Deus: sed
non anima vel Angelus: ergo Deus *"'.

2. Item. nulla bonitas creata aequivalet bealilu-
dini'; sed carit^is aequivalet beatitudini. (piia per
caritatem meretiir liomo. ul efTiciatur dignus vita
aeterna sive beatitiidinc: ergo caritas non esl bonitas
creala: ergo etc.

3. Itein. omne bonum creatum est bonum per
particifialioiiem; sed omne bonuin alio bono bonuin
potest iiitelligi non boniim'*, et sic caderet in ipso
iiialiim pcr (limimilioiiem speciei. modi el ordinis:

ergo si caritas est bona bonitate creala , caritas ih>
test esse mala vel saltein intelligi mala vel etiam fieri
informis; quod falsum est.

Item , hoc ipsum oslenditur ralionibus suintis a
virtute sic.

k. Qiianto aliquid virtuosius. tanto paucioribus
mediis indiget. ergo si aliquid est potentissimuni ,
nuUa alia a se virtute indiget: ergo si Spiritus san-
ctus est potentiae inhnitae et ipse est (\u'itas. ergo
se ipso, non aUo. inflammat affectum ad amorem: noii
est ergo ponere caritatem creatam necessario. quae
sit habitus.

5. Item , plus distal virtus naturalis a Deo quam
voluntas; sed Deus dirigit virtutem naturalem non
alio quam sit ipse': ergo si ibi non cadit medium, nec
in voluntate cadet: ergo elc.

6. Item . ubi movet virtus motoris primi sem-
per praesens et non polens errare , superfluit aliain
virlutem superaddere. ut puta, si manus esset sein-
per (•oniuncta temoni . non o|)orteret ibi esse aliani

Itatiil
siiintM [
\irtale.[

' PrJicfciiiniis lcclioiKMU iiomuiiloiiini codd. nl M T Z (cod.
H oniillil piirliniiain et), iii (|ii:i .iddiUir Deun et , quao iiilenlioni
M.i^rislri ud .imiissiiii corrcs|»oiKicl.

"^- V;il. ciim cod. t.-i' ostcndit , scd conlr.i ;mli(|iiiorcs codd.
ciim cd. I.

•' V.)l. conlra pliirimos codd. cl vi\. I (th (iliq^id.

* Fidc .■inli((iiionmi niss. cl cd. I rcsliliiiniiis cnritdle.

■> llic. (. l-i. cl c. 6.

" SiiIj hoc rcspoclii ail .\ii;jiis(.. iifir. S.l QQ. (|. ;;{ : NCc
i|iiidi|ii.-mi csi mcliiis r.ilionali iiiiima , nisi Dciis. — Panlo anle
M'lliii iiriilidiifilis j)i;icll;j;iliir iii cod. V esl.

'• Ijiiitiiiido ciiim sc( iJiKlimi Uoclli. . III. dc (kmsol. Prosa

2, cst slatijs bonormn ( iiiniimi con;rrc}iali(MU' pcrfccliis. — Mo\
sequimiir plures ctMid. nl HHKOTZ IV stibslilucndo nt efp-
cidlvr loco el efficiliir, (jiiod V;il. ciiin cd. I cl aliis codd. luibcl.

* IJocth. , dc llclKlom;id. ;iil : Si p;irlici|);ilionc (bona siint) ,
per se ips;i iittllo modo boiia siinl : ii;im qiuul participationc
iilbiim csl, pcr sc in co (pKul i|isiiiii csl , all)inn non est , cl
de cctcris (ni;i!i(;ilibiis codcm modo. — Mox jiosl creatn iii
Vat. et c<kI. cc (l(>csl ciiriUis , cpKKl limicii iii\ciii(tir iii c(Meris
mss. et ed. I.

^ V;il. ciim cd. I, scd conlra fcic omiies C(Hld. cl («dd. 2,

3, i, .'>. I) .sv i})S() pro sil ipse ; ("d. I insii|K'r omi((i( (piiim. Paiilo
ante nitilli codd. ciim cd. i pcrpcrain itiligit loco dirigit.

DIST. XVII. P. I. AHT. r.MClS OlAKST. I.

l^'.):l

ilionos
ill .10 ali

•iimeiiln

virliiUMii; stvl Spirilii.s suncliis csl (liri}.j('ns H ■,u\\n-
y;iiis ijisain voliiiitatein cl est (•oiiinncliis scinpcr
ol non potens errure: er^M) snpernnit aliain (arila-
teni iKHiere; sed omne sniiernnnin esl resecanilnin:
ergo etc.

Itcin. ratioiiibns suinlis aluu'/'/ ostcnditnr illnd
idcni.

7. Qnin actns cai'itatis est aniinani recreare;
sed noii ininoris virtntis cst recreure, (|uam creare ',
crgo si crcarc solnin cst ab increato, ipiod est inli-
niUie potcntiac, crgo el recreare; sihI lioc proi)riuin
cst caritatis: ergo est increata.

8. Itein, aliquis actus caritatis est unire; sed nulla
creatura per vanitatem unitur veritati , sed ■ oinnis
creatura vanitas: ergo nulla creatura est medium
imicndi Deo: si ergo caritas est inedinin nnicndi,
ergo non est vanitas nec ci"eatura.

9. Itcm, actus caritatis est unumqnodque ordi-
nate diligere: ergo si ordinate diligere est diligere
niuimquodque, secundum quod sibi convenit, cum
bonum incrcatnm sit inclius creato in infmitum , ergo
ipsum magis in inlinituin diligibile: ergo si caritas
lacit Dcum diligere, ut diligendus est, caritas facit
Deum in infinitum diligere; sed quod exit in actum
intinitum est increatum ^ ergo etc.

Sed contra: I. Caritas est principium relormandi
• animam quantum ad potentiam voluntatis: sed anima
(|uantum ad alias potentias, scilicet irascibilem et
rationalem. reformatur per virlutes creatas: ergo pari
latione et concupiscibilis: sed eius reformatio * est
caritas: ergo etc.

± Item, ubi est reformatio, ibi est conformatio
et informatio, et ubi est informatio, ibi est aliquid
informans, quod se habet per modum formae; sed
omnis forma rei creatae est creata; Deus enim nul-
lius est forina periiciens: ergo etc.

3. Item, caritas est principium vivendi; unde
Hugo de sancto Victore ': « Scio , anima mea, quod
amor est vita tua»; sed omnis vita, existens per
participationem in aliquo, est ab aliquo informante,
ex quo et vivificabili fiat unuin; sed ex Deo et
anima non potest fieri unnin: ergo necesse est po-

ncrc in aiiiina .iliipi.iin (arilalciii (-rcalain. ipiac vi-
viliccl.

/i. Ilcni, oiniic ({iiod csl iii alnpio po.ssibili ad
inortcin, csl in" illo pcr ali^piod scparabile; sed vita
gratiae cst in aniina po.ssibili ail moricndnni inorti;
cnlpac: ergo p(»r aliipiod scparabile: Iioc anlcin iioii
est l)eus,(piia iinpossibile <;st Dci piacscnliain scjia-
rari ab aliquo: ergo cst aliqnid creatuin.

;). Ilem, carilas est principium gratilicandi: sed
gratilicatio cst illiid \ iii ipio distingnitiir boiius a
inalo , instus ab iinpio, iioii tanliini in aclii , sed
ctiam in quiete, ul parvulns vcl adnltiis doriniciis:
(Tgo cum distinctio non sit boni a inalo per boiiita-
tem increatam, quia illa oinnibus est communis, cari-
las dicit quid creatum ^ Et itcruin. cum di.stinclio
(|uiescentiuin non sit per actum vel usiiin, sed Iia-
bituin, patet quod caritas dicit Iiabilnin cniatnin.

(). Item, caritas est principiuin mercndi; scd
iion quia bona facimus, ideo boni sumus, sed magis
e converso: ergo ' caritas prius facit bonum, qnani
cliciat actum; sed cuin aliquis de non bono lit bo-
nus, necesse est aliquid poni in iiiso de novo, et boc
non potest esse actus: ergo babitus.

7. Item, Deus alio inodo cooperatur in opera-
lionc meritoria quam naturali, qnia si non alio modo,
tunc redit error Pelagii, qiiod ex naturalibns posset
liomo mereri; si ergo alio modo, cum per virtnteni
increatam omni naturae cooperetur. necesse est, quod
in operatione creata ineritoria cooperetur mediante
alia virtute: sed haec non potest esse nisi creata:
ergo elc.

8. Item, videtur quod Magister erraverit, qnia
({ui dividit opera Trinitatis haereticns est; sed Ma-
gister posuit, quod caritas, qua nos diligimus Deum,
sit Spiritus sanctus proprie: ergo ponit, quod nostrum
diligere, quod est effectus in creatura, sit solius Spi-
ritus sancti; et ita dividit opera Trinitatis.

9. Item, qui dicit, quid creatum esse increatum,
errat; sed caritas, qua diligimus Deum et proxi-
mum, ut communiter tenelur, est quid creatuni;
sed Magister dixit, hanc esse Spiritum sanctum: ergo
crravit.

1 Cfr. su|)ra d. 14. a. 2. ([. 2. lundam. 7. — Paulo ante
codd. WY post virtutis est repetunt onimani.

- Ex mss. et edd. 1,2,3. 6 substituimus sed loco et.
Mox post omnis creatum cod. X addit est.

^ Fide plurimoruni mss. et ed. 1 expimximus infinitum et,
quod Val. praemiitit verbo increatum.

* Ed. I reformatiium.

5 De Arrha animae , in princ. : Scio, quod vita tua dile-
ctio est. In quo textu Vat. , multis codd. cum edd. 1 , 6 refra-
gantibiis , Scito.

^ Ex fere omnibus codd. et sex primis edd. supplevimus
male omissum in.

' Vat. contra antiquiores codd. et ed. I id loco illud, et
paulo infra et adullus pro vel adultus dormiens.

^ Codd. inter se dissentiunt; plures cum Vat. et ed. I non
falso caritas non dicit quid commune ; alii falso caritas dicit
(juid commune , ex quo tamen lectio codd. 0 U Z , quam in
texlum recepimus , quaeque distinctior est , conflrmari videtur.
Cod. T a manu secunda in maigine caritas enim increata di-
cit quid commune, sed supeiflue, utpote repetilio propositionis
|)raecedentis ; lectio vero eiusdem primiti^a , in qua verba . de
cfuibus agitur , prorsus omittuntur , non est spernenda , immo
magis piaceret quam ceterae , ,si (Irmiore auctoritate fulciretur ;
((uod si haec praeferatur , interpunctio esset mutanda ila , ul
proxime sequens propositio coniungatur cum praecedenti.

9 In Vat. incongrue omittitur ergo , quod in mss. et edd.
1,2,3 invenitur.

:>'.l/4

SKNrKNriAiuiM m.

C 0 N «: L l S 1 0.

Praeler cariiatem iiicreatam poni dehet caritas,
(fnae e.ft habitus creatm et animam infor-
mans.

Rkspondko: \(I i)raediclorum inlelligentiaiii esl.
iiolanduin. qiiod circa hoc est et fuit ab antiquo du-

«»imii.. Ma- plex opinio. Qnonuidain enim, ul Magistri et sequa-
*■'"'"■ ('iiiin suoruin, esl opinio, quod Spiritus sanctus esl
essentialiter caritas, qua Patei- et Filius diligunt nos.
et etiaiu qua nos diligimus Deuin.

Et quidain voluernnt dicere, quod intellectus
Exp-itio luiius positionis liic est ^ Dicunt enim, quod, sicul

i.ioHis. lux potest tnpliciter consideran , scdicet in se et in
Iransparenti el in extremitate perspicui terminati
— primo inodo est lux , secundo inodo liiinen, tertio
inodo hypostasis coloris ^ — ita Spiritus sanctus potesi
(•onsi(ler;iri in .se, et sic est anior Patris et Filii:
])otest riirsmu considerari ut in anima humana inha-
hitam , el sic Spiritus sanctus dicitur gratia; potest
etiam considerari iit unitus vohmtati , et sic est ca-
ritas, qua nos diligimus Deum. Unde dicunt, quod
Spiritus saiiclus est nostra caritas, non per appro-
priationem, sed per unionem. Quemadmodum enim
solus Fiiius est homo vel est ^ incarnatus; et tameii
tota Trinitas est incarnationem operata, sed tamen
seUis Filius unitus: sic, quamvis tota Trinitas faciat
unionem Spiritus sancti cuni voluntate, solus tamen
Spiritus sanctus unitur voluntati, et ideo solus est
caritas.

Ratio autein movens ad ponenduni hoc est au-

Ratiu huius e^or<7a.s Apostoli, primae ad Corinthios sexto^: Qui
adhaeret Deo unus Spiritus est, et etiam simili-
tudo. Dicunt enim, quod, sicut Filius procedit per
moduin naturae et ita naturae unitur % sic Spiritus
sanctus per modum voluntatis , et ideo voluntati uni-
bihs et unitus. Ft quia voluntas vertibilis est, non
sic natura, ideo Spiritus sanctus unitur separabihter,
sed Filius inseparabiliter, et ideo longe inferiori inodo
quam Filius; el quibus sic unitur, se ipso facit diligere.
Sed haec positio non potest stare, quia Spiritus

eipositioriis.

sanctus non est unibilis; el praelerea , si esset unibi- uepioba
lis, aul per naturam. aut per gratiam. Non per natu-
rain, ergo per gratiam: ergo adhuc oporteret " esse
habitum gratiae disponentem animam ad susceptio-
nein talis unionis; et ita rc^dit conlrarium. Ideo
non credo. qiiod Magister hoc inodo fuerit huius
opinionis.

Et propter hoc aliter dicendiim. quod illud: (luo Aiia

..... r\ • !• • • i-i- '"'Hocoii

dmgimus Deum, triphciter est accipere: ;iut quodih-piid di
giinus effective, et sic caritas sive ainor est lolius ' '
Trinitatis et Spiritus sancti appropriate : aut quo dili-
giinus exemplariter , et sic Spiritus sanctus, qui est
unio P;itris et Filii et nexus amborum , est " unitas .
ad cuius imitationem caritas nos nectit, secundum
quod dicit Dominus, loannis decimo septimo *: Utsint
unum, sicut et nos unum smnus; aut quo diligimus
formaliter , et sic secundum opinionem Magistri est
animi affectio.

Et in his omnibus veruin dixit nec erravit, sed lui
defecit; quia praeter hoc est ponere caritatein se- Aiap^Itril
cundum communem opinionem, quae sit'" habitus
creatus animain informans. Et ratio hiiius sumitur a R.itione ,
parte e,ssentiae eius, virtutis et operationis. .

A parte essentiae, quia caritas est bonitas ci"ea- a parH
tunie rationalis, ipsam perficiens et distinguens et
ordinans et disponens ad vitam aeternam: ergo ne-
cesse est, quod sit eius " formalis perfectio.

1. Ad iilud ergo quod olDiicitur primo, quod cari- soin
tas est melior anima rationah; dicendum. quod non latS
est ibi comparalio , quia ubi unum propter alterum ,
ibi lantuin unum '•; unde habens caritalem bonus est
propter caritatem. Vel non cadit ibi comparatio. quia Aiiiw.
non uniformiter dicitur bonum. Nam substantia ratio-
nalis dicitur bona, quia ordinabilis in finem, caritas
bona, quia ordinans.

2. Ad illud quod obiicitur, quod ;ieqiiiv;det bea-
titudini; dicendum, quod aequivalet secundum divi-
nain aestimationem . quae '^ opus caritatis aestim:it
dignuin vita aeterna sive tanta remuneratione.

3. Ad illud quod obiicitur. quod si est bonum
] per participationein. tunc eius bonitas est perinu-
I tabilis in inforinit;item; dicendum. quod ;iliquid'^

senUi

^ Vat. praeler fidom mss. ot etl. I potest demonstrari per
similitudinem loco hic est. Paulo ante cod. 0 omittit qindnm ;
cod. V aiitcm ibi addit otiam.

' lloc cxplicalur verbis S. Tiiomae, liic q. 1. a. 1 : Quia
hypostasis coioris est lux, et color nihil aliud est (juam lux
incorporata. — l'liira de hoc habet S. Boniiventuni, II. Scnt. d.
1.3. a. 2. q. 2; et III. Sent. d. 2.3. dul). i. Cfr. etiam I. Senl.
(1. 3. p. I. dub. 7.

3 Ex anliquioribus mss. supplevimus est^

* Vers. 17, ubi Vulf^ata : Qui autem adhaeret Doinino ,
imus ett;. — Mox post eti/im Vat. abs(|(ic tilla atictoritatc mss.
ei ed. I adiungit movet eos.

^ Aliqui c(»dd. ut .\ I T aa cum cd. I unitus , cui cod. aa
addit est.

^ Val. cum cod. cc , antiquioribus tameii codd. cum ed. I
refraganlibus, oportet.

' Fide \etustiorum mss. restituimiis iion tjeiie omi.ssum lotius.

^ Corrupta leclio Val. et cod. cc, in qua , paulo iintc
omisso qui , hic loco est ponitiir et , deindc post nnitas nova
incipit propositio , resarcitur ope antiquioriim codd. et ed. 1. —
Cod. Z quoniam loco qui, et plures codd. lalso pontinl nlioruni
|)ro amborum.

» Vers. 21.

'" Postulanlibus antitjuioribiis mss. et cd. 1 . substituimus
sit loco est.

" In Vat. et cod. cr desideratur eius , quod alii codd. cum
ed. I bene exhibcnt.

•2 Aristot., III. Topic. c. 2 : Si allcubi alterum alterius gra-
tia ; niliil cnim eligibiliora utraque quam unum : ut saiium tlcri
et .sanitas, qtiam sanitas etc.

'3 Nonnulli codd. tit \ S T W cc minus congrue qui, ed. I
ctim iino altcroqtie cod. ut I quia. Mox cod. bb reputat pro
aeslimnt.

'^ Cod. T addit est et.

DIST. Wll. I'. I. \I{T. l MCrS (U \KST. I.

^r.)

rte VI r

Ivuntiir
■ari<ip
nes.

liiltio.

.\ j);ii-lc cti;iiii riiiiitis iicccssc (>st poncrc cari-
t;)t(>n) l);)l)iliiin (-rc:U)iii). Naiii c;irit;is. (|ii;i dili^^iiniis
l)(>iim. (>st virtiis, noii t;iiitiini (|iii;i ' Dciis (-oo|)cr;i-
liir nohis, ^vd (>ti;in) (|iii;i nosti';i voliii)t;is co()|)(>i;itiii-
Dco: Adiiilorcs ciiiiii Dci siniiiis-'; ct (ini;i. ciDii
coo[»ci-;iiniir Dco, ncccssc csl nos sihi conrorinari .
necessee.sl, (iiiod ;il) ill;) s))i))ma (';)i-it;)l(> rcli))(jii;itiir
iii nohis ;ili(|iio(l (>\(>m|)l;itiiiii i)i ))oslro ;il1'c(-l)i. pcr
(|))0(l move;)ti)r '■ illi conlbrmilcr. \'oliii)l;is (>iiiin li-
l.)era cst ct ii;it;) inovcri ;id 0[)])()si1;i : cl idco ponit^ir
virlus carilatiscreutac i)) ))ol)is, jion p)'opter dcrect)im
;i parte Dei nohisciim opcr^mtis. sed vohiiiLitis nostrae
sihi c()opci-;intis.

/». .\(1 illiid (jnod ohiicitiu-. (piod virtus poten-
tissima uoii iudiget virtutc nu^dia, veruni est: sed
caritas iiou est propter illiiis virtufis in(li<^'cnti;uu. sed
polius voliintatis susi-ipientis. ipiae indig(>t ;)liquo ha-
hitu disp())ienle.

0. .\d ilhul (piod ()hiicit)u-, tpiod D(>iis coopera-
tur naturae siuc virtutc creata: diceudum. (juod Deiis
regit n;ilur;im. ^icut instituit. et natura uuiformiter
currit; et ideo non iiidif];et <)li(j)io' regulaut(\ Non
sic est de voluntate. (juae movetiir difTonuiter; et
ideo iudigel aliquo li;ihitu regulaute et (iisjjonenle
ij^sam. Vcl diceudum. qiiod aliud est de natura et
volunt;ile: quia natura iion hahet luoveri uisi iuxta
se, vel infra sed vohnitas supra: et ideo indiget ali-
quo elevante ij^sani.

(). .\d illud (juod ohiicitur. (juod virtns primi
luotoris est praeseus; dicendum , quod non sufTicit

' In uliquibiis iiis>:. ul B bh adiiinjiiliir est.

- Fide mullonim codd. ut .VCGKLOS T U V XZ ec IT ct
ed. 1 supplevimus ens , cuius sonsus explic;itiir lectiono cod.
R cum est loco tnmen ens ; ))Iuits codd. minus apte ciim ms.
I^aulo antc codd. aa bb essentialiter bonitos pro essentia honi-
tatis ; cod. I et piimo modo potest esse bnnmn loco et ideo
potest non esse, ac mox secundo inodo pro tamen ens.

3 Vat. contra mss. et quinquc primas edd. est loco ad.

* Vat. cum paucis mss. bis qua loco qiiia.

5 |_ f^o|. 3,9. — \lox pracCerimus lectioncm paucorum
mss. Q T et ec (a poster. manuj ponendo sibi loco similiter,
utpole (juae conclusionem plenius exhibet ; error aliorum mss.
explicatur ex eo , quod \eibiim similiter , si abbreviatur. lor-
ntae verbi sibi appropinquet.

" Codd. non conveniimt inter se ; alii cum Vai. moveat ,
sod iam grammatice minus bone ; ed. I mocerat; alii codd. ut
EHIOTVZ eo exliibeiil leclioiiom a nobis recoptam, quae
contextui respondet.

^ Plurimi codd. cum otl. I alio pro aliqvo. Paulo ante

Icod. X inovetnr loco currit. In sequonti propositione Val. prae-
ter fidoni mss. et sox primarum edd. moret pro vwvetur.
I

|)r;icsciili;i , scd nci-csse/ (>sl . (pioil rccipiciis inlhicn-
ti;iin h;il)c;(t h:il)ilil;itcm ct coiiloi iiiibitrin ; rl lioc
cst pei- virtiit(>m ci'c;it;iin.

.\ p;ii-lc cli;iin njicniliiniis |i(initni ncci>ssit;is. qiii.i \ |.:iric .»(>«-
i-etorui;iti() sive" rccri>;)t)o. ))iiio ct (lili>(-lio iion t;iiiliiiii
siiul ;il) ;ili(|iio nl ;il) c/ficicnlc , s(>d cti;ini iit ;ih ///-
lornHtiilc. tii/iiiiiiiiiis ;iiil(>iii c;iril;is (-rc;it;i csl: cl rx
lioc |);(tcnt ol)i(>cl;i (>\ |);irl(> ;i(-lus siv(> op(>i-;itiouis.

7. N;iiii (piod ohiiciliir. i|ui)d i-ccn';itio" csl ;ih si.nmtir
incn';ilo: veriiiii cst pcr modiiin c//iciciilis , sicul el ran.mM.
cre;)ti() : .scd n^rorm^dio jiltcriiis n>liii(|uil"' formaiu;

el idco ncccs.sc cst po^icrc h;il)itiiiii iii/hniiiiiilcin.

H. .\(l illiid (|ii()(l ohiicitiir. (piod v:imt;is noii
unit " vci'it;iti: diccudiim . (jiiod gniti;i i.olcsl coiisi-
dcrari secundiim (iiiod /'./• niliilo, el sic <ist vanila.><,
et sic iion iiiiil: vel seciiiidiim (jiiod est iHflHcnlio
s(?ciiudiiiii divinaiu pnie.sentiam. et sic lcihct v(>i-i-
tatis express;uu siiuilitiidiiiciii. ct t;ili modo iinil.

'.). .\(l ilhid (piod ohiicitiir '•, ijiiod carilas facit
diligerc D(>iiiii. (iii;iiituiu est diligcudus etc.; diceii-
diiin. (jiiod lioc potest iiitelligi diiplicih^r: vcl (iii;iii-
tum Deiis dclieret diligi /// .sc , ct sic falsuni esl.
(piia cuu) sit honum iniinilum. deheret in inliiiitiun
diligi. ct lali modo Deiis .soliis sc ipsiim diligit: vcl
in (luaiitiim esl diligendus ab /loc ^\ ct sic verum
est, et liiiic diligil iu infinitum. iioii simplicih^r .
sed .secnndiim aeslim;itioiicm li;ihciilis c;iritatcm.
Tantuui eniin diligit c;ii-it;)S Deiu)) phis (|iiaiii honiiin
creatum. ipiod. si hoiuiin cre;ttmii in inlinitum miil-
liplicaretur . ;t(lliu(- m;igis diligeret Dcmn.

Quod ;uitem ohiicitur in ("ontrariiim, coiiceden- Ad .■in
dum est pnieter duo iiltima. qii;ie osteiidunl .M;igi- da-r
struiu errasse.

8. Quod ergo '^ ohiicittir, tjuia dividit o[)ci';i Tri-
uitalis; diceudum, (jiiod falsuin est, quia quod Sjii-
ritus sanctus sit caritas. (jua diligimus Deuiu. ;iul
dictum est jier approprialionem , hni \ier unioneni ,
;iat certe per e.vcinplaritatem; et sic intelliguntur
omnes auctoritates. (pias Magister ;idducit pro .se;

•'' Ex antiqiiioribus mss. ot ed. I restiluiiiiiis sice loco vel,
el paulo iiifra post etiain adiecimus ut.

" Vat. cum cod. cc liic creatio loco recreatio et paiilo in-
Tra recreatio pro creatio , sed obstat aiicloritns aliorum mss. el
od. 1 ; paiici liimen codd. ut M aa bb cum ed. 2. formaliter
lo([uondo, melius reformatio loco recreatio.

^** Ita plurimi et melioros codd.; \M. requirit. Loctio a iio-
i)is recopta oxplicalur supr.i post solut. ad .3, ul)i nrguiliir e\
parte virtutis et dicitur : .Nocesse est , qiiod ab illa sumnia ca-
ritate relinqiiatur in nobis aliquod exomplatum in nostro afleclu,
per qiiod moveatur illi conformiter.

" Fide plurimorum mss. ot sex primarum odd. pro vnitur
substiluinuis vnit , quod obiectioni majiis rospondet. .Mox posl
secnndwm quod suppte cum cod. bb est.

^- Pliirimis poslulantibus mss. et ed. I , subslituimus obii-
citur pro obiicit. Doin in multis codd. et ed. I minus apte
deest caritas.

13 Pluivs codd. ut C S V W X falso ad hoc.

^* Vat. cum iionnullis mss. aittem ; od. I enim. Mox plu-
res codd. ut GHIKT olc. post obiicitur ponunt quod loco
qiiiu.

e! 9. in ftin-

t>or)

SI-NTENTIARUM LIB. i.

formalitcr auteni hxjuendo non intelliguntur verae,
nec rredo, quod Magister sic intellexerit.

*). Et per hoc patet aliud ', quod Magister non

dicit, quod creatum sit increatum, sed quod sufli-
ciat donum increatum sine creato; et in hoc non
fuit error, sed defectus tantum.

SrHOLION.

I. ObsolclJi c( ooinmunitor rcprobalJi csl opinio Magistri,
quod non sit in anima caritfls crcata securxlum habitum, sed
(antum socundum actum. luxla ipsuni cnini , ut communitcr
cxplicatur, Spiritus sanclus \oluntatcm crcatam perficit pcr sc
ipsum, non tamcn ut forma inhaercns, sed ut finis, cxemplar
ct motor, ita ut actus carilatis ab anima clicitus nullum habi-
(um creatum habcat. Scotus paulo milius verba Magistri nititui-
cxplicxirc, scllicet quod Spiiitus sanctus non formaliter, sed
(antum cxcmplaritei- et causalitcr sit nostra caritas , quod veris-
sinium cst. (Cfr. infra dub. 5.).

II. Novcm obiectioncs Magistri ita sunl ordinatae, ut Ires
cx partc essentiae , trcs cx partc viriutis et tres ex parte actus
accipiantur. Unde etiam S. Bonav. sub eodem triplici respectu
contrarias apponit rationcs , quas, rclicto solito ordine , statim
applical ad solvcndas dinicultatcs. Primo loco cxhibet falsam
quorundam cxplicationcm Magislri, quod Spiritus sanctus solus
sibi uniat volimtatem. creatam, sicut Filius solus univil sibi
naturam humanam. Hunc sensum reprobat merito ut falsissi-
muni , cum unitas opcrationis non possit cssc nisi ab imitate
supposid, immo naturac ; talis autcm hypostatica vel naturalis

unio voluntatis creatae ciuTi Spiritu sancto est ficta , immo
haeretica.

III. In solut. ad I. argumcntatio fil cx axiomate .\ristolelis:
« Ubi unum projjter alterum, ibi tantum unum » ; indc sequi-
tur , quod , si homo i^ropter caritalem cst Dco acceptus , una
(antum est hic bonitas ; ideo non potest fieri comparatio utrius-
quc bonitatis scparatae.

IV. In solut. ad 2. vcrba : « secundum divinam acstimalio-
nem » idem dicunt ac : « secundum acceptationem Dei » , quae
iuxta sententiam communem inter conditiones ad meritum dc
condigno requisitas niimeratur. De hoc \idcsis II. Sent. d. 27.
a. 2. q. 3, et Breviloq. p. V. c. 2.

V. De caritate creata : Breviloq. p. V. c. I . — Alcx. Hal. ,
S. p. III. q. 61. m. 2. a. I. 2. 3. — Scot., in utroque sciipto
hic q. I. — S. Thom., hic q. I. a. I ; S. II. 11. q. 23. a. 2. —
B. Albcrt., hic a. I; S. p. I. tr. 8. q. 36. m. 3 , et p. II. tr. 16.
q. 98. m. I . — Petr. a Tar. , hic q. I . a. I . — Richard. a
Mcd. , hic a. I . q. I . — .tlgid. R., hic 1 . princ. q. I . ct 2. —
Durand. , hic q. I. 2. — Dionys. Carth. , hic q. I. — Biel ,
hic q. I.

QUAESTIO 11.

Utrum caritas diligenda sit ex caritate.

Secundo quaerilur, utrum caritas sit amabihs
e\ caritate; et quod sic, ostenditur hoc modo.

1. Augustinus octavo de Trinitate^: «Nemo
Fiindameiiia.dicat: uou novi , quid diligam: diligat fratrem et

diligit ipsam dilectionem » : ergo dilectio est dili-
genda; ergo etc.

2. Item, hoc ipsum videtur ratione, quia non
est perfecta cognitio nisi ilia, qua quis novit se
nosse sive novit ipsam notitiam , ergo nec perfectus
amor nisi iile , quo quis amat se amare sive amo-
rem; sed caritas est perfectus amor : ergo etc.

3. Item, aiiquis diligit proximum et recte, quia
videt , eum habere caritatem ; sed « propter quod
unumquodque et iliud magis^»: ergo magis debet
diligere caritatem sive diiectionem.

CoNTRA : 1. Augustinus in iibro primo de Do-
A<t oppoM- ctrina christiana Mlicit , tantum quatuor esse dili-
genda ex cai"itate , scilicet Deum , se ipsum , proxi-
mum et corpus proprium ; sed caritas sive dilectio

ergo non est diiigeiida

tHm.

non est aiiquod horum
caritate.

2. Item, dupiex est diiectio, scilicet concupi-
scentiae et amiciiiae ; si ergo caritas sive diiectio
diiigitur, aut ergo dilectione concupiscentiae, aut
amicitiae. Non amicitiae; constat, quia amicitia est
inter similes et amor, quo aiiquis optat aiii bonum;
caritati autem nemo oplat bonum. Item , nec con-
cupiscentiae ; quia concupiscentia esl rei non habitae:
ergo cum ex caritate nemo diiigat nisi ® liabens ca-
ritalem, ergo ex caritate non potest quis concupi-
scere caritatem. — Si tu dicas, quod concupiscit
augmentum caritatis , hoc non soivit, quia ego non
quaero, nisi utrum caritas liabita, secundum quod
habita est, possit ainari,

3. Item, sicut se haljet fides ad credere, et spes
ad actum sperandi, ita diiectio sive caritas ad actum
diligendi ; sed nuiius iiabens fidem credit fidem vei
in fidem; quia, sicut dicit Augustinus®: « Credens scit,

' Vat., pluriniis mss. el cd. I obnitenlibus , illud pro
nliud.

« Cap. 8. n. 12. Vidc hic lil. Magisfri , c. I.

3 Aristol. , I. Postcr. c. 2 ; in quo tcxlu Val. cum aliquibus
codd. post unumquodque addit tale. Clr. supra d. 1 2. q. 2. arg.
I. ad opp.

* Cap. 23. n. 22: Cum ergo quatuor sint diligcnda : unum
(juod siipra nos esl, altcrum quod nos sumus, tcrtium quod
iuxta nos cst , quartum quod infra nos cst. In quo lcxtu , uti
a S. Bonaventura refertur, Vat. post proximum addit. et cor-
pm proximi, quod ct multi codd. habenl , omissis tamcn ver-

bis et corpus proprium ; aliqui tandcm codd. ut F H V Z ec
cum cd. 1 exhibcnt lcctioncm in textum receptam, quae con-
firmatiir ctiam cx d. 1. a. I. q. 2. arg. I. ad opp. , ubi eadem
senlentia allegatur. Mox cod. V aliquid pro aliquod.

^ Kd. I non loco nisi , codem sensu.

^ Libr. XIII. dc Trin. c. I. n. 3., ubi agit de modo, quo
fidem, qiiac in nobis cst, cognoscimus et concludit: Eam (fidem)
tenet ccrtissima scicntia clamatque conscientia. Et ibid. c. 2. n.
3 : Suam igitui' quisquc fidem apud se ipsum videt. — Mox
cod. K post est dc addit rebns , et paulo infra post spem Val.
praotcr fidcm mss. ct cd. I adiungit sed habet.

li'

DIST. XVII. 1». I. AHT. INICIJS yiM-ST. H.

socrodero, ol vi(lol,so orodoro » ; rrodnlif.is .uitom j
ost do iion visis; siinililor anloin inillus spcr.U ii»s;iin
spoin: or^'() a sinii/i nec dili}^'il (•;iril;iloin ; V(d si i
non ost siinilo, (pi;ioriliir : (piart' ikih ?

/i. Iloin , si dili^'ons dilij^dl diloctionoin , aiil
cadcm , ;uU (ilia. Si a.lia, tiino pari rationo (^t ;ili;iin
dilootiononi dilij^dt alia: ot sic orit ahin; iii iidiiiitnin.
Si or^'o staro ost ot non contiii^^Ml aliiro in inlini-
tiiin , si (lili<fit, dili;.,Mf ' o;uloin. Sod si lioc; v.OHlni:
niilla forni;i s|K'cialis siipor .so ipsain rolloctilnr nisi
do priinis inlontioiiilms. siciit iinit;is. voriUis, boni-
fas ; iiiido nnllo inodo diciliir .illu^do alha: or^'() noc
diloclio dilocl.i . ot sic otc.

0 0 N c 1. u s I 0.

(]ari.(as crcala noii ainorc amicitiac diligcnda cst,
scd amorc tvm concapisccntiac tum comphi-
ccntiac.

Hespondko: Dicondnin, ipiod ;iccipiondo dile-

n.iiisi<. I. clionom, seciindnin ipiod Dons diloctio ost, constat

iitiquo, ipiod OK caritatoest diligenda. Sed accipiendo

dilectionoin. socnndiun (]uod est habitus gratuitus,

minsioi. sic utiquo^ dili<i;en(l:i ost, sed non super omnia.

\d intelligenti^ini ;iutem obiectorum notandum,
Tnpiev (piod triplox ost ;unor , scilicet amicitiae , quo ali-
quis oplat alicui bonuin ; concupiscenttac , quo ali-
quis sibi desiderat aliquid ; et com.placentiae , quo
aliquis requiescit ot deloctatur in re desiderata, cum
praesens est '.

Dico ergo , qiiod caritas amore amicit.iae nullo
nciiisio ;i. niodo est amabilis, quia non est bealificabilis; amore

mmnhris. . • •••

concupisccntiae esl ainabilis ex (^antate, secundum
quod diligens desiderat amplius diligere; amore vero '"
complacentiae , scilicet quod diligons acceptat ipsam
dilectionem . qua Deum diligit, hoc " diligenda est
ciritas, secunduin qiiod iam habetur. eo quod ipsa
ost bonuin valdo acceptabile.
I 1. His visis, patet responsio ad duo prima. N;im

iiatio oi>- ratio illa ox ;uictoritate Augustini de Doctrina chri-

'.itoniin. .

stiana currit soluin quantum ad dilectionem amici-

liao , quia Augusfinus Uxpiifiir tW ain.ibili. (iii ali-
(piis opfat boiiniii.

"i. (^)iiod scciiiido obiicitnr ' siiiiilitcr p.ild. ( Mi;iiii-
vis oiiiiii c;u'it;itis li:ibita(^ sccinidiiin (piod li:diil:i,
noii sil coiicupi.sc(Miti:i, iiiliiloniiiins t;uiii'ii ost com-
pl:i('onti:i. — Pos.S(;t t:uiion dici . (piod spiritu:ilis di- AiiaKiiuii.i.
l(M-ti()'* ot j)().s,sossi() oxcilal :id dcsidcrMndiiiii . diiiii
r*olicit, cl rolicil, diim ('\cit;it: idco siiiiiil iiLiiiciit
concu[)iscoriti;i ot coiiipLiccnti;!.

fi. Ad illud (piod obiicitiir lcMtio do lido ol S[)o,
dicondum , ([iiod iioii cst siinilc : i[iii:i .actiis" lidci
de .so dicit imiioiroctionciii . similitor ct s[)oi ; allcr
enim est roi non vis:i('. :iltor rci iion liabit;io; ot
ideo si t;dis .actns rolloctor-otiir, dimiiiiionU do ra-
tione habitus : undo ([iii cr-odit ci-odulilitcm , iioii
ludiot eam '", et si)em similitor; ot idoo hao virtiitos
evacuantur in [i.atria. Sed dileclio est actns coinplo-
tionis et [lerfoctionis, sicut scientia; luidc siciit [lor-
fecte scit qiii scit, se scire , ita iierfocfc dili^if (pii
amat dilectionem.

4. Ad illud quod obiicitur. :ujt (':idciii. .aut alia
etc. ; dicendum, quod o.adom (|iiantiiin ad habitniii,
sed alia quantum ;id .actuin.

Et quod obiicitur, qiiod S[)eciali:i " iioii icllo-
ctuntur; dicendum, quod reflexio in fonn;i ;diqu;uido cnderene-

,., . . . ,., .. xio in for-

venit ex natura^ ; et sic est m genorahbus: aii- mis.
quando venit rationo oius, in fjuo cst; ot sic est in
formis, quae sunl in polentiis ii;itis snpra se con-
verti, et in quantum sii|)ra se convertuntur. Et
quoniam potentia cognitiva se ipsam cognoscit, « ot
voluntas est instnnnentum so ipsum movons '^ », ideo
[)er scientiam aliquis se et scionti;un iiovif. ot pcr
caritatem se ot ipsarn diligit.

Et si quaeratur'^ ratio, quai-o [)otontia intelloctiva ii.iiio eius

,. , 1-1 • 1- ,. iii polentia

nata est su[)ra se redire et voluntas, ahbi dicotiir '••; iniciiecti^a.
sed modo tantum sulTiciat , quia sunt sim[)lices po-
tentiae et in substantia simplici fundatao et organo
non alligatao; et ideo patet , qiiod non est simile
iliud quod obiici consuovit : in sonsibus alia est
potentia, quae vidot. et alia. quao '■' vidot, so vidore ;
qiiod similiter doboat esso in intolloctu.

' .Nonniilli codd. iil (JHKT bb diligel. \*m\ci inffa post
primis cod. 0 adiicil esl. Dn hac primarum intontionimi reflo-
xiono vide supra d. 3. p. 1. dub. .3.

' Pluros codd. cum ed. i omittunt ntiquef
•^ Aliqui codd. ui A T etc. -et od. I addunt et.

* De triplici hoc amorc cfr. III. Sent. d. 29. dub. 4.

^ Mss. antiquioros cum od. 1 o.xhibent particulam cero in
Vaf. omissam.

* Scil. amore complacentiao. — Multi codd. cuni ed. 1 haec
loco hoc , sed perperam , quia agitur de eadem. caritate respc-
ctu triplicis amoris ; cod. Y sic pro hoc ; Vat. hoc modo.

^ Vat. cum recentiore cod. cc qvaeritur.

* Nonnulli codd. ut BGTV ff cum od. 1 minus congrue
delectatio pro dilectio.

' Vat. absqiie auctoritato mss. et ed. 1 Actus enim loco
quia actus.

'° Cod, 0 hic prosoquitur : ut fideni , simititer qui sperat
spem, non habet eam ut spem , similiter ut videtur hae virtu-
tes evacuantur etc.

S. Bonav. — Tom. L

'' Cod. Y formae speciales. ■

'- In cod. 0 additur formae in se.

" Anselmus, iibr. do Concord. praoso. ol lib. arb. q. ;l. c.
M , in quibus verbis Vat. ctmi uno alteroquo codice minus aple
se ipsam. loco se ipsum. Mox soqiiimur cod. T post aliqiiis po-
nendo se loco scit , quae iectio ox immediate praecedenlibus
et sequentibuS probatur ut unice admittonda : in aliorum codi-
cum siquidem lectione cognitio roflexiva, do qiia hic agitur.
non attingitur. Doin cum Vat. pauci codd. posl ef siientiam
addunt suam.

^* Fidc antiquioruni mss. c( cd. I substituiimis quaerator
loco quaeritur.

15 Libr. II. Sent. d. 2.5. p. !. q. 1-3; vido etiam ibid. d.
t9. a. 1. q. 1. fundaiTi. i, et 111. Sent. d. 27. a. I. q. 1. in
corp. — Mox post sed in Vat. et cod. cc adiicilur hoc.

'" Vat. et cod. cc non bem» qua contra plurimos codd uf
ABDFGHIPQTZ eo ffcum ed. ! . Paulo anto od. 1 iwst sen-
sibus adiungit quia ex qno.

598

SENTENTIARUM LIB. l.

S C H 0 L 1 0 N.

I. Primo in goncre qiiaeslio resolvitur airirmutive et per
(luplicem coiicliisionem , scilieel respectu caritatis increatae et
creatae. Dcindc (juoad habitum creatum accuralius determina-
Jur, (lua specie amoris iriplicis sit diligendus.

II. Solut. ad. 1. praesupponit , quod obiectum caritatis in
i^enere sumtac esl duplex. Vel enim ipstivi est capax beatitu-
dinis, vel solummodo est medium , per quod possit quis adiu-
vari, ut beatificelur. .\d primum genus pertinent illa Iria a S.
Augustino enumerata , unde haec amore amicitiae diligi possunt ;
fld secundum genus omnis creatura perlinet , et sic omnis crea-
tura ut medivm ad siimmum bonnm diligi potesl. Cfr. supra
d. I. a. I. q. 2. ad I.

Primae intentioim , de quibus sernio est in solul. ad 4.
sunt notiones transcendentales : ens , vnum , leruni , bomm ;
quae « super se ipsas reflectuntur d , i. e. de se praedicantur ,
ul V. g. veritas est una , vera , bona. Foimae vero speciales
sunt, quae constant ex genere et differentia. Ipsae ex natura
sua non possunt apte de se praedicari; interdum tamen hoc
fieri potest ralione subiecti , in quo sunl, si hoc habet actus
reflexos sui^er -se ipsum, sicut est in duabus potentiis voluntatis
ei intelleclus; cfr. supra d. 3. p. I. dub. 3.

III. Quoad i])sam quaestionem cfr. Summa de Vii'tutibus, sub
nomine Alcxandri de Hales Parisiis IS07 a loan. Petit impressa,
coll. 63. a. 7. De hac Summa controversia exorta est occasione

eorum, quae a Waddingo (Annales ad an. 1245) aliisque Ord.
Min. auctoribus scripta sunt , scii. quod S. Thom. mulla inde iii
suani Summam tlielog. , praeserJim in secundam partem secun-
dae acceperit. Ex adverso ISatalis Alexander , Echardus , de Ru-
beis eo progressi sunt , ut hanc Summam existere si^e manu-
scriptam sive impressam negarent , de quo videri })otest de
Rubeis , Dissertat. criticae , diss. 1 5, quae eliam in modernis
Summae S. Thom. editionibus impressa csl. Sed in hoc lallun-
tur viri doctissimi , cum plura huius Summae exemplaria im-
pressa adhuc supersint , ut in bibliolheca regali Monachii et
Conventus nostri Trudonopolilano (St. Trond) in Relgio. Ex ipso
autem inilio huius operis apparet, quod non sit liber distinctus,
sed pars alterius operis , scil. magnae Summae Alex. Hal., ul
videtur. Altamen liuius Summae auctor ipse Alex. Hal. esse non
potest, quia multae qnaestiones verbotenus sumtae sunt ex hoc
Commcntario S. Bonaventurae. Videtur potius esse Gulielmi de
Melitona, qui 1256, iubente Summo Pontifice Alexandro IV., in-
completiim .Mexandri Hal. Summam continuare iiK^epil ; sed et
ipse post quatuor annos , morte correptus , opus incompletum
reliquil. — S. Thom. , hic q. I. a. 5; S. II. 11. q. 25. a. 2. —
B. Alberl., hic a. 3 ; de hac el seq. q. S. p. I. ir. 8. q. 36.
m. 3. q. incid. — Pelr. a Tar. , hic q. I. a. 4. — Richard. a
Med. , hic a. !. q. 2. — .tgid. li. , hic 3. princ. q. I. —
Dionys. Carth., hic q. 2.

QU.VESTIO lll.

Utriim qim certitudinaUter scire possit , se esso in caritate.

lUID.

Tertio quaeritiif, utruiii caritas sit certitudina-
liler coguosribilis ab babente. Et quod sic, videtnr :

1. Auctoritale Augustini in octavo de Trinitate,

Adopposi-et babetiir in bttera': « Qui fratrem dibgit, inagis

novit dilectionein, qua dibgit,quain fratrein, quem

diUgit»; sed fratreni novit certitudinabter: ergo et

caritateni.

'•2. Item. primae loannis secundo-: Qui diligit
frafrem suum , in lumine manet: ergo si caritas
est bnnen. cuin nibil certins videatur quam lumen,
ergo etc.

3. [teui, [)i"iniae loaimls secundo^: Unctio do-
cehil vos de omnibus, non , inquam, de onmibus
cognoscibibbus, sed de omnibus necessariis ad salu-
lem; sed caritas est maxiine necessaria ad salu-
teui: ergo eain rnaxime nos docet unctio Spiritus
sancti.

/i. Item . qnanto abqiiid animae est^ praesen-
tius , tanto certius videtin; et cognoscitur; sed cari-
-tas animae est praesentissima , fjuia e.st in ipsa
anima: ergo etc. '

0. Item, babens fideni certus est . se hal)ere
fidem; nibil eniin certius est bomini sua fide, ut
dicit Augustinus": ergo pari ratione babens carita- ,
tem scit, se liabere caritatem.

Contra: 1. Ecclesiastis nono°: Nemoscit,utrumF»n(\a,r,^^.
odio, an amore dignus sit: ergo cuni habens ca-
ritatem sit dignus amore, nescit se dignuin, ergo etc.

2. Item, primae ad Corinthios qnarto': Nihil '\
mihi conscius sum, sed non in hoc iustificatus
sum : ergo videtur , quod bomo non habens renjor-

sum possit non esse iustificatus, ergo non habere
caritatem ; sed nulinm signum evidentius est cari-
tatis quam carentia omnis remorsus: ergo si iUud
est fallibile, cetera sunt tallibilia. ,

3. Item . caritatis * est diligere Demn propter '
se et super omnia, ita quod nihil aeque vel supra

vel contra; sed nemo scit, utrum prae omnibus di-
ligat Deum: ergo nemo scit, utrum habeat certitudi-
naliter caritatem.

h. Item , babens caritalem esl Deo acceptus , et
hoc^ constat nobis et omnibus, quod ista sunt coii-

» Hic , 0. 1 . 2 vens. 1 0.

^ Vers. 27, uhi Viilgata; Lnclio eius docei \os de
omnibus.

^ in cod. Z addilur propinquius vel.

- Libr. XIII. (le Trin. c. 4. n. 3: Eam (fidem) tenet cer-
lissima scicnlia clamati|U(' conscienlia. Et ibid. c. 2. n. 5:Suam
igilnr (inisqiic fidcm apud .■<c ipsum videL

* Vers. I ; Viilgata : \escil hoino. iilrum amori! an- odio
dignus sit.

' Ver.s. 4. — Paulo infra post remorsum cod. K addil
conscientiae.

* VaL cum.(.'od. cc caritas, et niox injra loco ita , sed
perperam et conlra antiqiiiores codd. cum ed. I.

* luxta antiquiorcs mss. el ed. I a(iiecimus hoc.

DIST. XVII. 1». I. \in. LNICLS yLIVESI.

-m

yerlibilia; sod nrmo srit, iilnim Dfto sit acceplus i

nisi per revelalioneni : er^'o nemo scil. se liahere ;
ciirifatem nisi |ter revelationein.

I). Item, (licit Apostolus ', (jiiod nesciehat, iitriim

liaberet ciilpam, cum dicit: .sw/ non in hoc iu.sli- ^

/icatfLs fiuni.: er^^o ah oppositis, nesciehat, .se liabere 1

f,'raliam : er^'o cmn caiilas noii sit sine gi'alia . !

crgo vU'. • 1

C 0 N C 1. U S 1 0. I

lUmw in .s-((i(}i iHdc , .<;ecl.usa rcvelationc , nec de
se nec de alio potest scire certitudinaliter , {
quod sit i.n caritate , tamen hoc per .ngna ali-
qim potesl probabiliter cogno.s-eere,

Rkspondeo: Dicendum, cpiod caritatem cognosci
certitudinaliter ^ esl dupliciter: vel in univer.sali,

«^insio I. quid sit et qualis esse debeat, et sic utique cogno-
sci potest ; alio modo est cognosci caritntem in spe-
ciali sive in hoc, et hoc modo nec dB .se nec de

^. (US.0 2. a//o, quamdiu homo vivit, potest certitudinaliter
scire: de alio non, qiiia non novit, quae sunt in
homine^, nisi per sigiia, (piae fallibilia sunt; de se
non, et huius potest esse quadruplex ratio.

Una el praecipua est divinae acceptationis im-
■taiift 1 plicatio; quia caritas iuncta esl gratiae gratum fa-
cienti , quae ideo dicitur gratum faciens , quia reddit
hominem Deo acceptum ; et ideo caritas sic vocatur,
non tantum quia habet carum amatum, sed etiam
(juia facit hominem Deo carum. Et quia nescinius
Dei acceptationem certitudinaliter nisi per revela-

tionein , idco iiescimns , iios liabcn' (•aritalciii , iiisi
per revelatioiicm doc(!amur.

Secunda ratio est similitiido ipsiiis ad dilcclio- naii<< i
nem ac(|nisilam. Potest (■niiii conting^Mc, ali^piem in-
naiimiari ad amaiidiim Dimiiii per assiiclactionciii ,
qui corruet per aliipiod pijccatiim spiritiiale , ct ta-
inen scnipcr atlicictiir ; siciit (ixpnrss»; palct per beii-
tiiiii Hcriiardiim iii lihro dc Amon! Dci ', iibi rcpnv
hendit superbientcs de devoliofie.

Tertia ralio cst nostri ociili lip|)itii(lo, (jiiia natio ;i
oculus noster est siciit ociiliis noctiiae ad inanifc-
stissima natiirae , siciil dicit Phiiosophiis-'. IJnde
sicut oculiis lippiis nescirel distiiigiicrc iiilcr Imnen
diei et lumeii llammae vel liinae, ita ociiliis iioster
spiritnalis inter lumcn gratiae gralis datac ct graliim
facientis.

Quarta ratio est divinornm iiidici(jriim dispen- nati.> v.
satio. Deus enim claiidit oculos servorum suoriim
qiiantum ad ea quae spectant ad eorurn dignitatem,
et de quibus possunt elTerri. l'nde gratia contraria
est superbiae. Superbia enini aperit ociilos ad vi-
denduin praerogativas et claudit ad videndnm indi-
gentias et defectus, iuxta illud Apocalypsis lcrtio":
Dicis, quia dives .sum el locupletatus et nul/ius in-
digeo, et nescis, quia pauper es et caecus elc. Sed
e contra vir sanctus dicit, se nihil esse, quia clau-
dit ' oculos suos Deus ad bona et aperit ad videnda
mala. Et haec est ratio, quare homo non cognoscit
caritatem, quae quamvis per se non snfliciat, tamen
cum aliis bona est. Credo tamen, quod illa est prae-
cipua, quae primo dicta est.

Quamvis autem caritas non possit certitudina-
liter cognosci esse in aliquo etiam ali habente * re- conciusio 4.

' I. Cor. 4 , i.

• Plures 00(1(1. cum oM. 2 . 3 , i , o , 6 essentinUter , sed
rninus ;id reni.

^ I. Cor. 2, II : ()iiis enim homiiuim scit , quac sunt ho-
minis , nisi spiritus hominis, qui in ipso cst? — Paulo ante
Vat. contra plurimos codd. el edd. 1,2, 3 qida nemo pro
quia non. Mox lldc mss. substituimus fallibllia pro fallacia et
huius ioco huiuscemodi.

* Duo habentur inter opera S. Bernardi opuscula, quae Dei
amorem respiciunt. Unum intitulatiir : de Diligendo Deo, estque
gcnuinum ; alterum vero : de Natura et dignitate amoris, adscri-
bebatur olim S. Bernardo , sed est tiulielmi, abbatis S. Theodo-
rici. Sententia , quam S. Bonav. hic affert , in praedictis opuscu-
lis non invenitur, sed sumta csse vidctur ex Guigonis epistola
seu iractatn ad Fratres de Monte Dei ( qui olim S. Bernardo
tribuebatur ), ubi in fine primi libri , c 1 i , haec orationis de-
finitio exhibetur : « Oi-atio vero est hominis Deo adhacrentis affe-
clio, et familiaris quaedam el pia ailocutio, et sfatio iiluminatae
mentis ad fru(Midum, quamdiu licet » ; et deinde legitur: «Non-
nunquam etiam purae orationis affectus et bona illa orationis
suavilas non invenitur , .sed quasi invenit , cum non petentem,
non pulsantem et quasi nescientem gratia praevenit ; et tan-
quam genus servorum recipitur in mensa filiorum, cum rudis
adhuc ct incipiens animus in eum orandi assumitur alTectum ,

iqui pro praemio sanclitatis reddi solet meritis perfectorum.
Quod cum llt, agitur, ut vel in iudicium suum non liceat scire
negligenti , quid negligat... vel ut provocatio caritatis amorem in
co ultro se offerentis accendat. in quo , proh dolor ! plurimi fal-

luntur , quia cum pascuntur pane liliorum , iam se esse fllios ar-
bitrantur, et deficientes unde proficere debebant, ex visitante
gratia evanescunt a conscientia sua , arbitrantes se aliquid
esse , cum nihil sint , el de bonis Dei non cmcndaiilur , sed
indurantur , et fiunt de quibus Psaiinista dicit : Inimici Domini
mentiti sunt ei , et erit tempus eorum in saecula. Va cibavil
illos ex adipe frumenti et de petra mellc satura^it eos (Psalm.
80, 16. seq.). Pascuntur enim a Patrc Deo aliquando de pre-
tiosiore gratiac substantia servi , ut alTectent esse filii ; ipsi vero
gi'atia Dei abutentes efliciuntur inimici. Ut enim abutaniur etiam
Sciipturis sanctis in peccatis vel in concupiscentiis suis , re-
deuntes ad eas per orationes, dicunt sibi illud uxoris Manuae:
Si Dominus voluisset nos occidere , non suscepisset sacrificium
dc manibus nostris ( ludic. 1 3 , 23. ).

^ .\ristot. , II. Metaph. text. 1, quem vide supia pag. 72. nota
9. — Deindc Vat. contra mss. et ed. I nescit pro nesciret.

fi Vers. 17, ubi Vulgata : Dicis, quod dives sum et locuplota-
tus : et nescis, quia tu es miser et miscrabilis et paupcr et caecus.

^ Ed. I clamit et paulo post cum aliquibus mss. aperuit
pro aperit. Pauci codd. omittunt Deus.

* Codd. inter se dissentiunt ; multi indcbito omitlunt prae-
positionem ab (forte omissa propter allitterationem verbi ha-
bentej ; cod. X omittit etiam ab ; Vat. vero ponit eam loco
etiam ab ; pauci tantum codd. ut V hh (cod. V verbis trans-
posilis ab etiam) cum ed. I exhil)eni lectionem a nobis ac-
cepfalam , quae et in se dislinctior est et contextui magis re-
spondet

300

SENTENTIARUM LIB. l.

positoruni.

spectii sui. laineii potesl per signa probabilia cogno-
sci. inaxiine per inorlificationem concupiscentiae et
anioris vani sive inundani et per multa alia signa ,
quae Sancti dicunt et ponunt \

1, Ad illud ergo qiiod obiicitur in contrariuin,
s>!utio op- quod certior est dilectio quam frater; dicendum,

quod caritas non tantum dicit dilectionem, sed ultra
hoc addit , scilicet -, quod gratuita est. Et quantum
ad habitum dilectimis certitudinaliter est cognoscibi-
lis, quantum vero ad illud quod (\\q\{ gratuitutn, non.

2. Ad illud qiiod obiicitur, quod caritas est
lumen: dicendum, quod quamvis de se caritas sit
cognoscibilis, tamen non cognoscitur a nobis, quia
oculus noster lippus est.

3. Ad illud quod obiicitur, cpiod unctio docel
nos de omnibus necessariis ad salutem; dicendum,
quod verum est eo modo, quo necessaria sunt; sed
scire, se habere caritalem, nori est necessarium ad
salutem, sed solum habere.

4. Ad illud quod obiicitur de praesentia cari-
tatis, dicendum, quod Tquamvis substantia habitus
sit praesens, tamen conditio, quae concomilatur ha-
bitum , scilicet divina acceplatio, non est praesens,
immo latens in Dei cognitione et iudicio.

5. Ad illud quod obiicitur de fide, dicendum ,
quod non est simile, quia fides dicit habilum purum,
non superaddendo acceptationem , sicut caritas , el
ideo patet, quod inm est simile.

S C H 0 L 1 0 K.

I. Triplex coiiclusio omniiio conforniis cst doctrinae in Con-
cilio Tridcntino (Sess. Vi. c. 9. ct can. 13. 14.) decisae. Cfr. hic
diib. 7; Prolog. diib. i; II. Senl, d. 38. dub. 1; et etiain 111.
Seiii. d. 23. dub. 4 ; Coiiiinenlar. in loan. c. U. v. 24. (in
Suppleni. lk>nelli).

II. Observimdum est , quod S. Doctor in prima ratione pro
secunda conciusioiie liis verbis : « Caritas iuncta est gratiae gra-
tum facicnti » , distinguit caritatem a gratia habitunli ; cfr. etiam

111. Sent. d. 27. a. I. q. 3. Coiitrariam sententiam, sed minua
communem et probabilem , tenet Scotus.

III. Alex. Hal. , S. p. 111. q. 61. m. 7. a. 3. — S. Ttiom. ,
hic q. I. a. 4; de Verit. q. 10. a. 10. — 15. .\lbert. , hic a. 4.
5. — Petr. a Tar. , hic q. 1. a. 5. quaestuinc. 1. — Richard.
a Med. , hic a, 1. q. 5. — .l^gid. R. , hic 3. princ. (j. 2. —
Dionys. Cartli., hic q. 5.

QUAESTIO IV.

Utrum caritas in universali sit cognoscihilis eliam a non habente eani.

tlUII.

Quarto quaeritur, utrum caritas sit cognosci-
bilis a non habente: et quod non, videtur:

1. Quia omne quod cognoscitur, aut cognosci-
.\d opposi- tur per esse n tiam, dinl \m^ similitudinem. Sed ^ non
per essentiani , quia non est essentialiter in anima
peccatrice; si ergo cognoscitur, hoc est per simili-
tudinem. Sed contra: secundae ad Corinthios duo-
decimo^ dicit Glossa: « Tertium genus visionis. quo
dilectio intellectiva conspicitur, eas res continet,
quae non habent sui similes imagines , quae non
sunt ipsne». ergo similitudo caritalis non est aliud
quam caritas: ergo si caret quis caritate, caret et
similitudiiie eius. et ita nunquam cognoscit caritatem.

± Item, si non habens caritatem cognoscil eam,
aut ergo per speciem. innatam, aut \)er acquisitam,
aut per effectum, aut per primam lucem. '". Non per
imiatam, quia anima creata est sicut tabula rasa ";
non per speciem acquisitam , quia omnis species
acquisita acquiritur inediante sensu et imaginatione",
sed species caritatis non cadit in sensu nec in irna-
ginatione. Item non per effectiim , quia nemo cogno-
scit per effectum aliquid, nisi sciat, quod sil illius
effectus*. Unde nullus cognoscit per eclypsim inler-
positionem terrae, nisi sciat, quod interpositio est
illius causa. Si ergo per effectum cognoscit, oporlet,
quod sciat prius, quoniam ° illius esl causa caritas.

' ClV. I!cinard. , Seiiii. I. in Septuag. , Serm. 2. in Octava
Paschae et Serni. 2. in Peiiicc. — Pauio ante posl signa Vat.
cum uno alteroque codice repetit probabilia.

2 Kx mss. et edd. 1,2,3 suj^plevimus scilicet. Paiilo
infra plures codd. ut .VGlllKT etc. cum ed. 1 id \ocoilliid.

^ Supple : caritas cognoscilur. — Vat. cum cod. cc omit-
lit Spd , (luod tanicii cxstat iii ccteris codd. el ed. 1.

* Vcr.s. 4. — (ilo.ssa sunita est ex August. , Xll. dc Gen. ad
lil. c. (). II. I;"), ubi ciim ed. I pw intrllectica habetur intcllecta,
et talis explicatio adiiiiigitiir : Nani homo vel arbor vel sol el quae-
cunKiue alia corpora si\c caclestia sive terrestria , et praesenlia
videntiir iii siiis formis, ct absentia cogilantur imaginibiis ani-
mo impressis , el faciunt duo genera visorum , unum per cor-
poris sensus , alleruni pcr spirilum, (iiio illae imagines conti-
iicntnr. IHIcctii» aiilcni miiKiiiid alilcr videlur praescns iii specie
qua esl, cl alilcr absens iii iiliqiia imaginc sui simili ? .Non

utique , sed quantum mcnle ceini potcsi , ab iiiio niagis, <ib
alio minus ipsa cernitur ; si auteni iiliqiiid corporalis imaginis
cogitatiir , non ipsa cernilur.

5 Vat. , paulo tinle post innatam ;iddito sen lucem pro-
priam , hic omittit aut per prinmm lucem , sed refriigantibus
omKibus mss.; ed. I autem habct aut in prima luce.

« .Vristot. , III. dc Aniina , tcxt. I i. (c. i.) : Opoi lel iiiitcm
sic , ut in labula in (\\\n niliil cst scriptiiin aclu, (piod quidcm
accidit in intellectu.

7 Cfr. Aristot. , 111. de Aninia , text. 30. el 39. (c. 7. ct «.)
ct dc Scnsii ct scnsibili c. 6.

8 Itii nuilli codd. ut A ti 11 1.\ ST V VZ ce 11 brevius et
perbene, in (luoiiim leclione itlim refcrtur ;id praecedens ali-
quid , diim alii ciim Vat. codem quidem sensu, sed constru-
ctione j^ropositionis v;iriatii, quod causa sit illius effectm.

^ Cod. X quod loco quoniam.

DlSr. XVll. P. 1. AKT. U.NICUS ylAKST. IV.

;ioi

et it;i |)rat'('of];nos('il ('arilatein; iion cr\!,() per elTe-
cliim. Si tu dicas, (juod copnoscit in illa veritatc
aclcrmi, aut hoc eril cljccliuc, aut fornialilcr. Si
cffcclivc, sic omnia ('Ofi^noscuntur in ea, (|na(; onniia
facit scire, (luaecnin^inc scinntur; si anlein /hrnia-
litcr sive exeniplariter, er^'o videtnr. (luod vel iiu-
priiuit ' aliquain si^eciein iu intell(!ctu , vel uecesse
est, (jiiod ipsa verilas vel exemplar conspiciatur; qiu)-
rum allerum est supra improhatiiiu -, allerinn autein
manifesle falsuin.

Sed contha: I. Peccatores desiderant caritatem;
iuDenu.sed uullus dcsidcrat (inod non cognoscit, (inia inco-
gnita uon possunt diligi, siciit dicit Augiistiuus^:
ergo ipsi cognoscunt caritatem.

'i. llein. ali(|iiis liabeus caritateiu |)otest habere
coguitionem de illa: sed omne qnod cadit iu intel-
lectu apprehendente, potest in memoria conservari ;
ponatnr ergo, quod imprimatur haec cognitio me-
moriae, et quod deinum ^ cadat a caritate. consta.t,
quod lapsns a caritate memoriam eius retinuit: ergo
adhuc cognoscit eam. ergo carilas potest cognosci
a nou habente.

3. Item, si caritas cognoscitur ab habente, aut
hoc est per cssentiam , aut per similitudinem ■'. Sed
probo, quod per similitudinem, tpiia nihil cognoscit
intellectus, nisi ab illo informetur; sed caritas est
habitns affectus, ergo secundum essentiam illum ®
non egreditur: ergo si unitur intellectui et illum
informat, hoc est per similitudinem; sed similitudo
potest haberi a non habente caritatem: ergo etc.

4. Item, Augustinus dicit unde^imo de Trinitate^
quod ad hoc, quod intellectus intelligat quod est
in inemoria, necesse est. acieni intellectus infor-
mari: ergo multo fortius ad lioc, quod intelligat
quod est in voluntate: ergo si intelligit caritatem, in-
formatur intellectus aliquo*; non substantia caritatis:
ergo similitndine, ergo idem quod prius.

coNci.rsio.

' Aliqui codd. ut aa bb cuni ed. 1 imprimat. Mox ed. 1
posl veritas iiabet sive pi'o vel.

2 In priiicipio huius argumciiti, ubi arguitur, ciiiod caritas
cognosci non possit per speciem innatam.

3 Libr. X. de Trin. c. 1. n. I : Quod quisque prorsus
ignoral amare nuilo pacto potest.

* Cod. X deinde.

5 In Vat. praeter fideni niss. et ed. I additur: Per esseri'
tiam non , constat , et mox loco probo habetur probatur.

^ inteliige : aflectuni. Vat. cum cod. cc perperam , et cete-
ris codd. cum ed. I refragantibus , «7/««« ; quae et pauio infra
loco sed ponit et haec.

^ Cap. 7. et 8. n. 11-14, ubi inter aiia dicit: Sed cun» co-
gitatur, ex illa (specic) quam memoria tcnet, exprimitur in acie

(Airilas cliam a non hahcntc carn potcst cognosni,
non cognitionc cxpcrimcntali, scd spcculatira,
ct (juidem non pcr siniililudincni a scnsibus
ahslractam, scd pcr ifuandam veritatcm ani-
niac innalain.

liKseoNDKo: DictMidum, (uiod cognilione liXix'- (;oi.ciu»i.>

|iriiici|>Ali»

rienliae non cognoscitnr caritas nisi ab habente ; co-
gnitioue vero speculationis certum est cognosci ca-
ritatem (•tiaiii a non habente. Modus autein huius wodin hu.ui

coguiliouii.

cogiiitionis non polesl esse per caritatis e.ssentiain

nec per similitndinein a sensibus acquisitam: ergo

necesse est, (piod sit per similitvdinem infmam ,

vel innatam. Utraque autem, quae sic cognoscuntur ?«"tabiie di-

ab homine, dicuntur abAugiistino^ cognosci in Ve-

ritate aeterna, aut quia Veritas cognitionem infundil,

ut Prophetis, aut quia a conditione impriinit, secnn-

dum illud ^": Signatum est super nos lumen vultus

tui, Domine etc. Caritas autein non cognoscitur a

peccatoribus per speciem infusam: ergo oportet, quod conciusio».

per innatam cognoscatur.

Species autem innata potest esse dupliciter: aut oe specie
similitudo tantum, sicut species la[)idis, aut ita sr-
militudo, quod " etiam quaedam veritas in se ipsa.
Priina species est sicut pictura ; et ab hac creata est
anima nuda. Secunda species est impressio aliqua
summae veritatis in aninm , sicut verbi gratia ani-
mae a conditione sua datum est lumen quoddam
directivum et quaedam directio naturalis ; data est
etiam ei affectio ^^ voluntatis. Cognoscit igitur anima,
quid sit rectitudo, et quid affectio, et ita, quid re-
ctitudo affectio7iis ; et cum caritas sit hoc, cognoscit
caritatem per quandam veritatem, quae tamen ve-
ritas est similitudo caritatis ; et tunc recte habet

cogitantis , et reminiscendo forniatur ea species , quae quasi pro-
ies est eius quam mcmoria tenet.

* Ope mss. et edd. 1 , 2 , .3 expunximus hic a Vat. addi-
tam particulam et.

5 Vide infra Scholion , ubi fusius proposita cst sententia
August. de modo cognitionis humanae. De cognitione prophe-
tali cfr. XII. de Genes. ad lit. c. 31. n. 59; Aliud autem esf
ipsum lumen, quo illustratur anima, ut omnia vel in se vel in
illo veraciter intellecta conspiciat ; nam illud iam ipse Deus est etc.

1^0 Psalni. 4,7. — Paulo ante Vat. contra plurimos codd.
et ed. 1 nomini Proplietis praefigit perperam m, et mox contra
omnes codd. et edd. j , 2 , 3 habet imprimitur loco iviprimil.

11 Cod. X addit est.

1- In cod. 0 additiir naturalis.

302

SENTENTIARUM LIB. I.

rationem simililudinis , diim accipitur ab intelle-
ctu; habet tamen rationem verilatis, prout est in
anima.

Unde quod Augustinus dicit \ quod huiusmodi
Ad i.opiKw habitus cognoscuntur in ipsa veritate et per simili-

Mtam.

tudines, quae sunt idem quod ipsae^ non dicit hoc,
quia non fiat aliqua species in intellectu cognoscentis,
sed quia in anima non est pura species , sed verilas
quaedam ab ipsa veritate impressa : et sic patet re-
sponsio ad obiecta.

SCHOLION.

- I. Fam distinoUone duplicis cognitionis , sci!. experientiae
(intuitivae) et apeculaUonis (abstractivae) , ipsam quaestionem ,
quae sane pro thcoria de cognitionc humana magni momenti
est, duplici conclusione resolvit. Deinde modum huius cogni-
lionis speculativae septem propositionibus explic^t. Pro confir-
inatione responsionis hic subiungimus, quae de hac re dicunt
l»eir. a Tar. et .\lex. Hal. Petrus (hic q. I. a. 5. quaestiunc. 2.):
« Cognitionc experientiac non potest cognosci caritas nisi ab
habente, sed cognitione speculativa potest, non per essenliam
eius scu per speciem, quac sit idem quod ipsa — sic videtur
solum ab habente — sed per speciem seu per similitudinem ,
quae non est idem quod ipsa ; et hoc dupiiciter : vel per spe-
ciem acquisitam , quae est simiiitudo eius vel potius actus ipsius ,
relicta in memoria ad eius praesentiam , et sic videtur ab illo ,
qui eam aliquando habuit, nisi speciem illam obllvio deleverit ,
ei sic in patria videbit Sanctus , se fidem et spem liabuisse ,
9cil. per quoddam vestigium fldei , ut dicit Augustinus XIV. de
Trinitate c. 3. ; vei per speciem innatam , et sic videri potest
a quocumque , non quae sit species tantum , ut species lapidis
In anima , quia talem speciem non habet anima concreatani ca-
rilatis , sed per speciem innatam , quae est res in se , et tamen
habet similitudinem cum caritate. Habet enim anima apud se
virlutum omnium quaedam semina et per ilia habet desiderium
et cognitioncm quandam universalem virtutum , sicut per prin-
cipia vcnitin cognitionem conclusionum ». Idem ad obiectionem:
anima creatur ut tabula rasa , sic respondet : « Hoc intelligitur
quoad species , quae sunt intentiones tantum , non res ; huius-
modi vero habitus innati in se quidem sunt res , in quantum
vero per illos cognoscuntur alii (alia?) ut in simili , sunt quasi
species ». Haec omnia fere ad verbum concordant cum doctrina
Seraphici. Alex. Hal., S. p. III. q. 61. m. 7. a. I. haec habet:
<r Quilibet sive bonus sivc malus a creatione habet inditam ratio-
nem boni et veri , secundum quod dicit Augustinus et Boethius.
Sicut ergo in notione principiorum veri est notio conclusionum
in universaii, ita in notione boni nobis in universali impressa
est notio gratiae in universali ; et ex ilia notione boni possu-
mus scire , quid est gratia in universali , scilicet quod ipsa est
quaedam qualitas in anima. Cum enim gratia sit bonum , et ha-
beamus notionem boni in imiversali nobis impressam , ex illa
possumus arguere, gratiam esse ; sed haec erit notio in uni-
versali , non in ratione propria. Cfr. ibid. q. 28. m. I. a. 2.
Praeter hos cfr. Richard. a Med. , hic a. I. q. 4. Ex his patet,
quod inteJlectus ex innato lumine veritatis potest formare spe-
ciem intclligibilem , aciem intellectus informantem, quae simul
habeat « rationem similitudinis , dum accipitur ab intellectu , et
tamen rationem veritatis, prout est in anima», ut habetur hic
in corp.

II. Quac in hac quaestione a Scraphico dicuniur non parvi
sunl momenti , ut scntentia eius de modo cognitionis humanae
recte intelligatur. Quid sit cognoscere in veritate aeterna, iam
explicatum est supra d. 3. p. I. q. I. in Scholio. — Quid sit
secundum S. Bonaventuram species innata , et quo sensu ipsa
animae humanac innata dici possit, hic manifcste docctur, scil.
quod hoc secundum kabitum sivc lumen animae concreatum,

quod vocatur naturaie iudicalorium, non secundum actuales
species sive ideas innatas intelligendum sit, Quod amplius con-
firmatur ct explicatur ab ipso Seraphico Doctore, II. Sent. d. 39.
a. I. q. 2, ubi quaeritur , utrum conscientia sit habitus inna-
tus , an acquisitus. Reiecta opinione Platonis, quod habitus co-
gnitivi animae sint simpliciter innati , sed oblivioni dati ad tem-
pus, ipse asserit, tres de hac re esse opiniones , in hoc con-
sentientes, quod habitus cognitivi nec sint omnino innati, nec
omnino acquisiti , sed quodam modo innati , quodam modo
acquisili; tamen has dissidere in assignando ?«0<iMm , secundum
quem hi habitus sint acquisiti vel innati. Reieclis duabus opi-
nionibus tanquam insulTicientibus, concludit, quod « habitus co-
gnitivi sunt quodam modo nobis innati ratione luminis animae in-
diti , sunt etiam quodam modo acquisiti ratione speciei. Et hoc
quidem verbis Philosophi et Augustini concordat. Omnes enim
in hoc concordant, quod potentiae cognitivae sit lumen indi-,
lum , quod vocatur naturale iudicatorium ; species autem et
similitudines rcrum acquiruntur nobis mediante sensu , sicut
expresse dicit Philosophus in multis locis ; et hoc etiam expe-
ricntia docet ». Tum attendendam esse ait distinctionem intor
prima principia valde evidentia , quorum « cognitio ratione il-
lius luminis dicitui- esse nobis innata , quia lumen illud suffi-
cit ad illa cognoscenda post receptionem specierum sine aliqua
persuasione superaddita propter sui evidentiam » , et inter co-
gnitionem particularium conclusionum , quarum cognitio acqui-
sita est pro eo, quod lumen nobis innatum non plene sufficit
ad illa cognoscenda, sed indiget aliqua persuasione et habilita-
lione nova etc. — Denique respondendo ad illam quaestionem ,
utrum omnis cognitio sit a sensu, sic concludit: « Dicendum
est, quod non. Necessario enim oportet ponere, quod anima
novit Deum et sc ipsam et quae sunt in se ipsa sine admini-
culo sensuum exteriorum. Undc si aliquando dicat Philosophus,
quod nihil est in intellectu , quod prius non fuerit in sensu , et
quod omnis cognitio ortum habeat a sensu , intelligendum esf
de illis quae quidem habent esse in anima per similitudinem
abstractam ; et illa dicuntur esse in anima ad modum scriptu-
rae. Et propterea valde notabiliter dicit Philosophus, quod in
anima nihil scriptum est , non quia nulla cst in ea nofitia ,
sed quia nulla est in ea pictura vel similitudo abstracta. El
hoc est , quod dicit August. in libro de Civit. Dei : Inseruit no-
bis Deus nobile iudicatorium , ubi quid sit lucis , quid tene-
brarum, cognoscitur in libro lucis. qui veritas est, quia veri-
tas in corde hominum naturaliter est impressa». — Hanc sen-
tentiam verbotenus sive in hoc sive in alio libro S. .\ngustini
non invenimus. Ipsa autem breviter complectitur , quae S. Au-
gust. longiorc discursu pluries luculenter probat , praesortim
XI. de Civ. Dei c. 27. n. 2 , ubi inler alia ait : « Sed lucem
illam incorpoream (animalia) (.ontingere ne(jueunl , qua mens
nostra quodam modo irradiatui', ut de his omnibus rect« iudicare
possimus. Nam in quantum eam capimus, in tantum id possumus.
Verumtamen inest sensibus irrationalium animantium, etsi .scientia
nullo modo, at certe quaedam scicntiae similitudo... Sed nos
ea (Gorporalia) sensu corporis ita capimus, ut do his non .sensu
corporis iudicemus. Habcmus enim alium interioris hominis

' Vat. practer fldem mss. ct quinque primarum edd. cum,
AugusUnus dicat.

' Supple: res, quac hoc in casu .sunt habitus. Vide supra

arg. I, ad opp, Vat, incongruc ipse. Notumest, in Codd. eodein
modo scribi ipse ct ipsae. — Mox fide mss. et ed. I sub.stituimus
fial loco sit. In flne rosponsionis ed. 1 solntio pro responsio.

•s

DIST. XVII. I'. I. \\\\\ IINICUS QUAKST. IV.

sensum isto Ioiikc priicstniilioiom , (|U() insla cl iniiislii scnti-
mns : insta pcr intclliKil>ilcm spccicni , ininsla pcr ciiis privn-
lionem. Ad liiiiiis scnsiis oflicium iion acics pii|)illac , iion fora-
mcn aiiriculac, noii spiramcnla narinm, non ;,Mistiis rauciiim ,
non ullus corporcus tacltis acccdii. liii mc ct c,s.sc cl lioc iiossc
•ccrtus sum, ct liacc amo al(]uc ainarc mc simililcr ccrtus snm ».
III. S. lionavcnlura lidclissimiim S. .Vuj;uslini discipulum ,
siciit in aliis (luacslionibus, sic in lola siia dc cot,'nili()iic luimana
doctrina sc comprohiil. Undc (|iiac circa lianc matcriam in
liac (|uacsl. di.spiilal non nisi suminariiim cxhihcnt coniin ,
qiiac S. .\ugiist. morc su^ cl dinusc tractat in pluribus libris
V. g. II. ih' Libcro .\rb. ; dc Vcra HcligioiK^ , c. 29. seqq.; XU.
dc (icii. ad lil. Opcrac prctiiim cssc diiximus cxcmplo hoc pro-
l)arc , proponcndo c\ liiiris VIII. cl l\. dc Trinitalc ca S. Au-
fjuslini dc cot,'nilionc hmnaiia rundamcnta , qiiac S. Ronavcn-
lura hic vcl iiracsupponil , vd cxplicile asscrit.

1. .Apcrtis.simc ibi disiinjiuit S. Aiij^ustiniis inlcr cojinitioncm
sonsiium (phanlasiac) cl intcllcctus : « Kt Carliiaj^incm quideni
ruin clo(iui volo , a[)ud mc ipsiim quaero , ul cloquar , et apud
mo ipsum inxenio phantasian) Carthaginis, scd eani per cor-
pus acccpi , i. e. pcr corporis scnsum... iNon aulcm ita quacro ,
qujd sil iusliis, nec ila invcnio, neo ila intu(M)r . cum id elo-
quor » ch'. (VIII. c. 0. n. 9.).

2. Dislinguit in cognitione inlellectuali conceptu.s rorinatos
pcr abslraclionem a rebus scnsibilibus et non formatos per
abstractioncm : « Ncque enim oculis corporcis multas mentes
videndo per similitudineni colligimus generalem vel specialem
mentis humanae nolitiam, sed intuemur in\iolabilein veritatcm »
(IX. c. 6, n. 9.).

3. Asserit , ali(iuos conceptus intellectuaics , quos liabemus ,
supponere expericntiam sive cxternam sive internam : « Sed
quid sit mori, et quid sit viverc, utique scimus; quia et vivi-
mus, et mortuos ac morientes aliquando vidimus et e.xperti .su-
mus » (VIII. c. 5. n. 8.).

4. Dicit, animae humanae impressam esse notitiam qua-
rundam rcrum : « Nequc enim in his omnibus bonis , vel
(luae commemoraAi vel (luac alia cernuntur sive cogitantur,
diceremus aliud alio melius , cum vere iudicamus, 7risi esset
nobis impresso tiotio ipsius boni , secundum quod et probare-
mus ali(iuid o\ aliud illi praeponeremus « (VIII. c. 3. n. 4.).
Habemus enim quasi regulariter infixnni hunianae naturae no-
tjtiam... Secimdum species ct genera rerum \cl natura insita
\cl expcrientia collecta , de factis huiuscemodi (miraculis et re-
surreclione Christi) cogitamus, ut non ficta sit fides nostra »
(ibid. c. 4. 5. n. 7.). i Quid igitur de illa cxcellentia Trinitatis
sive specialiler sive generaliter novimus , quasi multae sint ta-

• les trinitales , quarum aliquas e.xperti sumus , ul per regulam
similitudinis impressam, vel .specialem vel generalem notitiam,
jllam quoque talem esse credamus » etc. (ibid. c. 3. n. 8.).

5. Asserit , quaedam cognosci ab homine in veritate , et
etiam in vcritate aeterna. Minime aulem dicit , hoc fieri per
immediatum aeternarum rationum conspectum, ut Ontologistae
volunt; scd intelligi debet secundum illam interprelationem ,
quam meliores Scholaslici cxhibent ; cfr. supra d. 3. p. I. q. t .
Scholion. Libr. Vlil. c. 6. n. 9. proponit quaestionem, quae cum
illa quae a S. Bonav. hic pertractatur, maxime convenit , scil.
quomodo homo . iniustus cognoscat animum iustum , quem di-
ligit , eamqiie ita solvit : « Quid sit aninms , ut dictum est ,
novimus ex nobis ; inest enim animus nobis. Quid autem sit
iustus , unde novimus, si iusti non sumus?... An signa quae-
dam per motum corporis emicant , quibus Jlle aut ille homo
esse iustus apparet ? Sed unde novit , illa signa esse animi iu-
sti, nesciens, quid omnino sit iustus? Novit ergo. Sed ubi no-
vimus , quid sit iustus , etian) cum iiisti nondum sumus ? Si
extra nos novimus , in corpore aliquo novimus. Sed non est
isla res corporis. In nobis igiliir iio\ imus , quid sil iustus. .Non

ciiim alitii lioc iinciiio , ciim (|uacro , iil hoc eloqiiiir, nisi npiid
mc ipsiiin... t-l ('(trttiatjinrni (|iii(lcm ciini cliujni volo, apiid
me ipsiim (|iiacro , ut cloijuar, et apiid mc ipsiim invcnio
plianlasiam Carlhaginis , sed cam per corpiis arrcepi , i. c. |)cr
cor|)oris sensiim... Non aiilcm ila (juacro , (jiiid sit iiisliis , n<-r
ita invenio ncc ita intiicor , ciim id cUxiiior... Illiid mirahlli-
est , ut aptid .se animtis vidcat, (|tio(l alibi niis(|iiam \idil, ct
veriiin vidcal, ipsiim \ertim iiislum aiiimtim \idcat, ct sil
ipsc animiis , ci non sit iiislns aiiimiis , i|iicm .ipnd sc ipsiim
\idel. Niim est alius animtis iusliis in aiiiiiio iM>nihim iiislo ?...
An illtid (itiod vidct , veritas est interior , firaesens animo ,
(jui eam valet inltieri ? Neqtie omnes valeiit ; ct (^ui intticii va-
lcnt , hoc ctiam , (]tiod inluenliir , iion omncs siinl , hoc c.sl , non
siint cliam ipsi itisli animi, siciit posstinl vidcre ac dicere, quid
sit itistiis anin)us. Qtiod iinde csse |)oiucrunt, nisi inhaercndo
eidem ipsi formac , (|uam intuentur , ul inde formentur et sint
iusli animi , non tanttim cernentcs... Kt tindc inhaerettir illi for-
mae , ni.si amando ?... IIon)o crgo, (]ui (rcdilur iusttis, ex ea
forma et reritate diligitur , qtiam ccriiit et intclligit a|)ud se
ille qui diligit ; ipsa vero forma et veritas non esl, quomodo
aliunde diligatur. Ne(]ue eiiim invenimtis aliquid tale praetcr
ipsam , tit eani , cum incognitii cst , credcndo diligamtis , ex eo
quod iam tale aliqtiid novimus. Quidquid enim tale aspexeris,
ipsa est ; et non est qtiidquam tale , quoniam sola i|)sa talis
est , qualis ipsa est ». Ibid. c. 9. n. 13: « Vivendum tamen
sic esse Dci ministris, non de aliquibus auditum credimus , si-d
infus apud nos, vel polius supra nos m ipsa veritate conspici-
mus. lllum ergo, quem sic vixisse credimus , ex hoc quod vi-
dcmtis diligimus. Et nisi hanc formam, (luam semper stabiletn
atque incommutabilem cernimus , i^raccipue diligeremus , non
ideo diligercmus illum , quia eius vitam , cum in carne vivc-
ret, huic formae coaptatam ct congruentem fuisse fide reline-
mus ». Libr. IX. c. 6. n. 9 : « Intuemur inviolnbilem veritatem,
ex qua perfecle , quantum possumus , definiamus, non qualis sit
uniuscuiusque hominis mcns, sed qualis esse sempiternis ralio
nibus debeat ». Ibid. n. II : « Ipsa vera forma inconcussae a£
stabilis veritatis , et in qua fruerer homine , bonum eum cre-
dens , et in qua consulo , ut bonus sit , eadem luce incorrup-
tibilis sinccrissimaequc ralionis et meae mentis aspectum et il-
lam phantasiae nubem , quam desuper ccrno , cum eundem
hominem , quem \ ideram , cogito , impcrturbabili aeleriiitate
perfundit ». Ibid. c. 7. n. 12; « In illa igiiur aeterna veritate, ex
qua temporalia facta sunt omnia , formam , secundum quam
sumus et secundum quam vel in nobis vel in corporibtis veni
et recta ratione aliquid operamur , visu mentis aspicimus , at-
que indc conceptam reruin veracem notitiam tanquam verbun)
apud nos habemus et dicendo intus gignimus, nec a nobis na-
scendo discedit »,

6. Ultima haec verba aliam .\ugustinianae scntentiae parlem
indicant , quam S. Bonav. in fine huius quaestionis attingit.,
scil. quod habitus animae , qui cognoscuntur in ipsa veritate
et per similitudines, quae idem sunt quod ipsae (res i. e. ha-
bitus) , non cognoscantur absque aliqua specie in intellectu C(v
gnoscentis formata. Libr. IX. c. 3. n. 3. ait : « Mens ergo ipsa,
sicut corporearum rerum notitias per sensus corporis colligiti
sic incorporearum per semetipsam. Ergo et semetipsam per
se ipsam novit , quoniam est incorporea ». — Ibid. c. II. n.
16. loquendo de cognitione Dei ostcndit , quod in ipsa « fitali-
qua Dei similitudo illa notitia ; tamen inferior est, quia in infe-
riore natura est ; creatura quippe animus , Creator autem Deus.
Ex quo colligitur, quia cum se mens ipsa novit atque appro
bat, sic est eadem notitia verbum eius, ut ei sit par omnino
et aequale atque identidem , quia neciue inferioris essentiae no«
titia est , sieut corporis , neque superioris, sicut Dei. Et cum ha-
beat notitia similitudinem ad eam rem, quam novit, hoc esl.
cuiiis notitia est . haec habet perfeclam » etc.

.SENTENTIARUM LIB. I.

DUBIA CIRCA UITTERAM MA(;iSTRI.

amor

DliB. I.

In parte isUi siint dubitationes circa litleram, et
prinio (lubitatur de ista consequentia: Qui diligit
proximnm, conscquens esl, ut ipsam dilcclionem
dUigat. Videtur enini ista consequentia non valere.
Quamvis enim possibile sit, dilectionem diligi. non
tamen est necesse, quod aliquis diligal eam; multa
enim frequenter amamus, quae nollemus amare.

Item dubitatur de ista consequentia: Qui diligit
dilectionem, consequens est, ut Deum diligat; quia,
aut intelligit de increata, aut ^ creata. Si de creata,
nihil valet: diligit quid creatum; ergo increatum;
si de increata, tunc in nuUo concordat cum priori
sententia, quia dilectio, qua diligimus ^ proximum,
est dilectio creata.

Respondeo: Dicendum, quod utraque consequen-
Dupiextia bona est in proposito. Quidam enim est amor, in
quo non est quietatio nec delectatio nec complacen-
tia, ut puta ille qui est ex pronitate corruptionis ,
cui ratio obsistit. Quidam vero est amor, qui est cum
delectatione, complacentia et quietalione; et in tali
amore non est tantum acceptatio rei amatae , immo ^
etiam ipsius amoris; et talis amor est caritas, et ideo
sequitur: qui amat proximum amat dilectionem. id
est, acceptat.

Sed quoniam bene sequitui*: qui acceptat aliquid
ex se , multo magis acceptat illud , in quo invenitur
ratio acceptationis^; si dilectio, eo ipso quo dilectio,
acceptatur, maior dilectio magis acceptatur. Cum ergo
dilectio nostra sit dilectio exemplata, el dilectio di-
vina sit^ exemplar omnis rectae dilectionis, et in illa
est prima et summa ratio omnis acceptationis : hinc
est, quod sequitur, quod qui dihgit dilectionem dili-
git Deum. Unde Augustinus '' arguit ex hac suppo-
sitione, quod ipsa caritas sive dilectio proximi est
dilectio cum acceptatione; et ex hoc tenet prima con-
sequentia'; et ex aha supposilione, quod prima ratio

dus ph.

acceptationis est in dilectione exemplante, non exem-
plata; et ex hoc patet secunda^

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Ecce iampotes
notiorem Deum hahere quam fratrem. Videtur enim
falsum, quia primae ad Timotheum ultimo^ dicitur de
Deo, quod lucem habitat inaccessibilem. Praetereaj
de fratre novit, quid est, de Deo vero non novit,
qidd est, sed, si est; ipse autem '" non loquitur
quantum ad cognitionem , si est.

Respondeo : Dicendum , quod arKjuid magis cer-
titudinaliter cognosci est dupliciter, quia certitudo
cognitionis est secundum praesentiam; aliquid autemDupiex
praesentius est dupliciter: aut quantum ad rationem ^lnwl
cognoscibilis , aut quantum ad substantiam ". Quan-
tum ad substantimn Deus est praesentior cuilibet
rei quam aliqua alia res ; quantum autem ad ratio-
nem cognoscendi hoc est dupliciter: aut a parte cogno-
scibilis , sicut sol est praesens caeco, et tamen cae-
cus est absens lumini; sic Deus est praesentior quam
frater; si autem a parte cognoscentis, sic praesentior
est frater , quia praesens est oculis carnis '^ quorum
cognitio viget secundum statum praesentem.

Aliter potest dici , quod praesentius est aliquid Aib soi
dupliciter in ratione cognoscibilis : vel secundum
effectum, vel secundum sei Secundum se notior
estfrater, secundum effectum notior est Deus. Quia
effectus divinus, qui est dilectio, intrat ipsam ani-
mam et ei est praesens et magis cognoscitur quam
frater'^

Dlb. lll.

Item quaeritur de illo verbo canonicae loannis
quarto, quod est in littera: Qui diligit, manel in
lumine. Videtur enim improprie dictum, quia luinen

' Aliqui codd. ut H K aa eo ff cum ed. 1 repetunt hic de.

' Ex mss. et ed. 1 posuimus diligimus loco diligit. Paulo
anle cod. 0, posito conseguentia loco sententia, addit immo
agquivocatur dilectio. ' Cod. dd s^rf pro immo.

* Seqviimur nonnullos codd. ul FGH K T ponendo accepta-
tionis loco dilectionis , quorum lectio toto contcxtus processu
conflrmatur. Mox aliqui mss. ul V Z comparativo maior prae-
mittunt particulam et, ac dein post magis multi codd. cum ed.
\ omittunt certe supplendum acceptatur.

5 Lectio Vat. , in qua habetur ut loco sit, castigatur ope
mss. et edd. ! , 2 , .3 , 6 , ex quibus etiam paulo infra post hinc
supplevimus est quod. Aliqui codd. ut AGHIKT ctc. cum ed.
i voci fiinc praefigunt particulam et.

6 Lib. VIII. de Trin. c. 8. n. 12, ex quo textus huius
dubii .sumtus e.st.

' Scil. , quod qui diligit proximum, diligat ipsam dilectio-
ncm. — Plurimis codd. consentientibus, substituimus cf pa: Aoc
pro et ex hac.

* Nempe : quod qui diligit dilectionem, diligat Deum. —
Ed. I ex hac loco ex hoc. — Plura de hac re vidc supra q.
2. et apud B. Albert. , hic a. 3. — S. Thom. et Petr. a
Tar. , hic expos. lit.

^ Vers. 1 6 , ubi Vulgata inhabitat loco habitat.

'<* NonnuIIi codd. ut A I V X cum ed. I omiftunt minus bene
autem ; cod. V addit Magister.

*i Vat. et cod. cc in hac propositione contra multos mss. et
ed. 1 praesens loco praesentius, ac mox contra plurimos codd.
et ed. 1 , omisso primo aut , ponunt cognoscendi loco cognoscibi-
lis, quod transferunt post substantiam. Pro rationem cognosci-
bilis magis placeret raiionem cognoscendi, si faverent codd.

>* Ex mss. et ed. I substituimus camis pro carneis.

'3 De duplici modo, quo Deus intellectui nostro praesens
est , vide supra d. 3. p. I. a. 1 . q. 1 . — In solutione huiua
dubii conveniunt B. Albert. , hic a. 4. — Petr. a Tar. , hic q.
1. a. 6. — Richard. a Med. , hic a. I. q. 3.

Disr. Wll. P. I. DIIBIA.

fvspicil (•o^MuUoiKMii , sicnl r;il(>r ;ilT('cli(Hi(Mii : (Tfj[()
ina^MS (lchcrcl (liccrc: m;incl in ciiiorc. (|ii;iin niancl
in luininc.

Rkspondko: Oicciidnin, ([uod Inniinis csl mani-
fostarc. iManifcslarc ;uilcni ;ili(iiii(l ^ilicni csl diiplici-
upi(!i i»-lcr: ant sicnt vi;im cofpiosrriuloruni , ;iiit sicut vi;iin
f\kc!> i>'- iMjcudoruiu. I*rimimi cst pcr sc.wulniiu, ct coiitra
illud liimcn opponitiir tcnchni ij^Miorantiac siinplicis;
secundum cst |)cr yratiam , iinde: Unclio docchii vos
(ie omiiibns '; ct contra illiid est tcnebra malili;ic sive
peccati: ct dc lioc lumine et de his tcnehris loqui-
tur heatus loiumes, (piod patet in textu, et Eccle-
siastici undecimo * : Error et tciiebrae peccatoribus
concreafa sunt. Et (pioiii;iin c;iritas sempcr esl cum
}];ratia, aliae virtutcs non. ideo dicit: Qui amat, ma-
net in lumine, pcr appropriation<'m '.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit, (|uod m di-
vinis dmis nihil maius est caritate. Videtur enim
dicere falsum , (piia sa.pientiae donum ponitur excel-
lentissimum inter omnia dona, vel si idem est cari-
tas et sapientia, caritas non retinet praerogativam
4 quae- intef doua. ftem quaeritur de consequentia: si ca-
ritos est praecipuum inter dona Dei, et nullum maius
est quam Spiritus sanctus : ergo Spiritus sanctus est
caritas. Aut ergo* loquitur de caritate creata, aut
increata; si de increata, tunc ergo probat idem
per idem ; si de creata , tunc nuUa videtur conse-
(|uentia, (piia non valet, quodsi creata est caritas
maior inter dona creata, quod sit Spiritus sanctus.
Respondeo: Dicendum, quod praedicta auctoritas
Augustini potest intelligi de caritate creata et increata;
et pro utraque habet veritatem. Si de increata, cer-
tum est; si de creata, maximum est inter dona, quia
plus habet in se de ratione bonitatis sive de ipsa bo-
nitate, quam aliquod donum % loquendo praecise.
Quaedam enim dona sunt, quae sunt sine caritate;
et hoc quidem certum est, quod minora sunt. Quae-
dam praesupponunt caritatem, sicut® donum sapien-
tiae. Caritas enim est, quae dat sensum gustui, ut
sapiant ei bona aeterna. llnde sapientia superaddit

stio

(pi;indam ult(Miorcin hiibirildcm ', (pi;ic comp;irata ad
carititiMTi miniis bonum esl, sed proiit cl;iudit cari-
tateni, m;uiis bonum esl ratione ciiis ipiod pracsiii)-
ponit. Kt ita |);itct, ipiod c;iritas, praccisc lo(piciido,
est exccllcntissimiim doniim; s;ipiciiti;i vcro, prac-
supponcndo sivc im|)lican(l() donum ("irililis, (licitur
exccllcntissiiiiiini.

Ad illiid (iiiod obiicitur de con.se^nicntia, diccn- ^«1 2. (|iiae-

, , , , , ,. «iliira.

diim, ipiod iitroqiK? modo bona est. Si enim mtcllig;i-
tur de caritale increata, si * ipsa esl doniim primiim
et praecipuiim , ct S[)iritus sanctus est huiiismodi:
oportet (piod ips;i sit Spiritus sanctus, qiiia rpiod pcr
superabundanli;ini dicitiir, uni soli convcnit'*. Si autem
de caritate creata; tunc consc(piciiti;i Augustini in-
telligenda est a parte nominis sic: si caritas crcata
est maximum '** inter dona creata, et Spiritus sanctus
est maximum donorum: ergo melius nominatur no-
mine doni excellentissimi quam alio. Consequens
ergo esl, ut Spiritus saiictus sit caritas, sed non
creata, immo illa quae Deus est ".

DiiB. V,

Item quaeritur de hoc quod dicit: Non utique
sic dictum est, quod Dei substantia est nostra pa-
tientia. Videtur enim male dicere, quia caritas, qua
nos diligimus Deum, non est ipse Deus, nisi intel-
ligamus quo diligimus exemplariter vel causahter:
ergo cum simile sit de patientia, videtur quod Au-
gustinus male destruit '* illud simile. Item, cum Deus Quaestioin-
faciat nos diUgentes, sicut patientes, quare non dici-
tur Deus caritas nostra, sicut patientia nostra?

Respondeo: Dicendum, quod Deus est caritas oeus dupii-
et essentialiter et causaliter: essentialiter, quia in se ritas.**" ^^"
amor est; causaliter , quia in nobis amorem eflicit.
Sed Deus non est patientia essentialiter, sed solum xon sio pa-
causahter; et ideo Scriptura istum diversum modum
innuens ^' dicit, Deum esse patientiam nostram, et
Deum esse caritatem sine additione. Ratio autem
huius est , quia ^* quidam habitus dicunt incomple-
tionem, sicut patientia, spes et huiusmodi, qui non
cadunt in Deo per essentiam, sed per causam, quia
huiusmodi sunt a Deo. Quidam autem sunt habitus di-

1 1. loan. 2 , 27 , ubi Vulgata : Unctio eius docet vos de
omnibus. — Vat. oontra mss. posl unde addit per loannem.

' Vers. 16.

» Cfr. B. Alberl. , hic a. 6 ; S. Thom. et Petr. a Tar., hic
in expos. textus.

* Ed. I enim loco ergo , quae et mo.\ post aut repetit de
caritate.

5 lid. I donorum , cod. dd autem addit aliud. Mox pauci
codd. ut VZ omittunt qme suni.

^ Vat. praeter fidem mss. et ed. I velut. Ed. I posl sicut
adiungit esi.

' Exhibemus lcctionem fere omnium mss. ponendo habili-
latem pro virtuiem quae habililat ; ed. I habilitationem. Paulo
infra ex muitis codd. ut A G H I K T W etc. et ed l pro minus

S. Bonav. — Tom. 1.

bona substituimus minus bunum , quod et in se distinctius est
et cum subnexis magis correspondens.

* Vat. sic loco si, et mox post huiusmodi addit ergo , sed
obstat auctoritas mss. el ed. i et quidem bene , quia agitur
tantum de consequentia ostendenda.

9 Aristot., V. Top. c. 3. (c. 5.).

•0 Aliqui codd. ut IT addunt donum.

11 Cfr. B. Albert., hic a. 7. — Pelr. a Tar. et Richard., hic
circa lit. *- Cod. T destruat ; ed. I astruit.

13 Mendum Vat. inveniens loco immens correximus ope
mss. — Textus S. Scripturae de isto diverso modo vide hic in
lit. Magistri , c. 3.

" Ex antiquioribus mss. et ed. 1 substituinuis quia, loco
quod et pauto infra qui pio quae.

300

SENTENTIARLM LIB.

cenles vomplemenlum , et huiiismodi ^ sunt in Deo
essenlialiter, sicut caritas et sapientia et Imiusmodi.
Notandum autem, quod Augustinus vult dicere, quod
Deus est caritas essentialiter, sed ipse non vult di-
cere. quod sit caritas nostra essentialiter, sed can-
.uqa»e>t.sali(e?' et exemplariter. Nec ita esl patientia nostra

iiicidenteni. ■* . .

exemplanter -. Quamvis ennn omnes virtutes habeant
exemplar cognoscitivum in Deo et omnes habeant
exemplar secundum similitudinem longinquam , ta-
men (piaedam virtutes non habent sibi correspondens
in Deo per omnia, sicut palientia, quae duo dicit,
scilicet passionem et superferri passionibus. Quan-
tum ad primum, non habet in Deo correspondens ,
sed quantum ad secundum solum. Caritas autem ha-
bet amorem in Deo sibi per omnia correspondentem,
et ^ amorem non tantum essentialem, sed etiam per-
sonalem: et ideo dicunt auctoritates % quod Spirilus
sanctus est caritas, qua dihgimus Deum; el ablativus
qua dicit liabitudiiieni non tantum causae eiricientis,
sed etiam formalis, non perficientis, sed exemplantis '^.

DuB. VL

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod solum
donum caritatis dividit inter fdios regni et filios
perditionis. Videtur enim male dicere, quia aut lo-
quitur de divisione quantum ad cognitionem , aut
quantum ad veritatem. Si quantum ad veritatem,
hoc falsuni est, quia non solum in caritate, sed etiam
in fide gratuita et spe ditTerunt; si quantum ad co-
gnitionem, tunc minime dividit. quia nescitur, quis
hoc donum habeat.

Respondeo : Dicendum , quod omnia dona virtu-
tum possunt esse informia praeter caritatem. Et quo-
iiiam possunt esse informia. possunt esse in iustis et

peccatorii)us, et ideo '\\\ illis nunquam separantur ab
invicem. Sed caritas nunquam potest esse informis
nec esse cum peccato. quia actus eius est diligere
Deum ' propter se et super onmia. qui removetur
per omne peccatum. Ideo dicit Augustinus ", quod
sola caritas distinguit. loquendo de distinctione in
universali.

Quod obiicitur de fide gratuita sive formata,
concedo, quod distinguit; sed taraen hoc non habet,
quia fides , sed quia gratnita; et ita ex hoc. (juod
caritati coniuncta *; et sic patet illud.

DuH. VII.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Si Iradidero
corpus meum, ita ut ardeam etc. Videtur enim male
dicere, quia Dominus dicit, loannis decimo quinto':
Maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam
suam ponat etc. : ergo si hoc esl maximum opus
caritatis, impossibile est, quod fiat sine caritate.

Respondeo: Aliqui dicunt, quod Apostolus dicit
per impossibile; posito enim adhuc^", quod aliquis hanc
poenam pateretur sine caritate pro Christo, adhuc non
prodesset sibi. Credo lamen, quod aliqui " ex indu-
stria naturalium et aliqua gratia giatis data possent
sustinere pro fide Christi mortem etiam sine caritate,
sicut ^^ haereticus sustinet per errorem. Et quod dicit
Dominus, quod illud est summae caritatis, hoc dicit
quantum ad signum et exteriorem ostensionem; signa
tamen sunt fallibilia, et ideo non necessario oportet,
quod si aliquis morteju sustinet pro Christo sive pro
eius fide", habeat caritatem. Credo tamen, quodsi
aliquis pro Christo sustineret moitem, qui non ma-
gnum haberet obicem, quod disponeret se ad graliae
susccptionem . itn quod daretm* sil)i caritas.

• In cod. I additiii- hnbitns.

- In Vat. hacc propositio : i\ec ito est patientia nosfra
exeniplariter i)erperam deesl , quac tamcn in m.ss. ct ed. I
habctur.

^ Cod. V per loco el.

* Qiia.s vidcsis iii iit. Magislri , hic c. 1-i.

s Duplex si(|uidein tiinc distinguebatiir causa loniialis ,
scil. intrinseca seu informans (perlicicnsK ct cxtrinseca seu
e.xempiaris. — De hoc dubio vide eliain l). Albert., hic a. 8
ct Petr. a Tar. , hic circa lit.

« Fide vctiistiorum niss. et ed. I adiecimus malc omissum
Deum. Mox rcl;ilivum qui referas ad actum. — Plura de eo ,
(juod caritas ndii po.ssil es,se iiiformis , vide III. Sent. d. 27.
a. I. .j. i.

' Libr. XV. cle Trin. c. 18. ii. 32, ex quo textus huius
dubii sumtus est.

8 In ed. I additur est. — Idem dubium solulum invenies
apud B. Albert. , hic a. 9.

9 Vers. 1.1.

'" Vat. perperam , et antic|uioribus mss. cum edd. I , fi
icfragantibiis, ud hoc. Dein edd. 2 , :? habens pi'o tianc.

" E\ pluribus codd. ut T,\ et cd. 1 adiecimus aliqui.
Cod. Z aliquis, et paulo post posset \oco possent ; cod. V ab,sqiic
atiquis habet posset.

'2 Cod. bb addit particulam cl. Mox cod. M pro errore ,
et cod. ee cum cd. I propter errorem loco per errorem.

'' Vat. cum ali(iuibiis mss. hic repetit qvod , in maiore
parte codd. el cd. I lamen deesl.

DIST. Wll. I'. II. \I{T. IJNKUiS yiiAEST. I.

;{(I7

COMMENTARIUS IN DLSTINCTIONEM XVII.

I>AHS II.

Magislcr poiiil ()[)iiuonis siiat' (loleiisioncni.

Hic (inaeritur, si caritm Spiritm mnctiis cM, cum ipsa awjcalur.

HUUIS PARTIS TEXTUM VIDF-: SlTHA P. '289.

DIVISIO TEXTUS.

Snpra cgil Magisler de luissione SpiriUis samUi
iiivisibili sccnndum suaui opinionem. Hic secundo
ponit opiuionis snae defensionem, et hoc facit re-
spondendo obiectionibus, quae possent ' suam opi-
nionem improbare. Et quoniam sua positio improbari
potest et ratione et auctoritate et utroque modo ,
ideo habet haec pars tres i^arles.

In prima parle impugnal et improbat hoc quod
dixeral , quod Spiritus sanctus est caritas, qua dih-
gimus Deum el proximum.

Secmido vero, per auctoritatem , ibi: Supra di-
ctum est, quod Spiritus sanctus.

Tertio, per auctoritJites et rationes, ibi: Alias
quoque inducunt etc. — Prima ratio conlra Magistrnm
sumla est ex. hoc , quod caritas augetur ' ; secunda
ratio contra ipsnm sumta est ex hoc, quod caritas
est a Spiritu sancto, sicut dicil Angustinus; tertia
ratio sumta est ab hoc, qnod caritas est animi af-
fectio, et hoc qnidem rationi el auctoritali consonat,
In quahbet autem islarum partinm Magister primo
opponit et secnndo determinat; et partes manilt'-
stae sunl.

TRACTATIO QUAESTIONIM.

Ad intelhgentiam huius partis est hic " quaestio de
augmento caritatis, et circa hoc quaeruntur qualnor.

Primo qnaeritur, ntrnm carilas possit angeri
secundum snbstantiam.

Secundo qnaerLtnr de modo augmenti ipsius
caritatis.

Tertio quaerilur de opposito augmenli ipsins ,
scilicet de diminutione, utruni caritas possil di-
minui.

Qnarto de angmento caritatis quanlum ad ter-
minum sive * statum.

ARTICULUS UNICUS.

De augmento caritatis.

QUAESTIO I.

Utrum caritas secundum suhstantiam augeri possit.

Quantnm ad primum ostenditnr, quod caritas
l)0ssit angeri secnndum substantiam :

1 . Per Augnstinum ad Bonifacinm '" : « Caritas
*«;iuw»te.meretur augeri, ut aucta mereatur perfici».

2. Item, hoc ipsum videtnr ratione: caritas viae
secundnm substantiam minor est caritate patriae; sed

j a caritate viae ad caritatem patriae conlingit deve-
nire, ipsa salvata in esse, qnoniam caritas viae
I nunquam excidit^; sed motus a minori ad raaius,
I re salva, est augmentum": ergo contingif caritatem
I augmentari.
i 3. Item, constat, quod diversis maiora et minora

' Plurimis codd. cum cd. l Feliictaniibus , Vat. possunt.

* Vat. contra mss. et ed. I augeatur.

' Plurimis mss. et ed. t consentientibus , supplevimus hic.

* Vat. cum c/)d. cc repetit ad..

5 Epist. 189. n. 2. secundum sensum , sed verbotonus Episi.
186. ad Paulinum c. 3. n. 10. In hoc textu ed. I cuni uno altcrove
codice ut I post mereatur addit et. ^ I. Cor. 13,8.

' Aristot., 1. de Gener. e( Corrupt. te.xt. 33. (c. 5.).

308

SENTENTiARUM LIB. I.

praemia ilabiintur; iinde Apostolus, primae ad Corin-
thios decimo quinto ' : Aiia claritas solis , alia cla-
ritds lunae etc: et constat, quod iini et eidem
secundnm diversos status debetur 'diversuin prae-
mium , scilicet maius el minus ; sed magnitudo
praemii substantialis respondet quantitati caritatis,
non secundum fervorem, sed secundum substantiam:
ergo si contingit, maius praemium alicui deberi , ergo
et carilatem substantialiter augeri.

4. Item , contingit caritatem meliorari , cum non
sit summum bonum; sed caritas est bona substantia-
liter: ergo contingit. caritatem secundum suam sub-
stantiam fieri meliorem. Sed ut dicit Augustinus in
sexto de Trinitate, octavo capitulo ": « In spirituali-
bus idem est maius et melius » : ergo cum caritas
sit quid spirituale, possibile est, secundum substantiam
ipsam effici maiorem.

o. Item, constat quod in uno el eodem caritas
potest in maiorem effectum et actum: ergo cum
maioritas effectus veniat a magnitudine virtutis , pos-
sibile est, caritatem maiorem effici secundum virtu-
tem. Tunc quaero: aut caritas est sua virtus, aut non:
si sic : ergo augmentata virtute , necesse est, augeri
essentiam caritatis ; si nmi , tunc quaero de illa vir-
tute: aut habet essentiam , aut non; sisic, similiter
quaero de illa: ergo vel erit abire in infmitum,
vel necesse est poni , quod aliquid augeatur secun-
dum substantiau) ; sed qua ratione alia virtus, et
caritas.

Sed contra: 1. Caritas est fornia; sed omnis
Ad opposi- forma consistit in essentia invariabiii ^: ergo et cari-
tas; sed nihil invariabile secundum essentiam augetur
secundum essentiam: ergo nec caritas.

2. Item , ubi augmentum , ibi maius et minus * ;
sed ubi est simpHcitas, ibi non est maius et minus:
si ergo caritas est forma simplex et non extensa, in
caritate non erit augmentum.

3. Item , augmentum in corporahbus est secun-
dum accidens, et non secundum substantiam ^- ergo
pari ralione et in spiritualibus: ergo si caritas auge-
tur, hoc est solum secundum accidens, non secundum
substantiam.

4. Item, quod augetur mutatur% et quod au-
getur secundum substantiam mutatur secundum

lum.

substantiam; sed quod substantialiter mulatur est
aliud nunc quam prius: ergo quod augetur secundum
substantiam non manet: si ergo caritas nunquam
excidit' nisi per peccatum, sed semper manet, ergo

non augetur.

c 0 N c L u s 1 0.

Caritas secundum suhstantiam sive secundum
quantitatem virtutis auyeri potest.

CODCll

^«f

Eiplic;

quoruQd

Respondeo: Dicendum, quod secundum commu-
nem opinionem verum est, caritatem substantialiter
augeri.

Ad inteliigentiam autem obiectoium distinguunt
quidam augmentum secunduin duplicem differentiam.
Augmentum enim est, quando minori succedit maius;
hoc autem potest esse dupliciter : vel ita . quod illud
idem, quod prius fuit minus, postea fiat maius, sicut
homo dicitur augeri vel aliquod aliud quantum, et
hoc modo* caritas non augetur, ut dicunt; vel ideo,
quod minori succedat maius, non idem numero,
sed consimile in forma, sicut dies dicuntur augeri,
non quia idem dies primo ^ sit minor et postea maior,
sed quia minori succedit maior; sic dicunt augeri
caritatem, ac per hoc posse evadere oppositiones.

Sed positio ista, ut supra probatum est *% non Keprota
potest stare. Ostensum est enim, quod caritate ma-
nente eadem, contingit, circa eandem fieri crementum
et perfectionem.

Et ideo aliter dicendum, quod augmentum
sequitur quantitatem. Quantitas aulem dicitur dupli-
citer, sci Ucet ^rop/7<? et metaphorice: proprie dicitur
quantitas molis, et liaec est in corporalibus ; metapiio
rice quantitas virtutis, et haec est ^^ in spiritualibus.
Sic et augmentum dicitur dupUciter: proprie, scilicet
secundum magnitudinem molis , et metaphorice se-
cundum quantitatem virtutis. Cum ergo in caritate
sit quantitas virtutis, et non in summo, constans est,
caritatem augeri posse. Rursus, cum virtus sit idem
quod substantia caritaUs, et sit '^ quantilas virtutis,
hinc est, quod de necessitate sequitur, caritatem augeri
secundum substantiam; cum enim sit virtus, eius
substantia non est alia a virtute.

iLxplir

mictoris.

' Vers. 41.

2 Num. 9 : In his enim , quae non mole magna sunt , hoc est
n^dius esse , quod est melius esse. — Mox cod. I unde pro ergo.

* Libr. de Sex princip. , qui esl Gilberti Porretani: Ratio
sive forma est id quod supervenii composito , simplici constans
et invariabili essentia. Cfr. Aristot. , VII, Metaph. text. 28. et
VIII. toxt. 10. (VI. c. 8. in nnc, et VII. c. 3.). In prinio loco
cit. ait; « Indivisibiiis iiamque forma est » ; in secundo compa-
ral substanliam (essentiam) numeris, in quibus quaelibet addi-
tio vel diminutio inducit mulationem specificam. — Mox post in-
variabile codd. K V, omiltunt .srcvndum essentiam, dein nomini
essentiam praemittunt substantium vel.

* .\rislot. , I. de Gcner. el Corrupt. texl. 31. seqq. (c. 5.).

5 Cfr. Aristot., I, de Gener. et Corrupt. text. 30. seqq.
{(■. ").) el V. Phys. text. 7-20. (c. 2. et 3.) — Mox in Vat. et

cod. cc minus apte , et aliis codd. cum ed. 1 obiiitentibus ,
omittitur solum.

« Vide Arislot. , IV. Phys. texl. 32. (c. 4.) et Vlll. Phys.
texl. 55. (c. 7.).

7 I. Cor. 13, 8.

8 Cod. X , variata interpunctione el positione , vel aliquod
aliud , et quantvm ad Itoc caritas , cum quo concordat cod.
R, qui tamen omittit particulam et ac ponit ad hunc modum
pro ad tioc. Paulo infra codd. P Q ita loco ideo ; ac dein fide
anliquiorum mss. et ed. I expunximus voci numero praefixam
particulam in.

9 Cod. T prius loco primo, ei cod. K. possit esse pio sit.
"^ Hic , in fundamentis , praesertim in ultimo.

" E vetustioribus mss. et e"d. I supplevimus est.

>2 Plures codd. ut A G I S T W X V ee fT omittunt sit, quod

DlSr. XVII. P. II. AUT. LNICIS QUAKST. l.

lutlo op-
ilorum.

.;asolutio

I. A(l illud er}i[() quod ohiicitiir in ('onlrariiiin.
quod csscnfia Ibrinae est invariahilis; diccnduin ,
(juod vcrmn cst dc rorina univcrsali; si aulcin di-
catiir de rorina siiigiilari, veruin est in se couside-
rata, S(mI non [»rout in alio ',

± Ad illud (jiiod obiicitiir, i|U()d sini[)licitas iion
admitlit maf,'uitu(linein; dicendum, quod verum est,
quod pou admittit ma«fnitudinem inolis, admittit ta-
men majTnitudincm virtiitis.

3. Ad illiid ([iiod obiicitur, quod auj,Mnentum ^
in cor|)oralibus est motus secundum accidens, [)atet
res[)onsio. Nam (juantitas moiis est accidens, essen-
tialiler dilTerens a qiianto; non autem sic est iii
quantis quaiititate virtuUs , immo quantilas virtutis
essentialis est, ut in o[)ponendo probatum est^

Potest tamen dici, quod cum dicitur, quod *
inotus augmenti in cor[)oralibus est motus seiumdum
accidens, diipliciter potest accipi hoc quod est se-
cundum: aut qiiod dicat habitudinem termini per se
sive termini formalis, et sic iitique terminus augmenti
est qiiantitas perfecta ; aut ita, quod dicat terminum

per (urideiis, et hoc inodo aiigineiiliim i)er acci(l«;ns ^"
res|)icit suhstantiam. Oiiod [)atct. (jim (;niin additiir
([iiantitas maior ininori, iiisi fial |)cr raretactioiicin
vel [)er prot^MisioiK^m", ()|)ortct (jiiod addatiir siibstan-
tia, in (jua sit illa (|iiaiititas; (;t ila augnieiitnin [)lus
hahet de siihstantia, et ila [wv c()ns(!(|ueiis ad subslaii-
tiam terminatiir etiam iii cor^ioralibiis.

h. Kt per hoc [^atet quod obiicitiir: (jiiod mnlatnr
secundiim suhslantiam est aliud et aliiid ' ; verum
est, si dicat termiiiiim Ibrmalein; sed non sic dicit.

Ad illiid quod obiicitiir: ([iiod aiigmentatur S4>
ciindum siibstantiam et miitatur sjjcnndnm siihstan-
tiain ; dicendum , ([uia ' i-ei non tantiim est f?sse
suhstantiale , sed etiam [lerlectum esse. Mutari ergo
secundum substantiam hoc [lotest esse dupliciter: vel
res[)ectu esse simpiiciter, et sic mutatum est aliud et
aliud; vel respectu esse perfecti, et sic est idein",
quia cum de imperfecto fit perfectum, non est aliud,
sed idem. Hinc est, quod caritas, quainvis substantia-
liter augeatur, non est alia, sed eadem secundum
substantiam; unde non valet obiectio.

8 C H 0 L I 0 N.

l. Cuni sentenlia conuTiuni quaestio rcsoKitui' anirinative.
Deindc circa modnm liuius augmenti S. Doctor attert opinionem
aiiquorum insuflicientem ; denique propriam suam sententiam
proponit eamcjue probat adliibito isto axiomate, quod au-
gmentum sequitur (luantitatem. Quantitas autem communiter
distinguitur in propriain si\e molis, et metaphoricam sive vir-
tutis; unde sequitur, quod etiam duplex augmentatio admitti
debeat, et inde , quod caritas augeri possit, et quod augmen-
tatio flat secundum essentiam. — Ut rationes et diflicuitates ad
phiiosopliiam spectantes, quae in hac et seq. quaest. tanguntur,
facilius intelligantur , iuvat aliqua excerpere circa \ arias in
antiquis scholis vigentes opiniones de augmento et diminutione
formarum. Teste Boetiiio, (III. in Categorias seu Praedicamenta
Aristotelis, c. de Qualitate) tres opiniones iam apud antiquos

philosophos extiterunt de intensione formunim seu de magis
et minus. « Quidam nainque dicebant , in omnibus secunduni
materiae habitudinem reperiri posse magis et niinus. Proprium
namque esse materiae corporumque intensione crescere et minui
relaxatione, quae quorundam Platonicorum sententia fuit». Quae
Boethii verba a B. Alberto, Comment. in libr. de Scx princi-
piis Gilberti Porretani , tract. 8. c. I . ita exponuntur : « Korum
quidem una (opinio), qui dicebant, quod in omni, in quo in-
venitur magis et minus, invenitur aliquo modo materia, cuius
quantitas , ut dicunt, ex indivisibilibus consistit: ubi plura si-
milia in uno conveniunt, id dicunt intendi , et ubi pauciora
sunt, illud dicunt remitti, et ideo albissima sunt in quibus plura
indivisibilia concurrunt albedinis ; remitti autem, ubi conveniunt
pauciora. Et haec quidem opinio , ut dicit Boethius, fuil Pla-

alii ut H cc cum ed. I transponunt post quantitas. Codd. L 0 Z
paulo ante post virtus addunt caritatis , quod vel supplendum
est , \ el nomen virtus referendum ad sequens caritatis ; dein
codd. LO et quantitas virtutis , quod quantitas substantiae
substituunt loco et sit quantitas virtutis. Quomodo hoc argu-
menlum intelligendum , accipe ex fundam. 5. supra posito, et in-
Ira ex resp. ad 3. Mox ali(|ui codd. ut D V X bb minus apte
omittunt enim , loco cuius cod. G habet ipsa ; cod. T deinde
post virtus adiungit Ttecessario sequitur , quod.

^ De hac solutione cfr. supra d. 8. p. 1. a. 2. q. 2. ad 1.
Idem dicit Richard. a Med. , 1. Sent. d. 8. a. 2. q. 2. ad 2 :
« Quainvis forma non sit variabilis secundum suum esse abso-
lutum , proprie loquendo de variabilitate , tamen quia naturfi-
lem habet aptitudinem , ut sil in materia , in qua potest reci-
pere variabilitatem , simpliciter invariabilis dici non debet. »

^ Ex aliiuibus mss. ut IT supplevimus augmentttm , pro
quo Vat. cum cod. cc , aliis tamen codd. et ed. 1 renitentibus ,
mox post motus ponit augmenti.

3 In fundamenlis , praecipue in ultimo et in corp. quaest.
circa linem. — Paulo supra post essentialis cod. M habet
caritati. «

* Vat. contra fere omnes codd. et ed. I omittit quod. Mox in
plurimis mss. et ed. 1 deest augmenti, certe tamen supplendum.

^ Sequimur antiquiores codd. et ed. 1 addendo per accidens.

6 Cfr. Aristol., de Praedicam. c. de Qualitate , et IV. Phys.
lext. 79. seqq. ( c. 9. ) ac III. de Caelo text. 10, ubi definitio
rarefactionis indicatur , scil. quod sit motus , quo corpus, ma-
nente eadem entitate et quantitate , maiorem acquirit loca-
lem extensionem. Quodsi rarefactio et protensio ad invicem
conferuntur , secundum mentem S. Doctoris infra d. 1 8. dub.
4. dici potest , quod rarefactio sit processus naturalis , proten-
sio vero processus artificialis ; priori opponeretur condeiisalio ,
posteriori compressio.

^ Vat. niale omittit hic est atiud et aliud ; paulo supra
minus distincte ponit non augetur loco mutatur, deinde in fine
responsionis si dicit terminum per accidens pro sic dicit , sed
obstat auctoritas mss. et sex primai-um edd. — Nota insuper ,
quod Vat. cuin multis codd. praemissam propositionem Et per
hoc patet etc. coniungit cum responsione ad tertiam obiectio-
nem ; sed non bene, quia revera pertinet cum sequenti respon-
sione ad quartum obiectum. Pauci codd. ad connexionem haruin
responsionum stabiliendam post no^n sic dicit addunl tamen po-
test dtiter dici.

* Unus alterque codex ut IQ quod loco quia.

^ Contextu exigente , supplevimus et sic est idein, licel
haec verba in paucis mss. ut H T et quidem in margine (a
manu suppari) invenianlur. Mox fide plurimorum mss. et ed.
1 Hinc est , quod substituimus loco Et hinc est , quia.

3iO

SENTENTIARUM LIB. l.

tonis. Vidclur autem ;ib anliquo Anaxagora derivata , qui dixit,
similo simili gencrari, et omnia esse in omnibus, sed latere: et
ideo ctiam intendi et remitti quodcumque secundum plus el
minus apparct dc ipso simiii». — « Alia vero, quae secun-
dum ccrtissimas \ erissimasiiuc artcs atquc virtutes non diceret
esse magis ct minus , sccundum autem medias dici posse , ut
haec ipsa grammatica atquc iustitia non dicitur magis gram-
matica nequc magis iustitia. Esse autem quasdam alias medio-
cres artes, in quibus id ipsum posset cvcnire (sicut dc dispo-
silione fit habitus medius, ut B. Albertus adiungit). T^rfea est,
de qua Aristoteles loquitur , quod ipsas quidcm habitudines nulla
intensionc crcscerc nec diminutionc dccrcsccre pulat , scd eorum
partidpantes (seu subiecta) possc sub cxaminc compositionis
venire, ut de his magis minusve dicatur. Sanitatem namque ipsam
et iustitiam alteram altera magis minusvc non esse ; neque
enim quisquam diclt , magis esse sanitatem alia sanitate. Scd
hoc solum dicere possumus , magis haberc sanitatem aliquem,
i. e. esse saniorem , ct magis sanum ct minus sanum. Dicimus
ergo, quod ipsae qmlitates non suscipiunt magis et minus;
qui vero secundum eas quales dicuntur , ipsi sub comparatione
cadunt, ut iustior ct sanior et grammaticior » . — Gilbertus
Porretanus (de Sex principiis, c. ult.), tres scntentias hac dc re
afTcrt, quac suo temporc a divcrsis defendebantur et triplici anti-
quorum opinioni correspondcre videntur. « .\iunt enim quidam
secundum crementum vcl diminutionem eorum quae suscipiunt
subiectorum. Aliter autem et alii ipsa quidem quae suscipiuntur
in suscipicnte diminui et crescere annuntiant. Alii autem sccun-
dum utrumque amborum diminutioncm ct augmentationem ».
Pluribus rationibus contra triplicem hanc sententiam adductis ,
concludit: « Patet itaque nihil secundum magis et minus prae-
dicari neque secundum subiecti solum augmentum vel diminu-
lionem ncque secundum accidentis; quare neque secundum
utrumque. Oportet igitur ab alia ea invcnire, quae cum magls
et minus dicantur. Huiusmodl vcro sunt ea , quac sunt in voce
eorum quae advcniunt, et non secundum subiecti vel mobilis
crementum vcl diminutioncm, sed quoniam eorum, quae sunt in
voce, impositioni propinquiora sunt, sivc ab eadem remotio-
ra. Dc his etenim cum magis dlcuntur quae proximiora
sunt ei quae in ipsa voce est impositioni, cum minus autem
de his quac remotiora consistunt, ut album dicitur illud, in
quo pura albedo est; quanto igitur ad vocis impositionem ac-
cedens puriori inficitur albedine, tanto et candidior assignabi-
tur... Dubitabit autem aliquis , quare haec quidem cum magis
et minus dicantur , substanliae vero minime ? Hoc autem con-
tingit, quoniam substantiarum impositio quidem in termino est,
ullra (jucm transgredi impossibile est. .\dditur autem et de ac-
cidentibus quibusdam , quae sine magis et minus dicuntur, ut
quadrangulus et triangulus et similia ; non enim triangulus magis
unos altero dicitur ». I

II. In solut. ad I. langilur quaestio inter Scholasticos in
utramque partem disputata, utrum ipsae formae substantiales
eiusdem speciei, praescrtim animac intellectuales, recipiant magis
et minus, sive csse possint inacqualis perfectionis. Quod intel-
ligcndum est non de perfectione «pm/Jca , quae certa cst cadem
in indlviduis eiusdem speciei, sed de perfectione indioiduaU ,
nec dc perfectione accidentali, quae ccrtc diversa est in di-
versis, sed dc substantiali , secundum gradum pcrfectionis
consequentem naturam individui. Utraque sententia, i. e. affir-
mativa et negativa, est probabilis. Fautores sententiae, quod sint
inaequales , pro se citant decretum aliquod doctorum Parisien-
sium, ab Henrico Gandav. (Quodl. 3. q. 5.) ct a Durando (II. Sent.
d. 32. q. 3.) relatum : « Si quis dicat , omnes animas ab ori-
gine esse aequales, errat, quoniam alias anima Chrisli non
esset perfcctior anima ludae ». Durand. hoc decretum ad pei-
fectioncm potentiarum sensitivarum et vegetivarum restringere
conatur , licet parum probabiliter ; alii id non haliere irrefra-
gabilem auctoritatem dicunt. Dc sententia S. Thom. disputatui'.
licct Caictan. (ad S. I. q. 85. a. 7.) dicat, caecos esse , qui
dubitent, ipsum stare pro inaequalitate. Sotus autein cum aliis
pluribus ex talibus caecis unum se esse profitctur. Interprela-
tioni Caietani favent multa testimonia S. Thom., ut S. I. q. 30.
a. I. q. 8S. a. 7; II. Sent. d. 32. q. 2. a. 3; I. Scjit. d. 8. q. 5. a. 2.
ad 6. — Sententiae neganti paritatem perfectionis adhaerct etiani
S. Bonav., 11. Sent. d. 3. p. I. dub. 2, et d. 32. dub. 6. — Sen-
tentia autem Scoti dubia est, licet magis favere videtur huic ulti-
mae sententiae, ut patet ex eius testimoniis collectis in Sumni.
Hieronymi a Montcfortino t. II. p. I. q. 85. a. 7. incident.

In solut. ad 3. duplex datur responsio. Prima est : etiamsl
concedatur, quod in rebus corporalibus augmentum sit so-
lummodo secundum accidens non secundum substantiam, tamen
hoc non valet in augmento virtutum. Secunda vero responsio
negat, quod motus augmenti in corporalibus sit tantum secun-
dum accidens, quod est quantitas, quin addatur ipsi substan-
tiae. Ad hoc probandum distinguitur duplex terminus augmenti :
formalis sive per se, et hic est ipsa quantitas, ct accidenlalis,
et hic est ipsa substantia.

III. .Vlex. Hal. , S. p. IV. q. 9. m. 3. a. 2. § I. —
Scot., de hac. et seq. hic q. 4. et seqq.; Report., hic. q. 3. et
seqq. — S. Thom., hic q. 2, a. 1 ; S. II. JI. q. 24. a. 4. —
B. Albert., de hac et duabus seqq. hic a. 10. et III. Sent. d. 29.
a. 10; et IV Sent. d. 7. a. 3. quaestiunc. 3; S. 1. p. H. tr. 16.
q. 101. m. 2, et q. 102. in. I. — Gulielmus Paris., de Virtut.
c. 22. — Petr. a Tar. , hic q. 2. a. 1. — Richard. a Med. , hic
a. 2. q. 1 . — .-Egid. R., hic 1 . princ. q. I . — Hcnr. Gand. ,
Quodlib. 5. q. 19. — Durand. , hic q. 5. — Dionys. Carth. ,
hic q. 6. — Biel , hic q. 4.

QUAESTIO II.

Quomodo caritas augeatiir.

Secundo quaeritur de niodo augmenti ipsius
caritatis. Et quod augmentum eius sil aliunde,
ostenditur:

I. Per Augustinum', qui dicit, quod « caritas
FtrndaiDeBia.meretur augeri » ; sed quod aliquis merelur habet

ab alio quam a se: ergo si caritas merelur augmen-
tum, habet ipsum aliunde.

2. Item, quod augmentetur per appositionem ,
videtur per rationetn augmenti *: « augmentum enim
est praeexistentis quantitatis additamentum » : ergo

' Epist. ad Bonifacium. Cfr. q. pracced. fundam. I.
^ Fide plurium mss. ut FGHIO ff adiecimus augmenti,
loco cuius in multis mss, et sex primis edd. falso habetur Ati-

gustini. Ralio seu definitio augmenti allegata invenitur in .\ri-
stot., I. de Gener. et Corrupt. text. 31. (c. 5.): Augmentatio
enim est existentis magnitudinis additamentum.

Fim

lnei

DIST. Wll. P. II. AKT. UNKUIS giJMlST. II.

iiW

oppo-

nbi rsl iiii^Miionliini, ibi ost apposilio ;iliriiins ciiis-
(lcm ^MMicfis. ct iibi a[»p()silio, ibi .Klditio: tT^n) (^tc.

'A. Itcin. Iioc vidctiir posso osttMidi prr siiiiHr ,
ipiia ' caritas cst iii aiiiina, siciit lnx in -aow: scd
liix iii aiMV aii<:[etiir ptM' additioiuMii iiovi liiiiiiiiis,
iit jialct, si iiiii caiidelac illiiniinaiili siiptMViMiil alia:
(Mgo cl in caritatc erit siinilittM- rcs|)cclii aniinac.

/i. Itcin, lioc vidcliir \nn' jirincipiinn Mi^iimulx,
tpiia ex eisdcin cst uniiiiKpiodtiiic et nntrilnr et
augetiir-: cr<,M) pcr consimilein modiiin liabct caritas
generari, coiis(M"vari ct aujj;eri; sed fj[ciicratur iii nobis
per diviiiam inlliitMiliain: ert,M) ct jicr candtMn maio-
rtMU aujictnr; scd iibi maior innncnlia. alitpiid iiliis
iiilluit ' t|uam prius: cl iibi lioc. ibi esl additio:
ergo etc.

CoNTRA : 1, Maioris virtutis est calor amoris
spiritualis tpiam ignis mat(M"ialis; sed ignis se ipso
augetur^ crgo et caritas, quae est iguis spiritualis.

2. Item, quod uon per appositionem . videtur,
quia si simplex simplici addatur. nibil maius elTici-
tur, nec inole nec virtute, ut si punctus puncto'":
ergo nec si caritas addatur caritati, erit maior.

3. Ilem, si additur aliciuid, cum additionem se-
quatur compositio. et ad maiorem compositionem
virtutis diminutio^: ergo quanto inaior fit additio,
tduto elFicitur caritas impotentior, et quanto impoten-
tior. tanto ininor: ergo cum augmentum caritatis
sit quantum ad virtutem, caritas non augetur per
additionem.

4. Item. si aliquid addatur priori caritati, aut
additum est caritas, aut non; si non: ergo non auget
carilateni: si vero est caritas; sed caritas non est
inaterialis respectu caritatis: ergo cum ex aliquibus
duobus non fiat unum, nisi unuin sit materiale re-
spectu alterius % ex caritate praeexistente et super-
addita non fit unum; sed ad augmentum necesse est
fleri unum ex augente et aucto: ergo nullo modo per
additionem augetur *.

coNci, rsio.

(ktritas <iii(jrliir virhilr (liDina prr (ippn.sitioncni
vi'i increiHciUiun nmioris iiiflncnliac.

Hi:si»oNi)i;o : Ad pracdicloriiiii intclligiMitiain *
notandiim, (pu)d circa iioc biit diiplcx opiiiio. rua opiu.o t
esl, qiiod aiigmtMiliiin caritatis (!st p(M- (lcpiirationtMii
sive per imiitMinixlioiKMii t iiin conlrario. Contraiiiiin
aiilein anioris casti '" esl aiiior concupisctMitiae: iinde
tpianlo iiiagis iii nobis exlingiiitnr concupiscentia,
lanto iiiagis dcpuratiir carilas: ct qiianto inagis de-
piiratiir, tanto magis issimilatiir Dco ct accedil ad
liMiiiinnin; et qiiaiilo inagis acccilil. tanto magis augtj-
tur. VA isti posiKMiiiil, (aritalein posse jier se aug(M'i
{HM' assiicfaclion(Mn in boiio et (l(;bilitati()nern concu-
pisctMitiac, Ratio auteni, qiiac istos movit, fuil aucto- Rauo eiu,-
ritas Pbilosophi ", qui dicit. forinas intendi per ucces-
suin ad teriuinum et impermixlioiiem cuin coutrario.
Fuit etiaiii cum boc auctoritas Augustini, qui dicit
in libro octoginla trinin Qiiaestionum *^, quod sicut
minuitur concupiscenlia , sic crescit caritas; et tale
augmentum per maiorem depurationem simplici non
repugnat.

Sed ista positio non est conveniens, quoniam *' Reprobaiur.
constans est. caritatem inaiorem ei ininorem esse,
oinni sublata concupiscentia, sicut in primo homine
et etiam in Angelis ; -ergo cuin oinnino sit ibi imper-
mixta, in quolibet Angelo et etiam in statu innocen-
tiae esset in summo, quod stultum est dicere. Unde
non est dicendum, quantum ad remissionem concu-
piscentiae augeri '* secundum *i(6^to/i^m7ri;conceden-Distinguitur.
dum est tanien, quantum ad remissionem concupiscen-
tiae intendi per fervorem. Et hoc modo intelligit
Augustinus; et hoc inodo loquitur etiam Philosophus
de forinis quantum ad intensionem , non quantuin ad
augmentum.

Alia positio est , quod caritas augetur per appo semeQtu

aiictoris.

' Val. miiuis (listincte ct contra plurimos mss. qtiod loco
qma, et mox perperam el contra codd. ac ed. I non augetur
pro augetur , el iUuminatae loco illuminantL

2 Aristot., II. de Gener. et Corrupt. text. 50. (c. 8.): Omnia
enim nutriuntur ex eisdem. ex quibus sunt. In illa propositio-
no Vat. perperam et contra mss. ac ed. I omittit est.

^ Cod. 0 usitatiore modo influitar.

* Cfr. .\ristot. , 1. de Gener. et Corrupl. text. 39. (c. 5) :
Nam ignem ad liunc facere modum contingit, videlicet iniectis
in eum tpji iam est iignis. Verum ita quidem accretio (aug-
mentatio) est ; at cum ligna ipsa accenduntur . generatio (ed.
Firmin-Didot.).

5 Est Aristoteiis , I. de Gener. et Cori'upt. text. 8. (c. 2.) ,
ubi ostendit, quod puncta addita punctis non faciant magnitu-
dinem sive neque maius neque minus. — IVIox cod. T est
ioco erit.

^ Auctor libr. de Causis, propos. 17: Omnis vis unita
pius est intinita , (|uam virtiis multiplicata. Cfr. etiam Dionys.,
de Div. >om. c. 5.

* Vide Aristot., VII. Metaph. text. 49. (VI. c. 13.): Impos-
sibile enim est, substantiam ex substantiis esse , quae sic insunt
ut actu ; quae enim duo sic actu sunl , nunquam iinum actu

sunt; sed si polenlia duo sunt , erunl unum, ut dupluni e\
duobus dimidiis potentia ; actus namque separat.

* VaU contra antiquiores codd. et ed. 1 potesi augeri.
Paulo ante plures codd. ut AGHRTUYZ ee ff cum ed. I
augmentato , aliqui autem perjieram augmento pro aucto.

" Aliqui codd. ut T X addunt est.

'0 Vat. cum cod. cc Christi pro casti, sed obstat auctori-
tas antiquiorum codd. cum cd. I et contextus nec non usus io-
quendi S. Doctoris , de (|uo vide supra d. 1. a. 2. q. I. in fine
corp. quaest.

'1 I.ibr. V. Phys. text. 19. (c. 2.): Magis auteni et minus
est ex eo , quia plus aut minus contrarii inest , et non. Et III.
Top. c. 4. circa medium (c 5.) : Et quae contrariis sunt imper-
mi.xtiora, magis taiia; ut albius quidem nigro impermixtius.

12 Quaest. 36 : Nutrimentum eius (caritatis) est imminutio
cupiditatis : perfeclio , nulla cupiditas. — Et paulo post : Quis-
quis igitur eam nutrire vult, instet minuendis cupiditatibus.
Cfr. etiam Enchirid. c. 121. n. 32, ubi dicil : Minuitur autem
cupiditaSj caritate crescente.

>3 Plurimis mss. cum ed. I postulantibus , posuimus qv-o-
maiii loco quia.

'* Supple cum cod. V caritatevi.

'M'2

SENTENTIARUM LIB. I.

sitionein; el luiius simile habetur in lumine. quod
expresse caritati assiniilatur '. Undesicut maiuslumen,
additum minori , ipsum auget, sic caritas superaddita
auget minorem. Et haec positio ponit, caritalem non
concitisio. angeri virlute propria, sed divina. Idem enim est
principium augendi et generandi \ Unde sicut a solo
Deo habet ortum, ita et augmentum.

1. Ex hoc patel illud quod obiiciturper simile in
soiutio op- igne. Ignis enim liabet potestatem faciendi se in aho

positormn. ,. . .^

et augendi, non sic caritas.

2. Ad illud quod obiicitur secundo, quod caritas
est simplex ' ; dicendum , quod quamvis caritas sit
siinplex, quia non habet partes quantitativas quanti-
tate inolis, habet tamen quantitate virtulis, et quan-

obiiciim- (le tum ad illam * potest augeri. Si obiiciatur de puncto,
^""'''"' quod hal)et quantitatem virlutis et tamen non auge-
tur; dicendum, quod ad hoc, quod ahquid sit natum
augeri per appositionem consimihs quantitatis, duo
sunt necessaria, scilicet quantitas et unibihtas. Uni-
bilitas autem venit ex imperfectione; perfecto enim in
quantum huiusmodi non est possibilis additio ^ : ideo
puncto non potest fieri additio. Licet igitur punctus
habeat quantitalem virtutis, non tamen habet unibi-
htatem,.quia quoddam perfectum est in suo genere.
Aliter potest dici , quod punctus est simplicissi-

Aiiasoiutio. mum in genere quanti molis ^ , et ideo est infmitum
virtute; caritas autem nuUa est simphcissima in genere
quanti virtualis nisi divina, et ideo illa est infmita;
et quoniam illa non potest augeri per additionem, ita
V Repiica. ncc virtus puncti. Et si obiicias mihi , quod virtus
puncti est creata, ergo non est infmita; dicendum,

Responsie. quod quia punctus est ^ simphcissimum in genere ,
non simpliciter , ideo non habet infinitam virtutem
simpliciter, sed tn genere respectu linearum. Prae-
terea , punctus non est omnino actus , sed terminus
respectu linearum; ideo non habet potentiam activam
infinitam, sed passivam, quia non proprie dicitur
. . piinctus posse lineas producere, sed potest statui ter-
minus lineae; et hoc non est inconveniens ponere in

creatura: ideo Virtus puncti non est augmentabilis,
ut virtus caritatis.

3. Ad illud quod obiicitur, quod quanto aliquid
est magis compositum, tanto est impotentius*; dicen-
dum, quod illud, generaliter intellectum. est falsum.
Propter hoc distinguendum , quod sunf partes mate-
riales, et sunt partes formales, quae dant actum et
virtutem toti. Simplex igitur magis potest dici per
privationem partium materialium ; et tunc habet pro-
positio veritatem, quia tales partes potius dant pati
quam agere ; unde quanto aliquid magis elongatur a
materia, tanto potentius. Si autem dicatur magis sim-
plex, quia pauciores habet partes formales sive acti-
vas, falsum est, quia tunc ignis minor potentior esset
quam maior. Tunc eliam " sirupus, compositus ex pau-
cis, virtuosior esset quam ille qui constat ex nuiltis;
quorum utrumque falsum est: et ideo et praedicta
propositio '", quoniam tam caritas praeexistens quam
adveniens, utraque habet rationem activi.

Potest tamen et aliter responderi secundum ve-
ritatem, quod caritas augmentata non est magis com-
posita, immo magis simplex; et hoc patet sic: quia
contrario modo est in quanto molis et " quanto virtu-
tis. In quanto molis simplicissimum est minimum ,
ut punctus; et ideo in hoc genere quanti accessus ad
simplicitatem est per diminutionem, recessus '^ e con-
trario per additionem. In quanto vero virtutis sim-
plicissimum est maximum ; el ideo accessus ad sim-
plicitatem est per additionem; et hinc est, quod caritas
augmentata est purior et simplicior et Deo similior. Nec
videatur'^ hoc inconveniens, quia addere puritatem
et simplicitatem et spiritualitatem alicui non facit
recessum a simplicitate, sed magis accessum.

4. Ad illud quod obiicitur, utrum ex eis *^ fiat
unum ; dicunt quidam, quod — sicut diversa lumina
sunt in aere distincla et inconfusa, attamen unum
maius lumen reddunt propter concursum in unum
susceptibile, sic in lumine spirituah , quod est gratia
vel caritas — (piod ^^ distincta sunt essentialiter ta-

Partei^in

tcriales \
forinale:

.Mia $oit>

Soluli( »i
ruiD

• August. , Epist. liO. seu libr. de Gralia Novi Tcstam.
c. 22. n. 54 ; Quaiis enim lux cst ipsa caritas , quis verbis
explicet ?... An forte lux non est caritas ? Audi Apostolum loan-
nem ; ipso quippe dixit quod modo commemoravi : Quoniam
Deus lux est... Deus caritas est. Ac per lioc, si Deus lux est ,
et Dcus carilas est , profecto caritas lux ipsa cst , quae ditTun-
ditur in cordibus nostris per Spiritum sanctum etc.

2 Vide supra fundam. i. Cfr. etiam Aristot. , II. de Anima
lexl, 34-50. (c. 4.).

3 Vat. omitlit practer fidem mss. et ed. I indcbilc Acrba
aivitas esl simplex ; dicendum, quod qtuxmvis.

* Scil. quantitatein virtutis , pro quo piures codd. ul
ACLOPQRSTY bb cum ed. 1 minus apte hic addunt par-
tem , sieut et aliqui codd. ut ACRS mox minus bene omit-
Xnwi potesl ; codd. LO augelur ioco potest augeri, cod. Y
augeri dicitur.

5 Cfr. Aristot., V. Metaph. text. 21, et X. tcxt. 13. (IV. c.
J6. et IX. c. 4.), ac II. de Caelo text. 23. (c. 4.), ubi pcrfectum
dcflnitur id , extra quod nihil eorum quae ipsius sunt , possi-
bile esl accipere. — Paulo ante ed. I cum uno alteroque cod.
iii I perfectioni pro perfecto.

6 Nonnulli codd. ut BVXZ aa bb quaiititatis molis. Mox
post virtute in cod. 0 explicative additur qttanti ct in cod. Z
in genere quanti. Paulo infra aiiqui codd. ut B X quantitatis
virtualis loco quanti virtualis.

' Vat. contra mss. et sex primas cdd. adiungit quid. Mox
in pluribus codd. ut AHISTXYZ bb ee ff et edd. 1,2,3
minus bene deest adiectivum infimtam. Pauio infra post sed in
genere in cod. B bene additur scilicet.

* In pluribus codd. ut S cc deest quanto est et dein tanto;
in cd. 1 oniittuntur primum est et tanto.

9 Ex anliquioribus mss. et ed. I supplevimus Tunc etiani.

10 Ita codd. cum ed. \ ; Vat. et ideo praedicta propositio
est similiter falsa.

i> In cod. T hic repetitur in.

12 Fidc plurimorum mss. et ed. I expunximu.s hic addi-
tum est.

'3 Aliqui codd. ut VY cum ed. I videtur.

'< Cod. T his.

15 Supple : lumina spiritualia, scil. gratia gratiac addita.
— Vat. jiracmiitit dicendum contra plurimos codd. et ed. . 1.
Mox pauci codd. ut V X efficitur loco efficiunt.

1: t

DisT. xvii. I». II. Ain. iiNicus Qr\i:sr.

:{|:{

proba-
Inr.

tMiteutia
iicloris .

V.iliorit!iii
Jt>i«c«i.

men niinm maiiis cfTiciiinl in inovcmlo virliilcm li-
hori arliilrii.

S(mI taintMi ilhitl iumi csl siinili', tima ilislinclio
Imninarinm iri aen; venit a partt^ orij^Mimm divtsr.sa-
niin , iit puta (inantlo pliiia siint Infeiilia; non sic, est
iii j.,Tatia. Et ideo tlicendnm, tpiod ex eis ' lit mmin.

Quod tpiaerilnr '■, tpitxl se liahet in ratione ina-
lerialis; dicendnm. tpiotl an^MntMitum contin!.,Ml dupli-
citer lieri: aut per virtnltMii ip.siit.f augnicnlabilis ,
ut patet in animali ; et Innc au<^Miiental)ile habet st!
in ratione tbrmalis t)t activi, au^Mnentans in ralitmt!
materialis et i^assivi. Continjjjit et ^' aiigmentnm litMi
per virtulom ('.vtrin.scram, possibilitate sola et uni-

liililate e\ist<Milt> iii :iii|^MiM'iit;il)ili; t'l luiic aii;^iiiiMi-
tatiile, tpiia iiiipcrtfctiim , sc, li:ihel in ralione pa.s-
sivi^ angintMitaiis, tpiia |)tMliciiMis. in latioiu' rorma-
lis el com|)letivi, tpiia ilat i|iianlitatt'm pcrlfclam.

(^)uod er|.rt) ohiicitiir. tpiod iiiimii non cst iii
poteiitia ad aliiitl ; diceiHlitm, tpiotl non cst in pt>-
lentia ad conversit)iiem, scil cst in [)oteiitia ad uiiio-
nem; el pottMitia ista cst iii carilalc ratit)ni! siiat;
imperlectionis; ipiia enim impcrrccta est, idco pos-
sihilis pcrfici et idco unitiitis ici pcrlicicnti. riidc
iitMi tiatiet pt>ssil)ilil:ilcm ;iit itliitl tpiotl :idtlitur iii
tpmntnm c:Lrit:is, st^l in (pi;iiitiiin impcrlccta; el sic
patet illiid.

S(]H0L10N.

I. (lirca (|iiaostioi)i'm (ii> modo spedali , qiio carilas ati-
^caUir, ol)sor\anuis, (jiiod practer dtias oi^inioncs iii lc\lii
positas S. Tijom., (S. 11. II. ^\. 21. a. .H; 1. Scnt. (I. 17. (j. 2.
a. 2.) dcfcndit tcrtiam sentcntiam , scil. caritatcm aiigcri non
pcr additioncm , scd pcr maiorcm radicationcm in subiccto ,
ciii conscntiunt Diirand. (Iiic (j. 6. 7.) et Dionys. (]artli. (hic
(]. 6.). — S. Bonav. suam sentcntiam magis cxplicat II. Sent.
d. 27. a. 2. q. 2., ubi praetcr tros improbabiles modos tres alios
probabilcs aflcrt ct sapicntcr (•nncludit: « Quocumquc horum
modorum trium scqucntium dicaUir, non est magna vis t'a-
cienda, sed pro ccrto habcntes, gratiam Dei in nobis augeri
possc, laborare debcinus taliter, ut in nobis augealur per bona
opera». Sentcnliam, cui Seraphicus pliis favet, defendunt etiam
\.\Q\. Hal., B. Albcrt., Pclr. a Tar., Richard. a Med., Henr.
(iand., et prae ceteris Scot. et postcriorum doctorum plurimi.
Videsis de hac contioversia Uada, Contr. 18., ctFranc. .Maccdo,

(-oliatioiKis, (;()ll. 7. diflcrcnl. .'5. Ilic suniciai diccrc, S. B(jna\-.
(tddidottem nocofum (jftiduiim miiiimc inlclligcrc iii co scnsii,
quod nova qualitas diflcrat numero ab oa (Mii adv(niit, ct (piod
ipsa retincat distinctioncm niimcricam, scd ila, iil omncs gradiis
candcm numcro caritalcm contincaiil.

II. Dislinctio parlium iiiatcriaiiiim ct formalium in soliil.
ad 3. siimta est ex libio .\ristolclis I. dc tienei". lext. 3'>. setj.
(ed. Paris. c. 5.). Vocantur autcm liic partes miteiiale.t , non
qiiod sint sinc forma, .sed quia polius passiva(! qiiam activac
sunt; aliae vero dicuntur formales, quia siiiit maxinic activae.

III. Alex. Hal., S. p. 111. q. 61. m. i. a. 2. g 1.2; ct IV.
q. 9. m. 3. a. 2. § I. — S. Thom., locis citt. — Petr. a Tar.,
hic q. 2. a. 2. — Richard. a Mcd., hic a. 2. (j. 2. — Fgid. II.,
hic I. princ. q. 2. — Hcnr. Gand., Qiiodiib. 5. ([. 10: i. q.
15. — Bicl , hic q. 5. c( seq.

QUAESTK) III.

Utrum caritas possit diminui.

(an.

Tertio tjuaeritur, utrum caritas possit diminui.
Et (]uod sic, videtur :

I. Per naturam sui oppositi sic: sicut dicit
ijpposi- Augustinus^: « Venenum carit;itis est cupiditas » ;
unde et dicit^ quod « ubi magna cupiditas, ibi
parva caritas)», et in libro Confessionuin ": «Minus
te amat, qui tecum aliquid amat, quod non propter
te amat » . Si ergo contingit cupiditatem non tantum
remitti, sed etiam augeri, per contrarium contingit
caritatem diminui.

± Item, veniale est maium; sed non est ma-

lum, nisi quod adimit alitjuid de bont) * : ergo
veniale adimit aliquid. Sed naturalis habilitas est
multo maioris inhaerentiae quam caritas: ergo cum
veniale adimat de bonitate naturali , ergo et de ca-
ritate, ergo etc.

3. Item, hoc ipsum ostendilur per naturam sai
subiecti; quia sicut hominem contingit proticere, ita
et® retrocedere; sed per profecturn liberi ;irbitrii
contingit in nobis caritatem augeri, dum ascendilur
ad perfectionem : ergo cum contingal eisdem gradibus
redire ad imperfectionem, contingit caritatem diminui.

1 Cod. T his.

' Vat. Ad illud (fuod obiidtur , quae el mox post se addit
non , scd obstat auctoritas mss. ct ed. I . Nota insuper , quod
Val. praefigendo numerum 3 exhibeat ea quae sequuntur
tanquam responsionem ad (juintam obiectionem . cum revera
sint responsio ad aliquam propositionem quartae obiectionis. —
Paulo infra ex antiquioribus mss. et ed. I substituunus augmen-
tum pro augmentationem.

3 Nonnulli codd. ut KVX ec non male aut contingit.

* In cod. M additur et. Mox post formatis in codd. M Y
( H ff in margine ) adiungitur activi , propiie tamen loquendo,
S. Bonav. — Tom. I.

iltud quod augmentat finaliter quantum ad terminum ipsius
augmentationis se Jiabet in ratione formaUs.

5 Libr. 83. Qq. (j. 36. n. 1. « Carilatis autcm venonum est
spes adipiscendorum aut retinendorum temporalium ». Quae spes
ab ipso paulo post nominatur cupiditas.

^ Ibid. et Enchirid. c. 121. n. 32; vidc supra q. praeced.
corp. quaest. — Vat. j)ost unde contra pinrimos mss. et quin-
que primas edd. omittit. et. ' Libr. X. c. 29. n. 40.

8 August. , Enchir. c. 1 2. n. 4 : Nocet aulem (malum ) , adi-
mit igitur bonum. — Paulo ante cod. Z incongrue quia ioco quod.

^ Vat. , plurimis mss. et ed. 1 refragantibus, omitiit et.

;)14

SENTENTIAKUM LIB. l.

^i. llom. oiHiic illud (inod sui dehabilitatione '
iii teniiino est causu (•orruptionis, per sui dehabili-
lationeni citra terminuni est causa diniinutionis: sed
liberuni arbitrium dehabilitatum per aversionem est
causa corrupliunis caritatis: ergo dehabilitatio eius
sub Deo est causa diminutionis^

0. Item, hoc ipsum ostenditur per naturam
ipmi.s caritatis sic : « opposita nata sunt fleri circa
idem'»; sed augmentuin et diininulio sunt oppo-
.^ita: ergo si contingit carilatem augeri. contingit et
diminui.

(). Item. quod potest snlvari in esse^ sine con-
iunctione sui ad aliquid. potest illud ab illo post
coniunctionem separari; sed caritas ante additionem
habet esse sine additaniento: ergo potest •'' separari:
et si hoc, ergo et diminui: ergo etc.

Contra: 1. Caritas est forma simplex et uni-
Kiindauienia.foi-inis per totum : ergo quod adimit de caritate,
qua ratione adimit unam partem, adimit" et totum:
et si hoc, ergo nunquam diminuitur.

'■1. Item, magnitudo carilatis est secundum ma-
gnitudinem (hvinae influentiae, ergo diminutio eius
est per diminutionein influentiae; sed Deus non sub-
traiiit influentiam suam nisi oflensus, et non oflen-
ditur nisi per aversionem ab ipso et contemptum:
ergo non diminuitur caritas nisi per peecatum mor-
tale; sed hoc non est aliud quam caritatem tolli :
ergo etc.

3. Item, omne ' quod diminuit alterum , est illi
oppositnm; sed veniale vel cupiditas sive concupi-
.scentia citra Deum non opponitur caritati, inmio est
onmino illi contingens: ergo non diininuitur.

K. Ilein, quod ditninuit alterum habet posse
super*^ illud: sed veniale non habel posse super ca-
ritatem . quia plus diligit caritas Deum, quam cupi-
ditas centum marcas auri et argenti": ergo etc.

0. Item, hoc ipsum ostenditur per impossibile
hoc modo: si veniale diminuit carilatem, ergo ali-
quid diininuit ab ipsa: si ergo caritas iion est infi-
nitae magnitudinis, ergo veniale aliquoties iteratum
totam adimit caritateiu . quod falsum est.

C). Item. si diminuit caritatem secundum sub-
stantiam . ergo minuit praemiuin substantiale ei de-
bitum: sed praemium substintiale est bonum aeter-

' Ali(nii codd. iit XZ pcr sni dehobilitationem.

2 Supple ciiiii cod. F cnriiaUs.

3 Aiistot. , de i^nicdicani. c. de OpposiUs el II. Topic. c.
3. (c. 7.). — i>aulo ante piures codd. ut ASTWZ omittunt
cnritatis.

*• Fidc inss. el sc\ priniai-iini edd. adiccimus in esse. Mox
cud. V (iliad loco aliquid.

s Unus altcrquc cod. ut V IT cum ed. i addiint ah illo.

6 In piuiimis ms>;. el ed. I deest adiwit.

"^ Va(. contra pliirimos codd. ct cd. 1 addit illvd. Paulo
posi plurimi codd. cum cd. 1 liahent oppununtur loco oppo-
nitur . sed noii cohaercnter cum subnexis.

8 Mulli codd. liic et paulo infra supra.

" Fere omnes codd. cum ed. I cxhibcnl hanc flblirevia-
tiuiictiKc. m. a. ar. ; cod. 0 Inlegre leclionem in textum rece-

num: ergo veniale aliquid aufert de bono aeterno;
sed ablatio boni aeterni vel simpliciter vel secun-
dum partem est poena aeterna: ergo veniale meretur
poenam aeternam, quod est contra communem opi-
nionem. Si ergo veniale non minuit unutu, nec aliud.

CONCLUSIO.

CaritaS; licel toUatur pcr peccatmn mortale, ta-
men per peccatum veniale non minnitur se-
cundum substantiam , sed tantum secundum
fervorem.

Respondko : Dicendum, ipiod ciica lioc duplex
opinio est, fundata super duplicem opinionem prae-
cedentem de modo augmentandi caritatem '". Quidani
enim dicunt, caritatem augeri per impermixtioneni;
et cum impermixtio maior sit secunduin maiorem
liberi arbitrii habilitationem et secundum concupi-
scentiae diminutionem, et e contrario permixtio per
dehabilitationem liberiarbitrii et " augmentationem
concupiscentiae : dicunt per consequens, eam dimi-
iiui, secundum quod augetur cupiditas vel concupi-
scentia et dehabilitatur liberum aii^itrium; et hoc
est per veniale peccatum. Sed quoniam veniale pec-
catum. manens veniale, nunquani toties iteratur ,
quod concupiscentiam augeat '% ita quodaliquid dili-
gat supra Deum: ideo caritas per venialia potest
minui, sed non tolli; tollitur aulem per mortale,
quod auget concupiscentiam supra Deum.

Sed haec opinio, ut supra probatum esf, non
habet stabile fundamentum , quoniam substantiale au-
gmentum caritatis non venit a libero arbitrio nec a
concupiscentia ^\ ideo nec diminutio.

Et propter hoc ponitur alia opinio probabilior,
quod caritas non minuitur substantialiter ; et haec
opinio fundaiur super hoc, quod augmentum cari-
tatis fieri habet per additionem ^^ vel incrementum
maioris influentiae. Quo supposito dicendum, quod
caritas secunthim substantiam non minuitur, sed
augetur.

Et ratio huius sumitur a parte oppositi sive
agcntis. Nam caritas non habet oppositum nisi mor-
tale peccatum; per illud autem non minuitur, sed

Dujilexo'
nio

Opiiiio

Nim prrtl
Inr.

Opiiiio i
probabili

C.onrlasifl

H.itio I.

ptam praebet, dum cod. V (U et ee ab altera manu) ponit
aurimi et argentum ; Vat. vero creaturam.

'0 Vide. q. p!'aeced.

" Cod. Z addit pcr.

'- Cod. V concupiscentia augeatur. Paulo post iilurimi codd.
cum ed. 1 minui loco diminui, et dcin cod. .X. quia pro quod.

'3 In corp. praeced. q.

^* Intcilige iuxta piaedicla : iion venit a liberi arbitrii lia!)i-
tationc in bono nec a concupis(xnitiae diminutione. Mendum
Vat., quae post arbitrio ponit ideo et mox ideo wc omittit , cor-
reximus ex mss. et cdd. 1 , i , 5 , 6.

'^ Aliqui codd. ut ILO ciim ed. I svperadditioncm , quae
lectio corroboratur lectione mulila plurium codd. ponentiuni
super loco per. Mox cd. I sive pro vel.

DisT. wii. I*. II. \\\'\\ rNicrs (^^iakst. iii.

:{|

\ ,|.|inMl,l

v.lliil 3.

fdlliliii': ('oiiciipisccMli.i ;iiit('in sive ciiiiidiliis (^l, vc-
cjiiisid 2 Tii;ilc |)(!cc;itiiiii oppommliii' c;irit;iti scciiiKliim lcrvo-
i'cm soliim ., (|iii:i siiiml sl:iiit ct siilist;iiiti:ilitcr siml
scsc iiicoiiliii[,M'iiti;i '.

I. '■2. Kt idco solvciidiim ;i(l diio prim;i, (piod
illiid Aiijiiistiiii dc ciipi(lil;itc ct miiiori ;iiiiorc, simi-
litcr' illiid iW vciii;di dimiiiiilioiic lociiiii Iwihct soliim
qu;mtmn ;i(l lcrv()rcmc;irit;itis;ctsic i);ilc!it diio |)rim;i.
Siimitiir cti;im r;iti(). (pi:irc c;irit;is noii iiiiimi-
tnr ;i p;irtc ipsiits sHhiccli, (piod cst lihcrmn ;irl)i-
Irinin sccmidiim convci^sioiicm ;i(l Donm. liihciinn
;intcin ' ;irhitriiim ;i(l :m<,miciitnni c;iril;itis sc dispo-
iiit pcr li:d)iiil;itciii ., siiiiililcr ;ul diminntioiicin per
(leli;d)ilit:itcm citi:) morl;dc. Scd luiec disjiosilio est
de conifrno, iioii ^V' condigiio; et (pioni;uii Dens est
pronior ;id inis(M'cndmn qn;im ;id condemiuiiKlnm, et
ad don;indiim (pi;un ;i(l snhtriUicndnm ^: hinc est ,
(piod cariUitcm Irihnit, cnin se lihermn arhitrinm dis-
ponit de congrno, sed non snhtrahit, nisi qiuuido
necessario se dispoiiit ;ul suhtr;ictionein grati;ie. Hoc
;intem solnm esl per ;iversionem, et tunc tolum
tollit. Kt hinc est, quod caritas nunqu;un minnitur.
sed ;iugetur, (juia soluin de congrno potest se prae-
parare snbiectum ;id dinnnntioiiem.

3. Ad illud quod ohiicitur, (piod sicul honio
jiroficit, ita descendit ' frequenter; dicendnm, (]nod
non sic diminnitur per descensnm snbstantialiter ca-
ritas, sicut angetnr per ;iscensum.

mUi

/i. Onod cli:iiii '' ohiicit , (pi<)d lihcrimi ;irhitriiiiii
pol(;st toliiin priv:ii'c pcr (lcli:ihilil;ili()iicm clc.: di-
cendmn, (piod istiid rdsimi cst. (pii:i i'onii;i siih-
st:uiti:dis omiiiiio priv;itiii' pcr disposilioiiciii :i(l op-
[lositmn iii tcrmino. iion l:iiiicii mimiitiii' pcr dispo-
sitioncm citr;i ' tcrminmii. Prtwlcrra, ilhid h;d)cl
locnin. (pi:indo dispositio iii lcrmiiio ct citr;i teriiii-
iiiiiii smit ciiisdcm ^'eiicris: iioii sic ;intciii est iii
proposito, (|ni;i im;i cst morhdc pccc:iliiiii . :ili;i
vcni;ile.

Smnitnr cti;uii i'atio. (puuv'" non |)otcsl iiiinni. ii.-.iio :i.
;i.p;irt(' ii.aliirdc .sikic. Ips;i enim est inniiciili;i scciin-
dnin divinam ;i(^ce|)tati()n(Mn: sed ipiod Dcns.icccptct^
lioc est ;th ipso et ita, (jnod in;igis ct m;igis ;i('-
ceplel , cl ita de sui iiatiir;i potcst ;iugeri ; ipiod
;uitein inimis ^icccptel, Ikk' iioii (!St e.\ se: ergo
oportel (piod venial a iiohis : ergo cariUis de se
habet ;uigeri, iiiimii vero non JKibet iiisi ;i nobis, ut
supra ostensnm esl "\ Per nos ;uileni iioii potest
iiiinni, et ideo c;u'itati sohiiii disbetnr ;iugiiientiim
ii;itur;diler.

5. Ad illiid crgo qiiod obiicitnr, qnod oppo- A(I .)ppn,ii.i
sita nata sunt etc; dicen(biiii , qnod vernm est, nisi
alterum insit per naturam.

6. Ad illnd quod obiicitur: polest esse sine ad-
ditione, ergo separari; dicendum, quod istud ve
rum est, si esset aliqnid separans; sed nibil est qnod
separet.

SCHOLIOK

Ex antiquis .\nlissiodorensi.s et etiam, quod miruni est,
Dionys. Carth. aflirmai-unt , caritatem secundum habitum minui
posse, quod nunc communissime negntur. — Alex. Hal. ,S. p.
11. q, 108. m. 8, § .3. — Sco(. , Heport. iiic q. 7. — S. Tlwm. ,
hic q. 2. a. 3.; S. 11. 11. q. 2i. a. 10. — (iulielmus Par., dc

Virtut. c. II. ante med. — 15. .\]bcr(., hic a. 10. — i'err. a
Tar., hic q. 2. a. 3. — Richard. a Med., hic a. 2. q. o. —
/Egid. H. , hic 2. princ. q. unica. — Henr. (iand. , Quodl. y.
q. 23. — Durand. , liic q. 1 0. — Dionys. Carth. , hic q. 9. —
Biel , hic q. i.

1 Licet lectio Vat. et alicjuorum mss. , in qua ponitur con-
Imgentia ioco incontingmtia > possit aliquo sub respectu expli-
<;ari , praeferimus tamen lectionem plurimorum mss. et ed. !,
quia ipsa veritati et praedictis magis consonat. — l^aulo anle
cod. Z tantum loco solum.

2 Fide antiquiorun) codd. et ed. ! expunximus hic male
additum ad. Mox codd. V bb bene venialis pro veniali.

■^ Pliires codd. ut .\TVV omittunt aatem ; cod. X quia,
Hberum arbitrimn ; cod. Z vero , mutata interpunctionc , Se-
cundum enim conversionem ad Deum liberum arbitrinm, quod
non respondet subnexis. Mox cod. W liabilitationem pro lia-
hilitatem, sicut et paulo infra dehabilitationem loco dehabili-
tntem.

' Vat. cum cod. cc abstrahendum et mox abstrahit pro
subtrahit , deinde nomini subtractionem praemittit abstractio-
tiem vel , sed obstat usus loquendi , sicut et auctoritas antiquio-
lum mss. cum ed. I. Mox cod. W non ad gratiam pro
gratiae.

^ Ex mss. et (piinque primis edd. pro retrocedit substitui-
mus descendit , quod subnexis conformius est.

^ Vat. cum nonnullis codd. antem, et obiicitur pro obiicit.

7 Muiti codd. iit ABCDFGlPQSU WZ m/ra, sed non Ijcne
nec cohaerenter cum subnexis. Quid sit dispositio in terinino
et citra terminum, satis appai-et ex liis verbis S. Thoniae (IV.
Sent. d. 17. q. !. a. -5. sohitio ad quaestiunc. 2.) : « Expulsio lor-
mae dicit terminum motus iliius , qui est ad corniptionem ordi-
iiatus; et introductio formae dicit simililer terminum molus illius ,
qui praecedit generationem ; qiiia tam generatio quam corruptio
sunt termini motus. Omne aiitem quod movetur , ([uando est
in termino motus, disponilur secundum iliud, ad quod molus
ordinatur ; et ideo cum motus corrujjtionis tendat in non esse ,
generationis vero ad esse, quando fornia introducitiir , fornia
est; qiiando autem expellitur , non esl ».

^ Supple : caritas.

^ Plures codd. ut .VFGHITY bb ciim ed. I hanc pi-oposi-
tionem ita exliibent secnndum quod Deus acceptat , cui codd.
VX praefigunt id est ; cod. T vero mox post Aoc addit autem.
Paulo infra antiquiorum mss. et edd. I , 3 tide substituimus
sui pro sua.

'^ Hic , in corp. quaest. — Mox ope antiquiorum mss. ei
ed. I supplevimus soliim , pro quo cod. Z iiabel soli ei (juod
Vat. cum cod. cc malc omittit.

:]\{\

SENTENTI\RUM LIB. l.

QUAESTIO IV.
Utrum carita^' terminum habeat ii) augmento.

Quarto quaeritur et ultiino de augmenlo cari-
latis quantuni ad tenninum, et quaeritur, utrum ha-
beat slatum vel terininum , ultra quem non possit
augeri. Et quod sic . ostenditur hoc modo.

1. Onme quod est in ahquo, non excedit ca-

lundameuia.pacitatem eius in quo est: sed caritas est in anima:

ergo non excedit animae capacitatem. Sed capacitas

animae est fmita, quia omnis potentia finita habet

capacitatem finitam: ergo el caritas.

± Item, augmentum caritatis attenditur secun-
(hnn quantitatem virtiitis; sed quantilas virtutis
simiiis est quantilali molis et perfectior; sed in quan-
titate wo/z.s in angmentando est status, unde Philo-
sophus ': « Omnium natura constantium terminus est
et ratio magnitudinis et augmenti « : ergo simihter
et in quantitate virtutis.

3. Item, augmentum caritatis attenditur per
ascensum ad quantitatem perfectam ^ , ergo quod
semper augetur nunquam venit ad perfectuni , « per-
fectum autem est, cui non est possibihs additio'»;
sed caritatem , cum sit opus Dei , contingit perfici ,
Dei enim. perfecta sunt opera*: ergo etc.

4. Item. augmentum caritatis attenditur secun-
dum approximationem ad finem, nam quanto cari-
tas maior, tanto fini proximior ^; ergo aut nunquam
pervenit ad finem, aut si sic , necesse est stare, quia
ahas esset frustra: ergo etc.

Contra: 1. Quod non sit status, ostenditur a
Aci opposi- parte virtutis auymentantis. Tantum enim extendi-
tur augmentum, quantum virtus augmentativa ; sed
virtus augmentans caritatem est virtus divina , quae
non habet terminum nec^ statum: ergo etc.

± Uem , hoc ipsum ostenditur " a parte susci-

luni.

pientis. Sicut eniin se habet transparens ad himen
corporale, sic capacitas animae ad hnnen gratiae sive
caritatis; sed aer nunquam tantum recipit de himine,
quin adhuc possit phis recipere: ergo etc.

3. Item, hoc videtur posse ostendi a parte
augmentahilis , quod est caritas, quia ipsa est aeque
in actu vel amplius quam * ignis materialis; sed
ignis materiahs ratione suae actuahtatis augetur in
infinitum , si adsit combustibiie , sicut dicit Philo-
sophus": ergo simiiiter caritas de se.

4. Item, hoc ipsum ostenditur a parte obiecti
caritatis , quod est summum bonum non habens
mensuram : ergo si mensura caritalis debet attendi
per *" magnitudinem obiecti , et illud caret modo et
mensura, ergo et caritas: et si lioc, ergo non habet
statum nec terminum.

c 0 N c L u s 1 0.

Caritas habet terminum in augmento, quod coU
ligitur ex parte tum virtutis agentis, tum po-
tentiae suscipientis, tum formae perficientis.

Responded: Dicendum, quod status est in au-
gmento caritatis secundum omnem modum, secundum
quem contingit esse statum et perfectionem in motu
augmenti.

Augmentum enim, sicut patet in corporahbus,
habet statum a tribus: videhcet avirtute agente et
potentia suscipiente et forma perficiente. Sic *' est
in homine, cuius augmentum stat, quando vii-tus
caloris et carnis secundum speciem non potest am-
plius convertere, quam deperdatur; qua ndo /}o^en/m
humidi radicahs non potest plus extendi'*: quando

■ H

Concliu.

Tiiplei,'

sa td|,
in Mtgi ^
to.

' Libr. II. clo Aiilma texl. 41. (c. 4.). — Paulo antc cod.

5 cum ed. I augmento pro augmentando. Mox post similiter
ex multis mss. ul AGHITWX etc. et ed. I substituimus et
loco est.

* Vat. conira niss. et ed. I accessionem ad caritatem per-
fectam ; multi codd. ut A C F G 1 L P Q R S T U W etc. cum edd. 3,

6 qualitatem loco quantitatem , sed in se minus bene et con-
tra ea quae in corp. quaestionis circa finem habentur. Codd.
aa bb et perfectionem pro perfectam. ; aliqui codd. ut K X cuni
edd. 2 , 3 ascensionem. ioco ascensum.

' Aristot. ; vide supra q. 2. ad 3. — Mox ed. I cum ali-
(piibus mss. expresse et bene contingit loco convenit.

* Deut. .32 , 4.

•'■• Sub hoc rospectu ait Aristot. , V. Metaph. texl. 21. (IV.
c. 16. ) : Klenim .secundum qiiod habent finom, perfecta dicuntur.
" — Mo\ ex aliquibus mss. ut MTYZ adiecimus primum aut.

^ Substitnimus opc antiqiiiorum mss. et ed. 1 nec loco et.

^ Val. cum cod, cc vdetvr, sed ceteris mss. et ed. I re-
fiagMiitibus.

* Fide pliiiimoriim mss. et ed. 1 posuimus quam loco sicut.
" Libr. 11. de Aiiima lext. 41. (c. 4. ) : ij^nis enim augmen-

Mim iii infiniluni csi , quonsque fucrit combustibiie.

i<> Ed. 1 secundnm.

'1 Aliqui codd. ut K V cc cum edd. 2, 3. 4, 5,6 sicut ;
cod. Z et sic. Mox cod. K post stat addit a tribus scilicet.

^* Quid sit humidum radicale secundun» opinionem illius
aetatis explicat Scotus , \. Phys. q. 1 0. n. 23 ; « Unde nota se-
cundo , quod duplex est humidum . radicale sciiicet et cibah!.
Radicale non est in aliqua jiaite corporis determinalJi , sed*est
sparsum per totum corpus estque tota illa materia corporea ,
in qua introducitur anima in initio generationis, in qua anima
fovetur et radicatur , cuius virlute |)0stea reiiqua eniciuntur in
corpore. Et hoc humido durante, durat ^itaet consumto, con-
sumilur, et recedit anima. Humidum cibale seu nutrimentale esl
quod fit ex cibo per conversionem eius in siibstantiam aliti ,
ad reparandum quod deperditur e\ humido radicali ))er actio-
nem culoris naturalis. Nain licel calor iiatiiralis praecipue resi-
deat in corde , quod est omnium meml)rorum calidissimum ,
ab eo tamen derivatur in ceteras parles corporis estqiie spar-
sus per totiiin corpus et immersus humido radicali , in quibus
aclione sua consuniitur , atque j.dco, ne consumatur , necesse
est, quod continue rep;iretur |>er intus susceptionem cxtrinseci
alimenti » etc. — Paiiio ante cod. K cum ed. 1 amplius locp
plus. Paulo infra cod. .M operniioni |)io perfectioni.

DUST. XVIl. V. 11. AHT. IJNICUS OUVKST. IV.

;n7

limis :>

TillU-

igentls.

He sii-
ientis.

■rte for-
■ perti'

corpus pcrfcchim ost, scMMindmn (|n(»(l (•oii^MMiit per-
rcctioni ;iFiini:u\

Sic (lii'(Mi(linn, (jnod (•.irilas stal a parlc virt^itis
agcntis; scd liiiinsinodi statns potcst cssc dnplicilcr'.
Nain illa. virlns ant csl opcrans iKUaralitcr, aut a,
proposito; si naiuralitcr , tniic stal. (piaiido non
potcst ainplins: si </ proposito , tnnc stat, (piaiido
noii (lisponit ainplins; ct lioc inodo slat caritatis
angincntuin, cuin dcvcntnin est ad inensurain, quam
mcnsus est Dcus liomini secundnin distributioncm
suae sapientiac. VA ideo, quainvis - virtns auginen-
tans sit inlinita, tamen operatnr secundum (lisi)osi-
tionem sapicntiac limitantis elTectus varios, secundnm
quod sibi [ilaccl. Non cniin operalur sccundum oinni-
inodam possihilitatem.

Stat etiam a parte suscipientis , quia sicut di-
citur Matthaei vigcsimo quinto ^: Dedil unicuiquc
sccundujn propriam virtuiem. Et hniusmodi slatus
potest intelligi tripliciter: aut secundum actum, cum
amplius non procedit, et sic stat in viris perlectis,
qui non assurgunt ad maiora; aut secundum apti-
tudinem, et sic stat in beatis, qui amplius non pos-
sunt se disponere et tantum habent, quantum se
disposuerunt, unde status est in eis; aut secunduin
possibiUtatem suscipientis, et sic statum habet in
Christo', et credo etiam, quod in beata Virgine, et
aliqui dicunt, quod in Angelis; utrum in aliquibus
aliis , nescio. Scio tamen de Christo , quod '" tantum
habet de gloria, quantum potest recipere creatura
unita, et credo hoc ipsum de Matre dulcissima.

Stat etiam a parte augmentabilis , cum per-
venit ® ad qnantitatem perfectam. Sed notandum ,
quod quantitas virtutis perfecta est dupliciter: vel
simpliciter , vel in genere. Simplicitcr perfecta est
in summo et simplicissimo, ut in Deo; in genere
vero in omnibus , qui ' pertingunt ad actum com-
pletum, ad quem sunt, et hoc est diligere Deum
ex toto corde et cx tota anima et ex tota virtute '.
Primo modo non est status, sed secundo solum.

1. \d illud quod obiicitur primo de infinitate

inrtutis agnilis, dicendnm, tpiod illa ralio tcneret, siimio op-

... ,. pu*itoruni.

si virtiis canUitcm aiigmcntans agcict iiatiiralitcr et
secnndum impelnm sive sccnndiiin totnin siiiim
[)ossc; nunc aiittMii agit sapi^jntcr ct ila j»(»nit iiiii-
cuiqne limitem, ipsa in sc noii limitata.

!2. Ad illiid qiiod obiicitiir per similc in aere ,
qnod siiscii)icntis potentia est ad inliniliim ; dicen- Liim.!o .m-
(liim , (piod lumcn augeri in acrc hoc est du[)li(i- \>un\fr."'
ter: vel per i[)sius clarificatimcm , vel [ler luminum
aggregationcm. Primo inodo credo quod statum "
habeat ; adeo enim [losset aer illuminari, qnod .si
etiam sn|iervenirct aliiid liimen . non magis clare-
sceret. Alio modo [lotest aiigeri liimen iii aere [jer
luminum aggrcgalioncm ; et sic, ([uia Ininina di-
versorum luminarium sunl in eodeni [^iincto aeris,
non se coangustant '° nec se expellunt, siciit multae
s[jecies in uno medio; et ila nunquam sunt tot spe-
cies , quin plures possint esse ; similiter de lumini-
bus. Sed tunc non est siinile de caritate, quoniam,
sicut prius tactum est", in una anima una tantum
est caritas ; non sic est de lumine , quod egreditur
a diversis luminaribus.

3. Ad illud quod obiicitur a parte augmenta-
bilis, quod ignis in infinitum est augmentabilis; di-
cendum , quod calor potest augeri dupliciter : vel caiur .lag^-
intensive, et sic statum habet et summuin; vel ."«'r. "^* "
extensive '^, ut sit in pluribus , et sic non habet sta-

tum a parte sua, sed a parte combustibilis , quod
finitum est. Similiter dico, quod caritas potest au-
geri intensive, ut magis diligat, et sic habet statum,
sicut ignis; alio modo extensive, ut a parte dile-
ctorum , et sic non habet statum ex parte sua, quia
nunquam tot diligit , quin adhuc nata sit diligere
plures.

4. Ad illud quod obiicitur a parte obiecti *^, di-
cendum, quod obiectum nihil ad hoc facit, quia
obiectum semper est idem non mutatum et est infi-
nitum; et ideo nunquam ei caritas commensuratur
nec ad eius mensuram ** recipil augmentum nec de-
crementum.

' Aliqui codd. ut X Y duplex. Pauio ante ed. I huius
loco fiuiusmodi. De proxime sequenti divisione virtutis operan-
lis clr. Aristot. , 1. Magn. Morai. c. 16. (17.), ubi de Jtpoai-
Pe6i, quod in antiquioribus transiationibus nomine propositum
vel delectus exhibebatur.

2 Vat. cum cod. cc ficet. Paulo ante cod. C daturus loco
mensus.

3 Vers. 15.

* Plura vide infra d. 44. dub,
et lli. Sent. d. 13. a. I. q. 3.

^ Ex antiquioribus mss. et ed
quia. Paulo inlra post dulcissima in cod. H addilur plena gra-
tia , quae Deum genuit et hominem.

^ Cod. Y pervenerit , qui et mox duplex ponit loco du-
plidter.

3 , ubi et de B. V. Maria ,
1 substituimus quod loco

^ .\ntiqtii codd. cum ed. I qme loco qui. Paulo anle
aliqui codd. ut HMPQY cum ed. I post vero addunt est ,
pauci vero ut VX ut.

8 Matth. 22 , 37, et Marc. 1 2 , 30.

^ Codd. aa bb adiungunt iJluminari.

'*^ Vat. cum cod. cc angusfant.

i^ Supra q. 2. ad 4. — Mox cod. I nec pro non, et cod.
Y ut loco quod.

'2 Vat. addit id est , cod. cc et , sed antiquiores codd. cum
ed. t omittunt qtiamiibet particulam. Paulo ante in cod. S post
habet additur o parte , in qua additione decidit certe sua.

13 Fidemss. et ed. I expunximus hic a Vat. additum caritatis.

1* Cod. T nec ad illud mensuratur nec ; aliqui codd. ui
A S V X cum ed. t perperam post 7nensuram adiiciunt nec.

818

SENTENTIARUM LIB.

SCHOLION.

1. Hanc qiiapstioncm S. Thoni. aliter in Commcnt. hic q.
2. a. i, aliUM- rn Sum. II. 11. q. 2i. a. 7. soivcrc videtur. Nihil-
(iminiis Caietaniis ad loc. cit. rcctc assefit , quod « littcra (S.
Tliomac) aliud in supeiticic prae se fcrt, cl aliud in vcritalc
docel » , eiusquc vcrba in hunc sensum explicat, quod tantum
loquatur de caritate viae, de qua non potest esse dubium.
Ilacrcsis cnim Bcguardorum asscrcntium , talcm in hac ^ita
jiradum |jcrl'ectionis possc acquiri, ut aliquis in gratia seu cari-
tatc non possit dmplius pioficci-e , damnata est a Clemente V.
in Concilio Viennensi (Clenient. tit. dc haereticis, cap., Ad no-
stram). .Mibi vero S. Thom. (S. 111. q. 7. a. 9. II. 12.) scntcn-
tiam communcm docerc vidctur. Quod cnim ibi (a. 9.) alTlirmat

dc Christo, animam eius habuisse summum gradum gratiac se-
cundum quantitatem intensivam etc. , satis ostendit , non dis-
scntirc cum a. S. Bonav. , qui (Ric dub. I.) dc Christo idem
profitetur cum communi meliorum Scholaslicorum .scntenlia , cui
Durand. aliique pauci contradicunl.

11. Alex. Hal. , S. p. I. q. 21. m. 3. a. 5. 6. — Scot. , in
utroque scriplo III. Scnt. d. 13. q. 1. ^. 3. — B. Albcrt. , I.
Sent. d. 44. a. 5. — Pctr. a Tar., hic q. 2. a. 4.- (qui exprcssc
sententiam S. Bonaventurac dicit esse « planiorem atque com-
muniorcm »). — Richard. a Mcd., hic a. 2. q. 4. — .Egid. R. .
hic I. princ. q. 4. — Hcnr. (iand., Quodl. 5. q. 22. — Durand.,
hic q. 9. — Dionys. Carth. , hic q. 8. — Biel , hit- q. 8.

DUBIA CmCA LITTERAM MAlilSTRL

DuB. L

In parte ista incidunt dubitationes circa litte-
ram, et primo de hoc quod dicit, quod Christo non
ad memuram datus est Spiritus. Videtur enim
faisum, quia omne fmituin liabet mensuram: ergo
si Christo datus est Spiritus non ad mensuram ,
Christo datus est Spiritiis infinitus. Sed contra hoc
est, quod omnia creata sunt fmitae capacitatis.

Respondeo: Hoc infra melius patebit ^; nunc tan-
tummodo sulTiciat, quod hoc vel est dictum propter
gratiam unionis, quae fecit, quod omnia quaeDei sunt,
sint illius liominis ; vel propter gratiam capitis , quia
in Christo est gratia ad omnes actus non arctata, sicut
in capite vigent oinnes sensus. Unde illa determi-
hatio non privat fmitatem, sed privat determinationem
ad aliquem actum sive speciale donum ^.

DUB. 11.

Item quaeritur de hoc quod dicit Augustinus,
quod caritas est animi nostri rectissiiria affectio.
Videtur enim male dicere, quia nullus habitus est
affectio; caritas est virtus et ita habitus: ergo non
est affectio.

Respondeo: Dicendum, quod affectio dicitur qua-

Affeciio di- drupliciter : uno modo ipsa ?;«6r affectiva; alio modo

drnpiiciten dicitur affectio passio vis affectivae, ut gaudium et

dolor et huiusmodi; tertio modo dicitur actxs po-

tentiae affectivae^; quarto inodo dicitur hahitus af-

fectivus, sicut intellectus uno modo dicitur habitus

principiorum , qui ' est regula intellectus: et hoc
modo accipitur, cum dicitur, quod caritas est affe-
ctio; et similiter accipit Bernardus % cum dicit, quod
virtus est affectio ordinata.

DuB. HL

Item quaeritur de hoc quod dicit Magister, quod
caritas intus operatur alios actus atque motus,
mediantibus aliis virtutibus. Videtur enim dicere
contra illud quod dicitur ad Galatas quinto'': Fides
per dilectionem operatur.

Respondeo: Dicendum, quod quamvis iUud pos-
sit sustineri, quod caritas operatur mediantibus aliis
virtutibus tiuiquam ministris , et aliae nihilominus
per caritatem adiuvantem et dirigentem; tamen so-
lutio Magistri , quam hic facit , non valet , quia Ma- soiuiio
gister petit principium in solvendo. Supponit enim
in solutione oppositum eius quod pi'obatur. Cum
enim Spiritus sanctus non elficiat in nobis opera
aliarum virtutum sine habitibus mediis, quomodo
efficit in nobis opus dilectionis ? Si tu dicas, quod
ipse dilectio est, similiter possum dicere, quod Fi-
lius est Sapientia et Verbum, ergo pari i-atione sine
habitu medio debet illuminare intellectum. Et propter
hoc Magistri opinio non est ita ' probabilis nec quan-
tum ad rationes nec quantum ad auctoritates. Quod
patet, si attendantur praedictae solutiones. In omni-
bus enim solutionibus Magister petit quod est in
principio ■".

gistri
valet.

' Libr. III. Scnt. d. 13. a. 1. — Mox cx mss. adiecimus
niinc , cui cod. Y addit lioc.

2 Vat. cum (;od. cc bonum , sed contra alios codd. oX
cdd. 1,3.

3 Cod. M nctm affectivus.

* Plures (;odd. cum Vat. ponunt rt loco qiii , alii omil-
lunt (/ui; alii ut IIT VV cum ed. 1 cxhibcnt lectioncm in tex-
tuiu rcccptam.

'" De Ciratia et lib. arb. c. 6. n. 17: Ul nihil aliud sint vir-
tutcs nisi ordinatac allcctioncs.

^ Vcrs. 6 , ubi Vulgata : Fides , quae per caritatem opc-
ratur. — Paulo antc in tcxtu Magistri plurcs codd. ut A (i 1 Iv T
ctc. omittunt mediantibus.

' Cod. X omittit ita, qui et paulo ante cum uno alterovc
cod. ut V habet ideo loco propter hoc. Mox aliqui codd. ut S
T post secundum nec omiltunt miiius bcnc quantum ad.

8 uitjiTiam propositionem In omnibtis etc. supplcvimus ex
antiquioribus mss. el ed. I. — Solutiones Magistri vide hic in
lit. c. 6 , et hic p. I. q. I.

DISTINCTK) XVill.

:{ 1 '.)

Diu. I\.

Iteiii f|ii;i(!riUii- dt' lioc (jiiod (liciL tiiiod Sjyiri-
ni}is saiirtii.s iwn diridiliir. Vidclnr ciiiin diccre
lalsiiin . (iiiia Nuincrornin nnilcciino ' dicilur , (juod
Doininns dixil Moysi: .Vufrram de spiritu tuo etc.
Itein, priiniu^ loannis (|uarto-: Ih- Spiritu suo dedit
uohis: si (l(Hlit dc Si^irilu , vidclur, tinod vel totuin
dcdit. vtd divisil iii (Kirtes.

|{i:si'()M»i:o: Dicciidiiiii . (|iiod S|iiriliis saiicliis
est in stMuetipso siiuplfx cl idco in s(; indivisiis :
s(mI in cHcctilins cst iniiltipl(;x, ct idco ipiantiiiii ad
eiTcctiitn dividilnr, i|iiia noii datnr sin<^Milis ad oinnia.
Kt liiiic esl — qiiia ■' plcniiis dalus cst Moysi <pi;iin
aliis — tpiod idco dicil: Aufrnnii dr spiritu fuo;
et (pii;i iioii ad onmia d;itur iioliis, idco dicit IxNdiis
loanncs : l)r Spiri/u siii) drdil unhis.

niSTINCTK) WIII.

Cap. I.
Llnmi coiicedendim sil, per donum dari dona.

liic quacrilur, cinn Spirilus sanclus, pcr (iiicm
flividmilur dona, ij^sc sit donum, ulrum coiic(^(lcii(lum
sit, quod pcr doiium dividaiitur ac dcnliir ' doiia. Ad
(piod dicimus, (piia pcr douum, (|U()d cst Spirilus
sanctus, siniiulis |)i'opria dividuiitur, ct ii)sum conumi-
iiiler omu(>s boiii habcnt. l'ndc Auimslinus in dccimo
(piinlo libro dc Trinitatc - ait: « Pcr doimm , tpiod csl
Spiritus saiiclus, in comimme omnibus membris Cbri-
sti mulla dona, quae sunt quibusquc pro[)ria, dividun-
tur. Noii cnim siniiuli qui(pie habent omnia, sed hi
illa, alii alia, quamvis ipsuin donum, a quo euique
proprla dividuntur, omnes habeant , id esl Spirilum
saiietum». Ecee aperte dicit, per doiium dona doiiari.

C.M'. II.

Vtrum Spiritiis sanctiis eadem ratione dieatur
donum, qua datum sive donatmn.

Praelerea diligenler eonsiderandum est, eum Spi-
rilus sanctus dicatur donum el datum, ulrum ^ eadem
ralione utrumque iiomen ei conveniat; quod utique
videri potest. Cum enim idem sit Spiritum sancUim
dari et Spiritum sanctum donari, ex eadem ratione
videtur Spiritus sanctus dici datum et donum. Hoc
etiam videtur Augustinus significare iii libro decimo
quinto de Trinilate \ cum ait: « Spiritus sanctus in
tantum douum Dei est, in (piantum dalur eis quibus
dalur; apud se autem Deus est, elsi nemini detur. »
Ecce aperte dicit, Spiritum sanctum doninn appellari,
(piia datur. Si autem ex eo lantum appellatur donuin,

(piia datiir, iion ab aeteriio riiil doiiuiii, <pii;i iioii (Im-
tur nisi ex lemporc.

Ad quod dicimiis, (pii;i Spiritiis s;inctus ct domim ''"^'P"'"^»-
dicitiir cl (bitum sivc (l()ii;ituiii; scd d;ituin sive (l()ii;i-
tum ex eo tanliim dicilur, (piia datur vel donatiir, (piod
habet l;nitum ex tem[)ore.

Doiimn \cro dicilur iion ex co laiitum, (uiod doDc- "'""'""i'''-

' tnr e\ pnv

lur, sed ex i)roi)ricl;itc, (piam habuit Jib ;tctcriio; iindc prieuie
et ab aeterno tiiit doiium. Sempilerne einiu doiimn liiil,
non (piia darctur, sed (pii;i [)rocessit a Patrc el Filio.
Unde Auiiustinus in quarto libro de Trinitale '' ail:
« Sicut nalum esse esl Filio a Patrc esse, ita S|)ii'itui
sancto doiiiun Dei esse est a Patre procedere et a Fi-
lio ». Hic aperle oslenditur, qiiod S|)iritus saiicliis (»0
donuni est, (juod [^rocedit ;i Patre et a " Filio, sicut
Filius co est a Palre, ([uod iialus esl ab eo. Non csl
eniiii idein Filio esse a Palre et Spiritui saiicto, id est,
non ea proprietale Filius dicilur esse a Patre, (fiia Spi-
rilus sanctus. Nam Filiiis dicitur esse a Patre, (|uia ge-
nilus est ab eo; S[)iritus sanctus vero dicilur esse u
Patre et a l^ilio, quia Spiritus sanctus est doiuim Patris
et Filii, id est, qiiia procedit ab utroque. Eo enim '
dicitur Spiritus sanctus, quo donum; et eo donum, quo
procedens. Unde Augustinus in quiiilo libro de Trini-
tate ^ ait: « Spiritus sanctus, qui non Trinitas, sed iii
Trinitate inlelligitur, iii eo quod proprie dicitur Spiri-
tus sanctus, relative dicitur, cum et ad Patrem et ad
Filium refertur, quia Spiritus sanclus ct Patris et Filil
Spiritus est. Sed ipsa relatio non apparet in boc no-
mine, ap[)aret aulem, cum dicitur donuin Dei : donum
enim est Patris el Filii, quia et a Patre procedit et a
Filio». Ecce his verbis aperte ostenditur, eadein rela-
tione dici Spiritum sanetum el donum; doniim autem,
quia [)rocedit a Patre et Filio. Proprietas ergo, qua dici-

1 Vcrs. 17.

"' Vcrs. 13.

3 Pluriini codil. cdin V;i(. qiiod loco quia , setl niinus
clare et dislinctc , ideo sequimiir ed. I ; cod. X vero liabet
quod quia , cx quo omissio ceterorum codd. explicari potest.
Mox post aliis codd. disseiitiunt inter se ; alii cum Vat. po-
nunt et quod ideo , alii et ideo , cod. H ideo quod , cod. F
ideo dicit , sed maior pars codd. iit G I K T \ W X etc. cum
ed. I exliibel texlum nostrum. Ratio hiiiiis dissensionis videtur
luisse in eo , quod paulo ante plurinii codd. , uti diximus. quod
loco quia posueiunl. Clr. d. IH. dub. 6.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Ed. 8 diddunlur aiit dantur ; particulam aut pro ac tiabct
otiam cd. I.

- C-ap. 19. n. 34. — lii line textus anle id £St sola Vat.

habent pro liabeant, et cd. -i peius habcantur. Subinde edd.
1 , 2, 3, 7 omittunt Ecce , et pro ultimo verbo donari cdd.
I , 8 legiint dari.

3 Ed. i , .5 , 6 , 9 adiiciunt et.

* Cap. 19. n. 36. — In line toci Val. et aiiae cdd. contra
originale , codd. ct cdd. I , 8 datur loco detur.

'=> Cap. 20. n. 29.

^ Codd. , excepto A , et edd. I . 8 omitlunt a.

^ Codd. omittunt eni7n.

* Cap. II. n. 12. — lii hoc textu coiura codd., ed.
I ct originale , Vat. cum aiiis edd. addil est ante Trinitas.
Eadem Vat. cum pluribus edd. ante Filium omittit ad. — 11-
tima vcrba textus : et a Filio , ab Aiigustino exprimuntur sic :
Et quod Apostolus ait: qui Spintum Christi non habet , hic
non est eius (Rom. 8 , 9.) , de ipso utiqve sancto Spiritn nil.

3:20

SENTENTIARUM LIB. 1.

donsbilissit
^prrilus S.

lur Spirilus sanctus vol donuni, processio ipsa csl, dc
(]ua post plcnius agemus cuni aliis *. Cuni ergo al) ae-
tcrno processcril ab ulroque, et ab aeterno donuni fuit.
Non ergo Spiritus sanclus eo tantuni dicitur donum, quia
donatur; nam ct ante fuit donum, quam donaretur. Unde
Augustinus in quinto libro de Trinitate -: « Semper pro-
cedit Spirilus sanctus, et non e\ tempore, sed ab aeler-
nitale procedit; sed quia sic procedebat, ul essel dona-
bile, iam donum erat, antequam esset cui daretur.
Aliter enim inlelligitur, cum dicilur donum , aliter
<;um dicilur donatum: nam donum polest esse etiam,
ante(iuan) delur; donalum autem, nisi datum fuerit,
nullo modo dici potest » , « Sempiterne ergo Spiritus
sanctus esldonum, lcmporaliter aulem donatum ». His
verbis aperte ostenditur, quod sicul Spiritus sanctus ab
aeterno procedit, ita ab aeterno donum est; non quia
donarelur a Palre Filio, vel a Filio Patri, sed quia ab
aelerno processit donabills.

Sed quaeritur, cui donabilis: ulrum Patri et Filio,
Qpaeritui cui a» lanlum nobis, qui nondum eramus? Si aulem non
erat donabilis Palri et Filio, sed tantum nobis, el ex
eo donum erat, quia sic donabilis procedebat , videtur
quod Filius eadeni ralione semper donum fucrit; quia
ab aelerno processit a Palre donabilis nobis in tempore.
Nam el de Filio legilur % quod datm est nobis. Ad quod
dicimus, quia Spiritus sanclus nobis tantum, non Patri
vel Filio, donabilis processil, sicul et nobis tantum
datus est. Et Filius vere dalus esl nobis et ab aeterno
processit a Patre, non ut donabilis lantum, sed ul ge-
niuis, qui et donari possel. Processit ergo ul genitus et
donabilis; sed Spiritus sanctus non procedit ut genitus,
sed tantum ut donum. Donum aulem semper fuil , non
solum quia donabllis, sed quia ab ulroque processit,
el quia * donabilis fuit, Unde Augustinus in quinto libro
de Trinitate " ait : « Eo ipso, quod daturus erat eum
Deus, iam donum erat, eliam antequam daretur», et
ideo donabilis ®; sed aliter donabilis quam Filius; nam
et aliter datus et aliter processit quam Filius. Filii enim
processio genitura est vel nativitas, Spiritus sancti vero
processio nativilas non est; utraque vero ineffabilis est.

Cap. III.

ijuod sicut Filius nascendo aceepit non tantum, ul esset
Filius, sed etiam essentia , ita Spiritus sanctus pro-
cedendo accepit non tantum, ut esset donum , sed
ut esset essentia.

El notandum, quod sicut Filius nascendo accepit
non tantum, ut Filius sit, sed omnino ut sil et ut ipsa

subslanlia sit; ila et Spiritus sanctus a Patre el Filio
procedendo accepit non lantum , ut Spiritus sanctus sit
vel donum, sed etiam, ul omnino sit et ul substantia
sit; quod utique non accepit eo quo ' datur. Nam cum
non detur nisi ex lempore , si hoc haberet eo quo da-
tur, accepisset ergo ex lempore, ut essel. Unde Augu-
stinus in quinlo libro de Trinilale * ait: « Filius non hoc
lanlum liabet nascendo, ut Filius sit, sed omnino ul sit.
Quaeritur ergo, utrum Spirilus sanctus eo quo datur
habeat non tantum, ul donum sit, sed omnino ul sit.
Quod si non esl, nlsi quia daliu*, id est, si non habet
esse, nisi eo quo datur, sicut Filius nascendo habet non
tantum, ut sil Filius, quod relalivc dicilur, sed omnino
ut sit ipsa substantia, quomodo iam Spirilus sanctus
erat ipsa substantia, cum non prius darelur, quam esset
cui daretur » ? Non ergo eo quo datur, sed procedendo
habel, ut sit donum, el ul sit essenlia; sicut Filius non
eo quod datus est, sed nascendo accepil non lantum,
ut sit Filius, sed nt sit essentia, Unde Augustinus in
decimo quinlo libro de Trinitate ° ait: « Sicut Filio prae-
stat essentiam sine initio temporis, sine ulla mutabili-
tate nalurae de Patre generatio, ila Spirilui sancto
praestat essentiam sine ullo inilio lemporis, sine ulla
mulabilitate nalurae de ulroque processio ».

Hic oritur quaestio: si Filius nascendo habet non
tantum , ut sit Filius , sed ul sit essentia , et Spiritus
sanctus procedendo non tanturn, ut sil domun, sed
ut sil essenlia; ergo et Filius nalivilate essentia est,
et Spiritus sanctus processione essentia est^ cum
alibi dicatur. quod nec Pater eo Pater est, quo Deus,
nec Filius eo Filius, quo Deus, nec Spiritus sanctus
eo donum, quo Deus; quia, ut ait Augustinus in se-
ptimo libro de Trinitate " , « his nominibus relativa
eorum ostenduntur, non essentia » . Unde post plenius
agemus ".

Ad quod breviter respondentes dicimus, quia nec
Filius nativitate essentia est, sed lantum Filius; nec Spi-
ritus sanctus processione essenlia est, sed tantum do-
num; et tamen uterque, et ille nascendo et iste pro-
cedendo, accepit, ut esset essenlia. « Non enim, ut ail
Hilarius in quinto libro de Trinitale '', per defeclionem,
aut protensionem, aut derivationem ex Deo Deus est,
sed ex virtute naturae in naturam eandem nativitate
subsistit Filius » , et ex virtute naturae in naturam
eandem processione subsistit Spiritus sanctus.

Quod ita intelligi potest: ex Palre, qui est virtus
ingenita, naturam, quam habel, eandem Filius nalivitate,
id estnascendo, et Spirilus sanctus processione, id esl
procedcndo habel. Unde ipse idem apertius eloquens,

Alia qi
stio.

Uespon
t«r.

Ivvplicu
verba '
lii.

' Supplc ciim C(l. I proprietatibas , de quibiis agitur hic
e( (iist. XXVI. XXVIII. XXIX.

2 Cap. 15. n. 16. — Kl sequens locus cst ibid. c. 16. n. 17.

— In primo loco anle Aliter Vat. cuni piuribus edd. contra
originale , codd. et edd. i , 8 domretnr.

3 Isai. 9 , 6.

* Vat. et edd. 4 , 6 omittunt quia.
s Cap. 13. n. 16.

* Contra codd. et ed. I Vat. ciim aliis edd. additfs/, sed
potius referendum est donabilis ad praecedens erat. Paulo
post Val. et edd. 4,6,9 datur pro datus , ed. 8 datus est.

— Ultima sententia quoad sonsuin sumta est ex libr. II. contra
Maximinum c. 14. n. 1.

' Vat. et plures cdd. hlc et paulo post ex eo quod pro

eo quo. Parlicula ea^ omittitur ab omnibus codd. ci od. I, hic
et in sequ(^nti textu .\ugustini ; quo lcgunt hic et in textu
.Vugustini codd. B D. .\lii codd. in textu quidcm Augustini
habent quo ; cxtra ipsum vero modo quo . modo quod. Cum
originali Augustini .sempcr posuimus quo.

* Cap. 1 5. n. 16, sed dilTusius. Ex codd. A C D inseruimus
ait , quod deest in editis.

^ Cap. 26. n. 47. — Paulo antc Vat., omittcndo sit, men-
dosc lcgit ut essetUia. Eadem Vat. cum pluribus odd. omittit
in textu .\ugustini ulta ante mutabilitate.

"* Cap. 2. n. 3 , scd mutato vorborum ordinc.

i> Dist. XXVI. XXVII. XXIX.

"^ Nuni. 37. — In originali Hilaiii niclius logitur : per de-
sectionem loco per defectionem , quod habcnt onmes edd., codd.

DISTINCTU) XVI

:^2I

quod (li\Tr;U aporit. siiIhIoiis': « N;ilivil;is, iii(|uit, Doi non
polcsl non (';iin, (W (|ii;i prorccl;! csl , lcncrc n;ilnr;nn.
Non onini ;iliu(l (|u;Hn l)(>us sul».sisli(, (piod non :iliun(lc
quam dc Dco subsislil ». Kccc his vorbis ;q>ciilur, (|uo-
modo ;n'ci|)icn(luni sil illiid ': « l)c l';ilrc };cnoialio piae-
slal (^sscnliam Kilio, cl dc ulro(|uo |)roocssio pr;icsl;il
ossonli;nn Spiriliii s;nicl() » ; noii (|ui;i illc cssciili;i sil
Kilius, cl islc cssoiili:i sil Spirilus s;uiclns, iinmo |)roprio-
hilo por.somdi, sod (|iii;i cl illc nasoondo, et islo proee-
dondo cssoiili;iiii li;il)ol c;in(loin ol lolam, (piacinPalro osl.

C.M'. IV.

(Juod S/xrilns sn>ictu.'^ ilicitnr donum i't doHatuni se-
cundun) duos nwdos praedictos processionis ^ qui,
aecunduni quod donum est , refi^tur ad Patrem el
Filium , secwidum quod datum, ad omn qui dedil
ct ad eos quifms dalur.

Kx praodiclis palel, (piod Spirilus s;nioliis soiiipi-
lerne doniini esl ot lomporalitor d;iluni vol doiuilum.
K\ quo app;irot illa disllnctio geminae procossionis, de
(ju;i siqira Oiiimns ■■. Nam socnndiim ;iltoram processio-
n(Mn dioitur donalum vol (lalum, ,s(H'uii(lum altoram vero
dicilnr donum.

El secnndiim lioc, (piod sempiterno donum est,
roforlur ad Patrem ot Filiiim, socundum hoc vero, quod
dicilnr datum vel donatum, ol ad eum qui dedit refer-
lur, el ad eos quihus datur; et cius dicitur esse qui
dat, et illorum quihus datiir. Unde Augustinus in quinto
lihro de Trinitale^ ait: «Quod datum cst et ad eum qui
dedit i-efertur, et ad eos quihus dedit. Itaquc Spiritus
sanctus non tantmn Patris et Filii, qui dederunt, sed
«liam noster dicilur, qui accepimus. Spiriliis ergo et Dei
est, qui dedil, el iioster, qui accepimus; non llle spi-
ritus nosler, quo sumus, quia ipso spiritus est homi-
nis, qui in ipsoest^: quamvis et illum spiritum, (pii
hominis dicitur, uliquc accepimiis; sed aliter iste, ali-
ler ille noster dicilur. Aliud est enim quod accepimus,
ul essemus, aliud quod accepimns, ut sancti essemus.
Quod autem Spiritus sanctus noster dicatur, Scriptura
ostendit. Scriptum cst enim de loanno, quod in Spiritu
Elia£ veniret ^ Ecce diclns est Eliae Spiritus, scilicet
Spiriliis sanctus, quem accepit Elias. Et Moysi ait Do-
minus ': Tollam. de spiritu tiio et dabo eis, id Bst, daho
illis de Spiritu sancto, quem iam dedi tibi ». Ecce el
hic diclus est spiritus Moysi. Patet igitur, quia Spiritus
sanctus noster dicitur spiritus, scilicet* quia nohis da-
lus et daUis utique ad hoc, ut sancti essemus. Spiritus
vero creatus ad hoc est datus, nt essenius.

Cm-. V.

Au Filius, ciiin sil iiohis d/ilus, possil diri iiuslcr ,
ul Spirilus sanclu.s.

Dic (piaoritnr, ulruiii cl Filiiis, oiiiii >\\ nohis (l;ilus,
(lic;itur \('l possil dici nostcr. Ad (piod (licinnis, (piia "
Filiiis diciliir noslor panis, noslor rcdcmptor ct hiiins-
modi; sod non dicilnr noslcr Filiiis, (pii;i Filiiis dioitur
relativc lanlnin ;i(l cnin qtii ^'oiiiiit. Kt idoo nostor Fi-
liiis noii polosl dici, scd P;ilris l;mtiiiii. In co ;iuloni
quod dicitur f/r//?<.s, ct ;id cimi (|ui dcdit, cl ;i(l cos (pii-
hus dalus esl, refertur, ut '" Spirilus sanctiis; (|ui oli;nii
cuiii in Sciiptui;i, iit pra(Mlictuni osl , (lic;ilnr s|»iritiis
noster, vol spiritus tiins vol illiiis iil do .Moysc ot Klia
dictum ost, iiiis(|ii;nn t;mion in Scripliii;i oooiiiril il;i
dici: Spiritiis sanclus nostor \cl tuus \cl illiiis, sod
•spiritus iioster vel tiius vol illiiis, (|ui;i Spirilus san-
ctus eo dicitur, quo doiiuin, ot utruiiKjuo rohilivc dicilur
ad Patrem et ad " Filiiim, el hoc sempilcrna relaliono.
Si tamoii ;ili(pi;iiid(» (licitur (l(»iiiiiii noslrum, ;iccipitur
doiiuni pro donato \cl daU». Cuiii voro donuiii aocipitiir
eo inodo, qiio Sj)iritus sanctus, doiiiim l;inliiin '^ Palris
et Filii dicitur, non h(»ininis; ita ct Filius suh hac ap-
pollatione non potest dioi noster , ul dicalur Filiiis no-
ster, sicut noc dicilur Spiritns sanctns noster; et lamen
de Filio dicitnr |)anis nosler, et de Spiriln spiritus no-
ster. Ille noster panis, (piia iios reficit iiohis dalus; islo
noster spirltus, quia nohis inspinilnr a Patrc el Filio,
et in nohis spirat, sicut vult. Fnde Aiiiiustiiius in
quinto lihro de Trinitale *' ait: « Quod de Palre natiim
est ad Patreni solum refertur, cum dicitur Filius; et
ideo Filius Patris esl, et non iioster. Dicimiis tamon
et panein nostrum da nobis , siciit dicinnis, s|)irilum
nostrum ».

Cai>. VI.

Utrmn Spiritus sanctus ad. se ipsmn referatur.

Post haec (juaeritur, iilrum Spiritus sanctns ad se
ipsum referatiir: hoc enim videtur ex praedictis posse
probari. Si enim quod datur referlur ad eum (pii dat,
et ad enni cui datur, et Spiritus sanctus datur a se
ipso, ut praedictum est, ergo refertur ad se ipsum.
Huius quaestionis dotcrminalionem in |)osleruin difleri-
nius, donec tractemus de his quae relalive dicuntur de
Deo ex temporc'^ in quibus datum et donaliim con-
tinentur.

et etiam e(iitiones Coinmentalonmi , ut lionav. , hic dub. 4, S.
Thomas in expositione lextus.

' Loc. cit. , paucis interpositis. — Vat. et plures edd. iegunt :
dicens pro subdens , ct soja Vat. addit ut ante inquit.

2 Scil. August. , libr. XV. dc Trin. c. 26. n. i7 : cfr. supra
pag. 320 notam 9. — Immodiate anto loco accipiendum Vat.
cum pluribus edd. inlelligendmn.

3 Dist. XIV. * Cap. 14. n. lo.
° .\lludit .\ugustinus ad I. Cor. 2,11: Quis enim hominum

scit , quae sunt hominis, nisi spiritus hominis , qui in ipso est ?

^ Luc. 1 ,17. — Immediate post Vat. sola cum originali
omittit Ecce.

' Num. II, 17. Vulgata : Auferam de Spiritu tuo tra-
domque eis. — Solumniodo Vat. locum detrunCate legit, lineam
omittendo, nempe: tuo el dabo eis, id est , dabo illis de Spiritu.

S. Bonav. — Tom. I.

* Vat. et plures edd. sed contra codd. AD el od. I. ("od.
C glossando : Spiritus, non qaod sumus, sed qiiia nohis datur.

^ Codd. B E et edd. I , 8 quod. Sed familiare est .Ma-
gistro adhibere quia pro quod. — Subinde sequimur codd.
B C D E in positione verborum , dun» cditi legunt tnntum re-
lative ; iidem codd. habent illum pro eum.

••^ Solummodo Vat, et ed. i suporfluo addunt et post ut.
— Deinde eadem Val. cum pluribus edd. supra dictxm est
loco praedictum est.

" Vat. et edd. I , 8 omittunt ad.

12 Vat. cum aliis edd., sed contradicentibus edd. 1,6,8
et codd. , omittit tantum. — Mox post et Filius ed. I adiicit Dei.

13 Cap. li. n. 15, sed apud Magistrum truncate. Respici-
tur ad orationem Domini , Matth. 6,11, Luc. II , 3.

i^ Disl. XXX.

3*22

SENTENTIARUM LIB. I.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XVIIL

Do proprietate Spiritus sancti, secundum quam ei convenit temporaliter procedere.

Hic quaeritur, cum Spiritus sanctus, per quem dividuntur dona, ipse sit donum elc.

DIVISIO TEXTUS.

Haec est tertia pars huius partis, iii qua Magi-
ster agit de processione Spiritus sancti temporali.
Determinato enim principio , a quo Spiritus sanctus
procedit, determinato etiam modo , secundum quem
procedit, determinat hic Magister proprietatem , se-
cundum quam convenit ei temporaliter procedere; et
haec proprietas est donum; et de hac in tota praesenti
distinctione intendit agere. Dividitur autem haec pars
in quatuor partes secundum quatuor quaestiones,
quas niovet.

In prima quaerit et determinat, utrum Spi-
ritus sanctus sit donum , in quo ^ aha dona do-
nantur.

In secunda quaerit, utrum Spiritus sanctus sit
eadem ratione datum el donum, ibi: Praeterea dili-
genter considerandum est, cum Spiritus sanctus
dicatur donum et datum.

In tertia quaerit - , cum non solum Spiritus
sanctus , sed etiam Fihus sit datus , quare non
dicitur Filius noster , sicut Spiritus noster , ibi:
Hic quaeritur , utrum Filius , cum sit nobis da-
tus etc.

In quarfa et uUima quaerit, cum Spiritus san-

ctus sit donum relative, quomodo possit a se dari;
si enim a se donatur^ videtur Spiritus sanctus ad
se relative dici , et hoc facit ibi : Post haec quae-
ritur , utrum Spiritus sanctus ad se ipsum re-
feratur.

Ceteris partibus indivisis remanentibus , quia
specialiter prosequitur quaestiones praedictas, media
sive secunda pars , quae est de difTerentia doni vel *
dati, habet quatuor partes. In prima quaerit et de-
terminat, quod non eadem ratione Spiritus sanctus
dicitur donum et datum, quia donum est ab aeterno,
sed datum ex tempore. In secunda vero contra hoc,
scilicet quod Spiritus sanctus sit donum aeternaiiter,
obiicit, ibi: Sed quaeritur , cui donahilis , utrum
Patri, vel Filio. In tertia vero, quia in solutione
dixerat quoddam dubium, ideo incidenter movet et
determinat illud, ibi: Hic oritur quaestio, si Filius
nascendo etc. In quarta vero el ultima redit ad pri-
mam solutionem, ostendens, quod Spiritus sanctus
aeternaliter donum est, quia eo ipso est donum, quo
procedit a Patre et Filio % et hoc facit ibi: Ex prae-
dictis patet, quod Spiritus sanctm sempiterne do-
num est.

TRACTATIO QUAESTIONL^I.

Supposito ex praecedentibus, quod Spirilus san-
ctus sit donum et quod donetur, ad intelligentiam
huius partis sex quaeruntur.

Prim.o quaeritui', utrum Spirilus sanctus sit
donum, quo omnia alia dona donantur.

Secundo, utrum Spiritus sanctus sit* donum vel
ab aeterno, vel ex tempore.

Tertio'', quid convenientius dicatur de Spiritu
sancto, donum scihcet, an datum.

Quarto , utrum donum proprie conveniat Spi-
ritui sancto.

Quinto, utrum doruun sit proprietas Spiritus
sancti distinctiva.

Sexto, utruFn ratione donabihtatis dicatur Spi-
ritus sanctus* noster.

' \n cod. B addiiur omnia.

2 Vat. cum cili(|iiibus mss. qnaeriliir.

3 Cod. X datur.

* Ed. I cum uno altcrove codice et loco vel.
5 In sola Vat. additur et (]vod temporaliter est datum
vel donalum, quod correspondet textui Magistri.

^ E.\ mss. ct ed. I supplevimus sit.

' Fide plurimorum mss. et cd. I e.xpunkimus additum
quaeritur.

* Codd. S V omittunt samins , ((uae leclio concordat cuni
niodo , quo haoc quaeslio infra al) omnibus mss. proponitur.

DIST. XVIII. \\\T. IMCl^S QUAKST. I.

AKTICULUS UNICUS.

De proprieUUc Spirilics .suncli, (/na e,sl donuni.

QUAESTIO l.

llfrnm Spirilus .sancf/u^ .sit donwm, in quo omnia alia dona donanfur

Circ;! |)rimiiin , (IihhI Spiiitiis sancliis sil (loniim,
(|ii() oinnia alia (lon;i ' donantnr, ostenditiir auclori-
fafe et rafione.

1. Aucforifate sic: Apostoliis piimae ad Corin-
iKi.imciiia.thios dnodccimo '^ : nivi.siones gratiarum .sunt, idem

aufem Spiritu.s, (fui dividit .simjulis , prout vult:
f»t loqnitiir dt^ donis iion tantnm gratiat? gratiim fa-
cientis, sed etiam quae snnt gratis dalae: ergo si per
Spiritum sanctmn dantur iitraque, cuin non sit alia
differentia donorum, ipse est donum, in quo omnia
alia dona donantur.

2. Item, Augustinus decimo qiiinto de Trinitiite^:
« Per donum , quod est Spiritus sanctus, commune
omnihus meml)ris Chrisli, propria quibusque dona
dividuntur •• .

3. Item , ratione ostenditur sic : Spii'itus sanctus
est primiim doniim ; sed omne posterius ad prius
reducitur : ergo omne donuin reducitur ad donum,
quod est Spiritus sanctus: ergo in omnibus donis
ratio donationis est per Spiritum sanctum: ergo etc.

4. Item , omne donum , in quantum donum , ex
amore datur, alioquin non liabet rationem doni;

I. sed « Spiritus sanctus est amor Patris et Filii», ut

dicit Augustinus, et habitum est supra^: ergo etc.
I Contra: i. Isidorus": « Multis indignis Spiritu

li opjwsi- sancto dantur dona Spiritus sancti»: ergo contingit
alia dona donari sine hoc: ergo non est donum, in
(pio omnia alia dona donantur.

2. Item, aliqua sunt dona, quae appropriantur
Filio, ut puta sunt illa quae dantiir ad illustratio-
nem intellectus: ergo si loquamur appropriate, taha
dona donantur* in Fiho sive per Filium, non dono,
quod est Spiritus sanctus.

3. Item, Filius datus est nobis, Isaiae nono':
Parvulus natus est nobis, Filiits datus estnobis:

eigo si datur per Spiritnm saiictmii, vidclnr (piod
Spiritus «inctiis ali(piam aiictoritalciii vcl inniicn-
tiam habeat in Filiiim; hoc autein est falsiim: cigo
non omnia alia dona donantiir pcr S|)iriliim s.iiictiiiii.

4. Item, hoc ipsum" ostenditiir pcr impossibile:
esto cpiod intelligalur per impossibilc, Spiritiim s;in-
ctum non esse, adhuc Pater ct Filius inlclliguntnr
ul liberales , alicjquin inest cis libcr;ilil;is a Spiritu
sancto, quod falsiim est: ergo si intelliguntur libc-
rales , ergo et donatores.

0. Item, si Spiritus s;inctiis t3St donuiii, iii (iiio
alia dona donantur, ergo donuin est doni et don;)-
tionis ^ donatio; et si hoc, inotus est inotus et re-
lationis relatio, et hoc habet Philosophus '" pro in-
convenienti. Cum enim dependens non possit ;iltcrum
terminare, erit ibi processus in inrinitum.

c 0 N c L i s i 0.

Jsta locutio , si ablativus in quo sumitur in sen.su
concomitantiae , solummodo (juoad dona gra-
tuita vera e.st; si vero in sensu cau.salitatis ,
et quidem causae exem:plaris, vera est quoad
onmia dona.

Respondeo: Dicendum, qiiod cuin dicitur, tpiod
Spiritus sanctus est donum , in quo omnia alia dona
donantur, abiativus iste potest accipi dupliciter: vel Ahiativ.s
ita, quod dicat concomilantiam , vel ita ", quod acnpiVur'
^icdX causalitatem. Si dicat concomitantiam , sic conch»*io s.
intelligendo universaliter , falsum est; quia est sen-
sus, quod detur cum omnibus donis. Quaedam enim
sunt dona, quae semper sunt cuni Spiritu sancto,
ut caritas et sapientia; quaedam, quae'^ numfuam
sunt cum Spiritu sancto, ut timor servihs; quacdam,

* Fiv aliqiiibus cocld. el Vui. decsl hic el deincops pluries
in hac propositione dona.

* Vers. 4. et H , ubi Vulgata dkidens loco qui dividit.
— Paulo ante Vat. contra mss. et ed. J et primo per Aposto-
lum dicentcm pro Auctoritate sic: Apostolu^.

3 Cap. 19. 11. 34: Per donuni , quod est Spiritus sanctus,
in connnfiune oninibus nieinbris Chrisli multa dona, quae sunt
quibusque propria , dividuntur. — in quo textu Vat. cum cod.
cc, refragantibus tamen antiquioribus mss. et ed. I , loco dicidun-
tur ponit Dei donantur.

* Dist. X. in lit. Magistri , c. I . et 2.

* Lib. I. Sent. sive de Summo bono, c. 15. n. 8: Aliquando
non dignls et reprobis dona Spiritus sancti conferunlur. — Cod.
Z cum ed. operum S. Isidori post indignis ponit et reprobis.

^ Ed. I cum uno ;ilicrove codice danfur.

' Vers. 6.

* Ex antiquioribus mss. et ed. I adiecimus ipsum.

^ Fide mss. et ed. I expunximus additum est.

'0 Libr. V. Phys. text. 10-18. (c. 2.), et XI. Mctapli. c. II.
( X. c. 12.), ubi inter cetera argumenta etiam istud habet ,
quod , si motus esset motus , statuendus esset progressus in
infinitum , quf repugnal. Cfr. etiam I. Prior. c. 37. ( c. 35. ).
— Mox Vat. contra fere omnes codd. et ed. I incongrue deter-
minare pi'o terminare.

" Ex vetustioribus mss. et edd. I , 2, 3. 6 substiluimiis
ita, loco sic.

^2 Ed. 1 hic et paulo infra omittit quoe. Mo\ cod. Z uov
et cod. V autem non sunt loco sine.

SENTENTIAKUM LIB. l.

ciuae aluiuundo sunt cnin Spiritu sanclo, aliquando
sine. ut fides, prophetia et huiusmodi.

Si auteni parliculariter intelHgatur de donjs
c..nciHsio2. gratiae gratuni facientis '. sic vera est et non habet
instantiam.

Potesl ileruni ablativus iste - importare causa-.

xMMi^n^ lilateni , et hoc tripliciter: vel ita, quod dicat sim-

.lajiuteiii tn-pliciter causalitatem , et in hoc non distinguitur nec

''"^'^' a Patre nec a Fiho. qnia omnia dona sunt a Patre

et a Fiho, ut' a Spiritu sancto ; vel ita , ut dicat cau-

salitalem et subauctoritafem , et in hoc distinguitur

■\ Patre, sed non a Filio, (juia Pater et per Fihum

et per Spiritum sanctum donat: vel ita, ut * dicat

causalitateni et subauctoritatem et exempfaritatem ,

c.onciiijio •(. et sic proj^rie Spiritui sanclo convenit. Ipse enim

procedit per modum primi doni, ita quod omnis

donatio recta et gratuita post illam est et ab illa

accipil rationem donationis. Concedendum est ergo ,

Kpiiojriis. quod Spiritus sanctus est donum, quo omnia dona,

scilicet gratuita, donanlur per concomitantiam, et

quo omnia Dei dona donantur per exemplaritatis

causam.

1. Ad illud ergo^ quod obiicitur primo de Isi-
doro, iam patel responsio, quod ipse loquitur de
donis gratiae gratis datae, non gratum facientis.

'^. K(\ illud quod obiicitur secundo, quod quae-
dam dona afipropriantur Filio; dicenduni, quod de
donis est loqui dupliciler: aut ratione eius quod

Solutio op'
posiloniin.

subest, aut sub ^ ratione donationis. Ratione eius
quod subest aliqua dona appropriantur Filio, ut
sapientia et intelligentia , aliqua Spiritui sancto, iit
caritas. Ratione vero donati.onis , omnia approprian-
tur Spiritui saiicto ratione iam dicta', quia per
ipsum tanquam per primum donum donantur alia.

3. Ad illud quod obiicitur. qiiod Filius esl
datus, et non a Spiritu sancto; responderi potest,
quod Filius est datus secundum humanam naturam,
et hoc fuii per amorem, loannis tertio*: Sic Dem
dilexit mundum . ut Filium suum unigenitum
daret.

4. Ad ilhid quod obiicilur, quod, Spiritu sanclo
circumscripto, adhuc manet ratio doni; dicendum,
quod, circumscriplo Spiritu sancto, est intelligere
in Deo donorum causalitatem et subauctoritalem,
sed non exemplaritatem donationis sub ratione do-
nationis, quia non intelligitur processiis amoris ; et
hoc ultiino modo dicitur proprie convenire Spiritui
sancto.

5. Ad illud quod obiicitur, quod tuhc est donuin
doni; dicendum, quod motus non est inotus, ut
termini, similiter nec relationis relatio; tamen ut
principii eX^ motus est motus, quia motus est prin-
cipium motus, et relatio relationis; et sic dicitill-
donuni doni. Et quia in causando statur in primo ,
cum sit primum donum , non est abire in infinitum.
Praeterea, donum in divinis veram hypostasim dicit.

SCHOLION.

1. l)e hoc iiomine rfo?»", t|Uod csl proprinm Spiritui sancto,
Sfraphiciis uborius prao omnibiis antiquis magistris in tota
bac (listiiK-lionc loquitur. — Propositio, quod Spiritus sanctus
sit donum , in quo omnia alia dona donantur , si verba : omma
dona univcrsajiter sumuntur , in sonsu faiso potest inteiligi, cum
(luaedam sint dona , quao qtiidem donantur per Spirilum san-
ctum , sod non cum Spiritu sancto. iNam Concilium Tridenti-
num dicit (Sess. 1 4. c. i. dc conliilionc) ; « Timorem esse quidem
donum Dei , non tamen inhabitantis Spiritus sancti, sed im-
pellenlis ». — Si S. Doctor affirmat , timorem servilem nun-r
quam csso cum Spiritu sancto, intclligit limorcm .servilitcr
sci'vilcni , (lui noii potcst siarc cum gratia sanctificanto , bcnc
vero timor simplicitor scrviiis, siout et spes , qitod constal ex
Tridenlino (Scss. 6. cap. 0.). De timore eiusque specicbus vi-
desis III. Scnl. d. |.';. diih. .1. oi d. .'ii. p. II. a. I. ct 2.

II. Pro explicationc solutionis ad '6. serviie possunt \erba
Richardi (hic q. 5. ad 2.) : « Quamvis motus non piincipiet
alium motum ut propnum cius tcrininum ol immediatum , ta-
men certum cst , quod per uiiuni motum causatur alius. Et
longe in infinitum lortius per donum aeternum , quod cst res
subsistcns , potcst immediate causari donum creatum». Eodcm
fere modo hanc obicctioncm solvunt S. Thom. (Iiic q. I. a.
3.) ; B. Albcrt. (hic a. I . ad I . ) ; Pclr. a Tur. (hic q. 3. u.
I. ad 6.).

III. Praeter iam nominatos auclores cfr. Ale.x. Hal. , S. p. 1.
q. 61. m. I. — S. Thoni. , loc. cil., ot S. c. Gcnl. IV. c. 21.

— /Egid. R., hic I. princ. q. 3. — Ilenr. Gand. , S. a. 61. q. •.).

— Dionys. Carth. , hic q. I.

' Vat. ctim (0(1. cc practer fldem antiquiorum niss. cl od.
I donis gratiim facientibiis. Mox cod. X verim pro vvra, scil.
propositio illa : Spiritns sanctus ost donuni , in quo ctc.

- In Vat. doisl /.s7c, quod tamcn in inss. (in pluribus ^YW
ci 0(1. I habctur.

3 .Viictoiitato iilurimoiuni mss. posuimus ut pio minus
(iisiincio et , loco cuius cd. I sicnt habet.

* Aliqui codd. ut V \ cuin ed. I quod.

^ E\ mullis inss. ci od. 1 siipplovimus ergo. Paulo iiilra
nonnulli codd. ut U K Z cuin od. I (juia ipse pro nuod ipse.

* In cod. V dccst sub. Mox |)ost Ralione cum cod. Z ct ed.
1 omisimiis vero, quod niiilti cod. dim Vat. habcnt. Paulo infra
in cod. X |)ost aliqua re|)ctitur appropriiintur.

^ In corp. quaest. circa linoiii. .Mjo\ tod. 0 omittit alia.

8 Vcrs. 16.

p In cod. 0 delicit et.

• I

DIST. .Wlll. \HT. IMCIS QlAKST. II.

a-i.')

giUKSTK) II.

Utnivi Spirifiis sancfus si.f doiiuin afi (icffriio , tin e.r feuipan'

oppo»

" 'iiieiila

Sccimdo (|ua('ritiir, ii(i'iiiii Spiriliis saiKTus sil
donuni al> aeUTiio. vcl ex teiiiporc. Kt (iiiod cx leiu-
pore. vi(l(Hur.

I. Aiijfusliuus deciino (|uiiito de Triiiitate ' :
« Ko douuiii est , ipiod daliir (piihiis dalur)); sed
datiir ex teiupore: ergo etc.

± Iteiu, (piiiito de Triuitate'-: « Ko doiiuiu
dicitur, (piod daturus ipsuin erat Deiis»: simI con-
stat. (iiiod daturns erat ex teiujiore: er^M) si donuin
est aeterniKn, teinjiorale est causa aeteini.

8. Itein, lioc ' videtiir per radonem. Donuin
enim noii lantuin dicit comparationem ad dantein,
sed etiain ad eum cui datur: er^o j)Osito ^/o/jo, jio-
nitiir (hins el recipicns , cjuia relatio jxinil extreina'';
sed recipiens est creatiira: ergo etc.

4. Item, doniini addit suj)ra datum , quia « do-
nuin est datio irreddibilis '' )>: ergo si Spiritus sanctus
non est datiis nisi ex tempore, nec est donum nisi
ex tempore.

;). Item, siciit Filii est generari . ita doni est
donari; sed non est Filiiis, antequam generetur: ergo
nec donum , antequam donetur : sed donatur tantum
ex temj)ore: ergo etc.

CoNTKA : 1. Augustiniis quinto de Trinitate "^ :
. «Quia Spiritus procedebat, ut esset donabilis, iam
donum erat»; sed procedere ut donabile. hoc est
aeternum: ergo et donum ab aeterno.

% Itein. ibidem ' expressius: « Spiritus sanctus
sempiterne donum est , temporaliter vero datur » .

3. Item , hoc ipsum videtur rafione , quia ubi
est amor gratuitus, il)i est ratio* doni; sed ab ae-
terno est in Deo ponere amorem gratnitum : ergo
et doniim.

4. Item, ubi est perfecta ratio liberalitatis, ibi
est donum; sed in divinis ab aeterno est perfecta
i"atio liberalitatis: ergo etc.

3. Item. sicut se liabet ratio verbi ad rerum
productionem, sic se habet ratio doiii ad gratiarum
distributionem ^ sed ante rerum productionem in

j)riiicij)io liiil Vcrbnin : crgo aiitc gralianiiii colla-
lioneiii in jiriiicijiio luil Domiin.

eoNCj. rsio.

Donuin nf dafuin (licilur fcinporalifcr : (Itnium
vero ut aliiiiiando donanduin rcl vf jlona-
hilc dicilur aiHernalilcr.

Rksfondko: DicciKhim. (jiiod cuiii (lomim dical
resj)ectum ad eum cui daliir , lioc jiotest essc tri-
pliciter: vel secundum acluin, vel secundum lialn-
tum^'\ velscciindum (//)//7?/c///(^'w^Sis(?cuiidum acfum,
boc inodo dicitiir (ioiiiim, (jiiia datur; si sccuiidiim
habifum, hoc UHido dicilur doiiiim, quia doiiaiidiiiii
aliquando; si secundum apfifudincm, hoc inodo
dicitur donum, qiiia donabile.

Secundum priinam acceptioiiem dicitur teinjM)-
raliter; sed secundum secundam et tertiam (licitiir
aeternaliter. Kt in his tribiis seiisibus accipit .\iigii-
stinus. Concedendum est ergo. (juod secundiim ali-
quam acceptioiiem donuni " dicitur aeternaliter, sicut
probant rationes induclae ad secundam partem.

1. Ad illud vero qiiod obiicitur in conlrarium,
dicendum, quod j)rocedit de dono, ut dicit acfum
donationis, et sic ex teinj)ore dicitiir: unde iioii
valet obiectio.

^2. Ad illud qnod secundo obiicitur . qiiod eo
dicitur donum, quo daturus etc; dicendum . quod
secundum istam acceptionem dicitnr aeternahter , quia
non dicit respectuin ad creaturam secundum uctum ,
sed secundum habiium, sicut et praedestinatio.

Quod ergo obiicitur, quod tunc teinj)orale esl
caiisa aeterni ; dicendum, quod illud j)articipium
daturus diio importat, videlicet ordinationem ad
dandum et actum '- ordinationis; et ordinatio est
aeterna, licet actus sit temporaHs: et tunc ablativus
non dicit causalitatem lalione actus, sed ralione or-
dinationis.

Tm|)I>-i I"--
»perlus.

< oiiclu^io.

Sjlutia op-
positorum.

(

' Cap. 19. n. 36. Vide in lil. Magislii , c. 2. in pi'inc-.
' Cap. 15. n. I(). Cfr. iit. .Magistri , c. 2. circa tineni.
3 Fifit; vetustiorum ross. et ed. I adiunximus lioc.

* Cod. 1 iitrumque extremum , uti ol infra in resp. ad
l)anc obiectionein liabetur.

^ .\ristot. , IV. Topic. c 4. — Sensus est : donuni est da-
tio iiberalis , quae fit sine inlentione retributionis.

* Cap. lo. n. 16; vide hic lit. Magistri, c. 2. circa medium.
^ Caj). 16. n. 17. CIV. lit. Magistri , c. 2. ciica medium. —

Sequimur phtrimos codd. cum ed. I , subslituendo ibidem pro
idem.

* Vat. cum cod. cc incongrue gratia pro ratio.

^ Cod, X hic sicut iii immediate sequeiilibus collationem.

"^ Licel mss. cum sex primis edd. poiiani liic et paiiki iii-.
IVa htibitudinem loco habitum , praeferimus tamen lectionem
Vat. , tum quia nomen hahitudo communiter a S. Doctore in
alio sensu (cfr. infra q. 6.) accipitur , tum quia in se^iuentibus
(excepta resp. ad 3 , in qua multi codd. habitudinali^ loco ha-
bituatis e.vhibent), prae.sertim q. 5, omnes codd. ponuiit habitum.
Quod attinet ad rem , notes , quod in hoc distinctionis membio
respectu doni insiiiuetur speciaiis deterniinatio , quae infra ad
2. vocatur ordinutio, per quam constituatur in ralione futuri
et ab aliis membris distinguatur.

" Vat. cum cod. cc conira anliquiores codd. et ed. 1 ad-
dii Dei.

'- hileilige : e.xsecutioneni.

-m

SENTENTIARUM LIB.

Posset lamen dici, quod ' dicit causaiii conse-
.\i,wr. quentiae, non consequentis.

3. Ad illud quod obiicitur, (juod dicit relationeni
ad extrenia ; dicenduni , quod relatio actualis ponit
ntrnmqne extremum in actu , non autem relatio ha-
bitualis *, sicut patet, quod Deus aeternaliter dici-
lur exemplar creaturae temporalis.

h. Ad illud qnod obiicitur, quod donum addit
supra datum ; dicendum . quod donum in quibus-
dam consequitur rationem dati , ut puta sunt illa
quae de se non dicunt liberalitatem, nisi prout ad-
ditur eis ratio communicationis, ut liber, cultelius
et huinsmodi. In abipio (iatuw consequitur rationem

doni, ut puta in eo quod ex se importat liberah-
tatem, etiamsi nunquam detur donum ^ ut est amor ;
et sic convenit Spiritui sancto.

'). Ad ilhid quod obiicitur, quod sicul Filii esl
generari etc; dicendum, quod falsum est, quia^c«e-
ra7'i dicit emanationem Fihi, quae secundun» ratio-
nem inteUigendi praecedit Filium; unde impossibile
est, quod sit, nisi generetur; donari autem non solum
dicit doni emanationem , sed amplius dicit eius com-
municationem ; et hoc consequitur esse doni . et ideo
non dicitur donum ex tempore, quamvis donetur ex
temnore.

S C H 0 L 1 0 N.

I. Quoad sensum qu.iestionis not«ndum, quod dilTerunt hae
iocuiiones : esse ex tempore , esse cum tempore , esse in tem-
porc. Primum significat, ipsum csse liabere inilium , et dicilur
dc omnibus creatis ; secundum vero , aliquod ens coexistere
(empori , quotl etiam dc Deo dici potest ; tertium autem, aliquid
mensurari tempore , quod proprie dicitur de corruptibilibus.

II. Triplex conciusio erultur ex hoc fundamento , quod do-
num dicit respectum ad eum cui datur, et quod hic respectus
potcst esse triplex. Secundus et tertius respectus , qui est tanlum

secundum raiionem , non esl relalio in actM , quac scmper po-
nit etiam extrema sua in actu, sed relatio in habitu vel in
aptitudine, ut bene expiicatur in soiut. ffd 2. et 3. In re princi-
pali omnes magisti'i consentiunt. .\lex. Hal. , S. p. I. q. 64. m.
2. — B. Albert. , hic a. 6 ; S. p. I. tr. 8. q. 36. m. 2. partic.
2. — Petr. a Tar. , hic q. 2. a. 2. quaestiunc. I . — Richard,
a Med. , hic q. 4. — Henr. Gand. , S. a. 59. q. 5. n. 32. seqq.

— Dionys. Carth., de hac et seqq. tribus hic q. 2. circa finem.

— Biel , de hac et tribus seqq. hic q. unica.

QUAESTIO III.

Utrum convenientius de Spiriiu sancfo dicatur donum quam dalum.

Tertio quaeritur, ntrum convenientius dicatur
de Spiritu sancto donum quam datum. Et quod
tani convenienter dicatur datum nt ^ donuni , vi-
detur :

i. Quia I;HCobi primo ^ : Omne datum opti-

Ad oppo- ffium et omne donum perfectum desursum est ;

ergo a Spiritu sancfo ita sunt data, sicut et dona:

ergo sicut ad ipsum transfertur ratio doni , ita

et dati.

2. Item, mobilis et moti est eadem ratio^ ergo
simihter dati et donabihs: ergo si donum dicitur
in ratione donabilis , datum vero in ratione actualiter
dati , ergo eadem est ralio doni et dati , ergo etc.

3. Item in quolibet genere perfectior est actus
quam potentia ' : ergo cum datum dicat in actu ,
donum in potentia, perfectius exprimitur aliquid
cum dicitur datum quam donum; sed quod maio-
ris est perfectionis magis proprie convenit Deo :
ergo etc.

4. Ilem, quando aliqua duo dicuntur de aliquo,
quorum unum est ratio dicendi alterum de eodem,
ilhid convenientius dicitur, quod est ratio dicendi *;
sed datum et donum dicuntur de Spiritu sancto, et, ut
vult Augustinus % « eo donum dicitur, quia datur » :
ergo magis proprie dicitur datum.

CoNTR.\: 1. /)a^iAm conyenit Spiritui sanctosohnnFundami.

' Subaudi ; ablativus ille eo quo. Ue distinctione come-
^uenliae et consequentis cfr. infra d. 38. a. 2. q. I. in corp.
et alibi passim. — Kxplicationem huius solutionis accipe a B.
Alberto, hic a. 6. ad 4; Dicendum, quod est causalitas con-
scqucntiac ct non consequentis , et sii; bcnc clTectus infert cau-
sam ; ct est causalitas conscquentis , et sic non infcrt enectus
causam , sed magis e converso , et slc esl hic ; unde quando
ex tcmporali infertiir actcrnum , non cst nisi ratio consequen-
Uae ct non conscqiientis.

2 Plurimi codd. cum cd. I habiludinalis ; aliqui ut FHP
QX habitualis ; Vat. cum cdd. 2,3,4, ii, 6 hubitn. Vide
.supra in corp. quacst.

3 Vat. contra n)ss. ct sex primas cdd. dono. Mox post sic
«)d. .M addit donum.

* (A)d. X quam loco ut.

" Vers. 17. — Priuio infra posl sancto ex antiquioribus

m.ss. et cd. I supplcvimus ita , quod Vat. cum cod. cc minus
benc omittit.

^ B. Alberl. , hic a. 2. eandem propos. ita exhibct : Mobi-
lis et moti una ralio substantiac est , non differens nisi per
actum ct potcntiam. — Paulo post nonnulli codd. ut T V dicit
pro dicitur. Dein Vat. cum cod. cc minus apte ct praetcr fidem
alionm) codd. cuin ed. I actualitatis pro actualiter.

' Gfr. Aristot., IX. Mctaph. tcxt. 15. (VIII. c. 8.), ubi pro-
balur, actum esse priorem substantia (i. e. perfectione) quam
potentia.

* Simile cst dictum Aristot. , I. Postcr. c. 2 : Pi-opter quod
est unun)quodque , et illud magis. lit II. .Metaph. texl. 4. (I.
brev. c. I.): Unumquodque vero idipsum maxime aliorum cst,
secundum quod aliis univocatio inest. — .Mox fide mss. et ed.
4 substituimus dicuntur loco diciiur.

9 Libr. XV. de Trin. c. 19. n. 36 ; vide hic lil. Magislri, c. 2.

DIST. XVIIl. AKT. lINirUS QUAKST.

3-27

Cclusio.
Uo t

tio 2.

o\ leinpore, sed dommi ;ioU'i'nalitef: fM'go ina^'is pro-
prie (licitni' (loinini.

2. Iteni, si nnn(pi;im ;ictn (l;iretnr, doinnn essel
el spiritns esset: ergo videtnr, (|no(l in;i<,'is pr()|)rie
convenit ei donnin '.

"^. Uein, (Jl()ss;i super illnd hicobi piiiiio-: (hniw
(laliim optimnm elc. dicit, (|nod «(hilinn dicitnr (ino;id
n;itnr;ili;i , donniii (pi();i(l ^M;iliiit;i ». Si ergo j^r;itnit;i
aptius ;ipproi)ri;uitnr Spiritni siincto. (pii s;uictilicat,
quani n;itur;ilia: erj?o melius iii divinis dicitnr de
Spiritu sancto donum (luain (hiluin.

4. Item, « donnm (ist dalio irreddibilis ' » : sed
quid(iuid Deus dat, irreddibililer (l;it, qui;i cum
(iel, niliil potesl recipere: er^^o in divinis datum
rationem habet dont et indiiit eius rationem: ergo
convenientius ibi dicitur donum quam datum.

c 0 N c L u s 1 0.

Spiritus sam'tus convenientius dicitiw donum (luam
datum, (juod duplici ratione prohatur.

Respondeo: Dicendum, quod quamvis in divi-
nis utrumque dicatur, et datum et donum , tamen
convenientius dicitur donum. Et huius duplex est
ratio. Una quidem est , quia datum , cum sit vel *
participium vei nomen verbale , concernit tempus ;
donuin autem a tempore subtrahit; et ideo, quia
omni;i divina^ supra tempus sunt, convenientius
dicitur in divinis donum quam datum. Alia ratio
est , quia donum supra rationem dati addit conditio-
nem liberalitatis sive irreddibilitatis , quae est con-
ditio magnae nobilitatis; et ideo maxime competit ®

divinis. El h;iec f\sl ratio. (|uan^ doiiitm ;ippropri.tliir
gnitiiitis donis, non tantnm ipsi Spirilui sancto, (jiii
(^st priiicipiiim gnituiloriini doiiorum.

1. Kt ex lioc i);it('l resnonsio ;iil illiid dc ^tiicto- S"'"'^'» "i"

' ' |M4iti>niai

i'it;it(; b(;;ili hicobi.

''2. \i\ illiid (|uod obiiciliir. (piod ' iiiobilis el
iiioli e;uleiii est ratio; dicendum, (luod non esl similc
de mobili et moto, et de dono el d;ito: (luia moturn
es.se addit supra iiiobile actum " el dicit totum ,
(piod dicit mobile. Sed daluin non dicit totum, (piod
dicit donum. (luaiitiim est de generali inlell(!clu "
nominis. nisi ;ipproprietiir: «donnm enim est d;itio
irreddibilis » , et hoc meliiis patebit in qii;irto pro-
blematc.

fj. Ad illud qiiod obiicitiir, (piod aclus est per-
lectio p()tenti;ie; dicendum, quod ali(juid est in po Aii.juid e«t
tentia ad actum dupliciter: aut propter imperfectio- <iip'"'''"'f
nem agentis , aut propter defectum suscipientis. Si
sit potentia primo modo, tunc actus est perfectio
potentiae; si autem secundo modo. non est perfectio '".
Unde si dicatur, quod sol actu lucens po^e.y^ domum
illuminare, qu;ie non est aperta, et domum apert;im
illuminat, nulla omnino nuiior notatur perfectio "
quam ante. Sic intelligendum est de donabilitate et
;ictuali donatione.

4. Ad illud quod obiicitur, quod '- datuin est ralio
dicendi donum, quia ideo donum, (luia datur; dicen-
dum, quod non est tota ratio, sicut dicitur in lit-
tera '^ , sed solum in comparatione ad eum cui datur.
— Vel potest dici quantum a parte nostri intellectus: Aiiter.
ideo donum dicitur, quia datur; sed tamen a parte
veritatis ^* rei est e converso, quia ideo datur. quia
donum est.

S C H 0 L I 0 K

1. Solutio ad ull. servire potest ad magis illustrandani so-
liitionem ad 3. .Nos quidem res creatas ex donato seu actu
donationis nominamus domim , sed lioc non vaiet de infinito
et aeterno dono , quod est Spiritus sanclus, qui minime unquam
est in potentia , ut sit donum , et dum donatur , non reducitur
ad actum doni , sed tantum donati. Donatum autem , cum do-
natio tiat in tempore , est ratio tantum extrinseca doni aeterni.

11. In conclusione omnes conveniunt. Alex. Hal. , S. p. I.
q. 64. m. 2. ad 3. — S. Tlioni., Iiic q. I. a. 2; S, 1. q. 38.
a. 2. — B. .-Mbert., hic a. 2. — - Petr. a Tar. , hic q. 2. a. 2.
quaestiunc. 2. — Richard. a Med. , hic q. I. ad. 2. — Henr.
Gand. , de hac et duabus seqq. S. a. 61. q. .3. n. 19. 20, el
q. 8. n. 5. seqq.

' In cod. 1 additur hic aiiud argiuiientum : Idem (donum)
dicit comparalionem personae ad personam , datim vero per-
soiiae ad creaturam ; sed magis proprie comparatur persona
ad personam quam persona ad creaturam : ergo convenien-
tim dicitur donum de Spiritu sanclo quam donum ( tiatum ).

- Vers. 17, apud Lyranum : Datum refertur ad natuiam.
donum ad gratiam.

' Aristot. , IV. Top. c. 4. Vide supra q. 2. arg. 4. ad
opp. — Mox cod. S cum dat loco cum det.

* Ex muilis mss. ut AFGISTX etc. et ed. I adiecimus
vel. Haec ratio explicatur verbis B. Alberti , hic a. 2 : Datum ,
quod est participium et consigniticat tempus , similiter datio et
uonatio nomina sunt verbaiia et ita aclus temporales consigni-
ficantia , licet non consignificant tempus.

^ Multi codd. cum edd. 2, 3 , 4,5,6 dona pro divina, et
cd. I dona loco omnia, sed minus apte , ut per se patet ; eiror
codicum forsan cx abbreviatione verbi divina ortus est. S. Tho-

mas eandem rationem liic a. 2. afTerens ait : Inde est . quod
donum competit magis divinis , quae sine tempore sunt , quam
datum. — Paulo ante codd. L 0 cum ed. I abstrahit looo
subtrahit , quae lectio communi loquendi modo magis congruit.

s .Nonnulli codd. ut I W convenit.

■^ In pluribus mss. ut .\ T V ef ed. 1 deest quod. Paulo
infra plurimi mss. cum sex j^rimis edd. donato pro dato, quod
minus congruit subnexis.

8 Multi codd. cum ed. I omittunt actum , pluresque in
.VCSVW aa bb dein cum edd. 3, 6 ponunt motum loco ?«o-
bile ; cod. cc vero cimi cd. 2. habet mobile motum.

® Cod. V intentione. Paulo infra cod. Z sed pro et.

1° In cod. V addilur potentiae.

" .\liqui codd. ut LOZ addunt bene m sote.

'2 Ex plurimis mss. et ed. I supplevimus quod. " Cap. 2.

^* Vat. praeter lidem fere omnium mss. et ed. I omittil
veritatis.

328

SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO IV.

Uirimi donum sit nomen es.sentiale, <m personak et proprium iipiritm sancti.

Ad opposi-
tiim.

Qiiarto quaeritui', utruni dojiuin proprie con-
veniat Spiritui sancto. Et quod sic videtur.

1. Augustinus decimo quinto de Trinitate': «Sic-
Fundamenia. ut iu Trinitatc non est verbuni nisi Filius, ita nec

donum nisi Spiritus sanctus».

2. Item, donum dicit.emanalioneui per modum
liberalitatis ; hoc autem est proprium solius Spiritus
saiicti : ergo etc.

3. Item, donum ■ dicitur reiative ad donantem;
sed donans non tantum est Pater, immo etiam Filius ,
quia uterque est mittens, ergo donum dicitur rela-
live ad Patrem et Filium: et si hoc, ergo^ distin-
guitur ab utroque: ergo nec Pater nec Fihus, sed
sohuTi Spiritus sanctus dicitur proprie donum.

CoNTnA: 1. Donum dicitur in habitu, sed datum
dicitur in actu, ergo datum addit supra donum:
ergo cui convenit esse datum convenif et ratio
doni. Sed datum convenit toti Trinitati, quia tota
Trinitas dat se, ergo et donum: non ergo proprie
Spiritui sancto.

!^. Item, donum dicit respectum ad dantem el
ad eum cui datur : si ergo est proprium Spirilus san-
cti, aut propter respectum ad dantem, aut "^ reci-
pientem. Non propter respectumad recipientem , quia
similiter Filius datus est nobis ^, et magis etiam datus
quam Spiritus sanctus. Si vero ad dantem; contra:
Filius dicitur procedere a dante, scilicet a Patre: ergo
videtur secundum communem " rationem Filio conve-
nire. Si dicas, quod Filius non procedit per modum
donabilis, neque «quomodo datus est, sed quomodo
natus * » ; contra: Fihus sic ab aelerno processit, ut
temporaliter esset missibilis, quia « eo mittitur Filius,
quo generatur ^ » ; sed missio non est aliud quam do-
natio: ergo Filius processit ut donabilis.

3. Item, si datus est Filius ex tempore, aut erat
ad hoc habilis ab aeterno, aut non. Si sic: ergo pro-
cessit ut donabilis; si non: ergo aliquid convenit ex

tempore Filio , (juod repugnat aeteruae emanatioiii ;
quod est inconveniens.

4. Item, regula est, quod onine nomen dicejis
respeclum vel effectum ad creaturas est comniune
tribus"'; sed donum est huiusmodi: ergo etc.

. CONCLIJSIO.

Donum est nomen personale et proprium Spiritus
sancti; datum vero potest dici et essentialiter
de tribus personis , el personaliter de Filio et
Spiritu sancto , et proprie de Spiritu sancto.

Respondeo: Dicenduni, quod sicut patet ex ver-
bis Augustini, donum dicitur in divinis proprie sive
personaliter, non essenlialiter, sicut verbum proprie
dicitur de Filio; datum autem potest accipi et essen-
tialiter et personaliter, sive proprie et communiter.
Tota enim Trinitas dat se, et tamen Pater et Filius
proprie dant Spiritum sanctum ^K

Propter hoc notandum , quod datum de sui ra-
tione idem est quod communicatum. Potest igitur
hoc quod est datum dici communicatum ex libera-
litate ^^ , et sic commune est toti Trinitati ; vel ex
liberalitate et auctoritate, et sic convenit Spiritui
sancto et Filio, qui habent subauctoritatem respectu
Patris; vel potest dici datum ex liberalitate et aucto-
ritate non tantum communicatum, sed etiam produ-
ctum, et hoc modo proprium est Spiritus sancti,
cuius proprium est procedere secundum rationem
liberalitatis, et ila secundum rationem doni vel dona-
bilis. Et hoc modo donum et ^" dalum aequivalent ;
differunt tamen, quia datum dicit communicationem
in actu, sed donum in habitu. Et ita ■* concedendum
est, quod donum proprie dicitur iii divinis de Spi-
ritu sancto.

I. Ad illud quod obiicitur, quod datum ;iddit

(^iinduj.

Coiicliis

Dntiiiu
cilur
plicil«

ConcIuK

Coiiclus

CoilclU;

Solaiio

posil

' («ip. 17. n. 29; Et (ainen non Ihistra in har Trinitato
non dicitur verbum Dei nisi Filiiis , nec donum Dei nisi Spi-
rilus sanctus.

^' Fide antiquiorum mss. ot ed. ! expunximus hic addi-
lum Dei.

3 In Vat. deest ergo , quod tamen in plurimis mss. ha-
heiur.

■• E\ antiquioribus mss. et ed. I supplevimus convemt ei
mox toti.

' Fn rionnuilis mss. ut HK MU et ed. I ropotitur ad.

* Isai. 9,6. — Paulo infra post Spiritus e\ aliquibus mss.
u( II K VX adiecimus sanctm.

^ Ed. I cuni cod. Z omnem loco communem. Mox cod. X
procedat Joco procedit , ubi in codd. L 0 additur ab aetemo.

« .August., V. de Trin. c. U. n. 15. — Mox Vat. cum
cod. cc procedit \oco processit, sed contra alios codd. ct ed. I.

" Est (iregorii ; vido supra jiag. 261. no(a I.

'f* Codd. 0 Z adiiuigunt : quia quidquid fucit una persona,
et omnes ; indivisa enim sunt opera Trinitatis. Similiter in qua-
cumque habitudine se tmbet una persona, et omves ; ut si una
persona Dominus , et omnes; si una refugium, ct omnes.

" Vido supra d. 15. p. I. q. 4.

>' In cod. 0 additur sola, qui et mox loco convenit hnhet
est commune tantum. Aliqui codd. ut FHXZ in secTindo dis-
iunctionis membro et cod. T ctiam in tei'(io subauctoritate pro
auctoritate , sed incongrue ; nam u(raque persona , licet se ipsam
det ex libcralitato , a Patro datur ex auctoritate , non subau-
ctoritate ; undo datum fin sensu passivo) utriquo convenil , quia
auctoritas Patris dat Filium ct Spiritum sanctum.

'^ Plurimi codd. cum Vat. minus apto vel ; cod. 11 cum
od. I oxhibot loctionem a nobis roceptam.

^* E\ vetustioribus mss. ol od. I supplovimus ita.

DIST. Wlll. \IM. 1;NI(U;S Ql'\i:ST. V.

siipr;i cloiiuiii; (limuliiiii. (|iiO(l scriiiKlniii ('oiiiiniiiiciii
accciptionciii f(((/i (?t doni (loiiiim ;ili(ini(l dicil nlln
qnain (lalniii. ct (latniii iillra (|iiain (loniini. Doiinin '
iiltra (|iiain (latniii iin|)ortat cinanalioiKMi) pcr inodiiin
tihcralitalis: (latiiin vcro iillra (|nain (loniiin iinpoilal
actiiin coiiiiiiiiiiicationis. ({iiia (loiinni dicit lialHtniii.
Kt idco. (jiiia illiid ({iiod addit doiinin siipra datiiiii,
csl [)crs()iialc, idco doiniin propric ^ csl pcrsonae
Spiritns saiicti.

± Ad illnd (piod (|nacritnr. rationc cnins rcspc-
ctns dicatiir donnni propric: iaiii [lalcl rcs[)onsio\
([nia rationc rcs[)cctns ad danlcin, non inqnain ra-
tlone rcs[)C("liis simplicitcr. scd ratiom^ lalis res[)(^clns,
qnia (Mnaiial [)cr modniii donahilis. ipiod cst pro|)rinin
Spirilns saiicti.

'). Qnod {)v^() oliiiciliir, qiiod (iinanal |)('r iiioijiiiii
donaliilis Kilins; diccndiini. ijiiod ralsnin cst. Qnaiiivis
cniin (lonaliilit.is sivc lihcralitas commiinicclnr l'ilii
{.jcncratioiii ', noii laincii csl ratio cmaiiaiidi ; ct <|iii;)
coininnnii-;itnr ;iclcrn:diter. idco (l;itnr tcm[)or;dilcr ;
S(vl (|ni:i non (>st rntio (Mii:in:in(li . idco iion ciii;iii;it
Kilins iil donnin. scd solinn S[»iritiis sincliis.

^i. Ad illnd ([iiod iillimo ohiiritnr dc r(>s[)cctn
;i(l cre:itnr;im ^ diicndmii. i|no(l lioc iiitclli<.;ilnr dc
illo nomiiK^ ([iiod iiii[)orl;il solniii rcs[)ci-tiini ;id
cre:ilnrani, non [)crsoii:ic ;i(l [)cr.son:iin: domiiii :iii-
tein utruin(|nc iin|)ort;it ; idco noii li;d)ct lii(- ill;( "
re^nl;i locnm.

S(^H0L10N.

I. (juacstio non cst , utruin iioc nonieii in gtMioi-c fOiiNtMiiat
Spiritiii sancto , scd snb (/ua ratione ipsi ('oiivciiiat, utcuni scil.
sit nonicn iicrsouale si\c proprictas ixT.sonac, an cssevtia/c. —
Vt soliitio mcliiis intcllijiatur , scionduni ost, iii dono dixino
duas coniplccti rationos , altoram cimi rolaliono roali ad dan-
(om . altoram cum rolaliono r.itionis ad oum cui datur. llo-
spoitus ad dauleiu, id os( Padvm ot Kiliiim , iinportat, ut Spi-
litiis sanctiis omanct i)or modum donabilis ; ct rationo liuius rc-
spoctus nomon doni c^sl proprium sivo porsonale. .Nam roctc
obsorvat Hicliard. a Mod. (loc. infra cil.) : « Donum , prout ac-
cipitur in divinis, ost ros i^rocodons , cui o.\ suo modo proce-
dendi convonit prima ralio doni. Prima autom ratio doni nmor
cst... Proprium aiitom Spiritui sancto (!st , quod procedat ut
amor ». AKora ralio importal rospccliim ralionis ad creaturas.

« \oc (amon , ut bono obsorvat S. 'riiomas (S. 1. (|. :)8. a. I.
ad. i.j por lioc , quod in doiio imporlatur rospocliis ad croa-
tiiram , oportot , quod si( ossontialo, scd ([iiod aiiiiiiid ossonlialo
in siio intolloctu includaliir, siciit ossontia inciuditiir iii intcllc-
ctii |)ors(inac ».

II. Antiqui magislii liic cum Sorapliico concordanl , oxcopto
Durando , (iiii sinf,nilarom viam tonons docol, lioc nomon S|)i-
ritui sancto tantuin appropriari . (|iio(l bono roprobal Dionys.
Cartb. (bic q. 2.). — .Vlox. Hal., S. p. I. q. 6i. m. I. — Scol.,
dc bac ot scqq. in ii(ro({uo scripto hic q. unic. — S. 'riiom. ,
bic q. I. ii. I. 2; S. loc. cit. — B. .Vlbcrl. . Iiic a. :i; S. p. 1.
tr. 8. q. 36. m. 2. partic. I. — Pclr. a Tai'. , liic (|. 2. a. I.
qiiae.stiunc. I. — Ricliard. a Mod., Iiic (|. I. — .Kgid. \\., Iiic
I. princ. (|. 1. — Do liac ot soq. q. Diirand.. Iiic q. I.

Qi:.\KSTI() V.
Utni.m floimni nive donabilUas sit proprietas dislinctiva Spiritm .mncti.

Qninlo qmicritni-. ntrnm donabilitas sive donuni
sil proprietas distinctiva personae ' Spiritus sancti. Et
quod sic, videtur.

I. Dicit enim .\uoustinus quinto tle Trinitate-:
inu. « Eo est donum , ([uo spiritns » ; sed spii*itus est pro-
prielas distinctiva: ergo et donum.

!2. Item, Augustinus quinto de Trinitate^ assi-
gnans ditterentiam processionis Filii et Spiritus sancti,
hanc [oonit, quod ille procedit per modum nati, sed

iste [3er modnm doni; crgo si luc-c (lil'ferenli;i alteii-
ditur penes proprietates distinctivas, ut [latet, quia
nativitas est proprietas Filii: ergo et donahilitas .sive
donum est propriet;is Spiritns sancti.

3. Iteni, hoc ipsnm videtnr '" ratione, quiaomnis
proprietas, secundum quam [Dersona differt ;il) oinnihns
aliis, est personae pro[)riet;is distiiictiv;i; sed donum
inest soli personae Spiritus sancli et senqDCr: ergo est
pro{3rietas eius {)ersonalis ".

' Cod. I addit enim. ,Mo\ cod. W dicit loco importat.

" Ed. I pn.prium.

^ In plurimis mss et od. I doost rcsponsio.

* .\liqui codd. iit T aa otc. ct oil. I concomitetur Filii
(jenerationem , qui ct pauio infra ponunt concomitatur loco
commuuicatur. Vaf. communicetur Fi/io in generatione : alii
codd. cum odd. 2, .3, i , ^i , G commuuicetur Fitii generationi.
In fino rcsponsionis fidc anticjuiorum mss. ot od. I substituimus
emanat pro emanavit. Doin aliqui codd. iil I S aa cum oi\. \
solus loco soliim.

^ Aliqui codd. ut SZ hic creaturas , quod otlam multo
pliires codd. ciim otl. 1 paulo infra loco creaturam e.xbibent.

^ Codd. sunt intor sc divisi ; alii ut F G K M Y Z omiltunt
i/la , nlii cum Va(. ot od. I ponunt \\aec pro /lic il/a , alii ut
^\ HoiMC. — Tom. I.

II 0 T ot (|uidom moliiis praesl.;inl loctionom in io\(uin ro-
ccptam.

' Vat. contra mss. o( ed. I omittii personae.
j 8 Cup. II. n. 12, ot IV. c. 20. n. 29. Vido hic lii. Ma-i-

l stii, c. 2, o\ (lUd baoc vcrba sumta sunt.
' ^ Cap. I i. ot l.j. n. lo. et 16; cfr. hic lit. Ma^islri . c. 2.

in fine e( c. 3. in ))rinc. — .Multi codd. cum ed. I decimo
] (luinto pro quinto , in quo c. 17. n. 29. scqq. etiam haoc dif-
I ferentia insimiatur. — Paulo infia in multis mss. o( edd. 1,2,
3, 6 ponitiir dati loco nati , sed p(>rperam . u( o\ subnexis
colligitur ; cod. 1 nascenti.s pro nati.

*'' Cod. V ostenditu): Paulo infra cod. .V di.^tin(juitur loco
dilfert.

11 In hoc argumcnlo sociindiim illud enatiim : (X)nstitu(ivum

330

SENTENTIARUM LfB. l.

tam.

/i. ItiMii. |»r()prielates in divinis sunt relationes:
sed Auguslinus dicit in quinlo de Trinitate ^ , quod
« relatio, secunduiu quani relertur Spiritus sanctus
ad Patreni el Filium, magis apparet in hoc noniine
donum quam in hoc uomine s|)ii'itus - »: ergo utra-
que est personalis.

Contra: 1. Nihil dicens respectum ad creaturas
Ad opposi-est proprietas distinctiva personae, quia, omni respe-
ctu ad creaturam circumscripto, tenel distinctio per-
sonalis; sed donum dicil respectum ad eum cui datur:
ergo etc. Si dicas, quod non est proprietas secun-
dum comparationem , quam habet ad creaturas. sed
ad dantem: pari ratione missio Spiritus sancti ' erit
proprietas distinctiva. cum dicat respectum ad mit-
tentem.

2. Item . omnis proprietas distinctiva dicitur ab
actu, noii abhal)itu. Unde Pater dicitur. quiageneral,
Fihus, quia generatur, .Spiritus vero sanctus, quia
spiratur; sed donum non dicitur ab actu donandi,
sed ab habitu, ahoquin non diceretur ab aeterno':
ergo etc.

3. Item, nullius alterius personae proprietas
distinctiva accipitur in relatione ad crealuras ' vel
dicit respectum; sed donum dicil hoc: ergo non est
proprietas distinctiva.

4. Item, si donum est proprietas dislinctiva Spi-
ritus sancti et eius notio. tunc ergo spiritus sanctus
et amor non est proprietas: quodsi " spiritus sanctus
et amor est proprietas, ergo sunt septem notiones,
quod est contra conimunem opinionem omnium. Si
dicas, quod eadeni notio ' importatur per haec tria
nomina, ergo videiitur nomina synonyma, iit Mar-
cus, Tullius, quod aeque magnum inconveniens est:
ergo etc.

C 0 N C L l S 1 0.

Donum est proprietas distiitctiva Spiritiis sancti
secundum respectum ad dantem , quin tamen
excludatur ratio donabilitatis sive respectus
secundum aptitudinem ad eum cui datur.

Rkspondeo: Dicendum, quod ad hoc dixerunt
aliqui, quod donum dupliciter est in divinis conside-
rare: uno modo, prout dicit respectum solum ad
donatorem; et hoc modo dicit Auguslinus % quod
« eo dicitur donum, quo procedit » : et sic dicunt,
quod donum est proprietas distinctiva Spiritus san-
cti. Alio modo accipitur ' donuin, prout dicil respectum
ad eum cui datur; et sic non dicit proprietatem distin-
ctivam, sed consequens ad proprietatem distinctivam.

Sed illud non videlur posse stare. Nam donum
semper aliquam comparationem dicit ad eum cui
datur; intellecto enim, quod non sit donabilis alicui,
impossibile est intelligere. quod sit donum.

Et propter hoc aliter dicendum, sicut prius
tactum est ^" .. quod donum praeter respectum, quem
importat ad dantem , importat respectum ad eum cui
datur. Sed hoc potesl esse tripliciter: vel secundum
actum, ut quia datus"; vel secundum hahilum , ut
quia dandus ; vel secundum aptitudinem , ut quia
donabilis. Et iste respectus '- adeo coniunctus est
primo, ut primus sine hoc non possit esse nec intel-
ligi, immo de necessitate sequitur, si procedit per
modum doni. quod sit donabilis: et ideo sequens
respectus non aufert primo , quin sit proprietas
distinctiva '^ Dicendum ergo. quod est proprietas
distinctiva ratione primi respectus. secundo respectu
non repugnante, sed consonante.

Opinio i'^
nwda

Non pn

tur

Solutio

ctoris.

Triple>-i
spectas 1«
eum cui-t
tur.

Concli»

rei cst distinctivum ipsius, et vicc \cis<i , piomiscue jidhibenlur
lerniini proprietax , secundum quam persona differt ab ovmi-
bus aliis , et inest soli personae et semper ( clV. Porphyr. , de
IVac(iicab. c. de Propiio) , ac proprietas personae distinctiva et
proprietm personalis, idcocpie a parte rei ipsum argutnenlum
ex piuribus contiadiim cxiiiijclur. Vel dic , quod loco minoris
iuxta rornuini s\ lluj,nslicam ijonendae : sed donum est propric-
tas , secundum qmm persona Spiritus sancti differf ab omni-
t)us aliis , ponitur ratio ipsius.

' Cap. II. n. \i.

- Cod. X. addil sanctus ; cod. 0 atitem enjo lioc uomen
donum magis dicit proprietatem distinctiram qvam lioc nomcn
spiritus sanctus.

3 In Vat. deesl Spiiitus sancti, qiiod tamen in mss. et
ed. I invenilur.

* Kd. I aeternaliter ))io ah aeterno.

^ Vat. yiractcr tidcm anliquiorum mss. et ed. I creaturavi.
.Mo\ post respectiivi siipplc cum cod. B (iii margine) ad crea-
turas. Iii line ar^iimcnti codd. L() addunt Spiiitus sancti ,
cerle subaiidicndum.

fi ita piuiimi codd. cum ed. I ; Vat. qiiia.

' V.\ pluribus mss. iil FFl.MQTZ supplevimus »0^0 , pro

quo cod. 0 habcl proprietas , alii aulem codd. cum ed. J ,
verbis incongriic iranspositis , quod eadein importantur nomiiM
per haec tria. i»au]o infra post Marciis oj)e mss. «>t sex pri-
marum edd. expunximus et.

8 Libr. IV. de Trin. c. 20. n. 29, et V. c. II. n. 12. Vide
hic lit. Magistri , c. 2.

^ Vat. citm aliqtiibus mss. dicilur.

10 Hic q. 2.

11 Subinlellige hic ei in scqucntibus distinctionis membris:
Spiritiis sanctus. — Val., refercndo iiatlicipia ad </o«»»*, praeler
lidem mss. et ed. I ponit dutuin , dandiiin, donabite.

1- Id est terlius modus secundi respecius. — .Mox posl j)m«o
ed. 1 explicaii\e addit scilicet qui est ad dantem , el cod. T
in marginc qui est per respectum ad dantem. .Mox pltires codd.
tilAFIKHUV ]wsl prim 11 s pciperam adiungunt ita quod.
Uein plures inss. ut CF (i M K S V Z habcnl nec pro non, et paulo
infra coii. V qui loco si.

13 In cod. U addititf ratione primi respectus. Mox aliqui
codd. ut lll^Q^' Uiide dicenduvi pro Dicendnm ergo. Paulo
infra mendum V;it. ponentis respectui pro respectu correximus
fide rn.ss. et «>dd. 1.2.3,6.

DIST. Wlll. AKT. UNICIS gi AKST. V.

:{:{{

inRltorutii.

I. Kx lior |)aU't r(>s|HMisi(» ail priiiiiiiii, (|iii:i illo
)iuUo op- n'S()<'(Tiis faliscsl. (|ii()(l iioii iiolcsl (•irciiiiiscrihi S(v
cinKliiin a|ili(ii(liii('!n ol) ('inaitalioiicin pcr iiiodiiin
lilicralitalis. Kt paict (jiiod noii cst sitnilc <li' mis-
sione , (|uia dicit rcsiicclnin scciindinn actuiii, non
secnndiiiii aiilitiidiiicin.

^. Ad illiid (jiiod ohiiciliir, i|iio(i propriclas di-
stiniTiva dchct diccrc acliini : diccndniii. (piod donnin
dicit diipliccin rcspectnin ' , cl rafionc Iiuius dicit
comparationciii ad diiplicein actiiin. Malionc [)riiiii
rcspectus dicit acliiin inuHrssiotii.s , ratioiic sccniidi
dicit actuin rottniiKturnliotiis. Primuin acluin iin-
portal iii artn. sccimdiiiii iii liahitii; ct rationc priiiii
est proprictas distiiictiva, iion latioiic sccimdi.

8. Ad illud (juod ohiicitur, (jiiod in alia persona
hoc non est; re.spondent - (juidam, (luod Spiritus san-
ctus est tertia pei'sona; ideo iiohis secmidum ratio-
nein intelli^HMidi imiiKnliatior , et iiK^o proprietas
eius sumitur iii comparatione ad nos, non sic
in aliis.

Aliler pof(^sf .solvi per interem|)tionem . (juia.

.««lcut doiiuin rcs|M'(lum dicit ad crcaliiras, ita cl Aiia «iiut.o
liaec pro()riclas. (jiiac cst rrrhinii, iit infivi (lafehit '.
/i. Ad illiid (|iiod ohiicitnr dr pliii.dilalc notio-
iiuin: dic(Ui(lniii, ((iiod spiritiis , amoi cl domiiii
(\iii(l(Mn |)ro()ri(^lat(Mii diciinl, ralioiic diHcrciitcm.
Kandein. iii(|nain, notionem diciiiil, (piia diciiiil coiii- Triaaonuut

... ,. iitriimiue

parationem ad idem ct diciint caiidcm ciiianatioiiciii.<!'»--<iiati"iiiii.
scd tanien dilTerentcr cam nominant. Naiii spiritus
dicit caiii principalitcr pcr com()arationciii ad vim
prodnccntcm , ((iiac cst vis spirativa: amor ()riiici|)a-
liter ((iiantum ad modiini emaiiandi, fjuia iit ik^xiis;
doiiuin vcro ({naiiliiin ad res()cctiim * consc((iiciitcm.
Kt siinilitc;r cmanationcm Vcrhi coiitiii^Mt tri|)liciler
si^fnificare, .«^cilicct pcr lioc iiomcii liliiis, iiiia^o et
verhiim. Qiiia cniin ' a vi iiatiira(!, liliiis; quia ])er
moduin expressmii, iina<,'o; ((iiia aliis ex()ressiviiiii.
ideo V(M'hiiiii. Similiter. (|iiia a vi s()irativa, s()iri-
tus; quia pcr inodnm iiexus, amor: ((iiia nos natiis
coimectere, donuin. Et ,sic pate(,qnod una est notio
aiiter et aliter nominata secnndiim rationcs conse-
qu(Mifes*, ideo noii (^st ihi synonyinia.

SCHOLIOK

1. Postquiim in pi'aececl. quacstionc S. Doetor |)iobavi(. , do-
numosso nonion porsonalc Spiritus sancti , non ossentiaio , in liac
duplicom rosolvit quacslionom. Prima ost, uti'um donum non tan-
Uim signilicol propriotatom in Spiritu sancto, sod propriotatem
distincUvam. I)upli(;is onim gcneris sunt proprietates in divinis:
aliae sunt quidem porsonarum, sed non personales in stricto
stMisu, i. 0. porsonarum distincUvae vel etiam constitutivae; sic
pst spiratio adiva in Patro o( Fiiio , quao noutram porsonam
nec constituit noc distinguit , cum sit duabus personis com-
munis. .\liae simul porsonam disUnguunt ot constituunt, ut
Paternitas , Filiatio ot Spiratio passiva. Undo dicit S. Bonaventura
(infra d. 28. q. 3.) : « Ad lioc , quod aliqua relatio sit personalis ,
oportot quod dicat illiiis porsonao primam ot propriam habitu-
dinem et per modum jjositionis ot complotionis »; cfr. otiam d.
26. q. 2. ot 3. — Prima haoc i|uaostio rosolvitur cum sontentia
communi airirniative ot probatur argumentis in fundam. Inter
auctores ost tamon dilTorentia opininionis circa incidontem
quaestionem , utrum haec proprictas sit non tantum distincliva,
sed etiam constitutiva. Hoi; videtur aflirmarc Magister docendo,
quod donum sit formalitor ipsa processio Spiritus sancti. Sco-
tus vero (hic q. unica) hoc nogat , cum iuxta ipsum donum
primo et principiilitor significct respectunt ad creaturas ot tan-
tum ex consequcnti aliquid notionafe. Scd quod ox consequenti
(anlum ad aliquam rem pertinet , non potost esse eiusdem consti-
tuUvmn, sed ad summum distinctivum. At S. Bonav. et Richard.
a Med. (hic q. 2.) docont, donum signific^are per sc retationcm
ad dantem . sod cum rospo(;tu suporaddito donabilitatis, o( ratione

primi e.sso proprietatom dislim^tivam per.se, ei non (anttim ex
consequenti, ut vult Scotus: ergo otiam constitutivam.

De altera (]uaosiiono agitur in ipsa rcsponsionc , quao osl
haec : si donum ost proprictas Spiritus sancti , ot si in dono
sunt duo rospcctus , ot ad dantcm ot ad euni cui datur: iterum
quaoritui- , utrum sit propriotas distinctiva solummodo sccundum
primum ros|)octum , qui importat originom , an cliam aliquo
modo socundum rospectum ad creaturas. Hic rospoctus ad
creaturas (riplici modo potest intelligi , nempc vel seciindum
actum (ut datum) , vel secundum habituni (ut dandum) , vel
sccundum aptitudinem (ut donabile). Si rcspcctus ad croaiuras
primo et secundo modo intolligitur, i[).se manifi^ste non polcst
esse proprietas porsonarum distinctiva. Si tortio modo, tunc
controvcrtitur , et ponuntur illac .sentcntiao , quac in oorp. e.\-
ponuntur. Prima opinio hanc Spiritus sancti aplitudinem , ut
crcaturis donetur, omnino excludit a proprictalo oius distinctiva ,
hac praesortim inni.xa rationc , quod haec donabilitas sit aliquid
proprict<atcm distinctivam consequons. Secunda o|iiiiio , quani
approbat S. Bonav. cum Richardo , assorit , donabilitatcm non
posse penitus cxcludi a pro|)ri(;tato distinctiva Spiriius sancti ,
licet donum sit primario proprietas distin<rtiva proplor respe-
ctum ad dantem. Quoad rationom adductam concodit Sanctus
(ad 4.), donabilitatem di(."ere respoctum consequentem ; Vdnwn
pulat , hunc rcspectum esso ita coniunctum altcri ad dantcm ,
ut donum sine donabilitatc noqueat intolligi , sivc aliis verbis ,
esse quidcm consequens , scd ut aliquid intrinsecc proprivm,
simili modo ul ratio risibilis propria osf homini. — Eandcm

^ In cod. T ■Adnm^Mnv scilicetad danteni et adrecipientem.

■' VaL , rcluctantibus mss. et cdd. I , 2 , 3 , 6. respondet.
Paulo infra post immediatior cod. I addil est.

3 Dist. 27. p. II. q. 2.

* Ed. I adiungit communem. Mox ox plurimis codd. po-
suimus significare pro significari.

' Vat. cum cod. cc omittit enim , quod in antiquioribus
rass. et ed. 4 exstiit. Dein Vat. posl modum falso et praeter
fidem mss. et scx primarum edd. expressivum loco expressum.
Cfr. verba S. Doctoris ex d. 27. p. II. q. 3: .Nam sapionlia vel

notitia di(Mt prlmum iii intelligcndo ; doindo filius. (jiii dicit
ipsam emanationem sivc concoplionem ; deindc imago . quao
dicit modum expressuin omanandi ; ct lertio loco vcrbum ,
qiiod dicit haec omnia oi superaddit ralionem cxprimendi et
manifestandi. — Paulo infia posl Simlliter ox aliquibus mss.
ut XZ et od. I adiocimus quia , quod in multis mss. ol Vat.
minus bene deest.

fi Cod. V differentes , sed minus distincto . iit paioi o\
vorbis d. 27. p. II. q. 3. modo cilatis.

332

SE.N TKNTi\RUiM LIK l.

senienliiim ?^. BonaviMituni eli;im qiioad nom(.'ii Verhi tuetur
pl dariiis expliciit infra d. 27. p. II. a. I. q. 2. Ceteri antiqui
maffistri vel sustinent primani opinionem, vel non ita aocurate
(iistin(iuniil,sicut Seniphicus. .Scntentiam S. Tliomae Ciiietanus (ad.
S. I. (]. 38. ii. 2.) secundum i)iimam opinionem o.xponit ; tamen
\erba S. Thomae in Summa ioc. cir. a. I. ad i., et 1. Sent.
d. 18. q. I. a. 2. paium ii scntenlia S. Bonaventurae discedunt,
inuno Forestiis ("de Tiiiiii. p. tSG. col. 2.) vult , uirumque idem

docere. Celerum subliiissima haec quaesiio non es' nuigni mo-
menti. — Quoad solut. ad i. et expliciHionem iwtiimis cfr. in-
fra d. 26. (j. i.

II. Cfr. .Vlex. Mai., S. p. I. q. tii. m. :l. — U. Alberl. , hic
a. i ; S. p. I. tr. 8. q. ,16. m. 2. partic. 6. — Petr. a Tar. ,
liic q. 2. a. 1. quaestiunc. 2. — Richard. a .^led. . iiic q. 2. —
.Egid. U., tiic I. princ. (j. 2.

QU.\ESTIO VI.

UtnDii Spiritu,')- mnctus ratione donahililatis dici possit Spiritus noster.

Sexto el ultiino quaeritur. utruin ratione dona-
liilitHtis (licatiir Spiritus noster. Et quod sic videtur:

1. Quia noster ^mi possessionem ; sed nos non
pnndamentfl.habeinus ' aiiquid divinnm nisi per largitionem et

donationeni : ergo cum Spiritus sanctus dical quid
divimmi, quod dicitur noster , lioc est ratione do-
nabilitatis.

% Itein. Iioc etiain videtur. qnia - dicitur Spiri-
tus iioster. non autem dicitur Filius vel Pater noster : *
ergo propter aliquam proprietatem, quae est in Spiritu
sancto et non in Patre et Filio; sed liaec non est nisi
donabilitas: ergo elc.

3. Ilem, antequam Spiritus sanctus habitet in
nobis, nou dicilur noster; sed inhabitat i)er donatio-
nem: ergo dicitur noster ratione donabihtatis.

CoNTiiA: 1. Si ratione donabilitatis: ergo cum
Ad opposi- donabilitas sit proprielas personalis, non essentiaUs.
videtur sohmi dici de persoiia Spintussancti; hoc
autem falsuin, quia dicitur. Deus noster.

2. Item , si ralione donabilitatis: ergo constat,
quod non per comparationem ad dantem, sed ad eum
cui datur ; sed Filius datus est iiobis "^ etiam magis
quam Spiritus sanctus: ergo etc.

3. Item.si ratione donabihtatis: ergo debet con-
venienter " dici donum nostruin.

/i. Item, si ratione donabilitatis: ergocum donabi-
hs sil nol)is magis in quantum sa.nctus quam in quan-
tum spirilus , melius deberel ' dici Spiritus sanctus
noster; qiiod tamen non dicitur.

Qnaeritur ergo generaliter. de quibus possit

Qaaesliojie- dici llOSter.
neralis.

C 0 N C L U S I 0.

Pronomen possessivum meus vel noster cum copula
est propriissime de Spiritu saiicto ratione do-
nahilitatis et per appropriationem dicitur ;
idem pronomen sine copula iis tantum adiun-
gitur nominihus divinis, (fuae exprimunt respe-
ctum ad 7ios secundum rationem causae vel
correlationis.

Respondeo: Dicenduin, quod meum q\ nosirum
dupliciter possunt " attribui alicui: vel mediante com-
positione, vel immediate. Si mediante compositione ,
sic de se ponunt propriam habiludinem circa termi-
num, scilicet habitudinem /^o.f.ym^oviM' ^, ut cum di-
citur: hoc est meuni: et hoc modo. quia omnis qui
habet spirilum Dei, habet Deum et omnia quae sunt
Dei, hoc modo meum vel nostrum et tnum^" po-
test dici de omni, quod in Deo est communiter , sed
magis proprie de FiHo, qui '^ datus est nobis per
incarnationem , maxime autem de Spiritu sancto, qui
est pignus aeternae hereditatis ^-. Unde conceden-
dum, quod ratione donabihtatrs potest inter alias
personas ratio possitlendi appropriari Spiritui sancto.

Potest etiain hoc quod est nostrum attribni aii-
cui immediate, et sic non dicit habitudinem*' . sed
rationem habitudinis importatae per terminum, cui
unitur. Sic enim nuUi unitur, nisi quod importat
respectum explicite, ut pater noster vel meus, vel
implicite, ut iiber mt^us'*, id est possessio mea.

Secundum boc notandnm. quod non dicitur

Attribulile
fit duplid^
(cr. ' ■

(Ifjnclusin

Secundf
niodus ^
trlhutioDl

' Ita iinliqtiioi-es codd. cuin ed. I , dum Val. cum c(k1. cc
iKibwnms. F'aulo infra Vat. dicatur \ocq dicitur.

- In plurimis mss. et Vat. hic additur etiam , quod lamen
de(;sl in (;od. .X et ed. 1 nec non superfluum esse videtur. Mo\
posl Sp//'?Y((.s' aliqui codd. iit SV.X addunt sanctus , sed incon-
grue, ut ex corp. quaest. patet.

' Videtur supplendimi persomititer ; cf. Alex. loc. cil. ad 4.
,* Supple : nostei' , \el lege cum cod. Y noster solttm di-
cilnr. Paiilo infra posl falsmn iinus alterque codex ut bb addit
est.

5 Isai. 9,6.

*■• Plures codd. iit A II I T V W X e(> tl cum ed. I deberet
congruenlcr.

' V;it. coiilra plurinios iiiss. el ed. 1 debet.

* Kd. I cum uno iilteroquc cod. ut X liic polesl , et paulo
infra cuiii plnrihus codd. ut AISTVZ ponil loco ponnnt.

. 5 Aliis verbis; relationem rei habitae ad habentem. Vide
.\ristot. , de Praedicam. in (ine , ubi de Habere agilur , et V.
Metaph. text. 29. (IV. c. 23.).

1" Ita maior jiars niss. cum ed. I , dum aliqui cuni Vat.
parliculiis vel ac el tr;iiisponunt , aliqui iiutcni ut I ee 11 pro el
ponunl vel ; cod. A landem rcl stivin ioco et tumn. Mox cod.
(i post onini iiddit eo.

" Vat. cum aliquibus mss. quiu , et cod I in eo quod.

•2 Hphes. I . |/>, ul»i Vulgiitii nostrae loco aeternae. —
Paulo ante cod. .M post autem addit proprie.

is Supjile : pro|)ri<im , vel cum Viit. possessionis , quae el
post sed cum aliquibus mss. ct sex i^rimis edd. ;idiungil

Itmium.

'^ Unus allerve cod. ut (> cnm cd. I nt)sl.er. Mox in mulMs
mss. et ed. I omiltitur mea.

DIST. Wlll. hl UIA.

1>.I<> II.

mrnhs \{'\ lio.strr dc aliqiio iiisi sfciiiKlnm iiliid no-
nH'ii. sociindiiin (|iio(l (liciliir hoc fs.sc /iidii.s; hoc
(iiiln)) c.s.sr hiiitt.s |)ol('sl, dici srciindnm Iripliccm
lialtilndincm: ;inl i)i/or)))alio)ti.s , nl ;illicdo Pclii; cl
li;inc ii;il)itn(lincm iinpoi-t;iiil iiomin;i. (jn;ic si<^niilic;inl
in ;ilisti';iclionc: ct (|iii;i nilnl diviniim com|);ir;ilnr ;id
nos sccimdnm lcihitiidincni inroiiiKdionis. idco non
polcsl dici dc nominihns ;dtsti;ictivis ' ito.s/rr: idoo
iion dicitiir d(Ml;is noslra iicc ;i('lernil;is iioslra.

PotPst etiam seotmlo dici hoc cfse himt.s secun-
duni ludiitndiiKMn cau.salilatis; ol Imnc hahitndiiuMn
im|)ort;iiil noniiii;i. (|n;io dicniit ;ictiiin, ut cr(^;itor:
ct iiiiia h;iiic li;ihitu(lincm omiiino liahont (livin;i :ul
nos. penc - ^W omnihiis l;ilil)iis nominiljiis dicitur
)tostruv).

Potesl eliam tertio modo dici ' hoc cs.se liuius
secundnin iKihitndinem correlalionis; et haiK^ habi-
ludinein important noinina relativ;i. '^{'A haec sunt

duplicitcr: (piia (|ii;icd;im diciint nisjicctum person;ic
;ul j)rr.so))a))) , (|ii;it!d;im ;inlcin rcspeclmn ;id crea-
tiira))t. I)c liis (pi;ic diciint rtispcctnm :id |)crsoii:im , <.niiciu,i..
non diciliir tneus vel )tostcr. I)e liis ;iiitciii (pi:ic ;,((l
iios, iit dominiis, nwi^iislcr. rectc dicitiir )tostrr.

Dicendiiin er^M), (|iio(| <lo)tabilitas (pi;nitniii ;i(l ii,.i,^n,
islai)) ' modiini diccndi nostruni niliil lacit. siciit
proh;iiit rationes seciindo inductiu); sed hoc lacil rr-
spectus , (pii;i .spiritus diril r(!spcctiiiii ;id ilhiiii ciii
inspiratiir, et hoc. suinus nos; ideo dicitnr spiritti.s
ttoster. Similiter Deus, quia iin[)onitur ah actu, (jueni
h;d)et circa nos. nt dicit I)am;isceniis "•; ideo dicitur
Drtis itoster-

Kst er^o rcf^nila. ipiod dc his dicitur luistrr , m qa»fi^i
(iu;ie dicunt respecluin ad nos secunduin h;ihitu(li-
nem causaiitatis vel correlationis; et sic patent
omnia ohiecta.

jzeneralem.

SCHOLION.

I. Se('uiiduin liluliim in principio posilum (luaestio essct
t<inlum specialis do li;ic iocutione, ulrum Siiiritus sanctus ra-
lione donabiiitatis dici possit Spirilus nostor ; sed in flne argu-
mentorum ad opposit. ponitur quaestio geiieralis , nempe tiaec,
cum quibus divinis nominibus possit coniungi possessivum rio-
.ster vcl meus ; et tere tola responsio ad tianc generalem quae-
stionem peininel. .\cule distinguitur duptex modus , qiio prono-
miiia possessiva alieiii possuiit atlribui, scil. vel mediantc
compositione si\ e coputa (ut per v ei bum e.st , quin determint^-
Uir per aliquod odiunctum, v. g. tiber e.st meus), vel sine co-
pula V. g. amicus nostcr. tn piimo casu ratione possessioiiis
divina possunl dici noslra, et quidem tum communia tiim etiam
propria , quae iiobis speciati modo sunt data ; (piod maxime
verificalur de tertia persona. Sic ratione donaljititatis propriis-
sime dici potest : Spiritus sanctus est noster. tn secundo casu
ratio donabililatis non esi ad propositum , sive ut textus dicit:

« .Niliil tacit, sicut probaiK rationes secundo inductae » ; sed
potius attendi debct , qualem hal)itudinem halieat ad nos ipse
terminvs , cui (^oniungitur possessiviim. Uaec tial)itudo ad nos
secundum S. Doctorem potest esse Iriplex. Si haec tiabitiido est
causalitntis vel correlationis (sub ultima intellige etiam rationem
finisj, tum possessivum ittud recte his nominibus diviiiis uniri
polest. (vum aulem spiiitus dicat respectum ad effectuin spi-
ritualem , nempe inspirationem , ideo non ine|)te dici potest
Spiiitvs noster. Sed non bene di("itur : Spiritus .lanctus nosler ;
de quo cfr. Alcx. Hat. et Richard. tocis citt.

It. Idem doi^ent Alex. Ilat., S. p. 1. q. 6.3. m. 3. — S.
Ttiom., hic q. I. a. 5; S. 1. q. 36. a. I. ad 3. — B. Atbert. ,
hic a. tO; S. p. I. Ir. 8, q. 36. m. 2. parlic. 3. 4. 5. — Petr.
a Tar. , tiic q. 4. a. t. — Ricliaid. a Med. , hic q. 6. — .'Egid.
R., hic 3. princ. q. unica. — Ilenr. Gand. , S. a. 59. q. 5. n.
5. 17. — Durand.. hic q. 3. — Dionys. Cartti., hic q. 3.

DUBI\ mCA LITTERAM M.\GISTR[.

DUB. I.

In parte ista sunt dubitationes circa litteram.
et primo dubitatur de hoc quod dicit, quod relatio
non apparet in hoc nomine spiritus. Videtur enim
dicere falsuin, quia spiritus dicitur, quia spiralur:
ergo refertui' ad spirantein: ergo apparet in eo rela-
tio. /te^n , videtur quod magis appareat quam in

hoc nomine donum, quia « relativa dicuntur, quae
hoc ipsum, tpiod sunt, aliorum sunt •* » ; sed spiritus
eo quod spiritus, habet esse a spirante; donum vero
non oportet quod habeat esse a donante: ergo non
videtur in hoc tantum apparere relatio.

Respondeo: Dicenduni. quod tam donum quam
spiritus dicitur relative ; sed tamen relatio ma-
gis apparet in hoc nomine donum quam in hoc

> t'^d. t abstractis ; Vat. contra mss, abstractionis. Mox
posi aete)'nitas pturimi codd. cum ed. 1 omittunt nostra ; ex-
stat tamen in codd. F II.

- Vat. praeter fidem mss. et edd. 1.2.3 ideo bene toco
pene. Dein cod. R cau.mlibus pro talibus.

^ E\ aliquibiis mss. ut GMV supple\ inius <//c/. Paulo infra
ed. I respectiva toco )rlativa. Mox cod. X duplicia pro du-
pliciter:

* Scil. seciinduni principatem , quando nempe nosfrton at-
tribuitur noinini spiritus immediate. — Vat. contra mss. et ed. 1

secundiim loco istiim ; plures codd. cum edd. 2 . 3 illnm. Mov
cod. I adductae pro inductae.

5 Libr. I. de Fide orthod. c. 9. Vide supra d. 2. dub. 3.

^ Aristot. , de Pracdicam. c. de Retativis: .\d atiquid vero
talia dicuntur, quaecumque hoc ipsum quod sunt atiorum esse
dicunlur. — Aliqui codd. ul VV alio)um dicuntur loco alio-
lum sunt. Paulo ante in Vat. mate deesl qunm , exstat autem
in mss. et primis edd. Dein cod. dd post appa)'eat adiungil
verba certe supplenda lelatio in lioc nomine spiiitus.

SKNTENTIARLM LIB.

noinine spiritus , qiiia donurn sempei' dicit respe-
ctum ad dantem, spiritus autem ' non, immo polest
accipi absolute.

Vel aliter dicendum, quod Augustiims non di-
Aiiasciotio. cit, qnod relatio non appareat in hoc nomine spi-
ritus , sed qiiod non appareal in hoc nomine spi-
ritus sanvtus. Quamvis enim dicatur esse spirilus
spiraloris, non tamen dicitur esse spiritus sanctus
spiratoris.

Ad iUud quod obiicitur, quod magis spiritus
dicit habitudinem respicientem esse quam donum:
dicendum, quod verum est in his quibus accidit
esse ^ donum. sed in Spiritu sancto, qui ideo est.
qnia donum, non habet locum istn obiectio.

DuB. n.

hem quaeritiir de hoc cpiod (hcit, quod Fiiius
nascendo accepit, ut sit ipsa substantia. Videtur
enim male dicere, quia in omni eo quod inest Fiho
per nativitatem, distinguitur Fihus a Patre, quia
nativitas est proprietas distinctiva: ergo si ' Fihus
nascendo accepit, ut sit essentia vel substantia: ergo
Pater in subslantia distinguitur a Fiho. /te)n , quod
Fihus nascendo accepit sive quod Filius est nascendo
est natum: ergo substantia est nata, si Fihus nascendo
est substantia. Omne enim. quod nascendo accipitur \
a nativitate habet ortum.

Respondeo: Dicendum, quod aliqui distinxerunt
V soinuo quc- istaui locutionem: Fihus nascendo est divina substan-
tia sive Deus, quia gerundium '" potest dicere conco-
mitantiam, et sic simphciter est vera; vel causam,
et sic est® muUiplex, quia cum dico: Fihus est Deus
Sive divina substantia. tria dico, scihcet subiectum,
compositionem et praedicatum. Potest ergo hoc ge-
rundium nascendo dicere causalitatem respectu subie-
cti, vel respectu compositionis, vel respectu praedi-
cati. Si respectu subiecti, tunc est sensus: Fihus
nascendo etc, scihcet ' qui est Fihus nascendo, vel
qui nascendo habet, ul sit Fihus, est Deus; et sic est
vera. Si respectu compositionis , sic esl sensus : Fihus
est Deus nascendo, id est, hoc praedicalum convenit
subiecto per nativitatem; et sic adhuc locutio est vera.
Si respectu praedicati, sic est sensus: Fihus est Deus
sive substantia divina nascendo, ita quod nasci sive

nindam.

Solutio .
gistri .
babilii'

Signifi»
gerundi

nativitas sit principium sive origo Deilatis; et in hoc
sensu est falsa.

Magister tamen istam locutionem mn dislinguit,
sed simpliciter concedit, et satis probabihler, quo-
niam praedicta distinctio non videtur habere radi-
cem **. Cum enim gerundium nalum sit determinare
compositionem — quia omnino nihil est dicere: homo
nascendo et huiusmodi — et cum compositio prae-
dicati,sive essentiae sive omnium quae atlribuuntur
Fiho, conveniant subiecto per nativitatem, locutio*
habet veritatem. Nec valent obiectiones in contrarium
adduclae, quia nativitas non distinguit lllud. quod
per nativitatem habetur sive quod est in nascente,
sed eum solum, qui nascilur: et ideo non sequitur.
quod substantia sit distincta, nec quod ipsa nascatur.
quamvis per generationem habeatur^'\

DUB. III.

item quaeritur de hoc quod dicit, quod Filius
nativitate non est essentia. Videtur falsum dicere,
quia cum nascendo sit essentia, pari ratione videtur,
quod nalivitate; et hoc videtur per auctoritatem Hila-
rii in littera.

Respondeo: Dicendum, quod absque dubio ista
est distinguenda : Fihus nativitate est divina essentia;
quia ablativus potest construi in ratione formae, vel
in ratione principii. Si in ratione formae, sic est
falsa, quia nativitas non est causa formalis respectu
praedicati essenlialis. Si in ratione principii, sic ha-
bet veritatem, quia omnia quae conveniunt Filio, con-
veniunt ei per nalivitatis originem. Sed Magister, quia
accipit gerundium^^ in ratione principii, ideo cum
gerundio simpliciter concedit; et quia accipit ablati-
vum in raUone formae, ideo cum ablativo simplici-
ter negat; magis enim iudicat secundum *- usum lo-
quendi quam secundum virtutem sermonis.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Neque per
defectionem , aui protensionem , aut derivationem;
quomodo '^ differunt illa tria ? \m

Respondeo: Quidam dicunt sic, quod per defectio- ^''JuJj^.'
nem. producitur aliquid de materia per formae praeex-

^ Multi (•(Hi(i. ut .\ F H K S T V X Y etc. cum ed. I ad-
dnni sanctus.

' Vat. cum cod. cc omittil, essc , (inac ct mox falso sed
Spiritus sanctus , quia i)ro sed in Spiritu suncto , qui ; le-
clioncm in textum receptam cxhibent anliquiorcs codd. ( uno
altcrovc legente quia loco qui) cum ed. I.

' In aliquibus mss. ut S X et cd. 1 minus apte omittitur si.

* Val. contra fcrc omnes codd. et cd. I accepit, sed mc-
lior esl lectio mss., quia generalior.

^ Aliqui codd. hic , sed plures codd. cum ed. 4 infra bis
gerundivum loco gerundium.

* Fidc plurimorum mss. et ed. I supplcvimus est.
' Vat. id est.

* Cod. K rationem. Paulo anie cod. V hanc loco istam.

5 Vat. cum cod. cv. , aliis codd. ct cd. I rcfragantibus ,
ideo pro locvtio.

'<* Eandem dinicultatem fci»! eodem modo solviiiii B. Albert.,
hic a. 7. — S. Tliom. , hic q. I. a. '6. — Petr. a Tar. , hic
q. I . a. 2. — llichard. a Med. , hic q. 3. — Durand. , hic q.
2. — Dionys. Carth. , hic q. 4. — Et breviter Alex. Hal. , S.
p. 1. q. 42. m. 3. a. I. ad 8.

" Plures codd. cum ed. I hic et paulo infra gerundicum.

'2 In cod. iV additur communem. Cod. 0 Magister tamen
potius, et cod. X Magister enim plus loco magis enim. Mox
pauci codd. ut X dd veritatem pro virtutem. — In solutione
huius dubii conscntiunt B. Albcrt. , hic a. 8. — Petr. a Tar.
et Uichard. a ,Med. , hic in cxpos. lit.

'3 Multi codd. ut ASTVWX otc. quo pro quomodo.

DIST. \l\. I>. I.

Usohitio

isUMitis (•orniptionom, siciil ox «(raiio IrnincMti herha;
por protcnsinncm pnxhiritiir aliijiiid ' por |)i;u'(>xi-
Slentis foriiiac |)('niiaiitMili;uii t'l iiKhiftioiHMii forinac
artiliciahs, sitMil vas lit dt! arjj;ciilo; pcr (lcrivdlio-
ncnr, (\\m\ pro(hititnr pcr praccxistcntis forinac (tcr-
inancntiam sola locah mulaliono, ul rivus ex fonlo
el laciis cx rivo.

Alilcr [lotcsl (lici, (iiiod iiiatcrialc [)riiicipium.
c\ qiio res est , aul esl materiale et Iransiens for-
mahter, et sic esl (lefectio; aut est materiale el
j)ermanens, et sic esl prolcnsio: ant esl mah-riaie et
permaneiis et a^^ens, el sic cst dcrivatio: et hornm
exempla siml manifcsUi '\

Di ». V.

lt(!m tpiaerilnr de hoc (juod dicitur: Miud cM
(luod accepimus, ul essemus , aliud, ut soncti esse-
mus. Videtnr cnim male dicere, (juia sicul sine
Spiritu Dci iion possumus sancti esse, ita nec esse:
ev^o videtur. (piod Spiritu sancto * non tantum ac-
ccpimus, ut essemus sancti, sed etiani ut essemus.

Hkspondeo: Potest ad lioc dici, rpiod hoc (h-
ctum est per appropriationem. Quamvis enim a Spi-
ritu sancto haheamus csse ct sancluni esse, appro
priate lamen hahemus sanctum esse: ideo non sic
accipi dicitur iii nostri esse productione, sicut in san-
ctillcatione.

Mif(M' lamcn potcst dici. (|iiod , sicut dnrc or- Mia«niotio.
dinatiir ad hahcmlum. ita «il accipere; et (piia mil-
his h;d)('t •' Spiritiim s;uiclum , tpiaiitunicimKpic Spi-
riliis s;inctus ojxMclur in (?o, iiisi ijiii poU;sl c() friii,
ct omnis talis est sancliis: i(l(M) S[)iriliis sanctiis non
dicitur, proprie locpKMido, dari ncc ;iccipi nisi a
Sanctis ".

DuB. VI.

Item (pi;icritur de lioc quod dicit: Tollam dc
spirilu tuo , (piia hoc non potcst dici (pi;mtiim ;td
suhslanliam , erj,'o (piantum ;i(l cljcctum sivc i,'!';!-
tiain: erpo videtur (piotl ^M';itia tr;iiislcr;itur ;ih uno
in alium. Si tu dicas , lioc esse dictuiii pcr conlbr-
mitatem; ohiicitur, tpiod ' pari ratione possel dici,
quod toll(M'et de spiritii ^diorum ct d;iret Moysi.

Rksfondko: Diccndum. qiiod illiitj iiitelligitiir
de spiritu (juantuin ad elfectum; el h;u}c pniejiositio
de imporlat coiiformitatcm siiniil ** et partialit;ttcm,
sed nonquaiiliim ;id |);irlem constituentem secundum
veritatem, sed sccundiim pro[)ortionem ; qiioiii^im
elTectus S[iiritus s;xncti multo plus ahuiidavit in Moyse
quam in ahis, ut" quasi alii j)artem ^M-;itiac suac
viderentiir liahere. Kt dicitur tollam qiiantum ad
sollicitudinem, quia duin dona Spiritus sancti aliis
sunt communicata. sollicitudo Movsi est diminuta, et
[)ars illius sollicitiidiiiis est ^" aliis commissa.

DISTINCTIO XIX.

Pars f.

Cap. I.

De aequalitate trium personarum.

Nunc postquam coaelernilatem trium personaruni
pro modulo ' tacultalis nostrae insinuavinuis, iam de ea-
rundem aeqnalitate aliquid eloqui superesl. Fides enini

calliolica sieul coaeternas, ita el coaequales tres per-
sonas asseril. Aequahs esl enim in omnibus Palri Filius,
et Patri et Fllio Spirilus sanctus; quia ut Augustinus
in libro de Fide ad Petrum - , breviler aperiens, quo-
modo intelligatur aeijualitas, docet: «Nullus horuni
alium aul praecedil aelernilale aul excedit magnitudine
aul suj)eral [)oles!ale; quia nec Filio nee S[)irihi sauelo,

' In inultis mss. cl eci. 1 omillilui- aliquid. i';iuIo inlra cod.
\ sicut nascitur cle argento statua ioco sicnt ins fil de ar-
gento.

2 Suppic : producitur iiliquiU.

* Haec verba Hilarii simili modo explicantur a B. Allierto,
hic a. 9 , et a S. Tlioma, Pelro ct Riciiardo, hic in e.xpos. lit.
S. Thomas tamcn vcrba per protensionem intdhgit sic: quando
producitur c\ re manente coniuncta sibi , sicut lamus ex arbore.

* Ita codd. et ed. I ; cod. Y bene n Spiritu sancto; Vat.
Spiritmn sanctum.

^ Cod. Y accipit, qui et pauio siipra posi Aliter omitlit
tamen. Mox cod. Z h((bet loco potest.

* Vat. nisi Sanctis et a S((nctis. — Plura dc lioc \i(le su-
pra d. 14. a. 2. q. I. et 2.

~ Aliqui codd. ut KGHZ elc. cum ed. I quia.

* Fide mss. et edd. I , 2 , .3 subslituimus simul loco simi-
liter. Paulo ante cod. Z cum ed. I post importat salis bene
addit ibi. Mox post partem ponendo constituentem se((uimur
lectionem piiirium mss. ut G H L 0 ee t1 et cd. I , quue in se

clarior est et conflrmari videlur minus apta lectione mulloruni
codd. construentem, cod. U continentem ; Vai. liabet conferen-
tem et continentem. Expiicationcm sensus accipc ex Hichardo ,
hic in expos. lil. dicenle : Haec praeposilio de noii dicit ibi par-
titionem substantiae Spiritus sancti vel gratiae, quae fuit in
Moyse , sed quod aliis daretur %x\\\Sa Spiritus sancti in minori
abundantia , ita quod iiaberent quasi ralionem partis respectu
abuiulantiae gratiae , quac erat in Moyse. Ve! loqiiitur dc abla-
tione quoad usum sollicitudinis , non quoad haliilum. — Vide
eliam S. Tliomam et Petrum , hic in expos. lit.

^ Vat. nt quod alii quasi , sed obstant tcrc oinncs anfi-
quiores codd. ciim ed. \.

>o VA. I omiuit est.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

i VA. I modico.

- Cap. I. n. i: cfr. Augusl., libr. VI. de Trinitate c. 'S. lu
7. — Paulo supia antc Augustimis solummodo Vat. el ed. i
omittunt ut , cui codd. et edd., exceptis Val. el edd. i, (i. S,
mnle addunt ait.

336

SENTENTIARUM LIB. 1.

(Hianluiii ad nalurae divinao uiiilateni pertinel, aul
anterior aul maior esl Paler nec Kilius Spirilu sancto.
Aeternum quippe el sine inilio est, quod Filius de
Patris natura existit; et aeteriium ac sine initio est,
(piod Spiritus sanctus de iialura Palris Fiiiique pro-
cedit. 01) hoc ergo tres unum rectc credimus el dici-
mus Deum, quia uiia prorsus aeleriiitas, una inuuen-
sitas, una naturaliter Irium personarum est divinitas».
Kcce breviter assiiiiiavil Auguslinus , iii (pio Irium
personarum consistat aequalilas, scilicet quia alia aliam
noii excellit aut aelernitatc aut magniludine aut pole-
stale.

Cai». II.

Quod aelemitas et magnitudo el potenliu in Deo
unum est , etsi videantur esse diversa.

(]umquc enumerentur ista quasi diversa, in Deo
lameii unum et idcm sunl, scilicet essentia divina sim-
plex el incommulabilis. Unde Augustinus in libro se-
ptimo de Trinitate ' : « Non alio magnus, alio Deus est,
sed eo magnus, (pio Deus; quia iion aliud illi est ma-
gnuin esse , aliud Deuin esse. Eadein (|uippe eius
magniludo est, quac virtus, et eadem essentia, (luae
magniludo». Pater crgo et Filius simul ima essenlia
et una inagnitudo. Ita etiam el potcntia Dci essentia
divina esl. Unde Auguslinus in septimo libro Confes-
sionum^: « Yoluntas et polenlia Dei Deus ipse est».
Aeternitas quo([ue Dei cssentia divina est. Qiiod Augu-
slinus oslendit suj^er illum locum Psalmi^: In genera-
tionein el generationem anni tui dicens : « Est gene-
ratio generationum, quae non Iransit, collecla de
omnibus generalionibus , id est sanclis. In illa erunt
aiini Dei, qui noii Iranseunl, id est aeternitas Dei.
Non eniin sunt aliud anni Dei, aliud ipse, sed anni
De i aeternilas Dei est. Aelernilas vero ipsa Dci sub-
slantia esl, iiiliil liabens inutabile». Inconcussc igilur
leneamus, quod unuin et idem est, scilicet essentia
divina, Dei aeternitas, potentia, magnitudo; et tainen
consuevit Scriptura liaec et liis similia quasi distincta*
ponere. In his ergo verbis triniii persoiiarum aequali-
tatem brcviter conq^lexus est Augustinus. Quia alius
alium nec aelernitate nec magnitudine nec polentia
superat. Quod aut(Mii aeternitate aliqua triiim persona-
ruiu aliam iion excedat, supra ostensum esf*, ubi coae-
lernilas trimn personarum insiniiala est.

Cap. in.

Quod aliqua personarum aliam non excedit magni-
ttidine , quia non est maior una persona quam
aliUj nec maius aliquid duaeqmmuna, nee Ires
qvam duae vel una.

Nunc igitur siiperest ostendere , quod magnitudine
vel potenlia alius alium iion excedat; et prius de ma-
gnitudine videamus. Sciendum est ergo , quia Pater non
esl maior Filio , nec Pater vel Filius maior Spiritii
sancto, nec maius aliquid duae personae simul sunt
quam una, nec tres simul maius aliquid (piam duac,
nec maior est essenlia in Iribus quam iii duabus iiec
in duabus ((uam in una, quia tota est iii singulis,
Uiide loanues Damascenus* ait: « Conlitemur Deitatis
naluram omnem perlecte esse in singula suarum hypo-
staseon, id est personarum: oinnem in Patre,omnem
in Filio, omnem in Spiritu sancto. Ideoqiie perfcctus
Deus Pater, perfectus Deus Filius, perfectus Deus Spi-
rilus sanctus».

Cap. IV.

Qho modo dicitur Pater esse in Fiiio et Filius in
Patre et Spiritus sanctus in ufroquc.

El indc esl, (|uod Pater dicitur esse in Filio el
Filius in Patre el Spirilus sanctiis in ulroque et singu-
lus in singulis. Unde Augustinus in libro de Fide ad
Petrum': «Projiter unilatem naturalem totus Pater in
Filio et Spiritu sancto est, totus quoque Spiritus san-
ctus in Patrc et Filio est. Nullus horum extra quemlibct
ipsorum est propter naturae divinae unitalem». Eccc
hic aperit aliquatenus — non enim potest plene lantum
ab homine lu^serari arcanum — ex qua intelligentia di-
catur singula personarum lota esse in aliis. Unde etiam
Hilarius isla inlerius pcrquirens in libro lertio de Tri-
nitate* ait: « Affert plerisque obscuritatem sermo Do-
inini, cum dicil: Ego in Patre , et Pater in me est;
nec immerito. Natura enim inlelligentiae humanae ra-
lionem dicti huius non capit, nec exeinplum ali(juod
rebus divinis comparatio humana praeslabit; scd quod
ininlelligibile " est homini , Deo esse possibile csl. Co-
gnoscendum ilaque alque intelligendum est, quid sit
illud: Ego in Patre , et Pater in nie est ; si lamen
comprehendere hoc ita ut est valebimus, ul (juod

' Cap. 1.
2 Cap. i.

II.

i'i ('(I. i male

1). (). — Mnx s<)liiiiiin(i(i(» Vii(
otriiUnnt ipse post /><?»s.

^ Psalm. Ii)l, 25; .ViigiisUiii luiarrat. sciiii. 2. ii. 10.
Angust. ](^git cuin Scptuag. : In geheratione generationum ;
Magistcr vcniiuxta Vulgatam ; Vat. (um aliis edd. , cxc^^pta 8 ,
/« generatione. — Mnx Vat. ct iiiures edd. omittiint dicens,
(•oMlra(ii(-('iUiljus oiuiiibus (■(nld. ct cdd. 1,8. — Magisler iioii
\crJ)otcnus locilat Auguslinum , cuius verba sunt: « Est quae-
«lani gcncratio geiierationum ; in illa erunl anni lui. Quac (\sl
isia 1 Kst (jiiacdam , et si beiic agnosciimus , in ilia crimus ,
ct Jiiiiii Dci in nobis erunt. Quomodo iii nobis erunt? Quomodo
ipsi! Dcus in iiobis crit; undc diclum est (I. Cor. 1.5, 28. ),ut
>it Dcus omiiia in omiiibus. Non enim aliud anni Dei, et aliud
ipsc, srd aniii Dci aclcinitas Dci csl : aclcinitas ipsa i)ci sub-

stanlia cst , (luae niliil tiabct mutabile ». — In textn Magistri cd.
I pro sonctis jegit Spiritus sancti , et edd. 2 , 3 , o , 7 , 9
sancti. Paulo |iost cod. .VC sunl ioco erunt.

<■ Val. et aliac edd. conlia cdd. I , 8 cl cod. D perperani
distincte.

5 Dist. IX.

s Dc l'idc ortodoxa, libr. III. c. (). — Propositio praccc-
dcns (juoad sciisum et ;ili(iua vcrba sumta sunt cx August.
libr. VI. de Trinitate, c. 10. n. 12; \el eliam c. 8. n. 0.

7 Cap. I. n. /k

" Niim. I. — Locns ScripUirac est loaii. It, II.

^ Vat. cum cetcris cdd. non intelligibite, contradicentibus
codd. omnibus ct originali. Mox post Deo Vat. cum cdd. ,
cxcepiis 1,8. contra originale et (^odd. omittit es.<te.

IHST. Xl\. I>. II.

•■VM

nalura roruiii pali noii i^osso nosUinnliir, i<l divinno
veriliilis ralio ('ous(>(|ualur». « Palrciii ii.'ilur in Kiiio
cl Filiiiin in Palrc osso, picniliido in uli-o(|uo (iiviiii-
lalis i)(»riocla osl ' »; « (|iiia picuiliido dcilalis csl, in
Kilio. U>i<>d in Palrc csl , lioc cl iii Filio csl; (piod in
liiiicnilo esl , lioc iii (lcnilo; allcr ah allcro cl, ulcr(|iic
iiiiuin»: « is sciliccl (|ui csl , nihil hahciis (piod noii
sil cliam iii co, a (pio csl-»; « iion diio iiiius, scd
alius iii alio, (|uia iion aliud in utr()([uc»; « ul unuiii
in lidc iiostra siiit ulcnpic, iioii unus: iiec cuudciu
ulniiu(|ue, ucc aiiud coniitcuiur; (|uia Dciiin cx Deo
iialuiu ucc cimdciu iiali\ilas, iicc aliiid cssc perinil-
Ul"». « KandcMii ii!;itur in utro(|uc ct virtutis similitu-
dinem ct dcitatis plcuiliidiiicm coulitcmur, (piia Vcrilas
dlcit: E(]o in Patre, el Pater in me esl. Omiiia cnim
Pilius accepit a PaUe %. « Nam si parlem ciusdcm , (lui
penuil, accepil, ncutcr crjio pcrrectus (^sl: deesl enim
ci unde (lcc(^ssit, wv plcnitudo in (^o crit, qui c\ por-
lionc conslilcrit. Ncutcr crgo pcrlccUis cst, si plciiitu-
d\\m\\ suain et (pii ij;cnuil ainittit, ncc qui naUis esl
consequitur '». « Fatcamiir erjio , quod Pater est in
Filio el Fllius in Patrc, Deus in Deo», ut idein Dila-
rius ait in septimo lihro de Triuitate ", « non per du-
plicem convenientium u;enerum coniunclioncm , ncc
|)cr insitivam capacioris suhstanliae naluram, sed per
nalurae unitam simililudinem, per nalivitatem viventls

nalurac c\ \iv(iilc naliira; ditm rcs iiou dilTcrl, dum
iiatiirain Dci noii dc^^ciicral iiati\ilas, dinn non :diii(l
ali(piid c\ Dco (|ii:imi Dciis ii:i>(itiir, <hiin niliii iii liis
noMini cst, nihil aliciium, nihil scparahilc ». Imu-c liis
verhis, proul humaiia |)crinittii inliiniilas, intcllifii po-
Uvsl ', ex (pio sensu Christiis dixcrit, sc cssc in Palrc
ct Patrcm in sc. Kx codcin ctiaiii sciisii iiilcllii:iliir
Spiritiis saiictiis css(^ iii ulro(|U(' ct siiijiiila pcrsonaniin
iii siiifiulis; (piia scilicct in siiij.'iilis cst cadciii plciii-
ludo di\iiiilalis et unita simililudo iialiirac; (piia non
est iiiaior divina naUiia iii ali(|ua haruiii pcrsonariiin,
scd unius et indillVrcnlis iialiirai! siint hac trcs pcrsonac.
l(l(H)(pic altcra iii ahcra cssc diciliir. iit pracdictuin esl.
Undc Amhrosius ^* prac(li('U)ruiii vcrhoruin sciitcntiam
nohis apcrieiis supcr Fpislolam scciindain ad (^orintliios
quiulo ail: « Per hoc iiilcllijiilur Palcr esse in Filio cl
Filius in Palrc, (|uia una est coriim siihstaiilia. Ihi
ciiim csl unitas, iihi niilla csf divcrsilas». Kcce tri-
hiis illustrium viroruin tcstimouiis , scili(^cl .^uiruslini,
Hilarii aUpie Ainhrosii, in idcm concurrcnlihus rcvcla-
Uonc Spiritus sancti in eis loqucnlis pic credere vo-
lentihus ostenditur — lamcn (piasi per speculum el ia
aenigmate "' — (fualiter accipiendum sit, ciim dicilur
Paler in Filio cssc vcl Filius in Palre vcl Spiritus saii-
ctus in ulroque.

Pars H.

Sed iain nunc ad proposiluin redeamus coeptoquc
insistamus ostcndenles, quod magnitudiue nulla triuni
personarum aliam superat, quia nulla maior aliis, nec
maius aliquid sunt duae quam una, nec tres quani
duae, nec maior Dcus quani siniiuli eoruni; quia sin-
a;ulus illorum perfectus est, nec est quo crescat illa
perfectio '*.

Cac. V.

Quod nulla personarum pars esl in Triuitate.

Nec est aliqua Irium pcrsonarum pars Dci vcl
divinae essentiae, (juia singula harum verus et plenus
Deus est et tola et plcna divina essentia est; ct ideo
uulla istarum in Trinitalc pars est. Unde AugusUnus

in lihro sccundo conlra iMaximinum '- haerelicum sic
ait: « Putas, Deum Patrem cum Filio el Spiritu sancto
unum Deum esse non posse; limes enim, ne Pater sit
pars unius Dei, qui constet ex Iribus. Noli hoc timere,
nulla enim fit parlium in deitalis uuitatc divisio. Unus
est Deus Pater et Filius et Spiritus sanctus, id esl
ipsa Trinitas unus est Deus. Ergo, iiufuis, Deus Pa-
ter est pars Dei; absit».

Cap. VI.

Quare fres persQnae dicantur summe unum.

« Tres enim personae sunl Pater et Filius et Spiri-
tus sanctus, et hi Ires, (piia unius subslantiae sunt,

' Ibid. 11. 23 ; el (jiiod secjuitiir ii. i ; in quo textu Vat. ct
.iliae edd. contra codd. ot originale legunt dmnitatis pro deitatis.

* Ibid. n. 23, cl dcinde n. i ; in quo lextu cod. C post
non duo adiicit sunf.

3 Libr. I. n. 17.

* Libr. in. n. 23. — Lociis Scripliiiae est loan. 14, II.
^ Libr. m. n. 8 , in quo circa initiuni Vat. cum paucis

edd. dcesset ])ro deest , el paulo infra posl neuter ergo edd.
I , 8 addunt eorum.

^ Num. 39 ; sed verba : per naturae unitam similitudinem,
sumta sunt ex n. 37. — In textu Vaf. cum aliis edd. contra I,
S et codd. post in Patre addit et. Deinde Vat. et edd. 4, 6, 9
rnale legunt insitam pro insitivam. Deniquc post viventis au-
ctoritate codd. .\BE et edd. I , 8 adiecimus Jifltorrre. Uilarius ;
viventis ex vivente naturac.

■^ Vat. ct aliac edd., exceptis 1.8. aperitur pro inteftigi
potest contra omnes codd.

Bj^^ S. Bonav. — Tom. I.

^ Vel potius Ambrosiaster , iit communitcr citatur . (jui ,
teste Augustino , est quidam Hilarius , non Pictaviensis , sed
quidam diaconus Romanus, ut vidctur , auctor Commenlarii in
XII Epistolas beati Pauli ( in appondice Operum Ambrosii ).
Contra eundem S. Hieronymus in Dialogo scu altcrcatione con-
tra Luciferianos n. 25. scripsisse ferlur. — Locus Apostoli ab
ipso explicatus est II. Cor. 5, 19. — Ante vocem Ambrosius
edd. I , 8 bene addunt etiam.

» Vat. et aiiae edd. , excepta '6, omitlunt c.5/ contra omnes
codd. et originale.

'0 1. Cor. 13, 12. — Paulo supra ante concurrentibus sola
Vat. male legit in eodem pro in idem.

Ji Praecedentia quoad sensum et aliqua verba sumta sunt
ex August. libr. VI. de Trinit. c. 8. n. 9, el c. 10. n. 12. —
Vat. cum pluribus edd. post singuli et singulus liabet bis ho-
rum loco eorum et illorum.

1- Cap. 10. n. I, et duo S(Hjuentos loci ibid. n. i.

;i38

SENTENTIARUM LIR. I.

unuin sunl et sununc unnni sunl , ubi nuUa naturaruni,
nulla osl divorsilas volunlatum. Si enim natura unum
essent , el consensionp^ non essent, non sionnie unum
essent ; si vero natiira dispares essent, unum non es-
sent. Hi ergo tres , quia - luuun simt propler inelTabi-
lem eoniunctionem Deitatis, (|ua ineHabiliter copulantur,
uniis Deus est». «Pars crgo Trinitatis esse non polest
(|uicumquc unus "' in Iribus. In Trinitate igitur, quae
Deus esl , et Pater Deus est , el Filius Deus est , et
Spiritus sanctus Deus est, el simul lii Ires unus Deus;
nec huius Trinitatis lertia pars est unus , nec maius
aliquid duo quam unus est ibi, nec maius aliquid sunt
omnes quam singuli , quia spiritualis , non corporalis
esl magnitudo. Qai pofest capere, capiat*; qui autem
non j)otest , credat et oret , ut quod credit intelligat.
Yerum esl enim quod dicilur per Prophetam^: Nisi
credideritis , non intelligefis». His verbis aperte osten-
dit indilTerenlem magniludinem trium personarum. Ilem
in eodem ^ : « Tu nempe dixisti , unum Deum non ex
parlibus esse comjiositum ; el iioc de Patre lanlum vis
inlelligi. Ille . inquis. virtus esl ingenita, simplex. Et
tamen in hac sinq)lici virlule multa videris commemo-
rare , cum dicis: Deus Deum genuil, bonus bonum
genuit , saj)iens saj^ienlem , clemens clemenlem, jjotens
polentem. Nunquid ergo bonitas ot sapientia et cle-
menlia et potenlia partes sunt unius virlutis , quam
simj)licem esse dixisli ? Si dixeris, partes sunl : sim-
plex ergo virtus ex partibus constat. Et simplex ista
virtus, te definienle, unus est Deus: ergo Deum ex
parlibus composilum esse dicis. Non dico, inquis, non
sunt ergo ' j^artes. Si ergo in una j^ersona Patris et
illa invenis quae j)lura videnlur, ct partes non invenis,
quia una virlus simplex esl : quanto magis Paler et
Filius el Spiritus sanclus et proj)ler individuam dei-
latem unus Deus esl el propler uniuscuiusque proprie-
latem tres j)ersonae sunt et propler singulorum perfe-
clionem partes unius Dei non sunt ! Virlus est Pater ,
virtus est Filius , virtus esl Spiritus sanctus. Hoc ve-
rum dicis; sed quod virlutem de virtule genitam et
virtulem de virlute procedenlem non vis eandem habere
naluram, hoc falsum dicis, hoc conlra fidem rectam
ct catholicani dicis». His verbis aj^erle docetur , quod
4res illae personae non sunt parles Dei vel divinae
essentiae, nullaque illarum * Trinitatis j)ars dicenda est
nec una niaior aliis.

Cap. VII.

Cum dicimus , tre.s personus esse unam essentiam, nec
ut genus de speciebus 7iec ut speciem de indivi-
duis praedicamus , quia noti est essentia genus et
persona species, vel essentia species et personae
individua.

Hic adiiciendum esl , quod lanta esl aequalitas
trium personarum at(jue indilTerens magnitudo, quod
cum dicamus , tres personas unam esse ® essenliam vel
subslanliam , neque ut geuus de speciebus, neque ut
speciem de individuis praedicamus. Non enim essentia
divina genus esl et tres j)ersonae species, vel essenlia
divina species et tres personae individna. Quod Augu-
stinus rationibiis probabilil)us alque irrefragabilibus
aperte demonstral in libro septimo de Trinilate *" ila
dicens: «Si essentia genus esl, species autem per-
sona , ut nonnulli senliunl , oporlet appellari Ires
subslantias, ut appellantur tres pcrsonae; sicut cum
sit animal genus et equus sj)ecies, aj)pellantur tres
equi , iidemque Iria animalia. Non enim species ibi
l)luraliter dicilur et genus singulariter^ ut si dicere-
lur, tres equi sunl unum animal; sed sicut tres equi
speciali nomine , ita tria animalia generali nomine
dicuntur». Cum ergo Ires personas unain fateamur
esse essenliam , non tres " essenlias, cum tres equi
tria animalia dicantur, non unum: j)atel, nomine essen-
tiae non signilicari genus nec nomine personae sj)e-
ciem.

« Si vero dicunl, nomine j)ersonae non speciem
significari, sed aliquid singulare aUjue individuum, et
nomine essentiae speciem intelligi, ut j^ersona non di-
catur sicut homo , sed quomodo dicitur hic homo ,
velut Abraham , Isaac et lacob vel quis alius, qui eliam
digilo praesens demonstrari j)ossil; sic quoque illos
eadem ralio confulabil. Sicut enim dicuntur Abraham,
Isaac et lacob Iria individua, ita tres homines et tria
animalia. Cur ergo Pater et Filius et Spiritus sanclus,
si secundiun genus et speciem et individuum istjr dis-
serimus , non ita dicuntur tres essentiae, ut Ires per-
sonae ^- » ?

Alio quoque modo idem probat Auguslinus, sci-
licet quod essenlia divina non est genus, nec j)ei*sonae
species, vel essentia non est species nec personae

1 1

' Vat. et edd. 4 , •') , G , 8 , 9 addunt unum, contradicen-
tibus aliis edd. , codd. et originali. Paulo post cum originali,
codd. cl cd. 1 expunxinius summe antc non essetit.

- Edd. 1 , 6 , 8 ct oi'igiiiale qui.

3 Vat. et aliac cdd. , oxccptis 1 , 6 , addiuit csi contra
codd. ct originalc.

* Watth. 19, 12.

^ Isai. 7 , 9. iuxta lcctioncm Scptuag. vl Augusiini. Vul-
gata : Si nun credideritis, non permanebitis,

fi Ihid. n. 3.

■^ Vat. et plures cdd. omidunt ergo contra originalc, codd.
ct cdd. 1 , 6. Mox Vat. ct edd. 2,3,4,5,7,9 non inve-
nerui loco non invenis.

8 Codd. nCDK eurvm , cod. \ Ikarum. Dcindc in fine
ante aliis soiunimodo Vat. ct edd. 4, 9 non bcne addunt «/.

^ Vat. et cd. i omiltunt esse.

10 Cap. 6. n. 11. — Vat. contra cdd. 1 , 8 ct codd. omittit
ita ante dicens. Verba vcro Auguslini sic leguntur in origi-
nali : « Nam si gcnus csl esscntia, spccics autcm substanlia sive
persona , ut nonnulli scntiunt , omitto iilud qnod iam dixi ,
oporterc appcllari trcs cssentias , ut apixllantur trcs substan-
tiae vel pcisonac , sicut appellantur Ircs c(jui , endcmque ani-
malia tria , cum sit spccics cipnis , animal gcnus. Ncquc cnim
specics ibi pluralitcr dicta cst et gcnus singularitcr, tanquani
diceretur tres cqui, unum animal ; sed sicut U'es equi spcciali
nomine , ita tria animalia gcncrali nominc».

" Vat. ct cdd. 4 , 8 , 9 hic male adiiciunt esse.

i^ Loc. cit. immcdiatc post ; in quo tcxtu Vat. el plures
edd. bis omittunt et post Isaac.

DIST. M\. I'. II.

:{:{•.»

iiidividua. « lUia , iiu|ui( ', o.ss(Milia non hahrl spocios ,
sicul uiiuiu anitiial nou hahol spccics iinius csscnliac.
Palcr ciijo cl Kilius cl Spiiilus san<;lus iion suiil lics
spccics uuius cssciiliac: <livina crijo csscnlia iicnus
non esl. Scd ncc spccics csl cs.scnlia divina ci pcrso-
nae individua. sicul hoino spccics csl, individua aulciii
Ahrahain , Isaac cl lacoh. Si cnini csscnlia spccics cst ,
iil homo, siciil uniis homo iioii dicitui- cssc Ahraham,
Isaac ct. lacoh,ila non <liccliii- ' uiia <'ssculia <'ssc trcs
pcivsonac. Non ila<pic .s<'<'un<luiii gcnus cl spccics isla
dicimus » .

C.vp. VIII.

QuQd nec secundum malerialeni camam dicuntur
fres personae una essentia.

NolaiHlum cliam, <(uod csscnlia divlna non csl
maUM*ia liiuin j)crsonarum, ut Auiiuslinus in <'odcm
libro ' <locct , « tan<|uam s<'cun<lum <'ominuncm can-
dcnupic matcriam trcs ()ersonac <licantur essc una o.s-
sentia, sicul e\ <'o<lein auro si licrcnl tres statuac,
diceremus Ires statuas umim aurum. Non autem sic
Trinitatem, id esl tres personas, dicimus unam essen-
tiam ct unum Deum . tan<iuam cx una materia tria
quaedam suhsistanl. In staluis enim ae<(ualihus plus
auri est tres simul ((uam singulae , et minus auri est una
((uam duae. In illa vero essentia Trinitatis nullo modo
ita est». Non ergo secundum materialem caiisam tres
personas unam dicimus esse* essentiam, sicut tres sta-
tuae dicuntur unum aurum.

Cap. IX.

Nec ita dicuntur Ires personae una essentia, ul tres
homines una natura vel unius naturae.

His ((uoquc addendum est, quod tres personas non
ita dicimus esse unam essentiam, ut Augustinus in
eodem ^ ait , vel unius essenliae , « sicut dicimus, ali-
quos tres homines eiusdem sexus et eiusdem tempe-
rationis corporis eiusdemque animi unam esse naturam
vel unius naturae. Nam in his rchus non lantum est

j unus hoino, ((uanluni Ircs hominc^
, ((iiid siinl hoiniiics diio (jiiain iiiiii

simiil, cl |)lus aii
hoiiio. siciil cl ii)
slatuis <'ss<> <li\inius; al iii Dco iioii csi ila. Non ciiini
maior (^ssentia <'st Palcr cl l<'iliiis siiiinl (jiiam sohi.s
l'al<'r vel .solus Filiiis, s<'(l tr<'s siniiil illac («'rsoiiac
ac((ual('s siint singiilis». Kx ()ra<'inissis ()atci , <(uod Ires
()cr.soiiac (li<-iiiiliii- (li\ina csscnlia iicc sc<-iiii(liini mat(;-
rialcin causam, iil Ircs slalnac iiiiiim anriiiii, iic(- sc-
cundum coin()lc\ionis siinililiKliiicm , iil lr(-s homincs
uiiius natiirae, nec iit gciiiis (^racdicatur d<' s()<'cicl)us,
N<'l ul s()<'<;i<>s <lc iii<livi<liiis , id csl coiillii(>iis d(> (-(ni-
lcntis, inaius dc minorihiis.

Ilis aiilcm vidcnlni- advcrsaii ([ua<' ((ui<laiii sa<>ra<'
Scri[)lui-a(^ li-aclatorcs (-alholici iii snis s<-ri[)lis ti-a<li<lc-
runt, in ((iiihiis signidcaic vidciilnr, ((iiod <>ssciitia <li-
viiui sit ((uo<l<lam '^ (-omiminc ct uiii\(>rsalc, vclul spe-
cies; trcs vcro (^crsonac sinl tria ()arliciilaria , Iria
individua nuincro <lilT<'rcnlia. Undc loanncs Damas<;cnus,
intcr Doctorcs (lrac<'<)ruin inagniis, iii lihro, <(iicm <lc
Trinitatc .scri()sit', <(iicm <>( [)a()a Kugciiins lrans(<'rri
f<'cit, ail: «Comiminia <'t univcrsalia iiracdicantiir dc
suhi(^ctis sihi ipsis ()arti<-ularil)us. Commune ergo .suh-
stantia est, |)arliculare vero hy()oslasis, id cst ()cr,sona.
Particulare aulcm dicilur , non <(uo(l [larlcm naliirae
hahet, scd parlicularc numcro, ut alomiis, id csl iiidi-
viduum. Numero cnim cl ** non naluia ^lillcrrc <licuntur
hy(iostascs ». Item in eodem": «Suhslanlia signilical
communcm et circumplectivam s()eciem homoidcon, id
est similium specic hypostaseon, id est personarum , ut
pula Deus, homo; hyposlasis aiitem individuiim dcmon-
stral, i<l est Palrcm, Filium el Spirilum sancluin, Pctrum,
Paulum ct huiusmodi». Eccc aj^crtc dicil, suhslanliam
esse universale , hypostasim vcro ()arlicularc , el <(uod
Deus est species, ut homo, et quod Pater ct Filius et
Spiritus sanctus sunt individua, sicut Pctrus el Paiilus,
eo quod numero dilTerunt; ((uae praemissac scntcntiae
Auguslini penitus contradiccrc videnlur. Quid ergo di-
cemus ad haec? Hoc utique dicere ()ossumus atquc
debemus, quod ea quae Augustinus tradidlt superius.
sine omni haesitatione tenenda sunt.

Haec autem, quae hic dicuntur, licet in sermonls
superficie aliquid a fidc alienum rcsonarc videantur,
sane tamen intelligi queunt piumquc lectorem alque

' Loc. cit. parum inCra ; sed iillimas propositioncs Magister
contraxit ex difTusiore Augustini doctrina. — Mox auctoritate
omnium codd. et ed. I inseruimus unius essentiae post ani-
mal non habet species. Deinde solummodo Vat. et ed. 8 post
Pater ergo omittunt et.

2 Vat. cum plniibus edd. contra cdd. I, 3, 7, 8 ei codd.
BCE dicitur; codd. AD bene diceretur. In fine codd. CD di-
cuntur pro dicimus.

3 Loc. cit. immediate post.

* Vat. et aliae edd. , excepta \ . contra omiies codd.
adijciunt substantiam vel.

5 Cap. 6. n. II. — Prima pi-oposilio iam paulo ante re-
lata est. In textu Vat. cum pluribus edd. contra edd. I, 6, 8,
«;odd. et originale omittil et ante in statuis.

^ Cod. D cum Vat. et edd. 3 , i , 6 , 8 quiddam. Paulo
ante post adversari codd. A C non malc addunt ea.

^ Libr. IIl. de Fide orthodoxa c. 6 . secundum versionem

a Burgundione Pisano iussu Eugenii III. factam et a loanne
Conon valde impugnatam , qua tamen antiqui Scholastici saec.
1 3. post Lombardum utebantur. Teste Fabricio (Biblioth. Graec.
tom. 9.) nunquam typis impressa est. Subiicimus Dainasceni
verba iuxta vcrsionem Mich. Lequien Ord. Praed. ( ed. Migne
Patrolog. Graec. tom. 9i.): « Quae communia ot univcisalia
sunt de particuiai-ibus sibi subiectis praedicantur. Commune
porro quoddam est essentia , ut species ; particulare persona.
Particulare , inquam , non quod naturae partem quandam sibi
vindicet, sed quia numero particularc est, ut individuum. Per-
sonae siquidem non natura , sed numero inter se distingui di-
cuntur». — Vat. contra ed. I ci codd. \cg\l Graecorum mawi-
mus loco Graecorum nutgnus.

^ Vat. el edd. 4 , 6 omiltuni et , et immediate posl contra
originale , codd. et edd. 1,6,8 Va(. cum aliis edd. videntur
loco dicuntur.

^ Cap. 4. — Ed. .Migne : « Quod porro aliud sil substan-

:V»0

SENTENTIARUM LIB. I.

iiiloiloctoivni pluiiimini oiriajiitaiil. In quoiiini explana-
lioiio inallem silens alios audire, (luain loquciulo nia-
le^olis (lelraliendi oceasionem praeslare. Yidelur ' la-
meii inilii ila posse accipi. Cum ait: subslanlia est
coinmune. el li>poslasis est parliculare; non ila haec
accepii, cum de Deo dicantur, ut accipiuntur in
philosophica disciplina, sed per similitudinem eorum
quae a i)hilosophis dicuntiir, locutus est; iit sicul ibi
commune vel universale dicitur quod praedicatur de
pluribus , parficulore vero vel individuum qiiod dc
unosolo; ila hic - cssentia divina dicta esl um've?'sa/.e^
quia (le onmibus personis simiil el de singulis sc|)a-
ratlm dicitiir, particulore vero singula quaelibet pcr-
sonarum, quia nec de aliis communiter nec de ali-
qua aliarum singulariter praedicatur. Propter simililii-
dincm ergo praedicationis substantiam Dei '^ dixil wii-
versale, et pcrsonas particu/aria vel individua. Propter
hoc idem etiam eandcm divinam esscntiam dixit essc
« speciem communem et circumplectivam similium
specie pcrsonarum » , quia sicut haec species homo de
suis praedicalur individuis, velul de Pctro, Paulo
et aliis, ncc isti spccie dincrunt, sed conveniunt *, ila
Deus dc tribiis praedicatur personis, quac in divinitate
non dilTerunt, sed pcr onmia convcniunt. Hanc ergo
similitudinem inter res sempitcrnas ct res tcmporales
perpendens loanncs universalitatis ct particularitatis
nomina, quac rebus temporalibus proprie conveniunt,
ad res acternas transtulit; Augustimis vero, maiorem
videns dissimilitudincm quam similitudinem inter res
pracdictas, ab excellentia Trinitatis pracdicta nomina
rcmovit.

C.M'. X.

ftrum tres personae differant numcro , quae
proprietatibus distinctae stint.

Qiiod autem loannes dicit, hypostases dilTcrrc nu-
mcro, non natura, in eo (piod non dilTcrre natura ait,
verissimc el siiic scruj^ulo loquitur; quod vero dicit,

di^erre ifu- '^ilTcrre numero, cavendum est, quomodo intelligatur;

raero. divcrsls cnim inodis dicuntur aliqua difterre numero.
Dicunliir eiiim aliciua diflerre numero, quando ita
diircrunl, ut lioc non sil illud necaliquid, quod illud
esl vel in ii)so est: qualiter diirerunt Socralcs el Plato et
Imiusmodi, quac apud philosophos dicuntur individua
vel parlicularia; iuxta quem modum iioii possunt dici
tres pcrsonae dilTerre numero. Dicuntur quoque diflerre
numero quae in ciiuineralione sivc com|)utatione non
sibi adiungimliir, scd a se invicem discernuiitur, ut

cum de aliquibus rebus loquentcs dicimus una, duae ,
tres; el seciindum hunc modum forte dixit loannes
hypostases, id est personas, dilTerre numero. Possumus
enim dicerc: Pater est unus, el Paler et Filius suut
duo^ ct Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt tres; et
item: haec persona est una, et haec et illa sunt duae,
et haec et illa et alia sunt tres. Convenientius tamen
trcs illae i^crsonae proprietalibus tantum dislingui di-
cuntur, de quarum distinctione secundum proprietates
in sequenti traclabilur^ Nunc vero ad incei)tum re-
deamus, quae dicla sunt repelentes , ut saej^ius ver-
sando familiarius innotescant.

Cap. XI.

Qnare tres personae simul non sunl moius
aliquid qimm una.

Scicndum cst ergo, «tanlain aequalitatem esse in
Trinitate , ut ait Augustinus in octavo libro de Trini-
late ^ ut non solum Paler non sit inaior quam Filius ,
sed nec Pater ct Filius simul maius aliquid sint quain
Spiritus sanctus, aul quaclibcl persona ininus aliquid
sit (juam ipsa Trinitas». Quod autcm ita sit, aliquo
niodo, si ficri potcst, dcmonslrandum est. «Quantum
ergo ipse Creator adiuvat, attendamus, inquit Augu-
slinus in eodcm ', (luomodo in hac Trinilale duae vel
tres personac non suntmaius aliquid quam una earum».

«Quod ibi magnum dicitur, aliunde magnum non
est quam co, quo vere esl; quia ibi magnitudo ipsa
veritas est et vcritas essentia; iion ergo ibi maius esl
quod verius non est. Non autem vcrius cst Patcr et
Filius simul quam Pater solus vel Filius. Non ergo
maius* aliquid utcrquc simul quam singulus eorum.
Et quia aequc vcre est eliam Spiritus sanclus, ideo
Paler et Filius simul non sunl aliriuid maius quam
ipse, quia ncc verius sunt. Item in esscntia verilalis
hoc est verum esse , quod esl esse, et hoc est esse, quod
esl magnutn esse: hoc est ergo magnwn esse quod verum
esse. Quod igilur ibi aeque verum cst, et acque magnum
esl. Quod crgo ibi plus veritatis non habct, non habet
plus magnitudinis. Plus autem veritatis non habet quod
vcrius non est. Non est autcin verius una persona quain
alia, vel duae quam una, vel tres simul quam singula. Non
ergoplus verilatis habct una quam alia, vcl duae quam
una, vel tres simul quam singula. Sic ergo et ipsa Trini-
lasnoncst maius aliquid quam unaquaeque ibi persona,
sed lam magnuin (juam singula. Non eniin ibi maior cst
quac vcrior non esl, ubi ipsa vcritas csl magnitudo" ».
Ecee inodo convcnicnti et rationc calholica oslensum

llatio al
tiir.

lia cl aliud liyposlasis , niiillotics a iiobis (iictuiTi cst, qiiochivic
siibstantia sivc csscntia comiTuincni spccicm ciiisdcnTquc spe-
ciei personas ( ojxostoiov ujioaxaaiwv ) complcclcntcin significet ,
ut Dcus , lioiiio; pcrsoiia aiitcm ac liypostasis iiuiividuuiTi
tlcnotct, puta Palrcm . !'"iliiim ct S])iriluiii sanctum, Pctrum,
1'aiilum ».

' Sola Vat. riilentur ; H jiaiilo iiifra nccipit \)ro acrepit ci
flirunUir pro lUcantur.

2 Vat. ct C(l(l. 4 , 8 contra alias cdd. ct ('odd. hacc.

' Codd. ct cdd. I , 8 omittunt Dei , .scd miniis bcnc. Mox
sola Vat. |>()si liiir iilon omitlit efiani.

* Vat. cl cdd. i
dnnt per oniniii.

,6,9 (■oiitia aiias cdd. ct codd. ad-

5 Dist. XXVI.

^ ProocnT, n. 1. — .Mox jiost aHqiiiit Vat. ct pliircs cdd. ciini
cod. D coiitra c(>tcros codd. ct orifrinalc non bciic sunt pro sinf.

■^ Ibid. ct in principio cap. I. n. 2.

^ Vat. cum plcrisquc cdd. contra 1 , 2 ot originale addunt
est, quod cdd. 3 , 7 niclius transi)onunt legendo : Non est ergo
j«((/»s. Immcdiatc post codd. 15 C K cd cdd. 2, 3. 7 ciim origi-
nali liabcnt utrumijiw loco utcrque.

9 (juac pracccdunt, lcguntur ibid. c. I. n. 2, scd noii paiir
cis a Magistro omissis, Iransposilis ct mutaiis.

DIST. Xl.\. I'. I. l)l\ ISIO TKXTLS.

:hi

C.M'. XII.

Qiml Dcus noii rsf dici'iidi(.s triplcx , scd Iriiius.

Praclci'ca cuin Dcus dicalur liiiuis, noii laincn
(lcbcl. ilici lri|)lc.\. Ibi cniin noii csl triplicilas, iihi
suninia csl unilas ct indiflorcns ac(|iialilas. Indc Aiiiiu-
sliiuis in libro scxlo dc Trinitalc - ait: «Non, (luoniam
Dcus Trinilas cst, idco triplcx pulandiis (^sl: ali()(]uin mi-
iior cssct Palcr solus, vcl Kilius solus, (|uam simiil Falcr
ct Filius». « (luni itaciuc tantiis csl Palcr solus ^cl solus
Kilius, vel soliis Spiritus sanctus, quantus csl simul
Patcr cl Filius cl Spirilus saiictus, niillo modo Iriplc.x

diccndus osl Ucus. Non ciiim Pntcr ciim Filio cl Spi-
rilii sanclo maior Dciis csl (piain siii<.Mili coniin, (juia
non csl (jiio (Mcscal illa p(Mr(M'lio. INMhM-liis aiiNMii csl
cl Pal(M' cl Filiiis cl Spirilus sancliis. cl piM^MMiis di
ciliir l)(Mis sini^ultis (M)runi. Fl iilco Trinilas potitis
(|uam triplex dici dcbcl ».

« In rcbiis (M)r|)()rcis non tanluin csl iina, (|uaiiliim
Ircs siinul, ct pliis siinl diiac (|iiani uiia rcs; in Tri
iiilalc N(M'o siinima lanltim csl nna ptMsona, (piantmn
trcs siiniil, ct taiiltiin stinl diiac, (|uanltiin iina, ct iii sc
inlinilac siint*», ipiia iiou csl fbiis viaipiiludinis ca-
runi. Ac pcr Iioc apcrilur (piod siipra di.vinius\ .scili-
(M>l (|uoino(l() ct sinf>;ula sunt iii sin^ulis, cl onmia in
siniriilis, ct siiii>;ula in onmibus, cl oiniiia in omnibus.
cl unuiii in omiiibtis csl, cl umiiii oninia. Va-vv. iam
ostcndimiis suiliciiMitcr, (pialitcr iii Trinilalc aliipia p^M--
sona aliain iion supcrcl mai^MiiliKlinc.

COMMENTARllIS IN DISTINCTIONKM XIX.

Dc aoqualitate trium porsoiiaruin iu Deo, in spocie qnoad niagnitndinem.

Pars 1.

De aequalitate per essenliae nnitatein prol)ata.

Nunc poslquam coaeteriiitatem triuin personarum etc.

DIVISIO TEXTUS.

Terminatis diiabus partibus, in quibus Magister
egit de his quae pertinent ad essentiae unitatem
et personaruni pluralitatem singillatim . liic incipit
tertia pars, in qua determinat personarum aequali-
tatem, quae simul respicit' pluralitatem et unitatem.
Et haec pars habet tres partes. In prima proponil .
in quibus consistat aequalitas. In secunda probat spe-
cialiter, ibi: Nunc superest ostendere, quomodo elc.
In tertia, quia in probando propositiones dubias di-
xerat, in quibus dictio exclusiva generat ambiguita-
tem, ideo determinat, qualiter dictiones exclusivae
acciplantur in divinis. infra distinclione vigesima
prima: Hic oritur quaestio ex praedictis trahens
originem.

Prima pars-, in qua proponit ea, in ipiibus
aequalitas consistit, habet duas partes. In prima parte
proponit, quod consistit in his tribus: aeternitate,
magnitudine et potestate. In secunda, ne crederenlur
haec tria diversa, ostendit, quod haec sunt idem in
Deo, secundo capitulo ^: Cumque enumerentur isfO'
quasi diversa elc.

Nunc superest ostendere , quod magnitudini'.
Haec esf* secunda pars. in qua probat aequalitatem .
et dividitur haec pars in duas. Supposito enim. quoil
in divinis sit aequalitas quantum ad aeternitatem .
ostendit primo aequalitatem quantum ad magnitudi-
nem; secundo quantum ad potestatem, infra dislin-
ctione vigesima: Nunc ostendere restat, quomodo ali-

1 Co(id. .\CL) et etlfl. 1. 2, 3, 7 nec duae una, codd. BE
nec (liiae quain una.

- Cap. 7. n. 9. — Scqucns locus est ibid. c. 8.

3 Ibid. cap. 10. n 12. — Lociis Scripturac cs( : Psalm.
I i4 , 3.

* Cap. 3 , 4 in tine el II. — Vat. cum pluribus edd. coii-
ira codd. superius dictum est loco supia diximus; item Val.
cum cod. C ct aliis edd. , excepta I., omittit scilicet; dcniquc
post quomodo omittit et contra codd. \BCE et edd. I, 8.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

1 Vat. cum ivd. cv , aiiis codd. ct ctl. 1 obnitcntibus .
recipii. Mox jxist paries Vat. addit principates.

2 In Vat. additiu' principnlis.

3 Ex m.^s. cled. i supple\imus secundo capitulo. Paulo antf
aliqui codd. ut aa bb cum ed. I post «««/ adiungunt «Hj/m ^/.

■' Vat. , omissis verbis Magistri Nunc superest etc. , loco
Ha^c est ponil Similiier , deinde ob mutatam constructionem
omittit jiarticulam et ac liaec pors.

'.m

SENTENTIARUM LIB. I.

(jua e\c. Prima itei'uni pars habet duas. In prima '
probal aequalilatem magnitudinis per essentiae uni-
tateni. Secundo probat aequalitatem , exchidendo
omnem'^ inaequahtatem , ibi: Sed iam nunc ad pro-
positum redcamus. Prima pars. in qua prol)at per-

sonarum aequalitatem quantum ad magnitudinen),
habet duas. In prima probat per essentiae indivisio-
nem^; in secunda per illam eandem ostendil, esse
in personis circumincessionem, ibi: Et inde est, quod
Pater dicitur esse in Filio.

TRACTATIO QUAESTIONLM.

Ad intelligentiam huius partis quaeruntur quatuor.

Primo quaeritur, utrum in divinis sit ponere
aequalitatem.

Secundo, dato quod sic, utrum sit ibi summa
aequaiitas.

Terlio, utrum in divinis sit aequalitas curn
conversione.

Quarto, utrum sit ibi aequalitas cum circum-
incessione. |j

ARTICULUS UNICUS.

De divinarum. personarum aequalitate et eius proprietalibus.

QUAESTIO L

Utrum in divinis ponenda sit aequalitas.

Circa primum, quod sit ibi aequalitas, osten-
ditur:

1 . Primo per iliud quod dicitur in Symbolo * :
puDdameDi3. « Totae tres personae coaeternae sibi sunt et coae-

quales » .

2. llem , hoc ipsum ostenditur ratione sic :
omnis multitudo reducitur ad unitatem^ ergo omnis
inaequalitas ad aequalitatem; sed unitas, a qua est
omnis muhitudo, est unitas increata : ergo et aequa-
litas, ad quam reducitur omnis inaequalitas , est
aequalitas increata: ergo etc.

3. Item , omne quod perfectionis esl, transferen-
dum est ad divina; sed aequalitas est perfectionis in
creatura: ergo etc.

4. Item, unum in substantia facit identitatem,
unum in quantitate aequalitatem , unum in qualitate
facit similitudinem "; sed in divinis non tantum est
unitas in substantia, sed etiam in quantitate, alio-
quin non esset ibi perfecta unitas: ergo non tantum
est ibi identitas subslantiae, sed et" aequalitas.

CoNTRA : 1 . Ubi aequalitas , ibi divisibilitas , quia

simplex simplici non aequatur: sed in divmis nouAdopF'
est ponere divisibilitatem: ergo nec aequalitatem.

2. Item, ubi aequaiitas, ibi quantitas, quia «pro-
prium est quantitatis, secundum eam aequale vel
inaequale dici * » ; sed in divinis non est ponere
quantitatem , quia secundum Augustinum ' « Deus
est magnus sine quantitate » : ergo etc.

3. Item, ubi aequahtas, ibi linitas,quia ibi est
commensuratio '^ ergo mensura et finitas; sed in di-
vinis est infinitas: ergo etc.

4. Item, ubi aequalitas, ibi diversitas, quoniam
nihil est sibi aequale; sed in divinis est omnimoda
unitas: ergo non est ibi aequalitas.

c 0 N c L u s I 0.

Ponenda est in divinis aequadtas, quae
consequitur quantitatem virtutis.

Respondeo : Dicendum , quod aequalitas ponitur condo
in divinis, secundum quod dicitur in Symbolo, et
dicit Augustinus ".

' Nonnulli codd. ul aa bb adiiciunt satis bcne parte.

2 Fide antiquiorum mss. et ed. I adiecimus omnem.

^ Vat. abs(|iie auctoritale mss. ol ed. 1 addit sive unitatem.

* Athanasiano.

^ Vide Dionys. , dc Div. Nom. c. 5. et 13; IJooth., de Arith-
metica , ubi diversimodc hacc propositio occurrit. Roeth. loc.
cit. praesertim II. c. I. ptiam ostendit, omnem numerorum inae-
qualitatem reduci ad aequalitalem.

s Arislot. , de Pracdicam. c. dc Quantitate et Qualitate, et
V. Metaph. text. 15. (16.) et 20. (IV. c. 9. et lo.): liadem enim
sunt (|uorum substantia una; similia vcro quorum qualitas una;
aequalia autcm (juorum quantitas una.

^ Multi codd. ul AF(J1IK.V WX etc. cum ed. I minus bene
omittunt et.

* Aristot. , de Praedicam. c. de Quantitate. — Paulo ante
in pluribus antiquis mss. ut ACRSTVY et ed. I perperam
scd loco quia.

5 Libr. V. de Trin. c. I. n. 2, in quo textu flde antiquio-
rum mss. et ed. 1 supplevimus est.

'0 B. Albert. et Hichard. a Mcd. , hic a. I , probant hoc per
definitionem ex Geometria (Euclidis) sumtam et infra d. 31. p. 1.
q. 1 . arg. 2. ad opp. citatam : Aequale est , quod alteri suppositum
non exccdit nec exceditur. — Mox Vat. , fere omnibus mss. et
edd. 1,2,3 repugnantibus , ergo nbi est mensura , iln est
finitas , quo posito proc(!ssus argumentationis tollitur.

" Vido hic lit. Magistri, in qua dicta .\ugustini alle-
gantur.

«1

DIST. \l\. W I. AHT. UNICIIS QUAKST. I.

'M'4

;||ualitas

dnplox

dquanti-

lio op-

(cornm.

Kt ad \\oc intcllipjonduin nolaiKlmii '. (|ii()(l ;ie-
qnale rl ina('(|iialo csl j^ropria [^assio coiis^Miiicns
quanlilatcni. Qnantitas aiitcm (liciliir (liiplicilci' :
propric , scilicct (inantitas molis. cl Iranslutive ,
(|nantilas virlntis. Kt (|nia illa ' cst propria passio
(inaiililatis, C()nsc(iiiilni- ntram([iic (|nanlilalcin : iihi
cr{j;o cst [joncrc (inaiililalciii virtntis. ihi cst [)oii(M'e
a(^([nalitatcm vol inac(|nalitalcm. Ilacc aiilcm (|iian-
titas virtiitis iionilnr iii s|»iritnaliltns cl siiinmc rc-
|)critnr in divinis, ([uia liaoc ([nanlitas non rc[)iij,'nat
simplicilati. sed consonat: simililcr \\w ac(|nalitas
(•onsc(|ncns islain ([nantilatcm. Kt ([iiia altcra [)ars
contradiclionis conqtlclior allriltncnda cst Doo, ot ae-
qnalitas pra(>itinac(iiialilalcm : id(M) i^oncnda ost aoipia-
lilas in divinis: ot conccdcndac siinl ralionos ad lioc.

1. \(l illiid orgo ([uod ohiicilur in contrarinm.
([uod. ubi aoqualitas, ibi divisibilitas; dicendum,
qiiod vorum est de aequalitate, quao consequitur
quantitatem molis.

2. Ad ilhid quod secundo ohiicilur: ubi aequa-
litas, ibi quantitas; dicendum, quod veruni est vel *
secundum geuus, vel secundum speciem; et quam-
vis nomen quantitatis non transferatur . Iransiertur
tamom nomen speciei, ut magnitndo *.

'\. \(\ illiid (inod obiicilnr: iilti acqnalitas. ibi
finilas; (bccndnm. (|nod ao(|iialitas in croatnris dno A-iqu-Hiu»

irnixjrlulduii.

iinporlid, .scilicct i-onterviiiKilioiieni '' ct e.reessu.t
prirdfiiniein : primiim cst incomplolionis ratioiic li-
milalionis. socmidnm [^circclionis: idco Iraiislcrlnr
rationo sccniidi. iioii [)rimi.

Po.ssol tanion dici. (iiiod inrmitiim. ([iiod est Aiia M>iutiu.
iucoin|)rob(Misibilc, scciindnm vcrital(>m cst ab inli-
nito comprchciisihilc. ct idco commonsnrabilc iiili-
nito ct osl .sihi linitnm ". Kt ex lioc noii sc([nitnr:
osl commonsiirabilc infinito. orgo liiiitnm : iinmo ma-
gis iiiliniluin; et ' esl ibi (piid ot .simplieiler.

4. Ad illud ([iiod obiicitiir: ubi aoqualitas. ibi
(liversitas: diccndnm, (inod est divcrsitas snpposi-
tornni ot divorsilas formac ®. .\d ac^inalitalcm ot si-
militudinem ro(inirilui' divorsitas snppimfornni, non
antom formae divorsilas, .sed unitas. Quod aiitcni
consoqnitnr iii infcrioribus ad diversitatom su^iposi-
tornm mimoratio forinao vol ([uantitatis, lioc esl ini-
perfectionis; et ideo totimi. ([uod est perfocti(jnis,
transfertnr in Douin. Non tainen est in snp[iositis
proprie lo(|nondo diversitas, sed distinctio^.

SOHOLTON.

1. 1£\ sontonlia comniuni liac ti^e.s oomnuincs i-elationes
identifafis, ocqiialifafis et similitudinis coiTespondent his ii"ibus
generibus : siibstanfiae , quantiiati et qualitafi. Ilanc doctilnam
expiicat Alex. Ilal. (loc. infra cit.) : « In his inferioribus ex unitate
in substantia caiisatur identitas, cx unitate in quantitate aequa-
litas, e\ iinitatc in (|uaiitate similitudo , unde identitas, aequa-
litas , similitudo diciint relationes fundatas super tria predica-
menta. luxta istam similitudinem , quoniam est significare di-
vinam substantiam ut essenfiam ct ut qxiantam et ut qualem,
est ponorc in divinis identitatem , aequalitalem ot similitudinem.
Sed quantitas in divinis transit in gonus substantiac , et qualitas
similiter , quia in divinis non osl ponere nisi duo genera, scil.
subsfantiae et ad aliquid. Aequalitas et similitudo dicunt rela-
liones ut fundatas in substantia ». Insuper , sicut est duplex
quantitas, propria scilicet sivc quantitas molis , et impropria
sive quanlitas rirtutis \el perfectionis (cfr. S. Thom. , S. I.

q. i2. a. 1. ad. !.), ila etiani duplox distinguitur aoqualitas,
« qualonus conscquitur utramquo quantitatom ». Et sicut quan-
titas virtutis (quam S. .Vugustinus maluit nominarc nomine ma-
gnitudinis , quam nominc quantitatis , ne insipicntes accipiant
occasionem errandi, existimando in Deo esse quantitatem molis
orbem replontom) nobilior ost quanlitate molis , ita nobilior est
aoqualitas fundata supor quantitatem virtutis , quam quac fun-
dalur super quantitatem molis. Dici etiam potest , quod altera
est aequalitas proprie dicta , altera vero improprie. .\equalitas
proprii' sumla ost qua(>dam rolatio praodicamontalis, fundata
supcr unitate , (luam rcs liabont in gcnere (luantitatis. Aequalitas
vero large sumta est relatio extra genus quantitatis et potest
fundari in quolibet ento, tam finito quam infinito, quatenus ha-
bet corlum gradum in entibus. Do Deo autom . cpii ost oxtra
omne genus, rclationes idontitatis, aequalitatis ct similitudinis
praedicantur tantum in sensu (ranscendenlali.

1 Unus alterquo codox ii( G cum od. I praomiltit ver-
hiim esf.

' Reforas illa ad paulo supra posita acquate et inaequale,
\ ol potius subintellige : aequalitas vel inaoqualitas ; cum quo
concordat iectio cod. X , qui mox post quantifafis addit scitiCPt
uequalilas vel inaequalitas , idco ; lectio autem Vat. et cod. cc,
in qua verbo consequifur ))raefigi(ur aequalitas , incompleta est
et contra aniiquiores codd. nec non contra ed. I.

3 Supplevimus ex mss. et ed. 1 particulam vel.

* C.fr. supra d. 8. p. U. dub. 4.

'" Codd. aa bb addunl vel commensurafioncm.

^ Kxhibemus lcctionem maioris partis codd. ut .VGIllLO
PQST VV etc. el ed. 1 , dum ceteri codd. cum edd. 2, 3 loco
silyi ponunt ibi, vel falso infinifum pio /inifum ; Vat. autem
omittit et csf sibi finifum.

~ Vat. malc et praeter fidem mss. et sex primarum edd.
omittit et. Mox cod. X loco quid habet magis distincte secun-
dum quid ; complote diceretur; el est ibi fallacia secundum

quid et simpliciler ( cfr. Aristot. , 1. Elench. c. 4. 5. ); flt siqui-
dein transitus a flnito sub aliquo respoctu ad finitum simplici-
tor. Xam licet infinitum obioctum ab infinito intelloctu coin-
prchondatur ciquo sit commensiirabile , proptcr hoc tamen dici
non potest , ipsum esse finitum simpliciter , sed tantum socun-
duni quid ; quia potontiae in ralionc intelligondi infinitae re-
spondot solummodo obio(^tum infinitum in rationo inlolligibilis.

8 Praeter lectionom in toxtum receptam reperiuntur in mss.
variae lectiones ; cod. K post v erba dicendum quod addit ve-
rum est ubi ; dein plures codd. ut A C R S U W falso : ibi aeqna-
litas supposiforum loco diversitas supposiforum , cod. T vero
primitus dicendum , quod est ibi aequalitas suppositorum et
unitas formac , sod postea mutatum in dicendum . quod esf
inaequalifas supposifoiitm ef diversifa.s formae. Lectio primi-
tiva codicis T non est siiernonda. Mox cod. K. post aequalitci-
tem addit autem , et post similifudinem adiungit in divinis.

9 Vidc supra d. i. q. 2. ot dubia circa litteram ; item .\lex.
Hal. , S. p. I. q. 6o. m. I.

SENTENTIARUM LIB. I.

II. Quoad solul. ad 2. el asscrtioncm ibi positiim , quod
« quamvis nomcn quantitatis non (ransfcratur , transfcrtur tamcn
jK)mcn specioi *, rfr. supra d. 8. p. II. dub. i. — Quoad vcr-
ba in soiul. ad i, quod « non cst in divinis suppositis proprie
loquendo diversitas , sed distinctio », cfr. infra d. 2i. dub. 1.
Magis cxplicalur haec solutio ab Alex. Hal. (loc. cit. ad 2.) his
vcrbis: « Acqualitas in his infcrioribus cst intcr divcrsa essentia-
liter; nam in islis inferioribus divcrsitatcin suppositorum se-
quitur divcrsitas essentiac in suppositis ; non sic est in divinis,
ubi diversitatcm suppositorum concomitatur idcntitas cssentiac ;
proptcr quod in divinis non cst poncrc divcrsitatcm , sod di-
slinctioncm , sicut dicit Ambrosius. Undc acqualitas in divinis
personis non requirit divcrsitatem , sed distinctionem ; distinctio

enim non tollit unitatem , sive idenlitatcm ; unde licet in divinis
sit summa identitas, quia illam concomitatur distinctio, huius-
modi idcntit<ns non tollit aequalitatem ».

III. Piura dc aequaJitate vidc infra d. 31. a. 1. q. I. 2. 3.
— Alex. Ilal., S. p. I. q. 47. m. 1. — Scot. , de hac ct duabus
seqq. in ulroquc scripto hic q. 1 . — S. Thom. , hic q. I . a. I ,
et d. 2i. q. 2. a. I ; S. I. q. 42. a. 1 . — B. Albcrt. , hic a. I ; S.
p. !. tr. II. q. 47, m. 1. — Pctr. a Tar., hic q. I. a. I. —
Ridiard. a Med. , hic a. I . q. 1 . — .Egid. R. , hic 1 . princ. q.
I . — Hcnr. Gand., S. a. 70. q. I . — Durand. , de hac et dual).
seqq. hic q. I. — Dionys. Carth., dc hac ct duab. soqq. hic
q. I . — Biel , hic q. I . a. I .

QUAESTIO U.

Utrmn in divinis sit summa aequalitas.

Secundo quaeritiir, ulriim in divinis sit summa
aequalitas. Et quod sic, videtur hoc modo.

1. Sicut dicitur ab Augustino in libro de Fide
Funria,.,ei.t.,ad Petrum ' , «non dicitur aliquis maior alio, nisi

aut quia praecedit aetate, aut quia excedit magni-
tudine, aut quia superat potestate»; sed nihil horum
est in divinis, ut probat .Vugustinus et Magister^:
ergo nihil est ibi inaequahtatis: ergo est ibi summa
aequahtas.

2. Item, non potest maior aequalitas cogitari ',
(|uam ubi unum aequatur uni et unum pluribus et
lumm omnibus; sed in divinis tantus est Fihus,
quantus est Pater, et tantus Filius, quantus Pater
et Spiritus sanctus, et tantus etiam \ quantus omnes
tres: ergo etc.

3. Item, unitas in quantitate, sicut diclum est %
lacit aequahtatem: ergo ubi summa unitas, ibi summa
aequalitas; sed hoc est in divinis: ergo etc.

4. Item, status non est nisi in summo; sed
status est in iha aequahtate per reductionem omnium
ad ipsam: ergo etc.

Contra: 1. Augustinus in hbro octoginta trium
Ad optio- Quaestionum " : « Si omnia essent aequaha, non es-
sent omnia >» : ergo omnimoda aequahtas toUit per-
lectionem '. Si ergo nihil ponendum in Deo, quod
repugnat perfectioni, in thvinis personis non est
omnimoda aequalitas.

2. Item, maior est aequalitas, quae altenditur se-
cundum ([uantitatem continuam et discretam, quam ®

Quaesl d *

incidi * •

secundum continuam tantum^; sed in divinis non est
aequalitas secundum quantitatem discretam, quia il)i
est trinitas et ita imparihtas: ergo in divinis non
est omnimoda aequalitas.

3. Item. maior est aequahtas, quae altenditur
secundum potentiam et sapientiain et bonitatem,
quam quae *'' secundum sapienUam et potentiam
tantum; sed in divinis non est aequahlas secundum
bonitatem: ergo non est ibi summa aequalitas. Pro-
baUo minoris: bonum est difTusivum sui '^; sed ma-
gis diffundit se Filius ([uam Spiritus sanctus, quia
producit sibi aequalem. et etiam Pater quam Fihus:
ergo etc.

Quaeritur ergo, quare Augustinus non ostendit
aequahtatem in ^^ sapientia et bonitate? et iterum,
quare non ex parte loci , sicut magnitudinis et etiam
aliarum differentiarum quantitatis? Quod cum non
faciat, non videtur assignare omnimodam aequahta-
tem, sed soUim in parte ^^ aut si omnimodam osten-
dit, insufficienter procedit.

c 0 N c i. u s 1 0.

Summa est divinarum personarum aequalitas in
aeternitate quoad originem, in magnitudine
quoad omnia quae liahent in se, in potmtia
quoad effectus.

Respondeo: Dicendum, quod in divinis est sum-conciij
ma aequalitas, et summa etiaiu assignatur ab Augu-

' Cap. I. n. i, ubi hacc propositio ad Trinitatem appii-
catji , non ut gencralis , sicut hic cxhibotur, invcnitur. Vide lit,
Magi.slri , c. I .

' Hic c. I. so(iq. . in quibiis oliani Augustini probationos
reperics,

^ Val, cum cod. cc excogitari. Mox cod, VV si loco ubi.

* CaM. non consontiunt intcr se ; maior corum pars cum
od. I oxhibct lectionom in tcxtum rccoptani, aJii tit VZ aa bb
IX adiungunt tmus , alii cum Vat. repctunt Filius. Vidc hic lit.
Magistri , c. II,

^ In quarto fundam. praccod. q, — Paulo infra cod, V
hnec pro hoc.

" Quaest. 41 : Quia non cssent omnia , si cssent acqualia.

^ Fide plurimorum mss. cl cd, I cxpunximus hic male
addilum //* (tivinis , sicu( ol paMJo infra post nibil adiunctnm

est ; deindc substituimus rejmgnat loco repugnet, nec non adic-
cimus personis ac conscqucntcr delevimus ut suporfluum //)/
post non est.

8 In cod. bb additm- bcno quae.

^ Quantitas continua est cuius partes copulantur ad eun-
dem terminum communem , .seu cuius partes sunt unitae ; di-
screta vcro cuius partcs sunt ab inviccm disiunctac v. g, nu-
mcrus. Cfr, .\ristot, , de Pracdicam, c. dc Quantitatc,

10 In multis mss. ut A F H 1 T W X V Z ec (Tet ed. 1 deest quae.

" Ilacc propositio colligitur ex Dionys, libr. dc Caelest.
Hicrach. c. 4. % I. soq., ct dc Div. Nom. c. i. § I. scqq,, ubi
dicit, proprium essc divinao bonitati sc aliis cummunicare.

12 Codd. HM addunt potenlia.

13 Auctoritate plurium mss. ut (JHILOYZ ff subslituimus
parte pro partem.

DIST. XIX. I'. I. WiV. IMCrs OIAKST.

w.\

slirio. (|noni.iiii ' siinii-icTihM' oslciKJiliir rciiiolio oiniiis
ina('(|ii;ilil;itis pcr ilhi Iria, (|ii;i(' snnl ((rfcniilds ,
iti<t(/)iilii(l() cl pofctifid.

Iloniin triiiin (lisiinclio ct snnicicnli;! ;il> ;irK|ni-
i,M'i""i'' liiis ;icci|)itiir - sic. Oiii;i cnini iii (livinis iioii cst cx-

liionind.ini. . i , , i • • i ,

lciisio inolis iicc ;i^!4rc}j,;itio niiilliliKlinis, idco iioii ost
ibi (|u;iiilit;is conlinii;i intrinscc;i ^ iicc (jiscrcl;!, S(^(l
loc(» ciiis csl (|ii;intil;is virtulis, qiLic l;in^nlur pcr
hoc incinhriiin. (|iio(l csl pofoifid. Oni;i vcro I)(M1S
siio ;iinhiln coiii|)lcctiliir oiiincin (linMlioncin, idco
cst ihi (|ii;intil;is (t('f,(>niif.afi.s corrcsiioiKlcns lciii|t()ri.
Quia vcro ;iinl)itii siiac iinincnsitatis complcctitnr
oinncin locum ct loc;ilum, idco cst ihi (|ii;inlil;is iim-
i/)iifii({iiiis corrcspondcns loco. \lt sic p;ilct ', ciiiii
Mon sil ali;un (iu;intilalcm ;iccipcrc ihi. ipiod sulTi-
(Mentcr in illis oslciidiliir ;tC(pi;dit;is ct consistit.
Scd haec distinctio uon cst ronvciiicns. tuin
,, pi()h.vqni;i noii cst iu Deo nisi "' (pi;iiititas virtutis; et ita
nou dchcret ihi esse uisi nuum inemhriim, nec debet
illa distinjTui conlni alias; tniii etiam, (piia ina<^ni-
tudo in divinis non laiilum allcnditur qu;mtum ad
;unbitiun localitatis, sed etiam (piantum ad intensio-
nem honit;ilis. Ihidc dicitur in scxto lihro de Tri-

Initiite'', qnod in « s[)iritualihns idem <;st maius et
melius » . Et [)ropter hoc ([u;intitas viitutis uon tan-
Inm atteuditur in operatione, sed etiam iu re" con-
siderata in oniuimod;i ;vbsolutione.

Ideo possumiis aliter horum triuni distinctionem
j^xpiicatio et sntlicientiain assi";nare. In omni quod est, con-

id|aaclori$.

" tingit hanc Iriplicem considerationem habere. Potest

ripiex vpi enim ali(|uid consider;iri in comparatione ad suam

(i»ider.itio.

origmem sive a parte ante; et sic nnum niaius est
altero, quando origo eius est prior; et contra hoc
est ;iequalitas aeteniitatis. Potest iterum conside-
rari m se; et sic dicitur uniim altero maius, quia
maioris extensionis, vel qnia maioris valoris. Contra
hanc * est in Deo aeqnalitas magnitudmis , ut haec
aequalitas non tantuin dicatur [3er comparationem
ad localit^item, sed etiam ad sapientiam et bonitatem

cl ;id oiiinc ijiiod lacil ;iltcriiiii illcro dici niaius,
qui;i " mcliiis. rndc Augiistinns cl M^igislcr iii li;ic
distinctionc |)roh;iiil ;ic(|ii;ilit;ilciii iii;i</iiilii(lini> [x-r
;ic(jii;ilit;ilcm virtiilis sivc iii viiliih'. Polcst cli;im
lcitio considciMii |)cr c()iii|);ii;ilioncm ;i(l (•\\ccfiitii ;
(tt sic (liciliir iii;iiiis, (jiii;i jiolciiliiis: cl coiili-;i hoc
csl ;i('(|u;ilil;is pofctifiac. (hioni;im ijiiliir rcin '" noii
conlingit iiliirihiis iiiodis coiisidci-ari. si csl ;ic(pi;di-
tas in istis. sniiim;i csl: cl ciiin oslciidiliir iii istis,
siimin;i oslcndiliir. cl |)circcl;i iiidiiclioiic iiioccditnr.

VA .sic p;ilcl illiid " (piod iilliino (|ii;icrcl);itiir.

I. \d illiid crgo (piod oliiiciliir priino. (piod
;i('([ii;ilil;is i('piign;it [ici rcclioni: diccndiim. i|ii()(l vc-
ruiii est : [jcircclioni itniiwrsi , (|ii;ic ;iggrcg;ili cst
ex diversitatc; non sic cst iii Dco.

± \d illiid qiiod ohiicitur. (piod m;iior csl iui-
(iualit;is sccundum nti^iiiKpic (iii;iiilil.il('in ctc. : di-
cciiduiii, (piod suinina a('(iu;ilit;is noii est in (iiiaiilitale
continua nec discreta, ([uia ibi unum non ;ic(iuatnr
plurihiis; sed liic "^ (^st perlcclissim;! ;ic(|ii;ilil;is: idco
soluin secundum ([iianlilatcm virtutis ;itlcn(litiir.

3. Ad illud qiiod ohiicitur de l)onit;itc, ([ui;i
diffusivum etc; (licendnm, ([uod emanatio [lersonae
non attenditur secundum ratioiiem iHmilafis esscntiae,
sed magis fecumlitatis personae vcl in [)erson;i; et
ideo non sequitur, quodsi Spiritus s;uictus non pro-
ducit, quod propter boc liaheat ininus de bonitate.
Unde notandum, ([iiod duplex est diffusio, scilicet
intra vel '* extra. Diffusio intra est, qu;in(lo persona
procedit a persona in '* unitatc naturae; et haec non
est proprie diffusio, et haec non conse([uitur lionum,
quia bonum , sed bonuin in liijpostasi, qu;ie aliani
producere nata est; et ideo secundum hanc diffu-
sionem non dicitur una persona altera nielior. Kst ^''
alia ditTusio extra, quae attenditur in productione
effectus; et secundum hanc rationem attenditur dif-
fiisio [)roprie et ralio l)oni. Et quia in hac una per-
sona alteram non excedit, quia indivisa sunl 0[3er3
Trinitatis: ideo hac non est una melior alia'".

l'.Tli'l ()(i:ii.--
ntio lucid.

S<iluti(i i<|i-
|iO(ii|((i'niii.

Djple.x dil-
lii<io.

1 Codd. LO quam loco quoniam , qui o( mox ponunt
ostmdit remotione pro ostenditur remotio.

« Cod. W ostenditur.

3 Vat. extensira pro intrinseca , sc^d obstat auctoritas mss.
et ed. I . Explicationem accipe ex Alex. Hal. , S. p. I. q. 47. m.
5, qui lociis hic in Scholio legitur. Oninino idom dicit B. .\lbert.
(S. p. I. tr. II. q. -47. m. 2): Diccndum, quod in veritate quan-
titas in creatis, penes quam attonditur ncqualitas, duplex est,
scil. magnitudinis el virtutis. Et oa quai» est magnitudinis duplex
est, scil. intus et extra monsurans; intus: longiludo, latitudo,
profundum; extra : locus. Similiter essc rei, ut dicit Gilbertus ,
mora mensuratur ; et haoc mora est tempus. Quantitas autem
virtutis proprie non mensuratur nisi obiccto circa quod est vir-
tus. Rt dicimus eos aequales virtute, qui ot in acqualia possunt
obiecta, sive illa virtus sit intolloctualis sivo operativa. Cfr. etiam
B. AJbert., hic a. .3.

* Fide mss. et ed I expunximus additum quod.

^ Mendum Vat. , in qua omittitur Hw/, correximus ex mss.
et ed. 1. Paulo infra cod. 1 deberet loco debet.

S. Bonav. — Tom. I.

6 Cap. 8. n. 9.

' Vat. minus congrue et contra aniiquiores codd. noc non
ed. \ ut res pro in re.

8 Cod. X hoc.

^ Cod. T et loco quia.

1"* Vat. cum cod. cc, fundamentum argumeniationis t-epo-
tens , minus bone ncc non contra antiquioros codd. cum ed. I
ergo ratio aequalitatis loco igitur rem.

" Ex plurimis mss. ot ed. I supplcvimus illud ( l in prin-
cipio sequentis propositionis ergo.

1* Fide plurimorum mss. ot od. I siibstituimus liic pro haer.

13 Cod. Y et loco vel.

^* Vat. cum cod. cc, aliis mss. cum od. I obnitontibus,
omittit malc in. !Mox post diffusio , mullis codd. ut .\CDEKR
STUX etc. cum edd. 2, 3 consenliontibus, posuimus et luit'C
pro et hoc. Dein nonnulii codd. ut A Y sequitur loco conseqmtur.

15 In cod. M. additur et.

is Vat. cum uno alterove codice altera. Paulo ante cod. 0
post i/ieo adiungit in.

ifuk

jUfi

SENTENTIARUM LIB. 1.

8 C H 0 L 1 0 N.

1. In ronclusiono onines conveniunl. Sed circa S. Augustini
T)iolialionein et circa suflicientiam niembrorum divisionis, quae
ponit , duplex aflcrlur exposilio. Prima , quae est Alexandri et
Alberti , S. Doclori non pi-obatur ; secundam et meliorem cum
ipso approbat etiam S. Tliom. , S. I. q. i2. a. I. ad I. Ut fun-
damonta primae opinionis melius perspiciantur , liaec ex Alex.
llal. (loc. infra cil.) reforimus: « .Vequalitas respicit quantitatem,
sive quod per modum quanlitatis signalur. Omnis autem quan-
titas aut est mensurans intra , aut extra: si intra , aut est vir-
tutis, aut molis; quantitas ^ero molis non cadit in divinis,
sed quantitas virtutis ; et lioc dicitur per potentimu. Item quan-
titas mensurans extra est duplex , scil. tempus et locus ; et
quantitati . (juae eM tempus in inferioribus , respondet aeteini-

tas in divinis ; ei autom quantitati , quae est locus , respondet
magnitudo in divinis , non qua Deus circumscribatur in loco ,
sed qiia ost inter omnia non inclusus , et qua ipse continet et
locat omnia. Sic ergo quantitas in divinis est virtutis , quae est
potentia ; et durationis , quae est aeternitas ; et locationis sive
continontiae activac , qua ipse continet et locat omnia, et haec
dicitur magnitudo. Quia ergo in Deo non cst ponere pluribus
modis quantitatem, ideo quantuni ad haec tria solum in divi-
nis assignatur aequalitas » .

II. Alex. Hal., S. p. 1. q. 47. m. 5. — B. Alberl., hic a.
3; S. p. I. tr. II. q. 47. m. 2. — Petr. a Tar., hic q. 1. a.
2. — Richard. a Med. , hic a. 1. q. 1. 3. — JE%\6. R., hic 4.
princ. q. 3. — Henr. Gand. , S. a. 70. q. 2.

QUAESTIO IH.

Utrum aequalitas divinarum personarum sit reciproca.

Tertio quaerilin', iitriim in divinis sit aequali-
tas cum conversione. Et quod non , videtur hoc modo.

1. Chrysoslomus ' super illud ad Hebraeos
Ad opposi-primo: Qui cum sit splendor etc. : « Fihus est ae-
qualis Patri, non Pater Fiho».

"2. Item, Hilarius^: «Imago, si perfecte implet
iUud cuius est ipsa. coaequatur ei, non iUud suae

tam.

imagim » .

3. Iteni , Augustinus in primo hbro de Doctrina
christiana^: « In Patre unitas, in Fiho aequahtas»:
ergo videtur, quod Pater non sit aequahs Fiho, ut
Fihus Patri.

4. Itein, Dionysiiis *: « In causahbus et causatis
non recipimus reciprocationem » ; sed Pater est prin-
cipium Fihi: ergo etc.

Contra: \. Omne relativum aequiparantiae de-

nominat extrema secundum modum consimilem *;Fimdamen
sed aequalitas est relatio aequiparantiae : ergo simi-
hs reciprocatio.

2. Item, unum in quantitate facit aequalitatem;
sed sicut Fihus est unum cum Patre, ita Pater unum
cum Fiho quantum ad substantiam et quantitatem:
ergo sicut Fiiius est aequahs Patri, ita Pater Filio:
ergo est ibi reciprocatio.

3. Item, aequahtas mutua et reciprocata ® maior
est quam non reciprocata: ergo si in divinis est sum-
ma aequalitas , patet etc.

4. Item, omne quantum comparatum quanto
aut est maius, aut minus, aut aequale; sed Pater
est quantus virtute, et siinihter Fihus: aut ergo
Pater est maior virtute Fiho, aut minor, aut aequa-
lis ; sed non maior aut minor: ergo aequalis '.

' llomilia 2. ad Hebr. n. 2. ait : « Per splendorem vero
essentiae aequalitatem ostendit et eius cum Patre propinquita-
tom... Deinde subiunxit : Et character seu figura. Figura
cnim seu cliaractor e.st alius ab oxomplari prototypo; alius au-
tem non omnino, sed in oo quod attinot ad hypostasin. Nam
hic quoque character ostendit, nullam esse diversitatem , sed
planc in omnibus poifeclam simililudinem eius cuius osl cha-
ractor et figura ». In Commont. super IV. libr. Sont. ad Han-
nibaldum Ilannibaldonscm Romanum, quod inter opera S. Tho-
inae habetur, hic q. I. a. 2. idem toxtus occurrit et Glossae
Chrgso^itomi adscribitiu-. Sed verbotenus in Glossa ordinaria non
invcnilur. In fine Glossae dicitur: «Splendor autcm et figura sicut
et imago proprie ad personam Fllii referuntur et relative dicun-
tur». — Homil. 75. (al. 74.) n. 4. in loan. a Chrysostomo dicitur:
«Si quis vcro dixorit, maioicm esso Patrom, xit Filii principium,
non huic contradicemus. At hoc non facit Filium altorius osse
substantiae ». Quae verba sicut et ea quae ex Glos.sa sunt alle-
gata , eatenus hic attontione digna sunt , quia S. Ronav. in
corp. quaost. conceptibus imitationis et subauctoritatis utitur
ad stabiliendam secundam conclusionis partcm, scil. sub aliquo

respectu inter Patrem et Filium non esse aequalitatein mutuam.

2 August. , VI. de Trin. c. 1 0. n. 1 1 , sententiam Hilarii
de his tribus nominibus , quae Trinitati appropriantur : aeter-
nitas , imago et munus , referens proponit ista verba de ima-
gine. Vide infra d. XXXI, p. II. in princ. lit. Magistri.

3 Cap. 5. n. 5.

•* De Div. Nom. c. 9. § 6 , ubi initium huius textus in Graeco
sic exhibetur Ik\ oe tou alriou xat xiov otTtarwv , quod diverse
a diversis transfertur ; codd. cum ed. 1 praestant lectioncm in
textum receptam ; Vat. loco camalHnis ponit causis.

5 Relatio aequiparantiao communiter definitur: est ea cuius
extrema sunt oiusdem rationis seu eodem nomine nominantur
V. g. amicus (est enim amicus amici amicus), similis, aequa-
lis ; huic opponitur relatio disquiparantiae i. e. cuius extrema
sunt alterius rationis , ut relatio patris ad filium.

^ Postulantibus antiquioribus mss. et ed. 1 , substituimus
reciprocata pro reciproca.

' Mutila lectio Vat. et cod. cc, in qua verba sed non maior
aut minor : ergo aequalis omittuntur , resarcitur ope Yetu«
stiorum mss. et ed. 1.

DisT. \ix. 1». I. \n\\ iMci s (;[:\i:sT. iv.

:U7

co N c. I. r sH).

licUUio ap(/iiali(a(i-s' in (iirinis csl rcciproca; scii
acdis c()ac(jii(t(i()iiis doii dicidir dc Palrc rc-
spcciK Fiiii.

Uksi»()nj)i:() : Dicciuliim, (|ii()(l ;t('(^|ii;ililas csl ibi
iimio I. cum coiivcrsioiic ' , iioii l;iiiliim (juia (iivina , sed
etiaiu (|ui;i ;i(.'(|u;Uil;is dc sui ralionc dicit rccipro-
catioucm iii ^\\\M\[\m\ ac(inalilas. Kt * sccuiiduiu lioc
credcudum cst . (iiiod l*;itcr (ist ;u'(|u;ilis ImHo ct
Filius P;ilri.

Kt ;ul iutclli«>('iiti;uii ohicctoium uotaudnui •',
.►i.miio. quod dupliciter est lo^jui dc ^ieqihditute: ;uit proiit
dicit respectmn (mjuiparaniiac, ;uit proiit iiltni, re-
spectuiu couceruit aclnm coae(jna(ioiiis\ lii (iu;uituiu
dicit r^^fpectnm (mjaiparandae, sicut ostcudunt r;i-
tiones, necesse est, quod sit ilii rcciiirocatio; sed
in (juautum ulterius concernit actuni coaeijuationis ,
ciusioi sic dicit r;itiou(MU imit;di()uis: et sic non convenit

l*;ilii rcspcctii Tilii. (|ui;i iiiiporl;ircl .Mih;iiictoril;ilciu
in l*;itr(v''. riidc iioii (licitur l';il('r (-(Kic^iiiari Filio,
iiui;i Kiliiiiu iioii imit;iliir iicc pciTcclc iicc impciTcctc.
Kt est siinilc , si dic;itiir: /loc cnin illo. 1'olcsl ciiiui
diiplicilcr iutclli^i: ;iiit'' jiroiil dicit diioium ro//m/j-
ctioncin ; ct sic (\i' iicccssitilc ;iltciidiliir .scciiiidiiiu
couversioncm; si ciiiiii istc \;idil ciim illo. iicccsse esl
cti;uu, (piod vcriiiii sil c coiivcr.so. Alio modo /i.or
cn.in illo \\w\\ (issociationciii , cl il;i (|ii;uid;iiu siihaii-
ctorit;tU'iu iii ;issoci;iute; (T sic dicitiir. (piod iiiilcs
v;Hlit ciuii r('f,'c. nou e convcr.so, (|iii;i milcs ;issoci;it
re^(!iii ', noii c coiivciso. Simililcr inlclli^fciidiim csf
iu ;u!(iu;dilat(!.

I. % f\. h. VI v\ Itis p;itciit ;iii(Toril;il('s S;iii(To-
rum.^iiiia" (o(|iiiintur dc ;i('(iu;ilit;itc s^^ciuido modo,
pnielcr ilbiu Dioiiysii. ;id (pKuu rcspoiideiidiiiii. (|iiod
noii li;ihct locum in j)ro|)osil(>, (|iii;t Dionysiiis l()(|iii-
tur proprie iV' cau.sa, secuiidiuu ipiod c^iiis^i dicitur
illud cuius esse sequitiir ;iliud''. ct it;i (lincrl pcr
cssentiam ah eflt^ctu, et hoc luodo nou c;idil iii Dco
respeclii person;ie.

CaUjiit op-
IjMsii.i prae-
l«jr ad '».

8 (1 H 0 L I 0 N.

I. AeqiialiUis coniersim dicia iiicin osl ac mutua sivc rc-
ciproca. — DistincUoiicin iiUcr siinplicem rclationeni aequalita-
tis ct aequalitatein cuni aotu coaeqmtionis Sanctus adhibct etiam
infra cl. 31. p. I. q. .3. Randem habct etiam S. Thom. et Alex.
Hal. locis infr. citt. et etiam Richard., qui ad mentem S. Thom.
quoad aeqiialitatcm cum actii coaequationis addit : « Sed quia de
virtute sermonis hoc nomen aequale non videtur importarc
nisi relationem aequiparantiae , quia quod importet coaequa-
tionem videtur inagis c.\ modo loquendi, sccundum (juem non

consuevimus proprie diccre vcritatem : rex est cum milite , sed
miles cst cum rcgc ; idco dc virtutc scrmonis, nisi esscnt aii-
ctoritatcs , quae videntur sonare ad contrariiim , vidcrctur pos-
se conccdi simpliciter, quod Pater est acqualis Filio ».

II. Alex. Hal. , S. p. I. q. 54. m. I. a. 2. 3. — S. Thom. ,
hic q. I. a. 2; S. I. q. 42. a. I. ad 3. — 15. Albcrl., hic a.
4; S. p. I. tr. 11. q. 47. m. 3. — Petr. a Tar., hic q. I. a.
3. — Richard. a Med., hic a. I. q. 2. — .-Egid. R., hic I.
princ. q. 2. — Henr. (Jand. , S. a. 68. q. 2.

QLAESTIO IV.

Utrum in divinis sit aequalitas cuni circumincessione.

Quarto quaeritur, utruni in divinis sit aequalitas
cum circumincessione. Et quod sic, ostenditur:
1. Primo auctoritate Domini, loannis decimo
hdameDia quarto ^**: Ego in Patre, et Pater in me est.

± Item, Augustinus de Fide ad Petrum ": « Pro-
pter unitatem naturae totus Pater est in Filio et
Spiritu sancto».

3. Item, hoc ipsum ostenditur ratione, quia iu

' Sequimur codd. I Z addendo cum comersione , quia de
hoc S. Doctor principaliter quaestionem instituit, quod tamen
in aliis mss. et Vat. nec non cd. I perperam deest, Cod. H
(primitus) et K reciproca pro cum conversione ; cod. T (in
niarg. a posteriore manu) reciproca sive cum conversione. Mox
post quia aequalitas fide mss. et edd. I , 2, 3 expunximus et
cum aequalitas , quo addito subnexa perturbentur necesse est.

2 Supplevimus ex antiquioribus mss. et ed. I Et, et paulo
infra post Paler fide mss. et sex primarum edd. adiecimus est.
Plures codd. ut F M T Z aa bb ee concedendum loco credendum.

3 In cod. V additur est.
* Passivo modo sumtum.

^ Lectio mss. et sex primarum edd. quia importat aucto-
ritatem in Patre contextui repugnat. Mox plures codd. ut A B
CDLO RSMY Z proprie loco perfecte. Paulo infra Vat. cum
cod. cc, aliis codd. cum ed. I obnitentibus , incongrue addit

sic post Et. Dein in cod. T a manu suppari in margine post
cum illo adiungitur vadit, forsan propter subnexa; in qua le-
ctione melius liic poneretur pro hoc.

6 Plures codd. ut A C F L 0 R S T W etc, omiltunl aut , pro
quo cod. U habet scilicet.

"^ Id est , se socium adiungit regi. Cfr. Robertus , Thesau-
rus linguae lat. voc. associare. — In Vat. et cod. cc malc de-
sunt verba quia miles usque e converso , quae tamen exstant in
antiquioribus mss. et ed. I . Mox , mss. et edd. 1,2, 3 con-
sentientibus , substituimus in loco cum.

^ Codd. dissentiunt inter se ; alii ut FGH ee cum ed. I
exhibent lectionem in textum receptam ; alii ut .4 I K ST W Y flf
ponunt qui , Vat. quae loco quia.

9 Cfr. supra pag. 120. nota 7.

•0 Vers. 10. et II.

i> Cap. I. n. 4. Vide hic lit. Magistri , c. i.

348

StMEMlAHlAl IJB. l.

quocuiii(|iie cst subsUuilia vel essentki P^tris, est
1'ater: sed suhslautia Patris est iu Filio: ergo Pater
csl iu Filio ' , eadem ralioue est Filius iu l*atre.

h. Iteui, oruue eoguilum est iu coguosceute vel
pei- veritateiu . vel per siuiilitudiueiu : sed Pater co-
guoscit Filiuui quautuiu ad liyposlasim et proprieta-
leui: ei'go Filius cst iu Patre: aut ergo - quautuiu
ad vprUatcm, aul qiiautuui ad similitudinem veri-
tatis. Nou quautum ad siinilitHdinem, quia tuiic esset
Filius iii l'atre sicut creatura: ergo quantuui ad ue-
ritalem; eadeiu ratioue el " Pater iu Filio : ergo
circumincessio est ibi.

5. Iteiu, omue quod esl comparalum ad alterum,
aiil est //( illo. aut extra illum. Si ergo Filius com-
paratur ad Patrem. aut est /7* illo. aut extra. Si
in eo. eadem ratioiie et Pater iii eo: si extra eum;
sed illa, quorum uuum est extra alterum. diffenmt
per suhstautiam: ergo Pater cl Filius suhstantialiter
ditTeruut.

fi. Item. maior esl convenientia in divinis, quam
sit generis ad species vel totius ad partes; sed pro-
pter convenientiam generis ad species genus est in
speciebus et e couverso ; el similiter totum in parti-
bus et e converso * : ergo multo fortius in divinis
Pater est in Filio et e couverso.

Contba: I. Si Pater est in Fibo el e converso,
Ad oppo- ergo Pater est in Patre. Sicut enim sequitur in prae-
'"""'■ dicando, quod quidquid praedicatur in plus vel ae-
que de aliquo, praedicatur de omni eo quod est sub
eo^: ergo similiter, si aliquid est in aliquo, necesse
est, quod in eodem sit omne quod est in eo: ergo
si Filius est in Patre. omne quod est in Filio,
est in Patre: sed Pater est in Filio: ergo Pater est
in Patre.

^. Item, quandocumque duo simplicia eiusdem
generis simul sunt , ita quod unum est in altero, non

distinguuntur ab invicem, sicul puuctus est in pun-
cto. Si ergo Pater et Filius suut omnino simplices;
si Pater est iu Filio et Filius iii Patre, noii videtur,
quod distinguautur.

3. Item, si diiae essentiae divinae essenl. iiupos-
sibile esset. quod una esset iu alia, quia uua uon pos-
set illabi alii, (juoniam utraque esset aeque spiritualis
et summe spiritualis: ergo si duae personae snnt ae-
que et summe spirituales, impossibile est. quod una
sit in altera; et illud " videlur. (juia Deiis non potest
esse in ci'eatura, quin ei illabatur. Si ergo persona
est iu persona. videtur omnino ei illabi.

4. Item, quaero, quid signilicet l.oc quod est esse
in Patre, utrum dicatui- secundum suhstantiam, aut
secunduin relationem. Si secundum relationem, hoc
est contra Augustimim. qui dicit in liltera', quod
« propter unitalem naturae totus Pater est in Filio
et Spiritu sancto >' . Si secunduui sul)stantiam; sed '
quae secundum substantiam dicimtur, conveniunt
tribus: ergo hoc quod est esse in Patre convenit
Filio el Spiritui sancto et Patri: ergo Pater est in
Patre, quod non concedilur.

o. Item, cum dicilur: Pater est in Filio, et Fi-
lius in Patre, aut importatur eadem habitudo, aut
altera. Si eadem . cuiu Filius sit in Patre ut in
principio, tunc similiter Pater esset ^ in Filio ut in
principio: quod simpliciter est absurdum. Si nou
importatur eadem habitudo: ergo sicut^* non est cir-
cumincessio, cum dicitur: genus est in specie, et
species in genere. similiter nec in proposito esset
circumincessio.

6. Item , Filius est de Patre et apud Patrem , et
non convertitur : ergo pari ratione videtur , quod non
convertatur. quodsi Paler esl in Filio, quod Filius sit
in Patre.

7. Item. novem modi essendi in " sunt in crea-

Quaestj^
cid. 1«

Noveni d-
eMenr n

' Unus nllerque coclcx ut tJ V addit ergo.

2 In Vat. omissum ergo .supplevimus ex mss. el edd. 1,2,3.

3 Opc nntifjuiorum mss. et ed. 1 restituimus particulam
el. Cod. Z post Paier adiungit est.

* Cfr. Aristot., IV. Phys. lext. 23. (c. 3.). Vide infra arg.
7. ad opp. — Verba ei simUiler usque e converso desiderantur
in Val. et cod. cc, quae tamen in ceteris mss. et ed. 1 inve-
niuntur.

5 .Vrislot. , de Praedicain. c. do Denominativis in flne :
Quando alterum de altero piaedicatur ut de subiecto , quae-
cumque de eo quod praedicatur dicuntur , omnia etiam de
subieclo dicentur. Haec propositio innuit principium aflirmativi
syliogismi , quod vocatur dici de omni. Vide Aristot., !. Prior.
c. 1 seqcj. — Aristol., II. Poster. c. 14. (c. 12.) ait ; « Dico autem
m plus esse quaecumque insunt quidem unicuique universaliter,
at vero el alii ». Haec sunl , ut ibi innuitur , duplicis rationis ;
quaedam sunt iia in ptiis, ut sint etiam extra geniis , ut sunt
conceptus primi analogi v. g. esse aliqnid respectu ternarii ;
quaedam vero sunt ila in plus , ut tamen non sint extra ge-
nus , cuiusmodi sunt conceptus univoci generici v. g. esse nu-
meriim imparem respectu ternarii. Porphyrius libr. de Praedi-
cab. ponil svperabnndat loco est in plus. Hinc verbis quidquid
praedicatvr in plus vel aeqne inteliige praedicatum , quod vel
est maioiis exlensionis v. g. genus , vel eiusdem extensionis

ac subiectum v. g. genus cum diirerentia specilica et proprium.
Cfr. Boeth., Dialogus 1. in Porphyr. , c. de Genere.

^ Vat. ita loco ittud , sed contra mss. , quorum tamen
plures ponunt istud, et ed. I cum uno alterove codice ut X per
illud. Mox substiluendo quia Deus non potest pro ambiguo
quod Deus non possit exhibcmus lectionem cod. T , cum qua
et codd. H Z et ed. I conveniunt in eo , quod habent potest
ioco possit ; cod. K, retenlo possit, substituil cum pro quod ;
cod. H per hoc quod. — Paulo ante cod. A divinae loco duae,
et Vat. contra cod. T aliosque cum ed. 1 sint pro sunt.

7 Hic, c. 4.

8 Fide multorum mss. ut A H K M S T W X V Z etc. et cdd.
1,2,3 supplevimus sed , quod minus bone abest a Vat. —
Mox post substantiam in cod. X additur de Deo.

" Ed. I ent. Paulo post in i^lurimis antiquiorum mss. et
ed. 1 pcrperam similiter pro simpliciter.

'0 Vat. praeter fidem mss. ei sox j)rimarum edd. *i pix)
sicut, et paulo ante contra plurimos codd. importatur altera pro
non importatur eadem.

" In mullis mss. sicut et in ed. I ac Val. deest pracpo-
sitio in, sed male et contra codd. HMV IT. — Octo horum
modorum j^onuntur ab Aristot. , IV. Phys. text. 23. (c. 3.) , et
nonum addit, ut S. Doctor paulo infra dicit, Boethius, I. in
Catcgor. seu Praedicam. Aristot. c. de Denominativis.

DlSi. \l\. I'. I. AHT. r.MClIS (U \i:sT. I\

;{V.)

Uiri.^. Priiiio iiioilo sicdl pars iii lolo; .s(viiii<lo modo
sicul loliiiii iii |>arlilms: lcrlio iiiodo siciil s|M'cics
in ^'(Mi»M't'; (iiiarlo inodo siciil ^'cniis iii s|i('ci('l»iis;
(luiiito inodo sicnl rorin;i in iiKilcria: scxlo niodo
siciit icclnin sivc inoliim in re}j[(Mit(^: s('|iliiiio modo
siciil rcs iii siio rmc: octavo inodo sicnt conlcntiim
in coiilinenlc: ct noiiiim ;iddil Uoclliiiis, sciliccl ' si-
(;.!esiio iu- cul :iccidcns iii snhicclo. (^)ii;icriliir cr^'(). (iiio isto-
rum modornm sit l*at(M" iii Filio ct c c()nY('rs(); el
ciini niillnm horiiin sil (l;irc. vidclnr (|n()d niillo
iiiodo sit.

CONCI. iisio.

//( (UiHnis permiiLs csl suininu el pfr/ecla circmn-
mcessio rafiuue iinikUis essentiae cum dislin-
ctione personarum.

nolii-iii'

Katio.

lulio op
1 torum.

Rksi'OM)ko; Diceudiini, (iiiod ^, sicut au('torit;ites
probaiit et ratioii(>s, iu divinis est sinnnia et pertecta
circumincessio. Kt haec vocatur " circumincessio ,
(jua dicitur, (piod iinus est iii alio et e converso; et
hoc proprie et i)erlecte in solo Deo est, (piia circuin-
incessio iii essendo ponit distinctionein simul et uni-
tatem. Et (|uoniam in solo Deo est sumin;i * unitas
cum distinclione, ita cjuod distinctio est inconfusa
et unitiis indistincta; hinc est, quod in solo Deo est
circumincessio perlecta. Et patet ratio huius, quia
ratio circumincessionis est perfecta uiiitas essentiae
cuin distinctione personaruni. Et quoniam hoc est
propriuni solius Dei, ideo et circumincessio talis,
secundum quod dicit Hilarius et Magister inducil in
littera '.

1. Ad illud ergo qiiod obiicitur, quod Pater in
Filio et Filius in Patre, ergo Pater ® in se; dicunt
quidain, quod argumentum non valet, quia mutatur
habitudo eius quod est in; quia in una dicit habi-

tudinem principiati ad priiicipiiim . iii :(lia :iul(Mir
h;ihiliidiii('ni prmcipii ;id |innci|)i:iliiiii. T:imiMi illiid
non oporlel diccrc. ipii:i ."^iciit i:iin p;ili'l)il ' . in iioit
dicit divi'rs:iin h:ihilndincin. .Ncc t;imcii sc(piitiir,
iinmo esl ^iccidiMis ihi. co ipiod in iiot:il distiiictio-
ncm. siciil ;iccid('iis cst liic: Pclriis csl similis P:inlo,
et P:iuliis IN'lro: cr^'o Pelriis cst similis Pclro: it;i
cl iii proposito iiilclligciidiim.

"2. .\d ilhid (piod obiiciliir. ipiod " siiii|)lici:i >iiiiiil
exi.sUMitia conhmdiintur iii niiiiin; (liccndiim. (piod
illiid vcriiin est . (pi;iii(lo siinpli(i:i li:ihciit distiiigni
p(Mi('s illud , in ipio suiit, si( iit |)iiiictiis ct niiil;is ;ih
(M), in quo est. ^{'{\ (pi:iiid() sc ipsis dislingiiiiiitiir «!l
in ' se ipsis siil)st:iiitilic;iiitur. tuiic. (piamvis sint si-
inul, iioii conhiiKlnnlur; et tales sunt hyposla.^cs
diviiKie. Et hiiius siinilc. (pi;imvis perfecte non pos.sit simiie.
in creatura inveniri, taiiKMi Dionysius '" poiiit ex(Mn-
plum in Inminilius, qiuur innU;i suiit in eodem ;ier«!
inc()nfus;i: el liuiiis signiim est, (pii;i, (puindo liiini-
nare aufertiir, secuin " lr;ihit liiiiieii siiiim. niliil de
aliis convellens. Et ratio huius e.st. quia lumin;i in
;iere non distinguuntur peiies id in (juo ^''.

3. .\d illnd quod obiicitur, (juod ('ss(Milia noii
est in essenlia nisi per illapsum etc; dicendum,
quod iioii est simile, quia ubi est es.sentiaruni diver-
sit;is, si un;i est in altera, oporlet quod una sit
aliquo modo in;it(M'ialis ;ilteri; sed qu;mdo *" perso-
nae differunt, salva essentiae unitate, una est in alia,
quia essentia unius est es,sentia alterius; et ita,
sicut idem non ilhibitur sibi. ita nullus potest esse
ibi illapsus.

4. .\d illud quod (juaeritur, quid significet hoc -^d quae«t.
quod est esse in Palre; dicendum, quod, sicut Sancti
innuunt , sicut aequale dicit respectum secundum Tripiex ,uu-
unitatem quanlitatis, et simile secundum unitatem
qualitatis ^^, similiter hoc quod est esse in Patre,
secundum unitatem substantiae. Unde sicut aequale

' Plui-es cod(J. ut Ai-TriSTVX V cic. quia , et pauci ut
HZ cum ed. I quod loco scilicet. Mo.\ fide antiquiorum mss.
et ed. i supplevimus modonim , deindc substituimus nullum
horim pro nullo illorum.

2 Vat. contca plurimos codd. et ed. \ quia, sed minus apte.

3 Ilcspectu iiuius propositionis magna diversitas in codd.
invenitur; sic loco haec, quod a piuribus mss. ut iSV aa cc
et ed. 1 exhibetur , alii ut K X Z bb ponunt cum Vat. hic ,
cod. 0 hoc ; dein aliqui tanfum codd. et Vat. noiatur pro xo-
catur ; codd. A R T verba Et haec vocatur circumincessio
omittunt. Mo.x pauci codd. ut K 0 quia loco qua , et demum
paulo infra cod. T haec pro hoc.

* Praestamus antiquiorum mss. et ed. 1 lectionem addendo
summa , quod et rei veritas exigil.

5 Hic, c. 4. — Plures codd. ut AFGHZ cum ed. i ad-
ducit loco inducit.

^ Vat. confra plurimos mss. et ed. i addil liic et paulo
ante post Pater verbum est.

' Iiifra ad o ; cf. etiam dub. 6.

* E.\ antiquioribus codd. et ed. I supplevimus quod.
3 Codd. V X ita pro in.

i" De Div. Nom. c. 2. § 4; Etenim videmus in domo, multis

unitis lampadibus, ad unum aliquod lumen unita omnium oninia
lumina et unam claritatem indiscretam relucentem, et non etiam
quis , ul arbitror , poterit alicuius lampadis iumen ab aliis ex
omnia lumina continenti aere discernere , et videre sine attera
parte alteram partem , totis in totis inconfuse contemperatis. Sed
si etiam unam quis ardentium subduxerit domo , coibit et pro-
prium totum lumen , nullum quiddam aiiorum iuminum in se-
metipsa complectens , aut suimet alteris relinquens. Erat enim
earum , quod quidem dixi , omnium ad omnia perfectissima
unitas , incommixta universalifer , ef nuiia parte confusa : et
haec , existente in corpore aere , et ex materiali igne pendente
lumine.

11 in Vaf. praeter iidem mss. et edd. I , 2,3 deest secum.

1- Cod. Y addif sunt ; codd. vero BDH adiiciunt sed penes
suas origines , a quibus cod. 0 in eo tantum discedif , quod
loco penes liabet per.

13 Vat, peri)eram et contra mss. nec non sex primas edcL
quoniafm.

i^ In cod. 0 additur essentialis vel substantialis , et paulo
ante cum nomine quantitatis coniungilur virtualis. Mox posf
in Patre cod. G adiungit est , sed melius supplelur dicit re-
spectum.

350

SENTENTIARLM LIB. l.

siimil imporlat siibstanliam cum relatioue, sicut pa-
tel)il inCraS ita et hoc quod est esse in. Et sicut,
cuin (licitnr aeqmlvi Patri, arctatur ad standum
pro aliis personis, ita el in proposito intelligendum.
o. \d illud (piod (piaeiitur. iitrum importetur
eadem hahiludo: dicendum sine praeiudicio. i\m(\sic,
(piantum est de ratione nominis. Sicul enim. cum
(licitnr: Paler esl similis Filio et e converso, non
imporlatur alia el alia habitudo; ita nec in hoc quod
est esse in ^ quia imporlat relationem identitatis sive
consnbstantialitatis. Unde si dicatur: Pater est similis
Filio et e converso, non dicitur ulia lial)itudo; sic
in [)roposito. quia significat hoc quod est essc in Pa-
trc idem quod est esse Palri consubslantialem. Et
uniformiter accipitur consubstantialis , cum dicitur
de Patre et Filio. Et hoc patet, quia si non dicerel

consimilem habitudinem, non esset circumincessio .
sicut nec est, quando dicitur crealura esse in Deo.
et Deus esse in crealura: (]uia alia importatur habi-
tudo in utraque ^

(3. Ad illud quod quaeritur de hoc (juod est
apud etc; dicendum, quod quaedam praepositiones
important habitudinem repugnantiac, ut contra;
quaedam distantiae, ut hoc qiiod est ad et prope;
quaedam causae, ut de et ex; quaedem convenien-
tiae, ut in ei cum. Primae et secundae nullo modo
recipiuntur % sed lertiae et quartae sic, et lertiae
non conversim, sed quartae conversim, ((uia conve-
nientia est relalio aequiparantiae.

7. Ad ultinuun solvendum, quod iste est sinj^-
laris modus essendi in, qui non continetur inler
illos. nec potest reperiri proprie in creaturis.

Signifi(t|
piaejwl
(lonni

Adq*

inria. ,

SCHOLIO}^.

I. Cifcumincessio ( -Epi/^wprjats ) per duplicem praepositio-
non» fciram-in) alicjuo niodo cxprimit duplicem sensum voca-
buli Graeci, scilicol imadcre et capere. Nostris tcmporibus sac-
pe vocatur circuminsessio , (]uod vocabulum tamen minus aptum
essc videtur, ut profundus sensus vocabuli Graeci exprimatur.
Pro intelligentia qunestionis notanduni ost , quod saltom tria
ad circumincossionom requininfur : nompc inoxistentia actualis
unius in alio; realis distindio eorum qui circumincedunt ; in-
tima eorum praesentia ot consubstantialitas. Hinc sequitur, nul-
lam crcatui-am hoc modo in alia esse posse, nec ipsum Deum
proprie circumincessive inesse alicui creaturae , sed in solo Deo
esse circumincessionem perlectam , ut docet sanctus Doctor in
corp. Ceterum sequitur circumincessio , ut l)ene docet Richard.
a Med. (loc. inlVa cit.), « ox hoc firmissimo fiindamento credito,
quod in tribus porsonis una osscntia est. Ex quo enim quaeli-
bet persona esl in essentia sicut suppositum in natura , et es-
sentia in qualibct persona sicut natura in supposito , soquitur,
quamlibct porsonam per suam essentiam esse in alia , alio ta-
men modo , (juam natura sit in supposito et supposilum in
natura » ctc, nempe quia requirilur aliqua differentia vel distin-
ctio ad hoc , quod unum sit in alio.

II. Quoad solut. ad I. S. Doctor j^rimam responsionem
merito reiicit. Est enim hic fallacia accidcntis. Esse in alio enim

importat distinctionom unius ab alio ; esse in se vero tollit om-
nem distinctionem. Fallaciter ergo concluditur : Pater est in Filio,
scil. ut distinctus ab eo, et e converso : orgo est in se, cum sit
indistinctus omnino. Sic enim fit transitus a distinctione ad
identitalcm. Exemplum in littera positum rem magis explicat.
Sic patot , quodAristotolica regula : quidquid praedicatur de ali-
quo etiam dc omni , qiiod sub illo esl , praedicatur , in appli-
cationc falleic potest. Richard. a .Med. tamen eandcm obieclio-
nom aliter solvit.

Quintam obieciionem eodem modo solvit S. Thom. (hic
q. 3. a. 2. ad 3.; S. I. q. 42. a. I. ad i.).

111. In conclusione omnes conveniunt; et S. Thom. , in
Summa ad probandam conclusionem iisdem tribus argumentis
utitur, quae aj^ud S. Bonav. sunt 3. i. 5. in fundam. —
Inepte Durandus et Aureolus hoc o. argumentum (quod S.
Thomas habct 2. loco) impugnare nituntur. — Cfr. Scol., hic q.
2 ; Report., hic q. 4. — S. Thom. , hic q. 3. a. 2 ; S. I. q.
42. a. 5 ; S. c. Gent. IV. c. 9. in fine. — B. Albert. , hic a.
8. — Petr. a Tar. , hic q. 1 . a. 4. — Richard. a Med, , hic a.
2. q. 3. — /Egid. R., hic 2. princ. q. 2. — Henr. Gand. , S.
a. 53. q. 10. — Durand., hic q. 3. — Dionys. Carth. , hic q.
2. — Biel , hic q. 2.

DUBL\ CIRCA LITTERAM MAGISTRL

DUB. I.

In parte ista sunt dubitationes circa iitteram; et
primo dubitatur de situ huius partis. Cum eniin uni-
tas in suhstantia faciat identitatem , unitas in quan-

titate aequalitatem, unitas in qualitatc similitudinem^
pari ratione videtur, quod deberel determinare de
identitate et similitudine; quia, si de hisnon determi-
nat, videtur, quod nec de aequahtate deberet facere
specialem tractatum.

' Dist. 31. p. 1. q. 2. — Paulo infra post quod est \Auv\mi
codd. ut ACGIKLOPQRSTUWY etc. cum edd. t, 2, 3
omittunt esse , sed malc. Dein fide mss. loco hoc quod esl sub-
stituimus cum dicitur , cui codd. OZ adiungunl satis hcne ali-
qua persona est.

^ Multi codd. ut paulo supra cum edd. I , 2,3 perperam
omittunt e.^ise. Mox post Unde auctoritatc mss. et ed. 1 expun-
ximus additum sicut , quod tamen multi codd. paulo infra loco
significat ponunt , et respectu cuius cod. 0 (cum quo fere con-
venit cod. I) post consubstantialem addit sic esse in Filio idem
est quod esse Filio consubstantialem , sed ad rcm minus con-
gruenter. Aliqui mss. ul VX verbis m proposito praeflgunt

particulam et; dein a multis codd. el edd. 1,2, 3 post idem
quod omittitur est, et a pluribus mss. cum edd. 1 , 2,3 substi-
tuitur Patrem pro Patri.

3 Supple: propositione ; pro qua suppletione elidenda sub^
stituit Vat. contra mss. et ed. 1 utroque pro utraque.

* Subaudi : in divinis. — Mox Vat. , refragantibus mss.
et ed. 1 , tertiae sic quod loco et tertiae , pro quo cod. M
exhibet licet tertiae. In cod. 0 quartum divisionis membrum
subdividitur, in quantum quaedam praepositiones important
habitudinem convenienliae simpliciter , quaedam cum subau-
ctoritate ct ultimae nullo modo reciprocantur.

5 Vide supra pag. 342. nota 6.

IJIST. XIX. !'. I. 1)1 |{|\.

;{;ii

nKsi'ONi»i;o : nicoiKJiim , qiKMl ostonsn porforta
aoqii.iiilaU^ oslciKliliir. (|iio(l omiiiiiioda sil iii iialma
idonlilas ol simililiKJo: ol idoo dolonirmata ao(|iiali-
talo. iion ost opportimiim di! aliis (loloiiiiiiiaro; sod
jiia}i[is (\e aoiiualilalo dotoniiiiial pro[)loi' liaoi-osos oxtii-
liandas, Ariaiionim maximo, (pii posiioriiiil iiiaocpia-
litatom iii divinis: ot uWo ditlicilior ' ol iiliiior circa
hoc vors.ilur dispiitiilio.

DlMI. II.

llom duhilaliir do lioc (piod dicit. (piod a('(jiialUa.s
cons(\s(it (11 aclcrxitatc. Vidotiir oiiini mido procodoro,
quia ipse dividil coaotoriiitatom ■ coiilra aociiialilatom:
ergo si ab ea (listingiiitur. quanlum ud aeternilat(Mii
non attenditur aequalitas.

Respondko: Dicendum, ipiod aequalitas perfecta
iu his Iribus consistit, et Magister condividit aoipiali-
tatem contra coaeternitatem quantuin ad alia duo
membra . scilicot magniludinem ot potentiam.

Duu. lll.

Iteui quaeritur de hoc quod dicit: Non alio Deus,
alio magnus etc. , quia videtur pari ratione , cum
alio sit Deus, alio Pater, quod alio sit Deus, alio
magnus. Si dicas, quod quantitas transit in substan-
tiam, reiatio non; obiicitur, quod illud non solvit.
Augustinus^ enim loquitur de formali praedicatione,
et constat, quod formahter loquendo ita est ista
falsa: Deus est magnus deitate, vel Deus magnitudine,
sicut et: Pater magnitudine *.

Respondeo: Dicendum, quod quamvis secundum
rationem loquendi vel intelligendi a parte nostra ma-
gnitudo in divinis dicatur per modum quantitatis, et
deitas per modum substantiae, tamen a parte rei
nulla est omnino difTerentia. Nihil enim de magnitu-
dine dicitur, quod non dicatur de substantia. In re-
latione '' autem paternitjitis non est ita. Aliquid enim
praedicatur de paternitate , quod non potest dici de
essentia, sicut distinguere et distingui.

pl<jrali.

Drn. IV.

Ilom (piaoriliir (lc hoc (piod dicil: /// gcncra-
tioiic gciicratioiKOn aiiiii ti(i'\ Nidotiir oiiiiii iiial»^
dici^ro, (piia in aitlornitato iiiill;i cadit variatio: orgo
ciim ;iiiiiiis vari;itioiiom li:iboat. noii ilohol ti';insforri
ibi '. Itciii, in ill;i ;ioloriiit;i.te (;st oiiiiiiiiiod;i simpli-
cilas et imp;ii'lihilil;is: orgo iioii dohorot |)liii;ilitor
dici annos.

Respondko: Dicoiidiim, ipiod iiixl;i modum u(t-
strae iiilirmit;itis ot iiilolligimus diviii;iiii ;i(!tornil;i-
lein " et iiomin;imiis. Qii()ni;im oniiii aninis dicit coin- Afli«rniiM
plotain tomporis n^vohitionom secimdiim dociirsiim
solis in zodiaco et nigrossum ad idom imnctiim, el
divina aeternitas est iierfecla et durationes ceteras
circunqiUxlens : id(!o ;id ipsain transtulil Scripliira
nomen anni.

Rursus , (juia inlorminala " et a parte ante el \)^rr, m
a parte post, ideo non anniim dicit, quasi terminum
habeat, nec generationcm singulariter, sed pluraliteF
annos, et gcrierationcs simililer. Ratione ergo perfe-
ctionis et iiiterminationis transfertur, ncm ratione va-
riationis.

DuB. V.

Item qiiaeritur de hoc quod dicil . quod in ge-
neratione Sanctorum sunt anni Dei, aeternitas.
Videtur eniin falsum, quia duratio Sanctorum est finita
a parteante; sed aeternitas Dei est inhnita a parte
ante et post: ergo Sancti non sunt in illa ^^ ftem,
quo modo essendi in ' ' generatio Sanctorum est in
illa? Skvit 7nensura , non , quia Dei aeternitas solius
Dei est mensura; si sicut causa in effectu; sed hoc
moclo est in ceteris creaturis: ergo etc.

Respondeo: Dicendum, quod '^ illud verbum non
est dictum per commensurationem neque per aequa-
litatem, sed per concomilantiam et conformitatem.
Quia enim generatio Sanctorum a parte post durat in
infmitum", durat etiam sine variatione: ideo illam
summam aeternitatem in aeternum comitatur et ei

* Cod. 0 sufficientior.

- Nonnulli codd. iit IVVZ aeternitatem.
3 Vide iiic lit. Magistri, c. 2.

* Vat. perperam et praeter fidem mss. et ed. 1 ordinem
invertit ponendo quod sicut ioco ita et sic et ista : Paler est
magmis pro sicut et : Pater magnitudine , quae el post vel
repetit Deus est.

s Mendum Vat. resolutione correxinius ex mss. et edd. \ , 2.

fi Ita codd. cum ed. 1, dum Vat. cum ceteris edd. /n ge-
•neratione et generationem anni tui; ceterum vide supra tex-
lum Magistri , c. 1.

' Cod. dd ad divina pro ibi. Paulo infra Vat. faiso impar-
tialitas loco impartilnlitas ; obstant etiam plurimi mss. eted. 1.

* Muiti codd. contra contextum Tiinitatem pro aetemita-
tem ; Vat. cum uno alterove codice Tnnitutem vel aeternita-

tem ; lectio in textum recepta cxliibetur a pluribus mss. ut H
ee IT et ed. 1. Mox ex antiquioribus mss. suppievimus enim.

^ Subintellige: aeternitas. — Pauci codd. ut 11 T adiiciuni
est, cod. X est duratio.

i<* Nempe : aeternitate Dei. — Vat. absque auctoritatc codd.
et sex primarum edd., sensu eodem manente, ergo illa non est
Sanctis.

" Cfr. supra q. i. argum. 7. ad opp. , ubi novem modi
essendi in referuntur. Mox Vat. esi in illa generatione Sancto-
rum , sed praeter fidem mss. et sex primarum edd., iicet idem
servetur sensus.

12 Fide antiquiorum mss. el ed. I supplevimus quod el
consequenter substituimus est loco esse.

13 Cod. I cum ed. 1 addit et. Mox aliqui codd. ul T X cum
ed. 1 concomitatur pro comitaiur.

3;^2

SENTKNTIARUM LIB. I.

('xpresse coiironnatiir: el ideo exponit illu(i Psalnii
l>eatus Augnstinus ' : Iii genemtione generatiomim
anni titi: sixe in generatione interminata. quae ge-
neratio est Sancti, sive Sancti sunt illa generatio. et
quia in perpetuum dnrat. et qnia ex nniltis genera-
tionihus sunt (•ollecti.

DiiB. VI.

Item quaeritur tle hoc quod dicit, quod Pater esi
In Fitio et Filius in Patre; quia, si quidquid est in
Deo Deus est propter summam simplicilatem, ergo
quidquid est in Filio est Filius: ergo si Pater esl in
Filio. Pater est Filius.

Rkspondeo : Dicendum , quod non est simile ,
quia, cum dicitur aliquid esse in Deo, haec praepo-
in diciiur sitio in aut dicit dislinctionem essentialem, et sic
triphciter. ^^^^ qnjdquid est in Deo, est Deus, quia nos m Deo
oivimus , movemur et simus^; aut nullam dicit
distinctionem nisi secundum modum intelligendi, et
hoc ponit omnimodam identitatem; et ideo sequitur,
quod sit Deus quod est in Deo. Sed cum dicitur de
persona, haec praepositio in dicit distinctionem per-
sonalem, et una persona de alia non praedicatur; et
ideo patet, quod non est simile'.

DiiB. Vll.

Item quaeritur de hoc quod dicit Hilarius: Nec
exemplum rehus divinis comparatio humana prae-
stahit. Videtur enim falsnm, quia imago est expressa
similitudo, et vestigium est in omni creatura: ergo
videtur, quod exemplum sit in omnihus.

Respondeo : Dicendum , quod est exemplum
Exempiom exprimens perfecte et* consimiliter omnino, et tale

est daplex. •* ' '

nullum est in creaturis, quia imago et ceterae crea-
turae plus habent dissimilitudinis quam similitudinis;
et est exemplum aliquo modo manuducens , et sic
multa sunt, et ex multis colligitur unum , nec tamen
omnino perfectum.

DiB. VHI.

•omfteJI

comfteiii
qUOd deas (

ci
dupl \f

Item quaeritui- de hoc quod dicit: Quod iri-
intelligihile est homini possibile est Deo. Videtur
falsum . « quia anima nostra quodam modo est
omnia * » , et intellectus noster non tol intelligil ,
quin plura possit intelligere.

Respondeo: Dicendum, quod est loqui de intel-
lectu comprehendente , et sic non est verum
omnia intelligere possit, quia nec Deus nec aliquid ,
Dei, est comprehensibile nobis, quia omnino infmitus;
et est loqui de intellectu apprehendente , et hoc du- int(«
pliciter : aut in ratione possihilis^ et suscipientis, et sicdeSs*
utique onme quod potest fieri, potest intelligere, quia
possibile est ad intelligendum ; aut in ratione agentis,
etquia non habet lumen tantae potentiae, quod possit
super omnia, scilicet praesentia et futura, quia muha
sunt contra ' eius iudicium , sic non est omnium.

DuB. IX.

Item quaeritur de hoc quod dicit Hilarius: Nam
si partem eiusdem, qui genuit, accepit, neuter per-
fectus est. Videtur enini non sequihoc, quia homo
perfectus generat filium perfectum , et tamen non dat
ei nisi parlem.

Respondeo: Dicendum, quod est perfectio sim-
pliciter , et perfectio * in genere. Perfectio in genere
bene coinpatitur secum dationem el receptionem par-
tis, quia in dante suppletur per restaurationem , in
accipiente per augmentum et additionem; sed perfe-
ctio simpliciter non compatitur secum restaurationem
nec additionem. Et quoniam in Deo perfectio est
simpUciter, ideo si daret parteni, in dante remaneret
defectus, similiter et in accipiente; ideo non est si-
mile de homine ^.

Pei»

diint.

Dlb. X. /

Item quaeritur de hoc quod dicit: Non per du-
plicem convenientium generum coniunctionem etc. ;

' Enarratio in Psalm. 101. Serm. 2. n. 1 1 : Dc tot generatio-
nibus colliges omnes sanctas proies omniuni gonerationum , et
facies inde unam generationem. In ista generatione generatio-
num anni tui , id est, aeternitas iila in iila generatione erit,
quac de omnibus generationilius colligitur et in unam redi-
gilur ; ipsa particeps erit aeternitatis tuae. Ceteiae gcnerationes
implendis tomporibus goncrantur , cx quibus iiia in aeternum
rcgenoratur ; mutata vivilicabitur , erit idonea portare te , viros
accipiens a te. In generatione generationum annitui. — Vat.
hic sicuti et supra in dub. 4. contra codd. et ed. 1 /n gene-
ratime et generationem anni tui , quac et paulo antc addit sic
post ideo, ac dein Sanctorum sive pro Sancti sive j^onit contra
mss. ct ed. 1. Mox cod. I durant et cod. dd duratit beati \oco
dnrat, qui et in flnc responsionis adiungit et hic est intellectus
huius propositionis. — Idem dubium solvilur a B. Albert.,
hic a. 6.

' Act. 17, 28. — Paulo infra cod. T quod sic Deus est
in Deo loco quod ,^it Deus quod est in Deo.

3 Cfr. supra q. 4. ad 1. et Scholion.

* E\ mss. ct edd. 1 , 2, 3, 6 supplevimus et. Plurcs codd.

ut CLORSUV similiter pro consimiliter. — Cfr, de hac di-
visione pag. 94. dub. L

5 Aristot., III. de Anima, text. 37. (c. 8.).

* Vat. cum cod. cc possibilitatis , sed contra alios codd.
et ed. 1. Paulo post fide piurium mss. ut ISTYZ bb et ed. 1
restituimus particulam utique.

^ Vat. , obnitentibus mss. et edd. I, 2, 3, 6, supra. In
lectione codicum intelligas locutionem contra iudicium rationis
de ratione inferiori et conversa ad sensibllia , ut ipse S. Doctor
praeclare explicat III. Sent, d. 23. a. I. q. \. ad 4. — Plura de
intolloctu comprohendente et approhondente vido supra d. 3. p.
I. q. I. ad I ; dc intelloctu possibili et agcnte II. Sent. d.
24. p. I. a. 2. q. 4, et Aristot. , III. de Anima , text. 1-20 (c.
4. et 5). — In cod. 0 in fine responsionis additur quia non
habet tantum tumen intellectuale , quod possit omnia intellecta
in potentia facere intellecta in actu.

* In pluribus mss. ut AFGISTWY otc. ot cd. I decst
perfectio.

0 Ex multis mss. ut AFGHIMNPQTUZ ec ff et od. 1
adiecimus ^crba ideo non est simile de homine.

!♦'

DIST. \l.\. I'. I. F)l lilA.

:VM\

J itio qiio-
idam.

k solatio.

aul eniin langit nKwlos cssrndi , anl f/rncmiK/i.
Non fssentli, qnli ninllo iilnics sniil (jnain isli ;
non (jcncrondi ; <U ili ' iilr()(|ii(' inodo csl iiisnl- \
ticiiMis.

|{Ksi>oNni:o: Ali^ini (licniil, (jnod lliliiiins a.ssi^nial '
hos • inodos ^HMicralionis . (|iii snnl in crcatnris, nl
oxcliidat cos a Filio. Scd iioii assi;.,niat nisi diios ino-
dos. (|nia non lo(|nitiir iiisi dc ^'(Micralionc vivi; vi-
v(Mis anlcin j>('ncral)il(' dividilnr in vc«i;clal)ilc. et sen-
sibile; ct secnndiiin illiid diiplcx ^'cnns (Inplcx cst
modns <>onci"in(li, (|ncin taii«.,Mt llilarins. Nain animalia
fjjcncraiitin pcr ' ('oiiiiinclioncin iiuiris ct rciniiiac, et
pl.nitac |)cr inscrtnin. Priiiinin lan<,'il, cnin dicitnr:
.< Non pcr dnpliccm ('onrrnicndiini. t/encniin •> , (|iiia
masculns ct lcniina snnl dnplicis t/cncris (|iiaiitniii ;i(l
sexnm, et tamen vonvcnicntcs snnt (|nantniii ad Ibi--
inam cl natnrain \ Secnndum modnin tangit cum
dicit: « Ncc per insitivam capacioris snhstantiae na-
luram». sicnl surcnlus inscritur arhori, « sed per
natnrae iinitam similitudincm», id est similitudincm
omnino in natura indiflcrcntem"'.

.\liter potest dici, quod Hilarius non loquitur de
modo ^* generandi, sed lo(iuitnr, (piomodo Paler sit
in Filio; et excludil modnm (^sscndi /y^, quo creatura
dicitur esse in creatura secundum modum usitatuui;
ad quem modum concurrit duplex conditio cratura-
rum: prima est creaturarum ■ quoad naturam diver-
sitas ; secunda est continentis capacitas. Et has exclu-
dit ah illo modo existendi, qui est in divinis, per
illa diio. quae dicit: « Quod Filius est in Patre non
per coniunctionem duoruin generum, neqne per
insitivam capacioris snhstantiae naturam » . Hoc pa-
tet per litteram Hilarii * , quam immediate snbinn-

git iii originali, el Magislcr omittil: <• niii;i. iiKpiit
HiLiiius, pcr corpoiMlcm ncccssilitcm c\tcrior;i licri
bis. (piihiis ('(iiitinciitiii\ iiitciior;! noii possiint » , (^l "
vnlt. (piod illiid cst impossihilc iii crc;iliiris corpo-
r;ilihus, (piod miiliio sint iii sc; ipsis, sicnt P;it(M' cst
iii Filio; (pii;i proplcr corpor;ilciii iicccssit;i,lciii cl iiii-
lierlcctionem int(Mior;i. iion fiossiint licri cxferioni liis
(piihiis contiiKMifur, iit si ;i(|ii;i cst iiitiis '" in v;i.se,
diini cst iiitiis, iion potcst li(Mi c\tr;i. cl il;i iioii
contiiicfiir v;is. iit v;is sil in ;i(pi;i.

DlH. \l.

Item (pKicritnr (W lioc i|iiod dicil : hiiin nnln-
rani Dci non decjcncral nalirilas, qiii;i non l;uiluin
in Dco, scd in crc;itiiris plnrihus iion (lcg«Mi(M'at.

Kkspondeo: Dic(Miduni . (piod dci/cncrarc e.sl
extra gi^nus generantis cxire. Fxirc ;iiit(Mii c\lra ge- nfiKeiwaii.j
nns gcnerantis lioc est: aul (pi;uitum ;ul rommuncni " ('<•. ''""'
/bnmm etn;ituram; et sic est degeneratio in ae^piivo-
cis, sicnt (^(juus ex asin;i general burdoiuMn. ct asinus
ex equa muliim. undc mulus degtMi(M"it. .Mio modo
degencrarc esl iiropriclatcs genei'antis r^din^piere,
7'etcnta natura, sicut lilius, (pii gen(?ralur cx patre
nobili et pulcro, est rusticanus '^ et turpis. Tertio
inodo est degenerare naturain generantis relinquere,
non per dissimililudinem, sed per dircrsitatem; et
hoc modo oinnis nativitas creata degeneral, (piia in
omni creatura generans est aliud ;i, generato '\ el
sola divina generatio est , quae non degenerat , quia
nihil nascitur novum, iiihil additur ahenum, et ideo
generans a generato in substantia non separatur ; ef
ideo illa generatio sola est nobilissima '^

* Fide anliquiorum mss. et ed. i e.vpunximus addilum m.

* Unus alterve codex ut G cum cd. I liic loco lios.

3 Pauci mss. ut GH ct ed. I ex coniunctione. Mox Vat.
contra antiquiores codd. et ed. I post insertum adiicit Et. Dein
aliqui codd. ut FGH cum ed. I dicit loco dicitur.

* Ex plurimis mss. ct ed. I supplevimus naturam loco
materiam. Paulo post aiiqui codd. ut aa bb dicitur j^ro dicit.

^ Vat. similitiidinem non in nalnra dijferentem ; S!>d
obstat auctoritas vetustiorum mss. ct ed. I. — Praedictam
cxpositionem tiuius loci praebent B. Albert. , liic ar(. 10; S.
Thom. et Uichard. , hic circa lil.

^ Nonnulli codd. ut FG cum ed. 1 modis.

' In Vat. dcest creaturarum . quod tamen exstat in mss.
et ed. I.

8 Libr. VII. de Trin. n. 39. — Ed. I cum uno alterovc
eodice Et hoc pro Hoc. .Mox e.x pluribus mss. ut VHKTVZ
etc. et ed. I quam loco quoniam subslituimus.

^ Plurimi mss. cum ed. 1 exhibent particulam et , quae
deest in Vat.

S. Bonav. — Tom. I.

"* Scqiumur antiquiores codd. cum ed. I addendo iutus ,
quorum tamen aliqui ut FGISVW aa omittunt in.

" In cod. T deest communem.

'- Vat. cum cod. cc, aliis tameii mss. et ed. I rcrragaiiti-
bus, rusticus. Paulo ante cod. T matre pro pulcro. .Mox posl
Tertio ex nonnullis mss. ut P Q dd supplevimus modo. Dein
post degenerare cod. dd addit id quod, pro quo plures codd.
ut AFGHPQTZ ee ff cum ed. I minus hom id est , aliqui
autem ut ?,\ et.

13 Mendiun Vat. et cod. cc generante pro generato hic ei
paulo infra ex aliis mss. et ed. I castigavimus. Paulo anle cod.
T cum cd. I creato loco creatura et cod. Y alius pi-o aliud.
Mox pro lectione Vat. et in sola dicina generatione degenera-
tio non est fide fere omnium antiquiorum mss. ei ed. I sub-
stituimus et sola divina generatio est , quae non degenerat ;
in qua propositione codd. 0 V ponunt sed loco et , ac cod. L
quae non degemrata est pro quae non degenerat.

'< Cfr. IJ. .\lbert., hic a. II.

SKNTENTIARllM I.IB. I.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XIX.

Pars II.

l)e aequalitate |)iobata per exclusioiieni inaeqiialitalis.

Sed nunc iam ad propo.sUum rcdeamus.

HUIUS PAHTIS TKXTUM VIDK SLPRA P. JJ^T.

DIVISIO TEXTUS.

Siipr;» osleiulit Magisler, (liviuas peisonas aequari
(jiianlum ad inagniludinem positive ' per lioc, quod
una essentia est in singulis tota. Hic ostendit, quod
est suinina in eis aequaiilas, et iioc facit excludendo
ub eis omneiu - lationein inaequalitatis. Et dividitur
liaec pars in tres partes. In prima ostendit, quod
non cadit ihi ratio lotiiis'^ integri. h\ secimda. osten-
dil, quod 11011 cadil ibi ratio generis et speciei^ ibi:
Jlic adiiciendum esl, (juod tanla est aequalitas etc.
In terlia ostendit, quod iion cadil ibi ratio immeri,
ibi : Quod autem loannes dicit etc "'.

Prima itermn pars liabet" duas. In prima, quia
jecerat digressionem, c(jntiimat dicta dicendis. In se-
ciinda vero oslendit, (piod ibi non cadit ratio totins
et partis. ilii: Sec est ali(jua trium personarum.

Item secunda pais. in (jua ostendit, quod in
divinis non cadit ratio universalis sive generis et
speciei . habel duas partes. Iii prima ostendit, qiiod
iion est in divinis accipere genus nec speciem nec
individuum. In secunda vero conlra iioc opponit au-
ctoritale Damasceni, ibi : lli^ auteni videntur adoer-
,sari (juaedam. Prima liabet duas: primo ostendit,
(piod non esl ibi ratio " generis vel speciei vel indi-
vidui; secundo, quod non est ibi ratio materialis
principii. ibi: Notandum etiam, (/uod essentia dicina
non est niateria. Simililer pars, in qua obiicit contra
lioc, lialH^t diias: in prima ostendit, quod cadit ibi
ratio universalis el individiii. ratione" Damasceni;

in secunda solvil. Prinium facit ibi: Ilis autem vi-
dentur adversari etc. ; secundum, ibi: Haec autem
quae hic dicuntur, licet in singu/is sermonihus.

Quod aiitem loannes dicit etc. Haec est terlia
particula in qua ostendit , quod in divinis non cadit
ratio numeri. et liaec pars liabet quatuor partes. In
prima , praemisso quod in aequalitate personarum
non cadit ratio numeri. ostendit, quitnis modis differre
numero non conveniat personis. et quibus inodis
conveniat. In secunda ostendit, quod in divinis perso-
nis tanta est iiiagnitudo in uiia persona, quanta in
tribus, ibi: Sciendwm est enjo. In tertia ostendit,
quod Deus non potest dici Iriplex sive multiplex,
ibi: Praeterea, cum Deus dicatur trinus. In quarta
ostendit differenliam inter pluralitatem . quae est in
Trinitate, et pluralitatem ^ quae est in creaturis cor-
poralibus. ultiino capilulo : In rebus corporeis non
tantmn etc.

Kt notaMdum, quod lola suinma et lundamenlum
totiiis distinclionis in lioc verbo consislit. quod divina
essentia est magniludo uiia iion multiplicata, el tota
non divisa esl iii qualibet personarum; ideo necesse
est, (piod personae sint omnino ae^juales in '" magni-
tudine. Nec polest ibi cadere latio totius universaUs,
quia illud niultiplicatur in partibus; iiec totius in-
tegri, (juia ilhid dividilur in partes nec esl toluui
in qualibet parte: et ita nec ratio materialis prin-
cipii , nec ratio numeri.

i Socjuiimir iiniioiciii i)ui'icin cotliciim acUiciido positice,
pio (juo aliiini ni lU' aa cc cum ecl. I potentiae , cod. D et
potenti(on poiinni. In Val., foro omnibus mss. ct cd. 1 letra-
^antibus , post a(f adiicilnr nclenritdtcin, ct. Paiilo anlc pluros
codd. ul AFGIiTZ cuin cd. 1 (ie(p((ilcs loco neqduri.

^ Vat. cuin ali(iuibus taiituin codicibus niinus aplo com-
iiiimem pro oinnem.

^ Fidc piiiriinoinin inss. ct cd. 1 cxpnnxinius addituin cl.

* Val. adinngil cel individdi, (piod dcost in inss.

5 Mss. Sciendum iyitur est tuntam acciuatitatem loco Quod
uatem loannes dicit etc. ; scd lo(?tio niss. cst falsa , (juia oinit-
litur capilnlnni illiid . iii (|iio Majjislor ostondit in di\inis non

cad(uc rationoni nunicii. klciii incnduin iiiss. rocurrit paulo
infra, ubi huins partis subdivisio datur, ot in qua consoquen-
tor inss. oxliibonl lantuin Iros parlos, omissa prima parto, quao
ost in Vat.

fi Ex antiqiiioribiis niss. ol i:{.\. \ subslilniiniis hubct loco i.n.

^ Aliqui tantum mss. cuni Vat. nulura.

" Plnros codd. nt H P Q Z oe et od. I auctoritate.

" .Muliia icctio Val. , in (pia oinittnnlur vorba qu(te est in
Trinitate ct pluratifntcm , rosarcilur o\ inss. ot od. 1, siculi
et paulo posl substituimus uttimo capitulo loco ibi.

1** In Vat. ot cod. cc doost iii. Paiiio anlo pauci mss. ut
V \ indirisn pro n«n dicisn.

* I

DIST. XIX. I». II. \\{\. INICrs OIAKST. I.

.>••••
.{.>:)

TKACTVTIO OIIAHSTIOM M.

V(l intollifionti.nii hnins nrirfis (|n;ilnr)r (\\\i\o- | Tcrfio, ntiiim iii (liviiiis |M'i-soiiis sil princi-

nnitnr. j pinin mMlcrialc.

Prinio', ntrnm iii divinis sil poncrc lolum i (Ji((ir/o, ntrnm iii divinis sit (lilTrrfiili;!. sccini-

intcgrale. ; <lnin nnmfrnm.

Scrundo , nlrniii sil poiicrt' lotniii nnivers;ile. |

AiniCUUlS UMCUS.

(Ji(o(/ u Dc.o cxcludi (leheanf oniiws rufioncs ina('(/u(dif(ifi.s.

QLlAlvSTlO I.

Vfr\(ni i.n (iivini.t ponemluni sif tofum infcQraic.

Circa primnin, (piod sil ' poncre totalitateni
inte|i;ritatis, videlnr :

I. Per Angnslinnm priino, et habetnr in littera ^:
opposi- Tota Trinitas est in singulis pei\sonis: ergo aut est
ibi implicatio lalsi. ;)nt est ibi totalitas; sed non est
ibi implicatio falsi: ergo est ibi totalitas.

"i. Item, boc ipsum ostenditur rationc , quia
iibi (]nantitas, ibi totalitas et integritas. Sed in divinis
est qnantitas virtutis: ergo saltem secundnm illam
et integritas.

3. Ttem, ul)i phu-alitas, ibi integritas, quia omnis
phiralitas constat e\ nnitatibus; sed in Deo est plu-
ralitas, quia trinit;is: ergo in Deo est integritas. Si
(licas , qnod ilia pluralitas non integratur, quia
nihil plns est in tribus quam in uno — ergo ^ si tan-
tum est in tribus, qnantum est in uno, ergo tantum
credit et aeque plene credit qui credit, unum sohmi
esse suppositum, sicut qui credit, tres esse perso-
nas; sed hoc est falsum: ergo etc.

4. Item, si aliquid est aequale ahcui, eodem
addito, adhuc erit aequale; ergo si aliquid est totum

;i(l ;ili(juid, (iodem addito, ;i(lhuc ciMt totum: sed
tres est totum ad nnuin: ergo tres personae ad
nnam persoiKim '.

.'). Item, omne (piod pniedicatur de ali^iuibus
siinul et de nullo per se, est totuin integrnm ;ul
illa'^; istud constat et non habet inst;uitiam; sed tri-
nitas praedicatur de tribus personis siinul et dc
nulla per se: ergo etc.

6. Item, omne quod removetur ab ;iliqiio. dif-
fert ab illo genere, vel specie, vel numero, vel est
totum ad illud; sed trinitas removetur ;i Patre, quia
Pater non est trinitas. nec differt genere, vel specie.
vel numero: ergo etc.

CoNTR.\: l. Ambroshis in libro de Trinitate ':fund.imenia.
« In divinis nullam ponimus totalitatem, quin non
est ibi quantitas nec numerus».

2. Item, m^/ojic videtur, quia omne '^ integrum
est compositum ex pnrtibus: sed Deus est summe
simplex: ergo in Deo nulla est totalitas nec integritas.

3. Item, omnis pars sub ratione partis habet
esse imperfectum respectn totius, quia ex aliquibus

' (^oil. X (•uii> ccl. I adiungit (juaeritur.

- In cd. 1 ndditur ibi.

^ Ilic, c. i, ubi haoc veiba Augusdni alToruntur : « Pro-
pler unitalem naturaleni totu.^ Pater in Filio et Spiritu sancto
est , totus quoquc Spiritus sanctus in Patrc ct Filio cst. Xullus
hornm e.xtra quemlibet ipsorum est proptcr naturae divinac
unilatem». Kt c. G, id)i .Vugustinus intcr cetera dicit : « Pars
crgo Trinitatis cssc iion potest quicumquc unus in tribus ».
Kx quibus verbis pi opositio illa obiectinnis formata essc videtur.
— Vat. hic et infra in principio resjjons. ad hanc obiectionem
practcr fidem fcrc <imniuni mss. et sex i^rimarum cdd. cssentia
loco Trinitas , pro quo codd. PQ divinitas.

' Vat. absquc auctoritatc mss. ct sex primarum cdd. con-
tra pro ergo. — Cum ergo incipit rcplic^ntio.

•"' Scnsus argumcnti cst: Si verum est axioma: duae res
aequales rcmancnt aequales , si utriquc additur idem , ctiam
verum erit hoc axioma : si aliquid est totum ad aliquid , rcma-
nct totum , si subiecto et praedicato idem additur ; unde si in
propositionc : tres cst tottmi ad unum, addo vocabulum per-
■wno ad tres et unum , non altcratur Aeritas eiusdem.

•5 Aristot., V. .Metaph. toxt. .31. (IV. c. 26.^ aii : « Toluni
dicitur cuius nulla pars eorum abest, ex quibus totum natura
(i. e. secundum propriam naluram) dicitur; ot quod continot
contcnta , ut unum quid iila sint; hoc aulom dupliciter ; au(
enim ut unumquodquo unum , aut ex his iilud unum. Ipsuin
enim univei-sale et quod omnino ut totum quippiam ens dici-
tur , sic cst uni\ ersal(>, ul miilta contiuens, co ([uod do singulis
pracdicatur... ("etorum continuum ot finitum , cum o pluribus
inexistcntibus unum quid sit , maximc qiiidem potentia , noii
actu ». Quac vcrba Scotus, Comment. in hunc locum , ila e\-
plicat : Et jior hoc dat intolligerc duplex totum , scil. totuiii
univcrsale , cuius quaoiibet pars ost ipsum totum , (piatonus
tale totum praodicatur de suis partibus, praedicatione diccnte :
hoc est hoc ; aliud totum integralo , quod ex suis partibus
constituitur , tamcn nulia oius pars cst ipsum lotum . quia
nullum tale tolum do suis parlibus praedicatur.

^ Seu libr. I. de Fide c. 2. n. 19; ct 111. de Spir. S. c.
13. n. 93. ait: Quomodo enim pluralitatem recipit iinitas divi-
nitatis , cum pluralitas numeri sit . numcrum autem non reci-
pit divina natura ? * In cod. .M addilur totum.

oMy

SENTENTIARUM LIB. 1.

oinnino iHTfectis non resultiit tertiiim ': ergo cinn in
divinis niliii iniperfeclionis sit ponendum, non est
ilii |»ai"s: ergo a relativis ", nec totum.

4. Item, omne lotum est maius sua parte: sed
ubi infinitas, ibi non est maius el minus: ergo nec
totalitas; sed in divinis est infinitas: ergo.

0. Item. omne totum est resohibile vel secun-
dum reni, vel secundum intelleclum ^, et omne re-
solubile est corruptibile: ergo cum in Deo nihil sit
corruptibile , non erit resolubile , et ita nec totum.

r 0 N c L V s 1 0.

Ratio lotalitatLs, prout exprimit aliqtiid perfecium,
convenit Deo; sed prout habet respectum ad
partes , nec totalitas nec partialitas in Deo poni
potest.

Bkspondeo: Totum sive totalitas uno modo
Totum dici- dicitur absolute; et sic totum idem est quod perfe-

tarduplici- , , . ,. i ■• •

ter. ctum \ Alio modo dicitur totum per comparationem
ad partem; et sic dicitur totum quod habet partem
et pai'tem sive partes^

Priino modo bene est ponere totalitatem in Deo,
conciusio secundo " non, nec etiam partialitatem ; totalitatem

bimembris. . . ,. . ...

non, quia auiert simplicilatein; partialitatem non,
quia tollit perfectuni; neutrum, quia tollit aequali-
tatem summam.

1. Ad illud ergo quod obiicitur de Augustino,
.\d^oppo- qui dicit, quod tota Trinitas etc; dicendum, quod

totum aceipit pro perfecto , vel totum ibi accipitur
privative, quia privat hoc quod est esse partem
extra partem. Unde lantum valel tola essentia, quan-
tum valet non hahens partem extra vel intra.

2. Ad illud quod secundo obiicitur, quod est
ibi quantilas virtutis; dicendum, quod quantitas vir-
tutis stat cum summa simplicitate ; ideo abstrahit a
totalitate et integritate.

3. Ad illud quod obiicitur. quod ubi pluralitas,

&itum

ibi

integritas

elc: dicendum, quod pluralitas in piura:

creaturis duo dicit. Dicit eniin aliquorum distinctio- cleAtm^
nem , et ex ipsis unius multitudinis ** conslitutio- \
nem. Primum quidem repei-itur in divinis, quia il»i
est distinctio vere; secundum non, quia ubi consli-
tutio est, ibi constituentia minus habent quam totum, *
quod constituunt. et ita essentialiter differunt ab •
invicem. In divinis autem non sic, quia cum Pater ' Non 8i.i, 1
habeat totam essentiam, non partem, non potest minus
liabere nec essentialiter difTerre. Et ideo dicendum,
quod in divinis recipitur '^* pluralitas ratione distin-
ctionis. Sed quia pluralitas est totum ratione con-
stitutionis, et haec non esl in divinis; ideo non
sequitur. quod sit ibi totalitas; esl tamen ibi vere
unitas et pluralitas ", et tantum est in unitate, quan-
tum in plurahtale, sed non totmodis. Et quia fides
non fantum est respectu essentiae vel magnitudinis, '?■
sed etiain modi essendi, patet quod obiicitur, quod
non tantum credit qui credit unam person^m, quan-
tum qui credit plures.

4. Ex hocpatent sequentia. quia unum est pars
trium, secundum quod dicit'- unitatem, et tria tri-
nitatem. Sed cum addilur lioc noinen persona, di-
strahitur et non manet illa ratio unitatis, ideo nec
ratio partialitatis.

5. 6. Ad iliud quod obiicitur, quod praedicatur
simul et removetur '^ etc ; dicendum, quod hoc non
solum convenit totalitati respectu partis, sed etiam
pluralitati respectu unitatis: quae quamvis non te-
neal rationem partis ^* propter diminutionem et im-
perfectionem , tenet tamen rationem unitatis propter
principium et distinctionem.

Unde quod totum removeatur a parlibus el m e
non '" difTerat, hoc non est ratione conslitutionis
principahter , sed ratione distinctionis. Et quoniani
in divina pluralitale, quamvis non sit unius maioris
constitutio, quia tamen ibi est distinctio, ideo sic
removetur. et sic praedicatur sicut totum in crea-
turis.

' .Vrislol., VII. iMcliipli. U'\(. i9. (VI. c. 13.). Vide supra
piig. 31 1 notii 7.

- 1(1 est , concludendo e.\ h.ibitudine unius relativi iid aliud,
nenr)pe partis ad totum.

'* Vide Anselni. , Proslog. c. 18. el de Fide Trin. c. 3.
Cfr. supra pag. 161 nola l.

* Aristot. , III. Phys. text. 64. (c. 6.) ; Totum vero et per-
fectum aut omnino idem siin), aut natura inter se aflinia.

5 Aristot. , V. Melaph. lext. 31. (IV. c. 26.). Vide supra
arg. 5. iid op|).

^ In codd. V X satis bene additur vero modo. Pauio infra
cod. Z perfectionem j)ro perfedum. Dein <>d. I jiosl veiitrum,
quia bene iiddit utrumque.

' Ex cod. V supi)le\imus integritas.

8 ita plures mss. ut FGIIPQY cum ed. 1; alii cuni Vat.
multiplicdtionis.

" Cod. 0 quaelil)i't persona loco Pater.

"^ Fide niss. el (!d. I substituimus recipitnr pro reperitur^

et paulo iiifrii e\ pluribus mss. ul ACSTV cc et ed. 1 haec
pro hoc. .Multi codd. ut aFGIIIST VZ etc. cum ed. I erat to-
tum loco est totum,

1' Viit. cum cod. vc est tamen naturae unitm etpersona-
rum pluralitas , sed obstat auctoritas aliorum mss. et ed. 1.
Paulo infra multi codd. cum Vat. Sed quia loco Et quia con-
tra codd. GH et ed. 1.

'* Supple cum ed. I wmm , quae el mox ponit adderetur
pro additur.

'3 Itii brevissime mss. et ed. 1 , dum Vat. obiicitur quod
omne , quod praedicatur sinml et de nullo etc. Et ad sequens:
omne quod removetur etc.

" Cod. Z incongrue hic addit scilicel in divinis, et mo\
post imperfectionem iidiungii quam scilicet dicit pars.

'^ Vat. perperam , quia argumentationi minus respondet ,
et absque auctoritiite mss. et sex priniiirum edd. omittit non.
Argumentationis summa in hoc est : ratio , qiiare totum i. e.
Trinitas removetur a Piitre, nec tamen ab ipso differt sicut totum a

DIST. Xl\. V. II. \\\\. I NICI S nlVKST. II.

;i:i:

S(M1()M()N.

I. Pro iiilcllipMilia hiiius (|ii;i('sli(iiiis noliHKiiim , (|iio(l S.
Doctor liic in corp. rt iui I. \ (-11)11111 lotiim siiniil Iriplii i iiiodo.
Polost (Miini inlclli}::i ^cl posHirc \o\ phratiir ; si posilivc, luiic
ilcruni vol proprie i. o. (•onipiir;ili\c <id piirtos, ol sic totum
csl idcin iic habcns partcs ; vcl ahsuliitc , cl sic sij^nifktiil pcr-
fcctiini. Si iiulcni iiccipilnr priralirc , liiiic sit?ni(iciit ciis, (iiiod
non liiibcl piirlcs , siciit snnl onniiii indivisibilia v. \i. ;iniinii. Iii
primo sensti totum miniinc polcsl lr;nisfcrri ;i(l nciim , Immu^
voro in sccnndo iic lcriio soiisii. llis siipposilis, (|Hiicslio rcsol-
vitur (pioad tolalitalcm diiiilici conclnsioiic ; doindc iicyiitiva
solutio oxtoiKlitiir (Miiiiii ad partialitatcm.

II. Pro intclligontia 3. .'>. ot 6. opposili ct solutionis noliinduin,
qnod nalurii lolias intrgralis importiil. quod totiim ]irac(Iic(Mur
<lo oinnibus piirlibus sininl , scd dc niilia piiilc pcr sc. Ualio
luniis est non tiintuni, (iiiiii dislinguuntnr partos , S(Mi (Uiam (lui.i
lotum osl inaeqnale in (•ompiiratione ad suas piirtes. Vorimi
(|uidcm cst, quod cliiiin Trinilas noii praodiciiUir kV" iilicpia
pcrsoiia pcrsc, laincn c\ lioc non sciiuilur, (|uo(I Triiiiliis sil
totum integralc rolato ;id singuliis pcrsoiiiis , (juiii noii jiroptcr
nliquam inacqiialitatem Trinitatis ad singuias pcrsonas , sed
solummodo proptcr distinctioneni iicrsonariim isl;i f)riiodicatio
(lori nc(iuit. Uiulc reolo rc|)liciilur in .'{. oppos. : « lllii plur;ililas

(pcrsi)ii;iriini) non inlognitiir li. c non r;icil loliiiii inlcgrimi; ,
(|ni;i iiiliil pliis ost iii Iribus (|uam iii iiiio >. Sic cliani \crb;i
iii solutione : « l'bi constitiitio ost, ibi conslitiionlia iniiiiis hiilM-nt
(|utim loliini » , fiuilc iiilclligiinlur , (|uiii manifcstum osl, qiiod
(lUiindo piirlcs C(inslitiiunl uiiuiii loliim , |i;irlcs miiius siinl (piam
loluiii. Iii (li\iiiis noii csl sic , (|uia pluiiililas pcrsoiiiiiuni iioii
(diisiiluit toliini , iil ilii ii S. Doctoro bono oxpli(uiltir.

l'ro soliit. ad i. iioliindtini , (piod iiiiiiioriis in di\inis non
iitibct ploii;im riilioncm nnnicri , ipiia clsi pcrson;ic siinl dislin-
(ttac por suiis pcrsoiiiilcs propiict;ilcs , l;iiiicii (•oincniunl iii un;i
numero ossentia ; scd nunKTUS sccundum |ilcii;ini sui r;itioiicm
imporl;)! iiumcraloriim distinclioncni in (•ssontia. Undc Iros uni-
latcs porsonah^s sunl (pii(l('m pliircs qnam una , non tamon sunl
liliircs \cl |)lus iii csscnlia ; il;i fcrc Iticlwird. ;i Mcd., loc. infra
cil. cl iid nicnlcm Sciapliici Docloris , cfr. infiii d. 2i. prac-
ci|)uc ii. :\. q. I. •

III. Scot., dc liac q. ot duabus sc(|(|. Hcporl. hic q. '5. — S.
Tlioin.. Iiic q. i. a. I. — FJ. .Mbcrt., Iiic a. 12; S. )). I. ir.
11. q. i7. in. I. ([. incid. — IVtr. a Tar. , hic q. .'{. ot 1. —
Hichiird. ii Mcd., Iiic ii. 3. q. I. — .Fgid. H., Iiic I. iirinc. (].
2. — Honr. (iand. , S. a. i3. q. I.a. i. — Diirand., dc Iiac 1,
ot i. q. liic q. i. — Dionys. (liirlli.. do li;ic ct sc(|(|. (|(|. liic (|. 3.

(,)UAESTI() II.

Utrum in (livinis possit poni totum nniversak'.

OppOiil-

om.

Secundo qiiaeritiir, utrum in divinis sil ponere
totuni universale. Et quod sic , videtur :

1. Per Damascenuni ', ([ui dicit , « quod in di-
vinis cominune est, ul substantia, particulare. ut
atomus»: ergo si est ibi commune et particulare,
ergo universale, quia particulari non respondet aliud
commune quam universale.

2. Item, hoc ipsuin videtur per defmitionem ^
universalis et particularis. « Universale enim est
quod praedicatur de pliiribus: particulare de uno
solo»; sed has rationes est invenire in divinis:
ergo etc.

3. Item, omne quod est in plus et est univocum,
est universale ad illa , respectu quorum est in plus ^:
sed essentia sive substantia est in plus quam per-
sona, et in phis univocum, quia * dicit unam natu-
ram repertam in ilhs secundum identitatem: ergo etc.

4. Uem, in divinis est coiumunicabile et in-

communicabile : aut ergo codem, aut alio et alio.
Non eodem ; (|uia iUud non est intelhgibile, fjuod ex
eodem veniat communitas et proprietas, convenientia
et (Merentia formahter \ ergo a//o et alio: ergo si
aho est communicabile, aho incommunicabile, ergo
cum communicabile sit ratione eius quo est, inconi-
municabile ratione eius quod est , ergo quo est et
quod est in divinis sunt per differentiam ; sed ubi
haec sunt per difTerentiam. ibi est universale et
particulare: ergo etc.

0. Item , quanto ahquid simphcius . t;into uni-
versahus ®: sed divina essentia est simphcissima:
ergo ibi maxime est ratio universalis.

Contra: 1. Boethius' dicit. quod nec est uni-FnDdan.cnia.
versale nec particulare.

2. Item, hoc ipsum videtur ratione, quia ubi-
cumque est universale, ibi est una forma multipli-
ca])ihs vel muttiplicata **; in cuius rei signum omne.

partibtis. non cst, quod Trinitiis sil maius aliquid quam Pater
( una siquidem cssentia est in tribusj, sed quod ibi cst realis
dislinctio personarum.

1 Libr. III. de Fide ortliod. c. 6. Vide hic in lit. Magistri,
c. 9. In quo lcxtu Vat. contra mss. ct cd. 3 habet Antonivs
pro atomus.

- Vat. cum cod. cc distinctionem , aliis tamen codd. et
ed. 1 exhibcntibus definitioncni , quae sumta est ex Aristol. , I.
Periher. c. 5. (c. 7.).

3 llaec definitio universalis colligilur ex Aristot. , II. Poster.
c. I i. (c. 1 2.). Vide supra p. I. Iiiiius d. q. i. arg. I . ad opp.

* Fide codd. K T Z substiluimus qttia pro ambiguo qnod.

5 Antiquiorum niss. et ed. I lcctionem fonnaliler \wo per-
somtis rosliluimus , qucie certe melior cst.

" Cfr. Libr. de Gausis , prop. i. — In fine argumenti Val.
cum uno alteroque codice miiius bene maxima ; plures codd.
ut AFH ee ff omittunt est.

' Libr. de Trin. c. I . et 2 , ubi haec propositio scntentiii-
liter sivc liinquam conclusio continetur ; ostcndit siquidcm iJii
Boethius , quod propler summam substantialem Dei indilTeren-
tiam seu unitatem et simplicitateni « nulla in eo sit diversitas ,
nulla ox diversitate pluralitas , nulla ex accidentibus niultitudo.
atque idcirco nec numerus » . ex quibus praedicta propositio
consequitur. Vide Alex. Hal. , S. p. 1. q. 48. m. i. a. I. —
Mox codd. FG post quod .satis bene addunt m divinis , codd.
H M vero Deus.

* Sub Iioc respectu Aristot. , VII. Motaph. loxt. io. (VI. c.
I3.j univcrsalc derinit:quod pluribus natura inesse natum est.

:{:)8

SENTENTIARUM LIB. 1.

(]U0(1 sijTDifical quontani universalilcr , potest addi
omni iiniversali; sed in Deo non est una forma vel
iiatiira miiUiplirabilis nec multiplicata noc recipit
sjfjnum universale, ut dicatur omnis Deas: ergo etc.

3. Item, ubi est particulare, ibi est forma vel
iialura ut hic et nunc^- sed divina natura sive in
se. sive in hypostivsibus non est hic el nunc, sed
semper et ubique: ergo nee in se nec in hyposta-
sibus est ibi parliculare.

4. Item, ubi est particiibre et universale, uni-
versale est simphcius particulari - : ergo cum in
Deo non sit simphcior essentia quam persona, quia
in persona nuUum est accidens , nuhum principium
constitutivum : ergo etc.

o. Item, omnis natura, in qua est universale et
particuiare, est in genere determinato; et omnis
laiis est hmitata^: ergo cum divina natura sit infi-
nita, patet etc.

tin

tur 11

cre

C 0 N C L TJ S 1 0.

Ucet in divinis sil ratio communis et proprii,
communicabilis et incommunicabilis , minime
lamen ibi est ratio universalis et particularis.

Respondp:o: Ad praedictorum intelhgentiam est
nofandum, qaod, cum fides nostra ^ ponat trinitatem

et unitatem in divinis, necessario ponit convenienham
el distinctionem. Et quia convenientia non est nisi
in connnunicabili a pluribus " et communi , distinctio
autem non est nisi in proprio et incommunicabih ,
necessario in divinis ponitur ratio communis el conci
proprii, communicabilis et incommunicabilis.

Sed cum in Deo et " creaturis sit distinctio sui> viiter
positorum, ahter est in Deo quam in creaturis. Di
stinctio enim supposilorum maior cst quam distinctio ]?»*
accidentalis; unde quamvis innotescat per acciden-
tia^ tamen non fit per accidentia. Accidentibus
enim circumscriptis, adhuc est intelligere supposita
differre; et cum non fiat per accidentia consequen-
tia * , oportet quod fiat ab origine vel ab originali
principio. Ab origine est, quando unum diftert ab
altero, quia emanat ab eo; idem enim a se emanare
non potest. Tahs distinclio suppositorum est in Deo,
sed haec^ non potest esse in creatura, scihcet di-
stinctio sohnu per originem; nam nuha creatura
potest alteri totam suam essentiam dare. Si ergo dat
partem, necesse est, quod alia diflferentia sit ibi
quam originis; et ideo est difTerentia ab origi-
nali principio. Haec autem non est forma in se ,
quia dicit quid communicabile ^", nec materia in se,
quia dicit quid indistinctum ": ergo hoc facit forma,
ut adveniens materiae. Quia enim adveniens materiae
accipit partem , non totam *- materiam, hinc est,
quod ipsam dislinguit. et ipsam distinguendo trahi-

— Mox addendo roniunctioiiem quoniam praestamus lcctionem
mss. et ed. I , quam genuinani iudicamus , quia respondct
verbis Aristot. , I. Periherm. c. o. (c. 7.) et ibid. U. c. I, (c. 10):
To Y*P ^'^i '^'^' '^ xaOoXou ar,[j.aivjt, aXX' ov. xaOoXou et ver-
sioni a Boethio lactac ( qua et schola ct in spccie S. Doctor
uti soiebant ) : Ommii enim non universalc significat , sed
quoniam imivermliter ( ed. Mignc , Pafrol. lat. tom. 6i. col.
.122 et 3i8 ). Yidc iNicolaum dc Orbeliis 0. Min. (floruit circa
1430) in Exposilionc logicac .supra textum Mag. Pelri Hispani,
c. de Propositione.

1 Porphyr. , de Pracdicab. , individuum seu particularc de-
(init :' « Cuitis coilcclio proprielatum nunquam in alio quolibct
eadein erit ». Inter has proprietatcs principatum obtinent locus et
tempus. Cfr. Roeth. , dc Trin. c. I , qui loco principatum dat,
et Aristot. , I. Postcr. c. 2i. (c. 31.), qui et loci et temporis
mentioncm facit ac de univcrsali per oppositionem ad particu-
lare iuxta translationcm Bocthii hacc adiungit : Universale au-
icin , quod est in omnibus , impossibile est scntirc ; neque enini
hoc aliquid est nequ(>. minc neque ubi (ou yap toos ou3s vuv) :
ncquc enim utique essct universalc ; quod enim semper est et
iibiquc , universalc dicimus (»sse. — Ultima verba intelligas dc
perpetuitate et ubiquitate negativa i. e. illa quae abstrahit ab
omni determinafo temporc ct ioco ; non autem de positiva i. e.
iila ([uae se extendit ad omnia tempora ct loca . et quae soli
di\inae naturae pcr se singulari ( ncutiquam universali ) con-
venit , de qua in hoc agifur argumento. — Codd. I> 0 ihi est
matena et forma loco it)i est forma ve.l natura.

2 Vide Porpliyr. , de Praedicab. c. dc Specie et Diircrcntia,
et .\ristot. , I. Poster. c. 20. (c. 24.), ubi ex hoc deducit, dc-
monstrationcm universalcm essc praestantiorcm particulari.

'■^ Cfr. supra d. 8. p. II. q. i.

* Va\. I vera pro nostra.

•• Intelligc haec verba in sensu passivo , ita ut sensus sit :
nisi in aliquo , quod aptum est communicari seu liabcri a pluri-
bus. — Vat. praetcr (idcm mss. et scx primarum cdd. omittit a.

^ Vat. repetit hic in , quod dccst in mss. et ed. 1 .

" Alluditur ad supra in 3. fundam. a nobis allatam de-
nnilionem individui. Collectio accidcntalium proprictatum , cpii-
bus individuum nobis innotescit, hoc versu continetur: Forma,
flgura , iocus , tcmpus , stirjis , patria , nomen.

^ Ed. I consequenter , in qua lcctione interpunctionem
mutes nccesse esf. Paulo infra post al) afteiv in ed. I additur
.tolum.

" Ex pluribus mss. ut A T V etc. substituimus hacc pro
hoc. — Dc ralionc , quam S. Doctor hic allert , plura vidc su-
pra d. 9. q. !.

1" Sensum istorum \erborum accipc a S. Doctore, II. Senf.
d. 3. p. I. a. 2. q. 3. in corp. , ubi fusius dc principio indivi-
duationis agil : « Rursus , quomodo forma sit tota et praecipua
causa numeralis distinctionis , valdc diflicilc est capere ; cum
omnis forma creata , quantum cst de sui natura , nata sit ha-
bere aliam sibi similem , sicut et ipse Philosophus (VII. .Metaph.
texf. oo. — ed. Paris. , VI. c. 15.) dicit, etiam in solc ct luna
esse». — Idem dicit S. Thomas dc formis mafcrialibus seu per
se non subsistentibus, in Comment. super VII. Metaph. lect. lo.
et in opusculo de Individuatione. — Ex mss. et cdd. 1.2,3
antc communicabile supplcvimus quid.

11 Sub hoc respcctu Aristot., VII. Metaph. lext. 8. (VI. c.
3.) matcriam dcscribit: Dico autem mat(!riam, (juae per se
ipsam neque quid neqiie qiianfum nec aliquid aliud qui|)piam
diciliir , quibus ens dcterminatur. Vide etiam 1. Metaj)!!. text.
17. (c. 8.), ubi ait: Qiiando nani(iuc nihil erat discretum
(translat. arabico-latina : Quoniam aufcm in fundamento naturac
non est aliqnid distinctum) , palam quia nihil eraf vcrum di-
cere de substantia illa... ncc enim qualc aliquid id possibile
esse nec quanfum m^c, quid.

12 In Vat. male omittifur totam , quod tamen cxstat in mss.
et ed. I , a quibus eliam , uno alterovc tantum codice cxcepto ,
paulo infra lectio Vat. ti^atiit loco Irahitur emcndatur.

DISI. \l\. I'. II. \\\\\ INKUS nlAKST. II.

Xi\i

tiir iii p.uiem cl limil.itiir d lit fiic r/ nin\r ct
iiiinm miiiicnt ct iciiiiciilarc.

Oiioiiiaiu i^MliM' iii diviiiis iioii l'sI addilio ail
r.'. matrriam iicc liactio iii ' |)aiicm . idco noii cadit
iii diviiiis miivcrsalc iicc [laiiiciilaic, siciit oslciiduiit
ratioiics ad lioc- iiiductac iii op|ioiiciido.

I. \d illud cr^M) (juod piimo ohiicitiir (\v l)a-
niposi- niascciio. diccndiim. (piod imitropric dicitur purti-
riilarc (iro incufHiHutiicahili.

± Vd illiid (|uo(l oltiicitur. (iiiod imivcrsalc ost
([iiod pr.icdicatnr i\(' plnriltns: dicciidniii, (piod isla
osl ratio coiiiuiiniicabilis ; iiiiircrsdlis aiilciii iioii
csl, nisi scciindnm ([iiod rcalilcr iiilclli^Mtiir mnlli-
[tlicari - iii illis. Siiiiililcr solvcndiiiii dc [larlicnlari.

;J, \d illud ([iiod ohiicilur, ([nod cst in plus et
cst nnivocum ctc; dicendnm , ([uod uiiiversale est
iu plus. ita (|uo(l simplicius, et fit iu '' miiius [icr
additioncni ad illiid; uon aiitem sic in Deo.

/i. \d illud (|uod quaeritur, utruui eodcni sit^
comnuuiicahile et incommunicahile; dicendum, ([iiod
alio et alio; (juia, sicut dicit .Vngustinns '', «alio est
Deus, et alio Paler»; st^d noii alio et alio si^-nndum

rnn , sed sccnndnm rdlioncni: (jiiia (lcil.il(^ cst Deiis,
patcrnil.itc Palcr. el p.ilcinitas non cst .iliiid rc ah
essciilia . ([uoiiiam |ia[crmlas est cs.sciitia; est t.imcn
aliiid rdlinnc. Kt (|ui.-i ahlalivus dicit rationcm , ide(>
non ('(KhMn csl Dcns. ([iio P.itcr''. — A7 .si ohiicia.s :
aut rati(tni illi rcspondii ali(|iii(l iii rc. aiit niliil;
dicendmii. ([iiod ratio illa pcr coin[iai'alioiicin .id
c.s.scntiani non cst iiisi modiis. scd pei* coiii().iiatio-
neiii .1(1 uliain pcr.sonant esl res, Kl lioc patii. (|iio-
niaiii liahcre c.sscnliani ah aiio et nini hahcrc non
dicit reiii .iliam. sed solniii iiiodum: liahcrc ;iiilcm
(ih alio (i liohcrc non ah nlio dicil realcin dilTc-
renliam, (|uia niilla ivs est .1 se (i ah alio".

V). \{\ illnd (|ii(t(l iillimo ohiicitiir de siiii[tlici ,
diccndum, ([uod est siin[)lex po.ssihile ad additioneni ,
et tali inodo universale est simplex; alio modo sim-
plex. ([uia primt coniposilioneni el additionem, et
haec repiigiiaiitia non consonat universalitali ; et t.ili
uiodo diviiKi e.ssentia (>stsimplex, quae nullo iiiod(j
traliiltilis est iii |);irtem per additionein , .sicut tnilii-
tur niiiversalc: (i ideo non esl universale.

.\(J rcpli.a-

llolilTri

SCHOLIOK

I. SiMiUMilia coiiimiiiiis iilliiniiit, in divini.s essc (niidem ra-
lionein commanis ot pioprii , niiiiime ^ ero rationem uiiiccrsa-
lis el iiaiiicidaris , sive spociei et indi^itiiii. Unde notaiida est
dilTerentia inter imiversale dcomiiuine, particalare et proprium
sive incommunicabite. I.ieet eiiini omne nniversale sit comnui-
ne, non tanicn omne commnne esl iiniversale. Universale vinm
praedical)ile, de (juo est iiic sermo, opponilur particulari, « quod,
iil dicit Alex. Uai. , eo dicitur , (luod partem capiat communis
nalurae » , et est ali(iuod superius , quod per di(Tercntias con-
tralii potest ad sua inferiora , ita ut in eis realiter miilliplice-
lur. Cominnue vero in genere est unnm in pliii-ibus ; (juod du-
|)liciter potest esse , scil. vcl multiplicatimi iii pluribus, et tunc
idem est ac universale ; ^el non niultiplicatum , ut essentia di-
vina , qnac una esl in Iribus personis (clr. supra d. 5. dub. 2.).
In lioc sensu spcciali commune retinel nomen {^eneiicum et
distiiiguitur ab universati.

W. Pro explicationc ampliore liaec rererimus e\ .\le.\. Ilal.
(loc. infra cit.) : « In Deo non esl ponere osse universale . nec
essc singulare \el particulare ; habet tamen esse diviiium dc
utroque ([uod est perfectionis. Universate enim est in multis ct
dieitur de niultis , quia non est totum , quod suiit singularia ,
■sicut liomo non dicit lotuni , quod est Soci-ates , sicut quanti-
tatcm et qualitatem et operalionem , (luac tamen sunt in esse
Soci7itis... Sed cum dicilur Deus Pator , Deus Filius, Deus Spi-

ritus sanctus, dicidir essc divinum in multis , sed iion de multis.
Cuin (Miini dico Deus , dico totum ossc Patris , tolum esse Filii.
Fsse crgo ile multis imperfeclionis est in osse univcrsali, uiide
non convcnit csse di\iiio ; .sod es.se in multis convenit, ((uia Ium*
est virtutis et nobilitatis ».

« SimilitiM- particulare dicilur quod ost in uno solo ; noii
tamen est dc multis. Quod non sit de multis perfectionis osi ,
quia dicit totum esse ; scd essc in uno solo imperfectionis est,
quia nobilius est osso in multis (juani in uno. Ideo esse divi-
num est in multis , non in uno solo , esse, in(}uam , in inultis
non muHiplicatum , sed uuum. — Itom est loqui de particu-
lari sive individuo tribus modis : uno modo socundum quod
dieitur esse a materia ; alio modo secundum quod ab acciden-
tibus ; tortio modo secundum quod a forma signata et singu-
lari ». Deindc probat , (juod nulio istorum inodorum esse |)0ssil
singulare in Deo , ct concludit : « Cuni igitur Deitas nullo modo
plurificetur in Patre et Filio et Spiritu sancto , non se liabet Doi-
tas ad Patrom ot Filium et Spiritum sanctum ut universale ad
singulare ». Bene autein inonet Dionys. Cartli. (loc. cit.) , illa
verba esse de muttis sensuni liabere, esse partem sive atiquid
eorum , quac sunt multa vel in multis. Hoc patot e.\ lota .Vlex-
andri arguniontatione. Ipse non nogat divinam ossentiam i)rae-
dicari de tribus personis analogo modo, sicut omne univorsale,
quod est in multis , praedicatur de multis.

' Vat. praeter lidem fere oinnium mss. ot od. I liic ad
pro in et niox vel loco nec.

* Vat. absque auctoritate codd. et ed. I muttipticatum.

^ Plurimi mss. cum ed. I oxhibent verbum fit loco sic et
particulam in , quam Vat. omittit. Mox Vat. contra fere omnes
^•odd. et ed. I male substituit sicut pro sic , posl quam parti-
culam plures codd. ut G II K T etc. adiiciunt est.

* Fide antiquioruin mss. et ed. I supplevinius sit.

» Libr. VII. dc riin. c. 6. 11. II: (^uocirca ut substantia
Palris ipse PatcM- est , non quo Palor ost . sed quo est. Cfr.
etiam supra d. 6. dub. 2. et infra d. XXXIII lit. Magistri circa
limMH. ubi .Vugust. Serm. 1. in Psalm. 68. n. -'i. afTertur.

^' Plura de lioc v ide infra d. 3;i q. ±. vi dub. l. — .Mox
post primum aut in Vat. et cod. cc additur tunc , quod deesl
in aliis mss. et od. I.

^ .\d pleniorom praedictorum intelligentiam vido ea (luae
S. Doctor supra il. o. a. I. (i- I. ad I. dicit. Cfr. etiam infra d.
26. q. I. ad 2. et d. 34. q. 2. ad 7. — Vat. absque auctori-
tate niss. et sex piimarum odd. incongrue haberi essentium ab
alio et non tiaberi loco habere essentiam ab atio et non habere
et mox nutlus pro nutla res. Cod. T essc autem ab atio et non
esse ab alio loco habere autem ab alio et habere non ab alio,
in qua propositione multi codd. cum ed. I minus bene et non
habere ab atio. Doin aliqui codd. sed ab alio pro et ab atio.

s<;()

SENTENTIARLM LIB. L

III. FuiHl;imenium solutionis ad i. est dislinotio inter essen-
tmm Pl proprictatrm , dc quo cfr. supra d. 13. q. .3. ct Scho-
lion ; d. 8. p. 11. q. 2; d. 33. q. 2, ct praccipuc d. 26. q. I.
ct Schoiion. — Quaoslio dc principio individualionis in finc rc-
sponsionis tangitur, dc (lua in II. Scnt. d. 3. plura diccnda
crunt.

IV. De ipsa quaestione : Alcv. Hal. ,« S. p. I. q. 48. m. 4.
a. I . — S. Thom. , hic q. 4. a. 2 ; S. I. q. 3. a. o. — B.
.\lbcrt. , hic a. 1 4. I o ; S. p. I. q. 47. ni. 3. partic. 4. — Petr.
a Tar. , liic q. 3. a. 2. — Richard. a Mcd. , hic a. 3. q. 2. —
-Egid. H. , hic I. princ. q. I. — Henr. Gand., S. a. 43. q. 2.
— Dionys. Carth. , hic q. 2.

Q[J.\ESTl() IIL

Utrum in divinis per.sonis poni pos.sif principium nialerinle.

tniri.

Tertio (]uaeritiir, ulruiii iii divinis personis sil
ponere prinripiuin niateriale. Et quotJ sic, ostenditur
ho(' niodo.

L Quandocumque aliquis vel aliquid est de aii-
quo, ita quod i[)sum est distinctum, et illud, de quo
Ad opposi- est, indistinctum, est de illo tanquam de materiali
principio '; sed persona Filii est de subslantia Patris,
et persona distinguitur, substantia dicit quid indi-
stinctuin : ergo est sicut materiale principium.

2. Item. sicut elTiciens et finis sunt causae corre-
lativae, ita forma et materia^* — lorma enim dicitur
respectu materiae — sed in Deo est ponere causam
formalem, «ipse enim est forma», nt dicit Boethius^:
ergo in Deo est ponere materiam.

3. Item, videtur quod causa materialis magis
oompetat Deo quam aUquod genus causarum , quia
materia in his inferioribus dat existentiam et per-
manentiam propter sui incorruptionem, unde funda-
mentum est existentiae creatae^: si ergo Deus sive
divinum esse habet existentiam sive permanentiam
pei' fundamentum incorruptibiie , videtur quod Deo
maxime competat ratio materiaiis principii, ergo etc.

4. Item, in rebus creatis linitas a forma venit,
sed infinitas a materia^; sed omne quod est in Deo,
est intinitum: ergo cum Deo maxime conveniat pas-
sio consequens principium materiale, maxime com-
petit et ipsum.

' Hacc pi'opositio lundatui- in .\rislotelis sentenlia de ma-
tcria et forma , quae se habent ad invicem ut potcntia (indi-
slinctum) et actus fdistinctum) , ct sccundum quam forma sub-
stantialis rcrum gcnitarum (cxccpta anima ralionali) educitur e
potenlia matcriac.

2 Cfr. Aristot., II. Phys. text. 28-31. (c. 3.) ct V. Mctaph.
lcxt. 2. et 3. (IV. 0. 2.), ubi hoc coJiigi potcst lum ex dcfl-
nitionc causarum , tum ex co , quod efticiens ct finis ctc. po-
nuntur essc sibi iiivicem causa. Vidc S. Thomac et Scoti com-
mcntaria in hos locos. — Ivx plurimis mss. subslituimus cor-
retativae loco corollariae , pro quo cd. I corrolate.

3 Libr. dc Trin. c. 2.

* Videsis .\ristot. , I. Phys. text. 82. (c. 9.) , ubi incorru-
ptibiliUis matcriac monstratur, et VII. Metaph. text. 8. (VI. c. 3),
ubi matcria taruiuam uitimum sivc fimdamentum substantiac
cxhibciur. — 0|)(^ plurimorum mss. ct cd. \ subslituimus crea-
tae loco creaturae. Mox Vat. cum uno altcrove tantum codice
ponit am, loco si ct Deim pro divinum ac habeat loco luibet.

3 Cfr. Aiislot. , III. Phys. tcxt. 59-72. (c. 6. ct 7.) et Avcr-
rocs , in (^ommcnl. super praedictos textus. — Pauio infra post
passio (Idc fcre omniuin mss. ct ed. I expunximus rcpctilum

0. Item, quamvis in Deo sit sunnna et omni-
inoda simplicitas, tamen nos poniiiuis in Deo quod
est et quo est vere, sed tamen*^ per indifferentiam:
ergo pari ratione videtur, quod in Deo possit poni
materia et forma, tamen per indifferentiam.

(J. Item, omnis distinctio est a forma', ergo
circumscripta omni forma creata, materia non tli-
stinguitur, ergo non est aliud a Deo, ergo est Deus,
quia omne quod est et non distinguitur a Deo, est
Deus: videtur ergo, quod materiale principium sit
ipse Deus, et ita competere divinis personis^

Contra: 1. Boethius in libro de Trinitate^: «For-t'u"dan;»
ma sine materia non potest esse subiectum», el lo-
quitur de Deo: ergo in Deo non erit ratio principii
materialis.

t2. Item, materia inter oinnia entia est iniper-
fectissimum , unde et Augustinus dicit in libro Con-
fessionum ^", quod prope nihil est; sed Deus est
omnino perfectissimus : ergo omnino in eo nihil in-
venitur imperfectionis: ergo nec quod est materiae.

fL Item, materia est principium patiendi^', unde
pati est a materia. Omne igitur, in quo est materia,
est natum pati et recipere ; sed nihil tale est omni-
potens; in hoc enim, quod pati potest, deficit a
posse : ergo in omnipotente nullo modo est materiale
principium.

4. Item, si materia esl in Deo, aut respectu

maxime , quod codd. CO hoc loco ponunt, ipso tiimon omisso
post Deo. Dcin cod. Z post competit addit ei.

6 Vat. , rcfragantibus codd. ct cdd. 1,2, 3 , tantum. Mox
plures codd. cum Vat. posset loco possit.

' Aristot., VII. .Mctaphys. tcxt. 49. (VI. c. 13.): Actus nam-
quc separat (r) y*P iyrtkijzia -^wpi^et). — Dc indistinctione ma-
tcriae vidc q. pracc. in corp.

* In Vat. desidcrantur verba et ita competere divinis per-
sonis , quac tamen exstant in omnibus mss. et scx primis cdd.

^ Ca[). 2: Forma vero, quac cst sinc matcria . non poterit
esse subicctum.

»0 Libr. XII. c. 7. n. 7 : Tu cras et aliud nihil , undc fe-
cisti cacium cl tcrram , duo quaedam ; unum propc tc, alte-
rum propc nihii. — Ex multis mss. ut .V FGK. T YZ etc. et sex
primis edd. post imde supplcvimus et , ac paulo infra fidc plu-
rimorum codd. et ed. I subslituimus perfectissimm loco per-
fectissimum. In fine argumcnti cod. .V materia pro materiae.

" Aristot, , I. dc Gcncr. ct Corrupt. Icxt. 35. (c. 7.) : Ma-
teria , ut matcria , passiva cst. Et ibid. II. tcxt. 53. (c. 9.) :
Matcriae cnim csl pali. — Mox Vat. cum cod. cc , aliis tamcn
codd. ct cd. I ol)nitcntibus , Vnde omne loco Omne Ujitur.

I I

DIST. \l\. \\ II. AHT. IMCCS (UAKST. II

-•{(;

aelosio.

atio op-

itornni.

.sK i ,iinl^ aliontni. Si ivs|)(rtn alionim: m\\\ »'r<,'()
malcria sil (Mis iii [JolcMlia ad alia ium- (lisliiij^iialiir
al> aliis rclms. scd pcr cas pci liciatiir, tiiiic DiMis
r(M'i|)crct coiiiplcmciitiiiii a crcatiira iicc al» (^a di-
stiiij,Micr(Uiir, (|iiod ahsiirdiiin (^sl, Si aiiliMn matcria
(^st"* in Deo rcspcctii sui, awI piu-e cst iiiatcria,
aut aliipiid aliiul. Si pnrr matiM-ia: (!r|^'o iioii cst
(Mis*. VX practerca , iiiliil ost inattM'ia sni ipsins: (M'go
oportcl. (piod il)i sit aliipiid ciim matcria: (H si hoc,
ergo diviiiiim esse est composilum ct mixtnm: ergo
iiec Deus lialict essc siniplex ac pcr lioc ncc esse
priwiim, ct ita ikw cst Deus.

C 0 N C L U S 1 0.

hi Deo luillo modo, iiec propric nec
tramHmUue , poni polcsl malcriale principium.

Respondko: Diccnduin, ([uod in Deo nullo modo,
nec proi^rie, iiec transnintive recipitur materiale
principium. l-^t ratio linius est, qnoniam materia
dicit principinm passiviim et ita iucompletum ; et
(|Uoniam a divino csse ^ omnis incompletio et oinnis
passio penitns rcmovenda est, ideo nullo modo genus
malerialis princi[)ii in Deo esse [)onitnr.

I. .\d illud ergo ([uod obiicitur, quod persona
est de suhslanlia, et ipsa est distincta, et substan-
tia non; dicendum, quod hic est defectus quantum
ad utramque conditionem. Nam primo haec non re-
cipituF, quod pcrsona sit de subsla.ntia, sicnt vuit
Angustinns ', quia « non dicimus tres personas ex
eadein essentia»; licet haec communiter recipiatur,
quod Filiiis est de substantia Patris, ubi non ma-
teria. sed originis consnbstantialitas designatur, sicut

.su[»ra ost(Misinn cst dislinctioiic (piiiila '. Mia cst
conditio, (|iiac dclicit: iiaiii iiiahMia cst distincta^
cl [)ossil)ilis ad distiiictioiKMii [xm' roniiaiii; scd siili-
stantia vel (!ss(Mitia iiiillo modo disliiigiiilur iicc [icr
sc iicc j)(M' acci(l(Mis ; ct ita |)atct. (jiiod rioii coiiv(!-
iiil ci ratio matiMiac.

t>. Ad illiid ([110(1 obiicitiir. ijiiod clliciiMis rc-
lcrtiir ad rmiMii ct Ibrina ad inat(M'iain; (lic(Midiiiii.
([iiod nnlliiis causa(Uiabitiid() cadit iii Deo" res|)ccln
sui , sed res[)(^ctu (M-eatiirarnm ; et aliarum causarnm
habitiidiiies in Dco rcci|)iiintur, circiiiiiscri|)ta de-
[)cndciitia. [)ro|>ter lioc, ([iiod soiiaiil iii [hm rcctioiKMii^;
sed inat(M'ia soiiat oiimiiio iii iiiqicrtcctioiiem. Kt ([iiod
obiicitur, ([uod roriiia dicitiir ad matiMiaiii; (lic(!n-
(Inin, ([uod cst Ibrma eoiislitutiva et cxcmplaris. ihip\ex (»,■
Kt Ibrma comtitnlimi dicitiir ad iiiat(M'iaiii; et liaec
noii cadit iii Deo, sed Ibrma, cxcniplaris sic "^. Et si
dicatur, ([iiod Dcus cst Ibrina in se, hoc est dictniii,
quia est actiis |)iirns non dc^KMidciis a [lossibili. Xec
tainen simile est de corres[)on(lcntia /bnna^' et /m- Noi,iiid.ini.
feriae, et e/ficientis et finis ". ElJiciens eniin et finis
possunt incidere iii idem miinero; sed forma et
materia nunquam. Forma vero '■' constitutiva incidit
cum efpciente et fine in idem specie, noii niimero;
forma vero exemplaris in idem iiumero.

3. Ad illud quod obiicitur, qnod materia est
fundamentum existentiae; dicendnm, ([ikkI inodus
illius fundamenti Deo non competit, quia'^ est fun-
damentum essc quod recipit alinnde, scilicet a forma;
Deus antem a nullo recipit: ideo non cadit in eo
materia.

4. Ad illud quod obiicitur de infinitate , dicen-

dum, quod est infinitas ex defectu perfeetionis , et Dipiex infi-
haec competit materiae , sed non Deo; et est infi-

nitas.

! Aliqui codd. iit YZ ciini cd. 1 rcpetuiit hic respectu.

2 Ex antiquioribus mss. ct cd. I substituimus est pro sit.
Paulo ante piurcs codd. ut .VGHISWZ cum ed. I absurdis-
.limnm loco absurdum.

^ Vide a nobis e.x Aristotelc aliatam dcfinilionem mate-
liac q. pracc. pag. 338 nota II. — .Mox Vat. cum cod. cc
omittit divimim es.se , quod cxhibetur ab aliis mss. , licet plu-
res eorum cuni cd. I incongrue Deum loco divimim ponant.

* Pauci codd. ut SW o divinis loco a divino esse. Mox
ed. ! remota pro removenda.

5 Libr. VII. dc Trin. c. 6. n. II: Ncc sic crgo Trinitatem
dicimus tres personas vol subslantias , unam essentiam et unum
Dcum, tanquam ox uiia matcria fria quacdam subsistant... ta-
men trcs pci-sonas ciusdem essentiae vel tres pcrsonas unam
cssentiam dicimus ; tres autcm pcrsonns cx oadcm cssentia non
dicimus . quasi aliud ibi sit quod essentia cst , aliud quod
persona. — Paulo infra post licet plures codd. iit A T X Y cum
cd. I omittunt Itaec. ^ Art. I. q. 2.

' Exhibcmus lectioncm plurimorum mss., quae cum sub-
iicxis magis convenit , duni Val. cum ed. I ct aliquibus codd.
habet indistincta , cui cod. I adiungit de se.

^ Vat. contra mss. ct cd. I Deum.

" .Mendum Va't. et ed. 1 nec non aliquorum mss. sonant
imperfectionem ox aliis mss. ct odd. 2,3, 4, 5, 6 correxi-
inus; cod. \ sonat imperfertionem scil. dependcntia . non falso,
sod minus ad rem. Mox multi codd. cum Vat. ct cd. I post
S. Bonav. — Tom. I.

omnino omillunt in , (juod tamcn in aliis mss. cl cidd. 2 , 3 ,
6 invenitur.

10 Ita multi codd. ul A.NOHTVWXY ctc. cum cd. I;
Vat. cum aliquibus mss. , intorpunctione variata , incongrue
exemplaris , sicut si; codd. .\Z omittunt .sic. .Mo\, postulanli-
bus mss. ct sex primis cdd. , substituimus dictnm pro dictu.
Immediatc post legunt plures codd. ut FdHKLOY oe ff quod
loco quia.

" Aliqui oodd. ut SWX hic ot paulo post finatis.

'^ Fide plurinpriim mss. ct ed. I delcvimus hic addituni
tantum. — Aristot., II. Phys. text. 70. (c. 7.) ait: Veniunt au-
tem tros (causae) in unam plerumquc ; ipsum ciiim quid cst
(causa formalis) ot id cuius gratia (causa finalis) iiiia cst ;
ipsum vero unde motus priuuim (cjiusa elliciciis) spccio cadcm
cst his ; homo cnim homincm gonorat.

1* Supple : matoria. In proxime scquentibus pracslamus
fero omnium mss. ct cd. I lcctionem , (Hiac ot cum scntcntia
S. Doctoris de e.ssentiali dopcndentia matoriac a fornia congruit
(cfr. II. Sent. d. 12. a. I. q. I). Cod. F, Iranspositis verbis,
quia est fundamentum , quod recipit esse aliuude ctc ; Vai.
vero cum cdd. i , 3 , 6 quia esse fundamentum est es.se quod
recipit aliud, et aliunde perftcitur , scilicet a fornm : tandein
cod. cc cum edd. 2, 3 quoad primam proiiosilionis partem
cum Vat., quoad secundam i^artem , omissis sril. aliud et ac
perficitur, cum aliis mss. consentit. — Paulo antc cod. Y in Deo
non reperitur pro Deo non competif.

30^2

SEXTENTIARUM LIM. I.

nitas cN. priratioiw limitationis , et liaec Deo et
lonnae lihcrriniae. non matejMae coinpetit; et ita
patet illnd.

)). \(l illud (juod obiicitur. quare inateria et forma
non ponuntm- per inditrerentiam: dicendum, quod
isla duo. (juo csl et (juod cst, de ralione sua nullam
imporlant imperfectionem. sed ratione eius quod
differmit. Inde , sublata eorum diflerentia; maiiet
completio. et tunc ^ in divinis reci[)iuntur. Sed ma-
teria. non tantum quia differt a forma, dicit incom-
pietionem . sed etiam quia materia est ; et ideo
nullo modo ponitur in Deo.

I). \d illud (jnod idtinio obiicitur . quod cir-

cumscripta onmi forma. materia non distinguitur :
dicendum. quod ista jiiojiositio : omnis distinctio est
a forina , non babet veritatem . nisi intelligatur de
distinctione j^eilecta — quod enim babet esse distin-
ctuin liabet esse compleluin — de- distinctione autem
qualicumque falsum est. Materia enim diflert a forma,
et constat quod se ipsa differt ' ab ea. Sic potest
dici et in j)ro|)osito, quod materia differt a Deo se ipsa;
tamen ex j)arte sua, quia iion est jierfecta. non cadit
j)erfecta distinctio; sed ex j^arte Dei. quia jDeifectis-
simus est, perfecta cadit distinctio. Causa^ enim
distinguilur a causato, ens actu ab ente in jiolentla;
et istae sunt primae differentiae et suminae.

(JtlUllpj

nmteria i.^

ibnna c^
Deo.

SCHOLION.

I. (Ju.iostio luicc- inililat coiilra |)aiiliieismuin sou i)otius
malcriolisinuni , a (loiicilio Vaticano (const. I. de Deo creutoie ,
can. 2.) liis vcrbis notatiim : Si quis praoter matoriam nihil ossc
adirman' non orulnu^rit ; a. s. in spocio oadom confuiKlit insa-
niam Davidis dc Dinanto, ctiius principale argumentum fuitii-
lud ipiod ullinio loco intor ad oppos. legitur, scil. lioc : si
Dous iion ossot idem (juod prima materia , oportoret differre ea
aliquijjus dinercntiis , ol sic non cssonl simplicia. iNam in eo
quod per diHorentiam ab alio ililTert , ipsa difTerontia composi-
liuiiom facit. Ita S. Thom. (S. c. Gent. 1. c. 17.) hoc Davidis
ariiuincutum rofort , ot deinde ad menteni S. Bonav. sic so!\it :
« lloc aiitom procossil e.\ ignorantia , qua iioscivit , quid iiitor
dilTereiUiam ct divorsitatem intorsil. DiHorens enim , ut in de-
cimo Metaphysicorum (toxt. comm. 12.) detorn)inatur, dicitur
ad aliquid ; nam omiic diflorons, aliquo est difTorens. Divorsum
autem aliquid absoluto ilicilur o\ hoc, quod non ost idem.
Differontia igilur in his quaoronda <>st , quao in aliquo conve-
niunt ; oportel enim aliquid in his a.ssignari , secundum quod
difforant . sicut duac spocios convoniuiit in genere, undo opor-
let, quod diilorcntiis dislinguaiiliir. in liis auloiii , quac iii niillo

convoniiinl , noii ost quaoroiiduni . (juo diltcrant ; sod se ipsis
diversa sunt. Sic enim ot oppositac diflerentiae ab iiivicem di-
stinguuntur : non (Miim participant goiuis (piasi partem suao
essentiae ; ot idoo non osl quaorcndum, qiiibus difforant ; se
ipsis enim di^ersa siint. Sic etiain Deiis (>l materia prima di-
stinguuntur , (luorum iinum est actus piirus , aliud potentia
pura , in nullo coiiveni(>iitiam lial)ontos ». Idem argumonlum
Davidis B. Albert. simili modo sohit (S. p. i. tr. 4. q. 20. m. 2.
q. incid.) — lii eadem solut. ad 6. a S. Bonav. duplex i)onitur
species distinctionis , scil. altera perfocta et specifica por for-
mam , altora impcrfecta pcr propriam ontitatom maleriao.

II. Praotor citatos cfr. siipia d. 8. p. II. q. 4. — S. Tliom.,
S. 1. (1. 3. a. 1. 2. — B. .Mbert., i. S(>nt. d. 20. a. I, ubi ro-
fert et solvit plura argumeiila « Aloxandri , cuiusdam Graeci, ot
David de Dinanlo . I.atini »; ot S. p. i. Ir. II. q. 47. m. 3.
partic. 3. — Pctr. a Tar. . hic q. 3. a. 3. 4. — lloiir. Gand.,S.
a. 28. q. 2, et a. 29. q. 2. — (>otoii doctores hanc quaest. taii-
gunt tractando de simpiicitate Dei , in specie de illo problo-
inate , utruin Dous sit in aliqiio gonoro delerminato , do (|U()
agit Magislor d. 8. p. II.

Qll.\ESTlO IV.

Utrum in divinis differentia secundum mimerum possit poni.

Qiiarlo et ultimo quaeritur , utrum in divinis
sit ponere dilTerentiam secundum numerum. Et quod
sic, videtur.

1. Damascenus in tertio libro'': « Numero, non
Ad opiK)- nalura differunt bvjiostases )>; et loquilur de divinis

bilum.

byjwslasibus.

!2. Iteni. omnia quae conlingit vere numerari ,
necesse est differre numero: sed hyj)oslases vere
conlingil immerari, ut dicantur duae et tres: ergo
vere cadit in eis diflerentia secundum numerum.

^^. Item. omnia quae diflernnt re, aut differunl

genere. aut sjjecie. aut numero, aut nulio iiiodo
dilTerunl '^. Sed impium est dicere , quod hyjwstases
nullo modo differant: ergo saltem numero dilTerunt.
4. Itein. unitas secundum ' numerum non re-
spicit unitatem forinae. sed sujijiositi — quodjiatel:
lioc enim all)iuTi et bic sedens, demonstrato Petro,
est unuin numero — ergo ab oj)i)ositis diversitas se-
cundum numerum non respicit diversitatem naturae,
sed sup()ositorum : sed in Deo est pluralitas supjio-
sitorum. quamvis non sit diversitas naturarum:
ergo etc.

' li\ mss. ot 0(1(1. i . 2, 3 siibstitiiimus tmK \oco ideo.

• lii Vat. ot cod. cc dcsideratur de , quod invenitur in aliis
mss. ol od. I. i»aii!o supra codd. 1. 0 post diatinctione addunt
posiUc(t.

^ Val. , obiiilonlibiis codd. ol od. 1 , dislnt.

* Consensii mss. ot odd. 1,2. 3 posiiinuis cuvsa loco
iiiCdnsatuni.

5 De Fido ortliod. c. 6: Per.sonac si(|uidoiii iion nalura,
sod nuinero inter se distingiii dicuntur.

6 Cfr. .\ristol., 1. Topic. c. 6. (c. o.); V. Motapli. lo\l.
16. (IV. c. 9.); et Boctl)., de Trin. c. I.

" !n Vat. et cod. cc praeter fidem ceterorum mss. et ed. 1
adiungitur materiam sive , et paulo infra contra plurimos codd.po-
nitur et hocpatet loco quod patet , pro qiio cod. Z hoc enimpatet.

DIST. \l\. I». II. AUT. INICrs OCAKST. I\.

.).

lcm, idtMii cl (livcisiiiii .siiniciiMilcr divi-
(jiiiii ciis': 01"},^) oniMC qiiod (\sl ;ul ;iltcniiii coiii-
|);ir;iliini, ;iiil csl idciii spccic, ;iiil divcrsiim: ;uil,
idom immcro, ;iii( div(M'siiiii. Ki<^(> l*;ilcr, compiiiMUis
Kilio", ;uil csl idcin iiiimcro. ;miI ^///yv.sv/.v. Si idciii;
scd (|ii;uidociim(|uc ;di(|ii;i diio siiiil (Mdciu lumicro,
iimuii vcrc |)r;ic(lic;i(ui' dc ;illcro: cr^^o possiim di-
rerc: l*;i(cr cs( Filiiis, (iiiod csl ' coii(r;i lidcm. Si
divcrsus miiiicro: erjio m diviiiis c^idit divcrsi(;is
sccuiidum mimcriim.

Si;i) contha: 1. Amlirosiiis siipcr scciiiubm Kpi-
Hi,ini.'uU).slol;uu ;id r.oriiidiios, c( M^inisler rcci(;i( iulitteni':
« Ibi verc iuiit;is , uhi inilla diversit;is »: cr^^) uoii
est il)i diversit;is secuudum iiiimcriiiu , cuiii sit
aliqua diversitas. scilicct divcrsitjis s(H:unduiu iiu-
iiierum.

"2. Kcm, Boctliiiis iii lihro ih' Triiiitite c;ipitulo
secuudo: « Null;i (^st iu Di^) divcrsitas, iiull;i ex
diversit;ite plur;dit;is, iiull;i c.v ;iccidentibus muKi-
tiido»: crgo nec dirfereiitia ' secundiim numeruni.

8. Keiu, diversitas secunduni niimeruni soluui
venit ex partc iuateri;ic: uiide dicit Pliilosophus •',
([iiod «omniiio materia nmuerabiliter est»; sed in
divinis non (mUt materia aliqu;i: er<^() nec diversitas
secundum numerum.

4. Iteiu, (|uaecuin(|ue dirierimt uumero, iiuiue-
rant" omnia (luae siiiit in se ipsis, saltem oiunia
quae suut ibi ex parte formabs [irincipii. Hoc patet,
(luia enim Petrus et Pauius sunt duo, ideo duo ho-
mines, duo ;uiiiimba, diio alba, et sic de singubs:
ergo si Pater el Filiiis * sunt numero differentes ,
ergo habent duas naturas, et duas essentias: ergo

' sunt duo dii, quod est contra catholicam fidem.

5. Item, quaecumque differunt numero, sunt
' separabilia imagiuatione vel intellectu; sed Pater et

Fibus nuKo modo sunt separabiles, nec re ^ nec intel-
j " lectu, in divinis. (]uia una persona est in aha et e
' converso: ergo nec diflerunt numero.

6. Uein, quod non est multiplicabile nec mui-
tiplicatum est unumnumero; sed divina natura non
est multipbcabihs nec multiplicata: ergo est unuin
numero "*; sed quaecumque sunt imuiii numero, non

possunt dilfciic iiiiiiicro: cigo si cs>('iili;i vd ii;itiii;i
(liviii;i c(Her;is complccliliir pcrson;is, impossibile csl.
(|U()(I pcr.s()ii;ic mimcro dill(;r:Mil.

CO N C 1. 1 SM).

Iii diriiiis 111)11 csl poiiciu/a diljrrrnlia srriiiuliiiii
liVliirruiii , lirrl /irrsoiuir iiuiiirrriiliir.

|{i:siM)Ni)i;(» : Dicciidiim , (|UO(l iii divinis iioii csl Conriusio i.
poncrc dillereiitiam seciiiiduiii uumcriim. \A liiiiiis |),iiis.
ratio sumi potest oX a poslrriori et a, priori.

A poslariori: (|ii()iii;iin omiii;! (pi;ic dilfciiint naiio .-. po-
iiumero, coii.sc(|uitur ista ()assio. (|u;ic cst iiiimcrus;
niunerus ;uilcm est ;iggreg;dio midtitiidiiiis. in (|iia
plus est iii toto (|u;un iii singidis p;ir(iiim ". Ilaec
autem aggregatio est ex liis soluiii. (|ii;ie tuibeiit iiiii-
tatem liiuit;it;un. (|uae pliis est cum alio (pi;im pcr
se ips;uu. bimitalio autein venit per ;idditi()neiii. Ad-
ditio auteiu [lerducit ad compositioncm ciim materia,
quae facit esse liic rl uunc , et kiuluw ct non
plus; et ita non est diversitas secundum mimcrum
nisi in his, in quibus est distinctio i)er additionem
et compositionem ct materiam. Et ^'^ haec distiiictio
non cadit iu Deo, ideo iiec (bversitas secundum nu-
inerum.

Alia ratio est a priori: quia in quolibet. (jiiod Ratio a
intelliginuis ut completum , intelligimus sub ista du-
plici conditione, scilicet per modum quo ost et quod,
est; et unitas ([uidem sive identitas secundum spe-
cieni vel genus vcnit '^ a [3arte eius quod est qao,
secundum diversos status sive completionem maio-
rem et minorem. Unitas vero, vel diversitas secundum
numerum venit a parte ipsius quod cst secundum
esse, sive prout est in supposito " inibviduo. Sic auteni
ista duo coniuncta sunt in omnibus, ([uod numerato
i])so quod est, necesseest, numerari i[3sum quo est.
Cum ergo in omnibus, quae differunt numero, nu-
meretur ipsum quod cst, necesse est, quod muiti-
plicetur in illis i[)sum quo cst.

Et ^^ ([uia ad diversitatein secundum numerum
concurrit divcrsilas ipsius quo est et qaod est et qui

pnon.

1 Vidc sii])ra pag. 104 nota o.

- Praeferinius lectioneni niaioris partis codcl. iil AI"GIIl
STUWYZ etc. el ed. 1 lcctioni aliquorum codd. et Vat. Sl
ergo Pater comparatur Filio. Mo\ post Si idem ex piiu-imis
mss. et edd. 1 , 2, .3, 6 supplevimus malc omissum sed.

3 Cod. U addit fahum et.

* llic, c. i. ('ii'ca finem. — Paiili) iarra icctioneni lcre
omniiim mss. ct cd. 1 restituimus addendo cum sit aliqua di-
cersitas , scil. dicersitas secundum imiiierum.

5 (^od. V dioersitas.

6 Libi-. 1. Phys. text. 66. (c. 7.).

^ Piurimi mss. et ed. I muiierantur; sed proptei- difticul-
laicm grammaticalem hanc lectioncm non reccpimus.

* hi cod. Y additur diio.

^ In aliquibus mss. et Vat. hic additur nec modo , sed
minus ad rem et contradicente inaiore parte mss. et ed. 1.
in linc argumenti plures codd. cum ed. 1 ergo non loco
ergo nec.

10 Vat. cum uno aiterovc codicc perp(M'am omitiit nuiiiero,
quod tamen cxhibetur iii cctcris codd. et ed. I.

11 Communis definitio numeri, sunita cx Aristolclc , iV.
Phys. tcxl. \S3. (c. ult.); V. Metaph. text. II. el 20, ac X.
Metaph. text. 21. (IV. c. 6. ct \6. ac IX. c. 6.j, iiaec csi : Nu-
merus cst multitudo mcnsurata pcr uiuim. Vel ex Bocthio , I.
de Arithmetica, c. 3: Numei'us cst uiiitiitum collectio , vel quan-
litatis acervus ex unitatibus profusus (cfr. eiiam dc Trin. c.
3.). — Plures codd. ut .VIPQTV cc singuta pro singulis.
Paulo ante cod. I ratio ioco passio. Mox codd. PQ in his pro
ex his.

12 Ex plurimis anlicjuioribus mss. et cd. I loco Sed sub-
stituimus Et, quod aliqui codd. ut S Y omittuni.

13 Vat. cum paucis codd. est ceniens.

i^ In cod. Y adiungitur vef. Mox alitiui codd. ut ATXZ
cuin ed. ! iuncta pro coniuncta , quod ali^jui ut SW omittuni.

15 Vat. cum cod. cc , omissa pariicula Et, proxime sequen-
tem propositioncm cum praecedcnte coniungit novanique pauio

364

SENTENTIVRUM LIB. I.

csl, id est natufae, rei naturae et supposUi sive
hypostasis. sed principaliler ipsius quod est; cum in
(livinis quo est sive essentia propter summam simpli-
citatem nuUo modo sil multiplicabiiis: idco necesse
est. (piod ipsum quod est similiter remaneat indi-
stinclum: et ideo impossibile est, ciuod cadat ibi

concuisio-2. (liversitas secundum numerum. Nec tamen unum est
numero: quia i[)sum quod est unum numero ^ in
creaturis non est dicibile de pluribus; sed in divinis
ipsum quod est, quamvis sit unum, tamen de plu-
ribus estdicibile. Et ratio huius est, quia idem est
ihi quo est et quod est , quantum ' ex parte rei.
El ideo. sicut quo est est communicabile pluribus,
quamvis non multiplicabile , ita ipsum quod est. Unde

conchisio 3. possumus diccre , quod pluraHtas personarum me-

dium tenet inter idem nuuiero et dioersum. Quam-

vis enim ipsum quod est non numeretur , numera-

tur tamen ipse qui est; unde sunt ibi plures qui.

\. Et hoc vult dicere Damascenus, cum dicit:

polntioop- « Numero. non natura differunt hvpostases». Per

positornm. "^ ^

hanc enim additionem: non natura , ipse contraxit
differentiam secundum numerum sive distraxit a
jiropria ratione ''. Unde ii)se dicit primo Hbro ca-
pilulo octavo : « Oportet scire, quod aHud est dif-
ferre re, aiiud ratione. In omnibus creaturis liypo-
stasum divisio re consideratur, communitas vero
ratione; in summa vero et supersubstantiali Trini-
tate est e converso » . Unde cum diversitas secundum
numerum faciat sive notet diversitatem in re et
natura , proprie iotpiendo , nisi nomen diversitatis se-
cundum numerum distraliatur ad distinctionem sup-
Noiandiim. positoruiu, uou est concedeiidum , quod sit ibi diver-
sitas secundum numerum, sed secundum numerum *
personarum sive liypostasum. Et iioc vult dicere

re etc.
potest
dicere
verum

Damascenus, quando dicit, quod liypostases differunt
numero, non, inquam. numero. qui dicat '^ diversi-
tatem in re et natura, sed qui dicat differentiam in
proprietatibus et relationib\is , natura semper ma-
nente unica et indivisa. Ex hoc patet illud Damasceni.

2. Ad ilhid quod secundo obiicitur, quod nume-
ro differunt ea quae numerantur; dicendum, quod
verum esl, quod ^ eo modo differunt. quo numeran-
tur; sed non numerantur nisi quantum ad personas;
et ita non diflerunt nisi numero liypostasum et pnv
prietate.

3. Ad illud quod obiicitur, quod quae differunl
; distinguendum est in lioc nomine re ' , quia
dicere naturam sive essenliam , et ])otest
personam. Si dicat essentiam et naturam,
est; si personam, falsum est, et non habet

locum illa divisio.

4. Ad illud quod obiicitur. quod unitas numero
respicit identitatem suppositi; dicendum, quod si
suppositum dicatur ipsum quod est , tunc habet ve-
ritatem. Si autem dicatur ipse qni est sive persona,
non habet veritatem nisi in his, in quibus differt
quo est et qiiod est. Unde proprie ioquendo, diver-
sitas secundum numerum sequitur ipsum quod est;
et ideo * in divinis non habet locum.

5. Ad illud quod obiicitur ^ . quod idem et di-
versum suflicienter dividunt ens, ergo idem numero,
vel diversum; dicendum, quod illud verum est in
ente , quod natum est numerari , sicut "^ ens creatum :
sed in ente increato hoc deficit. Unde Hilarius de
Trinitate^^: « Deum ex Deo natum nec eundem na-
tivitas nec aHud esse permiltit » : et ita, sicut prae-
dictum est, tenet medium inter idem munero et
diversum.

Resdi

citer dic

I
I

8CH0LI0K

I. Cum lidos ;ip|)licet niimcfos nnum el trcs nd di^ina, el
niimenis videatui' noii con^enire cum aeqiialilatc, S. Doctor apte
agit liic de numero praecise sub hoc respectu, sive quomodo
numerus adinitti possil in divinis , quin derogetur summae di-
vinae aequalitati. Piura de ratione numcri in divinis dicentur
infru d. 24. a. 2. Cum Magister in liac re opinionem sustinue-
rit communiter reprobalam , miiltum iila aelalc de ratione nu-

meri in di^inis est disputatum. Unde Alex. llal. intcgram de
hac materia sci'ipsit (luaestioncm , septem membra complecteii-
tem, iii qua dilTuse exponit quae S. Bonav. hic bre^i com-
pendio exhil)et.

II. Duplici conclusionc quaestio resolvitur. Primo respon-
detiir cum Magistro, quod in divinis iion est diflerentia seciin-
dum numeriim. Ilaec solutio intelligitur de numero proprie e(

inlra incipit, addilo crgo, a verbis Cvm ergo in dinnis , quae
leclio el in se incongrua est et contra anliquiores codd. noc
non ed. 1.

* Fidc mss. et sex primarum cdd. adiecimtis unum nu-
mero. Immedialc post in pluribus codd. iil .\DILORSTU elc.
desideratur iu crenturis.

2 In paucis mss. iii VZ addilur esl , ct a cod. Z paiilo
infia post ita adiuiigiliir et.

•' Val. quae poiiit od diffcrentiam loco a propria castiga-
liir ex mss. et sex primis edd. — Plurimi codd. cum primis
(!dd. (excepta cd. ! .) distinxit pro distriixii. Mox Vat. , pluii-
mis mss. ct cd. I ohnitentibus , ul loco Unde.

* Lectio Val. mulila , in (lua male omMXw sed secundum
nnmcrmn, resaicitur opc fcrc omnium mss. ct cd. 1.

•"' Fide pliirimoruni codd. cl cd. I subslituimus hic el paulo

infra dicat y>vo dicit et mox opc i^luiium mss. ut FHIT bb
mutav imus retatione \n relationibus. Dcin pauci codd. ut U S U
unitate indirisa loco tmica et indiiisa.

* Vat. cum cod. cc quia , sed contradicentibus aliis codd.
et ed. 1. Paulo antc pro diffcrunt aliqui codd. ut IKTV cc
diffcrant.

' Pauci codd. ut A D T rei, el paulo inlVa dicit loco dicat.

^ Ex mss. ct edd. 1,2,6 supplevimus ideo.

^ lii Vat. ct cod. cc deest quod obiicilur.

10 Ed. 1 addit est.

" Libr. I. n. 17: Quia Deo ex Deo nalo iicqiic eundem
nativitas permittit esse , neqiic aliud. — In (|uo t(>xlu, ferc
omnibus inss. et ed. I refraganlibiis, Vat. nec aliuni esse na-
tura permittit. Mox ex codd. ciim ed. I praedictnm loco (//■
ctmn posiiiinus.

DIST. .\l\. I'. II. I)ll{l\.

;)(;:;

slrich' simil(\ ll.iiic .■isscitioiiciii (iiiinihiis (locioiilnis (■oiiiiiiiiiicni
Scrii|)liiciis (liiplici r.ilionc proltiil. Vrinid sninlii csl n pnslrviori
i. c. cx (•onsidcnilioiic ciiiMini icriini , ciiiiic propric liiihcnl dil-
rcrcnliiini luinKM-iiliMn. lliicc sic proccdil : iinniciiis siipponil ii^-
grc;riitioiicni iniiltiliidinis , liiicc v(>ro iinitiitcni limitiiliini , liiiii-
liitio iiddilioiicm , (|iiiii ^ciiiis addilionc diricrcntiiic sp(>cillcac ,
spocios iidditionc principiorun) indixidiiiinliimi . miilcriii iiddi-
tionc ronuiic limitinitiir ; iidditio iiiilcm inipliciil composilioncm ,
(|iiiic miiiimc csl in Dco ci con.sc(|iiciilcr ncc dillcrcntiii iiiimc-
riilis. Srciiiitla riitio siiniilnr (( jiriiiri si\c c.\ inlrins(>cis condi-
lionibus ciiliiim ct piiiccipiic ciitis inliiiiti. Iliicc proccdit c\ di-
slinclionc iii omiiilius cntihiis complclis riicicndii intcr (/«o i'st
cl (/»()(/ csl. (Jiiii rsl sinniliciil iiiituriim spcciliciim \cl ^'cncri-
ciim, qaod esl \cro iiidi\iduiim scn siipposiliim; c\ illo oriliir
iinitiis specilicii \cl ^r(>ncricii, c\ lioc \cr() idcntitiis \cidivcrsi-
liis sccundum nuincrum. Iii Dco iiutcni ijiio esl vl miod i'sl mi-
ninic muUiiiliciintur cl distint^inmlur ; tiimcn (/((/ c.s7 (liyp(^stiisis)
hidicl distinctioncm cl nunicrum pcrsoniilcin. — liis siippositis
facilc intiMligilur sccimdii conclusio, ([iiiic iiiciiiit ii vcrl)is:

« .Ncc liimcii csl iiiiiim iiumcro » ctc. I.iccl cniiii iii Dco (//(o i-sl
ct 1/11011 rsl sinl uiiuiii, liimcii niimcriitur plurtililiis pcrsoniirtiiii
riidc iii (li\iiiis iion csl siiii|)licilcr iiiimcriis. vd cum iiddiiionc
dclcrmiiiiinlc , iiciiipc pliiriililiis « sccundiim niimcriim pcrsonii-
ruiii i> (liic iid I. ct diih. '2.1. Idco S. Doclor iion conscnlil Mii^isiro.
(pii iinmcruni oninino rcmo^ct ;i di\iiiis, scd dicil inriii (d. -2i.
ii. '2. (1. I. iii corp.i; » Niiiiicru^ imporlat (lislinclioiicm ct siipci
lioc coinposilioncni ii;,';;rc^Mlioiiis ; ct (|iiam\is iii di\iiiis iioii
sil a;j:p;rcKiitio, iiiliilominus csi dislinclio, idco iiiimerus non
simplicit(M' rcnio^cndiis csl ii di\iiiis, scd iiuincriis lalis. Kl
MaKislcr omiiino rcni()\cl, idco iii posilioiic siia dcfcril. \'a in
illo iirticulo comiiiiinitcr iioii tcnctnr ii mai^islris l'iirislciisihus «.
III. .\lc.\. iliil. , S. p. i. (|. i:>. m. I. 2. .1. L — Scot., iii
iilro(pic scripto i. Scnl. d. ■2'». i\. iiiiic. — S. Tlioni., I. .Sciil.
(I. 2i. (|. I. II. 2; S. I. (|. :{(). ii. :}. — i!. .\ll)(;rl. , liic n. 17;
S. p. I. ir. '.I. ([. 42. in. I. — 1'clr. a Tar. , liic i\. i. —
Kicliard. ii Mcd. , liic ii. :}. (|. .\. — .iCjjid. H., i. Scnl. d. 2i ,
prima priiic. (]. :i. — ilcnr. (iiiiid. , S. ii. 43. (|. '.i. — Dioiiy».
Cartl). . 1. Sciil. (1. i'i. i\. 2.

DUBIA CIRC.V LITTKU.\M MACISTKI.

DUB. I.

In parte ista siint dnhitationes circa litterani
el priino dc hoc qnod dicit: Oret, ut quod creiUt
nUeUigat. Videtnr enini iniproprie loqui, quia nullus
orat quod non desiderat, nullus desiderat quod non
considei^il, nullus considerat quod non cognoscit vel
inteliigit : ergo a primo, si orat, ut intelligat , intel-
ligit '. Item, nullus assentit rei, quam mente non
intuetur sive concipit: ergo nullus assentit rei,quam
non intelligit, quia intelligere est mente intueri. '
Respondeo: Dicendum, quod intelligere dupli-
iiiigeie citer dicitur: uno modo idem est quod cognoscere,

ir d«-

quid est ■ quod per nomen dicitur; alio modo idem
est quod ratione comprehendere. Primo modo ante-
cedit fidem , quae est e.x auditu^; secundo modo
consequitur. quia nulla ratio humana sufficit ad

■er.

manifestanda credihilia
stretur et captivetur.

nisi intellectus fide ^ illu-

DUB. 11.

Item quaeritur de hac solutione Magistri, qua
dicit: Aliqua dijferre numero , quae sibi in compu-
tatione non adiunguntur. Videtur enim male dicere,

(luia illi computationi aiit respondet aliquid iii re,
aut nihiL Si aliquid respondet: ergo non dilfert ;i
praecedenti diflerentia; si nihil respondet: ergo di-
stinctio sive computatio nostra super ^ vanum fiin-
data esl.

Respondeo: Dicendum , quod compulationi iio-
slrae , cum dicimus nnus , duo , Ires , aliquid ro
spondet. Sed illud non est diversitas numeralis , sed
distinctio personalis; unde in divinis non dicitur esse
numerus nec differentia secundum numerum, nisi
addatur secundum numerum personarum , qui dicit
distinctionem in hypostasihus, non in natura: ideo
quamvis dicantur tres personae . non tamen est ihi
ternarius , sed trinitas ^.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit. quod cum
Deus dicatur triuus, non debel dici triplex. Vide-
tur enim conlra illud quod dicitur Sapientiae septi-
ino ' , quod Spiritus sapientiae est multiplex, ergo
duplex vel quadruplex: ergo etc. Item , Isidorus *
dicit, quod « Trinitas est multiplex et numerahilis ».
Item, ratione videtur , quia pannus unus, in sul>
stantia duplicatus, dicitur duplex, triplicatus triplex:

' Ultiniani partom liuius argnmcnli Vat. cuni cod co ,
aliis tauien codd. cum ed. I reluctantibus, sic mutilam exhi-
bet : nullus desiderat qitod non cognoscit vel intelligit. Item.

2 Vat ot cod. cc aliquid loco quid est , sed contra com-
munom Scholasticorum modum loqucndi et contra mss. (quo-
rum tamon aliqui, ut KW oe minus apte atiquid est) et od. I.
Mox cuictoritatc pkirimorum codd. et ed. 1 substituimus com-
prehendere pro apprehendere. — Explicationem huius distin-
ctionis accipo a S, Doctoro, qui III. Sonl. d. 2i. dub. 3.
oandem obicclionem resolvendo ait: Uno modo intelligere di-
citur large nosse , quid est quod dicitur per nomen ; el illud
intolligere semper praecedit assonsum fidei , nec aliquid cre-
dilur , quin isto modo prius intelligatur. .\Iio modo intelli-
gero hoc est rationo prae\ ia cogitare , iuxta quod dicit Augu-

slinus : Quod intolligimus , debemus ralioni ; quod credimiis ,
auctoritati. Et de islo intolligil .Vugustinus, quod quaodam simt
quae prius creduntur , ot iiostea intelliguntur , sicut sunt arii-
culi fidei , qui sunt supra rationom etc. — Paulo ante pauci
codd. ut P Q esl dupliciler pro diipticiter dicitur.

3 Rom. 10, 17.

* Plures codd. ut GHPQ fl cum ed. 1 luce fidei \n-o fide.
— Phira de hoc dubio vido <ipud .Alox. Ilal. . S. p. ili. q. 68.
m. 6. a. 6.

5 Viit. addit nihil el , (juod deest iii forc omnibus mss. ot
cdd. 1,2,3. 6 Cfr. hic q. 4.

" Vors. 22 , ubi Vulgata loco sapientiae logit inlelligentiae.

8 Cfr. infra d. XXIV. lit. Magistri in fine . ubi tola
dori pi'opositio habelur.

Isi-

;3()()

SENTENTIARUM LIB. I.

erj,'0 si una esl siibslaiilia iri Irilius liyposlasilms ,
videtur Iriplicari iu cis el ila ' triplex dici.

Kespondeo: Dicendum. (juod distinctio persona-

ruin noii potest signilicari per additionem terniini

nuineralis- ad lioc iioinen Deus nisi huius nominis

trinu.s, (juod specialiter ad lioc inventum est , ut

Tiinus quid sisuificet |)luralitatem in suppositis cum unitate for-

significe(. ^ ^ ..t ,...

mae. Quia ergo lioc nomen Inplex dicit distmctio-
uem simpliciter in termino cui additur, vel quan-
lum ad formam. vel (pianluiu ad partiuni miillipli-
cationem , et quia ^ in Deo nou (\adit multiplicatio
iiec quantum ad formam . nec (piantum ad partes:
ideo nullo modo potest dici Ir/plex.

Qm(\ ergo obiicitur. quod ^ dicitur inultiplex ;
Muiiipiex dicendum . quod istud est dictum causalitater , quia
uuiltorum et variorum donorum effectivum est
[)riiicipiuin\ in quibus est vera diversitas ; non sic
in personis. — Quod dicit Isidorus, improprie di-
ctum est et exponendum est. — Ad illud , quod
idem pannus dicitur triplex "; dicendum , quod ve-
rum est, sed tamen secunduiu alias et alias partes;
et (piia in Deo non est alietas partium nec formae,
ideo uon potest dici Iriplex''.

d
saliter

Dre. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod in rebus
corporeis plus sunt duae quant, una. Videtur enim
instanlia esse, quia ignis cum ferro non est * maius
quam ferrum per se, sive lux cum aere. Si tu flicas,
quod non sunt corpora; obiicitur, quod corpus glo-
rificatum siuuil est cum non glorificato, et tantum
locum occupat non glorificatum [)er se. quantum
cum glorioso: ergo non sunt maius . quia corpus
maius maiorem occupat locum.

Respondeo: Dicendum, ([uod Augustinus ' lo-
quitur de rebus corporeis, quarum ([uaelibet est
corpus; sed ignis in ferro et lux in aere non est
corpus, sed proprietas corporis. Praeterea notandum,
(|uod Augustinus non acci[3it hic^" maius extensive,
sed accipit plus quantum ad veritatem existentiae
vel essentiae. Cum enim non sit summa veritas in
quahbet re, plus est de veritate existentiae in dua-
bus rebus quam in una , quamvis nou sit ibi phis
de latitudine distantiae sive de extensione " magni-
tudinis vel ca^mcitatis contentivae.

ignis e^.

DJSTINCTIO XX.

Cap. I.

Quod aliqua personarum 7ion excedit aliam potenlia.

Nuiic osteiulere restal, quomodo aliqua liarum
l)ersonaruin aliain noii excellal potenlla, ut, sicut una et
iiulifferens esl magniludo trium, ita una et mdifferens
inonslrelur potentia trium. Scienduiu est igitur, quia '
non est potenlior Pater Filio, nec Filius vel Paler S])!-
rilu sancfo, nec luaiorem potentiam habent duo vel tres
siniul quain singulus eorum; quia nec plus potesl Pater
simul et Filius quam solus Spiritus sanctus, nec hi tres
siinul |)Ius possunt quam singulus eorum, quia omni-
poteiUiam, ([uani habel Patcr, el Filius accepit nasceudo
el S|)iritus sanctus procedendo. (juod Augustinus ratio-

nibus et auctoritalihus prohahiliter aslruil in lihro con-
tra Maximinum '\ qui dicehat Palrem ])otentiorem ac
meliorem Filio.

Cap. II.

Quod non niinus potest Filius quaui Pater.

« Nihil, inquit% Patre minus hahet ille qui dicil:
Omnia quae habet Pater , mea sunt». « Nam si ininus
hahet in potestate aliquid quam Paler, non sunt cius
omnia, quae hahet Pater; sed eius sunt omnia quae
hahel Pater; tantam igitur hahet potestatein Filius,
quantain Paler » : « aequalis ergo est Patri. Nou enim
])otest qui acccpit inaequalis esse ei (|ui dedit ».

' Ex ;inli(iiJiocilJus mss. ct cd. I siip|)lc> inius ita. Mo.x piu-
ics codd. coni cd. I tripliciter ioco triplex. 1'aijlo supra cod.
Z est duplex pro dicilnr duplex.

2 Vat. , quae iiabct nmnernbilis pco nnmeratis , cnicnda-
iiir ex mss. et ed. I. Pauio infra cod. T cum ed. I siynifica-
ret loco significet.

3 In pluribus mss. ut .V S T W V ctc. ct (^d. I omitlidir r/uia,
ac dcin ponitur nec loco non.

* Hic et paulo infra post quia supple : Spiritus sapicnliac.
" Vat. , refraf?antibus mss. ct cd. I , in liac propositione

post ijuia addit est cmim, ac mox post et contra plurimos codd.
ct cd. I ici)ctit qnia. Dcin ali(|ui codd. u( ALSZ divinorum
efjfectuum loco donorum effectivum , alicpii autem ut G H iv 0
cc n' omisso donorum lc{jiint variorum effectmim est etc. Mox
|)ost non sic cod. V adiun^it est.

^ Vat. ct cod. cc. multiptex, scd contra alios (;od(l. ct cd. I.

■^ Plura dc lioc \idcsis inlVa d. 24. a. 3. q. I. — Alcx.
Hal. , S. )). I. q. 66. m. I. a. 4. — 13. Albcrt. , bic a. 18.

* l-"idc mss. ct sc\ primarum cdd. cxpunximus additum

quid, ct mo\ c\ plurimis mss. ct cd. I post Si supple^ imus tu.

9 Libr. VI. de Trin. c. 10. n. 12, ex quo sumtus est textus
liuiiis dubii. — Paiilo infra aucloritatc vctustioriin) mss. et ed. I
post ferro adiccimus ct.

^^ Vat. ibi , obnitcntibus piurimis mss. ct cd. I.

" Ita fcre omnes codd. , dum Val. loco de extensione ponit
extensivac , cum qua convcnit cd. I , (|uac post magnitndinis
cum cod. M addit dimentiivac.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Edd. 5 , 8 quod.

- Vat. ct aliac cdd. in libro tertio cnntra Maximinum ;
codd. et ed.I sic: in libro contra Maxim. In cdd. imprcssis Au-
guslini duo tantum sunt libri contra Maximinum. Scd in antiquis
mss. exemplaribus huius operis opusculum « Coliatio Augustini
cum Maximino » inscribcbatiir primus libcr. c. M. , ct illi duo se-
cundus ct tertius. Textus scquentcs sunt ex seciindo libro
iuxta computationcm modernam.

3 Libr. II. c. 14. n. 7. — Locus Scripturae cst loan. 16,
13. Duo loci scqucntcs Augustini sunt ibid. n. 9. cl 7.

I '

IHSIINCTK) \\.

:U\7

Cw. III.

Dc (ih/ccl/o/i/hiis /i(icirl/c/'s cd/i/ni /mc,
cl rcsf)(>)/s/()ii/hiis c(il/i()lic/s.

.. Tii inilcin lioc <l(> |H)l(Mili:i siipis. (|ii()(l polciis sil V\-
liiis. s('(l polciillor l'al('r. iil scciiikIiiiii (loclrinaiii \cslrani
polciis polcnlcin |)oliicril jiiiincrc. cl iion oninipotcns
oinnipolciilcin. Ilahcl crsio Palcr oinnipolciiliani, (|uain
iioii liahcl Kiliiis;al si lioc csl. ralsnni csl ipiod ail Kiliiis:
Oimi/d (j/Kic li(il)ct P(ilci\, i/icd sinil ^ ».

« Scd. iiKpiis. I*alcr a ncniinc polciiliain acccpil,
ii.> Filiiis aiilcin a Palrc. Kalcmiir (>l iios, Filiiini acccpissc
polciiliain ah illo, ilo (pio natiis csl polciis; Palri vcro
polcnliain niillns dcdil. (piia niilliis ciini .<>(Miiiil. (li-
iliicndo cnini dcdil polciiUain Palcr Filio, siciil oninia
(luac hahcl in siihslanlia sua, jiiiiiiciido dcdil ci (piciu
licnuil dc suhslanlia siia'-».

« Scd (piaciiUir , ulniiu lanlam (pianla ipsi csl
lauo I. polcnliam Palcr Filio (kHlcril, an miiiorcni. Si lanlam,
i.-ustini. ij^^ii solum polcnlcm, scmI oliam onmipolciilcm gcnuisse
Omnipolciis inlclliiiiliir : si vero minorcm, (piomodo
omnia (|uae liahcl Paler, Filii sunl? Si Palris oimiipo-
UMilia Filii noii (^si , noii omuia proeulduhio, (piac lia-
hel Palcr, Filii smil ' «. Al omnia Filii sunl; oimiipo-
lcnlia erjio Palris eliam Filii esl : noii esl ergo Paler
polenlior Filio.

llem, alio modo prohal Filium aecfualem PaU'i
ia eiiis- eoiitra Maximiniim * ila dieens: « Tu dieis, (piod Paler
lieiiuil Filium minorem se ipso. in quo el Patri dcroiias,
(pii si Filiiim imieum minorem iienuil, aiil non poluit,
aut non voluil siiiinere ae(jualem. Si dieis, quia non
voluit, eum in\idumesse dixisti; si autem non potuit,
iihi est omnipotenlia Dei Patris? Prorsus ad hunc arti-
eulum res eolliiiilm', iil Deus Pater aequalem sihi gi-
gnere Filiiim aul uon i^otucrit, aut noluerit. Si non
potuil, inlirmus; si noliiit, invidus in^enilur. Sed utrum-
(pie lioe falsum est: Patri igitur Filius verus aequalis est.

Ii ratii).

(lciiiiil criio Palcr sihi acipialciii l''iliiiiii. cl ah iili-oipn'
proccdil iilri(pi(' ac(pialis Spiriliis >ancliis ». « Si cniiii
rorniain siiaiii, iil ail Angiisliniis conlra ('iiiidcnr , l'a-
lcr iii iinico l''ilio plcnani giiincrc poliiit . iicc lanicn
plcnani liciinit . scd luiiiorcni , cogimiiii Palrcni iinidiim
(liccrc ». Plcniim crgo Dciiin cl ac(pialcni sihi •icniiit
1'iliiiin.

Iloc aulcni pcr simililiidincm liuniaiiain ila ('.>.^(' i'i'>i>>ii" |mt
demonstrat iiKpiiens ': « lloiiio palcr. sipoluisscl, ac-
(pialem Filiiim geniiisscl. (jiiis ergo aiidcal diccrc. (piod
hoc Oimiipotens non poliiit? .Nildo etlam , (piia, sl pos-
set lioino, maioi'em mcliorciiKpic sc ipso gigncret Filiiiin.
Sed maius vcl mcliiis Dco ipiiihpiain essc non polcsl ...
« Deiis ergo eiir non ac(pialciii, iil ais, Filiiiin iiciiiiil .
eui nee anni nccessarii riicriiiit , pcr (pios adiniplcrctiir
acipialitas, iicc omiiipolciitia dcliiil. .\ii rorlc iioliiil ?
ergo, (piod ahsil . invidil; sed non iii\idil: acipialcin
igilurgeuuil Filiiim' ». « (Iredamus ergo, Filiuin ci esse
aeipialem ».

« Scd lorlc diccs: co ipso maior cst Palcr Filio, ii.i.ii.aiio

• ■■ ■ • III >"l*il>"'.

(piia dc iiiillo genitiis iicnuit taincn acipialcm. Ad (|Uo(l
eilo res[)()ndeho: immo ideo uoii csl inaior Paler Filio,
(piia ae(pialem genuit. Origiiiis eiiiin (piaestio isla csl .
(piis de ({uosil; ae^pialitalis auU-ni, (pialis ;ml (piaiilus
sil •* » , (piod est dicerc: ad origiiiein |)crliiiet (piaeslio.
(pia quaerilur, qiiis dc (pio sit; ad aeipialilalein \ero
illa qua (piaerilur, ipialis aut (pianUis (piis sit. « Ncc
eum (lieitur Filius a Patre geiiitus, oslenditiir inaeipia-
litas siihstauliae, sed ordo naUirae, iioii (pio alter prior
esset allero, sed (pio alter est e\ altero" ». Non ergo
seeundumhoe, (piod Paler gcnuil , (M Filius geiiitiis
est, vel Spiritus sanctus ah utroqiie proeedi', ae(|ualitas
vcl inaequalilas ihi existit, quia non sceundum hoc alia
persona alii aequalis vel inacqualis dieitur. Ecce aequa-
iitas Trinitatis et iiiia cadenKpie suhstantia, quantiun
brcviter poluimus, demonstrala est in suj^eriorihiis '**.
qualiler seilieel aliqua Iriiim |)ersonarum (piamlihet
aliain nce aeteriiilale nee maiinitudine nee potcntia
excellat.

' Ibid. c. 12. n. I. • — In hor toxUi .\ugustini V;it. aim
pkiiibus cdd. verbo gignere praeniittit generare vel contra codd.
ot originalo.

- I.OC. cit. paiicis intorpositis. — Ilic codd. .\BCet od. I
Fateamnr pro Fatemur.

3 Ibid. immediate post. — In prinoipio tcxlus post utrum
Vat. cum paucis cdd. male adclit ei. Finito textu, post omnia
Vat. cum aliis edd. contrn I , 2 , 3 , 7 et omnes codd. addit
quae habet Pater , (juod faoile cx pracccdcntibus suppiori potest.

* Libr. II. c. 7. et '6. Eadcm dooct .Vugustiniis in libr.
LXXXltl. Quaest. q. SO.

^ Ibid. cap. 15. n. t.

^ Ibid. oap. 1 8. n. 3 , iibi Vat. et pluros edd. post Addn
etiam omittunt qvia , relragantibus oodd. BCDK. ed. I ot oii-
ginali.

^' Ibid. 0. \5. n. .1. — Qnao soquuntur , leguntur il)id. o.
18. n. 3.

8 Ibid. immediate posl . ubi Vat. el edd. i , 8 . 9 post
quia aequalem adiioiunt sibi , contra aiias edd. , oodd. ct ori-
ginale.

" Ibid. cap. 14. n. 8. — Solummodo V;it. posl priar
nialo icgit est pro esset.

••> Soilicet in liao cl praoccdonte dist.

I «

368

SENTENTIARUM LIB. l.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XX.

Do trimii personarmii acqaalitate quaiitiim ad potentiam et virlutem.

Xunc ostendere re.stcU , f/uomodo aliqua harimi personarum etc.

DIVISIO TEXTUS-

Supra oslendil Magister aeciuaiitalein personaruin
quantum ad magnitudinem, hic ostendit aequalita-
tem ' quantuni ad potentiam et virtutem. Et habel
liaec pars tres partes. In prima proponit quod in-
tendil^ In secunda. probat, ibi: Nihil, inquit, Patre
minus hahet etc. In tertia dubiuni sive obiectionem
in contrarium dissolvit, ibi : Sed forle dices , eo ipso
maior est elc.

Prima et ullima parte remanentilms indivisis.
media dividitnr in tres, secundum tres probationes

sive rationes, quarum prima sumta esl ab auctorita-
te Domini, loannis decimo sexto -^: Omnia, quae ha-
het Pater, mea sunt. Secunda sumta est per dedu-
ctionem ad impossibile, quia si non genuit aequalem,
aut potuit et noluit, et ita fuit invidus; aut voluit et
non potuit, et ita fuit impotens; et haec ponitur *
ibi: Item alio modo prohat Filium aequalem Patri.
Tertia ratio est ostensiva , sumta per simile in ge-
neratione creata et ponitur ibi : Hoc autem per simi-
litudinem humanam.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam eorum , ((uae dicuntur in prae-
senti distinctione , duo principaliter quaeruntur.

Primo quaeritur, utrmn in divinis sit ponere
potentiae adaequationem.

Secundo , utrum in divinis sit ponere or-
dinem.

Quantum ad primum quaeruntui' duo.

Primo quaeritur, utrum in divinis sit ponere
potentiae ^ adaequationem quantum ad extensionem
possibilium.

Secundo, utrum sit ibi aequatio " quantum ad
intensionem potentiae.

ARTICULUS 1.

De potentiae adaequatione in divinis.

QUAESTIO l.

Utrum in divinis personis potentia sit aequalis quantum. ad extensionem possihilium.

Quod sit ibi ponere i)otentiae adaequationem
quantum ad numerum possibilium ostenditur sic.

1. Quaecumque habent eandem naturam, habent
Fandamenia.eandem potcntiam naturalem '; sed quaecumque ha-

bent omnino eandem potenliam , quidquid potest
unum, et alterum; sed Pater et Filius et Spiritus
sanctus habent eandem potentiam: ergo etc.

2. Item, (|uaecumque lial^ent omnino eandem
operationem, nihil potest unum operari sine altero;

sed Pater et Filius habent eandem operationem: ergo
nihil potest Pater sine Filio, loannis quinto": Quae-
cumque Pater facit, haec omnia similiter Filius
facit.

3. Item, nullus potest plura omnipotente; sed
Verbum Dei est onmipotens, sicut dicitur Sapien-
tiae decimo octavo ": Omnipotens sermo tuus , Do-
mine etc. Maior patet, quia qui oinne dicit nihil
excipit.

' lii V;i(. f-i paiK-is cockl. dccst aeqimlitatem.

2 Val. praetcr (idcm mss. ct ed. I mtmdiJur , scilicet quod
alia penona nm excedit nliam potentia.

^ Vcrs. 15, in qiio t"X(u Vul|;.Ua lnl);>t (iiinecmique pro
iinae.

* Cod. T hoc ponit.

■• Supplcvimus c\ pluiimis mss. ci cdd. i , I, .) potentiae.

6 Cod. V adaequatio.

^ De hac propositionc clV. siipra pag. '6\ nota 11. — Paulo
inlra cod. .M lcrminis et altermn praefigit verbum potest certc
supplcndiim.

* Vcrs. 19, iibi Vulgata : Quaccumquc cnim ille ( Pater )
feccrit , hacc ct Filius simijitcr facit.

" Vcrs. lo, in quo tc.xtu Vulgata omittit Domine.

DIST. X\. Ain\ I. OIAKST. I.

3()9

tnro.

/i. Ilorii, iiifiiiilis iion osl ponm' ali(|ii;t csso
|ilnia'; S(hI Filins polcsl, iiifinila, (jiiia iioii potcsl
lol, (luin pliira: crgo Palcr non polcsi plnra, (piani
rilins, pari lalioiu! iicc (piani Spiriliis sanclns.

(Iontha: I.Qnanto prodncta snnl ina<,MS(lislanlia,

/joppoBi- lanlo potcntia prodncciis cst latior siv(^ ainplior; s(*d

iiotcntia Patris sc cxtcndit ad crcatnm ct incivatnin,

potciitia Filii ad crcaliiin lanlnrn, ct niaj^MS distat

creatiim cl inrrcatnm (piarn crcata*^ solniii: er{,'o (Uc.

!2. llcni , Filins Dci ct crcatiirM sunt aliud ct
aliud. (piia crcatiua est ipiid crcatnm, scd Filins cst
cssenlia incin^ata; ergo si ^* Filius ct ciTatnra snnt
aliud ct aliud, ergo |)lura: ergo [)olentia, (juae [lotcst
iii Filium et crealurain, |)otentior est , (|uam (piac
|)otest in creaturain tanturn, sive potens esl iii plura;
sed polcntia Patris est talis: ergo etc.

3. Item, tantum vel aeque magnum vel maius
est producere [)ei-sonam ae(|ualem, sicut creaturam ;
sed Pater potest sine Filio producere personani, ergo
el producere creaturam: ergo videtur, quod potentia
in Patre se extendat ad plura.

4. Item, quamvis Spiritus sanctus* et Filius non
sint aliquid plus, lamen plures sunt quam Filius solus:
ergo cum in Patre potentra possit rn productionem
utriusque , in Filio in alteram tantum , in plures ^
potest potentia in Patre quam in Filio: ergo exten-
sione possibilium est maior.

CONCLUSIO.

Potentia essentialis in divinis personis esl aequalis
quantum ad extensionem possibilium.

Respondeo: Dicendum, quod loquendo de poten-
tia essentiali, quae est respectu actus essentialis sive
«iiosio. productionis, ad nihil se extendit in Patre, ad quod
pariter non extendat se in Filio. Et ideo, quia aequa-

poiiUjrnm.

lilas " consistit quanlum ad |)Otcnliani csscnlialcm,
conccdcndiini cst siiic (•alnmnia. (jiiod Palcr cl Filiiis
ac(|nalilcr siiiil " [lolciilcs ipiantiiiii ad cxl nsioiicm
|)o.ssiliiliniii.

1. .\d illud «^rgo qiiod ohiicitnr in (•onlrarinm. ^oiuiio op-
(juod lalior csl [lotciitia, qiiac potesl iii inagis distan-
tia; dicciidniii. ([iiod isliid vciiiiii csl t\r polcntia
eodem modo dicUi i>t <|u,inluiii ad consimilcm inodim)
prodiicendi; S(!d Palrcni [lossc jtrodnccrc (jiiid crca-
luni est potcntiae csscntialis et o|)eris cr"calionis; Pa-
Ircm vcro possc iirodnccrc Filium cst |)otcritiac nt in
|)crsona ct gcncrationis; idco ratio illa riori valct.

■2. .\(l illnd ([iiod oliiicilnr, qnod ci(!atura et Fi-
lius sunt pliira; diccnduin, (|uod vcrniii e.st, quod
sunt ptura , et * tameii noii sunl plura producla.
Quamvis enim Filius sit aliiid ([uam crcatura, tamen
non est aliud produclum. Filius enirn est essentia et
natura, sed tarnen non est essentia vel natura pro-
ducta, (|uia [)roducere Filium non est producere a/i-
quid, sed aliquem. Et ideo non sequitur, quod pro-
ducere Filirun et creaturam sit posse producere plura
quam ® producere alterum.

3. .\d illud quod obiicitur, quod prodricit per-
sonam sine Filio; dicendum, (|uod iion esl simile;
quia cum producere creatui'am sil producere essen-
tiam, tam productio ([uam potentia est essentialis; et
quia essentia est indivisa'" in Patre et Filio, ideo et
potentia et actio, proinde et productio illa. Quia vero
producere Filium est pi'oducere personam , ideo pro-
ductio illa et potentia dicit quid personalc; et quo-
niarn Pater et Filius non conveniunt in persona, sed
in essentia, ideo '^ patet etc.

4. Ad illud quod obiicitur, quod Filius et Spi-
ritus sanctus sunt plures etc; dicendum, quod verum
est, quod potest etiam in plures, sed quantum ad
hoc non attenditur aequalitas vel inaequalitas , ut
visum est^^

SCHOLION.

I. Non agitur liic de potentia , quatenus distinguitur contra
actum , quae omnino removenda est a Doo , sed de potentia ,
quatenus est principium activum et effectivum aliorum, sive de

omnipotentia. — Aequalitas huiiis potonliae inloiligi potest vel
extensive sive quoad numermri obiectorum causabilium. vei
intensive sive, ut dicit Richard. a Med. (loc. ciL infra), quan-

1 Propositio haec communiter ita exhibetur : infinito non
potest fieri additio. — Aliqui codd. ut CIU cc verbo infinitis
pj-aemittunt in et cod. U si in. Dein pauci codd. ut SY omit-
tunt aliqua.

2 Ita maior pars codd. cum edd. 2,3; alii ut 1 K X Z aa
ee legunt vel creatum vel cum ed. I et Vat. creatura , sed
minus distincte. Paulo ante cod. Z Spiritus sancti pro Filii ,
quae lectio per se praeferenda videri posset , sed ex respon-
sione infra posita patet , quod nomine potentiae intelligitur prae-
ter potentiam creandi potentia generandi , quae soli Patri com-
petit,

3 .\ddendo particulam si praestamus meliorem lectionem,
quae et in multis mss. ut AFtiHSTY etc. et ed. I reperitur.

* Plures codd. ut AITW aa bb Pater loco Spirittis san-
ctus , sed contra subnexa.

5 Praeferimus lectionem aliquorum mss. ut E X Z ponendo
plures pro plura , utpote quae magis cum praecedentibus
cohaerct.

S. Bomv. — Tom. I.

^ Supple : potentiae ; Vat. autem contra finem in hac quae-
stione a S. Doctore intentum addit personarum , quod doest in
mss. et ed. I. Paulo supra post Filio codd. aa bb addunl et
Spiritu sancto.

' Vat. praeter fidem plurimorum codd. ot od. I sint. Cod.
bb post Filius adiungit et Spiritus sanctus.

8 Fide multorum mss. ut A S T V W X Y aa bb cc et edd.
2,3,6 supplevimus particulam et , pro qua plures codd. ut
GHIKZ cum ed. 1 ponunt sed , quamque Vat. cum uno alto-
rove codice omittit. Immediate post in Vat. , contradicontibus
vetustioribus mss. et ed. I , deest sunt.

9 Minus bene et antiquioribus mss. et ed. I roluctantibus,
Vat. adiungit posse ; quodsi lectionem Vat. servare velis, addas
cum cod. K posse etiam supra post sequitur quod.

'0 Ita mss. cum ed. I , exccpto codice cc , qui lum Vat.
ponit individua.

" Ex plurimis codd. et ed. I supplevimus ideo.
»" In corp. huius q.

370

SEXTKNTIARUM UB. 1.

tiim ad vigoris potentiut' intcnsioncni. Spocialiler quaoritur de
aoqiialilnto tiium poisoiianini in potmtid , quia otiam spocialis
dilliciiltas circa potontiani soi\oiida ost , ciini in Patre sit po-
tonlia activa gcnerandi , qnae non cst in Filio neque in Spiritu
sancto ; simiiiter est iudicaiiduin de potentia spirandi , quae non
ost in Spiritu sancto. Ex liac difRcullalo sumta sunt omnia ar-
gumenta ad opposituni , ciuao tamoii iani supra d. 7. (j. 3. et
4. fere soluta sunt. Fundamentum liuius solutionis est distinctio
polentiao in corp. posita, scil. in potentiam essentialem et no-
tionalem ((juac in soiut. ail I. vocatur potentia in persona).
Illa rospicit productionom ad extra , quao Iribus j^orsonis ost
communis , liaec vero productionem ad intra , sive potentiam
gencrandi in Palre el spirandi in Patre et Filio. Potost quidom
potentia ot omnipotentia siinii in sensu largo i)ro qualibot po-
tentia productiva , sive producat ad intra sivc ad extra ; atta-
men proprie sub omnipotentia non intelligilur nisi polentia es-
sentialis. Ad solvendam obiectionem, quod genorarc in Dco sit
simpliciter potentia, quae non convonit Filio et Spiritui sancto,
bone obscrvat Aicx. llal. (loc. iiifra cit. ad \.): « Dissimiliter
est generare in hominc et in Deo , quia in divinis ipsum ge-
nerare est de tota substaniia , non dc parte , et propter hoc in
divinis eadom osl substantia. In homino autcm non est sic ; non

onim fit gencratio de tota substanlia . sed pcr dccisionem do
partc. L'nde ibi noii cst omnino cadom substanlia patris ot filii.
licet eadeni sit (orma spcciiica ; cl |)roptor hoc in gcnerationo ,
qua homo generat hominem , multiplicatur substantia et rela-
tio. Et ideo in homine esl gcnerare posse quid ct ad aliqind :
posse quid dicit i)or mulliplicalionom substantiao , posse ad ali-
qvid por multiiilicalioiicm relalioiiis. in divinis autom in gone-
ratioiic non multiplicatur siibstantia , sed soluni relatio ; cl
propter lioc goncrarc possc iii divinis non est possc quid, sed
posse ad aliqmd ». IliS positis, iiilclligitur solutio oiusdem .\lexan-
dri ad obiectionem : aliqua potoiitia est in Patrc , quac lanicn nun
ost in Filio, sic respondentis : « Mutatio est pracdicamonti, mu-
tatur cnim quid in ad aliquid^. — De ipsa potcnlia in se agitur
infra dd. 42. 43. 44.

11. Cfr. Alex. Ilal., S. p. I. q. 21. m. I. a. 3. — Scot. ,
dc hac ct scq. liic q. uiiic. ; llcpoit. , hic q. 1. 2. — S. Thom. ,
hic q. I. a. I. 2 ; S. I. q. 42. a. 6. — B. Albcrl. , de liac et
seq. hic a. 5 ; do hac el scq. q. S. p. I. tr. II. q. 47. m. 3.
partic. 1-3. — Pctr. a Tar. , hic q. 1. a. 1. — Richard. a Med..
dc hac ct scq. hic q. I. — /Egid. R., hic 1. princ. q. 3. — Henr.
Gand. , de hac et seq. S. a. 70. q. 2. n. 41-63. — Durand.,
hic q. 1. — Dionys. Carth. , hic (j. I. — Biol , hic q. unic.

QUAESTIO II.

Utrum in divinis personis sit aequalitas quanium aii inlensionem potentiae.

Secuntlo (]uaeritiir , utriini in divinis sit aequa-
litas quanturn ad intensionem potentiae. Et quod sic,
ostendilur hoc inodo.

1. Nihii est potentias sua virtute; sed Christus
Fundamenta. est Dei virtus ^ : ergo Pater non est potentior Filio;

simililer pari ratione nec Filius Spiritu sancto.

2. Item, substantiae aeque nobihs ^ aeque nobi-
lis et excellens est potentia; sed substantia est aeque
nobilis in Fiho ut in Patre, ergo et potentia aeque
nobilis: ergo niliil potentius potest Pater quam Filius.

8. Item, ea potentia, qua potest quis supra infi-
nitam et siunmain distantiam, niliil est potentius; sed
potentia Verbi potest supra infmitam el summam
distantiam, quae est inter ens et non ens, quia omnia
per ipsum facta sunt ^ : ergo etc.

4. Item, ea potentia, cui nihil potest resistere
nec aliquid potest eam retardare, nihil est poten-
tius; sed potentiam Filii nihil potest retardare nec
aliquid potest ei resistere, quia subito facit et libere,
Psalmus'': Dixit et facta sunt: ergo etc.

Contra: 1. Potenlior est potentia in eo qui Ad
solum potest agere, quam in eo qui ^ agere et pati;
sed in Patre est solum agere, in Filio agere etpali:
ergo etc.

2. Itein, potentins aliquid potest quod est pri-
mum principium, quam quod non est primum, quia
«omnis causa priinaria plus influit quam secunda®»;
sed Pater est primum principium: ergo unum et
idem potentius potest Pater quam Fllius.

3. Item, potentius potest qui hahel potentiam
a se, quam qui ab alio; qui enim aliquid a se habet
multo melius habet, quam qui ab alio accipit ' :
ergo cum Filius habeat posse a Patre, Pater autem
per se et a se, ergo etc.

h. Item, plus potest aliquis, qui potest et per
se et per alium, quam qui tantum per se; sed Pater
potest operari per Filium, Spiritus sanctus non po-
test per Filium, nec etiam ipse Filius proprie loquen-
do: ergo etc.

oppo
tum.

' I. Cor. I , 2i. — Paulo anto post virlute codd. aa bb
addunt nec extensive nec intensive.

2 In lcctionc , quae in mss. cum cdd. 1,2,3 communior
cst, ponitur gcnilivus nobilis pro nobili , quod liabet Vat.
Pauio infra post ergo et potentia cod. bb adiungit est.

3 loan. 1 , 3.

■• 1 48 , 5. — Vat. cum cod. cc , aliis autem codd. cum
cd. I roluctantibus , patet quia loco Psalnnts.

5 Supplo cum cod. V potest. Ilabontur hic in codicibus
diversae lectioncs : sic iii aliquibiis iit A T ot in (^d. I post
quam omiltitur in eo , immo invonimitur mss. ut Z , in qui-
bus dosiint \orba in eo qui. Paulo iiifra post Filio cod. .\ ad-

dit est , e contra pluros codd. ul STV cum od. I omittunt
agere et.

6 Libr. dc Causis, propos. I : Omnis causa primaria plus
cst inlliiens supra causatum siium quam causa uni^crsalis S(>-
cunda. — Paulo aiilo post quod non in odd. \, 2, 3, 6 et iii
pluribus mss. ut T V V omiltitur est.

~ Pracstamus antiqiiam lcctioncm cd. 1 et niss. , quorum
lamcn aliqui ut .VCPQ liabeiil recipit loco accipit , dum Vat.
Icgit quani si ab alio recipiat. Paulo supra cod. V post ab alio
addit accipit , qui ct doin cum aliquibus mss. ut V X loco a
se ponit per se , cod. T autem a se et per se , quao lectip
subnoxis conformior cst.

IMST. \.\. AUT. II.

371

com; i.r s lo.

Potp.Htia iii (/iriiiis iKTsonis cst (miiic iiitoisa.

I. .\(l illiid cr<i() (|iio(l ol)iiciliir, (|ii()(l l'irnis potcst
iiH. .ip- pali; (licciKluin, ([iiod istnd " iion cst scciindnin po-
teiiliiun divin;nn, stid scciuiduin inlirinit;itein Imiua-
n;un; el secnnduin ilhiin iiilcrior cst l*;itre el uiiiius
potens ; secundinn ;iutciii diviii;iiii niiii potcst p;iti,
sicut \\w Pater.

;2. .Ul illud (piod sccundo ohiicitnr, (piod pri-
' inuiu principiiun nuiiiis potcsl ; diccnduni, ((uod
^tincuo. priniuni ei^ principiiim ;iul soluiii dicit ordincin,
aul snbstantialcm (lijfcrcntiuin. Si solum ordincni,
c\\\x\ unnin et idem sit ntroliique, non est iwtcntius
liic (luam ibi. Si auteiu ililfcrcnliani substantialcni
cum ordine, sic verum est, (piod potentius est pri-
inum (iiiam secnndiim, ({iiia se(uuuluiii ;uldit aliqnid

siipi';i priiiiiiiii, (|iio(l diiiii iiicil iii;i^ms ' c()iii|i()sitiiiii,
iii;i<.;is rcddil liiiiil;iliiiii. ct it;i iiiiiiiis polcns.

•^ Ad illiid (jiiod ohiicitiir tcrtio, i;iiii .soliiliiiii
csl: (pii;i linltcrc (il) alio, lioc esl uiit diHcrcnli! .v'//;-Mi"«dici«ur

, . , . •■ I ■ I • dii()lirjl<»r.

stanlidtitcr , ;iiit jicrsoiiatitcr. Si siw.staiitnilitcr ,
sic " V(!riiiii cst, (pii:i ciiiii IwiImmI ;iIi ;ilio pcr es-
.scnli;iiii, noii li;il)el csscnlialiter, scd p;irlicip;ilione;
sed (pi;nid() li;il)ct ;ili (ilio pcrsoinilitcr , codcm |;i-
iiicn csscnti;ilit(>r, tiiiic li;il)ct ;ic(pic nohilitcr, (pii:i
tol;diter ct (S.sscnli.ililcr. l iidc lo;iiinis (piiiilo' : ^Vc/</
l^alcr linbct ritaiii iii scnwtipso, sic dcdit Fiiio elc.
'i. A(l illnd ipiod obiicitnr (pi;irto , (piod i*;iler
potcsl ner se ^ (!l per ;diuiii; diccnduin, (jiiod iios.sc i'o->,o pei

,. , I .• ■ ,- .iliiirnestdii-

per aliiun est (Inpliciter: ;uit p(M" ;ili;(iii caiiscun \>\mip.r.
infcriorcni simul ;i<^'enteiii, ;iul per :tliaiii pcrsonani.
Priino inodo potcntius est possi! per se et per ;iliiiiii.
(pi;tiii per se t;iiitiiin; (pii;i p()S.se pcr ;iliiim dicit
dominium, et ita p()t(!st;itein ; sed po.s.se per aliuin
iit** i)cr pcrsonam consnI)st;mtialem iion dicil do-
inininm, sed tantum ;tiictorit;itcin. Anctoril^is auteiu
non dicit inaioritatem, stid soluiii dicit orij^Miicm, sicut
posse ab alio et non ab alio noii dicit minoritatem
iu potentia % sed solnm sul);tuctoritateiii et originem;
et sic intelligendum in proposito de poss-e per alium
et non posse pcr aliuin.

SCHOLION.

I. Ue liac qii.K^stionc noi) iii\enimiis speciatini li-actanl(^in
nisj l>otr. a Tar. , hic q. unica a. 2. .\!ex. Ha). aiitem eadem
et alia obiecta soivit ?. p. I. q. i7. m. 2. 3. Quoail 2. opj^osit.
inter alia dicit : « Descensus causafuni ci'ealannn est secundum
maiorem et minorem dislantiam a causa prim;i, propter quod,

secundum quod magis descenduiU, minus communicaiil \irtu-
tem primac causae ; non sic in divinis, licet sit ibi ordo naturae;
sunt enim onmino idem seciindum substanliam ; uiide in iliis
iion potesl esse diflerenlia \irtutis \el potentiae. »

AKTICULUS 1]

Dc ordine ia divinis.

Consequenter est quaestio secundo loco rte se-
cundo ;irticulo, scilicet ^" utrum in divinis sit ordo.
Et circa hoc quaeruntur duo.

Prinio quaeritnr, utrum ordo sit ibi *' po-
nendus.

Secundo, utrum ordo naturae.

1 .\iJudit ad \orba Uiiarii supra d. XIX. p. I. c. i. aile-
gata ot ibid. dub. II. expiicata. — Paulo infra i)ost Sinritii
miicto Vat. cum cod. cc adiungit cst.

2 .Vliqui .codd. iit V Z ciuii ed. 1 iUiid. Mox posl potenti'iin
in cod. bb additur vel natunon.

3 Ex plurimis mss. ot cdd. 1,2,3 suppicvimus parlicii-
lam et , (|uae a cod. V otiam paulo su|)ra , ubi eadem propo-
sitio occurrit, minus bene ponitiir, quia ibi est tantum repeli-
lio obioctionis , liic auteni ipsius ro.solulio.

■* Cod. T liic addit est, ac post coinpositmn particulam et;
lcciio non spernonda. — Cfr. supra pag. 169 nota 5.

5 Aiiqui codd. ut XZ cum ed. 1 tunc. .Mo.x post fiabeat
ab atio in cod. X additur diffevente ab alio, ct paulo infra vorbo
personaliter praefigitur differente. Cod. Y per participatiimeni
pro participatione.

^ Vers. 26, in quo textu VulgatJi ciuii Vat. post dedit
adiiingit et , sod contra mss. ot edd. I, 2, 3, 6.

' In pluribus (odd. iit .VITVZ ot od. I deest per se et.
Mox Vat. contra fere onines codd. et a]. I post priinum aut
per substituit atiquam loco aliani.

^ Fide plurium mss. ut FCUM V oc supplevimus nt , loco
cuius codd. aa bb post pcrsonani addunt scilicet. Paulo ante
cod. Y post quia posse adiungit sic, et dein ed. I omiltit ita.

^ Supple : in eo qui potest ab alio. — Pauci codd. ut M .\
cum ed. I. post minoritatein addunt vel maioritatem , unus
altervc codcx autoni ut S i)onit maioritatein loco niinoritatem.

^^ In Vat. et rocontiore cod. cc desideratur scilicet.

i^ Ex mss. et ed. I substituimus ibi loco in divinis, quod
et paulo infra post Secundo , utnim Vat. praeler fidem mss.
et (Hi. I addit.

'S7^2

SExNTENTIARUM L[B. 1.

QUAESTIO I.

Utriim iu divinis sit ratio ordinis.

Quotl in divinis sil ordo. ostenditur :

1. Prinio per Augustinum contra Maximinum ':
Fnndamenta. « Cum dicitur FiUus a Patre, non significatur inae-

qualitas substantiae, sed ordo naturae».

% Item, hoc videtur auctoritate Ecclesiae. quia
Ecclesia nominationem Trinitatis exprimit ordinate.
Dicitur enim in nomine Palris et Filii et Spiritus
sancti. et Iiic ordo nunquam mutalur: ergo etc.

8. Item. principium dicit rationem ordinis.
« Primum enim et principium . dicit Philosophus ■ ,
idem dico»: sed in divinis Pater est principium
Filii. ergo primus. Sed ubi Iioc, ibi ordo: ergo etc.

4. Item, ordo dicit rationem completi esse et
boni — nesse enim. ut dicit Boethius^ est quod
ordinem relinet servatqne naturam »; similiter et 6o-
num — sed in divinis perfectissime est ratio esse
et honi: ergo est ibi ratio ordinis.

o. Item, ubicumque sunt plures, inter quos
non est ordo, sunt inordinati: sed in divinis perso-
nis est i)luralitas: ergo si non est ibi ordo, est inor-
dinatio et confasio; sed inordinatio et confusio re-
])ugnat ^ divinis ; ergo est ibi ordo.

Contba: 1. Eusebius^: « In divinis est nume-
Ad opposi- riis, sed non ordo».

2. Item , hoc ipsum videtur ex ratione ordinis.
Augustinus de civitate Dei ®: « Ordo est parium dis-
pariumque sua unicuique' tribuens loca dispositio»;
sed in divinis non est distinclio locorum: ergo etc.

3. Item, ordo couirnvhinr simidtati'' , ergo ubi
est ordo , non est onmimoda simultas; sed ubi non
est omnimoda simultas, non est perfecta aequalitas:
ergo cum in divinis sit omnimoda et perfecta ae-
qualitas, nullus est ibi ordo.

4. Item, si ordo est in divinis, aut est quid
essentiale, aut noiionale. Non essentiale , quia ubi
ordo, ibi distinctio: in divinis autem non est dislin-

tnra.

ctio secundum essentiam: ei'go etc. Nec quid notio-
nale, quoniam idem est notio et proprietas, sed ordo
nullius personae est proprietas * : ergo etc.

5. Item, ubi est ordo, ibi est dependentia et
inclinatio; nihil enim ordinatur ad aliquid, nisi ad
illud habeat incUnationem ; in divinis autem nulla
est dependentia: ergo ibi nullus omnino ordo^

6. Item, ordo praesupponit numerum: sed in
divinis non cadit differentia secundum immerum , ut
ostensum est supra ^**: ergo nec ordo.

c 0 N c L u s 1 0.

Ordo ponendus est in divinis, sed solummodo
ordo secundum originem.

Respondeo: Dicendum, quod triplex est ordo.ordow

plei

scilicet secunduui positionem, secundum anteces-
sionem et secundum originem.

Ordo secundum posifionem dicitur aliquorum,
quorum unum est superius, aliud inferius. Et hoc snbdis
potest esse dupliciter: vel in loco, vel in dignitate.
Et hic ordo non cadil in divinis, sicut ostendil ^ com
prima ratio sumta ab Eusebio, et secunda sumta ^d i. :
ab Augustino, sicut patet.

Ordo vero secundum antecessionem. dicitur esse
eorum, quorum unum prius est, alterum veio po-
sterius; et hoc dicitur dupliciter: aut quia antecedit subdwi
duratione sive teinpore, aut prius naturali intelli-
gentia sive cognitione. Et hic ordo non est in divinis,^ con#
sicut probat ratio tertia , quia hic ordo tollit ae- ad s
qualitatem et simultatem, quorum utrumque perfecte
est in divinis.

Ordo autem secundum originem sive secundum
emanationem est producentis ad productum ^K Et iste
ordo est in divinis, quia ibi est ordo principii etconciu!

1 Libr. II. c. i i. n. 8. Viclc liic li(. Magistri, c. 3. circa fi-
iicm. — K\ cod. T i)osiiiinus conlra loco ad. Vat. , obnitentibus
mss. (!t cd. I , post Maxmirmm adilit uhi dicit.

2 Libr. 1. Postcr. c. 2. — Toluin lioc tertiuin argumentum
abest a Vat. el cod. cc, exstat tamen in aliis niss. et ed. 1.

3 Libr. IV. de Consol. Prosa 2.
* Cod. V repttgnant.

5 Coliigitur ex libro S. Eusebii Vercellens. de Trin. Con-
lessione, ubi n. 8. ait : « Ilaec ergo sancta Triniias, quae uiius
est et verus Daus , non recedit a numero nec capitur iiumero.
In reiatione eniin personarum iiumerus cernitur. In divinitatis
vero substantia (|uid innumeralum sit, non roinprebendilur ».
Kl ibid. n. 10: « Nec tainen tres istae jieisonac scparabiles
existinumdae sunt, cum nulla ante aliam , nulla post aliam ,
nulla siiie alia vel exslilisse vel quidpiam operasse aliquando
credatur ».

^ Libr. XIX. c. |.'I n. I , ui)i Vat. lalso partitim disparium
loco parimii dispariumque. iMox cod. V dispositio ])vo distinciio.

' Cfr. Aristoi. . de Praedicam. c. de Priori et Simui.

* Cod. X, addito in principio liiiius argumenti lertio dis-
iunctionis membro , scil. attt personale , hic adiungit Iteni non
personale , quia ordo est communis, persona non. Alex. Hal.,
S. p. I. q. 46. m. I. in simili obieclione tria membra ponii,
scil. aut est essentia aut persona aut notio , et respectu se-
cundi membri ait: « Item nec potest dici, quod iste ordo sit
persona, innno est personaruin, quia dicit habitudinem perso-
nariim ad personas ». Lt B. Albert. , S. p. I. tract. 9. q. 41. m. 2.
a. 1. tria obiectionis membra prolerens, de secundoait: « Nec
(ordo dicit) personam : ordo eiiim personarum est , persona
autem personarum non est; sicul non sunt ordinata ordo, sed
ordo est ordinatoriim ». Altainen iam per se manifeslum cst ,
quod ordo noii <\\c\i jtersonain ; unde hoc divisionis membrum
omitti poluit; vel dic, qiiod sub »u>^<o>?fl/« comprehenditur ppr-
sonale.

^ iNonnulli codd. iit V Z |)raemittunt verbum est.

1» Dist. 19. p, II. (1. 4.

11 In codd. aa bb additur et lioc duplidter : vel secundum
qnod umm est ab alio essentiatiier , et sic non est in divinis ,

Disr. XX. \in". II. QIAKST. II.

M:i

lutio ntl
( a oppo-

priiuipiati, sive pnRlucenlis cl prodiuii, ti hiinc. ordi-
nt.Mii (^sse in divinis prohanl lalioncs piiinac.

/i. {)um\ olMiciliir (piaiio, (piod ordo non csl ipiid
nolionaU; noc (^sscnlialc ' : diccndiiin, (piod csl nolio-
nalc; scd nolioiHMn conlin^nl dn[)licilcr si<,Miilicai'(':
aiil sul) propria rationc. ut cuin dicitur <j;(U»('ratio;
aut sul) cotnmuni ratione, coininuiiilat(\ iiuiuain .
rationis, iit cuin dicitur ordo \ nofio , proprictas
— sicut individimin (\st coinmunis intcntio — ot sub
liac communilalc non (listin«,Miil, lamcn in siiis inlc-
liorihus distinclioncm siipponil.

;). Ad illud (piod ol)iicitur: ubi cst ordo, ihi depf^n-
dentia: diccndum. (piod ordo imporlat liahitudincm,
(H quia liahitudo in crcaturis i-alioiK^ imptiiicctionis
dicit depcndcnliam, id(H) in creatnris impoiiat de-
pendentiaui; in divinis aulem hahiludo' soliim j)onil

coinparationein (i conncxionciii (i nullain depend(;ii-
liam (i iiwiiiialionem: idco tir.

(>. Ad illiid (piod nllimo ohiiiitnr. ipiod ordo prae-
supponit numeriim: dirrndmii, ipiod siciit in divinis
numcriis distrahit^ a ratione niimeri, (]uia ihi est
distinclio hyposlasiim laiilum. ila ordo a ratione or-
dinis simpliciler, ipiia, (piamvis ibi sit ordo, non
tamen est ibi antece.ssio, s(mI soliiin orij^'inis eiiia-
nalio.

Vel aliter dicendum. ipiod noii .semp(;r prae- aiu »oiuiio.
siip[)oiiil disliniiionein secundiim iiiiin(;riini. nisi in-
telligatiir de ordine locali sive secnndum |)osilio-
nem. Nam ordo secundiim natiiram (i ^ieciindnm
naturalem inlelli<Teiitiani atlenditiir inl(!r i<u|)erins li
iiilerius, inl(T ipiae non cadit niiinerus. Kt ila |)at(i
illud.

S 0 H 0 L I 0 N.

1. Ricliiird. a .Mcd. (hic q. 3.) dicil : « Ordo siinplicitcr iin-
portat ordinatoruin distinctionom el distinclornm miitnam habi-
tiulinom prioris ot posterioris gradus. Quamvis autem personae
inter ,se sint distinctae el habeant mutuam habitudinom inter
se , gradum lamen prioris et posterioris non habont , (|uia nulla
prior osl aJia duralione nec; dignitato noc otiam secundum na-
luram ». Untie merilo concludit, quod, sicut in divinis non dlci
debot numorus nisi cum detorminatione , scii. numenis perso-
naruin. sic non dobot dici , quod in divinis ost ordo simplici-
lor , sod cum deterininationo, scil. ordo originis, non quo unus
sit prior alio, sed quo unus ost nb alio. Eandem senlentiam

S(>raphicus . dislinclis variis ordinis spociobus, pluribus conclii-
sionibus tuolur et in soliil. ad iiil. ciarius expjicat. Quod liir
dicit de numoris iani siipra d. 19. p. 11. q. 4. probatum est.

II. .\lox. Hal., S. p. I. q. i6. ni. I. — Scot. , de liac ei
scqq. (^uodjib. q. \. et 4. — S, Tliom., hic q. 1. a. .3; ^.
I. q. 42. a. 3, q. 33. a. I. ad 3. — H. Albert.. de liac et seq.
Iiic a. 7; S. p. I. tr. 9. q. 41. m. 2. — Petr. a Tar. , hic q.
unic. a. 4. — liichard. a Med., hic (j. 3.

.Kgid. R., hic

princ. q. unica.

Henr. (iand. , S. a. ;»2. q. 1. — Durand.,

do hac et soq. hic q. 2.
Iiic q. 2.

Dionys. Carth. , de liac ol soq.

QUAESTIO n.

Utrum in divinis sit ordo naturae.

unenUu

Secundo quaeritur. ulrum in divinis sit ordo
naturae. Et quod sic, videtur:

1. Per Augustinum, qui dicit in littera ^ quod
«cum dicitur Filius a Patre, non dicihir inaequah-
tas substantiae. sed ordo naturae».

2.- Item. ubi est naturalis origo, ibi est natu-
rahs ordo; sed in divinis est naturahs origo, ergo
et naturalis ordo : ergo est ibi ordo naturae.

3. Item , ubi est causa et effectus. ibi est prius el
posterius: sed ubicumque hoc, ibi est® ordo naturae:
ergo cum in divinis contingat reperire causam et

effectum, sicut dicil Chrysostomus siiper principium
ad Hebraeos^ et Damascenus primo libro, capitulo
octavo: «Pater est causa Filii», patet etc.

CoNTRA : 1 . Cuiuscumque est ordo , ipsum or- Ad opposi-
dinatur: ergo si in divinis est ordo naturae. natura
ordinatur; sed quod ordinatur distinguitur et nu-
meratur^: ergo in divinis natura distinguitur et nu-
meratur; sed hoc falsum: ergo etc.

% Item , in divinis ^ idem est natura et essentia ,
quia natura nomen est essentiale; sed in divinis
nullo modo ponitur ordo essentiae : ergo nec nalurae.

sed solum in his inferioribns ; vel secundum quod unum est
ab alio personaliier tantum.

' Plurimi codd. cum edd. 1 , 2 , 3 loco essentiale ponunt
personale , quod vel est iapsus librariorum, vel signum, quod
hic et in ipsa obiectione tertiuni divisionis membrum, ut non
necessario enumerandum , omissum sit, sicut supra a nobis fide
codicis X observatum est. — Paulo ante fide antiquiorum mss.
et ed. I dele\imus Ad illud , quod Vat. verbis q^iod obiicitur
praefigit, Mox cod. A notionate pro notionem.

• In codd. aa bb additur principinm , cuius inentioneni fa-
cit el S. Thom., hic (|. I. a. 3. ad 4.

* Vat. cum cod. cc, aliis tamen codd. com ed. I refra-
gantibus , omittit hic habitndo et pauio infia ideo.

* Cod. X distrahitur , scilicel numerus in divinis trahitur
a sensti proprio ad improprium. Cfr. supra d. 19. p. II. q. 4,
ol dub. 2.

5 Hic, c. 3. circa fineni.

^ In pluribus niss. ut .\ T V X el od. I omiititur est.

" Homil. 2. n. 2: Si enini Pater eius esl causa et auctor,
inulto magis eorum quae per ipsum facta sunt. — Verba loan.
Damasc. do Fide orthod. loc. cit. sunt : Pater naturaliler Filii
causa est.

8 Val. cum paucis codd. addit si hoc. Paulo infra post
sed lioc in aliquibus mss. ut V X Z adiungitur est.

9 In plurimis codd. et ed. I deest in divinis , sed propter
rationem additam certe supplenduni.

374

SENTENTIARUM LIB. I.

3. Iteiii, ubi est ordo, ibi est priiis et poste-
rius ' , ergo si in divinis «st ordo naturae, ibi est
prius et posterius secundum nalurani; sed boc nullo
jnodo recipitur: ergo nec ordo naturae. Quod autem
in divinis non sit prius et posterius secundum na-
turam, ostenditur sic: « Relativa sunt simul na-
tura-», ergo Pater etFilius, secundum quod Pater
et FiUus, simul sunt natura; sed Pater secundum
id quod est el secundum quod est Pater, simul est
natura ', quia relationes in divinis non sunt adve-
nientes, nec tantnm sunt ralio referendi, sed etiam
existendi ": ergo Pater et FiUus secundum suashypo-

non est ibi ordo

sunt

natura, ergo

sUises smnil
naturae.

4. Item, in causis creatis videmus gradus, quod^
(luanto snbslantia creala citius potest, velocius ope-
ralur; unde quaedam operantur in tempore, quaedam
repente, quaedam subito; et illa causa, quae ope-
ratur subito, aliquando non praecedit lempore, sed
natura. Si ergo Deus producit Filium secundum
omnem nobilitatem et virtutem suae polentiae, et
virtus suae potentiae infmitae maior est quam fmi-
tae: ergo non tantum simul duratione, sed etiam
simul natura producit: ergo non est ibi ordo na-
turae.

5. Item, videmus in cognoscibilibus, quod quae-
dam habent sid cognitionem et cogitationem '^ inve-
stigando et posterius tempore — et loquor de actuali,
non de habituali — ut anima humana; et quaedam
simul duratione, ut Angelus : ergo si Dei cognitio et
dictio sive locutio non est accidens, sed multo no-
bilior et virtuosior ' quam omnis creatura, habet
verbum intelligentiae, non tanlum simul duratione,
sed etiam natura: ergo etc.

CONCLU SIO.

Jn divinis recie dicitur esse ordo nalurae ,
id est ordo naturalis oriyinis.

Respondeo: Dicendum, quod ordo dicitur esse-
alicuius dupliciter: aut sicut ordinati, aut sicut
rationis ordinandi. Ordo in divinis sicut ordinati
dicitur personae Patris vel ^ Filii vel Spiritus sancU;
sicut rationis ordinandi dicitur naturae. Natura
enim dicit vim productivam , secundum quod dicit
Philosophus ^\ quod « est vis insita rebus ex simi-
libus similia procreans». In divinis autem est ordo
secundum productionem , ideo^^ dicitur ibi ordo na-
turae, id esl naturalis originis. Unde genitivus ille
non conslruitur subiective, sicut cum dicilur albedo
Petri, sed ex vi declarationis essentiae, ut cum di-
citur albedo claritatis vel homo auctoritalis. Et ideo
resolvitur^^ in duos, ut sit sensus: ordo naturae,
id est naturalis originis.

1. Ex hoc patet primum quod obiicit'^^ quia
obiicit. ac si diceretur ordo esse naturae ut rei
ordinatae. Patet etiam secundum , quia '^ essentia di-
citur in absohUione omnimoda, non ut alterius prin-
cipium; natura vero dicit ut alterius principium,
unde dicit comparationeiu ad producUonem sive ema-
naUonem naluralem.

Unde ^^ ulterius attendendum, quod ordo secun-
dum naturalem originem in his inferioribus duo dicit,
scilicet emmmtionem et antecessionem. Et ratio huius
est, quia emanaUo in his inferioribus ponit diversi-
tatem substanUalem. Unde omne quod emanat in his
inferioribus, est elTectus, et quod producit est causa;
et ideo dicitur causa, cuius esse sequitur aliud ^^; et

Ordoali
itis est
piiciter.

DefiDitio
turae.

Conclusii
et pri.
palis.

Sit'nifica
genitiri

Solutio
1. et 2.

Ordo t
creaturi; -
cit duo.

' Priicstiinnis antiquam lectionem mss. ot cd. I , dum Vat.
fum i-econtiore cod. cc in hac proiiositione post ordo addit na-
tarae, et \erbo posterius adiungit secmulum naturam, ac mox
bis omittit secundum naturam , in qua iectione vis argumen-
tationis dobilitatur. — De principiis luiius obioctionis cfr. Aristot. ,
de Pracdicam. c. de Priori.

2 -Vristot., de Praedicam. c. d(! Holativis.

3 iMutila lectio Vat. , in qua iiaec propositio sed Pater usque
natura omittilur, resarcitur opc mss. et ed. I. Mox cod. X
ergo non pro nec.

* Clr. supra d. 7. dub. i.

5 Val. conlra piurimos codd. ct ed. 1 quia. Paulo inlra
pluics codd. ut CliGIIKHSU operatur loco operantur.

6 Codd. inler sc dissidont ; alii cnim ul RD FIKS V WXY
ponunl cofinitionem , cod. 0 atiorvm cognitionem, cetori vero
cum cd. I cogitationem , quac lectio et in sc melior est et
maiorc niunoro nss. fulcitur ; Vat. omittit et cogitationem. In
cod. Z in cognoscentibus pro in coguoscibitibus. Panlo infra
post habiluali supple cum cod. bb cognitione. Dcin codd. LO
post dnratione addunt sed posterius natura.

' Vat. praotor fidem mss. et ed. I nobitius et virtnosius.
•* in aliquibus niss. ut ASTY etc. docst esse.
" Vat. , aiiliquioribus mss. et ed. I obnitcntibus, liic et
jiauio post et loco vel.

'" Vide supra pag. 134 nota 10.

" Ali(iin' codd. u( LO et ideo , alii nl KSV ec et loco

ideo ; pluros ut AFHIT bb cc cum sex primis edd. id est
pro ideo. Paulo infra , poslulantibus mss. et ed. I , loco parie-
tis subslituimus Petri, ubi dein a codd. aa bb adiungitur quia
ordo non ordinatur vel ordo non est itlud quod ordinatur.
Mox post essentiae incongrue plures mss. ut B E K V addunt
id est naturatis originis, ac dein fide mss. et cd. I suppievi-
mus vciba vel Iiomo auctoritatis.

12 Supplc : genitivus. Dc significatione genitivi cfr. supra
d. 3. p. II. dub. 3, et infra d. 34. dub. 5, ac d. 41. dub. 2;
hoc ultimo loco ait : Et si obiiciatur , quod unus gcnitivus non
construitur ex illa vi (dedarationis essentiao) ; dicendum, quod
vcrum est, nisi habeat virtutcm duorum. Unde bone dicilur :
vir sanguinis et homo auctoritatis , similitor: electio gratiae,
id est graluitac bonitatis.

'3 Val. obiicitur , sed contra mss., quorum pinres utlSV
bb ciim ed. I dcin perporam omittunt quia obiicit.

i^ Fide plurium mss. et ed. I substituimus hic qxda pro
ambiguo quod , et paulo infra , postulantibus vetuslioribus codd.
et od. I , posuimus unde dicit loco ideo dicit.

'5 Ali(|ui codd. ut FGYcumed. I om\nxmiUnde, et mox
in nonnullis codd. ut SW post ordo addiUir substantiae.

"^ Vidc supra i)ag. 120 nota 7, ubi excipias ed. I , quae
cuni Val. logit: ad cuins esse etc. — Paulo infra post poste-
rius praoposiiio m decst in cod. Z et ed. I. !\Iox plurcs codd.
ut A S W Y sequitur loco consequitur.

nisT. XX. i)('i;i\.

;}7:i

qtii:) ;iliti(l in n:iliii';i, idco poslcrius in ikiIiii;). Iii
diviiiis ;uit(Mii esl ('iiKUKilio. ;i(l (|ii;iin non consciiiii-
liir ossenli;ie divcMsilas vel ii;ilnr;ie, ideo iiec |iiins
nec poslerius n;itur;i, sed siinnl n;itura. Kl ideo in
divinis non recipitur ' i':itio cini.sar vel elVectus .se-
cundinn Latinos, sed nonien principii, (iu;uTivis
(li';ieci, exlenso noinine, ut;mtur noinine caus^ui pro
c,ciu8io2. noinine principii. Ht ideo in divinis est ordo n:itu-
r;ie, non (iiio alter sit |»osterior :iltero, s(m1 ipio
alter ex altero. VA hoc est (piod dicit .Vu<,nistinus in
litlera '\

3. El ex lioc p;itet, (piod lertio ohiicitur; (pi;ini-

,Ki:i. vis eniin in creaturis ordo i)onat posterioritalein

iiaturae * , non l;unen in Deo. \ii ideo quainvis non

sit ihi p()slci'ioril;is. noii seiiiiiliii'. ipiiri hciic sit
ihi ordo.

Kx liis p;itent ohiecl;i :id iili';uiiipic p;u'leiii. lioii- i:\>i\<>iiiii.
cedendimi est ei'^'o. (piod ;ili(|iio iiioih» rep(Titiir iii
divinis ordo n;itur:ie, siciit ost(>ii(liint priinae nilio-
nes; terli;i t;imen ' delicit. (piia noiiien c;uis;ie iioii a<i r run-
reperitiir m divinis .secimdiim l.:itinos proprK!.

Ouod ohiicitur :i(l opposiliim p;ilel . (|iii:i ordo A'1.iIi.i o|^
noii est n;itur;ie iil rei or(liii;it:ie.

2. 1'atet eti;un (piod ohiicitiir d(! divina '' essen-
ti;i, qui;i est iioineii ;ihsoliiluin nec imporl^it r;itio-
nein originis.

;). llltiiiium" patet. (piia iion esl ihi ordo icilii-
rae. quo alter prior alttiro, sed (pio alter ex altero.

SCHOLION.

I. Ilaoc qiiaostio orla osse vidotur ox vorl)o S. Aiigiistini apud
Magislnun (liic c. .3.) ot in I. fiindain., quod in diviiiis dicatur
ordo naturae. Quodsi lioc iiitolligitur in eo sensu, quod ipsa na-
tvra ordinetur, i)rocul dubio csset lalsum , Cum iii natura non
sit noc roiatio nec ordo ; si vero intoiiigitur, quatenus natura
est ratio ordinandi , in sano scnsii intelligi potest. Nani oi'do
originis , qui est inter Patrem ct Filium, est por naturam. Et ex
Alcxandro notandum , quod alio inodo dicilur natvra, alio modo
efsentia , quia natura supcr essentiam addit rationeni virtutis
productirae sivo principii agendi , et ratione huius connotati
dici potost ordo natiirae. Alii intelligunt ordo naturae in sensu
originis naluralis, non voluntariae. De duplici significationc ge-
nitivi. quae cst fundamontiim i'osponsionis, vidc )). 374 nota 12.

II. Iii 10 principali omnos conveninnt; lamon Scot. (1. c.)
cuin nonnullis, et an(i(|uis et modornis, in niodo loquendi a ce-
teris discedit asserendo, ordinem originis importare eliain lia-
bitudinem sccundum prius et posterius, quac lamen non sii
durationis. Do rationibus , (luare sic loquitur, videsis Kaila ,
controv. 5; Macodo, coll. 8. diff. 4. socl. I. Sed Serapliicus
cum S. Thoma , Ricliardo et plurimis aliis non admittit \oca-
bulum piioris et posterioris in divinis. — Alex. Hal., S. p. I.
q. 46. m. 2. — S. Tliom. , liic q. 1. a. 3. ((uaestiunc. 2: S.
I. q. 42. a. 3. — Petr. a Tar., Iiic (j. unic. a ;>. — llichard.
a Med. , liic q. 4. — /Kgid. H., sicul in ([. i^raeccdonto. —
Henr. Gaiid., S. a. 52. q. 2; a. 54. q. 5. n. 12. et (|. (i. n.
26. ct 34. — Bicl, I. Sont. d. 9. q. 3.

DUBIA CmC.\ LITTERAM MAGISTRI.

DUB. 1.

In parte ista sunt dubitationes circa litteram,et
primo dubitatur de prima ratione, quam ponit Magi-
ster: Omnia qucie hubet Pater , habet Filius: ergo
quantam potentiam habet Pater , habet Filiiis. Istud
argumentum non videtur valere, quia mutatur quid
in quantum: nam omnia distribuit pro substantia,
quantum autem dicit quantitatein.

Respondeo: Dicendum, quod quamvis talis mo-
dus arguendi non valeret, si differret quantitas et
substantia, tamen ubi idem est, omnimodam habet

necessitatem : et quia lioc est ' in divinis, ideo argu-
mentum bonum est.

Posset tamen dici, quod praedictum argumen- Aiia soiuno.
tum in qualibet materia est bonum. Habere enim non
dicitur aliquis solum substantialia, sed etiam pro-
prietates: ergo sequitur, cum omnia distribuat pro
omnibus babitis % quod babeat etiam proprietates :
ergo cum nullam potentiam liabeat unus. quam non
habeat alter, ergo nihil potest unus, quod non potest
;ilter: ergo si unus omnipotens est, et alter; et ita
patet, quod hic non est figura diclionis, quia omuiu
distribuit hic pro rebus omnium generum ^

1 Vat. cum pluribus mss. accipitxir, sed obstant alii codd.
ut (j U Z aa bb etc. cum ed. I et usus loquendi.

- Hic , c. 3. circa finom : Nec cum dicitur Filius a Patre
genitus , ostenditur inaequalitas substantiac , sed ordo naturae,
non quo alter prior esset altero , sed quo alter est ex oltero.

3 Ex multis mss. ut ACFGHILORSTW etc. et ed, 1
supplevimus naturae , et paulo infra e.x fere omnibus codd.
et ed. 1 ideo. Mox cod. V possit ibi esse ordo pro sit ibi ordo.

* A vetustioribus mss. et ed. I abost i'atia, quod Vat. hic
addil.

5 Multi codd. etiam hic , sicut in ipsa obiectione, omittunt
divina , loco cuius ed. I habet natura et.

® in cod. Y additur etiam. Mox post prior ed. 1 adiungit
vel postenor.

~ Supplevimus hic et mox post bonim. ex fere omnibus

mss. et ed. 1 est. Paulo anto loco arguendi nonnulli codd. ut
SWV argumentandi.

8 Vat. cuin uno alterovo tantum codicc porperam Itabitibus.,

9 Aristot. , I. Elench. c. 3. (c. 4.) fallaciam figurae dictio-
nis ita delinit : « Quae autem proptcr figuram dictionis sunt
accidunt, quando (proptor similitudinem unius dictionis cum
alia) non idom ut idem intorprotatur, ut mascuiinum femininum,
vel femininum masculinum vel quod inter haec est (scil. nou-
trum) alterum homm, vel rursus quale qiiantum, vol quantum
quale , v el facions patiens » etc. — Dupliciter fieri potesi di-
stributio termini omnis, nempe pro singutis generim i. e. piv
singulis individuis, quae sub eodem genere et sub eadem spc-
cie continentur, et pro generihus singulonnn i. e. pro solis
generibus vel speciebus, non autem pro individiiis sub geno:
ribus vel speciebus contenlis. . »

.170

SENTENTIARUM LIB. I.

DuB. H.

Itein quaeritnr de hoc qiiod dicil: Non potest.
qui accepit inaequalis esse ei qui dedit. Videtur
eniin dicere falsum, quia si hoc, cum omnis crea-
tura sit accipiens, luilla esset inaequahs Deo; sed
hoc ' lalsum: ergo et primum.

Rkspondeo: Dicendum, quod Augustinus non lo-
quituj- generaUter^ de quoUbet accipiente sive de
quohbet modo, sed de eo qui accipit omnia; el talis
accipiens non potest esse inaequalis.

DUB. III.

Uem quaeritui' de alia ratione: Si non potuit,
ergo fuit impotem. Videtur enim male arguere.
quia similiter posset argui de Fiho et Spiritu sancto :
si non potuit FiHum aequalem producere: ergo etc.

Respondeo: Dicendum ad hoc, quod non com-
pelit generatio nisi h>7)ostasi Patris, sicut alibi tactum
est ' ; ideo non valet nec est simile.

DuB. IV.

Item dubitatur de alia parte auctoritatis", quia
illud argumentum non videtur valere: Potuit prodii-
cere aequaleni, et non produxit sive genuit: ergo
invidus fuit , quia similiter ^ potest argui: potuit
istam creaturam facere meliorem, et non fecit: ergo
invidit. Si tu dicas, quod invidia considerat semper
parem vel superiorem, sicut dicit Gregorius super
illud lob quinto®: Parvulum occidit invidia; obiicitur
tunc , quia si Filium genuisset minorem , non habuis-
set ibi locum invidia : ergo videtur quod ista solutio
non solvit. Item, in creaturis non valet: iste artifex
[)otuit facere istam rem meliorem et non fecit: ergo
fuit invidus; quare ergo ' tenet in Deo ?

Respondeo: Dicendum, quod invidia artificis pro-
ducentis non attenditur in productione rei inaequalis
vel minus bonae, nisi * ubi res de sui natura exigit

tale esse; tunc enim necessario concludilur, quod aut
producens non potuit, aut invidit, si potuit et non
produxit, quia non fecit, ut debuit. Et quoniam fdius,
eo ipso quo filiusest, natus est perfecte imitari, si
non genuit filium in perfecta imitatione , concluditur,
quod aut producens impotens fuit, aut invidit. Et
ideo patet, quod non est simile de Creatore et crea-
tura , arca et artifice ®.

DuB. V.

Item dubitatur de tertia ratione, quam facit:
Si homo pater potuit gignere filium sibi aequa-
lem, ergo et Deus , quia illud argumentum non va-
let: homo habet alium hominem sibi aequalem vel
habere potest: ergo et Deus similiter; quoniam
Deus de sua nobilitate hoc habet, quod nullus po-
test ei aequari; et ita videtur ratio Augustini non
valere.

Respondeo: Dicendum, quodsi aequalitas poneret
de necessitate in aequalibus diversitatem in natura,
quod tunc non valeret. Sed supposito, quod Deus
generet Filium connaturalem sibi, de necessitate se-
quitur, quodsi homo aequalem genuit, quod Deus
multo fortius. Quamvis erilm imperfectionis sit ae-
quari diverso in natura, tamen aequari connaturali
perfectionis est; alioquin divina natura esset in ali-
quo imperfecte '"; quod si hoc est impossibile, pa-
tet, etc.

DuB. VI.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod quae-
stio aequalitatis est qualis aut quantus. Videtur
enim dicere falsum, quia quale dicit qualitatem, et
secundum eam attenditur similitudo, non aequalitas,
quia « proprium est qualitatis secundum eam simile
vel dissimile dici " ».

Respondeo: Dicendum, quod de qualitate est lo- Q^J^jjJj;:
qui dupliciter : uno modo, prout dicitur denominans^^; p''cii

' In cod. V adiicitur est

' Fido antiquioruni mss. et ed. I expunximus hic additam
coniunctivam parliculam ef. Paulo infra post omnia cod. 0 non
male addit naturaliter.

3 Dlst. 7. q. 2. — Pavilo ante ex mss. ct cd. I supplevi-
mns Dicendum.

* Vat. contra mss. ot cd. I rationis.

^ Cod. dd eodem modo pro similiter, qiii ct mox, omisso
istnm , post meliorem addit tali; cod. V posset loco potest et
paulo post pro invidit ponit invidus fuit.

^ Vers. 2; Libr. V. Moral. c. 46. n. 84 : Invidorc onim non
possumus , nisi eis quos nobis in ali(jiio mcliores putamus.

' Ita fcrc omnos codd. cum cd. I , diim Val. etiam non
loco ergo.

* Praeferimus lcclioncm plurium mss. ut F G T Z aa bb
loctioni Vat. poncndo nisi pro sed , quac loctio iam cx gramnia-
ticali constructione commendatur ; aliqui codd. ut S Y cum ed.
I iriodo alTlrmativo, omissis parliculis non ei. nisi, propositio-

nem exhibent , in qiia pauci codd. ut S V loco producentis le-
gunt potentis. iMox plui-es codd. ut F G H I X V cc dd cum
edd. I, 2, .3 talis pro tale.

» Concordant B. Albert. , hic a. 6. — S. Tliom. , hic circa
liu — Richard. a Med. , hlc q. 2.

>o Cod. X imperfecta, qui dein cum cod. V habet «Hoco
quod.

" .\ristot., de Praedicam. c. de Qualitate. Cfr. etiam supra
pag. .342 nota 6.

■'* Nempc forma aliqua accidcntahs , secundum quam , ut
ait Aristot. , de Praodicam. c. de Quali , quales qiiidam esse di-
cunlur. — Et paulo infra dicit idem : Qualia crgo dicuntur
quae denominative a dictis qualitatibus dicuntur (v. g. a can-
dore candidus et a grammatica grammaticus). — Cod. T voci
denominans pracfigit particulam iit. Paulo post ex miiltis mss.
ut FGHSTWYZ aa bb cum od. 1 nomini dispositio praemi-
simus est loco dicitur, ac dein fide plurimorum codd. et ed. I
substituimus melior pro noUlior.

m
l(

'iipi
H

nisTiNT/no x\i.

Til

alio inodo, [)foiil osl (ii^wsiiio nohiiilatis; {\i seciiti-
(iiin) haiic atlcndihir inaior cl niiiior iiohilitas, (t ita
inelior rcs (liciliir. Kl (jiiia « in spiiilnalihiis idcin

csl niaiiis {\i incliiis ' n . id(;() (|iiacslio dfi ac([iialit;ilfi
S|»cctal ad (jiialilatciii , iioii cx [)ro[iria ratioiic iiomi-
nis, sed (^x (■oiisc(|iiciiti, iil visiiin csl '.

DISTINCTK) \\I,

C.KV. I.

Qudmodo pofisit dici: solus Pntcr vtd solifs Filiiis vel
solus Spiritus sanctus, cum sint inscparabile.s.

Hic orilui' (]iia(>slio (caliciis oriifincin c\ pracdiclls.
Dicluiu csl ciiiiii siipia ' , ([iiod taiUiis csl solus Palcr
vel solus Filius vcl solus Spirilus sanclus, quanluin
siinul illi In^s, cl quod duac vcl Ircs pcrsoiiac sinnil
non sunl inaiiis ali^iuid qiiain uiia sola. Idco quacrit
Auguslinus iii scxlo libro dc Trinilatc^- «Oiioinodo liacc
sanc dici |)ossinl, cinii iicc Patcr sit solus iicc Filius
iKH' Spiritus sanclus, scd scini^cr cl iiiscparahililcr ct
Filius cuin Patrc ct Palcr cuin Filio cl Spirilus sanctiis
ciiin ntroquc; inscparahilcs cniin suiil liae tres perso-
ponsio. uae ». Ad quod ita respoudet Augustinus iu eodem':
« Solnin Patrcin dicimus Palrcm, nou quia scparatur a
Filio vcl a Spiritu saiicto, scd hoc dicentcs signitica-
inus, quia illi simul cum co uon suut Paler». Solus
cnim Pater Pater est. Quod non dicitur, quia ipse sil
solus, id esl sine Filio vel Spiritu sancto, sed per hoe
Filius ct Spirilus sanclus a paternitatis consortio exclu-
duiitur. Ila ct ciiin dicitur: solus Filius Filius cst, vcl
solus Spiritus sanctiis Spirilus sanctus est, non dividi-
liir Filius a Patrc vel Spirilus sanctus ah utroque, sed
a consortio lilialis pro[)rictalis excluduulur Paler et Spi-
ritus sanctus, et a consortio processihilis proprietatis
Pater et Filius. Cuin ergo dicilur: tautus est solus Pa-
ter, quantum siiniil illi Ires, per hoc quod dicitur so-
lus non separatur Pater ah aliis, sed hic est seusus:
solus Paler, id est Pater, qui ita Pater est, quod nec
Filius nec Spiritus sauctus, lantus est elc. * Similiter
intellige, cuin dicitur: solus esl Filins vel solus est
Spiritus sanctiis. « Solus ergo Pater dlcitur, ut ait Au-
gustinus iu eodem^, quia non uisi ipse ibi Pater est » ,
ct solus Filius, quia non nisi ipse ihi Filius est, el solus
Spirilussauctus, qula non nisi ipse ibi Spiritussanctusest.

* Augusl. , VI. do Trin. c. 8. n. 9. — In immediatc se-
([iionti proposilione praostannis lectionom veram et contextui
conCormiorem , quam integre exhibent codd. XZ ; Vat. cum ed.
I ot aiiqiiibus mss. ideo quaestio de qttalitate spectat ad aequa-
litatem , alii codd. , intcr quos est etiam cod. T, perperam
tdeo quaestio de aequalilate spectat ad aequalitatem , qui
eliam cum edd. i, o in principio responsionis incongrue po-
nunt de aequalitate esl loqui pro de qunlitate otc.

2 Vidc d. 19. p. I. q. I. et 2. — Cfr. et B. Alljcrt., hic
n. 6. in fino ct S. Thom. , hic in expos. lif.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

• Dist- XIX. — Mox solummodo Vat. et cd. 4 illae tres;
supplc : personae. Deinde Vat. cum paucis edd. post una su-
perflue addit persona.

^ Cap. 7. n. 9, secundum sensum ; .Alagistor extendit quae-
slionem etiam ad Splritum sanctum, sicut o( in soquente textu.

3 Ibid. , paucls intorpositis. — In principio edd. praetor
Vat. e( ed. I male et contra codd. ot originale Icgunt : Solum
Deum Patrem dicimus , non quia.

S. Bomv. — Tom. I.

C.w. II.

Utrum (leljcat dici: soliis Pater cst Dcun , rcl, solus
Filius cst Dcus , vcl, solus Spirilus sanclus cst
iJcus; an, Fatcr cst tiolus Dcus , Filius cst solus
Dcus , Spiritiis sanctus cst solus iJcu.s.

Post hoc quacriliir, ulriim, siciil diciliir: solus
Paler esl Patcr, vcl soliis Filius e.sl Filiiis, ita pos.sil
dici: soliis Patcr est Dcus, vel .soliis Filius (^st Dciis,
ila el dc Spiritu saiicto; aiil , Patcr cst solns Dcus,
Filiiis cst soliis Deus. Ad qtiod dicimus, (jiiia Palcr el Responsio.
Filiiis ct Spiritns sanctiis dicilur ct csl unus Dctis , ct
haec Triuilas sitnul [)i'opric diciltir esse solus Deiis,
sicul solus sapiens, solus potens. Sed iioii vidclur de-
here dici a nobis verhis nostris titcntibus, nisi uhi scrmo
auctoritatis •■' occurrit: soltis Patcr esl Detis, vcl Pater
est solus Deus; ita dc Filio ct Spiritu sanclo dicimiis.
Uude Augustinus in sexto lihro de Trinilatc ' ait: « Qiio-
niam ostcndimns, quomodo possit dici soliis Palcr vcl
solus Filius, consideranda est illa sentcnlia, qua dici-
tur, Detim verum solum non cssc Patrcm soliim, sed
Patrcm et Filium et Spiriltim sanctum ». Ecce habes,
(piia non solus Pater dicendus esl cssc soliis vcrus Dcii.s.
Item in eodem*: « Si quis interroget, ulruin Pater so-
liis sit Deus; quomodo respondebiintis , non esse, nisi
forte Ita dicamus, esse quidein Patrcm Dcum, sed non
euin esse solum Deum ? Esse autein soluin Dcuin dica-
mus Patrem et Filium el Spirltuni sancliim». Ecce et
hichabcs, quia Pater non dchet dici solus Deus; atqiie
hic " soium in parte subiecti tantum accipere quidam
volunt, in parte vero pracdicati si sil, concedunt, quod
Pater est soliis Deus. Sed cx verbis Augustini videtur
ostendi, quod proprie solus Deiis dici dcbeat tota Tri-
nitas. El haec Trinitas, ut ait Aiigustiniis contra Maxi-
minum '", intelligitur, cum Aposlolus dicit : Bcatus el solus
potens; et ihi: Soli sapietiti Deo; et ibi: Invisibili soli

* Supplo cum codd. A C : quantum illi tres.

'=> Cap. 9. n. 10.

« Vat. et edd. 2 , .3 , 7 non bcnc auctoritatibus.

^ Cap. 9. n. 10; in quo tcxtu Vat. et aliac edd. contra I ,
8 , codd. ct originalo male logunt posset pro possit. Finito fcxtu,
ante verus Deus Vat. et piuros cdd. contra codd. malc omiltunt
solus.

8 Loc. cit. — Vat. et edd. i , 6 interrogat, contradiccnli-
bus aliis edd. , codd. et Augustino. Deindc posl sed non sola
Vat. omittit eum.

° Edd. 2, 3, 7, 9 hoc ; od. 6 hic solus. In qualicumque
lectione verba .Magi.stri ob brevitatem sunt subobscura. Lectionem
hic sic interprctari possumus : hic, id ost in hac resoltitionc ne-
gativa , aliqui dislinguunt , admittcntes eam, si verbum solum
ex parte subiecti accipitur. Similiter etiam lectio hoc fortasse
intelligi potest. De ipsa sentontia Magistri cfr. S. Bonaventura,
hic dub. 1. — Mox Vat. et ed. 4 post praedicati non bone lo-
gunt sic , et edd, 3 , 7 peius si sic.

10 Libr. 11. e. 12. n. 2. .Magistcr ex hoc el tribus sequen-

378

SENTENT[.\RUM LIB. I.

Deo. Noii oiiim do solo Palre haec aecipicnda sunt, ut
conlendchal Maxiniinus cl alii haeretici, sed de Trini-
lale. Sicul et illud: Solus habet immortalilatem , quia
secundiini roclam fideiu ipsa Trinitas est unus solus
Dcus, hcatus, polens, sapicns, invisihilis. Unde Augu-
stinus iii codcin': « Cum nnus Deus sit Trinitas, haec
sit nohissolutio (inaestionis, ut intelligamus solum Deum
sapicntcm, solum potcntcnj Patrcm et Filium el Spiri-
Uim sanclum. qni csl unus el solus Dcns».

Cap. III.

Qmmodo Trinilas dicatur solus Deus, cum ipsa sit
cum spiritibns et animabus sanctis.

Scd itcrum c|uacritur, ((uomodo ipsam Trinitatcm
dlcimus solum Dcum, cum sit cum .spirilihus ct ani-
Responsio. mabus sauctis. Ad quod respondet Augustinus in sexlo
lihro de Trinitate ^ ita dicens: « Trinitatem dicimus
Dcnm solum , quamvis semper sit cum .spiritihus et ani-
mahus sanclis, sed sofum dicinuis, (fuia non aliud quam

neralis'

ipsa Trinitas Dcus esl. Non enim illi cum illa Deus sunl »,
vel aliqua alia, sed ipsa Trinitas tautum, non illi vcl
alia Deus est.

«Verumtamcn, ut ait Auguslinus% elsi de solo j
Patre praedicta dicerentur, non tanien excludcretur uegni.|e-
Filius vel Spirilus sanctus, quia hi tres unum sunt ;
sicut in Apocalypsi de Filio legitur, i\\\0(\ habet nmnen
scriplum, quod nemo scit nisi ipse. Non enim inde sc-
paratur Pater vel Spiritus sanclus. Et cum dicitur:
Nemo novit Pairem nisi Filius ; non indc separatur
Pater, el Spiritus sanctus, quia inseparahiles sunt ».
Aliquando etiam nominanlur Paler et Filius, et tacetur
Spiritus sanctus; sicut Yeritas ad Palrem loquens ait*:
Ul cognoscant te et quem misisti lesum Clmstum esse
unum verum Deum. « Cur crgo, inquil Augustinus^,
lacuit de Spiritu sancto? Quia consequens esl , ul uhi-
cumque nominatur unus, sicut Paler el Filius, tanta
pace uni adhaerens inlelligalur etiam ipsa Pax, quam-
vls non commemoretur ». Uno ergo istorum nominalo,
etiam reliqui inlelliguntur; quod in plurihus Scripturac
locis occurrit.

COMMENTARIUS IN DI8TINCTI0NEM XXI.

Qualiter (jictiones exclusivae accipiaiiiur in divinis.

ffic oritur quaestio ex praedictis trahens originem.

DIVISIO TE.KTUS.

Supra prol)avil iMagister aequalitatem persona-
rum; hic, quia in probatione dubias quasdam ^ di-
xerat rationes propter dictiones exclusivas, inovet
illas dubitationes et solvit. Et liabet haec pars tres
partes secundum tria dubia, quae proponil.

Primo eniin quaerit de bac locutione '' : tantus
est solus Pater, quantus Pater et Filius, et hoc primo
capitulo.

Secundo proponit banc sive quaerit de Iiac: so-
ius Pater est Deus, et hoc facit secundo capitulo.
ibi: Post haec quaeritur , utrum , sicut dicitur
solus Pater etc.

Tertio quaerit dehac: Trinitas est solus Deus;
et hoc facit tertio capitulo, ibi : Sed iterum quaeritur,
quomodo ipsam Trinitatem. Et in qualibet istaruni
partium prinio movet dubitationein, secundo solvit ^

tibiis loois o.xccTpsil .\iiguslini dodi'iii;iiii , t|nu(l scnipei' (olii
Tiinitiis iiileliigiitiir iii citiitis iocis sacnio Scriptmvic. Vcrba Au-
gustini liacc suiit : .\c pcr iioc (juod ait Aposlolus ( I. Tini.
6, \o. ): Beatm et soliis potcns, iioii cogor dc Patre tanlum-
modo acci|)cre , scd de Deo , (juod est ipsa Trinilas. Cap. 13.
II. 2: Soli snpimtl Deo ( lloni. 16, 27.). Deiis ila(|ue , (luod
cst ipsa Trinitas propterea sotus sapicns recle dicitiir , qui;i
soius secundiim subslanliiiiii siiiim siipiens csl. Cap. 9. n. 1 :
Incisibili sdli Deo (I. Tiin. i , I7.j. Si dixissct .s7)/< Pntri, dif-
ficiliiis fortiisse (juaestio sol\erctur; (luiii vcro dixit soli Deo ,
non cst iitl(|iii' coiurii iios ; el Unigenilus (juiiipc iii Dei forma
et Spiriliis siinclMs in siia iiatur;i cst iinisibilis. Unus cnim cl
soliis Deiis ii iiobis ipsa Trinitiis priiedicatiir. Cap. 12. n. 2:
lieiitiis et solns pofens , Hex refjvni elc. (I. Tim. 6, 16.).
Nihii liic \ideo dicliiiii , (iiiod iioii con^ciiiiil Triiiitiiti. — litiam
iilibi ciKlciii docel Aiigusliniis . cfr, libr. I. dc Trinitiile c. ti. n.
10. cl 11 , ex (|ii(i Miij^ister muluaxil ullima vcrbu.

' Cap. 1."]. 11. I. iniimis vcrbis codd. BCD liaec adiiciunl :
.Noii cryci Fiilcr siiliis, iicc soliis l"iliiis, iicc soliis Spiiiliis siincliis
Dciis csi , ■^[■i\ jpsii 'rriiiil.is iiiiiis Dciis soliis esl.

2 Cap. 7. n. 9. — Vat. ct cd. 4 ;inte dicens omiltunl itn.

3 Libr. II. contra IMaximinum c. 13. n. 1 ; sed Magistcr
nonnulla omisit acI addidil. Tres in lioc texlu occurrentes loci
sacrae Sciipturae sunt: I. loan. 5,7; Apocal. H), 12 ; el .Matth.
1 1, 27, ul)i Vulgiita : El nemo novit Filiiim nisi Pater; nequc Pa-
trem quis novit nisi Fiiius. S. liona^. (hic dub. 3.), u(i tcstaii-
tur codd. , in Miigistro legiC IVemo novit Filium nisi Patcr.

* loan. 17, 3.

s Libr. Vl. de Triiiilale c. 9. n. 10. Fliam propositio prac-
ccdens sccundum scnsuni indc excerpta cst. — lii finc .sola Val.
addit : vt ibidem nmplificni Angxistimis.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' ii\ mss. et c(l. 1 supplcvinuis quosdam.

- Viit. cuni cod. cc ratione , sed minus bcne et contra
cetcros codd. (>l ci.\. 1. Mo\ iii Viil. decsl et lior primo rnpi-
titlo , (luod liimeii cxslat iii niss. e( ed. I. Similis omissio
reciirrit paulo infr;i , scil. seciindo cnpitulo H tertio capitulo.

3 Vat. ct cod. cc. iTfragiintibus tiiinen aliis mss. et ed. 1,
movetur dnbitntio . aecumto solvitvr.

DIST. Wl. \\\'\\ I. nlAKST. I.

;)79

TH\r;r.\Ti() qdakstio.m m.

.\(l intelli<,'('n(i;iiM iiniiis |);irlis csl hii' (jiKicslio
(It^ (lictionihiis ('xcliisivis. Ht ciira hoc |)rinci|);ili(('r
(ju;i('ninliir ' diio.

Primo (|ii;i('ritiir, ulniin (hclio exchisiva iii di-
viiiis vore addatiir lcriniiio siil)staiiti;di.

S&ciindo, iilriiiii vcrc ;id(l;iliir tcriiiiiio icLilivo.
Kl (|ii;intiini ;iil priniiiiii (|ii;icriiiitiir diio:
Pfimo'^: iitriiin diclio cxcliisiva vcrc ;(dd;itiir
tcrmiiio siil»st;mti;ili ;i |);irtc .snhircfi.

Secando , si vcrc ;iddatiir ' ;i p^irtc pracdirati.

AUTICUIAJS I.

Dc diclionibus cxclusivis additis tcrmino suh.stanfiali.

QUAESTIO I.

Utnim vere dicatiir: solus Dens esl Paler.

Qiiod autein V(M"e * ;idd;ilur huic terinino Deus
;i parte sabiecti, osteiidilur hoc inodo: Deus habel
ahquid propriuin; sed proprium est quod inest soli ^:
ergo etc. Et qui;i constat, quod exciusio vere addi-
lur termino suhstanti;ili respectu praedicali essen-
tialis , unde bene ihcitur: solus Deus creat ; quaeri-
• tur, utruni vere ;iddalur ei respectu praedicati proprii
sive* termini retatiui, utruin scilicet vere dicatur:
solus Deus est Pater. Et quod sic, videtur :

i. Per sunin expositionem , quae est: solus Deus
ni»mu[».c.st Paler , id est non alius quam Deus est Pater^:
ergo solus Deus est Pater. Et quod sit ista eius ex-
positio, hoc habetur et a comnuini usu et a Philo-
sopho % i\\i\ dicit, quod «solus idem est qwod non
cum alio » .

1. Item, hoc' videtur a convertibih, quoniain
istae duae convertuntur: niliil pr;ieter Petruin currit,
ergo solus Petrus currit; ergo et istae duae: nihil
praeter Deum est Paier, ei. solus Deus est Pater.
Sed prima est vera, quia haec est falsa: nihil est
Pater, et non haJjet instantiam nisi in Deo '": ergo etc.

3. Item , a quocumque removetur quod est in

plus , removetur (jiiod cst in niinu.s^^; scd c.s.sc
Deum est in pliis qiuuii esse Patrem: ergo ;i (|iio-
cuinque removetiir Deus. et Pater. Sed (juaeciimqiie
sic se habent, qiiod a quocumqiie removetur uniiin,
et alternm, imuin pniecisi^ praedi(;atiir de altero, nec
habet instantiam : ergo Pater praecise pniedicatiir de
Deo; sed si praecise, ergo cum exclusione: ergo etc.

Contra: I. Terminiis accidentalis imphcat rein
suam circa suum subiectum — iil patel. ciim dici-
tnr: homo albus currit, circa hunc tcrminiim /lomo
imphc;itur albedo — ergo similiter cmn dicitur: solus
Deus est Pater, circa Deum implicatur solitudo.
Sed Hilarius^* dicit, quod « Deus non est solitarius
confitendus » : ergo etc. Et ratio isfci conchidil, c}uod
non possit vere addi nec cum praedicato proprio
nec communi.

2. Itein, ostenditur, quod non possil vere addi
respectu praedicati communis, ut ciim dicitur:
solus Deus creat. Hoc eniin noinen Deus de se habet
supposilionein quasi indefinitam respectu iiersona-
rum '^ , ergo rediht locutionem verain pro aliquo; sed
pro quohbet est falsa — haec eniin est t;ils;i: soins

1 Vat. cum puucis tiintum cod(i. qmerenda sunt.

* Multi codd. cum cd. 1 Primum est.
^ Cod. 1 adiungit Imic termino.

* Supple : dictio exclusiva solus ; VaL omittit particulam
aulem et addit ly solus , sed praeter fldem mss. et ed. I.

s Porphyr., de Praedicab. c. de Proprio.

^ Ex antiquioribus mss. et ed. I subslituimus sive pro
sicut.

' Plures codd. ut .VtjFORU ee omittunt in hac proposi-
tione verba id est, loco quoi"imi codd. SY post non ponunt enim.
Cod. W omittit in principio propositionis particulam solus, et
loco id est iiabet et, lectio non spernenda , quam cod. T a
posteriore manu correctus cum lectione aliorum niss. ita con-
iungit : solus Deus est Pater , id est , Deus est Pater et non
alius quam Deus est Pat^r. Vide infra resp. ad 3. obiect., ubi
expositio eadem datur.

8 Libr. II. Elench. c. 3. (c. 22.). — Paulo supra ex multis
codd. ut .\GHIKUXV aa ee d' et ed. 1 post luibetur ndieci-
mus et.

^ In codd. VX additur idem, et inox in codcl. SY pro it
ponitur ex,

^'^ Aristot. , II. Prior. c. 26. fc. 28.) ait : Instanlia autem esi
propositio propositioni contraria. — Sensiis igitur vorborum et
non liabet instantiam nisi in Deo cst : propositio huic lalsae
propositioni ; niliil est Pater , contraria et vera est : nonnisi seu
sotus Deus est Pater ; quod sic patet , si haec : nihit est Pater
est falsa , ergo liaec erit ^ ei-a : aliquid est Pater ; ergo a el
creatui-a \el Deus; non croatura seu nihil extra Doum, ut con-
stat ; orgo soius Deus. — Paulo ante Val. praeter fidem mul-
lorum mss. ut .VFGHSTXV etc. et od. I ergo solns Deus
Pater loco et: solus Deus est Pater.

" Cfi'. supra d. 19. p. I. q. i. arg. I. ad opp. — In hac
propositione auctoritate anti<iuioium mss. et ed. I expunximus
post removetur in Vat. additum hoc.

12 Libr. IV. de Trin. n. 18; .Nobis (luoquo iioc soli(aiius
tantum nec divei"sus est confitendus.

13 Cfr. supra d. i. q. ♦. — Paulo infra Vat. < iini cod. cc,
sed contra ceteros codd. ol ed. \,sotutn uni pro ntii soli.

380

SEMENTIARUM LIB. I.

Palei' ci'(,'at — ergo cum onine praedicatum esseu-
tiale conveniat tribus, et nou uni soli, nullo modo
potest addi dictio exclusiva respectu talis praedicati
subiecto comnmni.

3. Item, quod non respectu proprii, videtur,
quia si haec est vera: solus Deus est Pater: ergo
a simplici conversa el haec : solus Pater esl Deus ;
sed ista est falsa: ergo etc. Si dicas, quod non con-
vertitur simpliciter; contra: habet intelleclum uni-
versalis negativae et particularis affirmativae, et
utraque convertitur simpliciter: ergo etc.

C 0 N C LU s 1 0.

Termimis solus iii divinis noii dicilur categore-
matice , ut idem sensus sit ac solitarius; hene
vero dicitur syncategorematice respectu prae-
dicati tum substaiitialis , tmn personalis.

Respondeo: Dicendum, quod haec dictio solus
soius diciiur notest esse catenorema, vel syncateqorema^. Se-

duplititer. ^ . , '^ • , i-

cundum quod est categorema , sic est nomen adie-
ctivum , absolute ponens rem suam circa suum
substanlivum , et res sua est solitudo. Unde tantum
valet sic ^ solus quantum solitarius. El quia soli-
tudo nullo modo recipitur in divinis quantum ad
substantiam , quia est in multis personis , hoc nomen

conciusio 1. solus wou. recipitur in divinis cum terminis ^ sul>
stantialibus, sicut ostendit prima ratio.

Si autem accipiatur * in quanlum est syncate-
gorema. sic privat associationem et importat ali-
quam negationem. Et sic , cum aliquod praedica-
tum et substantiale et personale praecise dicatur^

conciusio 2. (je nomine substantiali , sic vere dicilur in divinis
et respectu praedicati suhstantialis , ul cum dicitur:

icalis.

solus Deus creat, et respeclu ^ personalis, ut cum

dicitur: solus Deus est Pater. '

1. Ad illud ergo quod obiicitur de albo, quod soiutioc!
ponit rem suam circa substantivum; dicendum, quod''^'^""'
non est simile, secundum quod hoc nomen solus
lenetur syncalegorematice; quia albus est dispositio
subiecti absoluta, unde absolute ponit rem suam circa -

terminum, sed solus ratione negationis non abso-
lute; et ideo non ponit solitudinem, sed praecisionem.

% Ad illud quod obiicitur secundo, quod ter-
minus subslantialis debet reddere locutionem veram '
pro aliqua persona; dicendum, quod terminus, cui
additur exclusio, respectum habet ad praedicatum,
et respectum habet ad exclusionem; et licet re-
spectu praedicati possit habere suppositionem perso-
nalem, ut cum dicitur: solus homo currit ; tamen |

regula est apud sophistas * , quod per comparatio- i^eg^a^ ^
nem ad dictionem exclusivam talis terminus habet
suppositionem simplicem, unde nullo modo licet
descendere. Et hoc est quod dicitur in libro de Re-
gulis fidei ^, quod dictio exclusiva facit exclusionem
quantum ad genus rei, non quantum ad rem ge-
neris, quia ratione formae communis, quae est genus
rei, non ratione suppositi , quod esl i^es generis.

3. Ad illud quod oljiicitur ullimo, qnod con-
versa est ftilsa; dicen(hmi, quod illa non est sua con-
versa; quia ista: solus Deus est Pater, habet intel-
lectum affirmativae , scihcet Deus est Pater , et haec
convertitur siiupliciter; el habet rationem ^" negativae
huius: nullus alius a Deo est Pater, et haec simili-
ter convertitur simpliciter ; sed haec non est sua con-
versa: nullus alius a Patre est Deus, sed haec: nihil
quod est Paler, est aliud a Deo. Idem enim, quod
subiiciebatur in prima, debet praedicari in secunda ;
et sic patet illud.

SCHOLION.

I. Quacsliones liuius distinctionis satis suiil intricalao , sod
a tlicologis iilius aetatis post Magistruni Senlentiaruni in scliolis
communiter cuni niagna subtilitate diaiectica tractabantur. Ser-

\iunl ad maiorem verboruni j)roprielatem quoad adoranduni
Triijjtatis mysterium observandam. Supponit Seraphicus in liac
el seqq. qq. plura, (juae in antiqua logica de diclionibus cxdu-

1 Plures codd. ut liDQS cum ed. I hic et in sequentibus
categorematica vel syncategorematica , prout scil. solus sc ipso
sinc additione aiterius termini vei tantuin iunctus alteri aliquid
detcrminate signillcat. Paulo infra Val. contra lere omnes codd.
ct ed. 1 absolutum pro absolute.

2 Vat. cuin cod. cc perperam liic. Mox post priinum quan-
tum in cod. I ropetilur vatet.

3 Kx anti(niioi'ibus mss. ct cd. 1 suppievimus cum termi-
nis, quae verba ininiis i)ene absunt a Vat. et cod. cc. Paulo
antc cod. bb post quia est repetit substantia, et cod. V post
personis addit ideo.

* Cod. X accipitur. ^ Cod. T pracdicatur.

« In cod. V repelitiir praedicati. Mox post Pater cod. X
odiungii: id est ilte qui est sotus Deus est Pater.

■^ IJc liac lociitionc vide supra d. 4. q. I. in Scholio, ubi
et f)lura inAcnies dc sui^posilione personali ef simplici ac de
descensu , di' quibus paulo infra loquitiir S. Uoctor.

8 Intellige in sonsu bono, scil. homines, qui eruditi el
doctores sunt in logica ; in eodem sensu occurrit apud S.
Thomam, S. p. I. q. 31. a. 3. ad 3. — Regula, quam adducit
S. Doctor , invenitur in Summula Pelri Ilispani , Tract. de Su))-
positionibus, in subdivisione suppositionis simplicis, ubi hoc ad-
diicit exomplum: «Omno animal praeter hominem est irrationale;
ibi iste terminus Iwminem simplicem Iiabet suppositionom, quia
non licet fieri descensum sub ipso ; iinde non sequitur : omne
animal praoter hominem esl irrationale , crgo omne animal
j)raoter hunc hominem est irrationale » otc. — Paulo infra ed. I
confusam immobilem pro simpticem ; v ide Petrum Uispanum
loco cit. , ot nota suppositionem confusam immobilem dici etiam
confusam tantum , ciii opponitur confusa mobilis seu distri-
butiva.

^ Alanus ab Insiilis , in libro : Theologicao regulae , reg. 29.

10 Vat. i)raetor fidiMn mss. el ed. I habet etiam inteltectum
pro el habet rationem.

DIST. X\l. AliT. I. QIIARST. II.

iiH\

si\is, d(M'uniiii spociclnis cl di- (iuiiu|iic i^c^^ulis iii lAposilionc
ciiriiin obscrviiiKlis inai;is subtiiitci- (|ii:mi iiliiilcr ii',idcb;iiitiir.
Suniciiit notiirc ti;icc piiucii.

1. I)/rt/() r.rrhisivn csl illri , iii (iii;i \cl si(hirrliim \cl
'jmirdirdliini Jiniciliii- iiiirticiiiis cxcliisi\is, iil tiiiilin/i , soliim,
dmntnxnl clc. Si si}^nuin cxclusivuin iillicil siil)irrtiim , tunc
|ii(i|H)silio sit-nilicNit, priicdiciitum coiivonirc tiintiim illi siibiccto,
iioii iuilciii iiiiis subicclis v. g. tiiiiluni lioino cst risibilis. Si
\cro i);irli(iii;i cxclusi\ii iillicit p/iirdiriitinii , tuiic signiliciit ,
ilhul liintuininodo priicdiciituni , cotcris cxclusis , iiuic subiccto
convcnirc v. {?. snpcrbus non iiiniit nisi sc ipsiiin.

2. Oninis projjositio cxcliisi\;i iinirin;iti\ii (>\|)oiiitur pcr
(luiis pro|)osiiioiics, (lUiiruin uiiii iiftirnwit piiicdiciitnin dc sub-
icclo, ;iit('iii Ncro cxcliidit \c! oniiic iiliiid siipposituin ii con-
sorlio pr;ic(li(';ili , vci ;ilin(l iiriicdiciituin ii subiccto. Itii pr()|)o-
sitio: soliis Dcus (>st P;it(>r , sic exponitur : Dcns (>st Piilcr, ct
iiiliii , (|Uod non csl Dcns , cst Piitcr. Clr. Iiic solnl. iul .3.

3. Circa alios terniinos cxclusivos , ul tontiim , diimtaccat,
uon cst dilliculliis . (jiiiii non liiibcnt aliiiin scnsuni nisi c.xclusi-
viim. Terminus \cr() soliis liabot sensum iicqui\ociun. Potcst
cnim inlclii^ii vcl calcgorcniiiticc i. c. ut pcr sc signiliciit ali-
(piid , ct lunc solns idcin est ac soUta/iiis ; acI syncatcgorc-
inaticc , (luando ut adiccti\ um adiiinctuin cst aliciii substantivo.
In primo sciisu non fiicit })ropositioncm cxclusiviim lu^c ullo
inodo iulmiiiitur in (li\iiiis. Iii sccuiido scnsu lacit propositio-
iiem c.xclusiviim ct addi potcst tcrinino csscntiiili (iit Dcus) ,
qui ponitur ut subiectnm respectu praedicati si\e essentialis
sivc i)ersonalis , quod soli Deo compctit.

4. Conve/'sio propositionis cst inversio cxtremoruin pro-
positionis , ila ut, retenta ipsius propositionis veritale , cx prae-

diciito tiat subiiM^tum ct c\ subicclo pracdiciiliim. lliiiiH ('i>ii\ci-
sionis tripicx disliiigiiilur spccics, scil. si/ni/lr./ , jir/- iirridcn.s
ct /w ro/il/iiiinsilin/wm. Viiri;ic iii logicii diinliir rcgiil/ic. iii
ritc (l;il li;icc coii\crsio.

II. .\d cvplicandiim soliil. iid 2. scr\irc pos^iiini \crb;i S.
Tliomac (S. 1. (|. :{l. ii. .'1. iid '.l.j: « It sopliistiic dicunl, dlclio
cxclusi\ii iminobiiiliil tcrmiiium , ciii adiungiliii'., iil noii possit
llcri siib co (icsccnsiis jiro iili(|iio siippositoriini. .Non ciiiin .sc-
quilur: soliis liomo cst aiiimal riilionalc, iiiort;ilc , crgo soliis
Socnitcs ». — lii ciidcm soliitionc rcmiiiict dilliciiltas , (|iiani
ino\cl Brulifcr liic, qiiod in iiiia cadcin(|uc propositionc idein
t(<rminus iiivta diipliccm rcspcclum , scil. ad cxcliisioncm H tid
piiicdiciitiim , iioii possit liiibcrc su|)posilioiicni sii/iplire/u (scii
e.xcludcntein (lcsc(!nsum ad supjiositii) ct suppositioiicm peisona-
lem. Ad lioc diccnduin cst , ([iiod propositio cxclusivii \irlii;i-
litcr continct diias proposilioncs, til supra dictiim cst , ct (jiiod
S. H()n;ivciiturii noii dicit, ipsiim iictii liabcrc suppositioiicin
simplicem ct pcrsonalcm, sed quod 'possit liabcrc siippositio-
nem pcrsonalcm, ncinpc rationc miitcriac. Qiioad lcrniin(js,s»/)/ni-
sitionem si/nijlicem ct j/e/sonalnn etc. cfi'. d. -i. (|. I. Scliolion.

III. Iii conclusionc omiics coincniuiil. — Alex. Hal,, S. p.
I. ([. 06. m. .3. ii. 2. iii (iiic. — Scol. , de liac ct triliiis sc(j(i. in
utroquc scripto liic ([. iinic. — S. Tliom., Iiic q. I. a. 1. (iiiiie-
stiunc. 2; S. I. i\. .31. a. .3. — B. Albcrl., Iiic a. 3; dc h.ic ctsc(|(i.
(1(1. S. p. I. tr. 9. q. 40. m. 2. — Pclr. a Tar. , liic ip unic
ii. I. 2. — Uichard. .i Mcd., Iiic (|. 4. — /Kgid. H., Iiic 1.
princ. q. 3. collatcr. I. — llcnr. Gand., dc liac ct seqq. S. a.
75. q. 5. pcr totam. — Durand. , dc hac ct (ribus seqq. Iiic i\.
\. 2. — Dionys. Carth., dc liac ct tribus seqq. hic q. unic.
— Bicl, dc liac et tribus sc(](|. (i^i- hic q. unic.

QUAESTIO II.

Utntm diclio exchisiva vere addi possit tennino substantiali a parte praedicati.

Seciindo quaeritui', utruni dictio exclusiva vere
possit addi tennino substantiali a parte praedicati.
Et quod sic, ostenditur hoc modo.

1. Augustinus sexto de Trinitale': (( Patrem
lonui.dicimus esse Deum, sed non esse solum Deum, esse

autem solum Deum dicimus Patrem et Filium et
Spirilum sanclum». Si tu dicas , quod ly solum
intelligitur ex parte subiecti; obiicitur expressius
per hoc quod dicit Augustinus contra Maximinum ^:
« Ipsa Trinitas est unus solus verus Deus » ; constat
quod in hac solus Deus non potest esse dispositio
ex parte subiecti, quia sic esset sermo incongruus:
ergo etc.

2. Item , hoc ipsum ^ videtur per expositionem :
Trinitas est Deus et non aliud quam Deus, ergo Tri-
nitas est sohis Deus; praemissae sunt verae: ergo et
conchisio.

1. Haec dictio solus est dispositio subie- Ad oppo-
hoc signum omnis ; sed quando omms

3. Item, ratione videtur per simile: quando
praedicatum non inest alii quam subiecto, vere haec
dictio solus accipitur ex parte subiecti : ergo quando
subiectum non subest aUi quam praedicato, vere ac-
cipitur a parte praedicati; sed istud subiectum Tri-
nitas non subest* ahi quam Deo: ergo etc.

CONTRA

cti , sicut

additur ad praedicatum , locutio est falsa et impro-

pria: ergo et^ similiter, quando haec dictio solus.

2. Item, haec dictio .9o/m* addita ahcui termino
excludit alium; unde sensus est: solus homo, id est ^
homo et non ahus; sed alius respicit supposituiu,
et terminus subiicitur ratione suppositi , et praedi-
catur ratione formae : ergo haec dictio solus de sui
ratione respicit subiectum: ergo falso el improprie
additur praedicato.

' Cap. 9. n. 10; vide hic lit. Magistri , c. 2.

2 Libr. II. c. 9. n. I ; Unus enim et solus Dcus a nobis
ipsa Trinitas praedicatur. Vide etiam hic lit. Magistri , c. 2.
circa finein. — Mox Vat. praeter fidem inss. et sex primaruni
edd. ly solm pro in tmc solvs Deus. Per v erba , quae dein
sequuntur, scil. se/'mo incongruus, intellige sermonein contra
graininaticae regulas.

^ Ex plurimis mss. el ecL I supplevimus ipsum.

* Postulantibus codd. cum cd. I nec non contextu , posui-
raus subest loco inest. *

s In Vat. deest particula et , quae tamen a inultis mss. ul
AFGTV etc. et ed. I exhibetur.

^ Vat. cum cod. cc omittit minus bene, et aliis mss. cum
ed. 1 obnitentibus , id est. Paulo ante aliqui codd. ut SVZ
post exclndit repetunt terminum.

382

SENTENTIARUM LIB.

3. Item, secunduni quod additur piaedicato, aut
tenetui- categoreinatice . aut ' syncategorematice. Si
categoiematice, tunc est iiomen adiectivum et non
recipitur in divinis; si syncategorematice , sic im-
portat negationem implicitam; sed negalio antecedit
(juod negat: ergo necesse est, quod antecedat com-
positionem, quam negat; sed cum dicitur: Pater est
solus Deus , solus '' sequitur coinpositionem : ergo
videtur, quod non possit ipsam negare: ergo elc.

4. Item, ego quaero, quid excludal% quando
Quaestio iu- additui' ad praedicatum. Si aliud a praedicato , ut

sit sensus : esl solus Deus , id est Deus et non
aliud; tunc est ibi superfluitas, quia forma praedi-
cati excludit aliam lormam disparatmi, quantum
est de se — unde sequitur: iste est homo, ergo non
est aliud ab homine — ergo videtur, quod dictio
exclusiva faciat superfluitalem et nugationem: non
ergo tenelur exclusive, et ita videtur , quod teneatur
adiectite solum et quod importet solitudinem circa
istum * terminum Deus; et istae sunt falsae.

CONCLIJSIO.

Dictio exclusiva potest in divinis addi praedicato
tennini substantialis vere, sed non proprie,
nisi cum determinatione et adiunctione ter-
mini partitioi.

Respondeo : Ad hoc volunt " aliqui dicere, quod
soiuiioquo- haec dictio solus proprie non debet addi ad prae-
dicatum, sed tantum ad subiectum ; et cum additur
praedicato, impropriae sunt locutiones, et tunc idem
Non appro- est dlccre solus et tantum. Sed tamen , si aliquis
inspiciat , non tantum cum hac dictione solus , sed
etiam '^ cum hac dictione tantam videbit improprie-
tatem et superfluitatem. Quid enim est dicere: Tri-
nilas est tantum Deus , nisi est Deus , et non aliud
quam Deus ? Sed " hoc improprie satis dictum est ,
(|uia hoc ipgo, (juod Deus est, excluditur, quod
non sit aliud a Deo. Si enim Deus est, ergo non
est aliud a Deo,etnuIlus haereticus unquam dixit,
Trinitatem esse Deum, qui diceret, aliud^ esse a

batur.

Deo. Unde non videlur magnum quid Augustinus
dicere, si hoc voluil dicere.

Et^ propterea aliter dicendum est, quod haec
dictio solu^ dupliciter potest addi termino substan-
tiali a parte praedicati: aut per se, aut cum ter-
mino numerali sive partitivo. Per se improprie
additur ; el si addatur secundum vocem , tamen se-
cundum intelleclum stat a parte subiecti. Idem enim
est dicere: est homo albus , et est albus homo '°.
Unde sensus est: non dicimus, Patrem esse solum
Deum, id est, non dicimus, soluin Patrem esse
Deum. Si autein aliter ponatur, videtur sermo ha-
bere superfluitatem et improprietatem , quia hoc ex-
cludit, quod excludebatur ex natura ipsius praedicati.

Aliquando " additur haec dictio solus termino
substantiali cum termino numerali , sicul cum hoc
termino unus; et tunc excludit pluralitatem, et hoc
modo bene additur praedicato; et ita accipit Augu-
stinus contra Maximinum, cum dicit: « Trinitas est
unus solus verus Deus», ita quod non plures; et
tunc est verus sermo et proprius et contra haereti-
cos, qui dicebant, Trinitatem plures esse deos. Et
importatur per istum terminum solus privatio mul-
titudinis, et ita discretio ^^ et magis proprie dicitur
de Trinitate , quod Trinitas sit unus solus Deus ,
quam de Patre, cum tamen possit dici de utroque,
quia Pater est unus Deus, et nullus unquam dixit,
Patrem esse plures ; sed de Trinitate sive de tribus
aliqui dixerunt; et ideo congruentius dicitur: Tri-
nitas est unus solus Deus. Concedendum est igitur,
quod solus potest addi ad praedicatum termini sub-
stantiahs vere in divinis, sed non proprie , nisi cum
determinatione et adiunctione termini partitivi.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod solus
est dispositio subiecti, sicut hoc signum omnis; di-
cendum, quod non est ita propria dispositio subiecti,
sicut hoc signum omnis; quia omnis distribuit pro
suppositis, pro quibus terminus subiicitur, non pro
quibus '^ praedicatur , saltem simul sumtis; solus
autem non solum dicitur ratione suppositi, verum
etiam ratione formae, quia excludit alium et etiam*^
potest excludere aliud.

Solutictv
ctoriiiaii
digtir.to.
ne.

Conclu 1.

termii h.
luerali

Concli l

Concli ) 'i.

Epilo) .

Solu or-
positt ■

gicalj.

' (Jod. V addit tenelur. Paiilo iiifra post si syncategore-
matice plurimi mss. cum edd. 1 , 2 , 3 , 6 adiiciunt sed. Dein
(«(]. T implicat ioco importat.

^ Sequimur maiorein numerum mss. ul IliMNPQZ etc.
e( ed. I ponendo solus , quod aliqui codd. ul 0 U U omittunl,
aliqui \ero ut CLSV ei subslituunt .svc, cod. T liic, Vat. cum
cod. cc autem faiso non. .Mox cod. Z ctnn ed. I , verbis trans-
posilis, ergo non videlur, quod possit etc. ^ £(]^ \ exciudit.

* Antiquioribus mss. el ed. I e.xigentibus, substituimus
istum pro hunc, et inox post et expunximus additum sic.

^ Vat. cum recenliore cod. cc voiuerunt.

® Ex piuribus inss. ut GIIIPQZ ee IT el ed. I adiecimus
eliam. Paulo iiilra ])ost Quid enim Vat. cum cod. cc addit
aliud , quod lamen dcest in aliis codd. et ed. 1. Dein post
nisi cod. V el ed. 1 repetunt Trinitas.

' Ope vetustiorum scriptorum supplevimus Sed.

* .\d norniam ms.s. et edd. I , 2, 3 expunximus hic addi-

tum ipsam. Pauio ante cod. cc et edd. 2, 3 falso quin pro qui.
Mox Vat. contra fere oinnes codd. et ed. I et ideo loco Unde.

^ Faventibus anliquioribus mss. et ed. I, restituimus par-
ticulam Et. Paulo post in mss. desiderantur verba a parte
praedicaii , certe supplenda.

'0 Arisiot., II. Perilierm. c. I : Transposila vert) nomina el
verba idem significant, ut esl albus homo, et est homo albus.

" Sequimur antiquiores codd. et ed. I ponendo Aliquando
pro Aliter, et mox post sicut cum addendo hoc, ac dein sub-
stituendo ita ioco sic.

i^ Vat. cum uno altcrove tantum codice distinctio , quae
et paulo post praeter fidem inss. et sex primarum edd. omit-
tit haec verba quia Pater est unus Deus.

'3 In plurimis mss. et ed. 1 deest pro quibus, e contra in
codd. aa bb habctur sed non pro illis , pro quibus.

^* Nonnuili codd. cuin cd. I omittunt etiam , pro quo ali-
qui falso exhibent noii

DIST. \XI. AHT. II. or.VKST. I.

3. .\d illud (|U()d (|u:uM-iUii-. iilriuii l(>ii(;:ilui-
syii(-;ileg()nMu;ilice, vel c^iU^gonMiKilicc ' , proiil est
nuiueii iiii|iorl:iiis roniKuu deiioiiiiiKiiiliMii , iil idiMU
sil JiolH.s (juod solilariius; diceudmii. (|U()(I syuc;il(!-
•for^Miwilice. Quod olmcitur. (|Uod se(|iiiliir coiuposi-
tioiieiu; (li(-eii(liiiii . (|UO(l solu>i iiii|ioit:U diio iii se,
scili(-el iutellectuin luiiiis iioiuiiiis aliufi et intellc-
ctiiiu ueg;itiouis. QiKiiituiu ;ul iiitellectiuu liuiiis uo-
luiuis alias, r(;s|)i(-it teniiiiiiuu. ciic;) qiieiu poiiilur.
et sequitur ;ictHiu; (iu;vutuiu .id iiilellecluiu iieg:i-

lioiiis pr:icc(;dil: cl lioc iioii esl iiicoiivciiiciis i|ii:iiiliiiii
:id iliacrsa pr:i(!C(Ml(M(' el .scqiii. |'!l ' hoc p;ilr;l cx-
[loiKMiti. Si (Miiiii dic;(iii: video soliiiii Pctniiii. simisiis
esl: video {•etniiu et iioii video ;iliiiiii :i {•ctro. Siiui-
lilcr iiitcilii^MMidiiiii csl iii [iroposito.

'\. Ad illiKl (|iM)(l (pi:i(M-iliir. ipiid ex(-|ii(lit. ciiiii
:idditiir pr;ie(lic:ito; dic(Mi(liuii . (piod (pi:iii(lo ;i(|(li-
tur sine det(M-iiiiii;iti()ii(>. ex(-liidit :ili;iiii ronii:uii : cl
liuir reveni est ihi siipcrlliiit:is et iiiipropri(!l:is. lii-
iiien ' niliiloniiiius veril:is. Sed (|u:in(lo ;i(ldiliir (-iiiii
termino |);irtilivo, tuiK- (ixcludit pliir;ilil;iteiii; el tiinc
potest locutio iKihere V(M-it;it(>iii. l*:ttcr eiiiin el Ki-
lius sunt unus Deus et iion plun^s, et il;i luiiis so-
liis Dens.

.\(l i(iun-
i( iiineiiiin-
i'iitftnli>ni.

8 C H 0 L [ 0 N.

I. Prini;i opiiiio in (orp. posita iisseril , onincs proposilio-
nos , in quibns vocaliiiiiim solns ponitur ad pracdicatum, cssc
improprias , ct Minc lioc \ci'buni solus accinivalcrc tcrmino
tantmn. Contra lianc scntcntiain arguit S. Doctor , (piod liinc
vcrba S. Augustini in fundam. sint valde impropria , ct quod
insupcr ibi sit sn|icrllui(as. Quarc distingucndo dupliccm mo-
dum , quo solus addi possit pracdicato , suam propiiam opi-
nionem proponit ot corroborat , quam magis cxpiicat infra dub.
I. Aliqui tamcn priinum mcmbrum distinctionis , quando ,so/«<6'
per se addilur pracdicato , itcrum distinguunt ct in aiiquo sen-
su ut propric dictum admiltunt. Ita S. Tlionias (hic q. 2. a. I.),
B. Albcrtus ct t\Mrus. Tamen in Summa (I. q. .31. a. 3. ad 2.)

Angclicus omncs istas proposiiioncs dicit cssc imiiroprias, « nisi
fortc cx parte pracdicali intclligatur aliqua implicatio , iit dica-
lur; Trinitas cst Dciis, (jui cst soliis Deus ». Dionys. Cartli.
(iiic (|. unic.) censet, quod S. Tlionias in Commcntario a S.
Boiuncntiira « panimpcr disscntit. Vidclur aulcin i;i liac rc posi-
lio illa Bonavcnturae planior ac aptior cssc ». IIoc argiimcnlo
non spernendo probarc nititur.

II. Practcr cilatos cfr. Ai(X. llal., S. p. I. q. ()6. m. 3. a.
2. — B. Albcrl., Iiic a. 3. 4. — Pclr. a Tar., hic i\. unic. a. -'i.
— Bichard. a Mcd. , hic q. .'}. — /llgid. U. , liic 2. priiic. q.
unica, coilater. I. ct 2.

ARTIGULUS II.

De diclionibus e.mlimvis additis l.ennino relativo.

Consequenter secundo loco est quaeslio de se-
cundo articulo quaestionis , scilicet utrum diclio
exclusiva possit addi termino relativo. Et circa hoc
quaeruntur duo.

Primo quaeritur. utruni dictio exclusiva ad-

datur termino personali respectu piaedicali pro-
prii.

Seciindo , utrum vere addatur termino perso-
nali respectu praedicati communis. ut vere dicatur;
solus Pater est Deus.

QU.\EST10 I.

Ut.rum dictio e.rclusiva .solus vere addatvr lermino per.sonali re.Hpeclu praedicati proprii.

Quod autem respectu praedicati proprii vere
addatur, ut scilicet haec sit vera: solus Pater est
Pater, videtur :

1. Per Augustinum sexto de Trinitate'': « In illa
idamenta. Trinitate solus Pater dicitur Pater, quia nullus nisi

ipse ibi est Pater » .

2. Item , hoc videtur per expositionem . quia

persona Patris est Pater. et nulla alia est Pater;
ergo haec est vera: solus Pater est Pater.

3. Item. nihil est magis proprium alicui, quam
(piod est idem sibi re et ratione ; sed Pater est idem
sibi re et ratione; ergo propriissime dicitur de se;
sed quod proprie convenit alicui. convenit .soli^:
ergo Pater dicitur de solo Patre.

' Pracfcrimus lcctioncm nonnulioruni mss. ut II X aa bb.
in qua addilur congruentius vox categorematice.

^ Ex niss. et ed. I supplc\ imus Et, cl fidc antiquiorum
codd. ct ed. 1 substituimus Petrum ]wo Conradum.

^ Vat., obnitcntibus mss. ct edd. I, 2, 3, 6, est loco tamen.

* C.ap. 9. 11. 10. Vide liic lit. Magistri . c. I . ubi in hoc
tcxtu pro nullus nisi habctur noimisi , cui concordant origi-
nalc ct cod. Z.

5 Ch-. Porphyr. , dc Pracdicab. c. dc Proprio.

SENTENTIARUM LIB. l.

CoNTRA : I. « Solm, iit vult Philosophiis ' , idem

Adopposi-est quod non cuni alio»; sed impossibile est, Pa-

trem non esse cum alio: ergo semper, quando additur

huic termino Paler vel alii termino personali , est

locutio falsa.

2. Item, solus excludit alium ; sed alio est Deus,
alio est Pater ^ : ergo addita huic termino Pate?-
excludit Deum: ergo si haec est vera: solus Pater est
Pater, et haec similiter: Deus non est Pater ; quod
si haec est falsa: ergo et prima.

3. Item, solus excludit^ hoc relativum alius;
sed alius ita est relativum diversitatis, quod nihilo-
minus implicat aliquam identilatem; unde sequitur:
iste vadit cum alio homine, ergo iste est homo. Si
ergo exchidit alium ab hoc quod est Pate)' \ aut
alium Patrem, aut alium Deum; sed quocumque
modo dicatur, est locutio falsa et implicatio falsi:
ergo etc.

CONCLUSIO.

Terminus solus in divinis recte dicitur respectu
praedicati proprii, quatenus excludit associa-
tionem tum respectu formae termini suhiecti ,
tmn respeclu praedicati, sive in participando,
sive in comparticipando.

Respondeo: Dicendum, quod secundum quod

haec dictio solus tenetur syncategorematice , impor-

concinsioi. tat privatiouem associationis ; et locutio simpliciter

pajisr'"*^" est vera, exchiso illo sensu, quo importat solitudi-

nem, quia sic non accipitur in divinis, sicut supra

(hctum est \

Secundum enim quod importat privationem as-
Tripiex pii- sociationis, vera est, quia, cum tripliciter possit

Tatio asso- . . . i-u i. i i- ,

ciationis. eam miportare, m quohbet sensu locutio est vera.
Potest enim haec dictio solus importare privationem
associationis respectu formae termini suhiecti^, ut
dicatur solus Pater , id est, ille qui est solus Pater;

conciusio 2. et sic absque dubio veritatem habet: solus Pater

est Pater. Vel potest importare privationem asso-
ciationis respectu praedicati, et hoc dupliciter: vel subdisiir,
in participando , ut quia alii non conveniat; et ad- '^'°' \
huc vera est, quia hoc praedicatum quod est Pater concimio
soli personae Patris convenit; illa enim proprietas
Patri convenit, ita ' quod nulli alii; vel potest im-
porlare privationem associationis in comparticipando,
ut cum dicitur: Petrus comedit solus, vel vadit Ro-
mam solus , non quia alius non vadat * Romam,
vel non comedat, sed quia nullus comparticipat cum
eo, quamvis participet; et sic adhuc locutio est conciosio
vera, quia persona Patris non participat vel com-
participat cum alia in proprietate paternitatis. Et
ideo, secundum quod solus exclusive tenetur, iudica-
tur locutio vera.

I . Ad illud ergo quod obiicitur , quod solus soiutio oj

posilornm

idem est quod non cumalio; dicendum, quod nega-
tio illa non simpliciter excludit alium in coexistendo,
sed excludit alium respectu formae subiecti vel prae-
dicati ^, ut visum est. Et quamvis Pater cum alio
existat et non possit sine alio esse, quia tamen pro-
prietatem paternitatis cum alio non communicat,
ideo habet simpliciter locutio veritatem.

2. Ad illud quod obiicitur, quod alio est Deus,
alio est Pater; dicendum, quod, sicut dictum est
saepe *", alius dicit diversitatem secundum rationem
dicendi vel intelligendi in verbo proposito; sed in
expositione huius dictionis solus dicit diversitatem
sive distinctionem in supposito. Et quia Deus ^^ in
supposito non differt a Patre, immo supponit pro
Patre ; ideo non sequitur , quod dictio exclusiva ad-
dita Patri excludat Deum.

3. Ad illud quod obiicitur , quod a/m* implicat
formam aliquam, secundum quam conveniat '^; di-
cendum, quod istud non oportet, quod ista sit forma
per terminum importata — vere enim dicitur: homo
est aliud ab asino — nisi quando advenit illi ter-
mino immediate, ut cum dicitur alius asinus ,
includitur convenientia in natura communi. Sed cum
(hcitur: sohis Pater , non est dicere, quod Pater

1 Libr. II. Elcnch. c. 3. (c. 22.). — Poiilo infra nonniilli
codd. ut T V Y cum pro qmndo.

2 AiigDst., VII. de Trin. c. 6. n. II. ct Scrmo I. in Psalm.
68. n. o. Vidcsis supra d. 19. p. II. q. 2. ad i. — Mox post
(iftditn siipplc : dictio exclusiva solus , vcl addc cum cod. aa
hafiC dictio in principio argumcnti post Item ; minus congruam
ccnsuimus corrcctioncm in cod. T a posteriori manu factam ,
qua scil. posl addila subitmgilur dictione exclusiva.

^ Communissimam mss. et primarum edd. (excepta cd. I)
lectionem, qua habetur includit , licet in se spectata possit
fixplicari (cfr. resp. ad 3. praec. q.) , considcrato tamen finc
argumenti, minus aptam ct incompletJim iudicamus. Paulo in-
fra post primum ergo cod. W addit particulam et.

* Cod. V termino Pater pro quod est Pater, qui ct mox
posl dicatur adiicit semper. Dcin ex antiquioribus mss, et ed.
I subslituimus fnlsi pro falsa.

'- llic, a. I q. I.

s In pcrmullis codd. minus bene deest subiecti , mclius in
cod. X , oinisso termini , rctinetur subiecti.

' Auctorilatc mss. et ed. I delevimus particulam et , quac
in Vat. vcrbo itn praefigitur.

* Vat. , refragantibus mss. el scx primarum edd. , eat ;
plurcs tamon mss. hic vadit ci paulo infra comedit.

9 Ed. I cum Vat. addit in comparticipando , quod tamen
abest a mss. ct aliis quinque primis edd. Mox post cum Vat.
praetcr fidem plurimorunt codd. et cdd. I , 2 , 3 propter sub-
ncxa minus congruc aliis pro alio , loco cuius patici codd. ut
SYZ exhibent Fitio.

>o Dist. 6. dub. 2, et pracserlim d. 19. p. II. q. 2. ad 4.
— Vat. cum tmo alterove codicc su^ra pro saepe , et contra
omncs codd. et ed. I ntiwl loco alius.

" In cod. T adiungitur cum Patre nuHam dicit distinctionem.

'2 Pauci codd. ut Y cc communicat. !\lox cod. Y illud pro
istud.

DIST. XXI. ART. II. Qll\EST. II.

385

ei uoii (Uin.s Patcr , m\, Paler el noii aUns a
Patrc; et ideo non iinportalur conveniiMili.i in Ibrina
proprielatis palmiitatis cuin alietale, sed sulTicit ,

(|Uod sit alia pfMSona — Paler <'!iiiii csl ' persona
— vel etiain alia essenlia: et illa exclndil lioc (juod
est solns; et sic patet illiid.

SCllOLIOiN.

I. Pro intclligonliit 3. opposili c( soliil. oiusdcm notandum
prinu), quod tcrniinus alius potcst imporliuc disliiiclioncm vcl
circii formjun {^,\\\\\\wI)eHm), vcl circii suppositum {a\\\\\nl\iliem}.
Sccundo, aliHn polcsl iiddi iilicui tcrniino vcl immcdiiitc vd mc-
diantc ;ili(iu;i propositionc , ut cxcmplo in tcxlu iilustnUiir. Iii

primo ciisii ponil idcntitiitcm spccidcam intcr cxtrcmii; in •m:-
cundo vcro ciisu luicc idcnliliis iion importiilur.

II. .\uclorcsin siibstantiii solulioiiis iion disscntiuiii. S. Tlioni.,
Iiic q. I. ii. I. quiicsliiinc. 2. — 15. .Vlhcrt. , liic a. 1. — l*clr.
a Tar. , liic q. I. ;i. 4. — |{i(ii;ird. a Mcd. , liic (|. 2.

QUAESTIO II.

Ulrum dictio e.rclnsioa solvs vere addatur lermino personali respectn, praedicati commnnis.

Secundo (luaeritur, iitruin dictio exclusiva vere
addatur terniino personali respectu praedicati^ com-
inunis, ut vere dicatur: solns Pater est Deus. Kt quod
sic , videtur auctoritate et ratione.

1. Auctoritate sic: Ecclesia cantat: « Tu S(;lus
Ad opi.o- jiitissimus, lesu Christe^»: et illud: « Deo Patri sit

,lnm.

gloria eiuscpie soli Filio » , et consimiles multae in-
veniuntur.

2. Item, Matthaei undecimo': Nemo novit Fi-
lium nisi Pater ; sed nemo nisi Pater et solus
Pater convertuntur: ergo solus Pater novit, et hoc
praedicatum cst essenliale: ergo etc.

3. Item , ratione videtur , quia dictio exclusiva
addila alicui non excludit nisi alium; sed tres per-
sonae non habent alietatem respectu praedicali sub-
stantialis: ergo addita uni non excludit aliam re-
spectu talis praedicati; sed si non exchidit, loculio
est vera: ergo etc.

4. Item, dictio exclusiva addita alicui non
excludit quod est in eo ut pars, ut addita^ Petro
non excludit pedem Petri: ergo cuni maiori identi-
tate sit Filius in Palre quam pes in Petro, addita
Patri, non excludit Fiiium.

CoNTRA : 1 . Nec Pater solus nec Filius solus
juidamenia.nec Spiritus sanctus solus Deus est: ergo non vere
additur respectu termini communis.

± Item, omnis propositio, in qua praedica-
tum communius est subiecto, addita exclusione ad
subiectum , est falsa , quia nullum tale praecise con-
venit subiecto; sed talis est haec et (^onsimiles: solus
Pater est Deus: ergo etc.

3. Item, dictio e.vclusiva addiUi alicui exclu-
dit omne illud (jiiod ponil associationem cuni ter-
mino; el hoc patet, quia privat associationem ; sed
Filius ponit associationem cnm Piilre: iinde Pater
cum Filio est Pater cum alio.

4. Item, dictio exclusiva excludit omne aliud,
et maxime oppositum ; sed relativa sunt una dilTe-
rentia oppositionis *; ergo addita uni relalivo exclu-
dit aliud: ergo addita Patri excludit Filiuin; et si
hoc, omnes tales sunt falsae.

c 0 N c L u s 1 0.

Dictio e.xclusiva addita termino personali respe-
ctu praedicati communis tunc admitti po-
test, si removet formam suhiecti ah aliis;non
vero, si removet formam praedicati.

Respondeo : Dicendum " , quod hic est duplex
positio. Ouidam enim simpliciter et sine distinctione soiutio qao-

i ^ i rundam.

concedunt has et consimiles: solus Pater est Deus ;
et positio eorum est, qujod dictio exclusiva addita
uni relativorum non excludit reliquum. Et ratio
huius positionis est, quia* non excludit quod con-
sequitur ad terminum et intelligitur in termino, ut
addita homini non excludit animal. Sed unum rela-
tivorum intelligitur in altero et consequitur ad alte-
rum: ergo addita uni non excludit alterum. Et si
opponatur, quod solus excludit oppositum, dicunt,
quod relativa et ^ sunt differentiae oppositionis et
entis : oppositionis , secundum quod ad idem; et

^ Vat. cum solo cod. cc hic repelit nlia. .Mox cx plurimis
mss. et ed. I substituimus illa pro ista.

* In plurimis mss. dcest praedicati , pro quo cod. X cum
ed. 1 termini , scd contra praedeterminata in exordio huius
articuli.

^ In hymno angelico : Gloria in excelsis Deo etc. — Pro-
xime sequens stropha invenitur in Breviario Romano in flne
hymni ad Primam.

* Vers. 27.

^ Vat. contra codd. et ed. 1 ut si dictio exclusiva addi-
S. Bonav. — Tom. I.

tur , et paulo inh-a participio addita jiraefigit dictio exclusica.

^ Cfr. Aristot. , de Pracdicam. c. dc Oppositis. — Mox maior
pars codd. pro aliud ponit atium , in qua Icctionc in voce
relativo subaudias lerminum.

' Ex mss. et ed. I supplevimus Dicendum , quod.

* Subaudi : dictio exclusiva. Pauio infra , postuiantibus plu-
rimis mss. et ed. I , post et consequitur adiecimus propositio-
nem ad.

3 In Vat. deest et , quod tamen a mss. et cdd. I , 2 , 3 ,
6 exhibctur. Pauio infra post idem codd. OZ addunt referun-

38()

SENTENTL\RUM LIB. 1.

sic addita uni excludil aliud; unde sequitur: iste est
tanluni Pater. ergo non est Filius. Secundum ^ quod
ad diversos comparantur, sunt difTerentiae entis; et sic
posito uno, ponitur et reliquum; et ideo unum non ex-
chulitur al) alio. quia dictio exclusiva illud^ solum
aliud excludit, quod non necessario concomitatur.
Sed liaec positio non videtur conveniens. Dictio
\on appro- enlm exclusiva privat associationem : ergo excludit
omne illud quod ponit circa ipsam associationem ;
et ideo addita Patri excludit Filium.

Et propter lioc alia est opinio , quod dictio ex-
.\iia posiiio clusiva addita Patri excludit Filium; et haec posi-
pro a 1 lor. ^.^ j^^r^gjg; gc;i probabilis. Secundum hanc positionem

Pistinctio. procedendo. distinguendae sunt huiusmodi locutiones,
secundum quod distinguil Augustinus, et Magister
langit ^: quia solus potesl facere exclusionem respe-
ctu compositionis intellectae circa subiectum , vel
respectu coinpositionis ptincipalis, Si primo modo,
tunc est sensus: solus Paler est Deus , id est ille
qui solus est Pater. est Deus; et tunc removet
formam termini snhiecti ab aliis, non formam prae-

conciusio 1. dicati; et sub hoc sensu verae sunt omnes. Et sub
hoc sensu accipit .\ugustinus^: « Solus Spiritus san-
ctus est tantus, quantus est Pater et Filius».

Si aulem faciat exclusionem respectu princi-

conciasio2.pa^/>compositionis, locutio est falsa, et omnes"' falsae
sunt, proprie loquendo. nisi addalur determinatio,
ul arctetur exclusio, ut patet. cum diciturt « Tu so-
lus altissimus, lesu Christe, cum sancto Spiritu » . Si-
militer: « Deo Patri sit gloria eiusque soli Filio » etc ^

1. Et sic patet primum,

2. Ad illud quod obiicitur secundo, quod solus
Pater aequipollet huic: nemo nisi Pate?'; dicendum,
quod falsum est; quia nemo distribuit pro natura,
non pro persona ' ; solus autem addilur termino per-
sonali. ideo excludit personam; ideo proprie lo-
quendo. haec est falsa: solus Pater novit Filium ,
quamvis haec sit vera: nenio novit Filium nisi
Pater, quia sensus est: nemo , id est nulla natura*,
nisi ille qui est eiusdem naturae, ut Pater.

3. 4. Ad illud quod obiicitur. quod dictio ex-
clusiva excludit alium ; dicendum . quod excludit
omne aliud vel alium , quod non praedicatur nec
subiicitur, sed associatur, sive sit aliud in forma,
sive in supposito. Et quoniam Pater cum Filio re-
spec'tu praedicati substantialis associatur " , ideo
respectu illius excluduntur invicem; et quia pa?'s
non associatur , ideo non excluditur. Unde identitas
maior vel minor nihil facit ad exclusionem, sed
ratio associandi vel non associandi. Et si obiiciat ",
quod addita defmito non excludit defmitionem, et
antecedenti, non excludit consequens; breviter di-
cendum, quod si consequens ita sequitur, quod non
ponat associationem , et definitio non claudat in se
diversum , tunc non excludit. Si vero aliter est ,
tunc excludit, et contradictorie opposita implicantur
in antecedenle: unde hic implicatur contradictio :
tantum Pater est. Huic autem positioni concordal Au-
gustinus ^S qui negat hanc: solus Pater est Deus, et
consimiles.

Solatto ep
positonm. |

SCHOLIOK

1. In solut. ad 3. 4. iteruiii obiicitiir : « Quod dictio exclu-
siva addita deflnito non excludit definitionem, et antecedenti,
non excludit consequens ». Ad lioc S. Bonav. respondet cuni
distinctione. Quando consequens cst de ratione antecedentis, sicut
risibile sequitur ul proprium ad ho7no, et definitio est de ratione
deflniti , ita ut nilii! reale addat , sicut animal est de ratione
hominis , tunc obiectio conceditur. Nam additio exclusiva solus
addita liomini non excludit nec animnl nec risibile, unde non
sequitur : solus homo currit , ergo risibile (animal) non currit.
Quando vero inter utrumque in utroquc casu cst distinctio rea-
lis , sicuti est intcr patrem creatum ul antecedens eiusque fllium
nt conseqiiens , tiinc diclio exciusiva addita antecedenli exciu-

dit consequens. In Deo etiam « etsi Pater et Filius sunt eiusdem
essentiae , lamen Filius non est de ratione Patris sub ratione ,
qua Pater est ». Ita Richard. a Med., hic q. 3. ad. 3.

II. In sentenlia principali omnes doctores conveniunl. Sed
iterum S. Thomas in Comment. (hic q. I . a. 2.) et Petr. a Tar.
(hic q. 1 . a. 3.) aliquam distinctionem aliam adhibent , sicut in
praecedenti quaestione. Volunt enim , quod si alius intelligatur
neutraliter, tunc « nec Filius nec Spiritus sanctus excluditur »,
et ideo vera est locutio « solus Pater cst Deus ». Sed salis sit
de his subtilitatibus. — Alex. Hal. , S. p. I. q. 66. m. 3. a. 1.
— S. Thom., loc. cit. ct S. I. q. 31. a. i. — B. Albert., hic a.
2. 5. — Richard. a Med. , hic q. 3. — .Egid. R. , hic 1 . princ. q. 2.

Uir , codd. I aa bb cum ed. i comparantur . D€m \)0^\, addita
supple : dictio exclusiva solus. Hinc errat Vat. paiilo post contra
mss. et ed. 1 ponendo excludunt loco excludit.
' In paucis codd. ut PQ addilur autem.

2 Fx mss. et sex priinis cdd. substituimiis illud pro illa,
in qua Vaticanae lcctione coasequcntcf particula solum. consi-
deratur ut dictio exclusiva , de qua csl quaestio , ideoque ct
lilteris italicis cxhibetur , sed minus bene. Paulo ante Vaf., ob-
nitcnlibus antiquioribus mss. et ed. ' , perperam omittit ideo.

3 Hic , in lit c. 1 , ubi et vcrba Augustini habentur.

* Libr. VI. de Trin. c. 8. n. 9 ; vide supra d. XIX. lit.
Magistri , c. 12. — Paulo anle post AV plurimi codd. cum ed. 1

jiddunt sic.

.5 In cod. M adiicitur tales.

« In Vat. et cod. cc desideralur propositio haec : Similitei-;
Deo Patri sit gloria eiusque soli Filio etc. , qiiae autem cxstat
in ceteris mss. et cd. 1.

' Explicationem horum verborum vide infra dub. 3.

* Vat. cum uno alterove tantum codice creatura; sed vide
infra dub. 1 . Mox post naturae codd. H bb adiungunt cum eo,
ac dein post ut cod. H addit est.

9 Ita aliqui codd. ut I T Z ; alii cum Vat. associantur. Paulo
infra post maior pauci codd. et loco rei

"> Ita maior pars mss. cum ed. 1; ceteri autem obiicias,
Vat. olniciatur , quae et mox post guod praeter fldem mss. et
sex priinarum edd. addit dictio exclusiva , corte supplendum.

" Libr. VI. de Trin. c. 9. n. 10; hic in lit. MagisU-i, c. 2.

DIST. XXI. UIJBIA.

DUI»\ CIRCA LITTKUAM MAiJiSriU.

DUB. I.

In parte isla siint (luhilatioiH^s ('ir«'a lill(!ram,
et primo (lubitatui- de lioc quod dicit M.igister, (juod
proprie lola Trmilas cst .solus Ihus, cpiia videtui'
velle negare istam: « Paler est solus Deus » ; sed
liaee videtur esse vera per exi)ositioiiein , (juia Pater
est Deus et non alius a I)(3o vel aliud: av^o etc
/teni, praedicatum, quod' dicitur de tota Trinitate,
non potest esse nisi i^raedicatum (issenliale; ergo cum
solm Deus sit praedicatum essentiale ' — quia aliter
non diceretur de tota Trinitate— et essentiale prae-
dicatum dicitur de qualibet persona singillalim: ergo
Pater est solus Deus.

Respondeo: Dicendum, quod quando solus per

se additur ad praedicatum, ita quod non intelligitur

a parte subiecti, improprius est sermo, sive dicatur

de Trinitate tota , sive de Patre. Nec vult dicere Au-

•es«nieniiagustinus, quod soliis Dcus praedicctur de tota Trini-
Angustm.. ^^^^ .^^ ^^^^^ ^^^ ^j^ p.^^^,^ gg^ j^^ jUj^ locutionibus :

soli Deo honor et gloria ^, et consimilibus solus Deus
non accipitur pro unica persona, excludendo alias
personas, sed pro tota Trinitate, excludendo alias
naturas; et Magister ita accipit, ac si Augustinus
vellet dicere% quod hoc, scilicet solus Deus, praedi-
caretur de Trinitate, et non de Patre. Sed ipse vult,
quod supponat pro ipsa Trinitate; pro Patre vero si
supponat, non lamen praecise supponit pro solo Patre ;
et i(1eo Augustinus concedit, quod sola Trinitas est so-
lus verus * Deus, non tamen solus Pater. Unde et Ma-
gister non dicit, quod Pater non sit solusDeus, sed
quod non proprie dicitur. Et illud manifestum est, si
inspiciatur, qualiter solus debet addi ad praedicatum \

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Trinitatem
(licimus solum Deum, quamvis sem^per sit cum
Samitis, cum inseparabilis sit a rebiis aliis et inti-
mus omnibus: propter quid magis dicit^ esse cum
Sanctis quam cum aliis ?

Kespondeo: Dicendum, quod cpiamvis Deus sit

in onmibus et cum onmibus, Imikmi siicciahler dicitur
esse cum Sanctis proptc^r effcctuiii gratiac inh;ibil;ui-
tis, per (iiwiiu ipsi conforiii^iiiliir et cari el simiUis ei
fiiint. [}\\(W, Proverbiorum octivo': Deliriae tneae
esse cum /iliis hominunt , dicit S;ipi('nti;i Dei. IJndc
Dominus nobisruni dicitiir hoiiiinibus. non bcstiis.

DlH. III.

Itein quaeritiir de h;ic locntione : iVemo no-
vit Filium nisi Pater , quia, cuin nenio comjx)-
natur ex non et homo, ergo iiemo idein (;st quod
nullus homo ; sed dictio exceptiv.i non cxcipit
nisi contentum sub termino \ riidc iiihil est di-
ctum: nullus iiomo currit nisi asinus. (lum ergo
Pater ncm contineatur in suppositione huius iiomi-
nis homo, patet etc. Si tu dicas , quod amph;ilm
ex usu distributio importata per istum termiiium
nemo ultra quam ad homines; tuiic ego quaero: pro
quo stat ? aut pro creato , aut pro increalo ? Si pro
creato, nulla est exceptio, quia simpliciter vera; et
praeterea, Pater non est ibi contentum. Si pro increato,
simpliciter et totaliter est® falsa: ergo per exceptionem
non potest verificari. Si lu dicas, quod pro utro-
que; rjuomodo potest hoc esse, ciim nihil habeant
commune? Et si habent commune, ;mt hoc quod '"
est nemo distribuit pro essentiis, aut pro personis;
si pro essentiis: ergo non debet excipi Pater; si pro
personis: ergo debet excipi Spiritus sanctus, sicut et
Pater; alioquin locutio est " falsa.

Respondeo: Dicendum, quod nemo distribuit
communiter pro omni ^^ cognoscente sive habente
vim cognitivam, et distribuit nemo non pro suppo-
sito tantum sive persona, sed pro natura. Unde Pater
non excipitur, quia persona, sed quia eiusdem na-
turae cum Filio; et ideo implicatur in illa exce-
ptione Filius et Spiritus sanctus, et ideo locutio
habet veritatem.

Vel dic, quod nemo distribuit pro hominibus '', -^''a soiuti».
et nisi tenetur non exceptive, sed adversative, sicut
dicitur secundae ad Timotheum secundo ^*: Ad nihil
valet nisi ad subversionem audientiuni.

' In Vat. et cod. cc nialo omiltitui' ergo cum usque essen-
tiale, quae tamen verba in aliis mss. et ed. I habentur.

2 l. Tim. 1 , 17. — Pauio ante in cod. G post non de Patre
additur tantum , ac dein cod. V pro illis ponit his.

3 Fide mss. et ed. I expunximus non, quod Vat. contra
mentem Magistri (hic , c. 2.) addit. Mox pauci codd. ut K dd post
praedicaretur de adiiciunt tota , quod cod. X dein substituit
pro ipsa.

* Vat. cum uno alterove tantum codice unus loco verus.
Paulo ante cod. X tota pro sola.

5 Plura de hoc vide supra a. 1. q. 2. et apud Petr. a Tar.,
hic q. I. a. 6.

^ Vat. contra mss. et ed. I diciiur. ' Vers. 31.

" Cfr. Summula Petri Hispani , Tract. de Exponibiiibus.

^ In pluribus mss. et ed. I omittitur est.

'<> Vat. , refragantibus mss. et sex primis edd. , hic su-
perflue addit hoc. " Cod. V esset.

^'^ Vat. contra antiquiores mss. et ed. I perperam communi
pro omni , quae et mox praeter fidem codd. et sex primarum
edd. omittit nemo.

•3 Vat. absque auctoritate mss. el sex primarum edd. prave
omnibns pro Jiominibus. S. Thomas hic circa lit. adducens
hunc solutionis modum ait : ut sit sensus : .Nullus purus homo
novit Patrem notitia comprehensionis , sed tantum Filius.

^* Vers. 1 4 , ubi Vat. cum Vulgata utile est loco mlet ,
quod exhibent codd. et ed. 1. — De hoc dubio cfr. supra a.
2. q. 2. ad 2. — Alex. Hal. , S. p. 1. q. 6-3. m. 3. a. 3. — B.
Albert., hic a. 6.

388

SENTENTIARUM LIB. l.

DISTINCTIO XXII.

Cap. I.

De nominmn differeniia , quibm utimur
loqu£ntes de Deo.

Posl praedictn (lissereiiduni nobis videlur de nonii-
nuni diversitate, quibus loquentes de Unitalc ac Trini-
late inelTabili utiinur. Deinde oslendendum * est, quibus
niodis de ea aliquid dicatur. « Illud ergo praccipue
teneamus, quaedam esse nomina distincte ad singulas
personas pertinentia, ul ait Auguslinus in octavo libro
de Trinitale% quae de singulis lantum dicunlur perso-
nis; quaedam vero unitatem essenliae .significantia sunt,
quae et de singulis singillatim et de omnibus communiler
dicuntur; alia vero sunt, quae translative et per simi-
litudinem de Deo dicunlur». Unde Ambrosius in secundo
libro de Trinitate * ait: «Quo j^urius niteat fides, tripar-
tila videtur derivanda distinctio. Sunt enim nomiiia quae-
dam, quae evidenler proprietatem deitatis oslendunt;
el sunl quaedam, quae perspicuam divinae maiestatis
exprinuml unitalem; alia vero sunt, quae Iranslalive
el per similitudinem de Deo dicuntur. Proprietatis ilaque
indicia sunt generatio, Filius, Verbum et buiusmodi;
unitatis vero aeternae sapientia, virlus, veritas et huius-
modi; similitudinis vero splendor, character, speculum
ct huiusmodi ».

Cap. II.

De Iiis quae lemporaliler Deo conveniunt
el relative dicunlur.

His adiiciendum est, quaedam eliam esse nomina,
ut Augustinus ait in quinto libro de Trinitate % quae ex
tempore Deo conveniunl et relative ad creaturam dicun-
tui', quorum quaedam de omnil)us dicunlur personis,
ut doininus, crealor, refugium; quaedam autem non de
omnibus, ul donalus, datus, missus.

Cap. III.

De hoc nomine quod est trinitas.

Praelerea est unum nomen, quod de nulla persona
singillalim dicitur, sed de omnibus simul, id esl trini-
tas, quod non dicitur secundum substantiam, sed quasi
collectivum pluralitatem designal personarum.

Sunl eliam quaedam nomina, quae ex tempore Deo

conveniunt nec relative dicunlur, ut incarnalus, huma- xomina

1 • 1 • x^ • ■ • tempore lli

natus et huuismodi. Ecce sex nonunum ditTerentias as-convenieniri
signavimus, quibus utimur loquentes de Deo, de quibus
singulis agendum esl.

Cap. IV.

De his quae proprie ad singulas personas pet-tinenf ,
et de his quae unitatem essentiae significant.

Sciendum est igitur, ([uod illa quae proprie ad
singulas personas pertinenl , relalive ad invicem dicun-
tur, sicut Pater et Filius, et utriusque Donun), Spirilus
sanctus. Ea vero, (piae unitatem essentiae significant,
ad se dicuntur. Et ea quae ad se dicuntur, subslantiali-
ter utique dicuntur el de omnibus conuuuniler el de
singulis singlllalim dicuntur personis et singulariler, non
pluraliter accipiuntur in summa, ut Deus, bonus, po-
tens , magnus el huiusmodi. Quae autem relative dicun-
tur substantialiler non dicunlur. Unde Augustinus in Piobatur
(luinto libro de Trinilate-' ila ait: « Quidquid ad se •'^"^"""''"'
dicilur, praestantissima illa et divina sublimilas subslan-
tialiter dicitur; quod autem ad aliquid dicilur, non
substantialiter, sed relative dicitur. Tantaque est vis
eiusdem substanliae in Patre et Filio et S])iritu sancto ,
ut quidquid de singulis ad se ipsos dicitur, non plura-
liter in summa, sed singulariter accipiatur. Dicimus
enim: Pater est Deus, Filius est Deus, et Spirltus san-
ctus est Deus, quod secundum substantiam dici nemo
dubital; non tamen dicimus, hanc Trinitatem esse tres
deos, sed unum Deuiu. Ila dicitur Pater magnus, Filius
n)agnus et Spiritus sanctus luagnus; non lan)en Ires
magni, sed unus magnus. Ita etiam '^ omnipolens Paler,
oiunipotens Filius, omnipotens Spiritus sanctus; non
tamen Ires omnipolentes, sed unus omnipotens. Quid-
quid ergo ad se ipsum dicilur, Deus et de singulis per-
sonis similiter dicitur, et simul de ipsa Trinilate, uon
pluraliter, sed singulariler dicilur. Et quoniam non est
ahud Deo esse el aliud magnum esse, sed hoc idem esl
iili esse quod est niagnum esse, propterea, sicut non
dicimus tres essentias, sic non dicimus Ires magniludi-
nes, sed unam essentiam el unam magniludinem ».

« Deus enim non est luagnus ea inagniludine, quae oeus
non est quod ipse, ut quasi particeps eius sii; alio- per parii
(luin maior esset illa magniludo quam Deus; Deo autem p='"°"®"' *
non est aliquid maius: ea igitur magnitudine magnus
esl, qua ipse est. Ideo(iue nec tres magnitudines dici-
mus, sed unam luagnitudinem, nec Ires magnos, sert

• Vat. et plurcs edd. conlra codd. demonstrandum.

' In proopmio. — De tiis tribus inodis significationis \pr-
boruni lociuilur ibid. V. c. 8. n. 9. — llic Pl in sequenlibus tam
co(id. quam edd. i)romiscue scribunt modo sigiltatim , modo
singillatim , modo singulatim.

3 Sive de Fide ad Gratianum. Prolog, n. 2 ; scd pro ver-
bis : nomina qvaedam , quae evidentcr legilur evidentia indl-
cia, quae etc; tamen , ut notant Maurini , quidam cod. legit cum
Mngistro : Sunt enim nomina quaedam , et ipse Magister post
Proprietates itaque adliibet \ ocem indicia. Propositionem : alia
vero siint, quae transliilive, Magisler addit , diun Ambrosius

dicit : Sunt quae similitudinem Patns et Filii scil. ostendunf.
— Vat. el ))lures cdd. post vocem proprietafem addunt perso-
namque contra originale et codd. Dcniqiie cdd. 1 , 3 , 4 , 5 ,
7,8,9 contra contextum lcgunt exprimvnt veritatem loco
exprimunt unifatem.

* Cap. 16. n. 17. — Vat. et edd. 4, '6, 8. 9 paulo anle
post quaedam omittunt etiam.

5 Cap. 8. n. 9. — Fcre omnes edd. contra codd. itn.

^ Sola Vat. et male enim , ed. 1 et codd. ABCE et, Au-
gustinus itaque , cod. D fta omnipotens. Infra Vat. et ed. 6
ante idem est omiuunt hoc, (|uod liabel eliam Augustinus.

DIST. XXII. DIVISIO TKXTIJS.

38!)

tiiitiiu iiiafi;iiiiin, (|tiia iioii parlicipalionc iiia^'iiilti(liiiis
Dciis iiia}j;inis osl, sod sc ipso maiino iiiajiiHis osl, (|iiia
ipse csl sua iiiai^iiiliKlo. Ila cl dc hoiiilalc cl aclcnii-
talc ol oniiiipolciilia Dci (licciKltiin csl cl dc oinnihiis
oninino, ((iiac dc Dco possiinl itroiiiinliari stihslanliali-
tcr, (|tiihiis ad sc ipsnin dicitiir, iion Iranslalivc ac pcr
simililudincin, scd proprio, sl tamon do illo proprie
iiiocas. ali(|ui(l oro hominis dioi poli^sl ' ». Kooo aporto d(HMiil,
(|iio(l iioniina iniilalcm divinao maiostatis sii;nilioanlia ct

ad sc dictnilur dc Doo, id ost siiic rclalionc, ol dc omni-
hiis |)orsonis oommiinilcr cl dc sin},'ulis divisim dicuntur
noo pliiralilcr, sod sin};iilarilcr in stimma accipiimhii .
Illa vcro nomiiia, (jiiac pro|)i-ic ad siiii;tilas pcrlinciil
porsonas, rclativc, non siihslanlialilcr diciinliir. «OtKtd
oiiiiii jtropric siii}.Mila iii Trinilalc pcrsona (iiciliir, til
iiit Auii;tistitius iit oodorn % niillo inodo ad sc i|i.sain,
scd ad aliam invioom vol ad oroaliiram dioilur: ot idoo
rclali\c, non stihstanlialilcr dioi inaniri^sliim osl».

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XXII.

l)e fide Trinitatis , qualenus Cfedita et iutellocta per catholicos scnnoues exprimitur ,

et (|uideiu de noininibus divinis in generali.

Post praedicta disserendum nohis videlur de nominum diversitale.

DtVTSIO TKXTUS.

Supra egit Magister de sacra Trinitate, secundum
quod cathoiice creditur et intelligitur. In hac parte
agit de ea, secundum quod credita et intellecta per
cathoUcos sermones exprimitur. Unde, sicut ipse Ma-
gister dicit in littera, intendit hic agere de nominum
divinorum diversitate. Et haec pars habet duas par-
tes. In prima parte determinat ' de nominibus divinis
in generali ; in secunda in speciali, et hoc dislinctione
vigesima tertia: Praedictis tamen adiiciendnm est,
quod cum omnia nomina etc.

Prima pars dividitur in duas. In prima parte
ponit Magister multiplices nominum divinorum dif-
ferentias; in secunda omnes reducit ad duas, secun-
dum illud Boethii in libro Divisionum % quod omnis
divisio est bimembris vel ad bimembrem reducibi-

lis, et hoc ibi: Sciendmn est igitnr, quod illa quae
proprie pertinent.

Itein, prima pars dividitur in duas. In prima
ponit Magister difTerentias nominum divinorum secun-
dum Augustinum et secundum Ambrosium. In se-
cunda ad maiorem explanationem superaddit alias
tres differentias , ibi, secimdo capitulo^: His adii-
ciendum est , quaedam nomina etiam esse etc.

Similiter secunda pars, in qua reducit haec
membra ad duo, habet duas partes'*. In prima osten-
dit, quod nomina in divinis quaedam dicuntur rela-
tive , et haec pertinent ad personas ; quaedam ad se ,
et haec dicuntur de omnibus simul. In secunda osten-
dit, hoc esse verum, ibi: Deu^ enim non est ma-
gnus ea magnitudine.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam eorum quae in hac parte di-
cuntur de nominibus divinis, quatuor quaeruntur.

Primo quaeritur, utrum Deus sit nominabilis.

Secundo, utrum uno^ solo nomine, vel pluri-
bus debeat nominari.

Tertio, supposito quod plura sint nomina di-
vina, quaeritur, utrum omnia dicantur translative,
aut® etiam quaedam dicantur proprie.

Quarto, utrum nomina dicta de Deo dicantur
secundum substantiam, an etiam aliquo" alio modo.

^ Ex eodem loc. cil. c. 10. n. II.

^ Cap. 1 1 . n. 12. — Vat. et edd. .3 , 4,9 male se ipsum
pro se ipsam.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' ' Supple cum cod. Z et cd. I Magister.

2 Circa medium ; «Divisio quoque, nominibus positis, quo-
fliam semper in duos terminos secatur » elc. Et paulo post: « Ila

ergo divisio omnis in gemina secaretur, si speciebus el diffe-
rentiis vocabula non deessent».

3 In Vat. praeter fidem mss. el ed. I deesl secundo capitulo.

* Ed. 1 pariiculas.

5 Ex fere omnibus mss. el ed. 1 supplevimus male omis-
sum uno.

6 Ed. 1 an.

^ Plures codd. ut AFGHKT etc. aliqua, quam lectionem
etiam e(L 1 habet et insuper post utrum addit bene omnia.

390

SENTENTIARUM LIB. I.

ARTICULUS UNICUS.

De nominibus divinis.

QUAESTIO 1.

Utrmn Deus sit nominabilis.

Circa primiim, quod Deus sit innominabilis,
ostenditur auctoritatibus ei rationibus. Auctorita-
tibVnS sic:

1. Dionysius de Divinis Nominibus': « Deum ne-
Ad opposi- que dicere neque intelligere possibile est». Et iterum:

« Dei neque nomen est neque verbum neque ratio
neque opinio neque phantasia » : ergo Deus est omnino
innominabilis.

2. Item, Philosophus in libro de Causis^: « Pri-
ma causa superior est omni narratione » ; sed quod
est superius omni narratione est inenarrabile , et
omne tale innominabile: ergo etc.

3. Item, ratione ostenditur sic: ^iomerz propor-
tionem et similitudinem aliquam habet ad nomina-
tum, ut vox ad significatum; sed Deus est infinitus
omnino, vox autem omnis finita: ergo cum nulla sit
proportio % nuUa per vocem erit expressio: ergo nec
nominatio.

4. Item, omne nomen imponitur a forma aliqua * ;
sed in Deo non est ponere certam formam; unde
Augustinus ^ : « Deus , qui omnem formam subter-
fugit, intellectui pervius esse non potest » : ergo etc.

5. Item, omne nomen significat substantiam cum
qualitate ® ; sed in Deo est substantia mera sine quan-
titate et qualitate: ergo non contingit Deum signifi-
care per nomen.

6. Item, quod nec ' per pronomen. Pronomen
enim non habet significationem determinatam nisi
per demonstrationem vel relationem *. Demonstra-
tio autem fit mediantibus accidentibus, quae possunt
ocuhs conspici; sed haec non sunt in Deo: ergo
videtur, quod Dei neque sit nomen, neque pro-
nomen.

Contra: I. In Psalmo^: DominUrS nomen iUi.vuaimi
Etiterum^": Quam aclmirabile est nomen tuum in
universa terra: ergo Deus habet nomen.

2. Item, Dionysius fecit librum de divinis nomini-
bus: aut ergo Deus est nominabihs, aut scientia ibi
tradita cassa^' est et inutihs.

3. Item, ratione videtur: quia omne quod se
exprimit verbo , potest se exprimere signo verbi ;
sed signum verbi est vox ^^* : ergo cum Deus se suo
verbo exprimat, potest exprimi voce; sed quod po-
test voce exprimi, potest nominari: ergo etc.

1 Cap. I. circa med. Cfr. supra pag. 67. nota 6. — Ver-
ba , quae immediate post ex Dionysio aiiegantur , reperies
loc. cit., ac juxta translationem Scoti Erigenac sic cxiiiben-
tur: Et neque scnsus eius est, neque pliantasia, neque opinio,
neque nomen, neque verbum, neque tactus, neque scientia.

•2 Prop. 6.

3 iNcmpe inter vocem et Deum. Vat. incongrue ct contra
antiquiores codd. et ed. I addit finiti ad infinitum. — De maio-
ri huius argumonti vide Boethium in prinia et secunda edi-
tionc super 1. Periherm. c. I , ubi inter alia dicit : Omnis vox
animi sensa significat , quare ex animi intellectibus quidquid
evenerit vocibus indicatur. Ergo nunc hoc dicit ( Aristoteles ) :
Similitudo est, inquil, quaedam inter se inteilectuum atque
vocum ; quemadmodum cnim sunt quaedam simplicia , quac
rafione animi concipiuntur et constituuntur intelligentia mentis,
in quibus neque veritas ulla nequc faisitas invenitur , ita quo-
que in vocibus cst.

■* Alanus ab Insulis , Tiieoiog. regulae , reg. \ 7. ait : Cum
omne nomen sccundum primam institutionem datum sit a pro-
prietate sive a forma , unde Boethius ait : Rebus ex matei-ia
formaque constantibus solus humanus animus exstitit, qui prout
voluit, nomina rebus impressit etc.

5 Cfr. Serm. 1 1 7. de verbis Evang. loan. I : in principio
erat Verbum ctc. , c. 2. n. 3 : InefTabiliter potest intelligi, non
verbis hominis fit, ut intclligatur. Verbum Dei tractamus et dici-
mus, quarc non intelligatur. Non nunc dicimus, ut intelligatur,
sed dicimus quid impediat, ne intelligatur. Est enim forma quae-
dam , forma non formata , sed forma omnium formatorum ; forma
incommutabilis, sine lapsu, sine defectu, sine tempore, sine
loco, superans omnia, existens omnibus et fundamentum quod-

dam in quo sint , et fastigium sub quo sint... Dicimus , quam
incomprehensibile sit quod lectum est; tamen lectum est, non
ut comprehenderetur ab homine , sed nt doleret liomo , quia
non comprehendit... Ergo est forma omnium rerum, forma in-
fabricata , sine tempore , ut diximus , et sine spatiis locorum.
Quidquid enim loco capitur, circumscribitur. Forma circum-
scribitur finibus , habet metas , unde et quousque sit. Deindc
quod loco capitur et mole quadam et spatio distenditur, minus
est in parte, quam in toto. Faciat Deus , ut intclligatis.

6 Priscian. , II. Grammat. c. 5. ait de nomine : Nomen qumi
notamen, quod hoc nomine notamus uniuscuiusque substantiae
qualitatem. Plura de hoc vide apud Scotum , Grammat. specu-
lativa c. 8. — Mox in cod. Z omittitur quantitate et. In flne
argumenti ex mss. e( ed. I substituimus significare pro 5*-
gnificari.

' Supple : contingit Deum significare , vel etiam cum Vat.
Deus sit nominabilis, quod tamen deest in mss. et ed. I.

* Rcspicitur divisio pronominum , scil. in demonstrativa et
relativa ; quae iuxta Priscianum, XII. Grammat. c. I , in eo
differunt, quod demonstratio interrogationi reddita primam co-
gnitionem ostendit. Quis fecit ? ego. Relatio vero secundam co-
gnitionem significat, ut is, de quo iam dixi. Cfr. Scotus, Gram-
mat. speculativa c. 22.

9 67, 5.

10 Psalm. 8, 2.

11 Cod. KV superflm.

^^ Aristot. , 1. Periherm. c. I : Sunt ergo ea quae sunt in
voce, earum quae sunt in anima passionum , notae. — Mox
post Deus Vat. contra antiquiores mss. et ed. 1 omittit se, deinde
ponit exprimatur loco exprimat.

'Sg-

DIST. XXII. ART. IINICUS QIIAEST. I.

'M)\

f\. IUmii . (|uo(l ('(nilin^Ml iiilelli<i;(MT (•ontiiii.fit
.sigiiificjire sive, eimnliare; sed (•oiilingil Deuin a nobis
cognosci ; lioc certuin est el supra [^rohatum ' : ergo etc.

5. llem , ([uod contingit laudarc contingit ct
nomiiiare; sed I)(Mim contingil laiidare, immo ipse
est '•' summe laiidabilis: ergo el nomiiiahilis.

CONCLUSIO.

Dms cst nominabUis , sicut cs( inleUigibilis ,
non quidem perfccle, scd imperfccle.

inleliigere

ire
ilii-

III iio i

Rkscondeo : Dicendum . (|UO(l sicut
dicitur dupliciter , sic^ effabile et nominabile. Uno
enim modo inlelligerc dicitur per perfectam com-
prehensionem ; alio modo per semiplcnam cognitio-
nein. Sic ^ elfabile dupliciter dicitur: nno modo per
perfectam exprcssionem , alio modo per semiplenam
narrationcm. Sic etiam nominabile.

Si dicatur effabile sive nominahile secundum
perfectionem expressionis, sic dicendum, quod sicut
Deus sibi soli est intelligibilis, sic sibi soli est effa-
bilis et uominabilis. non "* alio nomine, quam ipse
sit, nec alio verbo, quam ipse sit; et sicut nobis est
incomprehensibilis, ita et ineffabilis, ita etiam et in-
nominabilis; et per hunc modum loquitur Dionysius
et Philosophus.

Si vero dicatur effabile et nominabile secundum
qualemcumque narrationem ® , sic , quemadmodum
Bio2. Deus est nobis cognoscibilis, ita et effabilis et nomi-
nabilis; et qui melius cognoscit melius effatur et
melius nominat et expressius. Unde expressius nomi-
nat fidelis quam intidelis^ et scriptura, quae fidei
suffragatur, ut sacra Scriptura, quam ratio vel phi-
losophia. Et hoc modo procedunt rationes et aucto-
7'itates ad secundam partem.

1. '2. \(\ ilhid erco (iiiod " obiicitiir de Dio- s<>iui.o op-

" ' potiUiram.

nysio (H IMiilosopho, iain palct responsio \m- lioc
(piod l()(|iimilur de nominatione, iii (pia est perfcclu
expressio.

3. Ad illiid (jiiod ohiicitiir. (piod vox iii iiomine *
(!st pro|>ortioiiabilis V(M'b() iiihMiori sivi; sigiiilicato ;
(lic(Midiim. (piod hoc iiil(;lligilui' de iiomiiiatioiie. qiiai;
totam rei sigiiilicatioiKMii includit; alil(M' iioii habcl
veritat(Mn, iiisi iiih'lligatiir esse |)roportio ad i(mii siih
ratione cognoscibilis; et sic pot(;st esse nominabilis.
Quamvis eniin Deus sit inliniliis. taiiuMi tiiiite (Ogiio-
scitur a nohis.

/i. Ad illud quod obiicitiir. (piod l)(3us non
habet forinam; dicendum, (piod non liabel formam
perviam nostro intellectiii. cuiusmodi est forma,
cuius est *° imago in sensii ; liabel tamen formain ,
([uia i[)se est forma, quae est ratio cognoscendi,
([uam " etsi nos non cognoscimus in .se , ij^se co-
gnoscit se in se. et nos eum in Ibrma creata. Unde
a forma creata nos nomina im[)onimus. quam intel-

ligimus et videmus.
5.

Ad illud quod obiicitui-, quod nomen signi-
ficat substantiam et qualitatem; dicendum, quod
substantia et qualitas non accipiuntur ibi '^ proprie,
sed communiter; substantia dicitur f/Kor/ cognoscitur,
qualitas dicitur quo cognoscitur ^*, et hoc [jer modum
quietis; et hoc dico propter verbum et participium
£!t adverbium, quod est dispositio verbi. Et quoniam
in creaturis, ut plurimum differt quod cognoscitur et
qiio , ideo nomen in creaturis ut plurimum haec '*
importat per diversitatem. In Deo vero idem est cogni-
tum et ratio cognoscendi quantum est de se: ideo
significat nomen divinum illa duo per indifferentiam
secundum rem; et ita salvatur ibi ratio substantiae et
quahtatis, ut congruit nomini ^^

• Dist. 3. p. 1. a. 1. q. 1. — Poslulanlibus plurimis mss.
el ed. 1 , substituimus paulo supra verba activa intelligere, si-
gnificare, enuntiarc pro passivis intelligi elc. Dein cod. Y ut
mpra loco et supra.

2 Ex plurimis mss. cl cd. 1 supplevimus est.

3 Ed. I addit et.

* Pauci codd. ut P Q X Similiter loco Sic.
5 in cod. V particulae non praefigitur et.

^ Restituimus lectionem antiquiorum mss. et ed. 1, ponen-
do narrationem pi-o nominationem , quae lectio et divisioni
paulo supra allatae respondet. Mox post effabilis cod. Z ct
ed. I repetunt ita.

^ Sequimur codd. T et bb , dum ceteri codd. cum edd.
omittunt quam infidelis , et Vat. cum uno alterove tantum co-
dice substituit kisuper fides loco fidelis. Lectionem codd. T et
bb praeferimus, tum quia regulis grammaticae conformior est,
tum quia indirecie auctoritate fere omnium mss. et sex prima-
rum edd. ponentium fidelis comprobatur. Dein in paucis mss.
ut S Y omittuntur verba quae fidei suffragatur , ut sacra
Scriptura.

8 In plurimis codd. (exc. Y) et Vat. cum edd. 2, 3, 4,
o, 6 indebite hio additur secundo, et paulo infra Vat. contra
fere omnes codd. et sex primas edd. incongrue ponit toquitur
pro loquuntur.

^ Lectio Vat. et cod. cc homine pro nomine est contra ea quae
in obiectione ipsa afferuntur et contra antiquiores codd. et ed. 1 .

i<> Plures codd. ul GH IM Z etc. cum ed. I adiiciunt a/<</«Mi.

" Ex fere omnibus vetustioribus mss. et ed. 1 substituimus
quam pro minus congruo quoniam. Mox cod. V cognoscamus
loco cognoscimus, et paulo infra post Unde in codd. Y additur et.

^- Vat. et cod. cc omittunt ibi , quod tamen in aliis mss.
et ed. 1 habetur. Paulo supra cod. W cum qualitate loco et
qualitatem.

13 Alex. Hal. , S. p. I. q. 48. m. I. ad ult. idem his verbis
exprimit : « iNon enim substantia et qualitas , cum dicitur: no-
men significat substantiam etc. , distinguunt sicut in praedica-
mentis , sed substantia dicitur ipsum signatum nominis , quali-
tas illud idem, in quantum capabile est ab intellectu ». Aliis
verbis : substantia et qualitas hic non accipiuntur, in quantum
sunt praedicamenta seu res aliquae , sed secundum modum
significandi ; in quantum scil. substantia significat illud, cui
nomen imponitur , qualitas vero illud , a quo imponitur , seu
respectum , sub quo imponitur. — Paulo ante flde mss. et ed.
I expunximus prout , quod Vat. post communiter addit. Mox
post verbum in pluribus mss. et ed. I deest particula et.

^* Vat. cum pluribus mss. minus bene hoc.

15 Ad ultimam obiectionem , quae est de pronomine , non
est explicite data solutio ; quia suflicienter in praedictis conti-
netur. — Paulo ante praestamus lectionem planiorem , quae est
et lectio maioris numeri codd. et ed. 1 , ponendo secundum
rem pro rei , quod Vat. cum paucis mss. habet ; alii demum
omittunt vel secundum vel secundum rem.

:]n

SENTENTIARUM LIB. I.

SCHOLION.

I. Uistinctio et duae conciusiones in corp. positae pci' sc
suiil manifcstac. — In soluf. ad i. conceditur , aliquam propor-
tioncni essi> inter vocem et rem nominatam, sed tanlum quate-
nus cognoscibiUs est. Infinitus autem Deus tantum finite a no-
bis est cognoscibilis. Huic finitae cognitioni proporlionabile po-
lest esse etiam nomeii fimtim, « ioquendo de proportione , quae
est intcr aliqua duo sub ratione , qua unum est signum et aliud
^gnatuni ». Ita Richard. a Med., hic q. I. ad 3. — Notanda est
sententia in solut. ad 3 , quod nos Deum cognoscimus « in forma
creata ; unde a forma creata nos nomina imponimus, quam intel-
ligimus et videmus » ; de quo cfr. supra d. 3. p. I. q. 2. Addit
Alex. Hal. (loc. infr. cit.) , quod a creaturis secundum loan. Da-
mascenum tribus modis nomina imponimus , scil. « imaginibus
et formis et notis. Noiis nominatur Deus privationibus , cum
dicitur immensus Deus , infinitus , incircumscriptibilis ; imagi-
nibus , cum nominatur dispositionibus spiritualium creaturarum,
ut cum dicitur spiritus, sapiens , inteiligens ; formis , cum no-
minalur simililudinibus corporalium creaturaruni , ut cum di-
ciiur leo , ignis et huiusmodi ».

II. Solut. ad 6. 7. in eodem sensu magis explicatur a S.
Thom. (S. I. q. 13. a. I. ad 3.), et ab Alex. Hal. (loc. infra
cii. ad ult.), qui verba ob brevitatem subobscura : « Et hoc dico

propter verbum et participium el adverbium , quod est dispo-
sitio verbi », sic explanat : « Licet verbum et participium signi-
ficent cum tempore, nihilominus tamen Deus quodammodo no-
tificabilis est , non quia ipse cadit sub tempore , sed quia iuxta
possibilitatem intellectus noslri , qui intelligit cum motu et tem-
pore , intelligimus et significamus. Unde et hoc verbum est ,
dictum de Deo, non significat cum motu et tempore. Unde
.Vugustinus super illud loan. I: In principio erat Verbum , dicit:
Verbum substnntivum (nempe est) duplicem Iiabet significatio-
nem : aliquando enim temporales motus secundum analogiam
aliorum verborum declarat; aliquando substantiam uniuscuius-
que rei, de qua praedicatur, sine ullo temporali motu desi-
gnat ; ideo et substantivum vocatur. Tale est quod dicitur : In
principio erat Verbum » etc. — ' Cfr. etiam hic dub. 3.

ill. Cfr. Alex. Hal., S. p. I. q. 48. m. I. — Scot. , de hac
et seqq. hic q. I. 2; Report. hic q. unic. — S. Thom. , hic
q. I. a. 1 ; S. I. q. 1,3. a. I. — B. Albert. , I. Sent. d. 2.
a. 16; S. p. I. tr. 3. q. 16. — Petr. a Tar. , hic q. I. a. I.—
Richard. a Med. , hic q. I. — .Egid. R. , hic 1. princ. q. I. —
Henr. Gand. , S. a. 73. q. I . — Durand. , de hac et duab.
seqq. hic q. I . — Dionys. Cartli. , hic q. 1 . — Biel, de hac et
seqq. hic q. unic.

QUAESTIO II.

Utrum Deus habeat ununi solum nomen, an plura.

Secundo quaeritur, ulrum Deus habeat unum
^ solum nomen, an plura. Et quod plura, videtur:

1. Auctoritate Scripturae, quae ipsum diversis
Fondamenu.nominibus appellat. Exodi sexto^: Nomen meum

magnum Adonai non indicavi eis. Exodi decimo
quinto '"' : Omnipotens nomen eius. Et Psalmo ^ : Do-
minus nomen illi. Si ergo ista sunt diversa nomina,
patet auctoritate Scripturae, quod Deus habet plura
nomina.

2. Item, Dionysius in libro de Divinis Nomini-
bus * plura assignat nomina Dei ; Ambrosius similiter
in libro de Trinitate ^ , et Magister simihter in Uttera.

3. Item, hoc ipsum ratione videtur; quia nuUum
nomen sufTicienter exprimit esse divinum nec in se
nec in comparatione ad nostrum ® intellectum. Quod
patet, quia omnis perfeclio et est et intelHgitur esse
in Deo; et nullum nomen exprimit omnis conditionis

perfectionem : ergo cum non possit fieri per unum,
indigemus pluribus.

4. Item , illud in quo res conveniunt et in quo
differunt, aut necesse est pluribus nominibus ' dicere,
aut necesse est unum aequivocari; sed aequivocatio
generat ambiguitatem et tollenda est: ergo congruum
est diversis exprimere nominibus. Cum ergo in divinis
sit commune et proprium et hoc in pluribus, necesse
est, plura nomina esse.

5. Item, quamvis una sit prima veritas % tamen
articuh fidei sunt multi: si ergo fides de Deo mul-
tos articulos credit, et quod corde creditur ad iusti-
tiam oportet ore con/iteri ad salutem ^ , multos
potest et debet articulos ore confiteri ; sed multi arti-
culi uno nomine non expresse et exphcite exprimun-
tur: ergo oportet habere phira nomina.

Contra: 1. Hilarius'*': « Non sermoni res, sed Ad

opil
tun

' Vers. 3.

2 Vers. 3. » 67, 5.

* Cap. I. S 8, ubi nomina gcncratim recensentur, qiiac
Deo et a sacra Scriplura v. g. Ego sum qui sum, vita, lux etc.
pt a sapienUbus v. g. bonum , pulcrum etc. attribuuntur.

5 Id cst, II. de Fide ad Gratianum , in Prologo ; vidc hic
lit. Magistri , c, I. — Cod. W ponit AugmtimiS ^l a^. I Ansel-
mus pro Ambrosius. Mox post Magister unus alterve codex ut
S V omiltit similiter.

^ In Vat. et cod. cc desidcratur nostrum , quod in ceteris
mss. et ed. I invenitur. Paulo infra cod. X perfectionis condi-
lionem pro conditionis perfectionem.

^ Praoferimus lectionem codd. G M et ed. I ponendo no-
minibus pro modis , quam contextus exigit; vel si magis placet,
legas cum codd. aa bb modis vel nominibus. Mox post ambi-
guitatem cod. X quae loco et ; dein post congruum est in cod.
H additur pluribus et ac in cod. I post diversis adiungitur
modis dicere et.

* Antiquiorcs codd. cum ed. I contra Vat. in iiac propo-
sitione exhibent prima, quamvis aliqui eorum vel verbis trans-
positis legant una prima sit veritas vel una male omittant.

^ Rom. 10, 10. — Paulo infra post expresse cod. bb
nec pro et , qui et dein cum cod. aa ponit debet ioco oportei.

10 Libr. IV. de Trin. n. U.

iHsr. wii. \\\\\ iiiNirj;s quakst. k.

:?'.♦:{

n'i s<(nn() «'Sl suhifcl.iis •> : rrj^'!) (11111 iii Dco sil oiinii-
inoda realis iiiiihis, cr^o t'l vocis v\ iioiiiiiiis.

"i. IUmii. oiinic (|II0(I csI iii Dco. csl Dimis. cr<^'o
(jiiod sit'iiilic;il itlitinid <|""*'l ''^' '" '^*'"' ''^' Dciis: scd
Dcns iiiiiis csl : cr<.>i) oiiiiii;i ' (livin:i iioiinn;i ii;il)ciil
iinnin si<,niirK';iliiin: scd oiniii;i l;ili;i sinil synoiiyini ,
iioininilins ;iiilciii .synoiiyiiiis iioii plns dicilnr |)lnri-
hns (|n;nii nno: ci'*^m) vidclnr. (|iio(l ()iniii;i ;ili:) ;ili iiiio
sinl |)r;icicr ncccssiiri;!.

:\. Itciii. iiiiilli|)lic;ilio divinorinn noiinniiin ;iiil
venil ;i |);irtc rci , ;iiil ;i |);irlc in/rllcrfnKni , ;uU ;i
[YdVh' rlfrc/iiinu. Si ;i |);irlc rri , liinc l)onil;is cl vcri-
tas non siiiil noinin;i divcrsa. (|ni;i rcs oiniiino mui :
si ;i [Kirlc rlfrclwim , hinc cii^o iiiiit;is ct ;ictcrnit;is
non snnt divcrsa. cinn iion connotcnl cncctnin; si ;i
\YAVW inlrllrc/nHm •>^^\\\\\\: er|?o vidctiir. (|nod Iniins-
niodi noinin;! c.assa sint ct v;\n;i . cnin noii li;il)c;mt
aliqnid rcspondcns - in ri;.

'\. Itcin, iii Scriplnr;i noincii Dci sinj^iiLiritcr
proponilui', sivc ;i(ld;itnr niii. iit cmii dicitnr: Donii-
nus nomen ilU\ sivc pliirilms, nf cnm dicitnr:
In nomine Patris et Filii r/ Spiritns sanc/i: ci'"»-!)
cnin c;>(lcin sil ratio rci ct niiins rci . ct nominis et
nnins nominis ' . i^v^^) Dciis l;intnm iinnm li;d)ct
noinen.

coNr-i, rsro.

Deum nominamits modo nno )ioniinc , moilo plii-
rihus , iii:r/a divcrsos modo.^i . (ivihii.^i iionirn
accipitiir.

Kkspondko: Diccndnm, qnod in noiniiK.' lri;i sniil.

«suiit in scilicel vox et significatio et ratio imiotescendi. Undc
et noinen multipliciter accipitur: ;ili(piando pro voce si-
gniticante, ut cum dicitnr: Petrus est nomen Apostoli;

^ciusioi. et sic constat, quod in Deo sunt phira noinin;i. Aii-
quando nomen accipitnr pro re significata, iit cuin
dicitur: bonum et honestum siint idem nomine: et
sic iii divinis quod;nn inodo est di(we nomen nniim,

|Oniino.

(piod:iiii iiiodo plnr;i. Si (•iiiiii rcs si;^niilic;il:i dic^ilnrc .Iiimmj.

l>iiii(!iiilii'i«.

essciiti;ilih'r. sic oiiiiii;i iiniim - ^i pcr.soii;dih>r. sic
pliircs ct |)lur;i iioiiiiii:i corrcspoiidciili;i. \liipi,indo
iiomcii ;iccipiliir pro ijhso notaiiiiin' sivc r;ilioii)' iiiid^-
tesccndi; cl sii- dicciidmii. (piod ' )pio(l;iiii inodo 110-
iiicn imiiiii . (pi()d;iiii modo pliir;i.

Si ciiiiii ;iccipiliir iMlio iiiiiotcsccndi c\ p;irl(' l)ci,
sic iiinolcscil pcr viiliilcm . (pi;ic iiii;i cl iii;i<^'ii;i cst;
cl sic imiiiii noiiicii Dci csl cl m;i^Miiiin sivc m;i\i- (.'.ihIhmm .1.
iiiiim. Undc .lcr('ini;ic dcciino'': .Magini.s r.s /n . i'/
magniiiii iKniini /uiini , (pi;iiitmii ;id i;ilioncin inno-
hsceiidi sivc viitiilcm, pcr i|ii;iiii innolcscit. scciiii-
dniii (piod dicilnr iii I*.n;iIiiio': Sotus in ludara Dm.s,
iii Israrl magiiiiin iiomrn riii.s.

Si ;int('m ;i('ci|)i;itiii' r;ili() iiinotc.^cciidi i^itionc"
rlfrrluum sivc' ci'e;itiir;ii'iiiii . sic divcrsii snnl no- <>"'«'"''•> '<-
inin;i. \;nn Dciis innotcscit iiohis lii[)licit('i', sciliccl
pcr causali/a/rm , pcr ahlatioiirin ct ncr r.rrrllrn-^^'-»^ '"""-

' ' ' tcscir (li-

/iam^: cl sccniidnm lioc cst mnltitndo nominum. Si i'"''' '>•'■
ciiim nominctiir pcr causalitatcm, inult;i suiit iioiiiiii:i,
(piiii multos liahct cHcctns; si per ahlat.ionrui, iiiull;i
sunl iiomin;i . quia ninlt;i rcmovcntiir. scilicct onmia
cr(!at;i; si pcr r.rcrllentiam , iniilta. (pii:i. iii iiinltis,
iii omnihiis scilicet conditionihns iioi)ilil;ilis. excedit
crc;itnras '".

4. Kx pracdictis p;itciit ohiccta. Qiiod cniiii ohii- soiiiiio ot>-

pijsi(/iniiii.

cit, qiiod Scriptnra nomcn Dci exprimit sin!.,Mil:iriter;
dicendnm . qnod Scriptura. nl plurimnm nomcn Dci
pr;mdic;it magi)u.m, admirahilr " , .sauctuin oi lau-
dahilc : c{ sic iion loipiitiir iV' nominc. secnndnm
quod co.r , sed secundnm rpiod ra/io inno/rscrudi
a p;irte Dei; et sic nnum. T;iinen non seipiitur: lo-
(piitnr singulariter, crgo nniiin soliim, quia Ire-
qnenter (piod dicitur singularilcr dicitnr cl nni-

■ versaliler, ut patet iii nnillis exemplis in Lege. cuiii
dicebatnr: liomo dr doino Israer', vel iiomo (jui

\ fecerit hoc vel illnd. inh^lligebatnr de (pn)lihct

] homine.

3. Ad illnd (piod ohiicitur, quod unitas '•' est a
parte rei; dicendnm. (piod plnralitas ;i parte rci est,

' E\ mss. H sc\ piimis odd. suppievimiis omnia. Paulo
supra |)osl pi'imum enjo in cod. T ropcititur omne. Iii fino
huius argumonti Vat. praeler fldom mss. e( imI. 1 iiabot non
,<nnt necessaiia ioco sint praeter necessaria.

'^ Vat. (^ontra plurimos codd. (n od. I correspondcns.

3 l>salm. 67, .'i; Mattli. 28, 19. — i*aulo anto o.\ plurimis anti-
(|iiioribus mss. et ed. I substituimus addatur loco additur, et
codd. (itlM cuin od. I post singu/ari/cr hono addunt semper.

* .Vi-istot. , IV. .Metaph. te\t. ?,. (III. c 2.)- Idom (<nim et
iiiuis homo , ot homo el ons homo.; ot non di\('rsum aliquid
ostendit secunduni dictionem ropetitam homo ot ons, homo ot
unus homo.

■"' Vat. cum cod. cc , sod aliis codd. o( od. I rorraganti-
bus , omittit quod.

^ Vcrs. 6 , post quem textuni in Vat. ot cod. cc additur
id est. Paulo antc cod. Y et loco sive, dum cod. W pariicuiam
et ibi verl)o magnmn praefixam omiilil.

* 75 , 2.

* (3od. M cum ed. I a parte.

S. Bonav. — 'i"om. I.

•* Dioiiys., de UiA . Nom. c. 7. ^, 3. cuius\oiba \idosiipr;
pa{^-. 77 nota 10.

"^ Cod. aa addil ; Qaartus modus potest addi , ut dicatur,
quod innotescit nobis Deus per similitudineni ; el sic siini/iter
sunt mu//a noinina , ut teo , aynus , lapis et liuiusmodi. Ea-
(Jem verba invoniuntur in cod. bb ad mar^inom. Praodicti duo
codicos pro quolibet trium modorum cognosccndi Deum addunt
oxempla ; sic jjro via causalitatis post nomina adiiciiint ut crea-
tor , condi/or et huiusmodi ; pro via ablationis post nomina
ponunt ut incorporeus , immensiis rt liuiusinodi ; pro \ia o\-
collontiae post 7nulta addunt ut supersuhstantiatis , super/ionus
et huiusmodi. Cod. X hic addil \erbum sunt. Cod. V in prin-
cipio luiiiis propositionis habot nominatur |)ro nominetur.

11 Pluros mss. ui .VSTV otc ciim vi\. I ■mira/iile. Paulo
iiiha termino uniim in cod. \V praefigitur est.

•2 Levit. 17, 8. — Fide mss. antii(iiiohim oi od. I resti-
luimus domo.

13 Vat. cum cod. cc pluratitas , sed contra scopum obio-
ctionis et alios codd. cum ed. I. Mox cod. I, \erbis transpositis,

39/.

SENTENTIAKUM LIB. l.

ut accipiadii- rcs [wo persona. Si aiitem pro natura,
etsi noii si( pluralitas iri se, tamen ' in (luantum
innotescit. Et ideo plura nomina.

"2. A(l illud quod obiicitur. ()uod nomina talia sunt
synonyma: dicendum, (piod tunc sunt nomina ^ sy-
nonyma, cum dilferunt a parte vocis solum. Hic
autem est difTerentia secundum rationem innotescendi,
et ideo non sunt synonyma. Alia ratio dicta fuit supra,
distinctione octava in primo problemate '\

3. Ad illud (juod obiicitur. quod si venit a parte Ad
mlelliycndi solum , ergo talia nomina sunt vana ; iMtimin
dicendum, (juod non venit ab boc sohim, quoniam
illi rationi innotescendi respondet pluralitas in crea-
turis, et in Deo respondet vera unitas^ complectens
ijlam totam pluralitatem. Unde quia intelligimus
Dei potentiam et sapientiam per diversa, diversi-
mode nominamus; et quia in Deo est vere sapientia
et potentia . ideo non est ibi vanitas ^

SCHOLION.

I. Disliiignil ?. Docior in UTiiiiiio triii , scilicet voccni si-
gniliciinloni , reni signil]catani , rationom innotescentii. Ad iiiii-
slrandiim lioc iiltimum nionil riim vulgo exempjiim hoc affei-e-
balur in notiticaliouo Uowinis, (juod factiis sit ex humo. Diviiia
autem esscntia , iii so una , simpiicissima et infinita , est ratio
innolescendi respoctu ad plura , cum intellectus noster illam
unam summam liorfoctionem non unico conceptu oxprimore pos-
sil , sod alium concoptum formot de infinito illo uno siib ra-
tione sdiHcntiae , aliiiin sub rationo bonitatis, ot sic de aliis at-
Iributis. — lu.xta dictam distinctionem quaestio solvitur qulnquc
proposilionibus i)rinci))alibiis ol nonnuliis adiunctis. Pro oxpli-
caiione sorviro potost sii])ia d. 8. p. II. q. 2 ; et quoad solul.
ad 2. 3. ibid, p. I. a. I. (|. I, circa fln. ; S. Tliom., S. I. q.
13. a. i; S. c. Goiil. I. c. 3.).

II. Nolaiidum , quod in solulioiio opposilorum ordo argii-
mentorum mutatus esl. Opposil. I. non solvilur explicite, cum
principia solulionis iam exhibita sinl in corp. Prima solutio re-
.spicit 4. o))posit. ; secunda vero respicit 3. opposit. quoad pri-
mum membruni. Deinde sequitur solul. ad 2 ; et ullimo loco
ad tei'tium mombrum 3. o))positi.

III. hi conclusiono onmes convoniunl. Alex. Hal., S. p. I.
q. 48. m. 2. a. I. et m. .3. — S. Thom., hic q. I. a. 3. — B.
Albort., I. Senl. d. 8. a. 3; S. )). I. Ir. li. q. 59. m. \. —
Petr. a Tai. , hic q. unic. a. 2. — Richard. a Med. , liic q. 2.
— .Fgid. H., hic I. jiiinc. q. 2. — Ilonr. Gand. , S. a. 73. q.
9. — Dionys. (larlli., hic q. 3.

QUAESTIO IH.

Utrum omnia divina nomina dicanlur translalivc.

Tertio quaeritur, utrum omnia nomina divina
dicantur translative, an etiam quaedam dicantur
proprie. Et quod omnia dicantur translative. vi-
detur.

1. In ReguUs (idci^ dicitur: « Omne simpiex
^(j ;. proprie est. et improprie dicitur»; sed quod impro-

prie dicitur. improprie nominatur: cum ergo Deus
sit simplex, nominatur improprie; sed improprietas
reducitur ad proprietatem : ergo nomina divina de
Deo dicuntur improprie, de aliis proprie; sed quod
dicitur de aliquo improprie, dicitur translative, si de
alio proprie ': ergo etc.

2. Item, unumquodque. sicut contingit intelli-

tum.

gere

contingit et significare; sed non contingit Deum
intelligere * nisi per proprietates et conditiones crea-
turarum, ergo nec nominare; sed quod nominatur
secundum alienas proprietates semper Iranslative
nominatur: ergo etc.

3. Item, non est nisi duplex theologia, scilicet
mystica et symbolica, secundum quod vult Diouy-
sius ^ ; sed utraque Deum nominat translative — nam
mystica per creaturas spirituales et invisibiles, sed
symbolica per corporales — ergo omnis nominatio Dei
translativa est.

k. Item, omne nomen divinum est impositum
propter nostram instructionem " ; sed omnis nostra

dicendutii , qiioit si acdpintui' res pro persona , plnralitas a
parte rei est.

' Su))))lo : est , quod codd. Z aa bb particulao tamen
jiraongunl.

2 Ex plurimis mss. ot ed. 1 adiecimus nomina, ol mox
fid(> anliqiiiorum mss. ot iH\. I sulistituimus differunt pro ino))to
dicuntur, ac paiilo iiifra su))))lo\imus sunt.

3 .Nempe p. I. q. I. ad ull.

* Cod. T una veritas, cum quo concordat cod. S , qui,
omisso um, ))oriit leritas ; cod. Y, omisso vera, habet nnitas,
('{ codd. aa bb post nnitas addunt .<iive veritas.

5 lid. I adiiingit sed veritas et unitas , quac el paulo antc
adverbio vere praemittit unum.

^ Alanus ab Insuiis, Theologicae Uegiilae, rog. 20. — Codd.
aa bb post fidei adduni vel tlteologiae.

' In cod. aa additur rf/fa/M/',- codd. voro PQ ultima verba
logunt sed de aiiquo proprie et transponunt post improprie.

8 Vat. cum cod. cc, sed aliis (^odd. et ed. 1 obnitentibus,
intelligi. Paulo ante pauci codd. ut P Q V verbis contingit et
apte praofigunt sic ; cod. T autem loco contingit et significare
ponit ita et nominare , lectio, si formam argumenti s))ectes,
praeforenda.

^ Epist. 9. Cfr. eliam de Div. Noni. c. I. versus finem et
de Mystica Theolog. c. 1. — i\'uilo infra post spirituales ed.
I omitlit et, ac doin in aliqiiibus codd. ut V \V X particula sed
deest ; in fine argumenti plurimi mss. cum edd. 2,3,6 exhi-
bent minus congruo translative pro translativa; tandcm cod.
0 ibidem ponit dicitur et codd. PQ dicitur esse loco est.

x' Hespicitur illud Hom. 15, 4: Qiiaecumque scri))ta sunt,
ad nostram doctrinam sciipta stint.

DIST. XMI. \KT. rNICllS or\KST.

:U):j

(loclriiia iii(i|>il ;i sciisii': n\i() (tiiiiic iiomcii Dci ao
cipitur sccmi(liiiii ;ili(|ii()(l scnsiliilc; S(mI iii Dco milla
cst proprictas sciisihilis sccuiKliim vcril;ilcm , sed
solum transiativi^: cr^M) »;tc.

('oNTU.v: I. Vposlolus (licit ad Kpiu^sios tertio-,
i(iameii(a.lo(pi(Mis (lc Dco: .1 (/110 oinnls pdlcrnUds in. caclo
cl in (crra noniinalnr; sed si p;itcrnit;is in tcrris
nominatur ;i (Kitcrni(;ite Dci: er<i[() Dciis proj^rius et
principalius (liciliir P;ttcr (piam ;ili;i, non erj^^o tnms-
hitive. IIoc ipsuin dicmit Dionysiiis ^ et D;iin;isce-
nus, inniteiiles liuic ;iuctori(;di Apostoli. liupiil enim
D;un;iscenus ' : « Sciendum , ipiod non (^st a nohis
Irarislatum ;i(l l)c;it;im Deil;item pateniiUitis el rili;i-
tionis et processionis nomen, sicut ait diviiius \po-
stolus: Ex qiio omnis palernitas » : ergo etc.

"2. Itein, beatus Ambrosius dicit, et liabetur in
littera^ cpiod Iriplex est nomiiium divinorum difle-
>'entia, et una ex illis sunt nomina tninslativa: iion
ergo omnia dicuntur tr;mslative.

3. Item, (pi;iedain dicuntur de Deo, quae habent
oppositum in oumi creatura, ut aeternitas et im-
mensitas ; sed nomen transhitivuni attenditur secun-
dum aliquam similitudinem": ergo talia nomina non
sunt translativa.

4. Item, quaed;un (hcuiitur de Deo, quorum
significatum est proprie iii solo Deo, ut lioc nomen
honum et qui esl, Lucae decimo octavo^: Nemo
honus nisi solus Deus. Et Augustinus * dicit, qiiod
« solus Deus vere est , cuius comparatione cetera
non sunt».

co s t: 1. r s lo.

Non o)nnia noniina dr Dco (llrnnliir irnnslaline:
(fuando cnini sifjni /('(•(! nl rcni , ciiins ccrilas
csl in l)co cl opposilnni, in crcdlKrd , mdlo
nmd.o IransfcrnnlKr; (iKando si(/iii/icanl rcni ,
cniu^s ncrilas csL in l)eo el siniililndo in crca-
lura , Irans/cruntnr sccnndum iinposdioncm ,
non sccKndum rcm ; (juando d/;niqKc sif/iii/ica.nl
rcm , ciiius vcrilas csl in. crcalura cl consi-
milis propriclas in I)co, proprie Irans/crunlar.

Hkscondko: Ad hoc volueriiiil (iui(l;im dicere, soiuiio quo-

1 1 i^ 1 • • riindara.

(piod qu:ied;un suiit iiomm;i, (juae Deus sihi mqio-
suit , qu;iedam, (]uae nos ei imposuimiis. Si lo(pia-
inur de nominibus, (pi;u^ Deus sihi im[)()suit, ciim
ipse se proprie iiitcllig;i,t , liuiusmodi noiiiin;i. sunt
propria; et talia dicuntur esse honum (;l (jui csl.
Unde Dionysius'' vidctur velle, quod illud nomen
honum. solum sit proprium ct princip;dc; D;im;i-
sceiius '" vero, quod illud iioinen qui csl soliiin cst
proprium et principalc; et uniis attendit in iiomiiie
perfectionem , alter ;ihsolutionem, uterque t;imen
proprietatem ''. Si aulein loqu;unur de nominihus,
quae nos ei imposuimus , sic cum non cognoscamus
Deum nisi per creaturas, non eum nominamus nisi
per nomina creaturarum; et *^ ideo solum Inuisla-
tive, sive quia proprius et prius conveniunt crea-
turae, sive quia prius imposita sunt creaturae, qiiam-
vis non proprius conveniant creaturae. Et h;iec est

CIV. AHslot., 1. Poster. c. 14. (c. 18.), lll.de .\iiima te,\t.
39. (('. 8.), el c. 6. de Sensii et Sensibili, nec non !. Metaph. c.
1 . — Mox piures codd. iit A S T W Z etc. aliquid pro aliquod.

2 Vers. 15, in quo tcxtu Vat. cum Vulgata Ex quo pro
A quo, et dein Vulgata caelis pro caelo rontra codd. et ed. I
exhibet. — Paulo infra cod. V alius loco alia.

3 Dc Div. Nom. c. I . § 4 : Unde in omni fere tlieologica
actione thearciiiam videmus divinitus laudatam , ut monadem
<iuidem et unum proptcr simpiicilatem ct unitatem... ut trinita-
tem vero propter subsistentem ter superessentiaiis fecunditatis
expressionem , ex qua omnis paternitcis in caelo et in terra est
et nominatur.

* Libr. I. de Fide orlhod. c. 8 : Quin illud quoque nosse
interest , paternitatis , filiationis et processionis vocabula non a
nobis ad beatam Deitatem esse translata, verum contra illinc
jiobis communicata , quemadmodum Apostolus ait : Propterea
flecto genua niea ad Patrem, ex qtio omnis palernitas.

^ Hic , c. I. — Mox cod. V illaruin pro ex itlis.

•> Cfr. supra pag. I iiola 8.

^' Vers. 1 9. Quia ista verba sic leguntur apud Lucam ,
ipsum in textu citavimus, licet in mss. et edd. habeatur Mat-
tliaei , 19, 14, ubi sic legitur: Unus est bonus , Deus.

* Libr. VIII. de Clv. Dei , c. II: « Ego sum qui sum ; et
dices fiiiis Israel : Qui est inisit me ad vos ; tanquam in eius
4'ompaiatione qui verc est, quia incommuiabilis est, ea quae
mulabilia facta sunt, non sint ». Ceteium cfr. de hoc supra d.

VIII. e. I. lit. Magistri , ubi idem recin-rit et Hieronymo altri-
buitur.

9 De Div. Nom. c. 3. g I : .\c primum , si videtur , per-
fectum et quod omnes Dei emanaliones manifestal , boni nomen
expendamus (versio Coi'dcrii). C^r. et c. 4.

i^ Libr. I. de Fide orthod. c. 9, ubi et rationem addil :
Nam totum esse velut immensum quoddam ac nullis terminis
definitum essentiae pelagus complexu suo ipse continel. — Ex
fere omnibus antiquioribus mss. e( ed. I supplex imus pardcu-
lam vero.

11 Aliis verbis, Dionysius in nomine boiimn attendil divi-
num esse , quatenus in se completissime existens csl causa omnia
comprehendcns sive omnium principium et linis. Nam bonum
ex natura sua est diffusivum sui lenetciuc rationcm finis ; per-
fectum autem est illud quod omnia praehabens potest facere
sibi simile (cfr. loc. cit. c. 4. et 13.). Damascenus vero in no-
mine Qui est considerat divinum essc secundum se et abso-
lutc , (luatenus est infinitum pelagus essentialitatis. Uteniue
tamen in his nominibus tale designat, quod Deo vere et pro-
prie convenit. Cfr. Alex. Hal., S. p. I. q. 49. m. 4. a. 2.

12 In Vat. et cod. (^c deest et ab aliis codd. et ed. I exhi-
bituni. Paulo supra post cum et dein post creaturas fide mss.
et ed. I expunximus nos. Mox cod. T non quia pro quamvis
non. Unus altei'que codex ut V in hac et in sequenti jiroposi-
tione psr prius loco proprius.

;VM\

SENTKNTIAULM UIJ.

Nun appn
balnr.

Solulio .111-
ctoris oiim
triplici di-
stinclioiie.

('.onclusii> i .

Conclu>iri -1.

Conclusin 3.

Iraiisl.itii) i|u:ie(laiii. iiuanivis. proprie loqueiido. sil
fiaiislatio. (|uan(lo |iio|)rius conveiiiunt iis. a (juilnis
iransrerimtur. iil riilere lioiiiiniliiis proprius quam
jiiatis.

Seil liare positio iion videliir stare '. (aiiii enini-
iios cojiinoscainus Deuin tripliciter; scilicet per cf-
fectum, pei" exceUcntiam et per al)latioriem , con-
slat qiioil omnihus his modis rontingit Deum no-
niinare. Si per cffcctum , nulla est ibi translatio ■' :
similiter. si per ablatioiion , quoniam translatio at-
tendilnr secnnduui aliqiiam simililudinem: « omnes
eniin transferentes secundum aliipiam similitudinem
trausleruiit * ».

\i{ propterea aliler dicendum, quod quacdam
sunl nomina . qiiae signilicanl reni. cuius veritas est
in Deo et oppositum in creatura. ut jinmerisus et
aeternus : el lalia nullo inodo transleriintur. nec se-
cundiim rem nec secundum impositionem. Quaedam-'
signiticant reiii. cuiiis veritas est in Deo et siinilitudo
eius in creatiira. ut |)()tentia. sapientia et voluntas;
el lalia nomiiia transieruntur a creaturis ad Deuni,
non secnndnm reni. seil secuiidum im])Ositionem;
(|uia priiis imposita sunl creaturis quam Deo, licet
prius sint in Deo. Quacdam sunt nomina. quae si-
gnificunt reni. cuius verilas '' est in creatura et coii-
similis proprietas in Deo. ut lapis et leo — res eiiim
.significata est in creatura . sed similitudo proprie-
tatis. ul stahilitas el rorlilndo in Deo est — et ista

quod
non

Solutio
positon

sunt [)roprie traiislativa. Concedendum ergo
in divinis sunt aliqua iiomina translativa
omnia.

1. .Vd illuil ergo quod ohiiciliir. quod simplex
imj)roprie dicilur: dicendum , qu(3d diccre ibi non est
nominarc , sed ' cnuntiare, quia simplici non est
compositio in essendo. sed est conipositio in enun-
tianilo. et iileo imi^roprie: non sic in nominando. —
Vel dic. quod non omne dictum improprie est di- Aiiter.
ctuni translative.

% .\d illud quod obiicitur. quod solum per
creaturas intelligitur ; dicendmii. quod quamvis in-
telligatur solum per creaturas, non lainen soluni
per similitudinem \ immo per negationem et dissi-
mililudinem est cognoscibilis.

3. Ad illud quod obiicitnr. quod symbolica et
mystica tbeologia nominant Deum translalive: dicen-
dum. quod quamvis mystica nominet^ Deum trans-
lative quantuin ad proprietates excellentiae , tameii
non solum sic nominat. sed etiam per abnegationem:
et ideo non soluni translative.

4. \d illud quod obiicitur. quod omnis nostra
doctrina incipit a sensu: dicendum. quod verum
est; et ^" oinne nomen aliquid hal)et sensibile , scili-
cel- vocem. ut audiatur: sed noii oportet. quod
habeat sensibilem significationem. quia verbum in-
lelligeiitiae. quod est insensibile. induit vocem sen-
sibilem.

SOHOLIOK

i. .Nonien propriuiii liic iion jiccipitiir , (juatenus in (li\ inis
distinguitiir conira comvmnc , scd qiiatenus distinguitur conira
meiaplioriaim seu iranslativuni. — ?. Doctor cuni Angeiico
reiicit sentcntiani in priina opinione notatani , (jiiod omnia no-
mina, Dco a nobis iniposita , non sint nisi metaphorica ; hoc
probat i)er inductioneni. enumerando tres vias seu modos, ((ui-
biis formamiis nomina divina , scil. causaiitatis , negationis, emi-
nenliae. Iii \ia eminentiae Iraiislatio fit (]uid( m seciindiim quan-
dam simililiidiiieni , quac tameii dilVert a simiiitudine metapho-
rica. — Quoad modum concipiendi perfectiones divinas Richard. a
.Med. (loco iiifra cit.j haec oljservat: « Quaedam sunt nomina .
(|uae signilicant . vel potius jier quae significare intendimus di-
stincte el insiiiiiare (qnannis ad sic significandum noii attinga-
iTius) les , quae jicr prius sunt in Deo ct per posterius in crea-
Uira; el liilia nomina niagis propric dicuntur de Deo (|uani de
creatiira . noii raiionc hiiiiis. (|iiod per nonuni iritelligimus di-

stincte insinuari , sed ratione liuius, quod per nonien insinuare
intendimus ; et sic de Deo non dicuntur translative ». Dein-
de idem in solut. ad i. dicit : « Quamvis Deum inlelligamus
per siios efreclus , (|uac siint qiiaedain simililudiiuvs Dei, tamen
cognitio nostra iion sislit in illis efreclibiis , sed a.s^rndit ad (X>-
gnoscendam Dei virtut(!m et divinitatem . (luamvis in generali
et obscure ». — Dionysiiis autcm Carth. (hicq. 2.) nonomnino
consentit soliitioiii S. Tiiomae . lionav. , Alberti aliorunique ,
praesertim quoad hoc, quod oinnia noinina Deo imposita sint
ex creaturis et quantum ad vocem translata a (realuris ad
creatorem ; in specie facit qiiasdam exceptiones contra reproba-
tionem jnimai' opinionis, quam habel S. lionav. in responsion(\
asserit(|ue , fre(|uenler esse trmislfitionem , diim nitminainus
Deum tuni per efl'ectmn, tuin jier ablalionem, tuni per eminen-
tiam. Sed responderi potest, S. IJona^cnturam minime negare ,
quaedam nomina non nisi Deo reM'lanle i|tsi iniposita esse, sed

' 1'auci iiiss. iil I .\ cuni ed. 1 \erbo sture bene pracmil-
lunt posse.

• lii cod. 0 additur secuiulutn Diunysiiim , ciiius \crba
vide siqira pag. 77, iiota 1(1.

•* Vai. addit 1'uriformiter si per excetleiilidm , (iiiac tamcii
Acrba omitliintur in mss. (H ed. 1 ; rationem liuiiis omis.sionis
Aide paulo infra in solulione ad 3.

* Aristo). , VI. Toiiic. c. 2, de (|uo vide supra pag. I nota S.
•'' Va\, 1 adiiingit sunt nomina , quiie.

** Codd. KV proiirietns ; paulo infra post /briiYwrfo in cod.
.\ addiliir proprie , el dein niiilli codd. ut A (^ 1''(jHK I.S (Uc.
))oiiiiiil ita pid istii, iiitcr (hkis est C(kI. T, (pii, pluribiis omissis,
brcNiier lcgit el itii sunl iitiijnn nomina Iranslalira, iion omnia.

~ (>od. T nisi i)ro sed. — .Noiandum , (juod nominare rc-
spicil lcrminum, enunliare autem propositionem, qiiac seniper
esl aliquid (■omplcxum sive compositum.

8 In cod. 0 adiicilur creaturiu'.

^ Cod. V . post inijslica addito ct sijmbolica , (•oiisequcn-
lcr liabet nominent ei paulo inlra nominant. Mox in aliquibus
mss. ul A T etc. el cd. I de(>st Deiim. Dein (jod. S negationcm
pro abnegalionem.

"* Val. cum cod. cc . muiala intcriuinctionc , ijiiod loco el
ac mox secundiim pro scilicet , sed niinus distincte e( conlra
alios codd. (aim cd. I. Paiilo iiilra (dd. W intelligibile pro
inleltigentine.

DIST. Wll. AUT. INICIS OCAKST. IV.

'.VM

jp.sc nc;;iil , li;ic imIkhh' iiplc (lisliii^;ui |)i)ssc iiinniiiii proitiin ii
viclaphoriiis. Ilcm , noii iic>;iil S. Hoiiia. . iiiiniu cxiirc.sso iiHlr-
niiil , (niosdiiiii rfj'i'(iiis Dci cl iioininii lios clTccliis si^Miillciiii-
liii iioii nisi tiwtdpliorirr dc Dco dici possc. I)cni(|iic scciiii-
(liiiii iuciiUmii ciiisdcin S(>i'ii|)lii(-i dici |)olcs( , cliiiiii noininii ,
(liiac propric hco (oincniunl (|iioiid rriii siijiiifiriitiiiii |ul .sii-
|iicnliii). Iiiiiicn (|iioiid nioilinii sifiiii/icdiiili noii propric Dco
iillribiii, (|uii(ciiiis noii co inodo , (|iio iios cii iii liiic \i(ii ('oii-
cipiiniis , scd pcr inodiiin iii iiitiniliiin ciniiiciiliorcni cl pcrfc-
cUorcin D(>o coincniiinl. Scd lioc iioii cllicil . iil islii iioiniiiii
siiK IriinsliiliMi (nicliiplioricii) iiisi iii scnsii iiiipropiio. .\iiin, iil
bciic (licit Uicliiird. (loc. cil. iid i.), « iioincn Iriiiisliiliiiii iion di-
citiir , iiisi iilii cst irnnsliitio r.ilioiic rci siijiiificnlac ».

II. IMurii (lc iiccc.sHi(ii(c ci rcKiills (riihsliidoiiis sidc inlr.i
d. .'{i. i|. i. — I)c iioiiiinc Dci ; (>(/i cst, mii(,'ni(lcc l(i(|iii(iir S.
Doclor in llincriir. inciilis in Dciiiii c. .■). Cfr. \|c\. Iliil,, S. p.
I. (|. iO. 111. 1. 11. I. '2. — S. 'riioni., I. Sciil. (I. K. (|. I. ii. 1.

c( :< : s. I. (]. i:t. II. II. — it. .\ibcr(., I. Scik. d. :t. ji. 1.3.
!i. — Itichitrd. ii Mcd.. hic (|. (i.

III. (,^11011(1 ('oiicliisioiicin : \U'\. Ilal. , S. p. I. (|. iH. iii. 2.
a. 2. — S. '{"hoin., Iiic (|. I. a. 2; .*<. I. (|. I.'}. a. .t. c( (1. —
\\. .\llicrl. , dc liac cl sc(|. Iiic a. I ; S. p. I. ti'. I i. (]. .">(). cl
.';•). III. I. 2. — Pcti. a Tiir., Iii( (|. I. a. .'». — Itichard. a
Mcd. , hic (|. i. — .ilKid. H. , lii'' 1 piiin'. (|. :t. — llcnr.
(iaiKi., S. a. .'}2. (|. 2, ct a. 1:\. i\. > s(ii(|. — Dionys. Carili.,
Iiic (|. 2.

Ql!\KSTI() IV.

Utrmn otnniK noinina dicla de Dao .sccnndnin .snhsfanliain dicanliir.

Qiiarlo ct tiltiiiio (]ii;i(^rittir. iitrtmt otniii;i no
itiina (li('l;i do Oeo (linintttr sectindum stil»st;tnliam.
Kl (|tio(l noti. iimno ;tliter . ostcnditm' :

I. Auctorifalc Aitgustini fiuinto de Trinil;tte':
lamei.iii. « lllud praccMptie teiKMinus. (|uid(juid ad .sc dicitur
praestanlissim;i illa et divina suhlimitas. std)st;intiali-
ter diei; (juod autem ad aUqnid , non stibslantialiter,
sed relative»; .sed Pater et Filius dicitur ;id alitjuid:
ergo etc.

^. Item, Hoethius in libro de Trinitate -: « Deus
est sine (]uantit;ite niagnus, sine (jualitate honus,
sed non est sine relatione relatus » : ergo relatio vere
et proprie manet in Deo, ergo et modus dicendi
relative.

3. Item, lioc ipsum videlur rationc, (piia In
divinitate sunt aliqua noniina inconimunica!)ili;t . ut
pattH in omnibus ' personalibus ; sed substantia

I est conununicabilis. cum sit una in tribus: ergo
talia uomina non indicanl stibstantiam: ergo in di-
vinis est alius modus dicendi quain secundum .sub-

I stantiam.

4. Item. in divinis est alio et alio modo se ba-
bere. (luia aliter se hal)et ad Patrem Filius (luam
S[)iritus sanctus; sed non est aliud et aliud esse
sive subsistere: ergo cum hoc contingat intelligere
et intelleclum dicere, necesse est. (juod sit ibi alius
inodus dicendi et intelligendi (|u;im secundum sub-
stantijim: ergo etc.

CoNTRA : 1. Omne (juod dicitur. ;nit dicitur se-
opposi- c.undiuii .subsfanliam , aut secundum «mV/e».9, quia

tom.

sul)st;iiiti;) (!t ;iccidens sulllici(Miler dividtmt ens': sed
in divinis tiiliil dicittir secutidiiiii accidcn.s: ergo
sectiiidtun .siilhstanliam.

% IteMU . omne tpmd dicitiir. ;uil dicitur per .sc,
aut non pcr .sc. Si ])cr .sc , (uiic secutidittn .substan-
tiam: si non pcr .sc , tunc ergo per ;iliud et iii alio:
sed oinni;i (|u;ie dicuntur de Deo. diciinlitf jicr .sc :
ergo oninia dicuntur sectindtim subs(;tiili;titi.

3. Item. (lici secundum substaiiti;im vi^' seciui-
duin rehitionetu aut dicit diversitatem ;i paite rci ,
;iut ;i |);irte modi inteUigcndi sive modi dicendi. Si
a parte rci: ergo in Deo est diversitas et compo-
sitio; si a parte modi dicendi: tunc cum diversus
sit inodus dicendi in lioc (juod est honu.^i et in hoc
quod est magnu.s et in hoc quod esl Den.s — quia
si quaeratur: quantus est Deus? respondetur '"' ma-
gnu.s , non respondetiir l)onu,s ; similiter si quae-
ratur: qualis est Deiis? resftondetur homi.s, non
magnu.s — ergo non tiuitum essent duo inodi. sed
etiam multo plures quam duo.

4. Item. quod ' respondettir ad qtiaestionem
factani per quid dicitur secundum subst;iTitiani el
quantum ad lem et qu;intum ad moduin; sed no-
mina relativa respondentur ad qu;iestionetn factam
per qiiid de Deo: ergo dicmitur secundum substan-
tiam. Probatio minoris: .\ugustinus in libro de Do-
ctrina cbristiana**: Si qu;ieratur, quid est Deus ,
convenienter respondetur: Pater et Filius et Spiiitus
sanctus.

5. Item, cum (piaedam .sint in divinis. quae

' (lap. **. 11. '.). (Ifr. liic lil. .Magistri . c. li, in (|iiibus vcr-
bis Vat. contrii ori^iiuiic ct niss. nec noii (xt. I,. posilo dicitur
pro (lici ct ud aliiid loco ad aliquid, tuni posl aulem luni posl
relativc addit dicilur. In tine arguinenti c\ nntiquioribus mss.
ct ed. I substiluimus aliquid \)vo iiicongruo aliud.

- Cap. i , ubi (]uoiid scnsuiii conlinjctur hacc proposilio ,
in quanliim scil. Boetliius ibi ostcndil , quod cum quis alia
pracdicamcnta praeter rciationeni in divinani vertcril pracdica-
lioncni , cuncta mutantur in siibstanliain. Quod si ccrba pro-
positionis attciida.s, vidcntiir .sumta cx .\ugnstino, V. de Trin.
<■. I. ei 5. 3 iif\ I tioniiiiibus pro omnibus.

* CSi. supi'a pag. I 16 nota 6.

'' Val. ciiin cod. vc incongrue el coiitrii iilios codd. cuiii
cd. I aut loco et.

^' In cod. V hic ci mo.\ post non respondetur adiicilur
quod est, ac paulo infra posl modi additur dicendi.

~ Codd. PQ quidquid. Ed. I cum cod. cc propositioneni
ininorcm exliibel sic : sed per nomina relativa respondetur ad
quaestioncm eic, ac dcin cd. I nomini l)eo praefigil ipso.

8 Libr. I. c. 5. n. o : secundum sensum. Verba .Vugu-
stini sunt : Non enim fiicilc nomen , quod tanlae excellen-
tiae convcniiit , potcsl inveniri . nisi qnod inclius ita dici-
tur: Trinitas haec, unus Deus ex quo omnia, per quem omiiia,
iii (juo omnia ; ita Paler et Filius et Spiritus sanctus elc.

398

SENTENTIARUM LIB. l.

non diciinUir secundnin substanliam nec ^ secundum
relationem, ut hoc nomen incarnaius , hoc nomen
imjenitus, videtur quod ista divisio non complecta-
tiir omnia nomina divina.

c 0 N c L u s I 0.

Son omnia nomina dicuntur de Deo secundum
substantiam, sed quaedam etiam per modum
quantitatis vel qualitatis et insuper quaedam
secundum relationem.

Respondeo: Ad praedictornin intelhgentiam est
Dici diveisi- notandum , quod est dici diversimode secundum tri-

mode siitni-

tor tripiici- nhcem dilierentiam.

ter

Uno modo dici diuersimode attenditur secun-
Modus 1. dum diversum modum essendi , qui est per se et
per accidens ; et hoc quidem modo non est dici di-
versimode in divinis, quia ista diversitas modi ponit
diversitatem essentialem ^ in re dicta ; et quantum
conciusio 1. ad hoc unus solus modus dicendi est in Deo. Nam
omnia quae dicuntur de Deo, sunt ipse Deus et
eius substantia.

Alio modo dici diversimode est secundum di-

Modii:! -2. vei'sum modum intelligendi , qui quidem attenditur

secundum aham et aham rationem sive medium ^

cognoscendi ; et sic non lantum est dici diversimode

conciusio2. in nominibus divinis, immo omnimode, quia Deus

non tantum cognoscitur per diversa, iinmo per omnia

rerum genera; et sic noinina dicta de Deo, quaedam

(hcuntur per modum substantiae , ut Deus; quaedam

per modnm quantitatis , ut magnus*; quaedam per

modum qualitatis, ut bonus; et sic de ahis omnibus.

Tertio modo dici diversimode est secundum

Modas 3. diversum modum se habendi; quod ^ quidem atten-

(htur quaiilum ad absolutum et ad comparatum

sive relatum; et liic quidem modus diversitatis mi-

nor est quam priinus, et tnaior quam secundus.

Minor quain primus, quia secundum primum atten-

positon

ditur diversitas essentiahset compositio; maior quam
secundus , qnia secundum iUum nuUa ^ omnino atten-
ditur in re distinctio. Secundum autem istum modum
attenditur in eo unitas et plurahtas: unitas secun-
dum absohitum, phirahtas secundum respectum. Et
quantum ad hunc inodum sunt solum duo modiconcimi
dicendi, scihcet secundum substantiam, ut iUa quae
dicuntur ad se', et secundum relalionem, ut iha
quae dicuntur ad ahquid. Quia vero haec non dicunt
alium modum essendi, ideo haec praedicantur de
iUis et sunt unuin; et quia dicunt ahum modum
se habendi, ideo secundum illa unitas , secundum
haec plurahtas^ Ex his patent obiecta.

1. Quod enim obiicitur, quod omne quod dicitur, soiuuo
dicitur secundum substantiam vel secundum acci-
dens; dicendum, quod in divinis liabet instantiam,
ubi relatio non est accidens, nec tamen dicitur se-
cundum subslantiam.

2. Ad ilhid (juod obiicitur secundo , quod omne
(fuod dicitur in divinis, est ens per se; clicendum,
quod verum est, sed tamen non sequitur: dicitur
ut ens per se, ergo secundum substantiam, quia non
dicitur: nomen dici secundum substantiam, ut sub-
stantia dicitur per se , sed ut dicitur ad se^.

3. Ad illud quod obiicitur, quahs sit haec di-
versitas, aut secundum rem, aut secundum modum
inteUigendi; dicendum, quod secundum modum ^e'"
habendi , qui non tantum est in nostro intellectu ,
sed etiam in re.

4. Ad iUud quod obiicitur quarto, quod nomina
relativa respondentur ad interrogationem factam de
substantia; dicendum, quod substantia dicitur du- substa

1- • .,,-,. dicitur'

pliciter: aut ens per se, aut ad se^\ Si ut ens ^er piiciter.
se, sic omnia et relativa et absohita dicunt in Deo
substantiam; et quia hoc modo substantia respon-
delur ad quaestionem factam per quid, ideo omnia
possunt responderi. Si autem dicatur substantia ut
ens absolulum, non comparatum , sic dicitur secun-
dum substantiam , quod dicitur ad se. Et sic non '-

' Plurcs codtl. tU AIK MS etc, coiUr.idicentc coniQxiw, sed
l(Jco na: ; Vat. cuni i^aiicis niss. sed nec ; cetcri niss. cuni ed. 1
exhibeiit lcctionem in textum recei)tam. Mox post imornatus
codd. 0 X addunt et, ac dein plures mss. ut AFHT V etc, cum
vx\d. 1 , 2 , .3 , (j complectitiir pi'o complectatur.

2 Cod. l{ essendi ioco essentialem. Mox pauci codd. ut F
OX <fe Deo pro in Deo. — Cfr. Aristot. , V. Metapli. tcx(. 13,
(IV. c. 7.).

3 Si(; piiires ct (|iiidem bonae notac codd. ut .\GIIKRT
VW cc n" cum ed. I , diim Vat. iialjct viodmn.

* Vat. praetei' ndcm ferc omnium mss. et cd. 1 pcrperam
omittit qHacdam, per modum quantilalis , %U magnns.

5 Codd. 10 Z cimi cd. 1 (lui. Mox cod. H retatioum pro
relatum.

* In Vat. substituitur non i)ro nntla , scd minus aptc ct
contra ferc omnes codd. et cdd. 1,2,3.

' !nd(;bitii omissio vcrbontm ut illa quae dicuntur , (luae
habctur iii Va(. , resarcitur op^; mss. ct ed. I. Mox aiiqui codd.
cum cd. 1 Quae quia, ali(iui vero Quia quod, pauci Quia pro
Quia vero tuiec , (luod celeri cum Vat. cxliibent.

8 Communissima lectio mss. ct sex primarum edd. , in

qua , transpositis vcrbis illa ct haec ( aliqui codd. ut A H I K
cum cdd. 2 , 3 , 4 , o , 6 lioc), habctur secundum haec unitas,
secundum illa pluralitas , contextu ut reiicienda comprobatur.

^ Scnsus est; in hac propositionc nomen dici secwndum
substantiam, \erba secundum sul)stantiam non sumuntur in eo
sensu , quo per siibstantiam intciligitur <?«s /*<?/• se, sed ens ad
se , ideoque rclationes divinae , licet sint per se, non vero ad
se , non sccundum substantiam dicuntur. Vidc paulo infra ad i.

'•^ Ex mss. ct cdd. I , 2 , 3 rcstituimns perperam omissum
,s'('. Paulo ante cod. V quaeritur pro obiicitur.

" Plures codd. ut FMXYZ cum cd. I duplcx lioc mcm-
l)rum ita cxhibent : aut ens per se aut ens per se et ad se.
Paulo antc cod, I quod per nomina relatim respondetur loco
quod nomina relativa respondentur, ct cod. K quaestionem pro
interrogationem. Mox fidc antiquiorum mss, ct ed, I posuimus
sic pro tunc. Dein cod. S dicuntur in Deo secundum substan-
tiam loco dicunt in Deo sul)stantiam.

'2 Ferc omnes codd. cum edd, 1,2,3 omittunt non, scd
male , ut cx contc.vtu patet. Mox ex vctustioribus niss. et cd. 1
siipplevimus nomina, (luod Vrtt. cum cod. cc omittit ct pro
(luo cod. S ponit omnia.

i0{

-rl

DisT. \xi(. nrniA.

390

Noiniiia

reivn di-

Milni'.

iHilSllll-

[h> I.

ac('ii)il Aii<i[iisliniis: ct sic Wdvi cl l'iliiis, cl iio-
miiia relativa seciindiim suhslanliaiii iion (liciinliir.

;). Ad illiul (|iio(l nlliiiio ol)iici(ni\ i|no(l iniilla
dicniilnr dc Dco, (|nac non dicnnlni' scciindnm snln-
slanliam ncc sccinidnm rclalioncm; diccndiim. ([nod
(Uci rclalirr iii divinis i^otest (?ssc dnplicilci'. Oiiac-
dam cniin noinina dicinilnr rclativc cx priuciixili
nominis inlcllcrlii , (|nac(lani cx coiiscfiuciili.

Kl ' priina dilTcrcntia dividilnr in trcs: (|nia
(jnacdam si^-nilicant rclationcm ct (licinilur rclalicc,
nt Palcr: (|iiac(lam si{.,milicant relalioncm ■*, iit patcr-
nitas, (|nac noii diciliir (t.d allcritm, sed cst ipsnm
(|ii() altcriiin rcfcrtnr : (|uacdain (liciintiir relative .
qukiprivanl rclalioiieni , nl injTcnitus, improcessil^ilis;
lamen ista non est privatio i)ura, ut inlVa vidchitnrl

Oiiac aiilcin iiiiiioitaiil rcl.ilionciii c\ (•oiisciiiifnli subduiii.-
iiitcllcctii, similitcr siinl scciindnm Iripliccm dilTc-
rcntiam. OiKtcilani ciiiiii dicnnliir dici rclalivc. (pii.i
poiiuiiliir pro rclalivis. iil ( iiiii dicitnr : Dcns ^'c-
iKJiat Denm . id cst l\itcr l''irniiii. Qiiacilani di-
cmilni' rclalivc, (|uia claiidiiiil in siio si(,qii(icato in-
tcrius rclationcm, iil ciiiii diriliir iiicariialn.s —
sciKsus eniin est, id est cariii iinilns: iinio cnim
dicit rclationcm, (|iiae sin^nilarem pcrsonam respicil
— sive assumcrc carncin cl liiiinsmodi. (Jiiarilaui
dicimlur rclativc, (|iiia clandiint rclationem iii siip-
|)Ositis, ut similis el ac(pialis; iioii enini siint simi-
les. iiisi (pii rclerimdir ct distinguuntur.

SCHOLION.

I. Pro slalii qiiacslionis raciliiis iiUclligcndo nolanms , (luod
siibslanlin siimitiip diipiiii scnsii , nti patcl c\ solut. ad 2. In-
tciiigitiir ciiini \cl iit rcs per se stans ; et sic distingiiitur con-,
(ra accidcns . quod cst in alio. ct in hoc scnsu cst sul)stanlia
quidquid cst in Deo ; et ipsac rclationcs non niancnt in prac-
dicamcnto accidcntis , scd transeunt iii praedicamcntum substan-
tiae. Vcl substantia sumitur ut res absoluta sive cid sr , et sic
distinguitur contra rclationcm ; in hoc secundo sensu intclligi-
tur quacslio princiiialis, ut patet e.\ argumcntis in fundani.
Practcr lioc duliium etiam aliae quaestiones solvuntur. Quaesivit
enim S. Bonav. supra (in divisionc quacstionum) , utriim no-
mina dicta dc Deo dicantur sccuntlum substantiam , an ctiam
aliquo aUo modo. Quarc liic j^rimo loco cxplicat tres divcrsos
modos diccndi de Dco ct rcspondet ad quaesitum iuxta hanc tri-
piicem distinctionem.

II. Ut mclius intelligantur quae hic dicuntur dc modo di-
cendi sccundum substantiam et secundum rclationcm, liacc ex
Alex. Hai. (loc. infra cit. § 3.) notamus: « Dicendum, quod
(in Deo) omnia pracdicamenta mutantur, scd tamcn dissimili-
ter. Alia cnim pracdicamcnta a siibstantia ct relatione mutan-
tur dupiiciter : secundum rationcm sui generis et secuiidum ra-

tioncm «iiia siiiil //( creatara... Subslantia vcro ct ad aliqvid
nuitanlur uno modo ; mutantur enim a rationc , (|ua siint iii
creatura , sed mancnt sccundum intcnlioncm iirimam siii gciic-
ris. iNam substanlia , ut esl in crcatura siibsistcns siih accideii-
tibus, iion est in divinis; tamcn iii di\inis cst siibstantia iit ens
))cr sc. Iteriim in creatui-a ad aliqiiid est accidcns , (juo inodo
non est in divinis ; sed tamcn in divinis cst nd nliquid , lioc
(!St ad aliud .se iiabens , vel potius ad alium se habcns ».

III. Attentione digna sunt (juac liic in corp. et ad .'). dc
\ai'iis spcciebus differentiac sivc distinctionis et de iiominibiis
relationem significantibus doccntur. CIV. supra d. 1.3. q. 3; d.
19. p. II. q. 2. ad 4, cl pracscrtim d. 26. {\. I. Idcm docct
Alex. Hal., S. p. I. q. 48. m. \. a. 3. g 4. 3.

IV. Quoad conclusionem omnes conscntiunt. Alex. Ilal., S.
p. I. ([. 48. m. 4. a. 3. — S. Thom., de Potent. q. 7. a. i.
.); S. I. q. 13. a. 2. — B. Albcrt. . S. p. I. tr. 14. q. -57.
— Pctr. a Tar. , hic (]. i . a. \. — Hichard. a Med. . hic
([. '6. — /Egid. H., liic t. princ. q. 4. circa med. — Hcnr.
(iand. , S. a. 32. q. i\. — Durand., hic q. 2. — Dionys.
Carth. , liic ([. i.

DUBIA CIRC.\ LITTERAM MAGISTRl.

DUB. l.

In parte ista sunt dubitationes circa litteram, et
primo de hoc quod dicit: His adiiciendum est, quae-
dam etiam nomina etc, quia aut divisiones Augustini
et Ambrosii sunt sufTicientes, aul non. Si sic : ergo
Magister superflue addit; si dicantur insutficientes,
pro inconvenienti est habendum.

Respondeo: Dicendum, quod nec divisio Augu-
stini nec Ambrosii est diminuta ; nec additio Magistri
superflua , quoniam * membra divisionis Magistri in-

cluduntur in membris divisionis Ambrosii. llla enim
est per immediata; cum enim sit trimembris, redu-
citur ad has divisiones: quia omne nomen Dei aut
est proprium, aut translatiourn; si proprium . aut
spectat ad substantiam, aut ad personas. Magister
autem ista membra magis speciflcat, quia nomen ali-
quod potest spectare ad unitatem suhstantiae'^ ab
aeterno. vel ex tempore; similiter Sid personas ab ae-
terno, vel ex tempore; et -Ad pe?'sonas dupliciter: vel
divisim, ut hoc nomen Palcr , vel simul et coniun-
ctim, ut hoc nomen Trinitas ;eti{2i'^ sunt sex membra.

i In Vat. deest particula Et , quam antiquiores codd. ct
ed. I exhibent.

2 In cod. X additur et non dimntur relative. Paulo infra
post privant cod. S addit ipsam.

3 Dist. 28. q. 1.

■• Postulantibus plurimis mss. et ed. I , substituimus quo-

niam pro nain. Pauio ante in pluribus mss. ut .\ S T V etc. et
cd. I desunt verba Augustini nec.

5 In plurimis mss. et ed. I hic et paulo infra post personas
omittitur vel , quod Vat. adiungit.

s Vat. cum uno alterove codice ista pro ita. — De con-
ciliatione harum diversarum divisionum vide etiam B. Albert.,

/4 00

SKNTKNTIARUM LIB.

IhH. (I.

Ilem quaeritiir (\o hoc qiiod dicit, quod Trim-
tas est qua.sH coUectiviim. Videlur enim male dicere.
quia « unitas collectiva , nt dicil Bernardus ' , est
minima unitas; sed unitas Trinitatis arcem tenet in-
ter onines unitates » : ei-p^o etc.

Rkspondeo: Dicendum, quod tioc nomen 7Yiiii-
tas deficit ^ in dnobus a nomine proprie collectivo.
Primo, quia illa (juae nomen collectivum colligit.
habent simplicitei- diversitateuj; et secumlo, quia.
habent unitatem secundum quid; sed' e contra est
in nomine Trinitatis. Tamen in hoc est similitudo.
quia sicut nomen collectivmn plnr-es simul dicit et
de nullo per se praedicatnr , ita nec hoc nomen
TrinUas praedicatnr de aliqua [x-rsonarum , et ta-
men omnes simul iinporlat; et ' ideo Magister non
dicit, (juod sit collectivum simpliciter , sed quasi'".

QriNQlTE RRGUL.M-: DK NO.MINimS DIVINIS.

Sciendam est igitur , quod, itla quae pro-
prie etc. Circa hoc notandum . quod ex verbis
Aui,'ustini . quae hic ponuntur et in libro de Tri-
nitate " , eliciuntur quintiue regulae de nomiiiibus
divinis. Prima est haec : oinne nomeii , qiiod di-
cilur de Deo , dicitur secundum subslantiam vel
secundum relationem , excepto hoc nomine homo.
Secumla est haec : omne nomen , quod dicitur de
tribus personis , ila qaod de qualibet singulariter ,
dicitnr secundum substantiam ' , exceptis nomini-
bus partitivis. Tertia est haec : omne nomen di-
ctum secundum substantiam praedicatur de tribus
personis simul sumtis singulariter, excepto hoc no-
mme persona. (>;^a>-toest haec: omne noraen dictum
de Deo respectu creaturae indicat essentiam, exceptis
his quae pertinent ad unionem. Quinta est haec:
omne nomen, quod dicitur de Deo ex tempore et
non dicitur de personis singulis, praedicat notioiiem
vel quasi; hoc ^ dicitur propter hoc nomen missus ,
quod dicit esse ab alio.

DiJB. m.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Non tres
omnipotentes , sed, unus omnipotem; quia cuni dica-
mus" Ires potentes, videtur quod p.iri ratione pos-
sumus dicere tres omnipotenles.

Respondeo : Dicendum , quod verbum semper
adiective et in adiacentia significat. et ideo semper
trahit numerum a siipposito; similiter participiun>
manens participium, quia habet naturam verbi. Sed
nomen, (piia in quiete significat, aliquando substan-
tivatur, et quando numeratur, tunc numeratnr sicut
nomen subslantivum a parte suae formae. Kt ideo,
quia polens potest esse participium "\ omnipotens est
nomen tantum: ideo non sic recipitur, tres omnipo-
tentes , sicut tres polentes , nisi omnipotens sit adie-
ctivum vel " adiective retentum. Ratio aulein , quare
omnipotens non potest esse participium, est propter
compositionem, quam non admittit verbnm. Partici-
pium enim, ut dicit Grammaticus '^ transit in nonien
quatuor modis: scilicet compositione , ut indocius;
comparatioiw , ut doctior ; comtructione , iit amans
illius; temporis amissione, ut anmndus, secundum
quod idem significat vel '* idem sonat. quod amari
diynus.

DuB. IV.

Item quaeritur de ratione ista Augustini : Si est
participatione niagnus, ergo magnitudo est maior
quam ipse, et ponitur ibi: Deus non est magnus
ea magniludine etc. Kt videtur ista ratio non va-
lere. Non enim valet: iste est albedine albus per
participationem : ergo albedo est albior vel maior '*
quam ipse.

Respondeo: Dicenduni, quod ratio .Vugustini bona
est et fundatur supra ipsani nominis expositionem ,
quia participare est partem capere , et si partein
capit, ergo minus est quam totum. Quod ergo obii-
citur de alhedine, dicendum , quod est esse maius '•'^
dupliciter; vel quantum ad esse , vel quantum ad

Uegula
matic,

Tiir., Iiic ;i. 5.

2 , .■} (lilfert ,
1 conlradicen-

hic, a. 1. — S. Tlioni. , liic (i. 1. a. i. — l'olr. a

— Dionys. Cartli. , hic q. .3.

' Libr. V. (lo Consid. r. 8.

2 Vaf. absqno auctoritato mss. cl (uid. 1 .
(|iia(5 ot paulo antc , anti(|uiorihiis codd. ot (hI.
tibus, omittit Dkcndiuu.

^ Val. cuni cod. cc .solmn el pio -svy/. .Mox posl siniilitudo
|)auci codd. ut A W V quod loco quia.

* Suffraganlibus plurimis codd. cum od. I , siipplovimus e1.

•' Plura do hoc vidosis in AIo\. Hal. , S. p. I. q. 66. m. 1.

— B. Albcrl. , hic a. 3.

^ Lil}r. V. c. 8. so(|(i. ii. 9. .socjq. — Mox aui;l(3ritatc yctu-
sliorum mss. ol cd. 1 siihslituimus qninque pro qmedani.

' In cod. II additur ut Deus , potens , honus , magnus et
huiusmodi ; in cod. 0 autcm post paiiitivis adiungitiu' ut
unus , atiquis ; ct distinctims ul dhitinctus , distinctio , discreiio.

" Va(. |)iacligit particulam et, ac paulo antc od. I voci
personis praomitlit trihus. — l^asdoni loguias (<xpositas invo-

nics apud B. Albcrl. , hic a. 6. — Bichaid. a .Mcd. . hic (|. 7.
— Petr. a Tar. , hic a. 6.

" .Nonnulli codd. ut (j T cc dicimus, et mox cod. V pos-
scmus loco possumus.

10 A codd. V X iiic additur et.

'^ Vat. contra anliquiorcs codd. et ed. I et, ac mox tentum
loco retentum.

'- Cfr. I'risciaii. , \'. Grammat. c. 11, ubi agit de primo
modo , scil. compositione , ct XL c. 1 . ubi de aliis modis, ac
Vlll. c. 10, ubi ot do ultimo modo lo^iiiitur. — Paulo post
siipplcvimus cx antiquioribus mss. ct cd. I scilicet.

'3 Ali(jui codd. ut ASX etc. quod loco vel , ed. I secun-
dum quod idem et pro vel idem, c conlra cod. W omitlil si-
(jnificat vcl idcm.

^* Vat., rcfragantibus mss. ct odd. 1 , 2, 3, 6, omittit vel maior.

15 In Vat. ct uno alterov(> (^odico malc dcest esse. Cod. T
quod esse mains dicitur dupliciter. Panlo antc cod. X sed. si
pro et si.

1»

DISTINCTK) XXIII.

/.0!

po.v.sr. Dic.cnduiii igitur, (|ium1 [larliripalio subiwti at-
lcnditur respeclu loruiae universalis; ct (juaiuvis ipsa
sil lota in snhiecto (luaiilnni ad essc, nou taincn qiian-
tuin ad posne, (jiiia polcst in aliis esse; Deo aiitcm '
niliil i)otest essc niaius n(3c (juanlnin ad esse, nec (iiian-
tuiu ad posse. Et iih^) arguinentum Augiistini bene

' tenet, qiiod Deus niliil possit participare.

Aliler potest dici, (piod arguincntiim Augustini

, Miuiio. bene tenet in iiis forniis, quae nalae sunt aliquid

denominarc pcr csscntiain; ct in talil)iis, (jiiod csl
per participatioiuMii, rcdiicitur ad illud (piod est [)er Nouiidum.
cssentiam; et quan(lociim(|iiii sic est, illiid (jiiod (^st
ens [)cr essentiam, exccllil iilnd (jiiod iiaiicl* ens [)er
[)artici[)ationem. Si ergo magnitiido (;sl inagna [)er es-
sentiam, ct Dcus [)(^r partici[)ati()iic!n, ncccssacio scqui-
lur, ([iiod magiiitiido (^st iiiaior ([iiam Dciis. Nori .•^ic est
de all)(3(iinc, ([iiia iioii csl iialu .sc dcnominarc ncc de
aliquo per ' essenliam praedicari, denomiiiando illiid.

DISTINCTIO XXIII.

^obatur ,
11 perso-
icitur se-
lam $ub-
tiam.

Cap. I.

De hoc nomine quod est persona , quod secundum sub-
slnnliam dicatar, non sinquhriter , sed pluraliter
accipilur in summa.

Praedlclls' adiicienduin csl, ([uod cuni omnia no-
mina , quae secundum snbslanliam de Deo dicuntur,
singulariter el non pluraliler de omnibus In summa
dicantur |)ersonis, ut supra oslensum est*, esl lamen
ununi noinen , scillcct [)ei*sona , quod secunduin substan-
liain dicilur de singulis personis et pluraliter, non sin-
gulariler in suinina acclpitur. Dicimus eniin : Pater est
persona, Fiiius est persoua, Spiritus sanctus est [)er-
sona, et hoc secunduin subslantiam dicitur. Nec tamen
diciliir: Paler et Fiiius et Spiritus sanctus sunl una
persona, sed tres [)ersonae. Hoc ergo noinen excipilur
apraedicla^ regula nominum, quae secundum sub-
slanliam de Deo dicnntur, quia cuin hoc ad se dicalur
el secunduin subslanliam , piuraliter lainen, non sin-
gulariter in suinma accipitur.

Quod aulem persona secundum subslantiain dica-
lur, Auguslinus oslendil in septimo iibro de Trinitate*
dicens: «Non est aliud Deo esse ^ nlimi personam esse,
scd omnino idcm». Item\- «bi hac Trinitate cuin di-
cinius personam Patris , non aliud diclmus quam sub-
stantiam Palris. Quocirca ut substantia Palris ipse
Palep est, non quo Paler est, sed quo est; ita et per-
sona Patris non aliud quain ipse Pater est; a(l sc

qui|)pc dicilur [)crsona, non ad Filiiim vcl S[)ii-itiini
sanctum, sicul ad sc dicilur Dcns cl magiius ct boiius
ct iustus cl huiusmodi. P]t quemadmodum iux; ilii cst
esse, quod Deum esse, (juod magmtm esse, quod honum
esse ; ila boc ilii esl esse, qmdpersonarn esse». Ecce
expresse habes, quod persona secundum siibstaiiMam
dicitur, ut cuin dicilur: Pater esl [)ersona, hic sil
sensus: Pater est essentia divina; simililer, cum dici-
tur: Filius est persona, Spiritus sanctus est pcrsona,
id est essentia divina.

Ideo orltur hic quaeslio difticilis quidem, sed non
inutilis, qua quaeritur, cur non dicantur hi ircs una
persona, sicut una e.ssenlia cl uniis Dcus. Quam quac-
stionem Augustinus diligenter tractat alque congrue
explicat in septimo libro de Trinitatc ® ita dicens :
«Cur non haec tria simnl unam [)crsonam dicimus,
sicul unam es.sentiam et unum Deum, scd dicimus tres
personas, cum tres deos aut Ires essentias non dica-
mus? Quia volumus vel unum aiiquod vocabuluin ser-
vare huic significationi , qua inteiiigilur Trinitas, ne
oinnino tacereinus intcrroganti , quid tres essent, cum
tres esse fateainur » . « Cuin ergo quaeritur , quid tres,
ut ait Augustinus in libro quinto de Trinitale \ magna
prorsus inopia humanum iaboral eloquium. Dictum
est tamen tres personae, non ut illud diceretur, sed ne
taceretur oinnino » . Non eniin rei ineffabiiis eminentia
hoc vocabulo explicari valet. Ecce ostendit, qua ne-
cessitate dicalur pluraiiter personae, videlicet ul hoc
uno nomine quaerentibus de tribus respondeamus *.

* Ex omnibiis fere codd. et ed. 1 subslituimus autem loco
tamen.

2 Vat. est , sed conti-a niss. et sex primas edd.

8 Cod. G qmntum ad. — Idem dubium resolvit B.
AllDeH. , iiic a. 8, ubi tenet primam soiutionem. Alex. Ilai., S.
p. I. q. 48. m. 4. a. .3. § 6. ail: Unde Auguslinus (V. c. 10.)
de Trinit. dicit : Quod cum dicitur magnum dc creatura , ut
de domo vel de monte , dicitur magnum participatione , e( non
est creatura sua magnitudo ; sed cum dicitur magnum de Deo,
(licitur magnitudo per essentiam, et ipse est sua magnitudo.
Accipit autem hic magnum Auguslinus , secundum quod est
commune ad magnum dimensione et magnum virtute ; nam in
Deo non est magnum dimensione, sed magnum in virtute ; ita
eliam intelligendum, cum dicitur bonus et liuiusmodi. IIoc ergo
modo vult dicere Augustinus, quod dicuntur de Deo proprie
huiusmodi nomina abstrahendo a modo , quo sunt in creatura
etc. — Ullimam propositionem , quam S. Bonav. de albedine
ponit , S. Thomas , hic circa lit. sic demonstrat : Rem albam
dicimus albam , sed albedinem dicimus albedinem ( non deno-

S. Bomv. — Tom. 1.

minatur alba ). Non enim quod est in causato oportel esse in
causa eodem modo , sed eminentiori. — Vide etiam Petr. a
Tar. , hic circa lit.

ijiiaestio
alia.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Codd. BE adiungunt tamen.

2 Dist. XXll. c. 3.

3 Codd. ABE praescripta.

* Cap. 6. n. 11, ubi sola Vat. pro non est aliud Deo
perperam legit non aliud Deum , ed. 8 et cod. C est Deum
esse.

5 Ibid.

fi ibid. immediate post. — Hic Vat. et aliae cdd. contra codd.,
ed. 1 et originale post cum addunt tamen. Paulo post eadem
Vat. et paucae edd. taceamus interrogati pro taceremus inter-
roganti.

7 Cap. 9. n. 10.

8 Codd. et ed. 1 responderemus, et paulo ante pro dicatur
sola ed. 8 dicantur.

SKNTKNTIVRl.M MU. l.

Cap. II.

(Jxa itcvessilalc ditinui sif /irs /ifmoioic >i Lutints ,
cl a Graccis Ires liypostases vcl snMiatiliae.

Hiia noeossilalo iion soiiim Laiiiiiis scniK» , scd
iMiaiii (H-aeciis oadoiii j^oiio siiper liac i'o lahoraris iio-
iiiiimiii peiiuiia ooarolalui'. Unde Aiiiiiistinu<, quid a
(Iraeois vel a Laliiiis neeessilate de inpllahili Triiiilato
ilioluu» sil, apenens, In sej)liino lilin» do Trinilate ' ait:
«Loiiuondi oausa de iiielYabilibus, ul lari ali(|uo niodo
possoinus. dioliiin esl a (i\"Aw'\&una csscniia , ircs sub-
skniliac, id osl uiia iisia, Ires hypostasos. Alilei' eniin
Graeci acoipiunl subslanliani quain Laliiii. \ Latinis
aulem dioliim esl ^ma essentia vel sahsianiia , (res per-
sonac, (|uia iion alilor in sermone noslro, id osl Latino,
essenlia (luain siibslanlia solel intelliiii. Li iil intolli-
galur salloiii in aoiiii,Mnale, placuil ila dici. iit dicc-
relur ali(|uid, cuin (juacrorolur, (juid (ria siiil, (pjac
li'ia esse- lides vera pronunliat, ciiin ol Palrem non
dicil esse Filium, el Si^irilum saiicluiu. scilicol Donum
Dei, noo Patroni dicil esse noc Filiuin. Cuiii cri<o (|uae-
ritnr. (juid Iria vol (|ui(l tresj conloriinus iios ad iii-
voniondum ali(|uod nomoii, (juo comploolamiir liaeo tria.
No(|ue ooourril aiiimo, (|uia supereminontia divinilatis
usitali elo(|uii raoullatom excedit. Yorius oniin oogitatur
Doiis (juam dioilur cl verius est (juam cogitalur».
<- Pator orgo el Filius et Spirilus sanoius, fiuoniam
(^(iiidsigiii-lros sunl , (|uid Ircs sinl (]uaoramus, tM (|uid c<:»ininune
ncbaboant. Noii onim possunl dici Iros |)atros, <|iiia lan-
tum Patcr ibi Pater est, noc Ires lilii, cum nec Pater
ibi sil Filius ncc Spirilus sanclus, iicc iros spiritus
saucli, quia Spirilus sanoliis propria siiiiiilicalionc,
qua ctiam ^ Donum Dei dicitur, iioo Palcr est nec
Filius. Quid orgo tres? Si tros porsoiiac csso dicun-
lur, commiine est ois id quod persona ost... « Ccrle
cnlm, quia Palcr cst persona, et Filius est/f»orsona, el
Spirilus sanctus est persona, idoo diciintur Ires per-
sonac». « Proiilcrca crgo dioimus tres personas, quia
commune osl cis id (|uod porsona est^«. K\ praediotis
aporlo inlolligi |)olost, (lua nccessilaio diclimi sit a
L-M\\ns Ircs pcrsoHac , ciim persona socundiim substan-
tiain dicalur. Uiidc ct Iribus communo cst id (piod
l)crsona est '^.

C.M-. IIL

Quare non divimns Patrcm et Filinin ci Spiritum
sanctuin esse tres deos, ut trcs pcrsoims.

Sed quaoritiir liic , cum dicamiis, PalriMii ot Fi-
liiim ot Spirilum sanclum osse Iros j)or.sonas, quia

ficetur iii di
vinis noini
I les

commune est eis cpiod persona esl, id esl, (piia Patcr
est j)ersona, et Filius csl j)crsoiia, et Sj)irilus sanctus
osl persona : cur iion dioamus simililcr Ircs dcos, cum
ot Paler sit Dcus, el Filius sit Dcus, ot Spiritus sanclus sit
Dcus? Quia sciliocl illud Scrij>tura conlradicit; hoc autem,
clsi iioii dicil, noii tamcn coiilradioil. Unde Auguslinus
banc inovoiis qiiaostioncm atque deliniens in libro se-
plimo dc Trinilato'^ ila ait: « Si idoo dioiinus, Patrem el
Filiuin ct Sjiiritum sanclum essc trespersonas, quia com-
munc est eis id (juod j)ersona cst; cur non ctiam trcs
dcos dicimus? Cci'lc,ut pracdiclum esl, quia Pater esl
j)ersona, ol Filius esl pcrsona, ot Spiritus sanclus cst
I)crsoiia, ideo Ires j)crsonac dicunlur. Quia crgo Patcr
Dcus, et Filius Deus, et Sjiirilus sauclus Dous, cur non
diountur tres dii»?Eccc projiosuil quacslioncm; atleii-
de , quid rcspondcat subdcns': « An idoo iioii dicun-
liir tres dii, quia Scriptura non dioit tros dcos? Sed
ncc tres pcrsonas alicubi Scrijiturac lcxtus comme-
morat. An idco licuit loijucndi ct disjiulandi ncccssi-
lale Ires j)crsoiias dicere, non quia Scrij)lura dicil ,
scd quia Scriptiira non contradioil? Si aulem dicen^-
mus tres deos, contradiccrct Scrijjtura dicens*: Audi
Israe/, Deus luus, Deus unus cst». Ecce absohUio
quaestionis, quarc j)otius dicamus Iros j^ersonas quain
tres deos, (juia scilicct illud noii conlradicil Scrij)lura.

C.\i'. IV.

(Jur non dicimus tres essenlias, nl Ircs personas.

Vcrum cl hic alia cmergit (iiiaeslio, (luaiii Augu-
stinus consequentcr anncclil dicens^: «Cur, inquil, el
tres esscntias non licet dicere, (juod similiter Scriplura
sicut non dicil, ila non contradicit? Al si diois, quod
proptcr unitatcm Trinilalis non dicunlur trcs cssenliae,
scd una cssentiti; qiiaoro , cur non proptcr candcm
unitatem Trinilatis dicanlur una jicrsona, et non Ires
j)ersonac. Ut oiiim est illis commune nomcn cssciiliae,
ita ut siiigulus (iiiisquc dicatur csseiitia, sic illis coni-
muiic cst ijersonac vocabulum». « Quid igitur rcslat,
nisi ut fateamur, loquendi ncccssitatc a (iraccis et La-
tinis jiarla hacc vooabula adversus insidias vcl errores
haerelicorum ? Cumque conarclur humana inojiia lo-
qucndo proferre ad homimim sensus, quod iii secre-
tario mciilis de Dco lciict sive pcr jiiam iidem sive per
qualcmcumquc iutelligenliam, limuit dioorc trcs esscii-
tias, ne intelligeretur in illa siimma aiMiualitalc uUa
diversilas. Rursiis uoii poterat dicere , non esse Iria nt>"

Uespon
iuxla Au, i,
stiiniin. *

Esse>]
itiir.

quaedam; quod quia dixit Sabellius, iii liaeresim laj)sus son,i

^ . . ..... ... guuiiiar.

csl. Quaesivil crgo, qiiid tria dicerel, el dixil Ires |)cr-
soiias sive tres subslaiilias sccundum (iraccos».

' Ciip. i. n. 7. — PiiLiio ;irili' Val. <iim iioniuillis vdd.
oniitlit u anlc Uitiim. Verl).'i in textu id rsl usiiiit' qwim Ln-
Uni incliisiM' <i Miip:istro inlciixilatii suiil.

2 Soliiininofio Val. cl ctkl. i , 6 posi (Jiin^' tnn e,sse malc
addunt trin ; cdd. 5 , 9 fpna trin esse firics.

3 Vat. ct edd. 4 , 8 omiltunt ctiain.

* Tres loci .Vu^iislini icguntiii- loc. cit. n. 7. fi 8.

■' llic Viit. ct iiliac cdd. coiitru ed. I ••t omiies codd. ;id-
duiii : id est Inn: nomen personu.

" Ciip. i. II. 8. — Kx codd. ct pliirimis cdd. adiecimus
ita antc ait. In (inc tcxtus Val. c( edd. 2 . l , i . •> bis addunt
est , scil. post l*(itcr ct jiosl Filins.

"' Ibid. paucis intcrposilis. — Paulo ante Vat. contrii codd.
ct plurcs edd. addit hanc iiiitc (pinestionem. In ipso textii cod.
D post textus addit scilket novi et veteris Testainenti.

8 Dcutcr. 6 , 4. Vulgata : Audi Israel, Domiiws Dens no-
ster, Dominus nmts est. Cu\n Magislro et Augustino lcgunt .\m-
brosius , libr. I. dc Fide ad Gratianuni c. I. n. 6. ct c. 3. n.
23; et lliiarius, libr. IV. dc Tiinit;ite n. 8. — Iminediate post
cod. D solutio loeo absolutio. Dcinde pro illud ed. 6 iUi.

9 Ibid. immedialc posl, et quod sequilur n. 'J. — In fiiie
primi tcxtus cd. 1 post vocabvlum iiddit et csscntiam prae-
dicnt.

DISTINCTK) XMII.

/«o;{

(1'oriini
uetiidii
ifjemli.

«0(10(1 (>i(ii(i (l(> |)(M's()iiis s(M'(iii(liiiii iiosd-.iiii, lioc
(lo siil)sl:iiiliis scciiikIiiiii (irnccoi-iiiii coiisiicliKliiicni
oporlcl iiilclliiji. Sic ciiiin (liciinl illi Ircs siil»sl;inli;is ,
iiii;iiii csscnli;iin, U\ csl Ircs li\ posLiscs, iiii;iin iisi;iin;
(|iiciii;i(lnio(lmn nos (liciiniis Ircs pcrsoiuis, iin;iin csscii-
li:iin vcl siil>sl;inli:)iii ' »; « (pi;ini(pi:iin cl llli, si vcllcnl,
sicul (liciinl trcs siihsl;inli:is, Ircs liyposl:iscs , possciil
(liccrc Ircs pcrsoinis, li'i:i prosop:i. IIIikI :inlcni in:»lnc-
riiiit (liccrc, (pii:) lorLissc scciiikIiiiii linj;ii;ic sn;ic coii
sncliKlincni ;)pliiis diciliir ».

Cw. V.

Quod in Trinitdtc non est (/.ii^orsitns rol sinfjit/firifaa
ocl solitiido , s('(t unitas; ct triiiitas ct (/isfiurtio
et idcntifas.

luin sunicicntcr, nt piilo, oslcnsiiin cst, (pi;i w-
cessil:)lc (lic;inms Ircs p(»rson;is , cl (]uarc iion simililcr
trcs (lcos vcl csscnli;is, (jui;) scilic(>l in :iIlcro obviiit
Scripliir;), In ;illcro divcrsilalis intclligcntia; (]uia ihi
niilla pciiitus cst divorsilas, sicul iicc siiiguhirilas vel
soliludo, scd iinitas cl Irinilas. Undc Aiigiisliiius in
lihi'0 scplimo dc Trinilale * ;iit: « Hmiiaii;) ino|)i;) (imie-
rcns, (|ui(l diecret tria,di\il tres personas vel suhslan-
tias, (|iilhiis nominihus iioii (livcrsilatcm voluil intelliiii,
sed singularilatem noliiit, nt non solimi ihi uiiitas iii-
lelligaliir e\ eo, (piod dicilur mi;) essenlia, sed trlni-
(as ov eo, (|uo(l dicuntur Ires pei'soiiae ». Hilarius
qiioipic in lihro scptimo de Trinilale' ail : « Dominus
dicit^: Qiii nie ridct , vi(/ct ct Patrcni. Cum lioc dici-
liir, c\eluditur singularis alque iinici, id esl solitarii
intellittentia. Nam nec solilarium sermo signilieat, et
indificrentem tamen iialuram professio doeet. Visus est
enim in Filio P;iler per naturae uiiitam simililudinem.
Unum sunt enim natus et generans, unum sunt neque
imus. Non itjique solitarius Filius est ik^c singularis
nce dispar». Item in eodem ': « Sicut in Patrc et Filio
crcdcre duos deos impium esl , ita Patrem el Filiiim

siiigul;ircin hf(nii pr:ic(lic:in- s^icrilcgmn csi. Niliil in
liis noviini. niliil di\crsiiin, nihil ;ilicnnin , iiiliil scp:ir:i-
hilccst». H«* hoc cii;ini Aiigiisliiiiis in liliro nicicviiniiinii
\clcris :ic ih>\;m' Lcgis":iil: ■■ rmis ol l)cii>, M-d iion
singnhiris ». Iiriii Anihrosiiis in lihro di- l-idc ^ ;iil :
« (jiiod nniiiv <•«.{ -;iihsl;nili;ic scp:ii;iii iimi pdlcsl , clsi
iion sil siiiuiil:ii-ii;iijs, sed iiiiit;itis ». « Dciis niiiis ciini
diciliir, iic({ii;H|n;im ncil;ilis tt-inil:ilcm cxcliidil ct idco
non (|iiod viiiL>iil;iiii:iiis, sc{\ (piod iiiiil:ilis csi pi-:ic-
di(-:iltir ". Vxvv c\ pr:ic.(li(-lis oslcndiliir. (piod nci- sin-
guhiris nc( dixcrsus iiec unicus vcl soli!;iiitis (diililcn-
(ius esl Dciis. <|iii:i siiignl;nil;is \cl solilndo pcrson;iruni
plnr:ilil;ilciii cvclndil, ct di\ci'sil;is iiiiit;ilciii css(>nti;ic lol-
lil. Di\crsil;i<- indiicil se();ir;ilion(>m Di\iiiil:ilis, singnhi-
ril:is ;i(limii ilisiiiiciioncin Ti-iiiil:ilis. Idco Amhi-osins in
.sc(-iindo lihio dc Fide " :iil: « Non (>sl (li\crs:) ncc
singul;)ris uci|n:ilii;is »; « iici-. iii\ta S;ihclli;inos P:ilrem
FilimiKpic coiilnndcns, ncc iu\l;i Ai-i;iiios P;ili-cni Fi-
liiimqiic sc<-crn(>ns. Paler cnini et Filiiis disliiK-lionem
lcihcnl,, >c(»;ir;ilioiicin vcro iioii li;ihciil ». Itcni in (M)-
dein ": " P;iici- ci lilins (li\inil;ilc miiiin siinl , ik>(- cst
ihi suhst:irili:ic dillcrciiti:! ncc ull;i divcrsihis; ;ilio(|uiii
quomodo imiim liciiin dicimus? Diversilas cniin (ilures
facit». (",oiisl:ii ci-go ex |)i';ie(liclis, ((iiia in Trinitale
nulla esl (livcrsil;is; si |;)ineii ;di(|ii:iiido in S('ri()tur;i
invcnitiir dicliiin irr» diccrsac pcrsondc ct liiiiiisinodi,
(liver.s;)s dicil disliiiclas.

Cai'. VI.

Qiinrl iiiiii (/oltet ilici Dciis uiu/tip/c.v.

VA siciii iii ri-iiiilate non cst (li\(>rsil:is, il:i nec
multi()licilas. cl i(l(>o non cst dicciidiis Dcus iiinlli[)le\,
sed triniis cl siin()le\. Undc Amhrosiiis in |)i-iino lihro
de Fide "' ail: •< Kst in Patre el Filio iioii (liscre()aiis,
sed una dixinihis, irec confusum ((uod miiim esl, nec
multiple\ csse p)lesl ((uod indiflcreiis csl». Mtilli[)le\
1 itaque Deus non csl.

Mbid. n. 8 ; scd vci-ba id esl usqiic aslaiii n .Magistio
ins(>i-tn sunt. Locus scqucns cst ibid. c. (5. n. 11.

^ Cup. I. n. 9.-^Paulo intra post tria sola Vat. dicit pro dixit.

3 \um. .38. ct .39. — Scd tcxlum hunc Magistcr cx scptcm
locis Hilarii contcxuit ; quod , ut ipsius mctiiodus cxcmplo ali-
quo lllustretur , liic lcotoris ocuiis subiicinius. Verba : Dominus
dicit ctc. sunt ex n. 38; Nam nec salitnrium ctc. ibid. paulo
anle; Visus est etc. ibid. paulo post; Unum sunt enim mtus
et generans, n. 39. Unum sunt neque unus, n. 38; non itaque
solitnrius Filius est , n. 39; nec singutari.^ nec dispnr , n. 38.

* ioan. 14,9. — Paulo inlra post e.Tcluditur Vat. ct aliac
cdd. contra ed. I , onines codd. et originale singularitas pro
singularis.

^ Ibid. n. .'{9 . sod nrdin(> propositioniim iminulalo. Vvo
sacrilegum ali(|iii r-odd. ct (>dd. I , 2 liabcnt snrrilegiuiii.

^ (^uacsiioncs . scil. ex vct(^ri el novo Tcsuimcnto mixtim,
quacst. 122. Non siint .Vugustini , scd potius auctoris hacrclici ,
fortasse Hilarii (liaooni, de quo supra di.st. .\IX. lociiii sumus.
In textii Vai. ( iiin originali , simI conU-a omncs (>odd. ct alias
cdd. , solitariu.s pro siiH/ularis.

' Libr. V. <•. 3. n. 46. — Locus scquens cst loc. cil. 11. c.
I. n. 18. Finiio icxiii , post ostenditur omncs codd. ci cd. 1
quod loco fiiiin, quod Iiabent Vat. ct aliac cdd.

* Cap. 8. n. t)9. — Seqiicns tcxlus cst ibid. c. 3. n. 33.

9 In eodcni opcrc , sed libr. I. c. 2. n. 1 8. ci 1 9.

»0 Cap. •>. II. 17.

404

SENTEXTIARUM LIB. (.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XXIII.

De substantialibus nominibus divinis in speciali.

Pmedictis adiiciendum est, quod ciim omnia nomina , quae secundum suhstantiam etc.

DIVISIO TEXTUS.

Supra egit Magister tle diversitate divinorum
nominum in generali. Hic incipit secunda pars, in
qua agit de eadem ^ in speciali. Et quoniam quaedam
nomina sunt substantialia, quaedam relativa, et haec
contingit considerare absolute, et ad se invicem*;
ideo haec pars habet tres partes. In prima agit de
nominibus substantialibus. In secunda de relativis ,
infra distinctione vigesima se^tdi: Nunc de proprieta-
tibus personarum, quas frequenter etc. In tertia de
his' relativis ad invicem, infra distinctione trigesima
tertia: Post supra dicta interius considerari.

Et quoniam inter nomina substantiaha lioc nomen
persona excipitur a generali regula, quaeest, quod
substantiale diciturde tribussingulariter: ideo nomen
istud * primo a generali regula excipit , ostendens ,
^ijuod debemus dicere tres personas; et hoc in prae-

senti distinclione. Secundo vero determinat quid signi-
ficetur per hoc nomen tres et per hoc nomen per-
sonas, cum dicimus tres personas, infra distinctione
proxima: Hic diligenter inquiri oportet.

Prima pars habet quatuor. In prima Magisler
illud nomen excipit a generali regula. In secunda
rationem huiusexceptionisinvestigat, ibi: Jdeooritur
hic quaestio difficilis , ostendens, quod fuit inopia
humani eloquii. In tertia Magister contra assignalio-
nem opponit et determinat, ibi: Sed quaeritur hic,
cum dicamus Patrem et Filimn et Spiritum san-
ctum. In quarla epilogat determinata, ut addat, ibi:
lam sufficienter , ut puto , ostensum est. Harum par-
tium subdivisiones per se patent. Nam quaelibet pars
subdividitur in duas iuxta duo capitula, quae con-
tinet ^

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam eorum quae dicuntur in prae-
senti distinctione de his nominibus persona, sub-
stantia el essentia, duo principaliter quaeruntur.

Primo quaeritur de translatione istorum nomi-
num ad divina.

Secundo de numeratione eorundem in divinis.

Circa primum quaeruntur tria.
Primo , utrum debuerit ibi ''' transferri nomen
personae.

Secundo vero, utrum nomen suhstantiae.
Tertio , utrum nomen essentiae.

ARTICULUS I.

De translatione nominum persona, suhstantia, essentia ad divina.

QUAESTIO I.

Utrum nomen perswiae convenienter ad divina translatum sit.

Primo ergo quaeritur, utrum debuerit ibi " trans-
ferri nomen personae ad divina. Quod autem nomen
personae non debeat dici in divinis, ostenditur sic:

1. Augustinus quinto de Trinitate, et habetur Ad opp
in littera^: « Diclum est: tres personae, non ut
illud diceretur, sed ne taceretur » : ergo videtur, :

' lii |)lii!iniis mss. et ed. 1 niinus congrue deest de eadem.

2 Leclio piiirimorunn codd. et ed. 1 , in qua omittitur m-
vicem, ambiguitatem generat el est contra subnexa ; codd. aa
bb, omisso invicem, verbis ad se praefigunl per comparationem.

3 Vat. prae'cr fldem mss. ct scx primarum edd. svbstan-
tialibus et pro liis. ♦ Codd. V Y illud.

5 In Vat. desideiatur ultima haec propositio Nam quaelibet
etc, quac tamen exstat in mss. ct ed. 1.

6 Val. ad divina debeat loco debuerit ibi, sed contra codd.,
quorum tamen plures cunj ed. I habcnt debuit.

' Licet particula ibi superabundare videatur, exigentibus
tamen plurimis mss. et ed. \ , eam inseruimus. Mox in plii-
rimis mss. et ed. I omiltilur minus congrue nomen personae.
Dein Vat. contra mss. et ed. 1 Et quod loco Quod autem.

* Hic , c. 1. in flne.

niST. XXIII. AliT. I. Or\KST. I.

40:;

(|U()(1 soliiin ;i(l ('u<j;:iin liaonMicctruni ct non socundiim
verilatem el proprietatein dicatiir pcrsona in divinis.

± Item, lioe ipsiim videtnr r«/wm', (|uia per-
sona nominat parficiilare el non (piodcunuiue, s<;(l
rationalis naturae: sed a fiuociim(]u«? reinovetur su-
periiis , et inferius : er<,'o cum in divinis non sit
dicere particulare ', simililer nec erit dicere per-
fionam.

3. Itein, parliciilare rationalis crealurae esl com-
positissimum inler omnia ciu-ita. Nam compositum ost
ex snhstantia coiporali et spirituali, et rursiis (;or-
poralis inter oinnes videtiir maiorein compositionein
liabere: i^r^yo cum prrsona sit noinen particularis, et
hoc summe coinpositi, et in divinis esl suinma sim-
plicitas, patet quod in divinis non debet' dici no-
men personae.

h. llem, vocabula nostra dcbent respondore
(Iraecis, iit nnitas fldei ostendatur; sed Graeci non
utuntur vocabiilo prosopon in divinis, quod est idem
qnod persona: ergo cum ipsi proprius habeant vo-
cabnla quam nos ' , nec nos debeinus uti.

Contra: 1. Persona dicitur quasi per sesonans,
f.iamenia.sive per se uMi/m*; sed per se unum propriissime
recipitur in Deo: ergo et persona secundum suum
nomen.

± Item, persona LVmlnv habens suam naturam
jntellectualem ab aliis distinctam; sed in Deo est
ponere habentem naturam intellectualein et ab aliis
distinctam, sicut supra ostensum est de pluralitate
personarum ^ : ergo etc.

3. Item, persona nominat mihi nltimum in ge-
nere rationalis nalurae; sed ralionalis sive intelle-
ctualis natura est nobilior inter creata^ et rursus,
ultimum in illa est completissimum; qnia ei milla

()olest fieri additio: ergo si (|iiid(piid comph^tionis
esl , ponendiim est in Deo iiropriissime , palet etc.

A. Item, />/v.v(w« (licil digniliitem. riidc in e('rle-
siaslicis personae dicuntur habentes dignitalein ali-
qiiain nolabilem': ergo cuiii dignitas propriissime
sil in Deo, iiomen prrsonnr propiiissim»' iii Deo
ponendum esl.

coNCLirsro.

!\'()men personae convenienler et proprie in divinis
dicifur od significandam distinctianem ef pro-
priefafem nol>Hissimam supposiforum.

Rkspondeo: Dicendum, qiiod persona de sui <^"|J «'i
ratione dicit suppositum ** distinctum proprietate ad
dignitatem pertinente. Kt hoc patet in sua eff/mobgia,
et in aequipoUenfi suo.

in efi/mologia, quia [)ersona dicitiir (piasi per e;.iet cx
se unum ^. Per se autein unuin proprie dicitur unum,
quod est oinnino distinctuin ab aliis et in se indi-
stinctum '°. Rursum , persona dicitur apersonando,
qnasi a se resonando; resonare antem dicitnr quod
in sono praeeminet aliis; el ideo persona dicitur sup-
positnm distinctum habens dignitatem, et ratione
huius dignitalis, cum deberet per naturam vocabuli
dici persona, penultima correpta, dicitur persona,
penultima producta".

Similiter ratio hnius signilicationis accipitur ab simiiiter ai)

'^ ^ aequipol-

aequipollenfi in lingua Graeca, quod est prosopon. •«""•
Apud Graecos prosopon dicebatur, sicut narrat Boe-
thius *-, homo larvatus, qni quidem solebat fieri in
tragoediis; et hoc fiebat propter duo: una ratio erat
ad distincte repraesentandum eum, de quo fiebat

' C.r. siipra d. 19. p. II. q. 2. — Mox lectioncm , qua
ponilur simpliciter loco similiter, quaeque in mss. ct edd. I ,
2, 3 communissinia est , minus idoneam iudicamus, nisi vcrba
simpliciter nec sumantur pro omnino nec seu mtllo modo.

2 Fidc antlquiorum mss. ct cd. 1 subsliluimus debel pro
opotiet.

3 Vat. cum uno alterove tantum codice hic repetit vcrba
et non utuntir. Paulo ante cod. V post uhintur addit /(Of, et
cod. 0 ponit per prius loco proprius.

* Vat. et recentior cod. cc vva. Dcin cd. I post sed ad-
iungit esse per se sive , dum e contra cod. T bre^ iter lioc loco
per se wnum liabel.

5 Dist. 2. q. 2. — Paulo ante fide multorum mss. ut FG
H I P Q S T V W X ctc. el ed. I post intellectualem adiecimus
particulam et , quam cod. S etiam eodem modo in luaiori pro-
positione exhibet. Dein nonnulli codd. ut T VV in minori distin-
Ctum pi'o distinctfim.

^ Cod. aa praemittit omnia. Paulo infra communior mss.
et edd. 4,2,3 leclio ponit quod pro quidquid.

' Iri Commeni. super loannem , c. 1 , 23. n. 50. (Supplem.
Bonelli, tom. I.) 5. Bonav. ait : Personae dignae ct eminentes
personae ecclesiasticae vocantur. — Vat. aliaeque edd. in hoc
argumcnto, sicut et infra in corp. quaest., legunt ecclesiis pro
^cclesiasticis ; plurimi codd. propter abbreviationem \ erbi sunt
ambiguae lectionis ; codd. 11 ee cum ed. I in corp. quaesl. ec-
clesiaslicis clare exhibent scriptum , quae leclio et contextu et

definitione ex Commentario super loan. modo allata et iure
canonico confirmatur.

* In multis mss. deest suppositum , sed niinus congrue ;
ed. 1 quid pro suppositum. Mox Vat. contra mss. et ed. I
perperam pertinens pro pertinente. — Infra d. 25. a. 1. q. 2.
ad i. allatis tribus definitionibus personae quartam adiungit S.
Doctor his \ erbis : A magistiis definitur sic : persona est hypo-
stasis distincla proprielate ad nobilitatem perlinente.

^ l(a S. Isidorus, si audias B. Albert. , S. p. I. Ir. 10.
q. 44. m. I, sed idem in Comment. , I. Sent. d. 23. a. 2. hoc
Simoni Tornacensi adscribil. — Vat. conlra fere omnes codd. ol
ed. I una , sed minus benc.

'<> Aristot. , V. Metaph. text. 1 1 . ( IV. c. 6. ) : Universaliter
namque quotcumque non habent divisionem, quatenus non ha-
bent, eatenus unum dicunlur. Et X. text. 9. ( IX. c. 3. ) : Quod
vero indivisibile aiit non divisum , unum. Libr. III. Phys. texi.
68. (c. 7. ): Quoniam unum est indivisibile , quodcumque unum
sit. — Paulo infra posl quasi communiorem mss. et ed. 1
lectionem exhibemus subsdtucndo a se loco per se ; forte me-
lius legerelur a per se. Dein aliqui codd. cuni cd. I eminet loco
praeeminet.

" Haec ctymologia nominis persona invenitur in lioeth., de
Una persona et duabus naturis Chrisli , c. 3, his verbis : Per-
sona vero dicta cst a personando, circumflexa penultima. Quod
si acuatur antepenultima , apertc a sono dicta videbitur.

i- Loc. cil.

406

SENTENTIAHUM EIB. I.

jy^rnio: alia ratio eral ad meliiis resonandiiin vel per-

soiianduni. El ista duo conveniunt diclis ^ duabus

pioprieUilibus: et ideo ab hoc nomine ?;/o*o/;on apud

(Iraecos tractuin est hoc nomen persona apud Latinos.

Et (juia in ecclesiasticis maxime attenditur (hstin-

Tripiex nsusctio (hgniUitum, tractum esi primo ad significandum

lolr^.'"' """^ hoiiorem in ecclesiasticis. Deinde , quia individuuni

rationahs naturae distinctum est ab ahis, et hoc pro-

prietate dignitatis inter creaturas, hinc est, quod

extensum est ad signincandum suppositum rationahs

naturae. Demuni ^ , quia in Deo esl reperire suppo-

situin ihstinctum proprietate nobihssima. Spiritu san-

concinsio. cto dictaute, translatum est ad divina, quia ibi res

nominis propriissime invenitur, quamvis ipsum no-

inen prius ahis sit impositum. Concedendum est ergo.

quod iri ihvinis proprie et convenienter nomen per-

sonae accipitur.

I. Ad iUud ergo quod obiicitur, quod dictum
soiatioop-est, non ut diceretur; dicendum, quod Augustinus
loquitur pro ^ tempore iUo, in quo nomen personae
secundum usum aequivalebat substantiae; et ideo di-
ctum est, non ut diceretur quod persona consueve-
rat significare , sed dictum est quasi translatum ,
rte taceretur, id est, ne confessio fidei diminuta esse ,
probaretur.

positonim.

± Ad ihud quod obiicitur, quod persona no-
minat particulare: dicendum, quod particulare de
ratione sui nominis importat partem et imperfectio-
nein; sed persona de ratione sui nominis importat
completionem ; ideo ponitur in divinis, quamvis non
parhculare; et bene, quia in divinis nomen spe-
ciei proprie dicitur, et nomen generis improprie ^

3. Ad iUud quod obiicitur, quod persona nomi-
nat composiUssimum; dicendum, quod hoc accidit,
quia indiviikium rationahs naturae creatae est in
genere et ideo muUis differentiis distat. cum distin-
guatur quahtate; sed in divinis est distinclio sola
origine, et praeterea ^ non est in genere; et ideo
non oportet, quod sit ibi aggregatio differentiarum.

4. Ad iUud quod obiicitur, quod apud Grae-
cos "^ non utuntur aequipoUenti, scihcet prosopon;
dicendum, quod ratio utendi apud Latinos non tam
fuit proprietas quam penuria, quia non habebant
quid responderent. Et ratio huius fuit, quia substantia
secundum communem usum idem sonat quod es-
sentia; Graeci autem habebant proprium vocabulum,
scihcet hypostasis, quo utunlur: et ideo non sunt
coacti transferre, ut nos.

SCHOLION.

I. Oonclusio afTirmativa probatur pcr dcfinitioncm personae.
Hacc definilio eruitur tum cx ctymologia vocabuli Latini, tum
ox aoquii)ollcnli termino Graeco prosopon {r.pozoir.o-t).

Circa verba in soiut. ad 2: « In divinis nonicn specic i
piopric dicitur, et nomen gencris impi"oprie», cfr. supra d. 8.
p. II. dub. i; et Aiex. nal. , S. p. I. q. 48. m. L a. 3. % i ; ct
quoad partkulare et universale d. 19. p. 11. q. 2.

De conccptu personae cfr. infra d. 25. per totam, et d. 31.
a. 1. q. 1.

II. De conclusionc : Alex. Hal. , S. p. I. q. 56. jii. 1 ,
et q. 57. m. 1 . — Scot. , de hac et seqq. ; Report. d. 25.
q. 1. — S. Thom., hic q. 1. a. 2; S. 1. q. 29. a. 3. — B.
Albert., hic a. 1; S. p. 1. tr. 10. q. 44. m. 1. et 2. — Petr.
a Tar. , hic q. 1. a. 1. — Richard. a Mcd., hic a. I.q. 1.. —
/flgid. R., hic q. 2. — Henr. Gand., S. a. 53. q. I. 2. —
Durand. , de hac et seq. hic q. 2. — Dionys. Carth. , hic q. 2.
— Biel , hic. q. I.

QUAESTIO n.

Utrum in divinis nomine suhstantiae et suhsistentiae convementer utendmn sit.

Secundo quaerilur, iitrum nomen substantiae
dici debeat in divinis vel etiam suhsistentiae. Et
quod sic, videtur.

l. Augiistinus hbro quinto de Trinitate ": « Deus

absque uUa dubitatione dicitur substantia , vel si Fundame'
mehus appeUatur, essentia » i

2. Uem, tam Boethius * quam Auguslinus de '

Trinitate dicunt, quod ahorum nominum genera, ut

• Val, cum cod. cc praedktis.

2 Kx multis mss. ut FGT etc. et ed. I substiiuimus Ue-
mum pro Deinde.

^ Vat. cum co(J. cc, scd aliis codd. ct od. 1 obnitenli-
bus , dfi.

* In codd. na bb additur : Propler quod dicit Avgustinus,
quod Deus sine quantitate est magnus, sinp, qualitnte bonus ;
in cod. H vero nomen speciei , ut bontis et magmis , nomen
generis, vt quafis et quantus, qui ct addilionem , quam cx codd.
•aa bb nolaximus, in marginc cxhibel.

^ Supple : Dcus, vel: divina persona. — Pauci codd. ul Z bl)

ee propterca loco praeterea , lcctio non spcfnenda ; alii pauci
iit K V persona pro praeterea. — De hac responsionc vide
plura apud Richard. de S. Vict., IV. dc Trin. c. 13-16.

^ Ita fcrc omncs codd. cum sex primis edd. contra Vat.,
quae lcgit Graeci. Paulo infra fidc mss. ct ed. I post habebant
substituimus quid pro quod.

' Cap. 2. n. 3.

« Libr. de Trin. c. 4 ; et August. , V. de Trin. c. 10. n.
II. seq. — Mox aliqui codd. ut VX transeant pir» transeunt.
Dein fide antiquiorum mss. et ed. I bis posiiimus transit loco
transeat. Codd. V aa post nomen satis bene addunt ibi.

1 1

DIST. XXIll. .\HT. I. (,)liM:ST. II.

/|07

inaj^iiiludo. hoiiitas «'lc, IranstMiiil iii snltslanliaiii: si
er^o siihslaiilia iioii (rnnsil in alind. coiislal siihslan-
tiae noiiicn propric dici: nani si iioii piopric, a('(|nc
ItciuMliccrctnr , (piod suhstaiitia liaiisil iii alia.sicnl
c convcrso.

;{. Ilciii, ralio siihstanliac sccuikIiiiii IMiiloso-
pluiin ' cst (|ii()(l est cns pcr se; S(^(l soliis Dcus
propriissimc est ens pcr sc: er<^'o nomen suhstaiitiae
pro[)riissimc cst in Dco.

/i. Itciii, ratio suhstantiae sccniKliim .\ii|,Misti-
iiuiii '■ cst (lici (ul sc cl ahsoliile; scd ihi csl proprie
dici ad se, uhi iiiilla cst dcpcndentia: erji^o si lioc est
in Deo, er^u) etc.

CoNTH.v: I. Augustinns sei^limo de Trinilale^:
pposi- (( Iiiconveniens est dicere de Dco, ipiod snhstct ho-
nitati snae » ; sed si de honilate , eadem ratione
et de (|nalih('t proprietate : ergo , simpliciter lo-
quendo . incoiiveniens est dicere, iiisum esse sul)-
stantiam.

± Item, Hoethius in lihro de Trinitate^: « Dens
non est suhstantia. sed supra omnem suhstantiam »:
ergo hoc nomen suhstanda proprie est in creaturis
et non in Deo. \

3. Ilem, hoc ipsum videlur ralione: (juia ^ omiie
quod suhstat, hahet ali(|uid inhaerens; sed in Deo
non est inhaerens neque inhaerentia : ergo nec
suhstantia.

4. Item , omne quod suhstat alii % componitur
illi ; ergo ubi non est com[)ositio nec nomen compo-
sitionis , ihi nec nomen substantiae: ergo cuni in di-
vinis non sit compositio, patel etc.

CONCIISIO.

Svhslnn/id , qnnlcnns diiil slnrc pcr sc , nini pcr
aliiiil , prupric ilicilnr in ilininis; ipnilnnis
(licil siihsliirc acciilcnti in/nicrcnli, nini iiihnil-
litiir; iptalcniis (licit snhsturc .sicc alii ilisliu-
ffiicnli sinc alii pcrlicicnii; rccipitnr , snl nni'
i/is proptcr iinpcrfcctioncm nostri intcllrctn.s
ipiam sccnndnni proprictatimi. ilirini cs.sc.

Ukspondko : DicciKluiii. (piod noiiicii suhslanriac i)i'.iiiirii.><.
;i diiplici ])ropriet;itc polesl dici , videlic(;t ;i pcr .sc
slanilo, noii per ;iliu(l; et ' sic proprie est in divinis, condiuio i.
el magis eti;iin propric (pi;im iii cre;ituris; vel ;i sulh
stando alii vel ;iliis, el lioc est ** tri|)licilc'r : vel sui.di>iin-
;ilii inliacrcnti , et sic falso el iin[)roi)rie dicitur
in divinis, qui;i |)ro[)rictates iii divinis noii siintcondiwios.
;iccidentes nec inli;u'rcntes : vel alii distinf/ucnli ,
et sic dicitnr in divinis noii omiiino im|)ro[)rie nec conciusio 3.
omnino i)ro[)rie , ([uia [iropriet^is ill;i iion inh;ieret ,
sed distinguit " , et ideo non facit subsistcre sive
substare. (|uasi snh alio stare , sed exist(Te, (|ii;(si
ah alio essc — etliinccst. ([iiod nicluirdiis dicit in
lihro de Triiiit;ite '", ([uod « melius dicitiir existcn-
tia quam substantia » — vel quia substat ;ilii ut pcr-
/icienii , et sic dicitnr rcs nalurac suhstare rc- (;oiKHi>io 4.
s[)ectu essentiae. Kt iste nioibis m;igis est circa no-
strum intelligere quam circa divinum esse, quia ",
sicut patehit in sequenti [iroblemate, ex nosiro intel-
lectu evenit talis modus dicendi, non ex pro[)rietale
divini esse.

' Aristoi. substiintiain tommunitoi' neyatke. dofinit, iit in
libr. dc Praedicain. c. de Subslantia : « Ncque de subiccto aliquo
dicitur , ncque in subiecto aliquo esl»; et V. Meta|)h. te.xt. 15.
(IV. 0. 8.): « Uitimum subiectum , quod non dicitur de alio »;
posiiive autem libr. I. Phys. text. 27. seq. ( c. 3.), ubi ipsam
vocat : « illud quod vere est », et VII. Metapli. le.xt. 4. (VI. c. I .):
« simpliciter ens». Kx his verbis vel etiam ad oppositionem ac-
cidentis , quod secundum Aristot. , V. Metapli. tcxt. 33. (IV,
c. 30. ) alteri inest, seu cuius esse cst altcri incsse , haec miI-
garis definitio substantiae formala esse videtur , quac occurrit
et in loan. Damasc. Dialectica c. 4 , et in Averrois Gomment.
VII. Metaph. text. 48 : Substantiae , quia sunt cxistentes per
se. — In fine argumenii ex vetustioribiis mss. ct ed. 1 supplc-
vimus propositionem ergo nomen svbstantiae propriissime est
in Deo , quae in Val. ct cod. recentiore cc perperam deest.
Paulo ante auctoritate plurium mss. ut IILMNOVZ post pro-
priissiine est adiecimus ens.

* Libr. VII. de Trin. c. 4. n. 9 : « Absurdum est autcm ,
ut substantia relative dicalur : omnis enim res ad se ipsam
subsistit : quanto magis Deus »? Lt ibidem c. 5. n. 10:« Litrum-
que ( essenlia et substantia ) ad se dicitur , non relativc ad ali-
quid». — Mox codd. W V sed loco ergo si , et codd. V X dif-
ferentia pro dependentia.

3 Cap. 5. n. 10: Nefas est autcni dicere , ut subsistal et
subsil Deus bonitati suae.

* Cap. 4: Nam substantia iii illo non est \cre substanlia,
^ed ultra substantiam.

^ Vat. cuni cod. cc omittit quia. Paiilo infra post noii est
in nonnullis mss. ut BSWV aa additur aliquid.

^ Vat. contra auctoritatcm mss. et ed. 1 minus distiiicle
aliquid pro alii.

^ Codd. inter se non conveniunt ; maior pars corum cuni
cd. I exhibet et , pro quo aliqui ut .\ T V X sed , aliqui ciuu
Vat. si. Mox post magis in multis mss. ut .\F(;iT V.\ YZ eic.
et ed. I adiungitur etiam , quod Vat. omittil.

^ Ali(iui codd. ul ATW cum ed. I omittunl est. Dcin
post inliaerenti cod. 0 addit et liaec est propria acceptio .wh-
stantiae.

5 Plura de hoc vidc infra d. 33. q. 2. — In Val. et cod.
cc desideratur sed distinguil , quac tainen verba exstant in aliis
codd. et ed. 1. Mox verbis ab alio esse cod. 0 praemiitit sul)
alio sistere id est , ubi et multi codd. ut ACFIh.USTU.\ V
cum cdd. 2 , 3 , 4 , 0 , 6 quia pro quasi.

"* Libr. IV. c. 20: « Personae rectius dicuntur cxislen-
tiac , quam substantiae vel subsistentiae ». — F\ quibus nl-
timis vcrbis Vat. pro textu selegit subsistentia , dum codd.
cum sex priinis edd. exhibent substantia. Mox ex codd. W
bb ( ec a secunda maim ) claritatis gratia adiecimus alii posl
substat.

'1 Vat. cum cod. cc , ceteris codd. et ed. I obnitentibus ,
et pro quia. In fine responsionis codd. X Z divinae essenliae
loco divini esse.

408

SENTENTIARUM LIB. l.

SCHOLION.

I. Secunduni (iupliccm propiictatcm , quac in substantia
potcst altcndi , sciiicct stare per se cl substare aliis (cfr. supra
d. 8. p. II. dub. 5. 6.), datur etiam responsio duplcx ad quae-
stionem. Secundum primam proprietiiteni substantia recte trans-
ferlur ad divina; substantia in secundo sensu sive substare
aliis itcruni tiipliciter i^otest inteiligi, cui distinclioni rcspondet
Uipicx rcsponsio.

II. Quoad sentcnliam Kichardi a S, Victore, quod in di-
vinis meiius dicatur existentia quam subsistentia , observan-
dum esl, quod ipse inlelligit subsistens in sensu stricto pro
eo quod per se distinclum est ca proprielate, quac in ipso
est ul in subiecto; existens vero pro eo quod per se est di-
stinctum ex modo originis. « Sed aiii doctores S. Scripturae
subsistentias iarge accipiunt pro quaiitercumque pcr se existen-
tibus hypostasibus, et ideo |)ersonas divinas subsistenlias vel

substantias vocanl». Ita B. Alber., hic a. I. ad. 2: cfr. ciiam
S. Tliom., S. I. q. 29. a. 3, ad i.

III. Tcrminus res naturae , hlc in corp. et aiibi saepe
occurrens, sumtus est ex S. Hilario (de Trinit. IX. n. 3.) et
significat suppositum. Cfr. infra d. 34. q. I . — S. Thom., S. I.
q. 29. a. 2. in corp. dicit: « Substantia dicitur res naturae ,
secundum quod supponitur alicui naturae communi , sicut hic
homo est res naturae humanae».

IV. In conciusionibus omnes conveniunt. Aiex. Hal., S. p.
I. q. 48. m. 4. a. 3. § I., et q. 37. m, I. — S. Thom., hic
q. I . a. 1.3, — B, Albert. , de hac et seq. hic a. 4 ; S. p.
I. Ir. 1 0. q. 43. m. I . — Petr. a Tar. , de hac et seq. hic
q. 2. a. I. — Richard. a Med,, hic a. 1. q. 2. — ,£gid. R.,
q. 2. collalcr. 1. et 2. — Henr. Gand., S, a. 32. q. 5. n, 51.
seqq. , a. 68. q. o. n. 4. — Dionys. Carth. , hic q, 1 . 2.

QUAESTIO III.

Utrum nomen essenliae in divinvi convenienter adhibeatur ; insuper quaerilur
de differentia mminum essentia, suhsistentia , substantia et persona.

Terlio quaeritur, utrum nomen essentiae dici
debeat in divinis. Et quod sic, videtur.

1. Augustinus septimo de Trinitate^: « Essentia
Fondamenta. vere ac proprie dicitur in divinis, ita ut forte solum

Deum dici oporteat essentiam».

2. Iteni. hoc nomen qui est est nomen, quod
ipse Deus sibi imposuit ^ ; ergo si ipse proprie se
nominat , Deus proprie dicitur qui est ; sed de
quocumque proprie dicitur qui est, proprie potest
«lici in ipso^ essentia: ergo et in divinis dicitur
essentia.

3. Item, inter omnia nomina nomen essentiae est

absolutissimum , unde esseritia secundum Avicennam *
dicitur rei quidditas nomine absoluto ; cum ergo
in divinis sit omnimoda absolutio: ergo et nomen
essentiae.

CoNTRA : 1 , Non intelligimus Deum nisi in crea-
turis et per creaturas; sed nominatio Dei est per ^
nostrum intelligere: ergo nullum nomen absolutum
omnino debet poni in Deo,

2. Item, quaero, in quo differant nomen sub-
stantiae et® essentiae? Nam substantia aut dicit co»i-
mune, aut suppositum. Si suppositum: ergo super-
fluit nomen personae ; si commune: ergo superfluit

Ad opp-

tnin

' Cap. 5. n. 10; in quo textu fide plurium mss. utGHY
ec et ed. I nec non originalis post oporteat cxpunximus per.

2 Exod. 3, 14,

3 Vat, de ipso. Paulo ante post qui est a nonnuilis mss,
ut A S T V X Y ct ed. I omittitur proprie. Circa finem argu-
mcnti post dicitur in cod. M repctitur benc proprie.

* Prae manibus habemus principalioi-a tantum Avicennae
opera (ed. Venet. sine anno), scii, Logicam , librum SufTicicntiae ,
de Caeio et mundo, dc Aninia, de Animalibus , de Intciligcnliis et
Primam phiiosophiam (metaphysicam). Licet scntenlia , quam S.
Bonav. hic refert, in coteris etiam .\vicennae operibus quoad vcr-
bum non inveniretur, sicut in praedictis opuscuiis vcrbotcnus non
occurrit, coiiigi tamen ipsa posse videtur ex doctrina Avicennae
dc universalibus. Secundum ipsum cnim essontlac rerum sub
Uiplici rcspcctu considcrari possunt. « Unus rcspectus essentiae
est, secundum quod ipsa est non relata ad alicjuid tcrtium csse
nec ad id quod sequitur eam , secundum quod ipsa cst sic.
Alius respectus cst, secundum quod cst in his singularibus ; et
alius, secundum quod est in intclicctu » (Log. p. I. c. I.), Es-
sentiac in se consideratae, seu quatenus cssentia est, Aviccnna
vindicat e.sse absoiutissimum i, c, taie quod exciudit qucmlibet
rcspcctum. Sic in Prima phiiosophia , tract. 5. c. I, agendo de
essc universaliun) ait: « Ponamus ergo in hoc duas considera-
tiones (de essentia humanitatis), unam considerationem de ipsa,
secundum quod est ipsa , el aliam considcrationem dc conse-

quentibus ipsam. .Sccundum autem primam consideralioncm non
est nisi humanitas tantum ; unde si quis intcrrogavcrit, an hu-
manitas, quae est in Piatone , cx hoc quod est humanitas, sit
alia ab iiia, quae est in Socrate, et necessario dixerimus: non,
non oportcbit conscntire ei, ut dicatur : ergo haec et ilia sunt una
numero ; quoniam negatio illa absoiuta fuit , ct intcileximus in
ca, quod illa humaf)itas, cx hoc quod est humanitas, est huma-
nitas tantun),., Diccmus ergo, quod l)oc est quiddam sensibiie,
quod cst animai vel homo cum materia et accidentibus , ct hoc
cst homo naluralis ; et hoc cst quiddam , quod csl animal vcl
homo consideratuu) in se ipso secundum hoc quod est ipsum ,
non acccpto cum eo hoc quod est sibi admixtum , sine condi-
tionc communis aut proprii aut unius aut muiti, nec in cffcctu
ncc in rcspcctu etiam potentiac, secunduu) quod cst aliquid in
potentia; animal enim ex hoc quod est animal , ot liomo cx
hoc quod est homo , scil, quantum ad definitionem suan) ct
Inteiiectum suum absquc considcrationc omnium aliorum, quae
comitimtur illum , non est nisi animal vel homo » etc. Cfr. S.
TI)omas, de Ente et essentia. — In conclusione argumentl
fide vetustiorum mss. et ed. I adiecimus et.

^ Ita iDcIius mss. cuu) cdd. 2, 3, 4, 5, 6, dun) Vat. cum
cd. I habct p/'Opter. Paulo ante in aliquibus mss. utASTclc.
dccst et per crealuras , sed minus bene ct contra responsio-
ncm ad hoc obiectum infra positan).

« Vat. liic ropetit nomen.

DIST. XXIll. AHT. I. Ql AKST. III.

/i()'.)

noincri ('ssanliae: er'po cnn» (lobcannis lahia iioslfa
('irrnmcidiTO in lo(|ii('ii(lo (l(^ Deo, ne(|na(|nain (lehct
hoc noinen poni in Dc(» '.

3, Itein, (|iia('rilnr i,n'atia liiiins de necessitate et
naestio snnicientia el dilTereiilia isloniin (|iialiioi' nominmii:

ahlli-. 1 • • 1

essenlia, snhsislentia. snhstantia (,'t persona.

CONCHISIO.

Momrii. cssc.nlkw con.v('nU'nU>r (Kl/iihclnr iii, (livinis;
riitio el su/pcientUi (lUdiHor nomimmi expli-
canlnr.

his V.
I linihus

^licatio
'ornm.

< iiiuime
;iplex.

Respondko: Ad piaedi(;loi'nm intelli<?«MUiam est
notandiim, qnod ista qnatnor nomina sive vocahnla -
ivspondent (|iiatnor vocahnlis iii (Iraeco, (piae sunt:
iisia, usiosis, hypostasis et prosopon, nt usia resi)on-
deat essentiae, usiosis suhstantiae, hypostasis siihsi-
stentiae et [^rosopon personae.

Ratio aiitem et suflicientia horum ' qiiatuor
nominnm ah aliqnihus accipitur sic. In divinis est
accipere comniunicahile et iiicommumcabile , et hoc
e.x. veritate et necessitate fidei , qiiae dicit Deum Iri-
niim et unum.

Et cum nos^ deheamus intelligere in Deo, quod
vere est, per id qiiod videmus in his inferioribus,
maxime secundum nohiles et primas et praecipuas
conditiones; cum in communi in inferiorihus inve-
niatur quod est et ({uo. est ^, ratione cuius signi-
licatur in concretione et in abstractione, ut dicatur
homo et humanitas: sic in divinis intelligimus ,
qnamvis non intelligamns in differentia illa duo. Ideo
et in abstractione significamus ® per hoc nomen dei-
tas, et in concretione per hoc nomen Deus. Et ideo
imposuimus ei nomen, quo significaretur ipsum guo
est , et hoc est essentia ; et ipsum quod est , et hoc
est substantia; et ita haec duo nomina accipiuntur
ex. parte communis.

Est etiam in divinis accipere, quod est incom-
mumcabile, et hoc est quid distinctum, sive quis
distinctus. Et hoc quidem contingit dupliciter intelligi

sive sigiiilicari

vcl m (|iiaiilnm (lisfiiif/uibiUt , et lioc
p(!r iKiinen subsistcntiae siv(^ liyposl.isis; vel iii (|uan-
Uim disfinctuin, vX hoc p(!r nomen /Mr.vo//ffr. Ki lic<?l
iii Dco iiiliil dilTerant distingiiihil»' ct distinctiim, (piia
potcntia iii eo s(!iiiper actiii cst coiiimict.i . t.iiiicii
contingit diiplici nominc signitic;iri '.

I!ii(l(^ dirtcrimt ista (piatiior iiomiiia scciindiim niii<!reiitia

I • 1 ii^ I- ■ 4 , '*■ nomiiiiim.

iiiodiiiii int(Mligen(li, siciit quo csf, quod cst, qui. esl,
quis cst^. Et qiioniam iii Dco idcm est 7//0 esl et
quod est ex una parte, (!t distiiujuibiU! c.l disfinctum
ex alia secundnm rem, Sancti accipinnt ol sufisfan-
tiam et essentiam pro (3odem; similiter et hijposfasis
noinine iiluntur (Jraeci pro snpposito actu distin-
cto. llnde distinctio per (fuo et (juod esf , (!t per
disfiiujuihile et distinctum in nominihiis^ diviiiis
non facit divei'sitatem nisi secuiidum ralionem in-
telligendi.

Fuerunt etiain"'alii volentes dicer-e, qiuxl sub- ExynrMm i.
siantia et essentia accipiuntur ex parte communis,
sed differenter, quia illud commuiie contingil iiitel-
ligi sub duplici ratione: una est, quod omnia indi-
gent" 60, ut sint; alia est, quod ipsum non eget aliis.
Primo modo dicitur essentia, a qua et per quam
onmia sunt; secundo inodo substantia, (|uoniam per
se stat, omnibus^'^ aliis circumscriptis. Sw6.vw^e/i/i!Vt
vero sive hypostasis et persona acci[)iuntnr ex [larte
iiicommunicahiiis et differunt. Quamvis eniin utrnm-
que nomen dicat quid distinctum , tamen hijpostasU
dicit suppositum substrtntiae distinctum , sed persona
dicit distinctum proprietate nobili.

Fuerunt^^ alii, qui voluerunt dicere, qiiod ista Expiicatio .3.
quatuor nomina distinguuntur per conimunicabile et
incommunicahiUi , secundum quod [)otest unumquod-
que dupliciter significari: vei m abstractione , vel in
concretione. Nam communicahile potest significari '^*
in abstraclione , et sic dicitur essenlia; vel in con-
cretione ad sup[30situm, et sic dicitur substantia.
Similiter incommunicahile potest significari in abstra-
ctione, et sic dicitur subsistentia sive hypostasis; vel
in concretione, et sic dicitur persona.

aiionini.

' Cod. X iiliima haeo \erba acUvo modo : nequaqumii de-
bemus hoc nomen ponere in Deo.

2 In multis mss. ut A F G H 1 K T V W X Y ct eti. I omit-
titiir nomina sive, in cod. S autem sive vocabula.

3 Aliqui codd. cum \"al. istomm , sod mo.x Vat. contra
antiquiores mss. et ed. I minus (listincte aliquando pro ab
(Uiquibus.

* Vat. cum cod. cc , aiiis codd. et ed. 1 refragantibus ,
omittit nos. .Mox , plurimis codd. et ed. I exigentibus , substi-
tuimus id pro illud, ac dein ex fere omnibus mss. mutavimus
notabiles in nobiles.

5 Fide piurium mss. ut H l K W X ee et ed. I adiunximus
est, ut et communiter liaec duo exhibentur. Paulo infra cod. H
am differentia loco in differentia.

^ Vat. cum paucis tantum codd. significatur, et paulo infra
contra fere omnes codd. et ed. I significaremus pro significa-
retur , ubi codd. L 0 quod significaret loco quo significaretur.
In plurimis mss. et ed. 1 post imposuimus deest ei.

' Plurimi codd. cum ed. I significare, sed minus coliae-
S. Bonav. — Tom. !.

renter cum praccedentibus. EA. I insuper ratione pro nomine.
^ Fidc maioris partis codd. et ed. I omisimus ter particu-
lam et , qua Vat. dictiones quo est, quod est etc. coniungit;
pauci codd. exhibent particulam et J)is tantum , nempe inter
primas duas dictiones ac inter duas ultimas.

9 Vat. cum aliquibus mss. minus distincte omnibus pro
nominibus.

10 .Nonnulli codd. ut A Z cum ed. I et pro etiam.
" Kd. I egent.

12 Vat. minus bene et contra antiquiores mss. cum pi\. I
omittit omnibus. Plures codd. ut FHIPQTZ aa et cd. I per
se est loco per se stat, et aliqui codd. ut VWX post secun-
do niodo repetunt dicitur. Paulo infra cod. L distinguuntur pro
(Ufferunt.

13 Cod. Z cum ed. I hic addifr e?, ac mox codd. .\STY
cum ed. I secundum loco per.

1* Lectionem Vat. castigaAimus cx mss. ct ed. 1 ponendo
significari pro significare. Dein post concretione plures codd.
ut ACORSTWY non male omittunt ad suppositum.

410

SENTENTIARUM LIB. I.

Sed lamen omnes isti modi habent calumniam.
Hi tres modi Primus quidein , qui snmitur per distinguibile et

liquatenus. distuictum, qiua Ciraeci utuntur vocabulo hypostasis,
ubi nos utimur persona, et ita pro supposito distin-
cto. Et Damascenus' dicit, quod « hypostasis esl
substantia cum proprietatibus » ; et ita sjgnificat actu
distinctum. Secundus modus similiter habel calum-
niam , quia essentia non videtur aliquo modo signifi-
cari ut in ratione causae respectu ahorum. cum sit no-
men absolutissimum. Tetiius modus habet calumniam
simihter-, quia substantia significat in abstractione,
sicut essentia; et pm^/(?m/ dubium esl, utrum sit in-
lelligere hypostases, abstractis proprietatibus ; et ideo
si non est intelligere. quomodo contingit signiticare?
Et propterea quarlus iiiodus dicendi est, quod

Eipiicaiio eum fides dicat, Deum esse trinum et unuin , in quan-

'► , quae esl • , ■ •

tum dicit nnum , non possumus mtelligere nnum,
quin intelligamus (luod est^ et quo est unum ; et quo
est unum est illud quo est, et quod est unum est illud
quod est. Primum est essentia, secundum subst-;^ntia.

anctoris.

Disttnc
dicitur t
pliciter.

Si intelligimus trinum, necesse est, qiiod * intelliga-
mus eum qui distinguitur, et quo distinguitur. Quo
distinguitur est proprietas : ille autem qui distin-
guitur semper significatur ut distinctus. Et hoc potesl
esse dupliciter : vel ut distinctus proprietate quacum-
que, vel ut distinctus proprietate nohili sive nota-
liili ^ Priinum significatur nomine subsistentiae, quae
dicitur prima substantia^ et convenit non tantum
individuo hominis, sed etiain asini. Secundum signifi-
catur per hoc nomen persona, quod importal nobilem
proprietatem et non convenit nisi supposito rationalis
creaturae ". Quia Graeci utuntur nomine hyposlasis,
sicut nos nomine personae, ideo dicit Boetliius ^ quod
Graeci utuntur nomine hypostasis pro supposito ra-
tionalis naturae. His visis patent obiecta.

1. Quod autem " obiicitur, quod non debemus^'"''^^
Deum nominare ahsolute; dicendum . quod quamvis
nominemus Deum per creaturas, tamen etiam pei
creaturas cognoscimus, eum habere esse absolutuni,
Alia patent.

SCHOLIOK

I. Pix) lacilioi'0 intciiij^ciilia aliquorimi terminorun» , in liac
cl sequeiitibus distinctionibus saepc occurrentium , haec ex coni-
iiiuni antiquorum doctrina notamus.

1. Essmtia, substantia , natvra , iicet in Deo sint onmino
idem el eliam respectu creaturarum ab auctoribus saepe con-
fundantur, tamen iii rigore significationis ditTcrunt. Essenlia
« sumitur ab esse , quod est communissimum » (S. Thom. , S.
I. q. 29. a. I. ad 4.), et simui maxime abstractum el « abso-
lutissimuni » (S. Bonav. l)ic in .3. fundam.) i. e. quod omnem
dependentiam et respectum ad extra maxime excludit, et est
« maxime intimum cuilibet » (S. Tliom.. S. q. 8. a. 1.). Essen-
tia est proprie id « quod significatur per definitionem » (S.
Thom., S. I. q. 29. a. 2. ad .3.). 1'nde dici potesl de rebus
omnium praedicamcntorum. — Substantia est magis contractae
significalionis , cum de eo tantum dicatur, quod est in primo
praedicamento , et distinguitur conlra accidens , quia est illud
quod est i)er sc et aiterum sustinet. — Natura significalionem
habct adhuc magis contractam. Uicil S. Bonav. (III. Sent. d. 5.
a. 2. q. 1. ad 4.): « In hoc dirtert essentia a natura, quod
essentia nominat rei formam in quadam abstractione , natura
eam nominat entem in motu et materia , ul naturalium opera-
tionum principium ».

2. Comnmnicabilitas et inconmmnicabititm duplex est.
Alia cst communicabiiitas fev identitatem, (jua aliquod superius
suis inferioribus ita est communicabile, ut de ipsis in recto prae-
dicetur. Ita homo cst communicabile omnibus humanis individuis.
Mia est conmiunicabilitas pcr informationem sive « por unius
constitutionem », (pia aliquid ila communicalur , ut sit alicuius

rei forma ve! substantialis vcl accidentalis, sicut anima commu-
nicatur corpori, et quodlibet accidens suo subiecto; cfr. III. Sent.
d. 5. a. 1. q. 2. ad i. — Utroque modo essentia divina a nobis
concipitur communicabilis et communicata pei-sonis, scil. ul
qtio est et ut quod est. .\am essentia divina praedicalur iii
recto de personis (Pater est essentia divina), et concipitur a
nobis etiam ut ratio, qua ipsae pcrsonae sunl Deus (Pater es-
sentia di\ina est Deus),

3. Dinenmt particulare cl singulare, individuum , suppo-
situm , persona. Particutare potest etiam specics dici respecUi
generis, sed singutitre seu individuum semper opponitur s[)e-
ciei. Duplex autem cst singulare: vcl in genere accidcntis,
et hoc est communicabile subiecto ut forma accidentalis ; vel iii
generc substantiae, el sic singulare vel individuum esl natn-
ratiter incommunicabile utroque modo supra dicto. De raiione
individui esl, quod sit divisum ab aliis, quae sunt vel possunl
esse in eadem specie, in se indi^isum existens. Unde de facto
individuum in genere substanliae (si praescindinms ab humana
Christi natura) coincidit cum supposito, de cuius ratione est
incommunicabilitas ; secundum conceptum vero ambo disliii-
guuntur. Quomodo \ero suppositum ct subsistentia distinguau-
tur a natura singulari, sive quid eidem addanl lum in crealis
tum in divinis, est quaestio diflicilis et controversa, de qua
vide infra d. 2-5. Schol. ad q. I, ct quoad suppositum in divi-
nis d. 3i. q. I. — Dcnique persona itcium magis contraliii
significationem suppositi; nam suppositum etiam in rebus ma-
terialibus reperitur, persona vero addit nobilitatem naturae in-
tellectualis et eo ipso altiorem gradum in se subsistendi. Minus

' Libr. 111. dc Fidc orthod. c. G: Ilypostasis enim definitur
csscntia cum accidciitibus.

- Auctoritale plurimorum mss. et ed. I hic supplevimus
similiter, et mox substituimus significat pro significatur. Paulo
infra post non est intelligere cod. aa rcpchl liypostases abstra-
ctis proprietatibus.

^ In cod. T liic additur unum. * Ed. 1 ut.

5 Val. praeter fidem mss. et ed. 1 omitiil sive notabili.

® Plura de prima substantia seu individua substantia vi-
desis in Arislol. , libr. de Praedicam. c. de Subslantia.

" Ed. I naturae. Paulo anlc plurcs codd. ut ATZcumed.
1 notabilem \wo nobilem.

8 Libr. de Una persona et duabus naturis Christi , c. 3. —
Vat. in principio huius propositionis contra mss. et sex primas
cdd. Pro qua loco Quia, ac dcin praeter fidem plurimorum mss.
et cd. 1 ut dicit Boethius, qui ait pro ideo dicit Boethius, ncc
non paulo post creaturae pro naturae.

9 Codd. V X enim. Cod. V in fine posl Alia repetit
obiecta.

DIST. XXIII. AHT. II. QDAKST. I.

/tli

t^iiitn ics inat(!rialcs in sc subsisliinl quiini spiritualcs , i)cr sc^
loqucndo. IJndc iiatuiap iiitolloctivat' (iicunlur cl siint cniiiicnti
iikkIo fornine sKb.-L-itenti-s. IK; pcrsoiia clr. inlia d. 2.">. pcr
lol^iui.

II. ('irc4i dilVcrciiliaiii cl suniciciiliaiii (iiiatuor nominuni,
dc quihus aKitiir in coip., tros alVcruntiir opiiiioiics , (luac
oinnos ab (^o^Umu rundanionlo proccduiil, scilicct ab illa dislin-
ctiono inler coin/iniiiicdhilc (coinniuiic) ct inconimuiiic(il)ili;
(proprium); s(h1 in ulicriorc oxplicalionc vias aliquatonns divcr-
sjis tonenl, iit oxponilur in (c\lu. Omncs Ires opinionos S. Doctor
rcpuud ox aliqiia |>arto dcflciontes (« habonl calumniam »). (]on-
na primani opinioiuiin i[)sc urgel hanc rationom , (|Uod Ihoo-
lo{;;i cum S. loaii. Dainascono hvposUisim ct pei-sonam eodeni
sonsu accipiiiiil ; conlra sociindum , quod ahuliilur iiomino es-

wntiiie cl faciat rrfeiir <n\ cro.atiir«s , ciiin sit « alwoliiti.sHi-
niiini»; ipiac ratio conlhiiialnr a S. Tliom. (S. I. q. .'«<>. 0.2.
in corp.); conlra tcrliam diias afTrrt ratioiics , (|iiariirii prima
habct ali(|uam diniciillatcm. Vidciiir ciiiin S. Doclor iic(,'arc,
quod subslaiitia accipt possil iii con(Tclo, i|iio<l i.iincn alibi
(a. 2. (|. 2.) cum S. Tlionia clarc docot (licciido , porsofiain
posse nominari substantiam. {'orlasse soliini usihm lo(|iicndi pro
argumento adduxit; und(; (;tiani slaliin aliani addidit ralioncin.
— I)eiii(]uo propriam suam opinionem cgrcf^ie cxplanal , coii-
sonticnlibiis .Mcxandro ct S. Thoma.

III. Alox. Ilal., S, p. I. q. i'.). m. I; (|. .iT. m. I. 2. —
S. Tliom., hic a. I ; S. I. q. 20. a. 2. — Michard. a .Mod. , hic
a. I. ([. .'{. — .ligid. H., hic q. 2. collat<'r. .'{. — llonr. Gand.,
S. a. ()H. q. ;i; n. 5. a. .').'J. (]. I. — Dionys. Carlh., hic q. 2.

ARTICULUS II.

De nmneratione quatuor nomtnum.

Consequentei' secundo loco ^ esl (|uaestio de nu-
niei-alione noininum praedictorum; et supposito quod
nurneretur hoc nonien persona , quaerilur circa hoc :

Primo utruin in divinis nunierelur hoc nomen
substantia.

Secundo quaeritui', si numerelur es.srntia.
Tertio, si hoc nomen Deus, utrum scihcet calho-
lice possimus dicere plures deos.

QUAESTIO 1.

Utrum plures suhstantiae in divinis dici possint.

•gg. nio

|te ami-
I iva.

Quod autem numerelur hoc nomen substantia,
oslenditur sic.

1. Hilarius de Synodis': « Sunt quidem tria per
substantiam, sed unum per consonantiam ».

2. Item, Ansehnus in fine Monologii^: (( Aptius
tres dicuntur substantiae ».

3. Item, Boethius in libro de Duabus naturis et
una persona Christi ^ : « Dicimus unam essentiam et
Ires substantias » .

h. Item , hoc ipsum videtur ratione, quia sul>
stimtia est medium inter essentiam et personam; sed
medium sapit naturam exlremorum^: ergo pari ra-
tione, qua dicitur una substantia ab unitate essentiae,
l^oterit dici pliires a pluralitate personarum.

0. Item, omnis numerus ad substantiam redu-
citur originaliter — nunquam enim accidentia vel pro-
prietates numerantur nisi per substantiam ^ — sed

actus numerantur et plurahter dicuntur in divinis: •
ergo necesse est ponere numerum secundum sub-
stantiam. Quod autem pluraliter dicanlur, patet;
dicitur enim : Pater et Filius et Spiritus sanctus
creant.

6. Item, idem est relativum substantiae, sicut
talis et quaiis quahtatis; sed haec est folsa: Pater esl
idem cum Filio, quia dicit Hilarius ' , (piod non
possumus dicere Deum eundem: ergo necesse esl,
quod cadat distinctio in substantia; ergo si propter
distinctionem personarum dicimus plures personas,
ergo et plures substantias.

CoNTRA : 1 . Nihil magis dicitur seeundum sul> Argg. pro

, ... parte iiega-

stantiam quam hoc nomen substantia: ergo si no- uva.
mina substantiaha dicuntur singulariter de omnibus,
sicut patet ex regula Augustini supra posita% pa-
tet etc.

* Ex mss. et ed. I supplovimus secundo loco, ct paulo in-
iVa e.\ antiquioribus codd. et ed. I circa hoc : Primo.

' .Num. 31 : Sinf quidem per substantiam tria , pcr conso-
nantiam vero unum.

3 Op. 78 : « Nam hacc duo noniina (persona scil. ct sub-
stantia) aplius eliguntur ad significandam pluralitatem in summa
ossenlia » . Et paulo post : « Potest crgo hac nccessitatis ratione
irreprohensibiliter illa summa et una trinilas sive trina unitas
dici una essentia ct trcs personae sive tres subsfantiae ».

■• Cap. 3 : Unde etiam dicimus, unam essc oiaiav vel
oyoitootv , id est essentiam vel subsistentiam Deitatis , sed Ires
■j-oaTctoEtc, id est tres substantias.

^ Arislol. , IV. Polit. c. 9. ( c. 7. ) : In oo ( medio ) enim
uirumque oxtremorum apparct.

^ Cfr. Arislot. , I. Topic. c. 6. (c. o.) , ubi agitnr de di-
versis modis , quibus idem dicifur , inter quos cst illc , secun-
dum quem accidens facit unum numcro cum suo subiocto , re-
spectu cuius in libro Auctoritatum .\ristotelis etc. addilur :
undc accidcntia numerantur numorationc subioctorum. — Ed,
I post proprietates numerantur addit in se.

' Libr. I. do Trin. n. 17: Sed nos edocli divinitus noquo
duos dcos praedicarc noqiic solum , hanc cvangoiici ac pro-
phetici praeconii rationem in confcssione Dei Patris ot Dei Filii
afferemus , ut unum in fide noslra sint utorquo , non unus ;
ncque eundom uti'umque, noque intor verum ac falsum aliud
confitentes. Gfr, supra pag. 36 i nota 1 1 ,

* Dist. 22. dub. 2. circa finem.

^h2

SENTENTI\RUM LIB. I.

2. Iteni. inter quaecumque cadit distinctio secun-
dum substantiam '. cadit vera diversitas; sed inter
Patrem et Filium non est confitenda diversitas, ergo
nec numerus secundum substantiam: ergo non est
dicere plures substantias.

3. Item. Augustinus '^ dicit: « quod idem est Deo
snbsistere et esse » ; ergo cum uiuun sit esse, unum
est siibsisiere: ergo sicut ab uno esse dicitur una
essentia vel e converso, ita et ab uno subsistere debet
dici una substantia sive subsistentia.

h. Item , Hieronymus ad Damasum Papam ^ :
« Quis unquam nisi ore sacrilego tres substantias
praedicaverit » ?

c 0 N c L u s 1 0.

Substantia et subsistentia , ut dicunt essentiam, non
plurificantur ; si accipiuntur in sensu hypo-
staseos , in plurali dicuntur.

Rkspondko: Dicendum. quod tam substantiae

uisiinciio. quam subsistentiae nomen dupliciter accipitur in di-

vinis. quia quodiibet istorum babet in se intellectum

actus et praepositionis. Potest ergo dici substantia,

quasi per se stans , vel^ sub alio sive sub proprie-

conciusio 1. tate. Primo modo una tantum est sive. non nume-
ratur, quia unum est ibi quod est. Alio modo, proul

conciusioa. dicit respectum ad proprietatem ^ numeratur sive
plurificatur. Primo modo tantum valet quantum
V usiosis, secundo modo tantum valel quantum A?/po-
stasis. Omnino eodem modo distinguitur hoc nomen
subsistentia '^, et secundum alterum intellectum aequi-
poUet usiosi, secundum alterum hypostasi; et secun-
dum alterum phn-ificatur , secundum alterum vero
minime.

Et quia substantia dicitur duphciter et subsi-
stentia, ideo venit diversitas modi loquendi inter '>'versns
doctores. Nam Tullius et ipse Boethius ' dicunt, quod V^nL "*"
subsistentia aequipollet usiosi, et ideo dicit Boethius,
eam non plurificari; sed substantiam dicunt aequi-
pollere hypostasi, et ideo dicit Boethius, eam pluri-
ficari, et secundum hunc modum loquitur Hilarius,
Anselmus et Boethius. Sed Hieronymus et Augustinus
volunt, quod substantia aequipolleat usiosi, et ideo
dicunt eam non plurificari; sed* subsistentia hypo-
stasi, et ideo dicunt eam plurificari. Ex his patet
responsio ad utramque partem.

Patet etiam. quare Graeci non translulerunt isnsio-

. . quendi apnd

nomen prosopon, sicut Latmi. quia oportuit nos «raecos.
transferre nomen personae propter ambiguitatem; et
ideo maluit Ecclesia " respondere tres personas
quam tres subslantias sive subsistentias.

Tamen ad argumentum quod facit, quod substan- Ad arg. -.
tia tenet meduuii;dicendum ,quod substanlia , prout «*«.
aequipollet '° hypostasi, plus se tenet cum persona, !

et ideo numeralur, sicut persona, sive plurificatur; \

prout autem aequipollet usiosi. plus se tenet cum es-
sentia, et ideo nec numeratur nec plurificatur, sicul
nec essentia. Omnes autem illae rationes et "
cedentes et sequentes loquuntur de substantia , prout
aequipollet hyposfasi sive supposito. et hoc modo
plurificatur.

Rationes autem ad opi)ositam partem currunt
secundum aliam acceptionem huius nominis
stantia. Similiter iudicandum ^^ de hoc nomine sub-
sistentia. Sed quoniam auctoritas Augustini et mos
utentium nomen illud, substantia scilicet, accipit
magis in illa acceptione . in qua dicit ipsum quod est
sive usiosim sive ipsum commune: ideo communiter
non recipitur. ut dicantur tres suhstantiae in divinis.

prae- Adaliaprt
allirmatiTa.

-Vd aiiJi.
pri> nega-
SUb- tiva.

<fh

SCHOLION.

I. Cum termiiii substantia cl subsistentia compositi sint
cx pracpositionc sub et vcrbo stare sive sistcre, dupiicem
scnsum c.\ clymoiogia habcrc possunl, sivc ut dicit S. Bonav.

(liic in corp.) habent «in se intcllecttmi actus ct praeposilionis ».
Undc factum esl, iit SS. Patrcs liis ^ocabuiis, priusquam con-
suctudine cccicsiastica dcterminatum scnsum acccpcrant , in du-

' in aliquibus mss. ut A P Q V dcsideratur secundum
sul)stantiam. in fine argumenti cod. T substantia pro sub-
stantias.

2 Libr. VIL dc Trin. c. 4. n. 0 : IIoc cst Dco cssc quod
siibsislere. — Paulo infra post ita in nonnullis codd! ut AIT
et ed. 1 deest et ac in cod. V dcin (tebet dici.

3 Epist. \'i. n. 4: «Quisquam, rogo , ore sacrilego tres
substantias pracdicabil »? In (luo lcxtu plures codd. cum ed. 1
pracdicavit.

* Vat. , posito et pro vel , rcpctit dcin quasi stans , scd
contra sex primas edd. et Itiss. , ex quibus tamen codd. COR
repetunl tantiim quasi ; cod. cc et edd. 2, 3, 4, 5, 6 minus
bcnc sive loco vel.

^ Fidc anliquiorum mss. ct ed. 1 cxpunximus liic addi-
liini lunc.

^ in Vat. ct cod. cc dcsiderantur verba lioc nomen ,
(|n;u' lamcn iii aliis mss. cl cd. 1 cxhibentur ; e conlra paulo

infra posl nsiosi Vat. conlra plurimos codd. ct cd. 1 adiun-
git et.

' Libr. de Una pcrsona ct duabus naturis Christi , c. 3 ,
ubi ct Tullius allegatur. — Mox leclio imitila Val., qua pro
verbis aeqnipollet usque liypostasi siibslituitur et substantia
aequipottent , resarcitur fidc mss. et cd. \.

8 Vat. praeter lidcm mss. et ed. 1 et pro sed.

9 Vat. cum codice cc tantum addit etiam.

'0 Cod. SW aequivalet. Paulo infra post secundum ideo e.v
plurimis mss. et ed. 1 suljstituimus nec pro non.

" In Vat. ct cod. cc decst et ; in codd. aa bb vero |X)si
illae additur anctoritates vel. Mox plurcs mss. ut .\FGIIITV
etc. cum cd. \ aequivatet pro aeqnipottet.

•2 Vat. cum cod. cc adiungit est, ct paiilo infra substituit
nomine ilto pro nomen iltud ac dcin accipitur loco accipit;
sed obcst auctoi'itas cd. 1 et aliorum mss. , c quibus plures
ponunt accepit.

DIST. Wlll. \\\\\ II. orAr-ST. II.

/n:{

plifi s.Misu iisi siiil , ol pt>r (•()iis(!(|ii('i»s ad linnc (lUiicstioncm
vcl ;il1irm;ilis(> \(>l nc^Mlivc rcspoiidcio poluciinl.

II. .\lc\. liiil., S. p. I. (|. :)7. 111. .1 — S. Thom., Iiic (|. I.
;i. 1. ;id i. 5: S. I. q. 29. n. 2. iid 2. — 15. Vll)i>rt., Iiic ;i. :< ;

(ic li;icot S('f|. q. S. p. I. Ir. 10. q. 4.3. m. I. — 1'clr. n T;ir., Iiic
(|. 2. II. 2. — Hicli;ird. ;i ,Mcil., Iiic ii. 2. (|. 2. — /K^itJ. H.,
Iiic ([. i. — llcnr. (i;in(l., di' li;ic ct sc(|. S. ji. It^. (|. .'».
n. .'{7, cl ;i. 7.*>. (|. .1. ii. H. — Dioiiys. (;;irlli., Iiic (|. 2.

gr.\i<sTi() 11.

Utrnm plares csscntiae in (iivinis nwncruri possinl.

SochihIo (luatMiliir dc iiiimeralit)iit' illiiis iio-
Miinis cssentiu. Kl (iiiod noii mimori^lur, osleiidi-
tiir sic':

1. Qiii;i iii divinis ost iinitas alisolntissima, (jnao
iiadameiua.non mnHiplicatiir: oroo cnm nnlliim nomen sit adeo

ahsolnliim. sicnt noineii cssentiae , or<?o i)er illntl
signiricatnr nnitas non multiplicata: orgo nomon essen-
tiae iion numeralur; et lioc est qiiod dicit .\ugusli-
niis*. quod ratio ropugnat.

2. Itom, lioc ipsuin videlur aminori. lloc onim
noinen Deiis est nomen essenliao in comparationo ad
personain ; sed secundum Scriptui'ain in Lege. scilicet
Deuteronomii sexto % Dens dicitur unns et non pln-
res; et socundum Symbolum ": « Non tres dii, sed
iinus est Deiis » : ergo et lioc nomen essentia niulto
ininus pliirificalnr. cum dicatur absolutius.

3. Iteiii, natura divina non multiplicatur in tri-
])us; sed lioc nonien essentia est nomen divinae
naturae, ut hoc nomen subslantia: ergo nec essentia
nec substantia inultiplicantur '" sub propriis nomini-
l)us, nt vidotur.

CoNTRA : 1 . Auguslinus septimo de Trinitate " :
,d opposi- « Cur haec tria non dicantur una persona » , et
loquitur de tribus personis ; sed neutrum genus re-
spicit essentiam: ergo cum dicantur tria, ergo tres
essentiae.

"2. Item, ratione yx^^iwT: Augustinus in eodem
libro ' dicit, quod « Pater et Filius et Spiritus sanctus

;, tum.

(licniitur Ires ()or.son;i(! , (|ui:i commnne e.st eis lioc
(jiiod est pcrsona » ; sed hoc nomon essenliu esl com-
iiiiuie: (!rgo i^ote.st dici trcs cssentiae.

f\. Itoin, ibitloin dicit, et habetnr in liltiMJi \
t|nod « idoo dicimtnr tres personae, tpiia Pator esl
persona, ot Filins [lorsona ot Spiritns saiictns por-
sona». Frgo similiter sunt tres (.'ss(!ntiae , quia Patcr
est essentia etc.

/i. Item.Pator ot Filiiis sunt enles pluros. ergo
phiros habenles ontitatoin'' — siHjuitur enim: siiiit plii:
res dii, ergo plures deilates — similiter: Pator et Fi-
lius sunt: ergo plura esse, ergo plures essenliae.

CONCLUSIO.

Essenlia oion niimeratnr in ilivinis , ({uia nna
cademque natura non numerata cst in tribus
personis.

Respondeo: Dicendum. qiiod in omni substanlia,
cuius est esse et operari, necessario intelligimus »«- nisiinctio.
turam et habentem naturam. Cum ergo hoc **' sit in
Deo, intelligimus in Deo naturam et habentem natu-
ram. Et naturam dicimus substantiam vel essentiam ;
habentem naturam dicimus personam. Quoniam ^'
ergo in creatura rationali conlingit, unam personam Ai.iertioc

, , . . in crpaUira

habere plures naturas, scilicet corporalem et spiri- et ir. neo.
tualem : sic a contrario t^ensu in Deo propter sum-

1 iNonnulii codd. ul aTXY Iioc ostendUiw et ed. 1 hic
ostenditur pro ostendilnr sic.

2 Vide liic in lit. Magistn , c. 4. el 5. Cfr. eliam infra
dub. 3. circa lit.

3 Vers. 4 : Audi Israel Dominiis Deus nosler , Doniinus
iinus est.

* Scil. Atlianasiiinum ; in verbis ex ipso allegatis plures
codd. cum ed. 1 omittunt est. Mo.x posl ergo Me pltirimorum
mss. et cd. I adiecimus et ac dcin e.\ muitis codd. ul AFHM
N T Z etc. et ed. 1 multo , plures iuitem codd. ut K V X aa
bb ponunt , eodem sensu servato , mnlto fortius non pro multo
minus. Tandcm in line argumenti codd. sunt inter se divisi ;
alii enim , et quidem boni , ut AFGSTZ cum ed. 1 ponunl
dicat, alii vero dicatur.

5 Ex pluribus codd. ut ASTVW etc. cum edd. 1, 2,
3, 6 substituimus multipticantur pro nmttiplicainr. Pnu\o mMc
plurimi codd. cum ed. 1 et loco tit.

6 Cap. i n. 8 : Aut quoniam propter ineffabiiem coniun-
ctionem liaec tria (scil. Pater , Filius et Spiritus sanctus) simul
unus Deus , cur non etiam una persona etc. — Vide eliam liic
in littera Magistri , c. i, iibi alius textus Augustini ex eodcm
capite citatur, in (pio recurrit verbum dicantur , pro quo et
originale et plures codd. cum ed. 1 ponunt dicnntur. Respocttt

liorum verborum Augustini magna invcnilur iii mss.. varietas;
sic plures ut BDFGH IQT V cum ed. 1 legunt Cum pro Cur,
quod in paucis ut PZ omiltilur; dein aliqui codd. ut APST
omilluiit particuiam non , et iionntilli ttt VX bb post dicantur
addunt de. Mox posl personis exhibemiis lectioncm codd. Y ;i;i
bb ; celcri codd. fere omnes pro sed nevtrum genus liabeni
ergo proprie , quae loctio coiTuptionem textus , vel omissionem
plurium vcrborum sapit. V;it. cum cod. cc sed Tria in nexUro
genere respicit.

' Cap. 4. n. 7. 8. Vide hic lit. Magistri, c. 3.

^ Hic , c. 3 ; quo in textu solummodo Vat. cum cod. cc;
ter recurrenti nomini persomi praefigit nna , multi codd. cum
ed. I tantum semel scil. prima \ ice , pliires t;indem codd. ut
GHMY omnino omittunt, quos sequimur , utpote qui ot ciim
originali et cum iittcia Magistri conveniunt. Mox fide plurium
mss. ut H M P Q X Z ci exigente forma argumeiiti adiecimus Ergo.

9 Ita mss. et sex primae edd. contra Vat. , quae post entes
omitiit plures ac dein pro habentes entilatem ponit liabent en-
titates. Paulo infra post similiter cod. 0 repelit sequitur.

1*^ Nempe : esse et operari fiindalum in substaiitia. — Mo\
post inteltigimus in codd. aa bb additur necessario,

" Sequimur plurimos oodd. el ed. I stibslituondo Quoniom
pro Quomodo, el patilo infra posl sic expungendo el.

k\h

SENTENTIARUM LIB. I.

inam simpIicitAlem conlingit, uiiam naluram iiaberi
a pluribus , quoniam ' contingit eam liaberi alio et
alio modo; et hoc non potest esse ab eodem. Quia
ergo una tantum est natura habita et non numerata,
ceDcfosio. ideo tantum dicitur una substantia et essentia ; quia
vero plures habentes, ideo plures personae, nulla
omnino repugnanlia existente.

1 . Ad illud ergo quod obiicitur de essentia per
sohjtio op. hoc quod Augustinus dicit: Haec tria; dicendum,
poMtorun!. ^^^ niinus expresse loi^uilur et improprie; et ideo
verbum eius est exponendum.

at. 3. Ad illud quod obiicilur, quod ideo tres

personae-, quia persona est comnmne, et quilibet
est persona etc. ; dicendum, quod non dicit totam
rationem, sed partem quantum ad verbum exterius;
ideo oportet intelUgere, quod ibi ' additur: quia est
commune quod distinguitur. Unde Pater est persona
et Filius est persona, non eadem, sed alia.

4. Ad ultimum quod obiicitur, dicendum, quod
em aliquando dicitur substantive, et sic non trahit
numerum aliunde; aliquando^ tenetur adiective, et
sic trahit numerum a supposito, et sic non numeratur
forma; et hoc modo non sequitur, quod sint plures
entitates, nec de hoc verbo swnt, quod plura esse.

S C H 0 L 1 0 5^.

I. Pro inielligenlia soiut. ad 3. notandum, quod commu-
nilas essentuie alio sensu accipitur quam communitas persoiiae
sive personarum. lila est communitas unius eiusdcmquc rei,
haec vero communitas tantum rationis (cfr. .S. Thom. . S. I.
q. 30. a. I ; B. Albert. , hic a. 5.). Unde haec dicit aliquid
commune , quod est distinctum in Iribus personis. Sic intelli-
gitur , quod habetur in solut. ad 3 , scil. quod ratio , quae hic
ex S. Augustino affertur, tangit tanlum partera causac , quare
dicantur tj-es personae. Nam in j-atione personae includitur pro-
prietas, et ratione huius plurificantur personae.

II. In solut. ad 4. verba: « Non irahit numerum alinnde »

sic inielligenda sunt: cum ens in genere masculino iam signi-
ficet suppositum, a sc, non ab alio supposito, trahit numerum.
Sed ens in geneie neutro non significat suppositum, sed es-
sentiam scu formam; unde si ipsi adiunguntur termini nume-
rales sive parUtivi, vx aliud , alterum , muitiplicatio significatur
essentiae sive formae, quod in divinis est omnino falsum.

111. Alex. Hal. , S. j). I. q. 49. m. 3. — S. Thom. , I.
Sent. d. 25. q. t. a. I ; S. I. q. 39. a. I. 2. — B. Albert. , de
hac et seq. hic a. 6. 7. — Petr. a Tar., hic q. 2. a. 3. —
Richard. a Med. , hic. o. 2. q. 3. — Dionys. Carlh. , hic q. 2.
in fine.

QUAESTIO ni.

Utrum catholice dicere plures (leos possimus.

tam.

Tertio quaeritur, ulrum (^tholice possimus di-
cere plures deos. Et quod sic , ostenditur hoc modo.

I . Hoc nomen Deus recipit distinctivum terminum
Ad opposi- ratione .suppositionis, ut cum dicitur, Deus generat
Deum: ergo cum eadem distinctio importetur per
hoc quod est generat et per hoc quod est tres , quia
personalis, ergo haec ^ pari ratione est catholica: tres
dii sunt.

"i. Item, idem est Deus qmd habens deitatem;
sed plures .sunt habentes deitatem — hoc dicitur ca-
Iholice — ergo similiter plures dii sunt.

1 Maior numcrus mss. cum od. t quoniam loco quia.
Paulo infra posl Quia ergo auctorilalc antiquiorum codd. ct
ed. t posuimus cohaerenter cum praeccdentibus ima pro ea-
dem. Mox post essentia codd. aa bb icpctunt et non nmneraUi,
♦•( post ideo ptures cod. K addit diciintur.

2 Ex codd. K P Q aa et ed. t adiecimus personae^ et mox
px cod. n ct cd. 1 pro quaelibel subslituimus quilibet , scil.
I*atcr et Filius ct Spirilus sanctus, sicuti in tertiii obicctionc
cxliibetur ; pioponit sicpiidcin S. Doctor brevitcr secundam, ct
tertiam obicctionem. Quo aftcnto, el lectio in tcxtum rcccpta
>era compi'ol)atur (ex ipsis obicctionum vcrbis), ct ratio insi-
nuatur divcrsarum in mss. cxistentium lectionum. Nam praetcr
Icclioncm iam cx Val. allatam ab aliquibus codd. ut A T poni-
lur ideo pro quilibet, ab aliis pro quilibet, esl persona, immo
in codd. PQ \erba et qmlibet est persom simplicitcr omit-
Uinluj'.

3. Item , hoc nomen Deu^, quamvis sit substan-
tiale, tamen impositum est ab operalione. Sed con-
tingit, operalionem pluraliter dici de personis, ut
patet Genesis primo "^ : Faciamus hominem etc. : ergo
et hoc nomen dii.

4. Item, ad numerationem alicuius veram non
plura requiruntur quam vera multiplicatio supposito-
rum et formae; sed haec est in Deo, quia tres sunt
personae divinae; persona dicit suppositum, divi-
nae ' formam : ergo etc.

5. Item, cum omne generale contingat specifi-

3 August. , Vlt. dc Trin. c. 1-6 , ubi hacc pi'opositio con-
tinetur quoad sensum in his , quac ibi dicit conli-a Sabcllium ,
qui locus a Magistro habetur in cap. i. Clarius adhuc ab Augusl.
in c. '6. et 6. cxplanatur , quod pcrsona dicit aliquid communc
quod distinguitur, csscntia vero commune aliquid indislinclum.
— In fine responsionis post alia Vat. cum cod. cc minus aptc
ct conlra antiquiorcs codd. cuin ed. t addit et alia.

* Plurimi codd. cum cd. 1 minus (^ongrucntcr alio modo
pro aliqiiando. In finc responsionis auctoritate codd. HPQZ
aa suppicvimus sunt , quod contcxtus omnino exigil.

5 In pluribus mss. ut IT deest haec.

6 Vers. 26. — Mox post ergo ex multis mss. ut AFGIM
ST etc. et ed. t supplcvimus particulam et. Dein cod. Z Deus
pro dii.

' tn antiquioribus mss. ct cd. t hic non rcpclitur dicit ,
siculi in Val. ct cod. cc fil. tn plurali conveniunt codd. et edd.

DIST. \.\lll. \HT. II. OIVKST. III.

^ty.i

oari. «'l porsoiia sit nomoii |.j('n(M'alo, vidcliu- (luod
possil sperilirari, cnni (licilur: Ircs pcrsonac. iil
(licaliir adhiic spccialius (iiii (rcs; scd lioc non
polcsl (.'ssc, nisi addaliir noincn conuniiiic Irihiis, ncc
(.'sl aliiid darc (|uain hoc nonicn Dcii.s: vv^ro (jtc '.

(]()ntha: 1. Qiiod non dicalur calholicc, |)alel ex
idtment.i.niandatis, Dcuti^rononiii scxto ■ : Avdi Isracl , Deiis
tiuis JJcii^' unns esf. Itcin in Syinholo ': « Non Ires
dii, scd unus csl Dciis ».

± Itcm. hoc ipsiiin vidclur nilionc, (piia iioc
iioincn />^v/.vdicit divinain naliiram; scd divina natura
non num(M'atiir sivc pliirilicatiir^: crgo ncc hoc no-
men J)c}is.

c 0 N c L V i> I o.

JJcel sini Ircs persunae divinuc , lamcn secnndnm
fidcni calholicam non possumiis dicerc, Ircs
esse deos.

Rescondeo: Diccndum, (juod uon esl dicere plu-
i'es deos calholicc, (piia niimerus pluralis significat
pluriticationcm termini secundum suppositum el for-
niam in noinine substantivo, cum plurale geininet
suum singulare. Et ideo, cuni forma importata per
hoc nomen Deus non sit mulliplicala . non debet dici
plures dii.

1. \d illud ergo ^ quod obiicitur, (juod catlio-
lice dicitur: Deus generat; dicenduin, quod non est
simile. quia general importat simul distinctionem
cum convenientia: sed plures deos simpliciter impor-
tat distinctionem quantum ad suppositum et formam.

2. Ad illud quod obiicitur , quod idem est Deus
quod * hahens deitatem; respondeo dupliciter : quod

ionclusk).

lulio op-
sitonim.

hahcns dcilatem iino modo potcst dici neutralifcr ,
ct sic cst unum soliiin, ct ac(piipollcl ci. (piod cst
Dcus, (piod (|iiid(>iii dicil (/uod c.st; alio niodo nni-
sculinc , cl sic non Ii.iIm'! ac^piif^oilcns. cl sic miil-
tiplicaliir.

Potcst tamen alit(T dici. (piod iJcu.s non sigiii- Aiia «oiutio.
fical hahcntcm, .scd signilicat dcitatcm in compara-
tione ad habcnlcm; oi idco non miilli[)lic;iliir.

3. Ad illiid (piod obiiciliir ' de op(M;iti(jnc, diccn-
dum,quo(l nomcn polcsl signilicar(M)i)cratioii(Mii pcr
modum adiaccntis, et .sic tndiil niimcrum aliinidc:
vcl pcr modiim .suhstanfini, el sic noii iiiiiltiplicatur.
cl talitcj- signilicat hoc iiomcn Deus.

h. Ad illud (piod obiicitur. (juod ibi (,'st niulti-
[)licatio su[)iK)siloriim ct lorm;ic; dic(Mi(luiii . (piod Ikm-
nomen dioinum cst qu;isi [los.scssivum ; iindc im|)(t-
nitur a duplici foi'm;i, scilicct po.sscssiimis cl po.s.scs- vnpux („r-
soris. VA forma dcit;itis cst in ratione ;;o.v,sY'.v.9or?.v ; et *etr'°o.'*^*'
forma [K)Ssessoris existentc indivisa, numcnitur forina
pos.scsionis , ut oves Socralicac; sic et in [)roposito ';
unde non niimeralur forma habita.

l). Ad illud qiiod obiicitiir, quod gcnerale con-
tingit opeciiicari; dicendum, quod persona, cum ik>-
minet® individuum intellectualis naturae, dupliciter
potest spccificari, videlicct per propria personarum ^Pery^DkiM^
ut cum dicitur: tres [)ersonae, id est Pater et Filius purfie'/.
et Spiritus sanctus; potest etiam specificari per na-
turae detcrminationem. , ut si dicalur: personae divi-
nae vel angelicae vel humanae.

Et si tu quaeras *^ quare non specificatur pcr (^oaestio
unum nomen, sicut est in creaturis. quod tres per-
sonae angelicae dicuntur tres Angeli; responderi [X)- soiutio i.
test, quod hoc est [oropter inopiam humani eloquii,
qua laborat tam lingua (Iraeca quam Latina. sed

' Sensus est ; in hac dictione tres persome noiifien perso-
nae , cum sit nomen gonericimi , specificari debel, ut cogno-
scatur, quaies seu qui sint isti (res ; sed lioc fieri nequil nisi
additione liuius nominis Detis, quod est tribus commune, di-
cendo tres dii.

2 Vers. i , ubi Vulgata : Audi Israel , Dominus Deus no-
ster Dominus unus est. — Lectionem in textum receptam
exhibent codd. el lit. Magistri , hic c. .3. Cfr. ctiam iit. .Magi-
stri , d. II. c. i.

* Athanasiano. — In quo versiculo plures codd. cum ed. 1
omittunt esl, Paulo antc Val. cum cod. cc Unde pro Item.

* Vat. .specificatur , sed praeler fidem mss. ct ed. 1 ; cod.
V non multiplicatur , cum quo concordat cod. X , qui' tamen
pai-ticulam 7ion omittit.

5 Fide multorum mss. ct ed. 1 adiecimus ergo. Mox post
generat in cod. X additur Deum. Dein in cod. 0 post quia
generat adiungitur importat distinctionem in suppositis , non
in forma , quia. Tandem cod. bb ponit vel tres , codd. A S T
tres pro deos.

^ VaU cum nonnuiiis tantum codd. et loco quod; lectio in
textum recepta comprobatur insuper verbis ipsius obiectionis
supra positis. Mox Vat. respondeo , quod ista locuiio est du-
plex , qvia pro respondeo dupliciter : quod , sed contra ed.
I et codd. , qui tamen verba sequentia nno modo incon-
grue propter contusionem subnexorum transponunt post dti-
plidter.

~ Vat. cum cod. cc dicitur. Mox post nomen in niss. et
od. 1 deest particula vel a Vat. addita. In fine responsionis
codd. aa bb legunt plurificatur \)\o multiplicatur. — Alex.
Hal., S. p. 1. q. 50. m. 2. eandem obiectionem resolvens ait :
Dicendum , quod quamvis hoc nomen Deus sil nomen opera-
tionis , praeter hoc habet intellectum substantiae pcrfect<ie et
per se stantis. Operatio autem divina significatur dupliciter :
adiective sive verbaliter , (juia verbii significant in adiacentia ,
et ideo propter pluralitatem personariim pluraliter significatur,
cum dicitur : Faciamns hominem ad imaginem. Aliquando vero
substantive et nominaliter , non per modum adiacentis , quae
quidem operatio est eadem quod divina substantia, et ideo non
recipiet pluralitaten).

8 Intellige: suo modo. Nam in allato exemplo forma pos-
sessoris (Socrates) e.st unica , fomia possessionis (oves) est
multiplex. Unde pluralis (Socraticae) non ad pos.sessorem , sed
ad possessionem refertur. Aliter est in locutione personae di-
vinae , ubi una forma divina est in tribus personis. Unde plu-
ralis (divinae) refertur ad tres possessores, qui numerantur, non
ad formam sive divinam naturam. — Ed. I post ratione pos-
sesso)is loco et ponit contingit autem quod.

5 Vat. cum cod. cc nominat et paulo infra scilicet pro
videlicet. Plures codd. in sequeniibus exhibenl bis significan'
loco specificari , sed perperam.

•0 Vat. cum cod. cc quaeris, quae et paulo infra post aya-
turis contra mss, et ed. I vlfi pro quod.

416

SENTENTiARUM LIB. I.

Aiiasoiuiio. inagis Latina — Vel potest dici, qnod lioc non pennittit
nalnra ipsoruin nominmn , quoniam nomen speciale
a speciali fonna iinponitnr. Aut ergo est impositum
a nalura communi, aut a proprietate personae. Si
est impositum a natura communi, cum iila non
niultipiicetur, non potest' per unum nomen specifi-
cari. Si autem est impositum a, proprietate personae,

tunc, cum iiia non conveniat tribus, non potest per
iiiud specificari. Et ideo Ecciesia, compuisa necessi-
tate, respondet^ nomen generaie, sive quod importat
communitatem nominis, quod est commune et mui-
lipiicabiie; et ideo non est quaerenda specificalio per
aiiud nomen nisi vei per nomen adiectivum , vei per
nomina pei'Sonarum.

S C H 0 L 1 0 N.

I. De unitatc Doi iain actum csl supra d. 2. q. I, et de
forma pluraii liuius nomiuis Deiis d. i. q. 3. Schol.

lii 3. opposit. dicitur, iiomcn Deus (0£6?) impositum ess(!
ab operatione. Iloc sumtum est ex Damasccno dc Fidc drihod.
I. c. 9. (vide supra pag. 60 nota 2.). Distinctio ilia in solutionc
u S. Bonav. adhibita aliis verbis ab Alex. Hal. (S. p. I. q. 50. m. I.
a. 2) sic explanatur: « Nomen operationis dicitur duobus modis:
uno modo nomen impositmn ab operatione , aiio modo signans
operationem. Primo modo dicit Damascenus, quod hoc nomen
DeuS est nomen operationis, quia impositum est et sumtum
ab operaiionc fovendi, videndi vel consumendi, per quas

operaliones a creatura inundi coijiioscitur .•iempilerna cirtus
eius et divinitas (Roni. I, 20). Secundo modo non cst nomen
operationis, immo significat ipsam divinam naturam in quantum
hiiiusmodi, et ad illam significandam impositum est. Quantum
ergo ad iliud a qtio imponitur, dicitur a Damasceno nomen
opcrationis; quantum ad illud cui imponitur, dicit .\mbrosius,
quod est nomcn nalurac ».

H. Ipsam quaestionem j^auci anti(iui explicite tractant, ut
Alex. Hal., S. 1. q. U. m. 2; q. oO m. 2. — B. .\lbert., S. p.
I. ir. 13. q. 31. q. incidens i. — .Egid. B., I. Seiit. d. 2. I.
princ. (]. I.

DUBL\ CIRCA LITTERAM ^LVGISTRL

DUB. 1.

In parte ista sunt dubitationes circa iitteram
et primo de hoc quod dicit: Unausia, tres hypo-
stases. Videtur enim hoc esse contra iilud quod dicit
Hieronymus^: « Taceamus tres hypostases; non bo-
iiae suspicionis nomen est » : ergo non debet dici. —
Praeterea videtur, quod nomen hijpostasis niiWo modo
debeat recipi vei nomen usia, quia Boethius dicit
super iibrum Praedicamentorum ^ quod hypostasis
est materia, usiosis forma, usia compositum ; sed
in divinis non recipitur materia nec compositum :
ergo etc.

Respondeo: Dicendnm, quod Hieronymus non
(iicit, non dicendum% esse tres hypostases, quia fai-
sum esset vei erroneum , sed quia nomen erat incon-
suetum, et videbatur sonare idem quod substantia:
et substantia secundum communem acceptionem non
dicilur pluraiiter de personis: et ideo voiebat tunc
taceri, ne haeretici occasionem acciperent maiignandi.
Nunc autem iiiud nomen specificatum est et expres-
sum; ideo modo conceditur.

.\d iiiud quod obiicitur secundo, dicendum, quod
huiusmodi nomina aiiter accipiuntur in phiiosophia,
aiiter in theoiogia; et iioc patet per ipsum ^ Boethium,
qui aliter accipit ioquens ut philosophus, et aiiter
ioquens ut theoiogus in iibro de Dualms naturis et
una persona Christi".

DUB. 11.

item quaeritur de hoc quod dicit, quod veriiis
est Deus, quam cogitatur. Videtur enim dicere fal-
sum, quia omnis fideiis cogitat, Deum esse trinum
et unum, et nihii est verius isto: ergo non est ve-
rius, quam cogitatur. Uem videtur faisum quod dl-
cit, quod verius cogitatur , quani dicatur; multa
enim dicimus, quae non inteihgimus: ergo pius se
extendit veritas sermonis quam interioris cogitationis.
Item, ego dico, Deum esse summe verum; sed nihil
potest verius iioc cogitari nec esse maius^ summe
vero: ergo etc.

Respondeo: Dicendum, quod sermo Augustini est
dupiex. Potest enim esse comparatio entis ad ipsum

' lix aiiti^piioribus mss. ct ed. I subslituimus potest pro
iiiinus aptiore potuit. .Mox post Si antem plurcs codd. cum cd.
I sit loco est.

2 Val. imponit , sed practer fidcm mss. et cdd. 1 , 2 , 3 ;
ed. I cum aliquibus codd. respondit. Circa finem rcsponsionis
Vat. cum nonnullis tantum codd., omisso primo vel, pro sccundo
eel ponit et.

^ Epist. l.->. ad Damasum , n. i , ubi in originali Tacean-
tnr ponitur pro Taceamus ct nomen omittitur.

* Cap. de Substantia, iibi occurrit quidem substantiac di\i-
sio , scil. materia , spocies ( forma ) et quae ex ulrisque con-
llcitur ( compositiim ), scd non appropriatio nominum (iraeco-
rum , hypostasis ctc. — ■ Paulo antc cod.. bb ct ed. I nec pro vcl.

^ Val. cum uno alterove codicc omiltit dicendum. Mox
pauci inss. ut W bb qmd loco quia , ac dein alif|ui codd. ut
A S Y aa cum ed. I et ac cod. T aut pro vel.

^ Fide antiquiorum mss. ct ed. I supple\inius hic ipsum,
et mox post pluiosoptms pariiculam et , cui cod. 0 praemiltit
in commentario.

' Cap. 3. — Plura de hoc vidc supra a. 1. q. 3, et a.
2. q. I.

* Pracbemus conmniniorem lectionem mss. et ed. I, sub-
stituciulo maius loco magis verum ; cod. cc cuin edd. 2,3,
4,3,6 nec esse tnagis summe verum. Paulo ante aliqui codd.
post verius omiltunt tioc.

DIST. .\\(ll. h(|{l\.

/il7

com-

nitis.

il co-
111:1111

coijitaluni, el coj^ntali ad dicluiH; el sic iioii li.iltct
vcritatiMn, (iiiia iiiiiis ct idein est Dciis, (|ui csi, ct
cogikUur et dicilur ' , ct a(M|iialit(;r vcriis. Potcst
itciaim (icri comparatio ad aclurn esseiuii et ('0},Mtaii((i
et [o(|iicii(li; ct sic (laltet sermo Aii<i[iistiiii vci'ilatciii:
([iioiiiaiii Dciis iii siio cssc iiahet siimmaiii v(uilatcm;
co<fitati() vcro iioslra cuiii sit creata et excm[)[ata a,
siimma vcrit;ilc, 11011 [lotcst csse siimine vera; simi-
liter iicc lociitio, et idco miniis (le vcrit;ite liahct. —
Ei rursas, ciiin inngis iissimiletiir summc' vero ;ictiis
co<j:itaiidi intcrior (luam actus lo(|ucii(li exterior, m;i-
gis hahet de veritate cogitatio ([uam loculio, qui;i Deo
est similior. Hatioiics vcro ;id op[)ositum procedunt
secnndum primani viam ".

DUB. III.

Item quacritur dc lioc quod dicit Auguslinus,
quod licuit loquendi et disputandi necessitatc trcs
personas dicere, quia Scriptura non conlradicit;
sed simililer, si dic;intur non esse tres personae, Scri-
ptur;i non contradicit: ergo licet dicere, Patrem ,
Filium et Spiritum sanctum non esse tres personas;
sed non licet dicere nisi verum: ergo huius opposi-
tum est * falsum.

Respondeo: Dicendum, quod ista non fuit tota
ratio dicti, sed Augustinus subticet partein causae.
Ratio enim fuit, sicut ipse aperit in sequentibus, qnia

nitio c()ii.s()n;ih;it, ct Scri[)liu;i noii c()!ilradicc[);it. .Nain
si Scri|)tiir,i coiitr^idiccret, ((u;intuuiciim(|U(' i;itio (ii-
ctarcl. iioii csscl dicciidiim. I.t |)r()[)tcrc;i iioii liciiit
diccre tr(!S (^sscnli;is, (|iiia lalio noii coii.soii;ihal. Oii;ii(!
aiilcm r;ili() m;igis coiisoikH iii hoc nomiiK! prr.sona
([ii;im in hoc noiiiiiK! cs.scntia , [);itcl, si ;ittciidaliir
sigiiilic;ituin iilriiis(|iic. Kx vcihis igitiir '' Aiigiistiiii ,
(|ii;ie i\I;igistcr [loiiit, ([iiarc dictiim cst ;il) Kcclcsia
trcs persoiiae , [);itet, ([iiod tiijtlcx hiit nilio. Prima
fuit, ([iii;i ii(!ccssit;is immiiic();it ; scciiii(l;i, ([iiia lalio
c()iison;d)at; tcrti;i, (|iii;i Scriptura iii iiiido coiili;)((i-
cebat, immo eti;im consonal);it. riidc niimis dicit ct
plus intcKigit, ([uaiuio ((icit, ([iiod S(:ri[)tiir;i noii coii-
lr;idicit.

Dru. IV.

Item ol)iicitur contni illud ([uod ihi nulia pc-
nitus est diversitas , sicut nec siiujularitas; quia si
Iioc est veruin, ergo ibi est oninis" identitas: ergo
n;itur;ie et personae.

Respondeo: Dicendum, quod facienda est vis in
verljo ". Diversitas enim attcnditur qu;intum ;i(l [irin-
cipia essenlialia sive substantialia. Quia ergo in divinis
quantum ad substantialia nuUa c;xdit dilferentia; ideo
dicit, quod nulla diversit;is; ideo non sequitur, quod
penitus omnimoda ^ est identitas , nisi addatur deter-
minatio, scilicet quoad essentialia; et sic [latet illud.

1 Vat. cuni cod. cc et qui cogitatur et qui dicitur.

- Vat. absqtie aiictoritate codd. et ed. 1 ■summo.

3 Scot. , 1. Sent. d. 22. q. I. cum Ocham , Thoma ab
.\rgentina et nonnullis modernis asserit, fieri posse, ut aliquid
distinctius nominetur , quam cognoscatur , quod sub ahqiio re-
spectu concedi posse videtur , quatenus de facto aliquis con-
fiise cognoscens interdum nomine praecise significante uti potest.
Sed in hoc sensu sententiac et solutioni a S. Bonavcnlura datae
non opponitur.

^ Verbum est desideratur in pluribus mss. Mox post Respon-
deo e.x antiquioribus codd. et ed. I suj)pIovimus Dicemlum.

5 Codd. inter se dissentiunt ; plures , inter quos sunt G H 0
YZ aa cum ed. I, exhibent lcclionem in textum receptam; plures
ut L T bb ee ff habent autem pro igitur; alii demum cum Vat.
nullani particuiam ponunt. Fidc mss. et ed. I mutavimus insu-
per hoc loco interpunctionem ; Vat. siquidem hanc propositio-
nem Ex verbis usque ad ponit coniungit cum praecedente et a
verbo quare novam format propositionem. Sed tunc s^nsus non

convenit cum verbis Augustini, a Magisiro ( hic c. 3.) reiatis,
quae non explicant diversum significatum vocabulorum persona
et essentia , sed rationes, quare tres personas confitelur Kccle-
sia. — Pauio superius cod. T consonabat pro consonet.

^ Cod. X omnino ; forte molius et conformius cum ipsa
responsione legeretur omnimoda.

^ Id est, vorbum diversitas in sensu stricto est accii)iondum.
IIoc modo accipit Aristot. , X. Metnpii. text. 1 2. (IX. c. 3.) di-
cens : Differentia vero et diversitas aliud est. Divorsum namciue
et illud , a quO diversum , non est necosse aliquo esse diver-
sum ; omne etenim quodcumque sit ens , aut idem aut diver-
sum est. Differens voro ab ali^iuo , aiiquo difforens est; quare
necesse est aliquid idem esse quo differunt ; hoc vcro idem ,
aut genus aut spocies est etc.

s E vetustioribus mss. ct ed. I substituimus omnimod^
pro omnino. Doin plurimi codd. omittunt verbum est. — De
hac solutione cfi'. infra d. 24. dub. unic.

AD LECTOREM. Publicata prima huius editionis dislributione, a pluribus viris eruditis observatum est, expedire, ut
deinceps aliquatenus restringamus numerum notarum criticarum : satis iam probatum esse, editionem Vaticanam saepe et in
minutiis saepissime ab anUquis codicibus dissidere ; lectores auteni opcrum S. Bonavonturae fere omnes parum curare , iil in
notis ratio reddatur de parvis verborum mutationibus in textu factis, quando ip.^ae sensum minime tangant. .Vuctoiilate iiorum
virorum confirmati, saepius deinceps corrigemus huiusmodi menda et defoctus Vaticnnae editionis, quin iii nolis huius roi men-
tionem faciamus. Nihil tamen in textu mutabimus, nisi snffulti auctoiitate antiquiorum codicum, saltem corum quibus maior
praestanda est fides.

S. Bonav. — Tom. I.

418

SENTENTIAHUM LIB.

DISTINCTIO XXIV.

Cap. umclm.

Quid si(jnificetur his nominibus : unus vel una,, duo
vel duaej, fres vel (riaj trinus vel trinitas , plur-
res vel yiluralitas , distinctio vel distinctae^ cum
his utimur loquentes de Deo.

Hic diligenler inqiiiri oportet, ciini in Trinitale non
sil (livcrsilas vel singularitas, nec multiplicitas vel so-
litudo, quid signiticetur his nominil)us, scilicet unus
vel iina , duo vel duae , tres vel tria , trinus vel trini-
tas^plures \c\ pluralitas, distinctae vel distijictio^cxm.
dicilur: unus Deus, duae personae vel tres personae,
plures personae, distinctae sunt personae; vel cum di-
citur: dislinclio personarum, pluralitas personarum,
trinitas personarum et huiusmodi. Yidemur enim hoc
dicentes numerorum (juantitates et rerum multitudinem
vel multiplicitatem in Deo ponere. Quid ergo ista ibi '
significent, ipso de quo loquimur aperiente, insinuare
cuiemus.

Si diligenter praemissis auctoritalum verbis ^ in-
verbahaectendimus, ut dictoruui intelligentiam capiamus, magis

magis reiiio- . ,

veiit quaiii vidctur horum verborum nsus mtroductus ratione re-
poimnt. j^^ovendi atque excludendi a simplicitate deitatis quae
ibi non sunt, quam ponendi aliqua.

Cum enim dicilur: unus Deus, multiludo deorum
yuid dicit excluditur, nec numeri quantitas in divinitate ponitur,
tanquam diceretur : Deus est, nec multi sunt vel plu-
res dii. Unde Ambrosius in primo libro de Fide * ait :
« Cum unum dicimus Deum , unitas exludit numerum
"^ deorum nec quantitatem in Deo ponit, quia nec nu-

merus nec quantitas ibi est » .

Similiter, cum dicitur: imus est Pater, vel unus

Quidiuuisest Filius, et Imiusmodi, ratio dicti haec est, quod

non sunt multi patres tel multi filii, ita et de similibus.

Item, cum dicimus: plures esse personas, singu-

Qnid piii-larilatem alque solitudinem excludimus, non diversi-

tatem vel multi|)licitatcm * ibi ponimus, quasi diceretur:

sine soliludine ac singularitalc personas confitemur.

Unde Hilarius in libro quarto de Trinilate® sic ait:

« Dixit Deus : Faciamus hominem ad imaginem et si-

militudinem nostram. Quaero nunc , an solum Deurn

sibi locuttnn cxistimes , an hunc scrmonem eius intel-

ligas ad altcrum extitisse? Si solum fuisse dicis, ipsius

voce argueris dicentis : Faciamus et nostram. Sustulit

enim singularitalis ac solitudinis intelligentiam profes-

Quid

persoDa

sio consortii , quia aliquod consorlium esse non potesl
ipsi solitario, neque soliludo solitarii recipit /Wcm^m^s^
nec alieno a se diceret nostram ». Altende, lector, his
verbis et vide, quia nomine consortii pluralitatem si-
gnificavit. Professio ergo consortii esl professio plura-
litatis, quam professus est dicens faciamus et nostram.
Pluraliter enim ulrumque dicitur; sed hac professione
pluralitalis non diversitatem vel multitudinem posuit,
sed solitudinem et singularitatem negavit. Sic ergo,
cum dicimus : plures personas vel pluralitatem perso-
iiarum, singularitatis et solitudinis intelligentiam exclu-
dimus.

Ita etiam, cum dicimus: tres personas, nomine ter-
narii non quantitatem numeri in Deo ponimus vel ali-
quam diversitatem, sed intelligentiam non ad alium
nisi ad Palrem et Filium et Spiritum sanctum dirigeii-
dam significamus, ut sit haec" dicti intelligentia : tres
personae sunt, vel tres sunt Pater et Filius et Spiritus
sanctus, id est, nec tantum Pater nec tantum Filius
nec tantum Pater et Filius in deitate sunt, sed etlam
Spiritus sanctus, et non alius ab his. Similiter, non tan-
tum est ibi haec persona vel illa , vel haec et illa, sed
haec et illa et illa ', et non alia. Et hoc fore ila intel-
ligendum Augustinus satis ostendit, ubi dicit ®, quod
illo nomine non diversitatem intelligi voluit, sed sin-
gularitatem noluit.

Similiter , cum dicimus ® : duo sunl Pater et Filius,
non dualitalis quantitalem ibi ponimus, sed hoc signi-
ficamus, quod non est tantum Pater nec tantum Filius,
sed Pater et Filius, et hic non est ille; ita et de aliis
huiusmodi. Ita etiam cum dicimus : Pater et Filius sunt
duae personae, hoc signilicamus, quod non tanlum Pater
est persona, nec tantum Filius est persona, sed Pater
est persona , et Filius est persona, et haec non est illa.

Cum autem dicimus : distinctae sunt ^" personae , . Q»«

, ,. • • • . „ . stiuctai

vel distmctio est in personis, confusionem atque per-
mixtionem excludimus, et hanc non esse illam signifi-
camus. Cumque addimus: distinctae sunt personae pro-
prietatibus sive difTerenles proprietatibus , aliam esse
hanc personam et aliam illam suis proprietatibus signi-
ficamus. Et cum dicimus : aliam et aliam, non diver-
sitatem vel alienationem ibi ponimus , sed confusionem
Sabellianam excludimus.

Ita etiam, cum dicuntur discretae personae, vel *''"'**

' ' ' cretae

cum dicitur discretio esse in personis, eandem intelli-
gentiam facimus. Eo ^' enim modo ibi accipitur distin-

Quid
personj

J»-

1 Soliiiiimodo Vat. el (^d. 6 cum cod. D non benc sihi.

- Sciiicet d. XXIII. Sontcntia Magistri opinantis, unitatem
el niimeros in divinis tantum privatioe, non positivc accipi,
ab aliis Scliolasticis communius non tenetur; clV. Comment. Bo-
navcnturac, liic a. I. q. 1. a. 2. q. 2.

■' Cap. 2. n. 19; secundun» sensum. Sic ciiim legitur in
Ambrosio: « Diversitas plures facit, unitas poteslatis excludit nu-
meri quantitatem, quia unitas numoius non esl». Eadcm repetit
Ambros^, III. de Spiritu sancto, c. 13. n. 93. — Codd. omnes et
cdd. 1 , 2, 3, 7, 9 citmit lilmim Amhrosii sub titulo de Tri-
nitate. Paulo ante soiummodo Vat. ct ed. I adiiciunt si post
tanfiumn.

* Vat. et (Hld., exccptis I , G, contra codd. Icgiint nec
diversitatem nec multiplicitatem.

s Num. 17. Ultima tamen verba ab originaii non parum
differunt, sic diccnte Hilario: Sustulit siiigularis intclligentiam
professione consortii. Consorlium autem csse nliquod solitario
ipsc (al. ipsi) sibi non potest. Neque rursum recipit solitarii
solitudo faciamus; neque quisquam alieno a se nostram loqui-
tur. — Locus s. Scripturac est Gen. 1 , 26.

•^ Vat. ct plures cdd. huius contra omnes codd. et ed. 1.

" Vat. et ed. 2 omittunt et illa, quod hic significat ter-
tiam personam Trinitatis.

8 Libr. VII. de Trin. c. i. n. 9.

^ Vat. cum pluribus edd. dicitur.

'0 Solummodo Vat. et ed. 4 omittunt sunt.

'^ Vat. ct plurcs cdd. eodem , ct paulo anlc Ita et loco
Ita ctiam.

DISTINCTK) XXIV.

h I '.»

clio, (luo discreflo. VX coiijiruo diciUir ibi osse <lis('ro-
lio vcl (lisliuclio, uon divcrsil.is vcl dlvisio sivc scpa-
ralio. Uiid(> Audn-osius iii priiiio lihro dc Kidc ' : « Noii
csl ipsc l*alci-, (|ui Kilius, scd iiilcr Palrciii cl l<'i-
liuiii c\|)rcssa dislinclio osl».

('iiiii vcro dicilur '^: Irinitas , id sigiiilioari vidolur,
aid in- (|uo(l siiiiiilicaliir, ouiii {\\c\y\w : trcs pcrsonnc , ul, sioul
iion |)olosl (lioi: Palcr osl Iros porsoiiao, vol riliiis csl
Iros pcrsoiiao, ila iion dohcal dioi: Palor csl Iriiiilas,
vcl Filius csl Iriiiilas.

Hic non osl praclcrniiUciiduiii, ([uod, ouiii siipra

diotiini sil ', Dciini ncc siii^'iilarcin iicc niiillipliooin osse
oonlilciiduin , iihpic Sanoloriiin aiioloiilalihiis sil coii-
lirinaliiin, iii coiilrariuiii \idclur sciiliro Isidnriis di- Kipiiritnr
(U'iis ' : « Disliiijiiiciidiini cst iiilcr Irinilalcin cl iiiiila-
lcin. Ksl ciiiiii iniilas siniplcx ct sin^'ularis, liinilas
vcro iiiulliplc\ cl niinicraliilis; (piia osl Irinilas Iriiiin
iinilas». hlooo unilalcin dioil osso siiijjiilarcin, cl Irini-
taloiii iiiuilipliccni cl nniiicraliilcin. Scd ad lioc dicinins,
(|uia siii(/Hiarct/i aoco|)il, siciil ol alii acoipiiiiil /<////m/
i//n/t//)iicc//i vcro ol /ti(//icr(il>il.cvi'' , siciit alii dicuiil
tri/iii//i.

COMMENTAMUS IN DISTINCTIONEM XXIV.

Qiiicl nonieii nuineral(3 in (Jivinis sij^nilicct.

Hic (Uligenler itiquiri oportet, cum in Trinitato non sit diverdtas.

DIVTSIO TE.XTUS.

Supra excepil ' Magister hoc nonien persona a
generali regula nominum subsUintialium , ostendens ,
quod dicendum est tres personae, non tres essenliae
vel tres substantiae. Hic incipit secunda pars , in
qua determincil, quid significetur, cum dicitur tres
personae; et haec pars habet duas partes. In prima
ostendit,quid significetur ^ per dictionem numeraiem;
in secunda, quid significetur per hoc nomen persona,
infra distinctione vigesima quinta: Praeterea consi-
derandum est, cum hoc nomen persona , ut prae-
dictum esl.

Prima iterum pars habet duas : in prima

quaerit et solvit generahter; in secnnda solntionem
suam adaptat nominibus distinctivis ' in speciali, ibi:
Cum enim dicitur unus Deus. Et haec secuiida
pars habet quatuor partes. In prima parte determi-
nat, (piid significent imus et plures; in secunda ,
quid significent duo et tres , il)i: Ita etiam, cum di-
cimus tres personas nomine ternarii; in terlia , quid
significent discretus et distinctus, ibi : Cum autem
dicimus: distinctae sunt personae; in quarta, quid
significent trinitas ei trinus , ibi: Cum ergo dicitur
trinitas etc.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam eorum , quae dicuntur in prae-
senti distinctione, est quaestio de terminis numerali-
bus, qualiter accipiantur in divinis. Et circa hoc
quaeruntur principaliter tria.

Primo quaeritur de termino numerali et par-
titivo , sicut est hoc nomen unus.

Secundo, de termino simpliciter numerali, sicut
est hoc nomen tres.

Tertio, de nomine^ complectente utrumque,
sicut hoc nomen trinus.

Et quantum ad prinunn duo quaeruniur.

Primo quaeritur, utrum hoc nomen unus di-
catur posilive, vel iirivative in divinis.

Secundo, utrum dicatur secundum substantiam,
vel secundum relationem.

f
I

' Id est, de Fidc ad Gratinniim, c. 2. n. 16.

2 Edd. 2, 5 addunt Dens trinus vel cmn dicitur.

3 Dist. XXIIl. c. 6.

* Non invcninuis in cditionibiis Isidori locum istum (etiam
ab aiiis Schoiasiicis citatum), scilicct verba: Est unitas simplcx
et singularis, trinitas vero multiplcx ct numerabilis.

5 Sola Val. numernlem, ct postea omiltit atii. Ed. 8 sicut
post accipiunt unum glossando addit in essentia, ita in fine
post trinum addit in personis.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

1 Vat. sola excipit. Mox piurimi codd. cum ed. 1 (je-

neraliiim pro substantiatium , sed hoc minus rcspondet vcrbis
Magistri, d. praeccd. c. 1. Paulo inli-a Vat. cum uno altcruve
codice post vel addit tres dii vel.

2 In Vat., fere omnibus mss. ct cd. I dissentientibus , ad-
ditur per nomen numerafe sive.

3 Vat. pcrpcram cum ali(iui])us mss. distinctis. Mox i)ost
fiaec fide pliirimorum inss. ct cd. I adiccimus .tecunda , quo
vocabulo lectio distinctior rcdditur. In subncxis propositionibiis
Vat. cum paucis codd. pro si(jnificent bis ponit sifinificefur ,
addito per , ct tcrtia vicc si(jnificet.

* Cod. bb termino. Infcrius post s/r?// M. I, addit est.

h-20

SENTENTIARUM IJB. I.

ARTICULUS I.

De tennino numerali el partitivo iinus.

QUAESTIO I.

Utriim hoc nomen iinus positive, vel privative dicatur in divinis.

situm

Quocl autem ' dicatur privative in omnibus, hoc
videtur :

1. Per eius rationem. Nam Philosophus ^ dicit,
Ad oppo- quod unum. est quod non dividitur; sed ista ratio

dala est per privationem: ergo unum dicitur pri-
vative.

2. Item, Commentator dicit super Metaphysicam^
quod unum et multa opponuntur sicut privatio et
habitus, quia unum dicit privationem, multitudo di-
cit habitum ; quod si verum est , unum non tantum
in Deo, sed etiam in omnibus dicitur privalive.

3. Item, hoc ipsum videtur ratione, quia unum
opponitur ei quod est multa: aut ergo contradicto-
rie, aut contrarie, aut privative, aut relative. Non
contradictorie ; hoc patet. Iterum * nec relative, quia
relativa sunt simul, et unum dependet ab aho mu-
tuo; sed unum non dependet a multis. Non contra-
rie , quia unum contrariorum non est aUerius prin-
cipiiim; sed unum est principium multorum^: ergo
per locum a divisione opponitur privative. Sed con-
stat , quod multa dicit positionem : ergo unum non
dicit nisi privalionem ®.

4. Item , quod in Deo specialiler dicatur priva-
tive, videtur, quia unum, secundum quod dicitur

positive , est principium multitudinis et quantilatis ' ;
sed in Deo nulla est quantitas: ergo nec unum po-
sitive dicitur.

3. Item, hoc ipsum videtur, quia, si Deus est
positive unus et lapis unus , ergo Deus et lapis sunt
duo: ergo Deus et creatura constituunt numerum :
et si hoc , Deus est pars numeri , quod supra im-
probatum est ^ Si dicas , quod non sequitur, quia
unum non dicitur univoce; ilhid enim ® nihil est,
ul videtur; quia, si aliquid ponit, cum istud etiam
possit convenire creaturae, ad minus analogice, et
secundum analogiam attendatur numeratio, ut cum
dicitur: humanitas et albedo sunt duae essenliae:
ergo hoc non solvit.

Contra: 1. Ab eodem habet aliquid-me et essev
imwn^'', quoniam forma, quae dat esse, dat esse
dislinctum; si ergo ens non dicitur privative, sed
positive , pari ratione nec unum de aliquo dicitur
privative.

± Item, quod sonat in complementum sonat
in habitum , non in privalionem ; sed unum sonat in
complementum , quia quanto aliquid perfectius, tanto
magis accedil ad unitatem ^•: ergo unum non dicitur
privative.

undami

' Supplc cum cd. 1 unus. Mox cx mss. et ed. 1 adie-
ciinus koc ct eius.

- Vcrba Aristotclis invcnies supra pag. 405 , nota 10
transcripta. — In flnc argumcnti cod. Y per Tprivationem pro
privative.

^ Libr. X. text. 9: Muitum igitur ct unum sunt contraria
ea contrarietatc, sccundum quam sunt contraria privatio et
liabitus... quia indivisibilitas est privatio divisibiJitatis, et divisi-
biiitas est quasi habitus. — In fine argumcnti, fcrc omnibus
mss. ct cd. 1 obnitcntibus , Vat. , omisso etiam , cxhibet dicit
imvationem pro dicitw privative.

* Vat. cum piurilnis codd. Item; cod. Y quamlibet parti-
cuiam omiltit. Mox post simul cod. X addit natura , quod et
ab Aristotelc, de Praedicam. c. de Ad aliquid sive de Relatione,
additur.

^ Cfr. Dionys., de Div. Nom. c. 5. et 13. Vide etiam argum.
immediatc siiltscquens. — Locum a divisione , dc quo mox
est sermo , Pctrus Ilispanus in Summula super librum Topico-
rum, circa rincm, sic dcfinit: Est habitudo unius condividcntium
ad reiiquum , ut: si Socratcs est animal , aut cst animal ratio-
nale aut irrationalc; scd non est irralionalc: crgo rationale.
Maxima: Posito uno mcmbrorum dividcntium in aliquo subiccto,
rcmovctur reliquum (et rcmolo uno, ponitur rcli(juum).

s Plura de hac quadruplici oppositione eiusque principiis
invenies in Aristot., dc Pracdicam. c. de Oppositis.

^ Cfr. Aristot., V. Mctaph. tcxt. 12, et X, text 21. (IV. c. 6,
et IX. c. 6). Boeth., I. Arithmeticac, c. 7, dicit: Quare constat,
primam esse unitatcm cunctorum , qui sunt in naturaii dispo-
sitionc numcrorum , et ctiam rite totius , quamvis prolixac ,
genitriccm pluralitalis agnosci. — Paulo ante Vat. absque uila
auctoritate mss. ct cd. 1 omittit secundum. Mox post nulla est
Vat. cum aJiquibus mss. addit omnino.

* Dist. 19. p. II. q. i. — In principio huius argumcnti in
pjuribus codd. et ed. 1 dcest ipsum. Dein Vat. contra anti-
quiorcs mss. ct ed. 1 videtur igitur , quod lapis et Deus pro
erfio Deus e.t lapis. Mox nonnulli codd. ut S Z bb Deus cum
creatura pro Deus et creatura.

^ Ex plurimis mss. et cdd. 1.2, 3, 6 rcstauravimus mm,
jiro quo Vat. certe.

'0 Cfr. Dionys., de Div. Nom. c. S. et 1 3 ; Boeth., de Uni-
tate ct Uno. Dc rationc addita vide supra pag. 84 , nota 7. —
Vat. cum cod. cc , aiiis codd. et cd. 1 refragantibus , omittit esse
sccundo loco positum.

" In iibr. de Causis, prop. 17: « Omnis virtus unita plus
cst infinita quam virtus muiliplicata ». Vide ctiam Dionys., loc.
paulo antc cit.

niST. WIV. AUT. I. (^)! \i:ST. I.

4!21

3. Item , si unnm osl privaliviiin , roiisliil q\m\
iion nisi ' nuillitiulinis. Scd coiifni : nnll;i privntio
aiitccedit ii.iJHtnin nalnnilitcr"; sod nnnin nalnrali-
tor anlcnvlit innila: (M'ii;o unnin non cst j^rivatio.

A. lltMii . nnlla privatio ('onslitnit snnin liahitnin
noc salvalnr in illo; i^nd unnin salvalnr in iniiltis
et illa constitnil *: ergo non o()ponitiir iit privatio:
non ergo accipitur privative.

c 0 N c I. u s 1 0.

Unum m Deo dicitur solmnmodo positivc, et non
primtive; in crealuris vero aliquando positive,
aliqnando privative eliam secundum rein.

Respondko: Dicciulnin, (piod (piornndain oi)iiiio
iiio Ma fuit, et Magistri principaliter, quod, (piid(]nid sit de
hoc noniine unnm in creatnris, in Deo non dicitur
posilive, sed privative, nt dicit in liltera et assu-
mit auctoritalem ab Hilario; quanivis llilarius non
dicat expresse, nisi quod horuin noininum usus in
Deo inventus est magis causa privandi quain aliquid
ponendi. r.t 7'atio sua fnit, quia unum, positive di-
ctum , est principium qnantitatis et numeri ; Deus
autem non habet in se qnantilatem nec in se est nu-
merabilis nec alii connumerabilis.

Sed quamvis haec positio probabilis videatur *,
ommani- tameu communiter non lenetur. Et ratio huius est,
quia, cum unum multo completius sit in Deo quam
in creaturis , multo fortius ibi dicitur positive. Et
rursus , cum omnis unitas ad priinam unitatem re-
ducatur, et non est reductio habitus ad privationem,
necesse est , quod unus ^ in Deo aiiquid ponat.

Et propterea dicendum , quod est loqui de hoc
flsponsio nomine uiius in creaturis quantum ad rem intel-

Ronscum *

tinctiune. /ec^ctm, vcl quantum ad rationem intelligendi. Si
ioquamur quantum ad rationeni intelligendi, sic dico,

non te-

ar.

(jnod dicitnr prinatire; undc ct ratio eiiis assigna- r..r.riu»io «.
tur per [)rivation(!in divisioiiis sivc niiiltitiidinis. Kl
hoc esl, (piia uiiiim esl primuni, et |»riina rion lia-
bent intclligi a nobis iierpK^ nolilicari iiisi pcr |)Oste-
riora ; el indc esl, (jiiod piivaliv(! dicitiir ". riide nni-
las in snbslaiilia. vcl (piantitah! , y(!I (|iialilatc, (piia
hal)(!l ali(pii(l prins, per (piod possit iiitcni</i, di-
citnr positive, ut idcntitas, ae(pialitas, siniililndo, el
eorum opjiosita |)rivativ(! '.

Si autem lo(pianiur (piantnm ad rcm intcllectam,
sic nniim babct respectum ad materiam, et lial)(!t sni.di*iin-
respectum ad /ormam. UatioiK! re.spectus ad nnite-
riam est in se iiidivisniii . taiiien j)otentia divisibile
est ; et (piia potentia materialis se babcl [icr iiio-
dnm privationis, similiter et nmiin. Ualione respe-
ctns ad formam , (piae dat esse distinctiim et linii-
tatum, sic dicit positionem \ Qnoniam igitur in Deo
unum est oinnino secundum formam, in creaturis
attenditnr el secundum formain et secundnm inate-
riam, hinc est, quod in Deo solum positive , in crea
turis aliqiiando accipitur positive, aliquando priva
tive etiam " secundum rem.

1. Ad illud ergo quod obiicitnr primo, quod soiiuiof.p
definitnr sive notificatur privative; patet responsio,
qnia secundum ralionem sui nominis, eo quod pri-
mum, sic debet notificari.

2. Ad illud quod obiicitur secundo, quod oppo-
nitur ut privalio; dicendum , quod unum per respe-
clum ad materiam accipitur privative , et sic accipit
Commentator; per respectum SLdformam, accipitur
conlrarie, secundum quod multitudo formaliter ac-
cipitur; per respectum ad actum consequentcm, qui
est mensurare, accipitur relative et secnndum genus
relativorum , in quo unum non dependet ab altero ,
sicut patet in scientia et scibili'"; et sic diversae su-
per hoc opiniones sunt verae.

3. Ad illnd quod obiicitur, cpiod in Deo non

Conclu>io
principalis.

lii>sitorum.

' Supple: privatlvum, vel cum Vat. et aliquibus codd.
respedu.

- Ai'is(ot., H. de Caelo et Mundo, te.vt. 18. (c. 3.): xal t^?
cTsp^asw; -poTspov t) xaTa-.paai? (artirmatio), iuxta translationem
Arabico-ialinam : Ilabitus est antc privationem , ut calidum et
frigidum. Et te.xt. 22. (c. 4.) reperitur propositio subsequens:
Quoniam autem prius natura in unoquoquc genere unum mul-
tis et simplex compositis etc.

3 Sub hoc respectu Dionys., de Div. Nom. c. 13. § 1. ait;
« Non enim est multitudo non participans uno ». Vide etiam
supra d. 19. p. 11. q. i. definitioncm numeri ex Aristotele
ct Boelhio allatam. — Plura similia argumenta invenies apud
Avicennam, III. Metaph. c. 6.

* Vat. cum solo recentiore codd. cc haheatur , et inferius
muUo formalius pro multo fortius.

5 Vat. cum cod. cc unum.

^' Aristot., X. Metaph. text. 9. (IX. c. 3.) : Dicitur autem ex
contrario ipsum unum, et significatur ex divisibili indivisibile ,
eo quod mullitudinem csse et divisibile magis est scnsibile
quam esse indivisibile. Quare multitudo ratione prior quam indi-
visibile propter sensum est. — Paulo ante, antiquioribus mss.
et ed. 1 refragantibus, Vat. et pro neqne; hic vero contra fere

omnes codd. et ed. 1 , mutata interpunctione , legit dicitur
unum. Unitas autem in substantia etc. Cod. 0: dicitur unum
simpliciter; sed unum et unitas in etc.

" Aristot., loc. cit. text. 10: Item unius quidem est... idem,
simile et aequale: multitudinis vero diversum , dissimile et
inaequale est. Cfr. etiam V. Metaph. tcxt. 27. (IV. c. 22.).

8 August., de Genesi ad Lit., libr. imperfect. c. 10. n. 32:
« Vis ipsa formae commendatur nomine unitatis. Hoc cst enim
vere formari, in unum aiicjiiid ledigi; quoniam summe unum
est omnis formae principium ». Cfr. etiam libr. de Vera Reli-
gione, c. 36. n. 66. — B. Alberl., hic a. I. ait: Suiit enim tres
actus formae sive eius , quo res esl id quod est : primus est
dare esse, secundus autem dare rationem naturae, et tertius
est termiiiare; et ab isto ultimo actu formac est ratio unius,
quia per hoc eflicitur in se indivisa et ab aliis divisa ; et haec
est eius definitio , et hoc intendit Philosophus, quando dixil ,
quod id quod non dividitur, dicitur unum, secunduni quod
non dividitur; hoc modo bene dicimus, quod haec res una,
haec res et illa sunt duae, et hoc modo bene dicimus, quod
Deus cst unus.

9 In Vat. desideratur <'//flm, quod exhibetur a mss. et ed. I.

10 Cfr. de hoc Arislot., X. Metaph. text. 2-22. (IX. c. 1-6.).

42t2

SENTI^NTIARLM LIB. L

est principiuni nuraerandi etc. ; dicendum, quod unum
dicit privationem muUitudinis secundum generalem
nominis rationem; sed illa privatio, etsi nomine te-
nus sit privatio, tamen reaiiter est positio; quia
quanto magis est privatio divisionis in aliquo, tanto
iliud est completius et perfeclius. Cum igitur in Deo
sit perfectissima unitas, ibi accipitur secundum omni-
modam privationem multitudinis. Hoc autem modo
dicitur unum, quod non liabet in se^ actu multitudi-
nem, nec est inpotentia ad multitudinem, neque per
divisionem neque per aggregationem. Hoc aulem unum
uduiu lu est^ perfectissimum et summum et infmitum, etillud
non est in potentia ad numerum, et hoc non est

alii connumerabile ; et hoc modo est in solo Deo. Et
sic palet, quod dicitur Deus unus positive,et quo-
modo differat unitas eius a creatura.

4. Quod ergo obiicitur, quod unum est princi-
pium multitudinis ; dicendum , quod verum est in
unitate creata, sed non est verum in unitate perfecta
et increata — dico principium intra, sicut pars '\

5. Unde si dicatur: Deus et creatura sunt duo,
aut hoc improprie dictum est, et duo cadit a ratione
numeri secundum rem; aut si dicit numerum, hoc
est sohim a parte inteliigentis; quia, cum intelligit di-
versa et distincta, accipit sub ratione numeri, sicut,
cum intelligit intellectus noster , concernit tempus \

SCHOLION.

I. Pro intclligentia liuius quaestionis haec praenotannus.

1. Unum dupiiciter accipitur : vei quatenus convertitur cum
ente , vel quatenus est formaliter principium numeri. Primuni
est transcendens omne genus , sicut ens, verum, bonum., et
haec unitas essentialis invenitur in omnibus rebus; secundum
est in praedicamento quantitatis et dicitur unitas accidentalis.
Unilatem accidentalem non esse in Doo, una omnium est sen-
tentia. Unde tota quaestio est de unitate essentiali.

2. Controversia est inter philosophos et theologos , quid hoc
unum secundum rationem addat super ens. Differentia sententia-
runi piincipalium doctorum a multis auctoribus determinatur, ut
sequitur. S. Thom. (S. I. q. 11. a. !.), Ilenr. Gand. (Quodl. 1.
q. 1 .) aliique , Aristotelcm et eius conmnentatorem Averroem
secuti, resolvunt: « quod unum non addit super ens rem ali-
quam , sed tantum negationem divisionis». Et (S. 1. q. 11.
a. I. ad 3.) dicit S. Thom. : «Unum addit aliquid secnndum ra-
tionem super ens ». — Omnino oppositum docuit Avicenna , teste
S. Thoma (loc. cit.), asserendo, quod unum addat rem aliquam
positivam super substantiam entis, ut albus super hominem.
Ipsc enim tenuit falsam opinionem, non dari nisi accidentalem
unitatem, quac cst principium numeri. — Mcdiam viam inter
opinionem Avicennae et Averrois tenent S. Bonav. (hic) , Alex.
Hal. (S. p. I. q. 13. m. 1. 2, et q. 65. m. 2. a. I.), B. Albert.
(hic. a. 3.), Petr. a Tar. (qui hic q. I. a. 2. doctrinam Sera-
piiici dilucide contrahit), Ricliard. a Med. (hic q. I. a. 1. prae-
sertim ad I.). Ili docent, unum importare aliquid positivum,
sed tantum virtualifer ab ente distinctum. Scot. (IV. Metaph.
c. 2, et II. Sent. d. 3. q. 2.) cum suis putat , unum esse quid
positivum et cx natura rei formaliter distinctum ab ente.

II. S. Bonaventura pi'aeter duplicem speciem unitatis di-
stinguit duplicem modum loquendi de unitate , scilicet quoad
rem intellectam , id est secundum rationt'm essendi, et quoad
rationem inteltigendi , id est sccundum modum, quo intcllectui
nostro ratio unitatis innotcscit. Intellcctus enim humanus sim-
plicissima , quac sensui minus sunt obvia , semper a posteriori
intelligit ct notificat, undc etiam unum vel punctum per ne-
gationcm divisionis cxplicat. Itaque sanctus Doctor concedit ,
quod unitas secundum rationcm innotescendi dicat privationem
divisionis. — Sccundum rationem vero essendi itcrum ipse
unum dupliciter distinguit: primo, quatenus habet respectum

ad materiam , quae tum est poteiitia divisibilis, tum ad for-
mam se habet per modum privationis ; et sic iterum concedit,
quod unum non dicat quid positivum. Secundo , quatenus
unum respicit formam ; sub hoc respectu unum iuxta eius
sententiam importat aliquid positivum , identificatum tamen cum
eius subiecto ut aliquis actus formae; et sic unum addit
super ens rationem positivae perfectionis. De hac controversia
cfr. Caietanus (ad S. I. q. II. a. I.) ct Forestus (de Trinitatis
Mysterio q. 5. pag. 255 seqq.) , qui nititur sentenliam S.
Thomae praesertim ex q. I. de Verit. a. 1. ita interpretari, ut
in re parum vel nihil a Seraphico discedat.

III. Solutiones ad 2. 3. 4. fundantur in hoc , quod unum
et multa sub diversa ratione opponuntur vel privative, vel
contrarie , vel relative. Respectu ad matcriam unum privat
divisionem et multitudinem actualem , ad quam ratione mate-
riae est in potentia; respectu ad formam , quae tum esse tum
unum esse confert, unum sumitur positive et contrarie ad
multa; respcctu «ad actum consequentem , qui est mensurare»,
cum ununi sit mensura multorum, accipitur relative ; nam sic
est pars multitudinis ct non privatio. Ilaec oppositio relativa
ad multitudinem pertinet ad genus iniperfecte relativorum, quae
nec semper sunt simul, nec unum ab alio dependet; cuius
exemplum est in scientia et scibili. — De hac specie relationis
cf. infra d. 30. q. 3. et Scholion.

Haec doctrina Seraphici amplius explicatur a B. Alberto M.
(hic a. 3.) his verbis : «Dicendum, quod est unum indivisibile
reductum ad materiam vel dispositionem materiae, et unum
reductum ad naturam formae, sicut dicimus continuitate unum ; et
cum dicimus continuitatc unum , dicimus materia unum et forma
unum, quia continuitas dispositio matoriae est. Quidquid autem
continuitate est unum , potentia est multa ; omnis aulem potentia
in genere privationis est, praecipue potentia materiae, quae est
potentia continui; quod patet, quia continuum potcntia passiva
multum cst, ct non potenlia activa. Unum crgo reductum ad mate-
riae unitatem oppositionem habet ad multum, sicut privatio ad ha-
bitum; quia talis unitas susceptibilis est multitudinis; et haec est
intentio Philosophi et commonti (commcntatoris) hoc dicentis.
Unum autem, quod reductum est ad formam, hnbct tres consi-
derationes, scil. secundum formalcm rationcni unius, et secun-
dum id quod est , et secundum id quod est proximum et

1 Anliquioi'es codd. cum cd. 1 exhibent in se , quod Vat.
cuni cod. cc miiius aptc omittit.

' Codd. GZ et ed. I addunt unum. Mox codd. V X ideo
pro iltud.

^ Id est: Unum tunc cst principium multiludinis, quando
ipsum sicut pars intrat multitudineni. — Vat. contra fcre omncs

mss. et cd. 1 post infra perperam adiungit se , et mox post
Unde addit non est vennn.

* Aristot., dc .Memoria et Reminiscentia , c. I : Non con-
tingit intelligcrc aliquid sinc continuo , neque sine tempore ,
(juae non in tempore sunt etc.

DIST. \\1V. AUT. I. orVKST. II.

fin

(•()iistM|U('iis ipsimi. 1'riiiu) luodo (•onsidcr.iliiin li.ihcl (ippnsilio-
iicni ooiitrnriclalis ad niuKiiin, (|uia ulruin(|ui' poiiiliii' iii spccio,
ct mutuo sc cxpcliuiit al) codcin susccpliliiJi... Si autcni ;ic(i-
piattir ununi scciindiiin id (piod csl , ipsiiin niillain liahcl op-
posilioncin ad muituin, scd i)otiiis cst principiiiin iniilli ct
salvatur sulistantialitcr in ipso iniilto. \'A lioc altcndit Aviccnii;!
(liccns , (|U()d iion liiilict opposilioncin , <|iiia iicc pri\;iti<) (ucit
iiiiiiitiim ncc s;il\iitur in ipso... Si ;iccipi;itur imiini sc(;unduin
r;ili<)ncm pi^oxiino sc consciiiiciitcm , (|u;ic cst r;ili() incnsiir;ic, ;
liinc unum, <|Uod cst ccrtum, cst iflcnsunins miiltnm, <|U<)(1 cst
inccrtum; ct sic opponuiUur iit mcnsura ct mcnsur;itiiin. VA lioc
intcndit Aristod^los in X. i'rimao philosoplii^io et Comincnt;itor
ibidcm ot .\viccniia iii sua Motiiphysica dicontos, (|iiod oppo-

niinlui' rcl;iti\c iiniiin ct miilluni. Scd distin;,'uitur il»i<iom in
rcl;ili\is, <|iio(l (pi;ic(|;un siint, (|u<)ruin ulriinKpio (ic|)<'ii(i<'l nd
;iltci'uin, ct ilioriim ulrinn(|uo ponit r<-li(|iiiini, iit (latcr cl lliiiis,
cl dominus ct scrviis; (pi;i<'<l;nn iiiitcm sunl, (|ii<)nim iiniini
dcpciidcl ;i(i ;illcruin, ct non c coincrso, ct idco ilii iiiiiim ixi-
iiil ;iltci'uiii ct iioii c <'<)n\crso, iit s<'ionlia ot s<'ii>ii<' ; ol sic op-
ponimtnr i'<>l;itiv<; uiium <'t mulluiii , <|ui;i inultum ponit iinum
ct iion convortilur ».

iV. yiio;i(l concliisioncm pr;iol<'r <'it<'it(js cfr. B. Allx-rt., hic
a. 1. 2. 3. — .\:'^it\. \{., hic 1. princ. <[. 2. — liciir. (iand., S.
a. 2'}. (]. I. — i)ur;in<l. , liic ip I. 2. — Dionys. (iiirlli. , lii(;
<|. i. 2. — IJicl, hic <i. I.

QUVESTIO II.

Utrum uiius in divmis secumliim substcmliam, an secundum relationem dicatur.

Sccundo quaei'itur, utruin imus dicatur secun-
dum substantiam, an secundiim relationem. Et quod
secundum substantiam , videtur :

1. Quia « eus et unum convertuntur » , sicut vult
opp"- Philosophus ^ et Boethius; sed ens dicitur secundum

substantiam: ergo et unuiu.

2. Item, haec conceditur: «Pater et FiUus et
Spiritus sanctus sunt unus Deus » ; sed si sunt unus
Deus, cum Deus non diminuat de ratione unius,
ergo sunt unus. Sed nihil dicitur in summa de tri-
bus singulariter, quod non dicatur substantialiter - :
ergo etc. Si tu dicas , quod, quaiido adiective tenetur,
tunc non dicitur substantialiter; contra: eadem est
significatio termini , quando tenetur adiective , et
quando tenetur substantive. Item, cum substantiva-
tur in neutro^, dicitur substantialiter; cum ergo
eadem sit significatio termini in masculino et in neu-
tro, cum una sit impositio, ergo dicitur substantia-
liter in masculino. Praeterea, alia nomina in mascu-
lino dicuntur substantialiter, ut hoc nomen aeternus;
unde in Symbolo * : « Non tres aeterni , sed unus
aeternus » : ergo simihter unus.

3. Item , cum dicitur : « Pater est unus » , aut
tenetur substantialiter, aut notionaliter. Si substan-
tialiter, habeo propositum; si notionaliter — sed Pater

habet duas notiones : ergo non debet dici unus ,
sed duo.

■ 4. Item , notio et proprielas sunt idein : ergo cum
proprietas dicatur, « quod convenit uni soli ^», nulla
notio potest dici de tribus. Sed hoc nomen unus
praedicatur de qualibet persona : ergo non dicit
notionem.

CoNTRA: 1, Regula est superius habita distin-i^undamema.
ctione vigesima secunda®: «Omne quod praedicat sub-
stantiam vel essentiam, dicitur de tribus singulari-
ter in summa » : sed hoc non convenit huic nomini ,
quod est unus ' : ergo etc.

2. Item , nihil pertinens ad essentiam sive sub-
stantiam multiplicatur sive plurificatur; sed hoc quod
est unus plurificatur, quia Pater est unus , et Fihus
est unus, et sunt duo, quia unus et unus: ergo elc.

3. Item, idem est esse unum et esse distin-
ctum ; sed cum dico : Pater est distinctus , hoc quod
est distinctus non dicitur substantialiter: ergo nec
hoc quod est unus.

4. Item, respectu cuiuscumque termini est di-
cere alium in divinis, ille terminus dicit relationem
— unde non dicitur aliics Deus — sed respectu
eius quod est unus est dicere alium, nam Pater est
unus, et Filius est alius: ergo etc.

1 Libr. IV. Metaph. text. 3. (111. c. 2.): « Si itaque ens et
unum idem ac una natura sunt, propterea quod se inviceni
sequuntur etc». Cfr. etiam X. text. 8. (iX. c. 2.). — Boeth. ,
de Una persona et duabus naturis Christi , c. 4. ait : « Quod enim
non est unum, nec esse omnino potest; esse enim atque unum
convertitur » . Vide etiam eiusdem librum de Unitate et Uno.

2 Vide supra d. XXii. iit. Magislri, c. 3, et ibid. dub. 2.
circa iit. — infra post tunc plurimi mss. cum ed. i omittunt
non, sed falso, quia contra scopum obiectionis. S. Doctor forte
alludit ad ultimam partem verborum Alani de insulis, Theologic.
Regulae, reg. 23: Ideo autem apponlmus substantivo modo,
quia nomina significantia substantiam vel substantiae circum-

stantiam , si adiective teneantur, ut hoc nomen potens, hoc
nonien iustus , de tribus personis dicuntur in summa in plu-
rali nimero, ut: Paler et Filius et Spiritus sanctus sunt iusti,
sunt potentes.

3 Vat. cum uno alterove cod. adiicit genei^e , et paulo
infra cum cod. cc loco una exhibet eadem.

* Athanasiano.

5 Porphyr., de Pracdicab. c. de Propiio. — Plures codd.
ut A V X Y cum ed. I quia pro quod.

6 In iit. Magistri, c. 4, et dub. 2. circa lit.

' Sequimur communiorem mss. et ed. I lectionem, addendo
quod est.

4^24

SENTENTIARUiM LIB. I.

C 0 N C L U S 1 0.

Cum in Deo sit iinitas tum essentialis , tum perso-
nalis , qua una persona distinguitur ab alia ,
terminus unus, si adieclive usurpatur, utram-
que unitatem potest significare , si vero sub-
stantive, tunc unus attribuiturpersonali unitati,
unum autem essentiali.

Respondeo: Dicendum, quod, cum ratio unita-
tis sit ratio distinctionis cum indivisione, in divinis
autem ponamus et ' essentiam distinctam ab aliis
essentiis per se ipsam , et personam distingui ab aliis
per proprietatem , necesse est in divinis ponere et
unitatem essentialem et personalem. Quoniam igitur
persona non est aliud ab essentia , unitas essentiae
et personae non sunt duae unitates secundum rem,
sed una, ratione difTerens: ideo unitas de bac et
illa non dicitur aequivoce, quoniam nec isti nec iUi
imponitur speciabter.

Quia ergo concretum accipit specialem signifi-
cationem ab abstracto, hoc nomen unus imporlat

conciusio 1. in divinis unitatem essentiaiem et personalem. Et
cuni adiective tenetur, indifferenter importal utram-
que: determinatur autem per adiunctum. Cum ergo "

conciiiiio 2. additur termino essentiab, importat essentialem; cum
additur notionab , importat personalem.

Cum autem substantivatur, tunc ^ necesse est,
quod se ipso determinetur. Et ideo , cum neutrum
genus importet, quod dicit, sub indistinctione, in neu-

conciusio •). ^ro genere convenienter attributum est sive appro-
priatum unilati essentiali. In masculino vero, quia

importat distinctionem et suppositum certum et dicit
rationem producentis, appropriatum est unitati per-
sonab.

1. Et ideo patet \ quod sic non accipilur ut
ens neque ut convertibile cum eo , sed solimi in
neutro.

2. Patet etiam secundum, quod ibi est fallacia
rigiirae dictionis ex commutatione ^ istius termini
unus. Quamvis enim non varietur significatio per
substantivationem neque per generis diversitatem ,
potest nibilominus variari modus supponendi, ma-
xime si usus boc faciat, et ratio sit conveniens
usui.

Ad illud ergo quod obiicitur, quod aeternus di-
citur essentiabter; palet responsio, quia aeternitas
dicitur solum essentialiter, sed unitas'' personabter.
— Aliqui tamen dicunt, cpiod boc est in lioc nomine
wms, quia est nomen partitivum et babens in se
articubim.

3. Ad illud quod obiicitur": aut praedicat nc-
tionem , etc ; dicendum , quod praedicat notionem ;
sed attendendum, cpiod non quamcumque, sedjoer-
sonalem , quae facit esse unum , et illa est una in
quaiibet persona.

h. Ad illud quod obiicitur, quod notio dicitur
de uno; dicendum. quod est significare notionem
sub ratione propria , ut per boc nomen paternitas ;
et communiter, ut per hoc nomen relatio , notio ,
unitas et proprietas , quae idem dicunt sub ra-
tionibus diversis. Sensus enim est: «personaest® una»,
id est, unica personali proprietate in se iQdistincta et
ab abis distincta.

Solati(^(!1

posilori-

Alia so:

SCHOLION.

Quoad soliit. ad I. cfr. Alex. Ilal. , S. p. I. q. 6o. m. 2.
a. I , et Rieliard. a Mcd. , hic a. I . q. 3. ad 3. — Praetcr hos
quoad conclusionem cfr. S. Thom., hic q. I. a. 4 ; S. I. q. 30.

a. 3. ad I. — B. Aibest., hic a. i. — Petr. a Tar., hic q. I.
a. 3. — .Egid. R. , hic I. princ. q. 4. — Dionys. Carlh. ,
hic q. 3.

ARTIGULUS 11.

De nominibus pure numeralibus.

Secundo principaliter quaeritur de secundo ar-
ticulo^ scilicet de nominibus pure numeralibus, ut
sunt duo et tres etc. Et circa hoc similiter quaerun-
tur duo.

Primo quaeritur, utrum dicantur positive, aut
privalive.

Secundo, utruiu dicantur secundum subsiantiam,
aut secundum relationem.

1 Vat. cum pluribus codd. omittit d, ac paulo infra post
necesse est addit etiam.

2 Ita inaior pars mss., dum cetori cum ed. 1 ct Vat. po-
nunt enim.

3 Ex antiquioribus niss. et ed. I su|)plevimus hic tunc, ot
paulo infra post in nenfro adiecimus (jenere. Pro se ipso ed. 1
in sc ipso , codd. K aa bb se ipsum determinet pro 5^' ipso de-
terminetur. Deiii plures mss. ut G 1 M V Y Z cum cd. I sine
distinctione loco sub indistinctione.

■* In ed. I addilur primum.

^ Vat. cum nonnuilis mss. et cd. I mutatione. Dcinde post
potest eadem cum solo cod. cc addit tamen, deniquc ponit di-
versificari pro variari, ac facit loco faciat.

^ Supple: etiam; et mox post Iwc est subaudi: idco, pra
(luo Vat. praeter fidem mss. et cd. I addit speciale.

^ In cod. Y additur quod unus. — De notione personali,
quae hic occurrit, vide infra d. 26. q. I. et i.

8 Ex plurimis mss. et ed. I adiecimus est.

^ In Vat. ot cod. cc hic desideratur di^ secundo articulo,
scilicet.

niST. XXIV. \UT. II. OrVKST. I.

/i^j:;

()l!.\i:STI() I.

Clrnin nuinina jxire niimcralia in dioinis po.siiirc, ait priualire dicanlur.

Et (luod (licaiiliir priralire soliim , vidctur :

1. IVr uuctoritalcin M:ijj;istri iii litlcra ', (iiii di-
Rd oppo- cit, (1110(1 « lioniin iisiis in;i<j;is indiictns cst cansa, pri-

v;nidi (iirnn poncndi » ; et vidclnr pcr auctorilatcs
;diorn!n linnari ;nictorit;is M;igistri. Dicit eniin Hoc-
tliiiis in lihro dc Trinitatc^: « lllnd v(!rc nnnin est.
in (]iio nnllus cst nnineniS)); scd in divinis nninn
est verissiine: er<j;o in divinis non cst nuinerus: ergo
isti tcrinini in divinis ;int f;ilso dicnnlnr , aiit non
praedicant nuineruni. Sed non dicnnt aliud (piain
numeruin, si ali(piid ponunt : ergo etc.

"2. Item . Isidorus ^ dicit, qnod numeriis est vir-
tus memeris, id est divisionis, secundnm etymolo-
giam; sed in Deo non c;idit divisio, ergo ncc nume-
rus : ergo idein qnod [)rius.

3. Item, Philosoplnis ' dicit , (luod « numerus
est mullitudo mensurata per unum »; sed in Deo non
cadit mcnsuratio , cum ipse sit immensus : ergo ctc.

4. Itein , lioc videtur per rationem: (piia a quo-
cumque removetur genus , et specics ; sed genns
quantitatis rcmovetur a Deo: ergo etc.

0. Iteni, in quocunujue est genus, neccsse est
ponere aliquam specierum^: crgo si numerus est in
Deo , vel est ibi l)in;irius , vel ternarius , vcl aliquis
aliorum. Sed S;incti omnes species negant, ergo et
genus : ergo idem quod prius.

Contra: 1. Si tantum pr/fa^we dicerentur /Jre^,
;amenta.quia uon suut unus vel duo, tunc ergo pari rationc
posset dici : chimaerae sunt tres , quia non sunt una
vel duae; sed illud non dicitur: ergo ctc.

2. Item, quod dicat immerum, vidctur. Euse-
bius*' dicit: «In divinis est numerus, sed non ordo »;
sed si est ibi numerus: ergo contingit illum signi-
ficare essc. Et si hoc: ergo positive tenentur dictio-
nes, quae illiim significant.

;{. Ilcin, Hcrnardiis ': « Si nn;i cst essentia, tres
pers()n;ie, (piis numerum ncgct » ? (pi;isi dical, niilr
liis: crgo (>lc.

/i. lt(Mn , hoc ipsuiii videtnr ralionc, (pii;i dis-
crct;i (iiKuititas est m;iioris ;ibstr;icti()nis (pi;im con-
linua: ergo et discretio magis (piam dnnitio. Siid
nomen dicens dunitionem in divinis dicitiir positivc,
nt aclernus: ergo et iioinen dicens discretioncm.

o. Itein , in quocumque est ponere speciem i)0-
sitive, est ponere genus; sed in Dco est poner(3 tri-
nitatem: ergo et pluralitatem.

CONCI.USIO.

In (iivinis numerus dicilur quidcm po.siiiue, .ml
7ion est ibi simpliciter , sed numerus perso-
narum.

Respondeo: Ad praedictorum intelligentiam (jj- rosUioMa-
cendum^ quod positio M;igistri fuit, quod huiusmodi ' '
nomina numeralia in divinis non ponerent aliquid ,
sed privarent, sicut i^atet in littera. Et ratio huius
positionis fuit, quia huiusmodi nomina, si alicpiid
ponunt, numernm utique ponunt; sed numerum non
esse in divinis ponendum, et ratio dicit et anctori-
tas Sanctorum confirmat. Cum enim in divinis non
sit f/ifmo et separatio, non sit etiam aggregatio ,
non sit etiam mcnsuratio ; et numcrus .separatio-
nem iinportet antecedenter, et aggregatioiiem ct men-
surationem consequenter : numerus in divinis non
videtur esse ^ ponendns. Et ideo dictiones numerales
in divinis non dicunt aliquid , scd inagis privant ,
maiorcm scilicet numerum et minorem.

Sed nec posilio nec ratio positionis est ''' ^^"^- \^^x'\ol^o'
veniens, si interius attendatur. Positio cnim destruit

1 Circa principium. — in Vat. ct cod. cc, oniissis vcrbis in
littera, legitur audoritate pro per atidoritatem. Paulo infra non-
nulii codd. ut A T U X cum ed. I audoritatem loco audoritates.

2 Cap. 2.

3 Locus citatus ex Isidoro nec inveniri nec a corruptione
emendari potuit ; niaxima pars codicum liabet virtus vcl nutus
memeris, pauci nutus memoriae. idem locus apud B. Albertum,
iiic a. 1. occurrii : nutus memeris; et in Comment. I. Postcr.
tract. 2. c. !. ait: « Numerus enim flt ex iteratione unitatis secun-
dum mentem acceptae , propter quod et numerus dicatur nutus
mentis vel memcris, lioc est divisionis »; et iii antiquis edd.
Commentarii S. Thomac , liic a. 2: nnicns merus sdlicet di-
visionis, quam lectionem per coniecturam parum feliciter P.
Nicolai mutavit in wiius meros vel imius merismos , scilicet
divisio, adiungens: quod subiungitur ex Isidoro, nullibi apud
illum occurrit. — In 111. Et\molog. c. 3. Isidorus ait: «Nu-
nierus est mullitudo ex unitatibus constituta; nam unum semen

i>. Bonav. — Tom. 1.

numcri esse (volunt), non numerum. Numero nitmmus nomen
dedit et a sui frequentatione vocabulum indidit». — In fine
argumenti ante numertis Yat. perperam et practer fidem mss.
et edd. 1 , 2, 3 omittit nec.

* Libr. X. Metaph. text. 21. (IX. c. 6.),

^ Aristot., II. Topic. c. 2. (c. 4.): .Necessarium, de quibus
genus praedicatur, et specierum aliquam praedicari.

^ Cfr. De Trin. Confcssio S. Eusebii Yercellensis , n. 8. —
Paulo post ex plurimis mss. et ed. 1 adiecimus esse.

■^ Libr. Y. de Consid. c. 7. n. 17: Cum tres illae personao illa
substantia sint, et illa una substantia (res illae personae, quis
numerum ncget?

8 Vat. notandum.

" Yat. cum paucis codd. est pro videtur esse , et deinde
ideo etiain pro Et ideo; post didiones adiungit vel rationes.

''' Vat. cum cod. cc videtur esse. Cod. W continens veri-
tatem, pro conveniens.

49()

SENTENTIARUM LIB. I.

se ipsani. Ponit enim , quod nomina designantia plii-
ralitateni dicantur privative , similiter et nomina
designantia * unitatem. Et si hoc, si sic invicem oppo-
nuntur, ut utrumcjue sit privalio alterius, erit ibi cir-
culatio in notificando; et siutrumque allerius privatio
est — cum privatio non sit privationis, sed habi-
tus — utrumque aliquid ponit; et ita, si dicunlur
privative, dicuntur positive; et propterea* positio non
est conveniens.

Ratio similiter positionis non est convenienter
Non proba- sumta. Nam numerus importat disiinctionem et su-

tur ralio. , . . ^ • • »

per hoc compositionem aggregatioms; et quamvis
in divinis non sit aggregatio, nihilominus est distin-
ctio; et ideo numerus non est simphciter removen-
dus a divinis , sed numerus lalis. Et Magister omnino
removet ; ideo positione sua defecit. Et in isto articulo
non sustinetur ' communiter a magistris Parisiensibus.
Concedendum ergo, quod huiusmodi nomina di-
conciusio. cunlur positive , sicut probant rationes ad hoc indu-
ctae. Et concedendum, quod in divinis aliquo modo

est numerus, ahquo modo non. Nam secundum quod
dicit distinctionem personarum* secundum originem,
sic dicendum est esse in divinis; secundum autem
quod aggregationem et divisionem substantialem
dicit, non est ponendus numerus in divinis.

Ex his patent obiecta. Nam rationes ad primam
partem procedunt de nuniero secundum eam ac-
ceptionem, qua sumitur in his inferioribus quan-
tum ad conditiones praedictas. Unde in sensu suo
verum concludunt, quod ibi non est numerus.

Simihter rationes ad partem oppositam proce-
dunt, secundum quod numerus distinctionem certam
importat, et hoc quidem est ponere in divinis; et
ideo verum conchidunt in suo sensu. Unde in divi-
nis negandum est esse numerum simphciter, sed
concedendum est esse numerum personarum.

4. 5. Ad illud tamen quod obiicitur de quanti-
tate continua , et de specie numeri , dicendum , quod
nec quantitas continua est in Deo, quia aeternitas
non est quantitas , nec Trinitas est species numeri.

Corollaril

Determii:'
tur argg
oppos.

Itera fni
menta.

SCHOLIOK

significent

I. Circa quaestionem , quid numeri in divinis formaJiter
eadem redit dilTerentia opinionum, quam supra
(a. I. q. 1.) circa rationem unius observavimus. Sententiam
Petri Lombardi , quam S. Bonav. minus sufflcientem esse cen-
set, S. Thom. tum in Comment. (Iiic q. 1. a. \.), tum in Sum.
(I. q. .30. a. 3.) approbat eamque in hoc sensu explicat, quod
numerus in divinis sit transcendentalis, qui numeratis personis
addat duplicem negationem , scil. negationem divisionis in se et
indivisionis ab alio, et quod praeter hanc negationem nihil
aliud significct. Quod autem contra hanc sententiam obiicitur,
scilicet eam incidere « in circulationem », id est circulum vi-
tiosum, Angclicus (S. loc. cit. ad 3.) solvere nititur hac assertione,
quod non unum et multum, sed unum et dimsum sint for-
maliter opposita. Ad quod contrariae sententiae assertores re-
spondent , divisum ct multum esse idem. — Ceterum duae
scntentiae in hac assertione conveniunt , numcrum addere enti-

tatibus illam duplicem negationem; differunt vero circa hoc,
quid nnum ct plura formaliter significant in Deo. Hic iterum
asserit S. Bonav. , unum, sicut alii termini rerum simplicium,
cognosci quidem et definiri per negationem tanquam quid
notius, ipsam vero negationsm esse potius aliquid consequens
ad constitutionem unius et plurium; sicut etiam incommunica-
bilitas personam iam constitutam consequitur, ut in distinctione
sequenti docetur. S. Thomas convenit cum Magistro in con-
clusione, sed aliquatenus differt ab ipso, procedendo ab alio
fundamento, dc quo videri potest Caietanus (ad S. I. q. 30 a. 3.).
11. Cfr. praeter iam laudatos Alex. Hal., S. p. I. q. 65.
m. 2. a. 1. — Petr. a Tar., hic. q. 2. a. 1.2. — Richard. a
Med., hic a. 2. q. 2. — ^gid. R., hic l.princ. q. 2. — Henr.
Gand. , S. a. 73. q. II. n. 8. et seq.; a. 74. q. 5. n. II:
a. 75. q. i. n. 9. — Dionys. Carth., hic q. 2. 3.

QUAESTiO II.

Utrum nomina numeralia in divinis secundum suhstantiam , an secundum relationem dicantur.

Secundo quaeritui', ulrum nomina praedicta
dicantur ^ secundum substantiam, aut secundum
relationem. Et quod secundum substantiam , vi-
detur.

1. Sicut dicit Boethius" et Augustinus: « Quan-

litas in substantiam transit » ; sed numerus quantita- Ad opr
tem dicit, ergo transit in substantiam: ergo dictiones
numerales secundum substantiam dicuntur.

2. Item, omne nomen, quod dicitur ad se ,
dicitur secundum substantiam ' ; sed duo et tres

* Aucloriiale ve(us(ioriMn codd. et ed. \ posuimus de-
signantia pro sigm/icanlid.

2 Cod. Z cum ed. 1 propter hoc, cod. F ita , Va(. cu<n
aliquibus codd. sic.

3 Val. tenetur , scd coiilra fcrc omnes codd. et cd. 1.

•* Val. contra plurimos codd. cum cd. I personalem. Mox

|)ost dicendum est supple cum Vat. numerum.

= Vat. praeter fidcm mss. ct cd. I addit in dicinis, pro
quo cod. Y habet de Deo.

« Libr. ()(> Trin. c. i. — August., V. dc Tiin. c. 1. n. 2, ct
c. 8. n. 9.

■^ Vidc supra d. XXII. lil. Magislri, c. i.

DIST. \.\IV. AHT. II. Ol \i:ST

h^-ll

esl iioiiicii, (iiiod (liciliir r(^/ w, iioii ;i(l aliiul : (T{,'o
(liciiiiliir seciiiulimi siihslniiliaiii.

;{. Ilciii, ciim (liciliir: Palcr c( iMliiis cl Spiri-
tns saiicliis siml Ircs ' , lioc (iiiod (^st Irvs aiil di-
citur notionalilcr , aiit cssoiliaUlcr: noii nolioiia-
lilcr, (|iiia milla cst iiolio, (|iiac coimmmilcr dtcaliir
de trihus: cr}j;o diciliir cs.scnlialilcr.

/i. Itcm, iiotioiics siint (|uiii(iue; scd si '■' lcrmiiii
numcralcs imporlaiit pliiralitatcm notiomim , cr<f()
erit (|iiinariiis iii diviiiis: cr<fo noii trcs, scd (piiii-
que sunt. SimI hocralsmii: cr<j;o iioii dicuiitiir iiotio-
nalitiM", ergo dicuiilur cssciitialitcr sivc suhstautialitcr.

Oontha: I. Omnc nomeii pertinens ad suhstaii-

Benin.tiain 11011 (licitur pluraliter, sed " sin<,mlariter; sed

tres tantiim dicitur pluraliter : crgo niillo inodo

dicitur sccimdiim suhstantiam , ergo dicitur sccun-

dum relationcm.

2. Item, oinne nomen suhstantiale praedicatur
de (lualihet persona; sed tres de nulla persona prae-
dicatur: ergo etc.

3. Item, si hoc noinen tres secunduin suhstan-
tiain dicitur , ergo licet ei * addere terminum sub-
stantialcm: ergo possumus dicere tres deos vel tres
substantias, (luoruin utruiniiue est contra fidem.

c 0 N c L u s 1 0.

yomina numeralia in divinis dicuntur secundum
relationem el important notiones.

Respondeo: Dicendum , quod aliqui dicere vo-
Jj^ia-Iuerunt, quod huiusmodi termini nuinerales in Deo
nihil aliud dicant quain hoc nomen personae plu-
raliter. Unde si dicatur: personae sunt tres, idem
subiicitur et praedicatur. Et ratio et modus intelli-
gendi hic est: quia si ponerentur formae esse ab
aeterno, sicut imponitur Platoni quod posuit^;tunc
plures essent et in aliquo certo numero. Sed nuine-
rus iile non esset proprietas nec passio consequens,

:iii<:l<)riH.

scd i|».sac formnc iniincralcs': Kt jicr Imiic modiiiii
dicerc Ircs in divinis iion est dicere nisi ipsas per-
soiias.

Scd iiliid iion oporlct dicere, (luoniam si idcm ^"" ■'i'i'f"-

' lialur.

cssct oimiiiio, limc vidcrctiir esse niig.itio. si dice-
rcntiir trcs pcr.sonac, mia pcrsoiia : cl vidcrctiir
iiiliil ' phis dici. ciim dicitiir: trcs siint [)crsona(3,
(piaiii: pcr.sonac siiiit pcr.sonac.

Kt proptcr hoc aliiis iiiodiis dicciidi cst, ipiod
huiusmodi tcrmiiii immcral(!S diciinlur siM-iiiidiini
rclationem (!t important ipsas" notioiics. Kt lioc p;i-
t(!t, ([iiia iii divinis importaiit distinctioncm; distiii-
ctio aiitcin est a proprictatihiis : iiiide tres importal
propriclatcm triuin pcrson.irum in concretione. Notio
autcin, in (piantum coiivenit .soli, d'\c\U\r proprielas;
in (piantum vcro ab alio distiiiguit, iWnUw unilas^:
unde dicuntur personae tres proprietatihiis suis di-
stinctae. El si tu (/uaeras, ipiid dicitiir, (jiiando
dicitur: tres notiones ; dicendum, quod se ipsis
distinguuntur proprietates, ideo noii dicil nisi notio-
nes ips<as.

1. .\d iihid ergo quod oljiicitur, qiujd quantita?
transit in sul)stantiam; dicenduin , quod numcrus in N»'nerus in

fie.nturis et

creaturis est quantitas, sed in Z)(2o dicit relationeiii; )'■ ueo.
et lioc patet sic. Distinctio in creaturis est per aiicu-
ius projirietatis vei qualitatis apposilioncm , ct ita
per additionem; uhi autein additio, ibi iimitatio; ubi
limitatio, ibi unius ab aiio divisio, et ulii iiaec sunt,
ibi aggregilio diversorum et mensuratio. Kt quia
quantitatis est mensurare, ad distiiictionem in infe-
rioribus sequitur nuinerus et est modus essendi con-
sequens materiam cum forma. In divinis autem est
distinctio soium '" per originem, non per additionem
aiicuius, et ideo nuila additio, nuila iimitalio; et ubi
Iioc non est, nec mensuratio, et ideo nec qu.antilas.
Sed ubi origo, ibi liabitudo et relatio; et ideo in
divinis numerus non dicit quantitatem , sed magis
reiationem. Et quoniam reiatio non transit in sub-
stantiam, ideo nec termini numeraies.

• Vat. cum cod. cc , rcfragantibus aliis codd. ct ed. I ,
male omittit tres. Mox plures codd. ut F G H 1 .M W X scd pro
hoc , at incongrue.

2 Vat. sola ouiittit si, et pauio infra post erit adiicit nw-
merus, et est ante falsum.

3 Piures codd. ut A C R S Y Z cum ed. I , omissa particula
non, pro sed ponunt et, quae lectio explicari forte posset ver-
bis .\lani de Insulis, citatis supra pag. 423, nota 2 ; sed lectio
in textum recepta concordal cum praedictis in d. XXH. lit.
Magistri, c. 4. et dub. 2. circa lit., et exhibet generalem regulam.

* Vat. cum pluribus mss. omittit ei , quod tamen ab aliis
codd. et ed. I exhibetur. Mox cod. X inconveniens, et cod. Y
falsum pro contra fidem.

5 Cfr. Timaeus, circa init. (ed. Basil, <an. 1578, tom. III.
pag. 28 seq.) , et Parmenidcs , circa init. (ibid. pag. 132), ac
dc Anima mundi , in pi'inc. (ibid. pag. 93). — Aristot. , pas-
sim, pi-aesertim VII. Metaph. text. 56. seqq., et Xlil. c. t. et 3.
(VI. c. 16, et Xil. c. 4. et 5.).

6 Vat. contra mss. et sex primas edd. perperam numera-
tae. Mox Vat. cum cod. cc tres pro ipsas, scd praetcr fidem
plui'imorum mss. et ed. I ; ceteri codd. legunt ipsas tres.

^ Fide ferc omnium mss. ct cd. I substiluimus hic nihil
pro non, et paulo ante ex mss. et edd. 2 , 3 , i , '6, 6 diceren-
tur loco diceretur. Plures codd. ut T X verbo videretur prae-
mittimt iterum, et mox post quam codd. II K V X Z aa bb
addunt si diceretur. Aliciui mss. ut A S V cum ed. I et pro
quam.

8 In Vat. et cod. cc desideratur ipsas, quod in aliis mss.

et ed. I cxstat.

9 Explicationem huius vido iiifra in irsp. ad i. — Vat.
cum cod. cc pi-aemittit e.^.se tum aiite proprietas, timi antc
unitas. Mox Vat., refragantibus antiquioribus mss. et cd. I ,
tribus pro suis, et quaeris loco quaeras.

10 In Vat. et solo cod. cc minus bene omittitur soluin.
Paulo infra plures codd. ut .V (i 11 S T V Y bb post et ubi po-
niiiit liaec pro hoc. — Plura vide supra pag. 362, q. i.

4:28

SENTKNTIARUM LIB. I.

:2. Ad illiid quod obiicitur, quod diruntur ad
se; dicenduni. quod nomeii dici ad aliud, hoc ^
potesl esse dupliciter: vel intra \e\ extra, vel im-
pli'ite vel explicite. Et illud nonien subslantialiter
dicitur, quod non dicitur ad aliud, nec intra nec
extra, nec impiicite nec explicite. Sed terminus nu-
meralis dicit relationem ad aliud intra , quia im-
portat distinclionem numeratorum et implicat rela-
tionem.

3. Ad illud quod obiicitur, quod nulla notio
dicitur de tribus; dicendum, quod verum esl: nulla
notio determinata ; sed commune ad notiones secun-

dum rationem dicitur de tribus , ut lioc nomen
relatus et hoc nomen distinctus et nomina consimilia.
4. Ad illud quod obiicitur, quod notiones sunt
quinque ; dicendum , quod tres non quascumque
notiones importat, sed ^oXwm-personales'^. llla enim
notio, quae facit, personam esse personam et ab
omnibus distinctam , illa dicitur iinitas personae,
in quantum dat esse dislinctum; et illa notio est una
unius , sicut una est unitas unius ; et illae sunt tan-
tum tres. Et ideo cum tantum ^ sint tres unitates in
tribus personis, hinc est, quod personae solummodo
tres dicuntur.

SCHOLIOK

1. Quod nomina numeralia in Deo lantum secundum reiatio-
neni dicantur, est doctrina ccrtissima et communissima; sed
controvcrsia est de hoc, quid ista nomina in divinis importent;
et de hac re in responsione agilur. Prima opinio ibi posita,
quam S. Doctor reprobat, concedit quidem, haec nomina dici
sccundum relationem, sed ita, ut nihil aiiud significet locutio:
siint tres personae, nisi hoc: stait personae. Iluius opinionis
defensores timuisse videntur, ne, si diceretur, nomina numeralia
importare aliquid distinctum ab ipsis personis divinis, inciderent
in errorem Platoni impositum, quasi numerorum sint foi-mae
aeternae subsistentes. — Ilic notandiim , S. Bonav. favere
niitiori explicationi idearum Platonicarum, quam etiam habet
S. Augustinus libro 83 Quaest. q. 46. n. 2. Putat enim S. Augu-

stinus , Platonem docuisse , ideas esse separatas a rebus, at sub-
sistentes non in se, sed in mente Creatoris. Aristoteies vero vult.
Platonem docuisse, ideas per se esse subsistentes. De vera sen-
tentia Platonis controversia nec nostris temporibus cst composita.

Notiones seu proprietates personales se ipsis distingui, con-
stans est doctrina Seraphici (hic in corp., supra d. 13. q. 2. 3.
Schol., infra d. 26. q. 1. et 3.).

II. Communis sententia aiiorum doctorum concordat cum
Seraphico in conclusione. Alex. Hal., S. p. 1. q. 65. m. 2. a. 2.
— S. Thom., hic q. 2. a. 2; S. 1. q. 31. a. 1. — B. Albert.,
hic a. 4. — Petr. a Tar., hic q. 2. a. 3. — Richard. a Mcd.,
hic a. 2. q. 3. — vEgid. R. , hic I. princ. q. i. — Dionys.
Carth., hic q. 3.

ARTIGULUS IIL

De nomine trinus et trinitas.

Tertio loco est quaestio principalis de tertia
diirerentia ^ nominum numeralium , sicut est hoc
nomen trinus et trinitas. Et circa hoc quaerun-
tur duo.

Primo quaeritur, utrum huiusmodi nomina im-
portent unitatem.

Secundo, dato quod sic, quaeritur, cuiusmodi
sit illa unitas, quam imporlant.

QUAESTIO l.

Utrum nomina, qiiae significant simul unum et numerum-, importent unitatem.

Quod autem importent unitatem , videtur:
\. Primo per etymologiam : triiiitas enim dicilur
Fundameuia.quasi triuin unitas ^ simiiiler et trinus.

2. Item, lioc videtur, quia in divinis recipitur
hoc nomen trinitas, sed nonhoc nomen ternarius;
sed haec duo eandem [)luralitatem important: ergo

' Ex antiquioribus inss. et cd. 1 Iiic supjile^imus lioc, et
mox post (liipliciler suhstituimus vcl ])ro vno modo, ac circa
(inem responsionis post relationem, posuimus ad aliud loco ad
uliquid.

2 Cod. aa non qiHimcmique notionem importat, sed solum
personnlem ; cod. T non qunmcmnqiie relationem vel notionem
imporlat. .Mox i)Ost facit lidc \(>(ustiorum mss. et ed. I expun-
ximus illam.

■' In Vat. ct solo cod. cc indebile omittitur tantum. Paulo
ante cod. V post unitas unius addit in tribus personis.

* Vat. ))raeter fidem mss. et ed. I Tertio principaliter
quaeritur de dijferentia , et mox cum cod. cc j)ost trinus
h:!l)et vel pro et.

^ Isidor. , VH. Etymolog. c. 4 : Trinitas appellatur , quod
llal totum unum ex quibusdam Iribus, quasi triunitas.

DIST. XXIV. Al{T. III. OIAKST. I.

/i2!>

lioc ' iioii cst r;ili()ii(' pliir;ilil;ilis: cr^fo lioc iioiiicii
triniUts nllr;i |)liir;ilil;il(Mn ;ili(nii(l iiiiporl;!! , cl iioii
nisi iiiiihilcin : crjj^o ctc.

r\. Itcin, iii (liviiiis rt^'ci|)iliir hoc iioincii Iriiiiis,
S(m1 non n^cipitnr lioc noincii triplcx — iion cniiii di-
citnr IhMis triplcx , sicut dicit iM;ip[istcr in liltcni^ sed
fidcs coinnninitcr dicit I)(Miin trinnin — cr^^) ;ili-
(piid dicit nltr;i lioc, (piod cst lri))lex; sv(\ non pln-
r;ilit;il(Mn : (M.uo iinil;ilciii.

/i. Itciii, M;igistcr dixit snpra, distinctiono vigc-
sinia sccunda'', quod hoc noincn trinitas e.st noincn
collcctiYum ; S(^(l noinen collcctivuni iion t;inluni
iinportat plur;ilit;itcin, sod etiain uiiitat(Mn: ergo etc.

CoNTR.\: 1. E\ trihus pcrsonis nihil unum fit;
|ioppo-sed ex plurihus unitatihus croatis alicpiid uiium ^
resultat: ergo nuinorus, in creaturis dictus , potius
dohet iinportaro unitatem (juam in divinis. Sed cum
dicitur in crcaturis hinarius vol lernarius, ita im-
port;it numcrum, quod non unitatem: ergo nec hoc
nomen trinitas debet in divinis iinporlare.

2. Item, si trinus et triniias important plura-
litatem et unitatem ; cum nullum noinen sic distin-
ctum et indistinctum ^ habeat plnralitalem distinclio-
nis et unitatem indislinctionis, de nullo nomine in
divinis poterit dici.

3. Item, si unitatem importat^: ergo cum idem
non debeat sibi copulari , male ot nugatorie dicitur
in hymno Confessorum in fine:

Qiii siipra cacli rcsidens cacunicn ,
Totius mundi macliinam gubcrnat,
Trinus et unus''.

CONCMSIO.

Nomm trimis rrl trinit;is iinpnrhil cuni jiluriililiilf
prrsoiiiiriiiii ri 1(1 III iiiiiidiriii (•ssnitiuc, non (iii-
trin collcctivani.

I{r.s!>ONni:o : I)ic(Midiim , (piod (pii;i in divinis
singiiLiri modo osl ihiiikmiis, scilicot cx dislinclione
su])p()sit()riiiii (Miiii iiiiil;ilo lbriii;ic, spcciali modo"
dohuit cxpriini nomiiK^ (piod siiiiul dicit pliir;ilit;i-
tem et unitatem. — Quia crgo hiiiusinodi nomina im- o„„-u,,\;.
portant pliir;dit;itein ct uniLitem", ideo sunt simili;i
nominihus colh^ctivis. Sed (|iii;i iinilas colloctivoriim DifTwmi

liae'" iioiiiiiia

est umtas aggrcg^itioms, (piae conse(piitiir plunihta- acoiiectivi».
tem; hic autein est unitas formao, qnae non est [ilii-
ralitatem conso^pions: idco non est collccliviim talc
nomcn. Kt ideo dicit M;igistcr, quod est (jiiasi col-
lectivum.

1. Et per hoc pat(!t primuin iii contrarium. Conce- soiuiio op-

, , , . .1- positoruin.

dendum ergo, quod imporl;it plur;ilil;itom otunit;item.

2. Ad illud ergo quod obiicitur, quod nullum
nomen simul imporlat '^ pluralitatem et unitatem :
dicendum, quod hoc verum est ralione formae; sed
cum sit unum in forma, potest habore pluralilatom
suppositorum : et hoc non est inconvenions vel im-
possihile.

3. Ad illud quod obiicitur de nugatione, dicen-
dum, quod, sicut hoc verbum cedc habet intellectum
huius verbi ilancli et loci, sed cum dicitur, cedc
locum, cadit ab intellectu alterius: similiter in pro-
posito, et similiter intelligendum in " relativis, cum
dicitnr: filii pater.

SCHOLIOK

Ceteri antiqui magistri hanc et sequentem quaestionem simul
tractant et in eadem solutione conveniunt. Aiex. Hal., S. p. I. q.
66. m. 1.2. — Scot., Rcport., hic q. unic. circa fln. — S. Thom.,
hic q. 2. a. 2; S. I. q. 31. a. I. — B. Albcrt., hic a. 8;

S. p. I. tr. 10. q. 43. m. I. 2. — Petr. a Tar., hic q. 3. a. 1.
— Richard. a Med. , hic a. 3. q. 1. — .Egid. R., hic 2. princ.
q. 2. — Henr. Gand. , S. a. 73. q. 4. n. 1 6. et seq. — Dionys.
Carth., hic q. 5.

1 .Nempe, quod in divinis nomen trinitas recipitur. — Vat.
cum cod. cc, aliis mss. et ed. 1 obnitentibus, hic nimis arcte :
ergo lioc nomen Trinitatis , si recipintur in divinis , hoc etc,
et paulo ante reperitur , pro recipitiir, ac trinarius loco ter-
mrius.

- Dist. XIX. c. 12. — Vat. contra plurimos codd. et ed. I
dicitiir multipliciter pro dicit Magister.

3 Cap. 3. — Vat. praeter fidcm mss. et ed. I omittit di-
stinctione 22, quod tioc nomen ; ct mox post nomen inserit
quasi, quod quidem ab ipso Magistro exhibetur; sed attenden-
dum, quod hic omittilur, quia in corp. scnsus cxjilicatur.

* Lectio Vat. ct cod. cc fit sive pro umrm nimis vaga
est ct contradicit ccteris codd. et ed. i . Paulo iiifra Vat. iiina-
liiis ]iro ternaiius.

^ Vat. contra antiquiores codd. addit nec, pro quo in cd.
1 icgitur niillam. Paulo antc pro sic Vat. sit.

6 Suppie: tiinus, vcl: trinitas; cod. X important , sicut
in praeccdcnte argumcnto iiabctur.

" Invenitur sic in Breviario gothico sccundum S. Isidorum
in officio unius Confessoris praecipui , non Pontificis.

s In Vat. minus bene et contra mss. et ed. I deest modo.
Paulo ante cod. U in pro ea^.

^ Cod. Y addit simul.

"^ Cod. T cum ed. I liabet, qui et dein post qiiod cum
pluribus aliis codd. ut A I V omittit hoc. Dcin cod. R. potest
habere ratione suppositorum pluralitatem loco potest tiabere
pluralitatem siippositorum.

11 Vat. cum solo cod. cc de.

430 SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO II.

Utrum unitas, quam imporlant nomina trinitas et trinus, sit unitas essentiae , an suppositi.

Secundo quaeritur , cuiusmodi sit illa unitas,
quam importat hoc nomen trinitas vel trinus, utrum
videlicet suppositi, an essentiae. Et quod essentiae,
videlur :

1. Quia hoc quod est trinitas dicitur de omni-
Fnndamenia.bus simul ct ' in singulari ; sed hoc solum convenit

termino importanti unitatem substantialem: ergo elc.

2. Item, nulla unitas est trium nisi essentia vel
essentialis ^ ; sed trinitas esl trium unitas : ergo hoc
nomen trinitas dicit unitalem essentialem; pari ra-
tione et hoc nomen trinus.

3. Item, nec Iioc nomen trinitas nec hoc no-
men trinus diciiur de persona: ergo non imporlat
unilatem personalem. Non enim ^ conceditur : per-
sona esl trina, vel persona est trinitas.

CoNTnA: 1. Huiusmodi nomina important simul
Ad opposi- pluralitalem et unitatem ; sed sola unitas personae
est plurificabilis , non essentiae : ergo important ^
unitatem personae.

2. Item, unitas essentiae praedicatur de Patre;
sed neque hoc nomen trinus, neque hoc nomen tri-
nitas praedicatur de Patre: ergo etc.

3. Item, unitas essentiae praedicatur de essen-
tia; sed haer nequaquam dicitur: essentia divina
est trina, nec: trinitas est trina^: ergo non dicit

'^ unitatem essentialem.

Quaeritur ergo, quam unitatem importent, et
utrum dicantur nomina ista secundum substan-
tiam, an secundum relationem. Et cum dicantur de
omnibus simul in singulari , videntur dici secundum
substantiam ; cum iterum non dicantur de aliquo sin-
gillatim, non videntur dici secundum substantiam.

CONCLUSIO.

Unitas, quam important termini trinitas et trinus,
non est unitas personalis, sed essentialis.

Rkspondeo: Dicendum *', quod ad hoc consuevit
Dupiex eiy- dici , Quod hoc nomeu trinitas duplicem habet ety-

mologia. ' i j

Secunda^
probat

mologiam. Uno modo trinitas dicitur unitas ter ; et
sic nomen numerale cadit in eo ut complementum,
et sic dicitur secundum relationem, sicut termini
numerales; et unitas, quam importat, est unitas joer-
sonalis, non essentialis, quia illa plurificatur. Alia
etymologia est : trinitas esl unitas trium ^ ; et tunc
unitas non numeratur, sed significatur ut commu-
nicabilis a tribus; et quoniam haec unitas est es-
sentialis, ideo importat unitatem essentialem.

Et haec quidem etymologia ultima * absque du-
bio habet veritatem ; sed prima non videtur habere
veritatem. Nam cum eandem significationem habeat
trinus et trinitas, si illa est etymologia: unitas
ter^, tunc trinus diceretur unus ter. Hoc autem
non potest dici de Deo, scilicet ter unus , cum ta-
men dicatur trinus.

Propter hoc dicendum , quod huiusmodi nomina concing)
important unitatem formalem sive essentiae cum plu-
ralitate suppositorum ; et ideo liabent quodam modo
naturam termini substantialis in hoc, quod dicuntur
de tribus singulariter, et termini numeralis in hoc ,
quod de nullo dicuntur per se.

1. Ad illud quod obiicitur, quod sola unitas
personae est plurificabilis; dicendum, qnod trinitas
non importat pluralitatem circa unitatem in recto,
sed solum in obliquo, quod sit trium vel tribus; et
hoc est essentiae.

2. Ad illud quod obiicitur, quod unitas essentiae
praedicatur de Patre; dicendum, quod verum est,
sed non ratione hac, quia plures in eo conveniunt

— sicut animal praedicatur de homine, non tamen
earatione, qua diversae species in eo conveniunt ^**

— et quia trinitas importat illam unitatem ut in
pluribus, ideo etc.

3. Ad illud quod obiicitur, quod non dicitur es-
sentia trina, neque trinitas trina"; dicendum, quod
hoc nomen trinus importat unitatem ut in concre-
tione , et ita ut inhaerentem pluribus. Et ideo de eo
solo dicitur, quod importat unitatem ut in concretione,

Solulio
posito

1 In Vat. et solo cod. cc dcest et.

2 Sola Vat. hic rcpetit tinitas.

^ Vat. ct umis vcl alter codex addiint hnec.
* Vat. mendose importat.

5 Verba 7ipc trinitas est triim ex codd. P Q adieciimis ,
pracseiMim eo , quod iiifra in soliitione hiiius obiectionJs occur-
runt. .Mox codd. W V essenliae pro essentialem.

6 Vat. cum solo cod. cc praemittit Ad praedictorum intel-
liyentiam. Mox Vat. absqiie auctoritate mss. et ed. I convenit
pro consuevit.

■^ Ita S. isidor., Vil. Ktymolog. c. i. Vidc pag. i28, nota 5.
— Paiilo infra post commnnicabilis , postulantibus mss. et edd.
I, 2, .'{ , stipplevimus praepositionem a, quae saepe a S. Do-
ctorc cuni \crbo commiinicnbilis coniun^itur.

8 ,V Vat. (!t solo cod. cc omittitur ultima.

9 In Vat. et in aliquot codd. verbis unitas ter praemittitur
trinilas.

^^ Paritas in hoc est: sicut de homine non praedicatur ani-
mal, ([uatcnus sub se comprehendit alias diversas species ani-
malium, scil. rationale et irrationalc, quasi in homine diversac
animalium species convenirent, sed qiiia homo est una species
animalium : sic de Patre non praedicatur unitas csscntiae, qua-
tenus est in aliis personis, quasi in Patre plures personae con-
venirent, scd quia est una personarum, quibus unica divina
cssentia convenit. — Vat. paulo superius contra ferc omncs
codd. et sex priinas edd. qua loco quia, ac dein post plures in
cum aliqiiibus codd. et ed. I ))erperam ea pro eo. Proximc
infra Vat., ferc omnibus mss. et od. 1 dissidentibus, omittit
tamen, ct mendosc cxhibct dicer.m specie \)yo diversae species.

1' Codd, VZ omiitunt nequc trinitas trina.

DISTINCTK) \XV.

/.:{]

ut hoc nomiMi Dcus , qiiod (|iii(l(Mii sii|)|)oiiit pcrso-
nas. Kt (iiiia t;ilo ' est hoc nonuMi Deiis, idco concc-
ditur: Ihuis est trinus , non: deitas est trina: (|uia

(leilas noii siipponil p(M*sonain ; siiiiilitiM' ncr hoc
nonicn trinitas; ct sic palcnt oniiiin.

SCIIOLIOK

In soliit. ;i(l 3. S. Doclor iciicit locutionom (leitas est
triiui. Tiinicn in liyinno: t Sacris solcmniis iinicta sint ^'audia »
(Ollicium iii fcsto (lori). Clirisli) , cuius auctor fcrtur csso

S. Thomas, logilur: « Tc Irina Doilas (marjuo posclmus ». Dld
potcst , (juod liic abstnictum sumitur pro concroto. Anctorc»
vidc in (|uacst. |)racccd.

NOTANDA CmC\ LITTEHAM MAGISTIU.

II uni'

iiini plii
latem si'
](antes.

Ko pwe-
lonim.

In parte ista circa litteram est notandum super
hoc quod dicit: Cuni dicimus , plures esse perso-
nas, singularitatem atque solitudinem excludimus;
quia * in divinis recipimus unitatem, non singula-
ritatem nec solitudinem; quia singidaritas exclu-
dit communicabiUtatem, solitudo excludit plurahta-
tem; et nos ponimus unam essentiam in pluribus :
ideo haec^ non recipimus.

Similiter notandum ex parte phiralitatis , quod
recipimus ista quatuor, scilicet * a//eto^m , plurali-
tatem, discrelioneni alque distinctionem ; sed haec
quatuor e contrario non recipimus, scilicet diversita-
tem, multiplicitatem , diuisioneni et separaiionem.

Ratio autem huius est, quia separatio suppo-
nit divisionem, divisio multiplicitatem , mM\W\)\m{d,s>
diversitatem, diversitas autein ponit formae vel na-
turae distinctionem. Et quia in divinis est naturae
omnimoda unitas, ideo, cum non recipiatur diver-
sitas , nec ahquod istorum quatuor. E contra discre-
tio praesupponit ^ distinctionem , distinctio plurali-
tatem, plurahtas alietatem. Ahetas autem non tantum

attenditur quantum ad formam, sed etiam quantiim
ad suppositum *'; et quia sunt phircs hypostases, ideo
praeihcta (jiiatuor in diviiiis recipiuntur.

Distinctio autem noiiiinum praedictorum haec nifferemia

*• norum ler-

est. Nam de primis quatuor alietas et pluralitas minorum.
important distinctionem a parte rei; sed distinctio
et discretio per comparationem ad nostram cogni-
tionem , sed alietas per moduin substantiae, plu-
ralitas per modum quantitatis, quamvis non sit ibi
vere quantitas. Distinctio autem et discretio diffe-
runt, quia discretio dicitur in comparatione ad vi-
sum, sed distinctio in comparatione ad tactum.

x\ha autem quatuor differunt sic: nam ' diversi-
tas attenditur secundum substantiam; multiplicitas
quantum ad veram quantitatem ; divisio quantum ad
positionem sive ad discontinuationem ; sed separatio Auier.
quantum ad ubi. — Vel aliter: diversitas quantum
ad principium intrinsecum; multiplicitas quantum
ad numerum; divisio quantum * ad terminum; se-
paratio vero attenditur quantum ad medium inter-
iectum.

DISTINCTIO XXV.

Cap. I.

Quid significetur hoc nomine persoiia in plurali
numero , scilicet cuni dicitur personae.

Praeterea considerandum est, cum hoc nomen per-
sona, ut praedictum est ^ secundum substantiam dica-
tur, quae sit intelligentia dicti, c\m\ pluraliter proferlur:
tres personae, vel: diiae personae , et cum dicilur: alia
est persona Patris, alia est persona Filii, alia estpcr-

sona Spiritus sancti. Si enim in his locutionibus perso-
nae vocabulum essentiae intelligentiam facit , plures
essentias confiteri videniur, et ita plures deos. Si vero
essentiae significationem ibi non tenet, alia est huius
nominis ratio, cum dicitur: Pater est persona, vel Fi-
lius est persona; et alia, cum dicitur: Pater et Filius
et Spiritus sanctus sunt tres personae; et cum dicitur:
alia est persona Patris, alia Filii, ct buinsmodi.

« Persona enim, ut supra ^ ait Augustinus, ad se Quid perso-
dicitur , et idem est Deo esse personam quod esse , guiarl X

cat.

1 In cod. T additur nomen. In fine responsionis ex pluri-
mis mss. subslituimus omnia pro obieda.

2 Vat. prnclcr fldem mss. et cd. I Notandum qtiod pro
qitia.

3 Vat. cum pluribus codd. minus apte hoc.
* in Vat. et solo cod. cc deest scilicct.

s Fidc mss. ct edd. 1,2, 3 , 6 substituimus praesupponit
loco supponit. Paulo antc plures codd. ut A I T etc. post ideo
adiiciunt niiiius congruc et, ac cod. Z ponit praedicforum pro
istorvm.

6 Vide supra d. i. a. I. q. 2. ct dub. 9. — Mox par-
ticula et minus bene abest' a piurimis codd. ct sex primis edd.

' Vat. cum solo cod. cc quia pro nam. Mox cd. I quan-
tum ad pro secundum. Paulo infra cod. X numerum pro ubi.

8 Ex plurimis mss. ct cdd. I, i, ij, 6 supplevimus quantum.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Dist. XXllI. c. I.

2 Dist. XXlll. c. I. Cfr. pag. 401. nota 5. — Dcinde post
id est codd. cl cd. I omittunt divina.

432

SENTENTIARUM LIB. I.

Persoiia iii
])lurali quid
dicat.

sicul idem est ei esse qiiod Deum esse » . Undc mani-
fesle coUigitur, quod essenliam divinam praedicamus,
dicenles: Pater est persona, Filius est persona, Spiri-
lus sanctus est persona, id est divina essenlia; et
omnino unum et idem significatur nomine personae, id
est essentia divina, cum dicitur: Paler est persona, et
Filius esl persona, quod significatur nomine Dei cum
dicitur: Pater est Deus, Filius est Deus. Ila etiam idem
significalur, cum dicitur: Deus est Deus, et Dens est
persona; ulroque eniin nomine essentia divina intelli-
gitur, quia utrumque secundum substanliam dicitur.

Cum vero dicitur: Pater et Filius et Spiritus san-
ctus sunt tres personae, (piid nomine personae sigmii-
camus? An essenliam? Hoc enim videtur, si supra '
posita verba Augustini diligenter scrutemur.

Sui)ra enim dixit, quod « ideo tres personas dicimus,
Prima ratio quia id quod persona est , comnmne est tribus » . Et
nione!"' °'''' itcm , « quia Pater est persona , et Filius est persona ,
et Spiritus sanctus est persona, ideo Ires personae
dicuntur». Yidetur ergo, eandem tenere significationem
hoc nomcn persona, cum dicitur: tres personae, quam
habet, cum dicitur: Pater est persona, Filius est per-
sona, Spiritus sanctus est persona ; quia, ut ostendit
Augustinus, hoc dicitur — id est tres personae — pro-
pter ilUuP, quia id quod persona est, commune est
eis. Id ergo quod commune est eis, id est Patri et Fi-
lio et Spiritui sancto, videtur significari nomine per-
sonae, cum dicitur tres personae.

Aliter etiam potest ostendi, quod ibi nomine per-
Aiia ratio. sonae significelur essentia, cum dicilur tres personae.
Ut enim supra ^ dixit Augustinus, ea necessitate dixi-
mus Ires personas , ut responderenuis quaerentibus,
V quid tres , vel quid tria. Cum ergo quaeritur, quid tres

vel quid tria, convenienter respondetur, cum dicitur: tres
personae. At cum quaeritur , quid tres , vel quid tria,
per quid de essentia quaeritur. Non enim invenitur, quid
illi tres sint, nisi essentia. Si ergo quaestioni recte re-
spondemus, oportet ut respondendo essentiam signifi-
cenuis; alioquin non ostendimus, quid tres sint. Si vero
respondentes essentiam significamus , ipsam essentiam
personae nomine intelligimus , cum dicitur: tres per-
sonae.

Quibusdam videtur, (juod nomine personae signi-
Quidam ficetur csscntia, cum dicitur tres personae , propterea
nemaffeiunt.quia Augusluuis dicit % idco dici trcs personas, quia
commune est eis id quod est persona, ut sit talis in-
telligentia: Pater et Filius et Spiritiis sanctus sunl tres
personae, id est,sunttres id habentes commune, quod
est persona, id est, tres sunt, quoruin quistpie est per-
sona, id est essentia. Sed quomodo iuxta hanc intelli-
genliain dicetur: alja est persoua Patris, aIiaFilii?Et

hoc etiam ita volunt intelligere, scilicet alius est Pater,
et alius est Filius , id tamen commune habentes quod
est persona. Et hoc confirmant auctoritate Augustini,
qui in septimo libro de Trinitate* ait: « Tres perso-
nas eiusdem essentiae, vel tres personas unam essen-
tiam dicimus. Tres autem personas ex eadem essentia
non dicimus, quasi aliud ibi sit quod essentia esl,
aliud quod persona». — Hac auctoritate et praemissis
conantur asscrere in praedictis locutionibus , nomen
personae essentiam significare.

Sed quid respondebunt ad id quod ipse Augusti- Non api
nus in libro de Fide ad Pelrum "^ dicit, « scilicet, quod
alius est Pater in persona sive personaliter, alius per-
sonaliler Filius, alius personaliter Spiritus sanctus»?
Quomodo enim alius personaliler Pater, alius personaliter
Filius, alius personaliter Spiritus sanctus,si in esse per-
sonam omnino conveniunt, id est, si persona essentiae
tantum intelligentiam facit? Ideo nobis videtur aliter
hoc posse dici congruentiusiuxta catholicorum Doctorum
auctoritates.

Cap. II.

De triplici acceptione hiiius nominis persona
in Trinitate.

Sciendum est igitur, quod hoc nomen persona mul-
liplicem intelligentiam facit, non unam tantum. Et ut
Hilarius ait in libro quarto de Trinitate ': «Intelligenlia
dictorum ex causis est assumenda dicendi, quia non
sermoni res, sed rei sermo subiectus est». Discernen-
tes ergo dicendi causas huius nominis, scilicel perso7ia,
significationem distinguimus dicentes, quod hoc nomen ,
scilicet persona, proprie secundum substantiam dicitur
et essentiam significat, sicut supra^ ostendit Augustinus,
cum dicitur: Deus est persona, Pater est persona.
Quadam tamen necessitate, ut supra dixit Augustinus,
translatum est hoc nomen , ut pluraliter diceretur
tres personae, cum quaereretur, quid tres , vel quid
tria; ubi non significal essentiam, id est naturam di- in piura
vinam , quae communis est tribus personis , sed subsi- |

stentias, vel hypostases secundum Graecos. Graeci I

quippe, ut supra ^ dixit Augustinus , aliter accipiunt '

substantiam, id est hypostasim, aliter nos. Nos enim
substantiam dicimus essentiam sive naturam. Personas
autem dicimus, sicut illi dicunt, substantias, id est
hypostases. Si ^" ergo nos ita accipimus personas, ut
illi accipiunt substantias vel hypostases; at illi aliter
accipiunt hypostases , quam nos subslanliam : aliler
ergo nos accij)imus personas quam substantiam. Cum
ergo dicimus : tres personas, non ibi personae nominc
essentiam significamus. Quid ergo dicimus? Dicimus, quia

♦

Persona
singular }

' Dist. XXII!. c. 2. Loci isti indicati sunt pag. 402, nota
I. et i.

- Codd. A D ct ed. I non bcnc addunt id est.

3 Dist. XXIII. c. I. et 2, idji loci Augustini citati siuit. —
Pauio anl(> Val. ct aliac cdd., cxccpta I , contra codd. vidplur
posse pro potcst. — lii scqucntibus ])liirimae cdd. Iiabent di-
cimus ])vo di.rimiis, et ostendemus pro ostendimxts.

* Libr. VII. de Triii. c. \. n. 7.

^> Cap. 6. n. 11. — In (Inc tcxtus \-\o?,[, persona Vat. cum
aliis edd., cxccpla I, addit est contra codd. ct originalc.

6 Cap. 1. n. S.

' Num. |/k

^ Hic c. I , et d. XXUl. c. I. 3; ct scqucns locus
ibid. c. 2.

^ Vidc d. XXIII. c. 2. — Paulo antc codd. C D E pio snh-
sistentins liabcnt snbstnntias, quac lcctio non cst falsa, dum-
modo substantiac intclligantur ut substantiac primne , sivc ut
hypnstases apud Graecos, qucmadmodum in loco mox sequente.

1" Vaf. ct cd. 8 pcrperam Sic. Mox Vat. ct ed. 2 et illi
pro nt illi.

DlSriNCTK) WV

"onliiiii.il,

ll^llllllS.

rdetur
ioiii.

Hid tres res
una les.

lios pcrsonae sunl, id csl Iros siihsi.slcMiliae ', sciliccl
Ircs oiilcs; pro (|iio (Iraoci (liciiiil : Ircs li\ poslascs.

Kt liic sciisiis a(liii\aliir c\ \cil)is .\iiiriisliiii prac-
inissis, si iiilcriiis iiilcllii;aiiliir. Oiiia ciiiiii 1'alcr esl
persoiia, id est essenlia, cl Filiiis pci-sona , cl Spiriliis
sanclus |)ersona; ideo dicunliir Iits |)ersonae, id esl tres
siihsislcnliae*, Ires enles. Non cnim possent diei Ircs
suhs/slcnliffc vel cntcs, nisi sinii^ulus coriim (\sset per-
sona , id est esscnlia. (jniii erjio cis commiiiic csl id
(|uod est pcrsona, id est essenlia; ideo recle dicunlur
trcs pcrsonac, id est suhsislenliae vcl siibsislenles, ul,
sicut essenlia, (juae est eis commimis, vere ac proprie
esl, ila illi Irc^s vere ac |)ro|)ric siihsislenliae vel cnlc^s
intclliiianlur. Idootpic Aiijiiislinus ^, eausas dicloriim
discernoiis, dicil , Ircs porsonas esse unain essonliam
vel eiusdom ossoiitiae , non ex eadein cssentia , ne
aliud inlolliiialur ibi esse persona, aliud essenlia. Tres
eniin personao, id est subsistenliae, una sunl esscnlia
et unius essentiae, non autem sunl una per.sona vel
unius porsonae, licot pcrso/in socundum siibslanliam
aliciuando dicalur. Nain si iioc dicorolur, coiirusio (ioret
in personis.

Ad hoc autem, (juod illi dicunt: cum (|iiaoritur ,
quicl tres, vol (pud^ trta, de essentia quaorilur, tpiia
non invcnilur, (piid illi Ires sinl nisi essontia — |)cr
hoc volonlos iios iiiducoro, ut iiomino pcrsunac csseii-
tiain intolligaimis, ciim ros[)oiidomiis: Iros i^ersonas —
ita dicimus: iiidubilabilitor veruin est, qnia non inveni-
tur umim alicjiiid, quod illi Ires sint nisi essenlia.
Unum eniin sunt illi tres, id est cssenlia divina, Unde
Verilas ait^: Ego et Pater unum sumus.Xcvumlm^en,
cum quaeritur, quid tres , vol quid Iria, non do osscn-
lia quaeritur, nec ibi quid ad esscntiam referlur; sed
cuni lidos calholica tres esse proliteretur, sicut loannes
in Epistola canonica'' ail: Tres swit, qui testimonium
perhibent in caelo, quaerebatur, (|uid illi tres essent ,
id est, an essent Ires res, et quae Ires res, et quo
nomine illae trcs res significarenlur. Et ideo loquendi
necessilatc invenlum est ad respondcndiim hoc nomcn
persona , et dictuin ost : tres personae.

Non autein te inoveat , quod diximus tres res. Non
enim hoc dicentes diversarum rorum numerum poni-
mus in Trinilate, sed ita fres rcs dicimus, ut casdein
esse unam (juandam siunmam rein conlitoamur. Unde
Augustinus in primo libro dc Doctrina christiana ' sic
ait: « Res, quibus h'uendum est, nos beatos faciunt».
« Res igitur, quibus fruendum est, sunt Pater et Filius
et Spirilus sanclus. Eadomque Trinilas una quaedam
suinma res est commiinisque fruonlibus ea, si tamen
res, el non rerum omnium causa sit, si lainen ot causa ^
Non enim focile potest inveniri noinen, quod tantae

excollcnliae coiivciiial, iiisi (piod mcliiis diciliir: Trini-
las Iiac(^ iimi.s Dciis». Siciil cigo trcs rcs diciinliir, cl
liac siml uii;i rcs, il.i Ircs siibsislciiliac " dicimlur, cl
hao siiiit iiiia siibslanlia. — Ecce oslciisiim csl, (piac sil
iiilolligciilia huiiis nominis persona , cuiii diciiniis: tres
personas.

C.M'. Ili.

Kx quo scnsii dicatnr : alia. pcrsona Palris , alia l'ilii,
alia Spiritus suncti ; sivc alius in persona 1'afrr,
alius Filius, alius Spiritus sanctus.

Nimc iiispiciamiis, iilruiii scciiiKliim caiidrm ralio-
nein et caiisam dicaliir: alia osl pcisoiia I'aliis , alia
Filii, alia Spiritiis sancti. Qiiod iili(pic sane iiilclligi
polest, ul sit sensus talis: alia est siibsistoiilia vcl hy-
j)oslasis l^ilris, alia siibsistenlia Filii, alia siibsislciilia
Spirilus saiicli; et alia sub.sislentia Paler , alia Filiiis,
aliti Spiriliis sancliis.

Doiiidc (piaoriliir, ulruin seciiiidiiin eandoin ralio- aI''» quae-
ncm accipialur, cum diciliir: aliiis est in persona Paler, *"*''
aliiis in porsona Filius, aliiis in persona Spiriliis san-
clus; sive aliiis persoiialitor Palcr, aliiis porsoiialilor
Filius, alius personaliler Spiriliis saiicliis.

Ad (jiiod dicimiis, ipiia olsi possil codom iiindo ac- Responsio.
ci])i, coiigriieiitius laineii e\ ralione dicti alia varialur
intelligcnlia, ut hic pcrsonae iiomine proprielas perso-
nac inlolligalur, ut sit sensus talis: alius est iii persoiia
vel personaliter Palor, id esl, proprielate sua Pater
alius est quain Filius, et Filiiis proj)riolale S!ia aliiis
quam Pator; paleriiali eniin jirojtrielalo disliiigiiiliir
hyi)ostasis Palris ab hyposlasi Filii, el iiyj)ostasis Filii
filiali proj)rielate discernitur a Patre, et Sj)iritus san-
ctus ab utroquc distinguitur j^roccssibiii jiroj^rietate.

Hoc etiam niodo sanc polost accij)i persona in simiiiter in-
pracmissis locutionibus, cuni dicitur: alia cst j)ersona sutlrprae-
Patris, alia Filii '", id est, alia cst proj)rictas, qua Pa- J^olfes.'*'"
ter est Pater, alia qua Filius est Filius, alia (jua Sj)i-
ritus sanctus est Spirilus sanctus. Ita etiam noinine
personae quidam proprietales intolligere voliinl, cum
dicimtur tres personae ; sed melins est, ut subsistcnlias
vel hypostases intelligamus, cum dicimus trcs pcrsonas.

Ex praediclis colligiliir, qiiod noinen pcrsonac in Epiiogns.
Trinitate trij)Iicem tenet ralionem. Est enim ubi facit
intelligonliain essentiae, et est ubi facit inlolligciitiam
hypostasis, et est ubi facit intolligenliam proprietatis.

Quod auteni secundum substantiani dicalur et es-
sentiain aliquando signilicel, suj)ra'* ex diclis Augiistini
aperle ostendimus. Quod voro pro Injposfasi aUjue pro-
prielate accipiatur, ex auclorilatibus Sancloruin ostcndi

1 Vat. et eiicl. I, i, o, 8. 9 snbstrmtiae ; cocki. ABDE
subsistendae , cod. C subsistentes.

- Cod. C et od. 8 hic ct infra saepius SHbstantiae pro
subsisfentine ; codd. C E et ed. 8 addiinl rel antc tres entes.

^ Lib. VII. de Trin. o. 6. n. II; vide cap. praecedens.

•* \^at. et edd. i , 6 , 9 omittiint quid.

5 loan. 10, .30.

I. loan. o, 7. Viilgata: Quoniam fres simt, fpd tcsfimo-

nium dant in caelo. Etiam cod. G cum Vulgata legit dant pro

perliibeni. Cfr. supra pag. 49, nota 3. — Infra Vat. cum aliis

edd., excopta 1, iranspoiiit verba ad respondendum po$t person((.

S. Bonac. — Tom. I.

^ Caj). 3. n. 3. Seciuons locus est ibid. c. o. n. •"). —
Supra, anto tres res Yal. cum edd. i, 6 dicimus pro diximus.

s Vat. cum aliis edd., exceptis I, 6, omitdt si tamcn et
causa cont!'a originale et codd.

° Vat. cum. edd, 2, 3, 7, 8 et cod. C suhsfanfiae, vi mox
solummodo Vat. cun) aliis edd. , excepta I , essentia pro sub-
sfantia.

'■^ Sohimmodo cod. A et edd. 1 , 6 addunt ali(( Spirifus
sancti; sod haec vorba ex praeccdentibus facile supi)loi'i pos-
sunt.

" Hic c. I. (^t d. XXIII. c. I.

434

SENTENTIARLM LIB. L

oportel, ne coniecturis noslris aliquid ausi dicere vi-
Hieronymus. deamur. Dc hoc Hieronynius in expositione lidei calho-
licae ad Damasum ^ ita ait: « Non est prorsus aliquis
in Trinitale gradus, nihilque quod inferius supcriusve
dici possil, sed tola deitas sui perlectione aequaUs est,
ut exceplis vocabulis, quae proprietatem indicant per-
sonarnm, quidquid de una persona dicitur, de tribus
dignissime possit intelligi. Atque ut confutantes Arium,
unam eandemque Trinitatis dicimus esse substantiam ,
et ununi in tribus personis fatemur Deum ; ita impie-
tatem Sabellii declinantes , tres personas expressas sub
proprietate distinguimus : non ipsum sibi Patrem, ipsum
sibi Filium , ipsum sibi Spiritum sanctum esse dicen-
tes, sed ahamPatris, aliam Filii, aliam Spiritus san-
cti esse personam. Non enim nomina tantummodo , sed
etiam nominum proprietates, id est personas, vel, ut

Graeci expi'imunt , hyposlases , id est sul)sistentias ,
conlitemur. Nec Pater Filii vel Spiritus sancti perso-
nam aliquando excludit ; nec Fiiius vel Spiritus san-
ctus Patris nomen personamque recipit , sed Pater
semper Pater, et Filius semper Filius, et Spiritus san-
ctus semper Spiritus sanctus. Itaque substanlia unum
sunt, sed personis ac nominibus distinguuntur ». Ecce
hic aperte dicit Hieronymus, proprietates esse perso-
nas, et personas esse subsistentias. Unde manifeslum
fit quod diximus, scilicet personae nomine significari
et hypostasim et proprietalem. — loannes etiam Dama-Dan
scenus '^ personas dicil esse hypostases , et eas dicit
entes, ita inquiens : « In deitate unam naturam confi-
temur et tres hypostases secundum veritatem entes, id
est personas».

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XXV.

Quid significet nomen pei^sona.

Praeterea considerandum est, cum hoc nomen persona.

DIVISIO TEXTUS.

Supra ostendit^ Magister, quid significetur per
terminum numeralem, cum dicimus tres personas,
hic secundo subdit, quid significetur per hunc ter-
minum persona. Et dividilur haec pars in duas. In
prima quaerit et opponit; in secunda solvit, ibi:
Quibusdam videtur, quod nomine personae.

Prima pars habet tres partes. In prima movet
dubitationem ; in secunda opponit per auctoritatem Au-
gustini ostendens, quod dicitur secundum substantiam,
ibi: Persona enim, ut supra ait Augustinus ; tertio
opponit per raticmem, lertio capitulo ^ ibi: Aliter etiani
potest ostendi , quod nomine personae: ubi mon-
strat illud idem.

Quibusdam videtur , quod nomine personae.
Haec est secunda pars, in qua solvit ; et dividi-
tur haec pars in duas. In prima solvil secundum

opinionem aliorum, qui dicunt, quod persona acci-
pitur secundum essenliam, tamen relatam ad sup-
positum. In secunda solvit secundum opinionem
suam per distinctionem , ibi : Sciendum est igitur ,
quod hoc nomen persona multiplicem intelligentiam
facit. Et haec pars dividitur in duas. In prima parte
ostendit, quomodo accipitur hoc nomen persona in
plurali; in secunda, quomodo accipitur in singu-
lari, cum dicitur: aiius est Pater, alius Fihus in
persona ^ ibi : Nunc inspiciamus , utrum secundum
eandem rationem. — Prima pars habet tres partes. In
prima ponit distinctionem , per quam solvit ; in se-
cunda confirmat per auctoritatem Augustini, ibi:
Et hic sensus adiuvatur ex verbis etc. ; in tertia ad
obiectionem respondet, ibi : Ad hoc autem quod illi
dicunt. — Similiter sequens pars habet tres partes. In

' Codd. omnos ct edd. I, 2, 3', 5, 7, 9: ad Aliphm et
Augustinum, Episcopos. Scd inter opcra S. Hicronymi libcr in-
scribitur: ad Damasum. — In iioc lextu, contra cditionem Hic-
ronymi, codd. ABC ct ed. I , Vat. cum aliis edd. ponit divini-
tas ioco deitas. Deindc contra onginaie, codd. ABCE ct ed.
\ Vat. cum aiiis cdd. addit esscntiam vel antc substantiam, ct
poslea ante impietatem adiicit etiam.

2 Libr. III. de Fide orthodo.\a, c. 5, ubi sic ait: Unam in
divinitate naturam confilemur , tres autem personas vere exi-
stentes dicimus.

Nota bcne: Codiccs huic distinctioni addunt iV. caput: Nunc
de proprietatibus , quod in principio distinctionis XXVI. icgitur.
Sed iiiud ibi ponendum erat, quia S. Bonavcntura in divisione te-
xlus lioc capituiiun ut partcm dislinctionis XXVI. conmiemorat.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

1 Vat., repugnantibus codd. ct ed. I, respondet, et paulo
infra dicitur pro dicimus. Dcin post hic, quod quidem in non
paucis codd. et cd. I desideratur, omittit secundo, quod in
omnibus fere codd. et ed. I e.xstat.

~ Vat. omittit tertio capitulo, quae voccs in mullis codd.
ut I P T Y etc. habentur , aliis codd. ut A Q S V X Z loco earum
cxiiibcntibus quarto capitulo; in nostra editione Magistri est
capitulo primo.

3 Voces in persona, a Vat. suppressas , restituimus au-
ctorilate plurimorum mss. ut ABDFGHKPQTYZ etc. et
cd. I.

' 1

niST. \.\\. VKT. I. (HAKST. I.

^iiS

|iriiii;i (lcltMMiiinal, (iiioiiiodo ar('i|»iliir iHTsoiia, (-11111
(liciliir: alia cst pcrsoiia l'alris; scciiikIo, (iiiomodo
accipiliir, ciiin (liciliir: aliiis ost l»;ilcr iii pcrsona;
tertio hoc conlirmat aiiclorilatihiis. Primiim lacit ihi:

Sunc inspicianut.s clc; scciiikIiiiii ihi: Dcindc (iiiao.-
riliir, ii/nnii. sccuii<liim candcin raliimcni; tcrliiiin,
ihi : (Jiii)il iiiilrm. srcuiu/um suhslanliam dicalur.

TUACTVIK) ()II\I-:STI()M:M.

Ad inlclligentiam luiiiis partis duo principalitcr
(|iiaeriintiir.

Primo (luaeritur de quidditatii huius nominis
persona.

Secundo (luacritur d^' communitate eiiisdcm.

(.^tiiantiiin ad primuiii diio (jiia(.'riintur.
Primo (|uacritiir (l(! pcrsona, (piid sil secun-
dum rem.

Secundo, r|uid sit sccimdiim dcfiiiilionem.

ARTICULUS I.

De (luiddilate nominis persona.

QUAKSTK) I.

Utrum nomen persona in divinis dicatur secundum suhslantiam, an secundum relationcm.

{g. prn eo
lod dic:;-
r seoun-
un siil)-
inti.im.

Et quod persona dicatur secundum suhstantiam,
videtur :

1. Ex verbis Augustini septimo de Trinitate':
«Idemest Deo esse et personam esse». Et iterum:
« Cum dicimus personam Patris, non ahud dicimus
quani substantiam Patris»: ergo persona nihil ahud
dicit quam substantiam, ergo persona dicitur secun-
dum substantiam.

2. Item, .\nsehnus in fme Monologii'^: «Quot sunt
personae, tot sunt substantiae » : ergo nomen personae
dicitur secundum substantiam.

3. Item, Hugo de sancto Victore in hbro de
Sacramentis, in prima parte hbri secundi ^: Unum
solum nomen est substantiale , quod de singuhs di-
citur singulariter, in summa tamen non dicitur sin-
gulariter, sed phiraliter pronuntiatur, ut persona:
ergo hoc mmmpe^-sona est nomen substantiale.

4. Item, Boethius in hbro de Duabus naturis
et una persona Christi ^* personam definiens dicit,

quod « est ralionahs naturae individua suhstantia »;
sed si substantia praedicatur in recto, et non pcr
accidens, sed secundum se: tunc ergo persona dicit
substantiam secundum omnes doctores.

5. Item, hoc ipsum videtur m^^one, et hoc per
divisionem. Boethius^ enim venando definitionern /?e;--
sonae dicit, quod aut est substantia, aut accidens; et
dicit, quod non est accidens: ergo substantia. Si igitur
persona in his inferioribus dicit substantiam et quid
per se existens: ergo et in Deo.

6. Item , hoc videtur per eius ahsolulionem ,
quoniam omne nomen, quod dicitur ad se, dicit sub-
stanham in divinis , quia tale non secundum relatio-
nem dicitur; sed hoc nomen per^ona est huiusmodi.
Hoc patet; et Augustinus dicit septimo de Trinitate®:
« Ad se quippe dicitur persona, ut bonus et magnus»:
ergo etc.

7. Item, hoc videtur per Ecclesiae responsionem:
quia omne nomen, quod convenienter respondetur

1 Cap. 6. n. 11. — Etiam tcxtus subsoqucns invcnitur
ibid. Cfr. hic lit. Magistii, c. I. et 2. — Vat. omittit primam
conclusionem: ergo persoiia etc.

2 Cap. 78.

3 Cap. 4: Ad se quippe dicitur persona, non ad Filium
vel ad Spiritum sanctum, sicut Deus ct similia. Hoc enim so-
lum nomen est, quod cum dicatur de singuiis ad se, piurali-
ter , non singulariter accipiatur in summa. Dicimus namque,
quod Pater est persona, et Filius persona, et Spiritus sanctus
persona. Pater tamen et Filius et Spiritus sanctus non una per-
sona , sed tres.

* Cap. 3. — Paulo inferius post in recto codd. H bb addunt
de persona.

5 Loc. cit. c. 2: Invcstiganda igitur sunt liaec inquirentibus
lioc modo : quoniam praeter naturam non potest esse persona,
quoniam quae naturae dicuntur, aliae substantiae sunt , aliae
accidentes ; et videmus, personam in accidentibus non posse
conslitui. Quis enim dicat , uliam ailjcdinis vel nigredinis vel
magnitudinis esse personam ? Relinquitur crgo , ut personam in
substantiis dici conveniat. — Immediate ante Vat. male el
praeter fidem codd. , e.xcepto solo cod. cc, definitionem pro
divisionetn.

s Cap. 6. n. 1 1. — De maiori liuius argumenti vide .\ugust.,
V. de Trin. c. 8. n. 9. Per eius absolutionem , inleliige : quia
liabet esse absolutum, non relativum. — Paulo superius post
tale cod. W addit nomen.

43G

SENTENTIARLM LIB. 1.

ad quaestionein faclaiii per quid , indicat substan-
tiam , quia fjuid qnaerit snbstantiam ^ ; sed hoc
nonien persona ab Ecclesia haereticis responsnm est
qnaerentibns, qnid tres, sicnt dicit Augnstinns et
Magister": ergo indicat snbstantiam.

8. Item, hoc videtur relationis abstractione.
Intelligamns, quod nulla relatio sit in divinis, et
quod in una sola hypostasi sit divina natura, sicut
intelligunt gentiles: tunc consiat ^ quod adhuc est
inteHigere natnram intellectualem et habentem illara,
ergo et personam et naturam: ergo si, circumscripta
omni relatione, salvus est intellectns personae, per-
sona non dicitur secnndum relationem. Et dicitur se-
cundnm relationem vel secundnm snbslantiam : ergo
dicitur secundum substantiam.

Contra: 1. Boetbins in iibro de Trinitate^ in
Argg. quod fme : « Si personae divisae sunt , necesse est voca-
cundum re- buhnn, quod ex personis trahit originem, ad sub-

lationem. . .. „. x i » •

stantiam non pertmere » . Si ergo quae trahunt ori-
ginem a personis non pertinent ad substantiam, multo
fortius nec nomen personae.

2. Item, Richardus de sancto Victore ^ dicit, quod
« persona idem est, quod per se existens , iuxta
quendam singnlaris existentiae modum naturae ra-
tionahs » ; sed singularis modus existentiae est rela-
tio in divinis: ergo etc.

3. Item , ratione videtur , quia omne nomen ,
quod recipit mullitudinem vel plurificationem, per-
tinet ad relationem , quia secundum omnes substan-
tia semper remanet indivisa. Et Boethius" dicit, quod
« substantia continet unitatem , relatio mnltiphcat
trinitatem » : si ergo nomen personae est multiphca-
bile, patet quod dicitur secundum relationem.

4. Item, omne nomen de se importans distin-
ctionem dicitnr secundum relationem ; sed nomen
personae de se imporlat distinctionem , quia persona
est hj^postasis proprietate distincta ; et Boethius ' di-
cit, quod«est individua», et individuatio non est
ahnd quam distinctio : ergo etc.

C 0 N C L U S 1 0.

Persona in divinis dicitur tuni secundum suh-
stantiam, tum secundum relationem; de gene-
rali intellectu dicitur principalius secundum
substantiam quam secundum relationem ; de
speciali vero intellectu dicitur in Deo secundum
relationem.

Respondeo: Dicendum , qnod ahqui vohierunt
solvere distingnendo significalionem personae secun-
dum diversitatem numeri, ut in singuiari diceretur
secundum substantiam , in phirah secundum relatio-
nem^ — Sed haec solutio neqne valet inse, neque
ad propositum. In se quidem non valet, quia omne
plurale geminat suum singulare^ ergo non mutat
significationem. Ad propositum non valet, quia di-
citur in singulari: aha persona Patris, aha Fihi,
quod dici non posset, si esset terminus substantialis,
cum non sit aha substantia Patris, aha Fihi.

Ahi voluerunt solvere per distinctionem signifi-
cationis secundum diversa lempora, videhcet, quod
ante responsionem Ecclesiae diceretur substantiahter
el secundnm substantiam, post responsionem dice-
retur secundum relationem. — Sed haec solutio in
se non valet nec ad propositum. In se non valet,
quia Ecclesia aliqua ratione respondit ^" magis illud
nomen quam ahud substantiale; et tunc non impo-
suit significationem : ergo responsio Ecclesiae nihil
facit ad mutationem significationis. Ad propositum
non valet , quia secnndnm significationem , quam
habet posl responsionem Ecclesiae, loqunntur docto-
res, et currunt rationes ad utramque partem.

Et propterea est intelligendum , quod persona
dicitur rationalis naturae suppositum proprietate
distinctum, secundum omnes, qui intelligunt eius
significationem specialem; sed suppositum rsLiionaWs,
naturae constat esse substantiam, proprietatem di-
stinguentem conslat esse relationem. Cum ergo per_

Opiiiio I.
rundan

N'on pr .
tur.

Opinio
runi.

Iteni ini
batur.

Senteil
auctoria|

1 Cfr. Arislot., II Poster. c. 1. scq.

- Hic in lit. c. 2, iibi et verba Augnstini inciicantur.

3 Vat. cum solo cod. cc contingit.

* Melius in iibro: «Utrum Pater et Filius ac Spiritus san-
ctus de divinitate substantiaiiter praediccntur », seu « de Prac-
dicationc triuni pcrsonarum », qucm scripsit ad loanncm, dia-
conum l^ccicsiac llomanac. — In ipso textu cditio post divisae
sunt adiungit: suhstantia vero indivisa; plurcs codd. ut IS ee
ff cum ed. 1 trahat pro iraliit.

s Libr. IV. dc Trin. c. 2i: Fortassis crit planius et nd
intelligcntiam expcditius, si dicimus, quod pcrsona sit c.xistcns
pcr se solum iuxta singularem qucndam rationalis existentiae
modimi. — Vat. cum cod. cc Unde pro Item.

^ Libr. dc Triii. c. 6; in quo tcxlu post relatio cod. bb

cum antiquioribus edd. Boetliii addit vero. — Paulo antc Vat.
cum cod. cc omittit semper.

' Libr. de Duabus naturis et una persona Christi, c. 3.
Vide supra ai-g. 4. ad opp. — De definitione personae imme-
diate praemissa cfr. liL Magistri, c. 3, et infra a. I. q. 2. ad 4.
— Paulo siipcrius post sed aiiqui codd. ut G K P Q aa bb inscrunt
hoc, et codd. aa bb post nomen adiiciimt sciticet ; dein Vat.
cum solo cod. cc post personae omiltit de se.

* Huius nec non et secundae scntentiae , infra subsequen-
tis, fuisse vidctur Magistcr, lu'c c. 2. Cfr. S. Thom., de Potent.
q. 9. a. i.

^ Vide Priscian., V. GrammaL c, 9.

•0 Vat. cum aliquibus codd. respondet ; mox cod. R ali-
qnod nomen substantiale pro aliud substantiale.

ii^

DIST. X\V. AllT. I. Ul Ai:si. 1.

/.;{?

soiKi utniiiKim» iinporlct, srilic(>t siippositiim ct pro-

cjaisi.ii. prictatem, iicrossc ost dici secuiKliim suhslaiiliam (M
secuiidiim rclalioiuMn. Kt cum (licatiir scciiiKliim siih-
stantiain ct scciiiKlinii rclatioucm, princi[)aliiis dicitur

( iii^i.i-i. secuiidum siihslaiitiam, (piautiim vi^l t/c f/ciicrnli et
primo nominis intcllectu. Pcrsuna euim dicit su[)posi-
tum certum siihstantiae, sive hi Deo sive increatnris.

fl Et luiic consonat i[)se ' modus dicendi a [)arle nominis.
Sed (pianlum est da speciali et ullimo nominis in-
telhvtu, ([uia dicit sup|)ositum distiuctum pro[)rie-

tMi.Mo,!. tate, c[uae est relatio, dicitur iii Deo secundum re-

Ilalioneui. Kt Innc est, quod Sancti et doctores dicunt,
nomeu pcrsonac sc^ciiudum suhstauliaiu dici, licet
eliam secundum relatioiHiin dicatur.
Sed ol)iiciet ali([uis: cum isliinodi, scilicet dici
iiciiiii secundum suhstantiam, et dici secundum relationem,
Idividaut nomina divina - ex op[)Osito, ut videtur;
aut non poterunt inveniri in eodem , aut illnd nomen
lio cui„ iniplicat iu se opposita. — Et propterea intelligendum,
'"''""'' quod, sicut dicit llichardus de sancto Victore^ dici
secundum substantiam est dupliciter : aut indicando
substantiam secundum naturam communem, et sic
dicitur homo secundum substantiam ; aut indicando
substantiam ut suppositum certum, ut quidam homo.
Priuio inodo dicere snbstantiam est dicere quid, se-
cundo modo est dicere aliquem. Dico ergo, quod
noinen essentiae vel substantiae dicitur secundum
substantiain , quia indicat naturam communem ; sed
persona dicitur secundum substantiam , quia indicat
suppositum certum et distinctum. Natura autem com-
munis non multiplicatur nec refertur ; et ideo quod
dicit substantiam secundnm naturam communem
ita dicitur ad se, quod nullo modo [)otest dici secun-
dum relationem; et hoc quidem modo dividitur ex
opposito. Supposilum autem sive hypostasis natum
est plurificari et ad aliud coinparari et ita referri.
Et quod sic dicitur secundum substantiam , nihil im-
pedit ratione relationis superadditae dici secundum
relationem; et hoc vult dicere Richardus de sancto
Victore.

Patet ergo responsio ad obiecta omnia secun-
!ogus ei dum utramque partem. Concedendum est enim , no-

fminatio ^ . .

peuto- men personae secundum substantiam dici , ut ex-
[olicatum est, sicut dicunt Sancli et rationes probant;

ila (Miiin inlclli^^Mint dici sccundum subslanlidm.
(".ouccdendiuu esl nihilominus. dici sccunduni rclii-
lioncm, Vuvi noii ita [)riiicipalilcr. siciit (^robanl ra-
tioiics seijiicntcs, (|iioiiiam miilliliido relaliomim [ilii-
rilicat i[)<aiii [lersoiiam.

7. Ad illiid taiiKMi (luod ohii( itiir, (iiiod rcsnoii- -''""«.tI".
(lctiii' ad ([iiMcslioiMMU Uu-l\u\ pcr quu/ , (|uia ex lioc 'i'""i 'ii--'-
[)()sset coiicIikIi \ (jiiod noii laiiliim (li(Mt suhstaiitiaiii 'in'" »"1»-

a'.iiitinni.

ut sii|)[)Ositiiin , <^i'([ cliam iit naturam communem :
diciMidiiiii, ((uod (luid ali(|uaiido (jiiaerit ev.v6'»//a7/t , Tripiiciier

... , ... . , iiiiafirilur

siip[)()sito, (|ui(l est qiiod [)er nonieii di(Mtur, iil: i(md i.er .iuni.
est homo? Et (|Uod re.s[)oii(letur ad hanc qua(!Stionem
indicat subslantiam purc et essentiam, quando est
((iia(>,sti()d(! siihstantia. Ali((uan(lo. su[)[)osita voci! inde-
terminale, ((uaiMit, ([iiid ])cr nomen dicitur , si(Mit si
dicatiir: nrunellus ciirrit, et qiiaeratur: ((iiid Hruuel-
lus? utriiin scilicet homo, vel asiuus. Ali((iiaiKi(), sup-
[)osita ([uidditate et signilicatione, quaerit de eo .
respectu cuius dicitur iioinen dependens, ut si di-
catur: albi currunt, et-' quaeratur, quid albi ? i)o-
test res[wndeiM : homines, vel asini. Et hoc modo
quaesieiMuit haeretici: quid tres^ Quia beatus loan-
nes dixerat in prima Canonica, capitulo quinto*^:
Tres sunt qui testimonium dant etc, quaesierunt:
quid tres^? — cum sit adiectivum sine substantivo;
et tunc magis quaerit supposiium quain essentiam —
et ideo suppositum est res[)onsum, et hoc per no-
men persona. Unde, Spiritu sancto suggerente, per-
oplime et nobiliter et catholice, sicut dicit Hichar-
dus^ res[)ondit Ecclesia; et valde bene et instinctu
Spiritus sancti, sicut dicit Richardus, magis res[}ondit
hoc nomen quam aliud.

Sed tunc posset quaeri : quare haereticus non (.)u.iestio in-
quaesivit per hoc interrogalivum qui'} et videtur,
quod debuisset. Si enim quaerebat de supposito -, et
qui quaerit de supposito ; debuit quaerere: qui tres?

Et ad hoc est responsio, quod qui quaerit de sup- soiuiio.
posito certo , sive reali; et de illo non quaei^ebant.
cjuia iu eadem auctoritale subdilur ^ : Pater, Ver-
bum et Spiritus sanctus; sed quaerebant de sup-
posito , respectu cuius hoc quod est tres significalur
in adiacentia: et ideo magis quaesierunt : quidtres,
quam qui tres. Sic enim oportuit unico noiuine re-
spondere, et ipsi hoc quaer^ebant.

1 Vat. cum solo cod. cc omiltit ipse.

2 Multl codd. ut .\CKKLOTY etc. cum anliquis edd.
(exc. I.) nomen (licinum. Doin non pMuci codd. cum od. I ex-
hibent potuenint pro poterunt , omisso insuper piinio aut.

3 Libr. IV. de Trin. c. 19, ubi dicit: Timentes itaque ,
ubi non est timor, recte timerent fateri, personas secundum
substantiam dici , si persona simpliciter substantiale esse signi-
ficaret, nec aiiquid consignificoret. Significat autem, liabentem
substantiale esse ex aiiqua singulari proprietate. Ideo ergo
fidenter fatemur, personas in divinitate secundum substantiam
dictas et substantiam significare , et piures ibi personas, non
plures substantias esse; quia sunt ibi piures liabentes unimi et
indifferens esse ex dillerenti proprietate. Unitas itaque ibi est
iuxta modum essendi , pluralitas iuxta modum existcudi : unitas

essentiae, quia unum et indifferens esse; plures personac, quia
plures existentiae.

^* Vat., refragantibus codd. ot ed. \, et ex hoc potest con-
cliuti.

5 Vat. cum cod. cc non incongrue liic repetit si.

6 Vors. 7.

" Libr. IV. de Trin. c. 3. (quoad sonsum), ubi et soquons
textus cxstat. — In primo textu cod. 0 notabilitcr pro nobililer,
et aliquot codd. cum Vat. hic et in socundo toxtu respondet
pro respondit. — Paulo antc Vat. cum cod. cc et sic per hoc
nomen pro et hoc per nomen.

8 Epist. I. loan. c. o, 7. — Mox Vat. praeter fidem codd.
et ed. 1 significat pro significatuv.

438

SENTENTIARUM LIB. 1.

8. Ad ultimum argnmentum , quia non recte
procedit , patebit melius infra ^ responsio. Tamen
potest dici , quod , etsi intellectus personae possit
abstrabi ab hac proprietate delerminate , tamen de
suo generali intelleclu, claudit intellectum proprie-
tatis ; et quia in divinis proprietas est relatio , ideo

de generali ^ intellectu claudit relationem. Unde sicut
haec persona in divinis , quae est Pater , non potest
abstrahi a paternitate , quae est relatio personalis ,
salva sua personalitate; sic nec joer50?i(i a relationis
intellectu in generaU l Et sic patet , quod non sequi-
tur, quod dicatur secundum substantiam tantum.

SCHOLIOK

1. Siipra, d. 23. a. I. q. 1, iani nonniilla do etymologia ct
significatione tcrmini persona dicta sunt. Hic specialcs de eadem
re quaestiones solvunlur, et non pauca de ipsa ratione perso-
me ponuntur. Non inutiie esse putamus, iis quae supra in
Scliolio ad d. 23. a. 1. q. 3. de conceptu huius termini dicta
sunt, Iiaec addero.

1. In respons. legitur , « quod persona dicitur rationalis
naturae suppositum proprietate distinctum». Haec definitio,
saepius a Seraphico repetita , sunUa est ex Alex. Ilal. , S. p.
I. q. 36. m. 3. De Angolis S. Bonav. , II. Sent. d. 3. p. I. a. 2.
q. 2. dioit: Quemadmodum mdwiduaUs discretio cst existentia
formae naturalis in materia, sic personalis discretio est oxi-
stentia naturae nobilis et supereminentis in supposito»; et ibid.
(|. 3: « Individuatio igitur in creatura consurgit ex duplici
principio; personalis autem discretio dicit singutaritateru et
difjnitatem. In quantnm didl singidaritatem , hoc dicit ex ipsa
coniunctionc principiorum , ex quibus resultat ipsum quod est;
secundum dignitatem dicit principaliter ralionem formae ». Atten-
dendum etiam ost, quod iuxta Seraphicum substantiae spirituales
altiorem gradum in genere substantiae et subsistentiao obtinent
quam corporales. Nam II. Sent. d. 3. p. 1. a. I. q. 2. in corp.
ait: « Kt quoniam quod pure est in genore substantiae plus
participat de natura per se stantis et independentis, quod autem
pius accedit ad naturam accidentium magis elongatur : Iiinc est,
quod substantiae spirituales per prius et verius sunt substan-
tiae , deinde corpora superiora, postremo corpora infoiiora».
Cfr. III. Scnt. d. 1. a. I, et ibid. d. 5. passim, sed praecipue
a. 2. q. 2. ad I, ubi S. Doctor, totam suam de hac re doctri-
nam in epitomen coiiigens, dicit, quod « individuum in notifi-
cationc personae tripiiciter importat distinctionem, vidclicet sin-
gularitatis , incommunicabilitatis et supereminentis dignitatis «;
quae membra divisionis doinde accuratius explicantur.

2. Fides orthodoxa de Trinitate et Incarnatione docct , fa-
ciendam esse aliquam distinctionem tum in Doo, tum in creaturis
intellectualibus inter personam et natiiram. Loquendo de perso-
nis creatis, talis esse debot haec distinctio, quod in Christo com-
pleta esse possit singularis natura humana, quin habeat personam
humanam ; ex quo patet , personalitatem sive subsistentiam
non pertinere ad praedicatum constitutivum naturae. In lioc
etiam omnes doctores conveniunt , ipsam importare aliquem
ultimum actum, substantiam perficientem vel ferminantem, quo
ipsa redditur omnino incommunicabilis. Quid autem praecise
sit illud, quod persona addat super naturam, utrum aliquid
reale, an ens rationis ; utrum res , an modus; utrum quid po-
sitivum, an negativum , haec quaestio et doctores et scholas
magnopere divisit. Duae opiniones extremae communiter repio-
bantur, scilicet et opinio, quac tribuitur Durando , quod illud
additum nihil sit nisi ens rationis, et opposita Caietani , quod
ipsiim naturae addat entitatom absolutam, realiter a natura di-
stinctam. Scotus probabile csse putat , rationem formalem

personae consistere in privatione duplicis communicabilitatis,
scilicet ut quod est et ut quo est (cfr. hic in quaest sequente
ad 3.), quae tamen connotat realitatem positivam, super quam
istae negationes fundantur. Scotum autem etiam aliam senten-
tiam probabilem acstimare, patet ox ipsius verbis (III. Sent.
d. \. q. 1.) et testimoniis plurium Scotistarum, ut Lycheti, Rada
(controv. 22. a. 2.) , Mastrii et aliorum. Communior sententia ,
cui favent S. Bonaventura et S. Thomas, asserit, personam
addere super naturam aliquid positivum , quod a natura distin-
guilur non ut res a re, sed ut modus substantialis (Bonav., 1.
Sent. d. 34. q. 1 . in corp. circa finem). S. Bonav. (hic a. 2.
q. I. in corp.) respectu opinionis a Scoto approbatae explicile
dicit: « Quia privatio illa in persona magis est positio quam
privatio» (cfr. ibid. q. 2. ad. 3, a. I. q. 2; III. Sent. d. 10.
a. I. q. 2; et de persona in Deo 1. Sent. d. 34. a. I. q. !.).
lUramquo sententiam longiore discursu in concordiam redigere
conatur Ilauzeur (Collatio tom. H. col. 267-277).

II. Prima huius distinctionis quaestlo duas parles habct. In
prima parte problema, in titulo quaestionis indicatum, reiectis
duabus falsis solutionibus, resolvitur in eo sensu, quod persona
utrumque importat i. e. snppositum (sive substantiam primam)
et relationem. Sed quid principalius ? Respondet S. Bonav. cum
eadem distinctione, qua utitur S. Thom. (S. 1. q. 29. a. 4.),
scilicet quod jiersona acccpta in generali et primo intellectu
huius nominis (S. Thomas : « in communi») principalius dicit
substantiam, in speciali vero, ut liaec persona divina, significat
relationem.

In secunda parte solvitur obiectio , quod modi praedicandi
secundum substantiam et relationem ita sint oppositi, ut non
sint conipossibiles in eodem subiecto. Responsio eruitur ex
distinctione Aristotelica inter substantiam pnmam («suppositum
certuin») et secundam (essentiam). — Ex verbis S. Doctoris
minimc sequitur (quod nonnulli ei voluerunt impingere) , perso-
nas divinas constilui per absolutas realitatcs. Constanter enim
docot Seraphicus, quod in intellectu suppositi divini clauditur
intollectus proprietatis , quae in divinis est reiatio. Etiamsi igi-
tur persona dicat snbstantiam primam in recto, tamen connotat
retationem (cfr. solut. ad I. et ull.). — Notandum autem, quod
sicut substantia in duplici sensu accipitur, sic etiam relatio :
vel enim, quatenus est rolatio actu referens, vel ut est rclatio
subsistens, sive per modum hypostasis (S. Thom., S. I. q. 29.
a. 4.). Si accipitur primo modo , relatio in ratione personae
manifeste importatur tantum in obliquo ; si autem accipitur
secundo modo, recte dicitur cum S. Thoma (ibid.), quod per-
sona in Deo significat rolationem in recto et essentiam m obli-
quo. Hac supposita distinctione , explicatur diversus modus de
hac re loquendi apud ipsum S. Thomam (De potent. q. 9.
a. 4.) et S. Bonavonturam.

Obiect. 7. eodem modo solvitur a S. Thoma (loc- cit.
Summae ad 2.).

1 Dist. 27. )). I. q. 3. — Paulo ante Val., paucis codd. suffra-
ganiibus, quod non recte procedat pro quia non recte procedit.

"^ Vat. spcciali, refragantibus codd. nec non sox primis edd.,
insuiier et repugnantc contextu.

3 Codd. ct edd. speciali. Sed cx contextu et doctrina in
rospons. explicata visum est nobis constare, ponendum esse in
generali.

I
I

DIST. X.W. AI;T. I. (JIAKST

/»:{•)

III. .Mcx. n;il., S. |). 1. i[. .'i(). III. 2. — Scol., hic (|. iiiiici;
lloporl. Iiic ([. I. — S. 'riioiii., I. Sont. d. 23. (i. I. ;i. :i; S. I.
((. 2'.). ii. t. — H. .Mliort., I. Soiil. d. 2;J. ,i 2; S. |». I. Ir 10.
q. ii. 111. I. — Potr. a Tiir. , I. Soiil. d. 2:J. (|. I. ii. 2. —

Ulcliiird. ;i M.d., Iiic ;.. I. .|. 1. — .Kj^id. H., I. Soiil. d. 23.
(\. '.\. — Iloiir. (iiiiid. , S. ;i. .".:j. (|. i. ;;. — [Jiiniiid., I. Scnl.
(1. 2:1. (|. I. — Dioiiys. Ciirih., I. Soiil. d. 2:\. (\. 2. — IJiol,

liic (|. iiiiic;i.

QUAKSTU) II.

Utrum recte a lioelhio definita sit persona , (fuod sil rationalis naturae individua substantia ,

et utruni haec ratio conveniat divinis personis.

Umeiiln.

I opposi-
|.am.

Secundo quaorilnr de hoc noinine;;^?*.9o?ia, quid
sit secunduin definitionem; et definit eain Hoetliius '
sic: « Persona est rationalis natnrae individua snh-
stantia ». Et quod isla delinitio sit conveniens divi-
nae personae, ostenditur:

1. Per intentionein auctoris, quia Boethins in-
tendit agere de persona Christi; conslat autein, per-
sonain Christi esse increatain : ergo intendit assignare
rationem personae divinae sive increatae.

2. Item, quod haec sit ratio personae^ in di-
vinis, videtnr: nam in Deo constat ponendum esse
suppositum incommunicabile , et hoc suppositum
est substantia divina, et hoc etiam est rationalis
naturae; et non convenit ei, nisi de quo dicitur
persona: ergo est eius ratio, ut videtur.

CoNTR.\: 1. Omnis definitio dicit aggregationem,
cum constet ex pluribus^ ahoquin esset ibi nuga-
tio ; in simplici autem nulla est aggregatio : ergo
nuUum simplex est definibile. Sed persona in divi-
nis est omnino simpiex.: ergo etc. Si dicas, secun-
dum quod dicunt ahqui , quod quamvis sit simplex
secundum rem , tamen non est simplex secundum ra-
tionem; contra: aut illi rationi respondet ahquid in
re , aut nihil ; si ahquid : ergo aliqua compositio est
in re; si nihil: ergo ratio omnino vana est. Sed
propter rationem vanam non est ahquid definiendum:
ergo etc.

2. Item , ratione suarum partium non videtur
convenire divinae personae. Nam rationale est dif-
ferentia animahs: ergo cui non convenit esse animal,
non convenit natura ralionahs. Sed animal non con-
venit Deo , cum sit species corporis: ergo nec hoc
quod est rationale.

3. Item, videtur quod substantia non dicatur
in recto de persona, quia, multiplicato definito, ne-
cesse est multiphcari^ definitionem et partes defini-

Quaestio

.\lia quae-
stio.

tionis: ergo si persona est substantia , cuin sint plu-
res personae, ergo plures substantiae. — Si tu dicas,
quod substantia stat ibi pro hypostasi; conlra: hypo-
stasis dicitiir subslantia iiidividua, sicut dicit Boe-
Ihius^: ergo sicut est nugatio, si diceretur: homo
rationalis, sic et in praedicta notificatione. — Quae-
ritur ergo, utrum hoc nomen substantia stet pro
communi , vel pro hypostasi ".

4. Itein, videtur non esse convertibilis. Nam
anima hominis est naturae rationalis substantia in-
dividua: ergo etc. — Ultimo quaeritur, cum assignen-
tur diversae definiliones de persona ' , quomodo
dilTerunt.

c 0 N c L u s 1 0.

Definitio illa Boethii est bona et conveniens
divinis personis.

Respondeo : Dicendum , quod , sicut palet ex
intentione auctoris, haec definitio personae convenit conciusio.
et assignatur divinae personae.

1. Ad illud vero quod obiicitur, quod simplex snhuio op-
non est definibile; dicunt aliqui, quod dnpliciter est soiniioaliol
aliquid definire. Uno modo in recto et per diffe-
rentiam dicentem positionem, ut cum dicitur: homo
est animal rationale, mortale; et hoc modo verum
est, quod definitio dicit aggregationem et composi-
tionem , et hoc modo solum ^ aggregatum est defini-
bile. .\ho modo contingit aliquid definire in obliquo et
per differentiam dicentem privationem , ut cum dici-
tur: simitas est curvitas nasi; et tunc non significatur,
substantiam rei aggregari ex diversis, quoniam quod
ponilur in obliquo non intrat essentiam de necessi-
tate. Ulterius, differentia privans non ponit aliquam
compositionem sive appositionem ; et talis est dicla

' Libr. de Duabus naturis ct una persona Christi, c. 3.

2 Adiecimus ex cod. W pcrsome. — Paulo inferius cod.
M cum ed. I individua pro divina ; cod. T in marg. exliibet:
hoc suppositum est idem quod substantia divina.

3 Secundum Aristot., Vll. .Metaph. te.xt. 33. et 43. (Vl. c.
10. 12.), definitio est ratio (sermo) habens partes, quae sunt
genus et differentia.

* Vat. cum uno vel altero cod. muUiplicare.

^ Libr. de Duabus naturis et una persona Christi, c. 3.

s Codd. cum ed. I omittunt hanc quaestioncm, ad quam
tamen infra in solutione ad 3. datur responsio ; quare cum
Vat. eam in te.xtum rocepimus.

7 Vat., favcnte solo cod. cc, cum diversae sint definiliones
sive assignentur de persona.

8 Codd. P Q cum ed. I addunt quod est.

440

SENTHMTIARUM I.IB. I.

ctoris.

ratio. Nam hoc quod rationalis naturae ' cadit in
ol)liquo, et haec dilTerentia individua non ponit,

improbaiur. sBd privat. — Sed haec responsio non potest stare.
Primum quidem, quia quod definitur per obhquum,
aut definitur sicut accidem per substantiam, aut sicut
per rem eiusdem generis ; sed sive sic, sive sic, esl ibi
additio. Nam definiliones accidentium, sicut dicit
Philosophus -, sunt ex additamento. Simihter, si per
rem eiusdem generis; lunc ergo intrat essentiam et
non dicit totam, cum sit pars definitionis: ergo ne-
cesse est, iUud quod apponitur, ahquid addere se-
cundum rem, et ita sive in recto, sive in obhquo
necesse est dicere aggregationem.

El propter hoc dicendum ahter, quod haec ralio,

soiniio aii- intellecta de persona creata, esl notificalio dicens
aggregationem. In Deo autem non dicit aggregatio-
nem secundum rem, sed secundum inlelhgendi ra-
tionem; quae tamen non est vana, eo quod omnia,
quae dicuntur in ratione personae, inveniuntur in

Magis expii- Deo , licet non per diversitatem. — Et hoc quidem
potest intelhgi sic. In creaturis specificatio per addi-
tionem coraplentem est ^ individuatio per additionem
sive appositionem contrahentem. Et ideo, cum dici-
tur substantia individua , individuum realiter ad-
dit supra substantiam . unde ^ et substantia indi-
vidua supra naturam; et ideo necesse est, esse
compositam personam in creatura. Sed in Deo est
individuatio vel distinctio per solam origineni. El
quia persona oritur se ipsa, ideo nulla est ibi omni-
no^ additio, sed plurificatio, et per phirificalionem
distinctio et individuatio; et ideo nec individua addit
supra substantiam, nec substantia supra naturam.
Ideo vere dicitur ** et vera est ralio inteiiigendi ; et
notificatio ista convenit personae divinae, nec signi-
ficatur in ea ahqua compositio ; unde lenet rationem
cuiusdam notificationis et cadit a ratione definitio-

catiir.

nis , quia nec Deus nec divina persona est definibi-
lis, est tamen cognoscibilis, et notificabilis.

2. Ad illud quod obiicitur de differentiis posi-
tis, sive de membris, dicendum, quod rationale
dicitur uno niodo , quod lialiet potentiam discernendi
bonum a malo , verum a falso — et sic Deo et crea-
lurae convenit'; alio modo, quod habet potentiam
discernendi per inquisitionem et coUationem et dis-
cursum — et hoc est animae coniunctae carni. Et
sic difTerentia talis primo modo ponitur in definitione,
sed secundo modo obiicit.

3. Ad illud quod obiicitur, quod substantia in-
dividua dicitur in recto; dicendum, quod numeratur,
sicut persona. Nam, sicut dicit Anselmus^ plures
substantiae sunt individuae, sicut plures personae.

Ad illud quod quaeritur, utrum hoc nomenRespw

. quaei"

substantia stet pro commum , aut pro hypostasi : ^jnni
consuevit tripliciter^ responderi.

Primo modo sic, quod substantia stet pro com- Resp.
muni. Et si tu obiicias, quod illa non individuatur;
dicunt, quod differentia adveniens respicit substantiam
ratione suppositi , non ratione formae, ut patet, cum
dicitur: animal individuum. — Sed haec responsio
non videtur conveniens, quia'" hoc wovam suhstan-
tia, secundum quod stat pro communi, non sup-
ponit personam. Unde haec est falsa: essenlia gene-
rat; et haec: substantia generat.

Secundo modo dicitur, qm& substantia ibi tan- Resp,
tum valet quanlum hypostasis; nec est nugatio.
Nam individuatio atlenditur in persona quanlum
ad triplicem incommunicabilitatem ", scWket per prae-
dicationem, et haec convenil hypostasi; el per
compontionem, quia non est alteri componibilis; et
per unionem, prout aliquid unitur digniori. Et ita
differentia individua dicit istas duas incommunicabi-
litates '^ Unde patet, quod non est ibi nugatio: patet

iiipi

1 In com))lui-ibiis codd. dasidcfatur naturae , et mox post
vocem dijfcrentia ed. 1 addit qaac cst.

2 Libr. VII. iMetapii. text. 12. (VI. c. 4.). — Pauio supc-
rius aliqui codd. ut S T Z per subicctum pro per substantiam.
Infcrius post toiam cod. R adiungit rationem.

3 Cod. Y : In creaturis specificatio fit per dijferentiam vel
per additionem complentem.

* A cod. 0 abest unde.

5 Vat. cum cod. cc, voci ideo praemisso et, onuttit omnino.
Immcdiate ante cod. 0 originem habet a sc ipsa jiro oritur
se ipsa.

'^ Su])ple: delinitio illa Boothii. — Mox vocula isla deside-
ratiM' in plurimis iiiss. nec non in cd. 1.

''' Cfr. .\usjust., II. de Ordine, c. II. n. 30. seqq.

8 Monolog. c. 78: Quot personae, tot individuae sunt sub-
stantiae.

° Val. cum cod. cc dupliciter , et i)aulo ante multi codd.
persona pro substantia , scd pcrperam. Vide pag. praeced. no-
lam 6. — Paulo infra pro vocabulo substantia cod. 0 exliibot
sict pro esseniin.

10 Complures codd. ut G 11 TZ cum, ct consequcntor deindc
supponat pro supponit.

'' Incommunicabiliias opponitm' communicabilitatt , quac

duplex est, scilicet itt quod et ut quo. Per primani communi-
catur superius inferioii per identitatem ct csscnlialiter, ut ani-
mal communicatur homini ct i^racdicatur de homine. Conniiii-
nicabilitas ut quo t\i y>cv informationem , vel saltcin ad modum
formae. Haec est triplcx, cui opponitur triplex incommunicabi-
litas. Prima fit per identitaicm , ut natura communicatur suis
suppositis ct universale inferioribus; ct tunc quod communi-
catur ui quo est etiam communicatum ui quod; unde est etiam
pracdicalio in i)rimo modo diccndi , ut Petrus est homo. Se-
cundu fit per compositioncm in rationc formac et matoriae ,
vel accidentis ct subiecti. Ilac communicatione id cui commu-
nicatur, non fit ipsum communicatum , sed ali.juid tale , v. g.
corpus, vivons etc. Tertia fit per unioncm , ut natura hu-
mana Christi communicatur Verbo , ut ab illo sustenletur ,
quae unio non est proprie per iiiformationcm nisi secundum
quandam annlogiam. Ilis tribus niodis communicabilitatis re-
spondct triplex incommunicabilitas ; et his (ribus modis persona
cst incommunicabilis. Cfr. S. Thom., Iiic q. I. a. I. ad 7, ct Scoliis,
III. Sent. d. I. q. 1. n. 9. et se(i(]. — Paulo infra pro atteri
cod. S alii.

12 Scil. secundam et (crtiam. — Vat. cuin i)luribus codd.
hic e( ])aiiIo infra incommuniiates \)vo incommunicabilitaies.

DIST. XXV. AIM. II.

/.VI

eliani, quod (h^rmitio csl convcrtihilis. Pcr islaiii (lii-
|)li('('m iiicommimicahilitalcin excliKliliii' aiiima lio-
ininis, (|na(; (!st alii (•omiionihilis, cl liiim.iiia ii.iliira

>|i8umcii. iii Clirislo, (Iumc csl imila di^Miiori. — Scd tamcii,
liccl illnd ratioii.diililcr sit dictnm, adlmc rcslat
(jnacstio de Iniposlasi, (iiiia liypostasis cst ,suh.sl(nil.ia
iiulioidua. Qna(;ritnr similitcr, (inomodo ilii acci-
pialur auhstantia , et non potesl acci[)i pro coinmuiii,
nec pro liypostasi ^

Et propter lioc dicitnr tertio, (piod lioc iiomcii

fwiio 3. suhstantia stal ibi, sccnndnm (juod .suhslantia di-
viditnr in snhstaiitiam primain et secnndam^ et ita
in (piadam commimit.dc ad siihslaiitiam nnivcrsalcm
et parlicnlarcm ; cl illnd collii^mnt ex. verbis Boelliii,
quando venalnr delinitionein personae per praedi-
ctain divisionem substanliae, ut ibi i^atet^ IJndc boc
nomen iniUvidua coarctal illain indiirerentiain illins
nominis, nt stet pro snbstantia [)rima; et sic iioii
est ibi luijitatio nec substantiae comnmnis indivi-
duatio.

4. Ad illud quod ultimo quaeritur de assigna-

tione dclinilioiiiim , dicciidnm, ipiod pcr.sona dfrini-V" «'\«m-

,, , . . . ,. (iriiiit iiu.i-

lur a IJoctlno sic: pcr.soiia cst ralion.ilis iiatnrae iiinr ii<;iini-
iiidividn.i snbslaiitia ; a Hicli.irdo sic : pcr.soiia cst
iiilcllcctnalis nalnrae iiicoiiimimic.ibilis i^xistcntia.
Dcliiiitnr etiain alio modo sic: pcrsoii.i cst cxislciis
[)er se soliiin inxta siiii^Mil.in.Mii (jiiciid.im r.ilion.dis
existcntiai! modniii. A inagistris dermiliir .^ic: |)er.soiia
est liy|)()Stasis distiiicta jjropriclalc ,id iiobilit.item
[)ertinenl(;. — Kt notanda esl dinenMitia barimi dclini-
tioiinm: (pii.i |{o(!tliius et iiiagislri deliniimt [MTsonam,
S(Huni(liim (jiiod (■ominimitcr dicitiir iii Deo ct iii
creatnris; sed H()(!tliius maj^ns con.sidcrat ratioiiein
rei, ma;j;istri vcro adbnc '■' ratioiiein translationis.
Dclinitiones vero Kicbardi siint [icrsoiiae, |)iont est
in diviiiis praeci[)ue; S(!(l una est [)r()|)ria a.s.signalio,
alia vero delinitioiiis iioetliii (!X[)ositio sive corre-
ctio''. — Posset tainen dici, (|uod omiies idem di- -Mit-ir.
cunt, diirernnt lainen secundnm moduin dicendi;
quia deliiiitio Boetbii fiiit dala et videbatnr impro-
[)rietatcin sonare; ideo [)osnit Hicbardiis aliain magis
[)er [)ropria verba; et sic us([ue ad quartam.

SCHOLIOK

I. Scotus (I. Sciit. d. 2.3. q. unic.) dcniiitioneui Boetliii liic
positam rcprobat ciquc aiiam I\icliardi suljstituit, quod «pcr-
sona est inteiioctualis naturac incommunicabilis e.xistcnlia ».
Ilacc tamen , ut dicit S. Honav. (ad 4.), est « delinitionis Boctiiii
expositio sivc correctio ». Cum aliqua cxpositionc di^finitio
Boethii communiter rccipitiu-, ct eodem modo explicatur ab
.Vngelico et Seraphico. In spccie ex|ilicatione indigent vocabula
substnntia et indmdua, dc quo vide solut. ad ,3. De primo
vocabulo S. Doctor cum S. Thoma (S. 1. q. 29. a. I. ad 2.)
asserit , quod accipitur ncc praecise pro substantia prima
(hypostasi), nec pro substantia secunda («pro communi», id
est essentia) , sed « accipitui- communiter, prout dividitur per
primam et secundam » (S. Thom. loc. cit.). — Vocabulum in-
dividua non potest hic significarc siiujulare; tunc cnim seque-

rclur, (luod liumana Christi natura cs.sct pcrson;i humana, (piod
cst hacrcsis; ct insupcr, quod aiiiuia scparata esset persona, quod
comunmiter non appiobatur. Dicendum igitur, ([uod indicidua
stat pro incommunicdbilis.

.Notanda sunt uliima vcrb;i solutionis ad I. — riliina obic-
ctio idco iion cst soliita, quia ex dictis iam manifestum est, ([uod
indicidua ibi dicitur pro incommunicabilis.

II. AIcx. Hal., S. p. I. q. 56. m. 3. — Sco(., in utroque
Scripto 1. Scnt. d. 23. q. I. — S. Thom., hic q. I. a. I ; S. I.
q. 29. a. I. — B. Albert., hic a. I ; S. p. 1. tr. 10. q. U.
m. 2. — 1'ctr. a Tar. , hic q. I. a. I. — Richard. a Mcd., hic
a. I. q. 2. 3. — .Cgid. H., hic 1. ])rinc. q. 3. — Henr. Gand.,
S. a. o3. q. 1. — Durand., I. Sent. d. 23. q. I. — Dionys.
Carlh., 1. Sent. d. 23. q. 2. — Biel, I. Scnt. d. 2.3. q. I.

ARTIGULUS IL

De communitate nominis persona.

Secundo quaeritur de secundo articuio , scilicet
de communitate buius nominis persona. Fi circa
hoc quaeruntur duo,

Primo quaeritur, utrum hoc nomen persona

sit vere commune personis increatis.

Secundo, ulrum sit commune univocum per-
sonis creatis et increatis.

1 Cod. 0 adiungit : quia tunc idem definiretur.

2 Aristot., de Praedicam. c. de Substantia, hanc divisionem
ponit intelligcns sub prima substantia ipsum individuum, ut
quidam homo, sub secunda spcciem , ut homo. — Paulo a: te
Vat. cum cod. cc post secundum quod inserit hoc nomen, et
subinde post dividilur in omittit substantiam.

3 Loc. cil. (pag. 4-39) c. 2. — Hanc sentcntiam et S. Thc-
mas, hic q. I. a. I, praefert. — Mox post voccm nominis
sola Vat., nullo suffragante cod., addit substantia.

* Libr. IV. de Trin. c. 22. 23. — Sequens definitio invc-

S. Bonav. — Tom. 1.

nitur cliam apud Bichardum loc. cit. c. 2i; ullima autem col-
ligitur cx lit. Magistri, hic c. 3.

^ Supple: considerant. — Pro adliuc , quod cx praestan-
tioribus codd. revocavimus, Vat. cum cod. cc addunt. Et re-
vera, quia in persona cst proprietas ad nobilitatem pcrtinens,
ideo hoc nomen personae ti-ansfcrri potest ad divina.

^ Cfr. Richard , IV. dc Trin. c. 21. sc(i([., ubi definitioncm
a Boetliio datam pertractal. — Plures codd. ut .\ T W X cum
ed. I correptio pro correctio. — Mox post fuit cod. I inse-
rit prius.

;i6

44:2

SENTENTIARUM LIB. 1.

QUAESTIO I.

Utrum nomen persona sit commune personis increatis.

Quod aiitem sit vere commime personis in-
creatis, ostenditur :

1. Per Augustinum septimo de Trinitate*:

Fundamenta. «Ideo, inquit, dicuutur tres personae, quia com-

mune est eis quod est pe/'^om »; sed constat, quod

ad pluriricationem non sufTicit communitas nominis

solum : ergo vere est commune secundum rem.

"2. Ilem , hoc ipsum videtur ratione, quia omne
nomen , quod recipit supra se signum distributivum,
est vere commune ad illa, in quae dislribuitur ^;
sed tale est lioc nomen persona : ergo est commune
ad tres. Dicitur enim convenienter: quaelibet persona
refertur.

3. Item , omne quod secundum idem nomen et
secundum eandem rationem dicitur de pluribus, est
vere commune ad illa; sed persona est huiusmodi,
quia secundum idem nomen ' et eandem rationem, sci-
licet praeassignatam , dicitur de tribus : ergo etc.

4. Item, cum dico: Pater est persona, hoc no-
men persona praedicatur, aut ergo tanquam ens de
ratione Patris , aut tanquam accidentale \ Constat
quod non tanquam accidentale : ergo tanquam ens de
ratione Patris. Aut ergo dicit totum quod est Pater,
aut non; si lotum, ergo sicut pater praedicatur de

^ solo Patre, ita et persona; quod falsum est. Ergo

ijon dicit totum , ergo in plus est hoc quod est
persona qn3im pater , el in phis^ quod est de ra-
tione Patris , et simihter de ratione Filii: ergo est
vere commune.

Contra: 1. Omne commune ad ahqua, quod

Ad opposi- numeratur in ilhs, est vere universale ad iUa, ma-

tum.

xime si non dicitur accidentahter de ilhs. Hoc patet,
quia Augustinus dicebat supra, distinctione decima
nona^ quod non ob ahud essentia non est universale,
nisi quod non numeratur in singularibus. Si ergo
persona est commune ad tres , et ulterius nume-
ratur sive plurificalur in ilhs: ergo est universaie,
ergo in divinis est ponere universale; quod est
contra praedetermiiiata et contra Augustinum ', qui
vult, quod in divinis non sit universale nec particulare.

2. Item, nihil est commune, quod de sui ra-
tione et nomine privat communitatem; sed persona
dicit individuum sive incommunicabile de ratione
sui nominis : ergo etc.

3. Item , omne quod dicitur secundum substan-
tiam et est commune , dicitur secundum substan-
tiam communem; sed nihil quod dicitur secundum
substantiam communem, plurificatur: ergo persona
non plurificatur. Sed constat quod plurificatur, et
tamen dicitur secundum substantiam : ergo non dicit
quid commune.

4. Item, si dicit quid commune, aut nominis
tantum, aut nominis et rationis tantum, aut no-
minis et rationis et rei. Si tantum nominis: ergo
est aequivocum *, ergo non est commune. Si tantum
nominis et rationis , ita quod nihil est commune
in re: ergo est vanitas solum. Si vero nominis et
rationis et rei ; sed communitas realis, ut vult
Damascenus^ non est nisi communitas substantiae
et naturae, et haec nullo modo plurificatur: ergo
hoc nomen persona nullo modo potest esse commune.

CONCLUSIO.

Nomen personae est commune personis increatis,
sed alia communitate quam ea, qua essentia
ipsis est communis.

Respoxdeo: Ad praedictorum inleliigentiam est
notandum, quod persona absque dubio est com- concios^
munis tribus, et essentia communis; sed tamen
alius modus communitatis est in essentia et joer-
sona. El huius signum est, quia plurificatur persona,
non essentia.

DifTerentia autem harum " communitatum dif-
ferenter accipitur a diversis. Quidam enim dicunt , opinio i
quod duphciter contingit ahquid esse commune, modon
scihcet secundum positionem, et secundum priva- u^,
tionem: secundum po^^Wonm, ut animal est " com-
mune ad hominem et asinum; secundum privalio-

' Ciip. 4. n. 8. — De principiis iiorum argumentorum vide
supra d. 19. p. il. q. 2.

^ Cfr. Petr. llispnn., Siimmul. tract. de Distributione , ubisigna
distributiva di\iduiitur in distribuliva substanliae v. g. omnis,
nullus, ct accidentium v. g. qualiscumque, quiiibet. — Paulo su-
perius Vivt., favente cod. cc, pro signum exhihet nomen , etdcin
iiiferius post tres omittit uItim;Mn huius argumcnli propositionem.

^ lii Vat. et solo cod. cc decst liaec propositio: quia se-
cundum idem etc.

* Cod. bb adiungil sive extraneum.

^ Intollige : et quidem in plus. De sensu verborum in plus
est \ide supra pag. 348, iiota 5.

^ Lil. Magistri, c. 7. seqq.

^ Libr. VII. de Trin. c. 6. n. II, de quo vide supra lit.
.Magistri, d. XIX. c. 7. scqq. , et ibid. in Comment. p. II. q. 2.

^* Sic plerique codd.; Vat. cum cod. cc aequivocatio. Paulo
inferius sola Vat. analogum pro vanitas solum.

^ Libr. I. de Fide orthod. c. 8. Cfr. etiam supra lit. Ma-
gistri, d. XIX. c. 9. — Paulo superius post si vero nominis
codd. et ed. 1 omittunt ct rationis , male.

"> A Vat. abest harum, quod auctoritate complurium codd.
ut G II M 0 aa bb et ed. 1 restituimus.

1' Val. cum. cod. cc dicitur animal esse.

Disr. XXV. AHT. II. giAKsr. I.

/4^:5

nem vnro, nl 7wn-animal v?>l cominiine ad Uipidnn
ct ;ui liffninn. Kl. (liruiit, (iiiod coiniimnilas scrcnn-
(liiin positionem esl in natnni ct essiMitia vi in 110-
miiu^ lioc si|i[nincanl(^ coimimiiilas vcro sccnndnm
privationcm cst in imrsona, (jiiia diciliir pcrsona
(|nasi incomnmiiicahilis, id cst sccnndiim privatio-
ncm comimmitalis.

.Vlii diciint, qnod diii)lex est commiiiiitas: (inae-
pi.iio j. dam secnndnm unitatem natiirae absolutae , ([unv-
dain secnndmn similitiulinem liabitudinis compa-
ratae. Commnnitas secnndmn vnitatem naturae
absolutae est humanitas * respectu l*etri et l^anli,
qnia una natura universalis rcixMilur in ulris(pie.
Communitas vero seciindmn similHudinem habitu-
dinis relatae est illa quae attcnditur in consimili
comiiaratione *, sicut nKKliis rcgcndi commimis est
nautae ad rcgcndam navem, ct doctoris ad regen-
das scholas, quia uterque dehct cssc non sortc, sed
arte peritus. El primus quidem modus attcnditur
in essentia, secundus vero attcndilur in persona.
Nam persona dicitur quasi proprietate distincta; el
ita dicit liabitudiiiem ad proprietatem, qiiae consi-
milis est iii qnalibet personarnm. Non ' dicit, quan-
tuin est de se, unam formam naturalem nisi in
obliquo; sed essentia vel substantia dicit formam et
naturani absolutam , in qua comirmnicant.

Alii dicunt tertio modo, qiiod duplex est com-
munitas, rei scilicet et rationis: rei , sicut univer-
sale ad singularia , rationis vero , sicut aliqua in-
tentio accepta ab anima secundiim consimilem modum
accipiendi ; et sic hoc nomen individuum est com-
mune secundum rationem ad Petrum et Paulum.
Primo modo dicunt essentiam esse communem;
secundo modo dicunt esse communem personam,
quia hoc dicit persona in divinis, quod individuum
in creaturis.

Omnes autem isti modi dicendi , si diligentius
altendamns , convenientes sunt, et sumti sunt ex
significatione huius nominis quod est persona , sive
ex distinctione *. Persona enim dicit incommunica-
bile secundum rationem; et hoc dicit privationem
communitatis. Persona ulterius, quia incommunica-
bililatem habet ratione eius quod subest proprietati
distinguenti , dicit habitudinem ad proprietatem, sicut

pinio 3.

;iam au'
}ris.

per nomcn hi/posfasis. Hiirsus, v\ his habclnr,
(liiod persona poiiit circa siippositiim , dc ijuo dici-
tiir, inlciilioiicm subiieiendi , cl iniii praedicandi
dc pliiribns. Kl ila palcl, (jiiod d(5 ralione siii no-
niiiiis imporlat pricationem c<nnmunitatis , simdi-
tndinem /Hibiliidinis " ct intrntioncm rationis. Kt
(juia communitas ciiis accipiliir .^cciindiim ralionem
nominis, ideo importat commimitatcm sccundum pri- conrhuio 2.
vationem, et proportionem sive analogiam, ct ratio-
nem. — Taincii iiitcr omiics hos modos mcdius
magis accedil ad naturain rei, (|iiia revera privatio
illa in persona magis est positio i\wun privatio. Kt
rursus , nominis intentio fundamcntum ct radicem
liabet in re.

Concedenda? ergo sunt rationes ", quod persona
dicit commime in divinis.

\. Ad illud ergo quod obiicitur, (|U()(I pliirili- soiuuo or-

, , . • . . I 1- •. positoruiii.

catur ; lam patet responsio: (piia universale dicit
commnnitatem secundiim positionem el secuiidiim
unitatem nalurae ct sccunduin rem , non solum
secundiim rationem ; el quoniam persona lioc inodo
noii im[)()rtat communitatcm, idco non cst iiniver-
sale. — Nihilominus tamen ratio non valet, (inia uni- Aiia raiio.
versale plurificatnr, ita qiiod vere nnmeratiir i)roptcr
veram additionem, per quam contrahitur ad indivi-
duiim; sed haec persona non addit supra personam,
quoniam, ut praedictum est^ non est distinctio in
divinis per additionem , sed per originem: ideoper-
sona nec vere nurneratur, nec trahitur in partem
illo modo, quo universale.

2. Ad illud quod obiicitur, quod privat com-
mnnitatem ; dicendum , quod illud quod privat com-
munitatem, non est commune secundum illam com-
munitatem, quam privat; sed persona privat commu-
nitatem rei , sed non communitatem rationis ; et
secundum illam non esl communis, sed secnndum
communitatem rationis.

3. Ad illud quod obiicitur : quod est commune
ct dicitur secundum substanliam, dicitur secundum
substantiam * communem. ; dicendum , quod hic est
accidens , sicut hic: iste est albus, et est monachus,
ergo est albus monachus; quia aliam rationem de-
nominandi importat iste termimis albus in praemissa
et in conclusione. Sic recle dicendum do hoc ter-

1 .\Iiqtii codd. ut F G I R S V cum ed. 1 humanitatis.

' Va(. practpr fidem mss. ct cd. 1 operatione.

^ \'at. adiicit enim.

* Cod. Y definitione ; cod. T distinctione vel definitione.

s .Vuctoritate cod. T adiecimus verba similitudinem liabi-
tudinis , quae in Vat. desiderantur. Lectio nostra comprobatur et
ex contextu (quia S. Doctor praecedentia summatim exhibet) ct ex
mutila iectione aliorum codd. importat privationem habitudinis.

^ Cod. V subiicit quae probant.

^ Dist. 19. p. II. q. 2. — Paulo superius pro /ta 7«/o</ Val.
cum cod. cc ut, et subinde pro per quam exhibet propter
quam. Demum Vat. pro verbis sed liaec pcrsona non addit su-
pra personam substituit et hic persona non addit supra essen-

tiam, cum qua leclione aliquo modo convenit leclio ed. I : sed
haec persona non addit supra naturam; at utraque lectio, etsi
in se non sit falsa, tamcn iion est ad propositum, quia, ut ex
obieclione liquet, non agitur de respectu, (lucm peisona liabet
ad essentiam, sed de respectu, quem haec persotia in particu-
iari habet ad personam in communi sive in generali sumtam.
Codd. reclc habont personam pro essentiam, sed piiniini corum
non bene additur pro adilit.

* Mutilam lectioneni Vat., quae verba dicitur secundum
substnntiam omitlit, ope mss. rosarcimus, et iustissime, quia
illa verba in obicctionc habentur. — Vox acciden.s, quae pro-
ximc post occurrit, accipiliu' pro fattacia accidentis. — Paulo
infcrius Vat. cum cod. cc ergo aliam pro quia aliam.

444

SENTENTIARUM LIB. I.

niino commune , quia prius secundum habitudinem,
secundo secundum naturae unitatem accipitnr.

4. Quod quaeritnr : aut est communitas rei ,
ant rationis. ant noniinis: dicendnm, quod oinnibus

his modis; sed communitas realis duplex est, sicul
visum est, sciiicet secundum naturae unilatem , et
secundum simileni habitudinem; et primo modo lo-
qnitur Damascenus, et ideo patent cetera.

SCHOLIOK

I. Qiiacstio liaoc orta cst cx difticultato salis siibtili , qua
ratione noiiicn penonae possit esse commune tribus j)ersonis
divinis. Pat<>t eiiini, iliud non esse communc communitate rei ,
sicut essentia est communis illis Iribus personis; non potest
etiam esse illis commune per modum vniversalis, cum in Deo
non sit ratio uni\ ersalls. — S. Bonav. tres refert solutiones proba-
biles, secnndam aulem pracfeit. Magis explicatur eius sentcntia
in seq. quaestione his verbis : « Dicitur (persona) secundum com-
parationem rerum eiusdem naturae, idco anatogice et aequaliter,
et ideo qiiodam modo imirocev. — S. Thomas (loc. infra cit.)
eligit et bene explicat tertiam solutionem, contra quam arguit
Scotus, dicendo, quod nihil positum in definitionesii ens rationis.

Fallacia accidentis in solut. ad. 3. in hoc consistit , quod
in maiori terminus commune accipitur sccundum simititudinem
liabitudinis (iuxta sccundam solutionem) ; in minori vero abso-
lute secundum unitatem naturae.

II. Alex. Hal., S. p. I. q. 56. m. i. a. 2. — Scot., de hac
ct seq. q. Hcport. hic q. 2. — S. Thom. , hic q. I. a. 3; S. l.
q. 30. a. 4. — B. Albert., hic a. 3; S. p, 1. tr. 10. q. U. m.
I. — Petr. a Tar., hic q. 1. a. 3. — /lilgid. R., hic I. princ.
q. 1.2. — Henr. Gand., S. a. 53. q. 7. — Durand., hic q. 2.
— Dionys. Carth., I. Sent. d. 23. q. 2. — Biel, de hac et scq.
q. hic q. unica.

QUAESTIO II.

Utrum nomen personae, dictum. dc creatis et increatis personis , sit commune univocum.

Secundo quaeritur, utrum hoc nomen persona
sit commune univocum creatis et increatis personis.
Et quod sic , videtur :

1. Quia eadeiu est ralio et idem mmen perso-
M(m,oii-nae, secundum quod dicitur de his et de ilUs.

2. Item, hoc videtur, quia personae commnni-
tas est commnnitas consimilis habitudinis ; sed con-
similis habitudo, quae reperitur in Deo, reperitur
et^ in creatura. quia sicut Pater est suppositum di-
vinae naturae, ita Petrns humanae: ergo etc.

3. Item, complementum rationis personae con-
sistit in incommunicabilitate ; sed incommunicabilitas
communis est personis divinis et creatis: ergo etc.

Contra: 1. Deus et creaturae summe distant:
Fundamentn.ergo niliil habent coiumune , ergo nihil univocum.

2. Item , persona est substantia : ergo quae
univocantur in persona univocantur in substantia.
Sed Greator et crealnra non univocantur in substan-
tia , quia tunc Deus esset in genere ^ : ergo nec in
persona.

3. Item, quae univocantur in aliquo aequaliter
sunt in illo: sed niliil participat aequaliter creatura
cum Deo: ergo lioc ipsum quod est persona , non
dicitur univoce de Deo et creatura.

4. Qnaeritur ergo , de quo per prius dicatur
()u3(!si\o in- persona ^ ; et videtur. quod per prius dicatur de

creaturis. qnia inde transiatum cst ad divina. Contra:
natura intelleclualis et snbstantia el distinctio per

prius est in Deo quam in creaturis; et non sunt
plura de ratione personae: ergo etc.

CONCLUSIO.

Nomen personae de creatis et increatis personis
dicitur analogice, el quidem analogia secun-
dum aequalitatem de divinis personis ad se
comparatis , analogia vero longinqua de per-
sonis divinis simul et creatis.

Respondeo: Dicendum, quod hoc mmewpersona,
sicut visum est prius^ non dicit nisi communita-
tem habitudinis, super quam fimdatur communitas
rationis. Quoniam ergo consimilis habitudo reperitur
in personis creatis et in increatis, hinc est , quod
hoc nomen persona non dicitur aequivoce, sed ana- conc;usi(
logice.

Sed attendendum , quod communitas habitudi- DistincUi
nis potest esse per respectum ad res eiusdem gene-
ris; et tunc est univocatio et analogia secnndum
aequalitatem — ut Petrus est individuum et Paulus —
et aequaliter eis convenit ratio individui. Potest etiam
esse per comparationem ad res^ diversorum gene-
rum , ut Petrus et albedo Petri in hoc, quod est esse
individuum, uniuntnr; et per prins convenit ratio
individui Petro quam eius albedini. Sic dicendum ,
quod lioc nomen persona , dictum de personis di-

' .V miiltis codd. el cd. I abest et.

• Cfr. supra d. 8. p. II. q. 1.

^ Supplo cum ((.d. (. ct cd. I de creaturis, nn de Deo.

lur

■• In (iiuicst. praeccd.

■'' In multis codicibus desunt voces ad res; in ed. 1 lcgi-
rrruni jiro ad res. — Mox post quod est cod. T omitlit esse.

DIST. XXV. \\{\. 11. OIM-ST

/«/i:i

vinu, qiiia dicitur socumliini roni|):»r;vtinnoin nTUin
cousioa. oius(l(Mn nalniac , idco (UKiloffica^ vX acquuUlrr ; Gi
idoo (juodun inodo univocc; siinilitcr, cum dicitiir
de jHMSonis crcalin. Cuiu aulcm diciliir {\v itcrsoiiis
crcalis cl incrcatis , dicitur pcr coinparalioncm ro-
)io:t ruin diYorsaruin naliirariim , cl idco pcr prius ol
postcrius, VA sic porsona priiis dicilur de porsonis
creatis socnndiiiu norncn, sod sociindiim ron nomi-
nis pi'r |)rius diciliir de personis increatis.

Et cpiod (]uaeritur, ulriiin persona sit cominune
-10 '<• personis crealis et iucreatis ; dicendum, qiiod si di-
citur commune univocum, non. Kt raliones ad hoc
concedendae sunt.

1. Qiiod ergo obiicitur , quod eadeni est ra-
np-tio etc; dicendum , qiiod non est eadein ratio nisi

iiiii.

secundmn analofjiam: fpiia loii;^'(' iioltiliiis ct alilcr
esl n;iliir;i intcllccliialis ct liyposlasis et distinclio ct
propricl;is iii Dco (piam iri cre;ituris.

^. \{\ illiiil (piod ohiicitiir, (piod est haliitiido
consimilis; dicciidiiin, (jiiod iioii cst similitiido ai-ijiKi-
litatis ; et proplcrc;i l;ilis siiniiiliido noii lacil iini-
vocationein , sed ;in;il()gi;im soluiii.

X Ad illiid quod ohiiciliir dc incommunicahili-
tate, dicendum, ipiod noii c.st piini privatio , iinino
iinp()rt;il distinclioncm; el ciim^ ;ilia r;itio distingiieiHJi,
(lisl;ms miiltum ;ih ist;i , sit in Dco, et hoc non tan-
liiiii secundiiin rern , iinino etiani seciiiidiim r;itio-
nein reclam, intellecliis noii ;iltrihuit Dco iiiodum
distingucndi , ipii competit composilis. Idco ncc i;i-
tioiK» uiiivociiin est. sed solnm an;do''iim ''.

SCHOLIOX.

I. Rx solutiono praocedonlis quaoslionis acguere quis pos-
sot, nomoii prrsonao esso ronimiino iinivorum divinis et croalis
personis, ciim oominunilas siniilis iuii)it(idinis, (jiiae intor divinas
personas esse assoritur, etiani intor creatas et divinas personas
statnenda esso videatur. ipsa quaostio specificalur, dum S. l)o-
ctor distineto rcspondot tum com|)arando divinas porsonas intor
se, luin oreatas ciim creatis, (um croatas cum divinis. — VA
notandum, quod comparando creatas personas cum creatis, iliud
commune tinkocum non polest intelligi de generica vel speci-
fica tmitate, quam habont plura individiia humana, sod de

cominnnilatc in ratione singularilatis. Singularc autem in con-
creto differt a singulari, tamon , ut dicitur in corp. , ae(jualitor
eis convenit ratio initividui. — De diiplici analogia cfr. snjjra
d. I. a. 3. (j. I, et d. 7. q. i. — .\d quaest. in i. fiindam. re-
spondetur in .3. conclusione.

II. Alox. Ilal., S. p. I. q. 50. m. 4. a. I. — S. Tliom., Iiic
q. 1. a. 2; de principiis solntionis cfr. S. I. q. 13. a. 6. et 10.
— B. Albert. , liic a. 2. — Petr. a Tar., hic q. I. a. 2. —
Ricliard. a Med. , hic a. 2. (j. I. — .Egid. U., hic 2. i^riiic.
q. I. — Ilenr. Gand., S. a. o3. q. 3. — Dnrand., hic q. I.

DUBI.\ CIRC.V LITTERAM MAGISTRI.

DUB. l.

In parte ista sunt dubilationes circa litteram et
primo quaerilur de hoc quod dicit Magister: Dici-
mus, quocl trcs personae sunt, id est tres suhsisten-
tiae ; quia contrariuni dicit Boethius in libro de Dua-
bus naturis et nna persona Christi ■*, assignans difTe-
rentiam inter suhsistere et substare, quia « subsistit
illud quod non indigel alio ut sit; substat vero quod
suhiectum aliis, ut esse valeant, subministrat ». Vi-
detur ergo, quod subsistere sit idem quod esse , et
subsistentia idem quod essentia: ergo nullo modo
potest dici, quod sint plures subsistentiae.

Respondeo: Dicendum, quod Boelhius accipit ibi
hoc nomen subsistentia secundum Marcum Tullium ^
prout accipit significationem ab actu sistendi sive
per se standi ; et sic tanlum una est subsistentia.
Sed nunc doctores sacrae Scripturae accipiunt, prout
magis iinportat respectum ad proprietatem , cui suh-

est: et sic phiriricalur, Ratio autem huius est com-
munis usus. Quia accipiunt substantiam pro natui'a
rei; ideo pro supposito magis voluerunt accipere sub-
sistentiam.

DUB. 11.

llem quaeritur de hoc quod dicit, quod tres
personas esse unam essentiam vel eiusdem essentiae
dicimus , non ex eadem essentia. Videtur enim fal-
sum, quia Pater generat Filium de sua suhstantia
et spirat Spiritum sanclum: ergo videlur, quod om-
nes personae sint de eadem suhstantia.

Item quaeritur: quare non conceditur ista, quod
personae sunt ex eadem essentia, sicut coiiceditur
ista, quod sunt eiusdem essenfiae? Et videtur, quod
debeat concedi, quia ex dicit in divinis habitudi-
nem originis, et similiter genitivus originem impor-
tat. Si tu dicas, quod propter transitiones, quia

1 Codd. aa bb cc cum ed I antonomastice , non omnino
perperam, quia antonomasia est flgura, quae fit, quoties pro
nomine proprio substituitur eius opitheton.

" Ed. I subiicit etiam.

3 Cod. G sota analogia.

* Cap. 3: Subsislit enim quod ipsum accidentibus, ut pos-
sit osse, non indiget; substat autom id quod aliis accidenlibus

suhiectum quoddam, ut esse valeant, subministrat. — Paulo in-
fra jiost % erba subsistere sit idem quod ex mss. restauravimus
vcrba a Vat. omissa: esse et subsistentia idem quod.

^ Vide supra pag. 4 1 2. nola 7. — Proxime post Vat. , suf-
fraganto cod. cc, secundum actum subsistendi \n'o ab actu
sistendi.

446

SENTENTIARUM UB. 1.

praepositiones sunt transitivae ' — ita et obliqiii casus
sunt transitivi. Praeterea, haec recipitur: personae
sunt in eadem essentia, et tanien hoc quod dico m
est praepositio.

Respondeo: Dicendum, quod quando ' ahquid
Dnpiexcom-comparatur ad ahud ut m/o/-ma7w sive denominans,
lvmd° ' non ponitur propter hoc diversitas sive distinctio
unius ad alterum; sic enim comparatur deitas ad
Deum. Alio modo comparatur allerum ^ sicul princi-
pium ad principiatum ; et tunc de necessitate im-
portatur distinctio. Quoniam igitur haec praepositio
ex importat habitudinem causae vel saltem principii,
ideo de necessitate dicit distinctionem inter extrema:
et ideo haec non potest esse vera, quod personae sint
ex eadem essentia. Sed quia genitivus non tantum
construitur in ratione principii, immo ex videcla-
rationis essentiae , cum dicitur: muher egregiae
formae, ut dicit Priscianus^; ideo cum genitivo haec
est vera: Ires personae sunt eiusdem essentiae.

DUB. lll.

Ilem quaeritur de hoc quod dicit: Tres res,
et accipit hoc ab Augustino in primo hbro de Do-
ctrina christiana ^. Videtur enim male dicere dicendo
tres res, quia res est nomen absoiutum et generale:
ergo videtur, quodsi ahquid dicat in divinis, quod di-
cal essentiam sive substantiam: ergo sicut nullo modo
recipitur tres essentiae, ita nullo modo debet recipi
tres res. Et si tu dicas, quod recipilur'' tres entes;
^ hoc non est simile, quia ens est participium, et ita

trahit numerum aliunde et non numeratur secundum
formam propriam entitatis; res autem est nomen
substantivum. Si tu dicas , quod 7'es nominat mihi
formam a parte animae, vel istud nomen impositum
est a parte animae; hoc nihil est, quia illa sunt no-
mina intenfionum, et res dividitur contra intentionem.

Respondeo: Dicendum, quod unaquaeque ' res Res trii|
potest considerari tripliciter : aut secundum proprie- dcratu?"!
tates, quas habet in propria natura; aut secundum "^™"""
modum, per quem fit apud animam; aut secundum
proprietatem consequentem, quae inest ei ab actibus
animae, qui sunt subiicere et praedicare, compo-
nere et dividere^. Secundum ergo hanc triplicem
acceptionem contingit rem tripliciter nominari. Uno
modo per nomen, quod indicat existentiam a parte
suae naturae, sicut dicitur album et nigrum et huius-
modi. y4 Z/o mof/o, secundum quod anima accipit; et
sic, quia anima omnia accipit" per modum entis ,
nominat hoc modo res. Unde omne iUud res dicitur,
quod anima cogitat ut existens in natura. Alio modo
contingit nominare per intentiones secundas, sicut
dicitur genus, species, suhiectum, praedicatum.

Quoniam igitur hoc nomen res dicit quasi medium
inler nomen, quod dicit pure formam naturae , et
nomen, quod dicit formam inlentionis; ideo non tan-
tum essentiae convenit , sed etiam personis ; et ideo
tres res dicimus tres personas, non sic tres essen-
tias; et huic significationi alludit ipsum nomen. Res
enim dicitur a reor , reris , quod dicit actum a parte
aniinae; et aho modo res venit ab hoc quod est
ratus, quod dicit stabihtatem a parle naturae; et
sic res dicit stabihtatem sive ratitudinem ex parte
entitatis. Et sic patent obiecta, quia uno modo est
nomen naturae, alio modo est nomen rationis ^°.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc verbo Hieronymi: Non
est prorsus aliquis in Trinitate gradus. Videtur
enim dicere contra iilud quod dicit Auguslinus nono
Confessionum " : « Pater et Filius non difTerunt sub-
stantia, sed causa et gradu». — Ilem,in divinis est
subsistentia '^ ergo ibi est sub; sed sub dicitur relative

Ratto
elymolo)

1 Cfr. supra 6. 5. a. I. q. 2. arg. I. ad opp., et soliitio
huius argumenti.

"^ Vat. sola aliquando, et mox post denominans addit et
tamen. — Pauio infcrius cod. 0 sic vero pro sic enim.

3 Sic vetustiores codd. cum. ed. 1 ; Vat. cum cod. cc coni-
paratur aliquid ad aliud.

■• Libr. XVIII. Grammat. c. I. Cfr. etiam supra d. 3. p. II.
dub. 3; et Alex. Hal., S. p. I. q. 36. m. 7. a. 3. ad 1 ; nec non
B. Aibert. , hic a. 5; et S. Thom., Iiic circa lit.

5 Cap. 5. n. 5.

fi Vat. cum. cod. cc omittit verbu quod recipilur , substi-
tuit pro vocula hoc, quae proximc scquitur, hic, et paulo infe-
rius mutat propriam in propriae.

' In Vat. et cod. cc supprimitur vnnqnaeque.

8 Notamus, quod rei primo et terlio modo considcratae
respondet conceptus, qui a Scliolasticis prima intentio elsecunda
intentio \ocahalur , a modernis autem idea rm& et logica nun-
cupatur. Prima igitiir intentio est concoptus, quo inteileclui re-
piacsentatur res, prout est in se, si\c secundum proprietates,
quae ei conveniunt, nulla liabila ratione operationis intellectus,
V. g. homo, prout est animal r i\Wom\Q. Secunda autem intentio
cst con(;eplus, quo intell(;ctui repraesentalur res, non prout est
in se, scd sub proprietatibus ei ab intellectu atlriijutis , v. g.

homo , quatenus G?>i species , vel quatenus est SMfciVc^wm in pro-
positione. Medius modus, quo res considerari potest iuxta S. Bo-
naventuram , scil. per quem fit res apudanimam, complectitur
generak^s conditiones, quae actum intellectus concomiiantur,
V. g. quod intellectus cognoscat rem per modum abstractionis ,
universalitatis, entis etc. — Paulo superius pro consequentem
Vat. cum cod. cc communem, refragantibus vetustioribus codd. ,
nec non repugnante Scholasticorum modo loquend'.

^ Verba et sic, quia, anima omnia accipit, a Vat. sup-
pressa, auctoritate plurium codd. ut G H M 0 T Z bb et ed. 1
in textum recepimus.

»0 Cfr. supra d. 1. dub. 7 ; B. Albert., hic a. 6; S. Thom.,
hic a. i.

1' Etsi codd. et edd. concordes allegant Librum 9. (vel II.)
Confessionuni , verba lamen citata ibi non exstant, sed habentur
in libro, qui quondam inter opera S. Augustini perperam rc-
censebaliir et inscribitur: Quaestiones ex utroque Testamento
mixtim, q. 122: <r Niliil differt a Palrc Filius? Nihil plane dif-
fert in substantia, quia verus Filius est; difTert autem in causa-
litatis gradu (alias: in causa vel gradu) ». TertuIIianus adv. Prax.
c. 2. ail: (( Tres autem non stalu, sed gradu; nec substantia,
sed forma; nec yioleslate, sed specie ».

•2 Val. cum paucis tantum idss. suhstantia.

DISTINCTIO XXVI.

/♦47

ad snporiiis : ov^o Wn {'■sl sul) H supcr , cn^o iiiforiiis
et sii|)t'riiis, ('r<,M) ct {rr.uliis. — II(mii, uhinniKjiic cst
aiirtoriUis ct siihaiictoritas , ihi cst <,M-a(liis; scd \\;m'
est iii Patrc ct ImIIo: cr^'o ctc.

Hkspondko : Dirciuliim, siciit (licit (llossa, Kxodi
vigcsiino ': « Non asccndes pcr gradus adaUarc ctc.
?er gradus asccndit ad altare, (jui dicit Patrcin iiiaio-
rcin Filio, et Filium S[»iritii saiicto, sicutdicit Ariiis».
Uiuh; cuiii gradus de ratione siii nominis tollat [icr-
sonariim ac(|ualitatcm , idco bene dicit llicroiiymus,
qiiod iion est prorsus in divinitatc f^radus; niliilo-
ifferunt miuus ponitiir ordo. DilTeriint cnim gradus ct ordo,
lo. sicut puiictus ct unitas. Nain piinctiis cst suljstantia
posita; idco soliun cst in cor[)()ralil)us. Unitas vero
est substantia non habens positioncm-; ideo est in

spiriliialihiis. Sic gradus dicit siipcrpositioncm vel
loci, vcl (lifi[nitati.'^. Ordo vcro dicit hahitiidincm ad
principiiim siiic supcrpositioiic \

A(l illiid cr^M) (|iiod dicil Au(ju.slinus, (licciKlum, Ari tru ar-
(piod impropiic lo(juitur m uli(»(pie vcrho, ct rdii.sa
sumitur ihi pro principio , gradus vero sumitur
pro ordinc.

Ad illiid quod obiicitiir de suh , dicendiim, (iiiod
suh in divinis iion dicit iiircrioritatem, scd .soluiii
habitudiiuMU siuMindum rationcm intclli^MMidi. — Ad
illiid (piod ohiicitur de ttW6'tor?7rt/^?, (liceiidiim, (piod
vcriim (^'^t, sccundiim (|iio(l auctoritas soiiat iii ratio-
neiii (lominii, (piod ponit f,Ma(lum; scd sic non est
in divinis, sed soliiin, proiit .sonat in rationem prin-
cipii ; et hoc ponit ordinem in cognosceiuJo ^

DISTINCTIO XXVI.

Cap. I.

De huc nonmie /lypostasis.

Nunc dc j)ropriclalil)us pcrsonaruin, quas frequcn-
ter in hoc traclalu coinincinoraviinus, aliquid nos loqiii
oporlct. Scd priinum audiainus, quid de hoc nominc
a.mym\ii. hijpostasis Hieronyinus dicit. Ait cnim, suh hoc nomiiic
venemun latcrc. Scd hoc dicit, secunduin (|uod haere-
tici eo ulehanlur, ut simplices seducerent , scilicet pro
persona ct pro essentia, ul, sive diceretur una tantum
hyposlasis sive tres, minus perilos ad inconveniens
deduccrent, cuin non erat hoc nonien ita apud catho-
licos vulgaluin , nec ita eius sigiiificatio dctcrininata ,
ul modo. Et ideo Hieronymus dicit, hoc noininc iion
utenduin forc sine distinctione vel expositione, tunc
sciliccl, quando cum hacreticis conlendebatur, ita scri-
bens de Fide catholica ad Damasum Papain * : « Ab Aria-
norum praesule hypostaseon novellum nonien a me
hoinine Roinano cxigilur. Inlerrogamus, quid tres hy-
poslases arbitrenlur intelligi; tres personas subsislen-
tes, aiunt. Respondemus, nos ita credere. Non sufficit
eis sensuSj ipsuni 7iomen efllagitant; quia nescio quid
veneni in syllabis latet. Clamamus: si quis tres hypo-
stases, id est, tres subsistenles personas non confile-
tur, analhema sit. Si quis autein , hypostasiin usiam
inlelligens , non tribns personis unain hypostasiin indi-
cit, alienus a Christo est, qui scilicet, tres hypo-

stases diceiis, sub nomiiie i)iclalis Ircs natiiras conaliir
assererc. Sutlicial nobis (liccic iinain .subslantiam el
trcs personas i^erfeclas ae(jiialcs ; laccainu.s Ircs hypo-
stases, si placet. Nomcn hoc non bonae siispicionis csl,
cum iu eodein verho sensus dissentiimt. Aut si rcctum
putatis, tres bypostases ciim inlcrprclalionibus suis
dcbcre nos dicere, non negamus. Sed inihi credite ,
venenum sub melle latet ; transfigurat enim se angrdm
satanae in AngeUmi lucis^». His vcrbis non negat ,
utendum esse nomine hypostasis, sed haereticos eo prave
usos ostendit , contra quos cautela opus erat in distin-
ctione signiflcationis ; alioquin sibi contradicerct, qui
supra tres hypostases confitetur.

Cap. II.

De proprietatibus personarum et de 7ioniinibus
earum relativis.

lam de proprietatibus personarani videamus, quae
etiam notiones sive relaliones in Scriptura |)lerumque
dicuntur in illa Trinitate sancta ; quae ideo a nobis repe-
titur ^ ut nostro cordi tenacius infigatur. Ait Auguslinus Augustinus.
in libro de Fide adPetruin *: «Aliud est genuisse quain
natum esse , aliudque est procedere quam genuisse vel
natum esse. Unde inanifeslum est, quod alius est Paler,
alius Filius, alius Spiritus sanctus». « Et est proprium
solius Patris, non quia non est natus ipse , sed quia

^ Vers. 26. — Glossa apiid Lyr. in hunc locum : Gradiis in
Trinitate non facies sicut Arius, qui maiorem Patrem, minorem
Filium, minimum Spiritum sanctum docuit.

2 Aristot. , I. Poster. c. 23. (c. 27.): « Unitas suljstantia est
sine positione, punctum autem substantia posita ». Simile habe-
tur V. Metaph. te.\t. 12. (IV. c. 6.). S. Bonav., II. Sent. d. 2.
p. II. q. 3. fundam. 2. ait: « Punctus est substantia posita , ut
dicit Phiiosophus, i. e. essentia habens positionem, in quo dif-

tfert ab unitate ».
3 Cfr. supra d. 20. a. 2. q. 1.2. — Vat. cum cod. cc po-
sitione pro superpositione.
* Cfr. supra d. 16. dub. 4. 5. — Hoc dubium solvit ctiam

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.
^ Epist. 13. n. 3; in quo textu pro indicit ed. 2 inducit ;
originale dicit, sed adiicit particuiam in ante tribus personis.
Deinde codd. A C D E et ed. 1 cum originali omittunt Nomen
koc post si placet, quae lectio, licet minus clara, fortasse ge-
nuina est. Immediate post in originali legilur in eodem sensu
verba dissentiunt pro in eodem verbo sensus dissentiunt ; haec
tamen lectio Magistri omnino praeferenda est.

2 Respicitur ad II. Cor. 11, 1i.

3 Solummodo ed. 2 repetuntur , ut cordi nostro tenacius
infigantur, scilicet proprietates personarum; in nostro textu
h.iec jiropositio refertur ad Trinitate sancta.

* Cap. 1. n. 6. Sequens locus ibid. c. 2. n. 7.

448

SENTENTIARUM LIB. I.

unum Filiuni genull ; propriumque solius Filii , uon
quiji ipse non genuit, sed qui;i de Patris essenti;i na-
tus est; proprium vero Spiritus sancli est, nou quia
nec natus est ipse nec genuit, sed quia solus de Patre
Filioque j^rocedit». Ecce breviter assignavit tres pro-
prietates trium personarum, quarum una non est alia.
Hoc euim significavit, cum dixit: Aliud est genuisse
(|uam natum esse , aliudque procedere , id est, alia
proprietas sive notio est generatio, et alia nativitas,
alia processio, quae aliis nominibus dicuntur pateruitas,
(iliatio, spiratio '. Has proprietales designant illa no-
mina personarum, scilicet Patcr, Filius et Spiritus san-
ctus, quae relativa sunt et ad se invicem dicunlur;
quia notaut relaliones, quae non sunt Deo accidenta-
ies, sed in ipsis personis ab aelerno sunt immulabili-
ter, ut non modo appellaliones sint relativae , sed eliam
relationes sive notiones in rebus ipsis^ scilicet in per-
sonis sint.

Cap. III.

Quod non omnia dicunlur de Deo secundum subsfan-
tiani; quaedam enim secundum relationem, nihil
tamen secundwn occidens.

Quocirca sciendum est, iion omne quod dicitur de
Deo, dici secundum substanliam; quia quacdam dicun-
tur secundum relationem, quae non est accidens, quia
non est mutabilis. Ut enim Augustinus iii quinto libro
Aufcustinus. de Trinitale " ait : « Niliil iu Deo secundum accidens
dicitur, quia nihil ei accidil; nec tamen omne quod
dicilur, secundum substanliam de Deo dicilur. In rebus
creatis atque mutabilibus quod non secuudum substan-
tiam dicitur, restal ut secundum accidens dicatur. In
Deo autem nibil quidem secundum accidens dicilur,
(juia nibil in eo mulabilc est aut amissibile; nec tamen
omne quod dicitur de Deo, secundum substantiam di-
citur. Dicitur enim ad atiquid, sicut Pater ad Filium,
et Filius ad Patrem, quod non est accidens; quia et
ille semper Pater, et ille semper Filius ; et ita semper,
quia semper natus est Filius, nec coepit unquam esse
Filius. Quod si aliquando esse coepisset, aut aliquando
esse desineret Filius , secundum accidens diceretur.
Et quia Paler non dicitur Pater, nisi ex eo quod est
ei Filius, et Filius non dicitur Filius, nisi ex eo quod
babet Patrem ; non secundum subslantiam haec dicun-
lur, sed ad invicem ista dicuntur, neque lamen secun-

dum accidens, quia et quod dicitur Pater, et quod
dicitur Filius aeternum atque incomnuilabile esl eis».
Ecce his verbis aperte oslenditur, quaedam dici
de Deo secundum substantiam, quaedam secundum
relationem, nihil tamen secundum accidens. Ostenditur
etiam proprietas Palris esse, quod babet Filium, et pro-
prietas Filii, quod babet Patrem. Ideoque, cum dixit %
aeternum et incommutabile esse, quod Pater dicitur, et
quod Filius dicitur; ita intelligi voluit, idest: proprie-
tas, qua Pater est Pater, et proprietas, qua Filius est
Filius, aeterna esl et incommutabilis, quia et Pater
semper est Pater, et Filius semper Filius. Unde et Hi-
larius proprietates personarum assignaus in duodecimo
libro de Trinitale * ail: « Si semper Patri proprium
est, quod semper est Pater, necesse est semper Filio
proprium esse, quod semper est Filius. Ubi enim sem-
per Pater est, semper et Filius est: ergo qui non
semper Pater est non semper genuit». Item in eo-
dem: « Nato Deo manifestum est proprium esse, quod
Filius esl » .

Cap. IV.

Quare dicatur proprium esse Unigeniti, Filium Dei
esse, cum etiam homines sint filii Dei.

Hic quaeritur, quomodo dicatur esse proprium
nato Deo, quod esl Dei Filius vel genitus ex Deo, cum
etiam homines filii Dei dicantur et sint, secundum illud:
Filii Excehi omnes ^. Et ad Moysen de populo Israel
Dominus ait ®: Filius meus primogenitus Israel. Sed ma-
gna est distantia : homines enim filii Dei sunt factura ,
non nativitatis proprietate; Deus autem Filius originis
proprietate Filius est et veritate nativitatis , non factura
vel adoptione; et illi quidem ante sunt, quam filii Dei
sint; fiiint enim filii Dei \ non nascuntur filii Dei. Unde
Hilarius, solum Deum natum originis proprietate Dei
filium ostendens, inter ipsum et homines filios Dei evi-
dentissime distinguit in duodecimo libro de Trinitate ®,
ita dicens: « Vero Patri solus qui ex eo nascitur verc
Filius esl. Et nos quidem filii Deo sumus, sed per factu-
ram. Fuimus enim aliquando filii iracundiae, sed filii
Deo per adoptionem effecti sumus potius, quam nasci-
mur. Etqum omne quod fit, anlequam fiat, non fuit,
nos, cum filii non fuissemus, enicimur. Anle enim filii non
eramus, sed per gratiam facti sunius, non nati neque ge-
nerati, sed acquisiti. Acquisivit enini nos Deus sibi, et

llilariu

DifK
inter
Dei etft
Dei.

Ililarii

: t

1 Iixccpta cd. 8 , iiliac cd(i. o: codd. minus bcnc omittiint
spiratio. Cod. A (in marginc ab alia manii) rcpctit processio.
Iinmedialc j^ostca antc nomiiia adicciinus illa fidc oninium codd.
ct cd. 1.

2 Cap. J). n. 6. — Patiio superius Vat. cum piuribns edd. ct
codd. DE Uiide Aiujustinus pro Ut enim Aufjustimis. Post
mediiim tcxtum ct post ille semper Vat. cum aJiis cdd. , cxcepta
■I , bis addit cst, rcfraganlibus codd. ct originali.

■' Soitimmodo Vat. cum cdd. 4, 6 dixerit.

■* Num. 23; Magistcr tamen ordincm propositionum trans-
mutat. — Scqucns jociis cst ibid. ii. |.'}.

5 Psalm. Sl, C. — Paulo siipciius post dicatur fidc omniuni
codd. ct cdd. 1,2,5 adiccimus e.sse, ct ante secxindum illud
posuimus contra .solam Vat. sint pi-o fiant.

6 Exod. 4, 22.

' A sola Vat. omittitur ^//i Dei, non incptc lcgcndo /iunt
enim, non nascuntur filii Dei. Omncs codd. ct aliac cdd. ad-
dunt saltcm fiHi, codd. D E et ed. I filii Dei , quae lectio
accuralius scnsum exprimit ; paulo supcrius pro sint cod. C ct
plurin ao cdd. sunt.

^ Num. 12. ct 13; in quo tcxtu solummodo edd. 2, 3, 7, 8
post Vero addunt Deo; eacdcm ct nonnullae aliac edd. qui ex
Deo pro ex eo. Textus Hilarii omitlit vere ante Filius. Fidc
ciusdcm originalis ct codd. ABC posuimus mciiorcm lcctioncm
filii Deo suinus, licct omncs cdd. ct codd. D E habcant filii
Dci sumus. Ucm correximus paulo infcrius filii Deo per pro
filii Dei per. Verba aliquando filii iracundiae respiciunt ad
Ephcs. 2, 3: Et cramiis natura filii irac.

I !
. I

DISTINCTK) XXVI.

por hoc dicilur nos fiomiisso. rioiinisso oiiiin Douin (ilios
niiii(|u;nn ouin propriolalis sii,Mii(ic;»liono cojiiiosciinus
(iici. Fa !i(iop(iono ' oniin lioiiio i;iclus osl (ilius Doi, iion
cx };oiioi;i(iono; lUMpio oi propricUis est, scd nuncup;Uio,
ac por i(l non vcrc (llius csl, (pii;i ncc |)roprio n;ilus
(licilur, nec sompcr (ilius luil. liiiiiionilus ;uilom Dons
n(V luit ;\li(pi;ni(lo non (ilius, ncc luil ;ili(pii(l ;ni(C(pi;un
(ilius, ncc (|ui(l(pi;nn ipso nisi (ilius. AI(pio i(;i (|iii soin-
por csl (ilius, n;iscil)ili(;i(is proprio(;»lc ;»c vori(:ilo (ilius
est cius solius, (jui jicnuit; et ille l;mtuin (pii goimil,
l);»tcr ipsius cst; (pii;» sicut illc iHius orifiinc, ita illc
paler jjcncralionc ».

Cap. V.

Quod homo dicitur filius Trinitatis , et Trinitas
paler hominum.

Honio vero, qui filius Dci cst , lactura non tan-
tum Patris, scd ot Filii ot S|)iril»is saiicli lilius esl, id
esl tolius Trinitatis; ct Trinitas ipsa Palcr eius dici

lostinus. potest. Unde Augnstinus in quinlo lil)i'o dc Trinitatc ^
ait: « Non potest dici Trinilas |)alor, nisi Cortc Iranshi-
live ad crealuram proptcr ado|)lionem (iliorum. Quod
eiiim scriptum est " : Audilsrael, Dominus Deuslnns,
Deus unus (St, non utiquc, excepto Filio aut Spiritu
sancto, oporlet intelligi; qucm unum Dominum Dcum
nostrum recte dicimus etiam Palrem nostrum , per gra-
tiam suani nos regeneranlem » . De hoc eliam Hilarius

auarius. in sexto libro de Trinitate* ait: « Omnibus per fidem
Deus cst pater, quibus est pater per eam lidem, qua
lesum Christum Dci Filium conntemur». Ecce ostensum
est, quare proprium dicatur esse Dei nati, quod (ilius
est, quia scilicet ipse solus natus proprie dicitur. Unde
Hilarius in libro tertio de Trinitate ® ait : « Dominus
dicens: Clarifica Filium tuum , non solo nomine con-
testatus est, se esse filium, sed et proprielale. Nos filii
Dei sumus, sed non talis hic (ilius. Hic enim verus et
proprius est (llius origine, non adoptione; veritate, non
nuncupatione; nativitate, non creatione».

Cap VI.

Quod Spiritus sanctus eadem proprietate donum dici-
tur , qua Spiritu^ sanctus , et utroque modo relative
ad Patrem et Filium.

Ita etiam de Spiritu sancto dicendum est, qui pro-
prie dicitur donum Dei, cum tamcn el alia plura sint
dona Dei. Sed Spiritus sanclus ita proprielate immu-
tabili et aeterna donum " cst , sicut Filius proprietate
est filius. Eo enim donum dicitur, quo spiritus sanctus,
et ulroque utique nomine relative dicitur, eademque
relatione dicitur spiritus sanctus et donum ; licet ip.sa

rchitio iioii ila apparoal in boc noiiiiin' spirllns nnn-
clus , siciit iii linc noiniiic donum. Iiidc Aiigiisliniis in Aii;;iMiiiinf.
(piiiilo lihro iW Triiii(;i(c ^ il;i ;iil: « Spirlliis s;uic(iis, «pii
non (^st Trinilas, sod iii Trinit;i(c iii(clii^'llur, in co (piod
propric dicilur spirilus s;inclus, rohilivo diciliir, ( iiin
et ;id P;ilrcin ot ;id Filinin rcrcrliir, (pii;i S|)irilus s;iii-
ctus ct P;ilris ct Filii spiiidis cs(. Scd ips;i rcl;i(i(i non
app;u'et in lioc noininc, ;ipp;irct :iulcin, ciiiii diciliir
donum Dei; doniim criim osl P;iiiis cl Filii, (pii:i ci
;i P;ilrc procodit ot ;i Filio. Frgo Spirilus sanclus Inef-
fabilis csl (|ua(Mlam Patris Filii(pio comiminio. Kt idco
f()rta.s.se sic appoll:i(iir, iil i:iin dixiinus nec ilcrarc pi-
gel, ((uia Palri ct Filio potosl cndoni appolI:i(io con-
vcniro. N;iiii hoc i|)sc propric dicidir, (piod illi com-
munilor: (pii;i ct Patcr spirilus ct Filiiis spiriliis, et
Patcr sanctus et Filius sanclus. Ul crgo c\ nornine,
(piod ulriquc convcnit, utriusquc commimio signilice-
tur, voc;itur doiiuin ;imI)oruin s|)iriliis sanctus».

Ecco habcs, qu;irc Spii-itus s;iiictus proprio dica-
tur donuin, ct quod rcbilivc dicilur sivc doiniiii, sive
spii-itus sanctus, et quod noinen sibi i)i'oprium leiiet,
quod communilor P;»lri cl Filio convcnit, .scd divisim.
Et est scicndum, (piod * cum Pater vel Filius dicitur
spir'itus, sive sanctus, ncutrum rolative dicitur, sed se-
cundum substantiam.

Cap. VII.

Utrum Pater vel Filius vel Trinitas ipsa possit
dici spiritus scmctus ^.

Hic quaeri potest, irlrum Patcr vel Filius vel eliam
ipsa Trinitas possit dici spiritus sanctus, sicut disiun-
ctim (licitur et spiritus cl sanctus. De hoc Augustinus in
quinto libr'0 de Trinitate '° sic ait : « Trinitas nullo modo
potest dici (ilius, spiritus vero sanclus potest (piidem
universaliter dici, sccundum id (piod scriplum cst:
Quoniam Deus spirilus est. Ilaque Pater el FiliiLs et
Spii-ilus sanctus, quoniam unus est Deus, et uti^pie
Deus sanctus est, et Deus spiritus est, potest appcUari
trinitas, et spiritus sanctus. Sed t;irnen tunc spiritus
sanctus relative non dicetur, sed secimdmn esscntiam,
quia pi'oprie Spirilus sanctus, qui non est Trinitas,
sed in TiMnitate, dicitur i-elalive».

Cap. VIII.

Quod non omnia, quae relative dicuntur , suis
ad se vicissim respondent vocabulis.

Quidam taruen pntant, spiritum sanctum vel do-
num non dici relative ad Patrem vel ad Filium. Si
enim, inquiunt, haec i-elalive ad se dicunliir, suis
invicem sibi r'espondent vocabulis: ut, sicut dicilur:

1 Hoec legunUir ibid. n. ( o , sed niultis a Magislro omissis
vel niutatis.

- Cap. II. n. 12. — Supra Vat. et cdd. I, i, 6 omillunt
et post Patris, sed.

3 Deut. 6, i. Vulgata: Audi Israel, Dominus Deus nostor ,
Dominus unus est.

4 Num. 30. ^

'=> Num. II. Locus citatus s. Scripturae cst loan. 17, I.
S. Bonav. — Toni. I.

6 Solummodo codd. A D addunt Dei; deinde codd. et ed.
I omittunt est ante fUias. ^ Caj). I (. n. 12.

8 Codd. A B D E ct cdd. I , 2, 3 , 7 quia. ttiam aiibi .Ma-
gister particula qim ulitur pro quod.

" Codd. DE hic incipiunt d. XXVII.

1'^ Cap. II. n. 12, nonnullis a Magislro mutatis et omissis.
— Locus s-. Scripturae est loan. i, 2i. — (^irca linem lextus .\u-
gustini solummodo Vat. ct ed. i, o non dicitur pro non dicetur.

4o0

SENTENTIARUM LIB. I.

Pater Filii pater, et Filius Patris filius, ita dicatur pa-
fer Spiridts sancd vel Doni pater, et Spiritus sanctus
vel Donum Patris spiritus vcl donuin. Sed non ita est in
omnibus rclalivis. Non enim omnia, quae relative dicun-
tur, suis ad se invicem respondent vocabulis. Unde Au-
AugustiDus. guslinus horum elidens opinionem, in quinto libro de
Trinitate * : « Non moveat, inquit, quoniam diximus,
Spiritum sanclum non ipsam Trinitatem, sed eum qui
est in Trinitate, relalive dici, licct non ei vicissim respon-
deat vocabulum eius, ad quem refertur. Dicimus enim
Spiritum sanctum Patris, sed non vicissim dicimus Pa-
trem Spirilus sancti , ne fdius eius intelligatur Spiritus
sanctus. item dicimus Spiritum sanctum Filii, sed uon

dicimus Filium Spiritus sancti , ne pater eius intelliga-
tur Spiritus sanctus. In multis enim relativis hoc con-
tingit, ut non inveniatur vocabulum, quo sibi vicissim
respondeant. Cum ergo dicimus donwn Patris et Filii^
non quidem possumus dicere patrem doni aut filium
donij sed ut haec vicissim respondeant, dicimus do-
nim do7iatoris , et donatorem donij quia hic potuit in-
veniri usitatum vocabulum, illic non poluit ». « Donum
ergo donatoris , ei do7iator doni cum dicimus, relative
utrumque ad invicem dicimus ». « Dotiator tanien
non fuit Deus nisi ex tempore, cum Spiritus sanctus
sit donum etiani ab aeterno ».

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XXVI.

De proprietatibus personarum , secundum quod in ipsis personis assignantur.

lam de proprielatibus personarmn videamus etc.

DIVTSIO TEXTUS.

Supra Magister egit ^ de his quae diciintur de
Deo secundum substanliam; hic secundo agit de
his quae dicuntur de Deo secundum relalionem.
Dividitur autem haec pars in duas. In prima agit
de his quae dicuntur de Deo proprie et aeternali-
ter. In secuiida agit de his quae dicuntur de Deo
temporaliter et communiter % infra distinctione tri-
gesima : Sunt enim quaedam , quae ex tempore.
Prima iterum pars dividitur in duas; quia quaedam
sunt proprietates sive relationes personales , et de
his agit primo ; quaedam non personales , et de
his agit secundo, infra dislinctione vigesima octava:
Praeterea considerari oportet, quod non tantum
tres etc. Prima iterum pars dividitur in duas. In
prima assignat proprietates personaruiu, secundum
quod in ipsis personis assignanlur. In secunda vero
agit de ipsis, secundum quod eas contingit diversis
nominihus exprimi, infra distinctione vigesima se-
ptima: Hic quaeri potest, utrum proprietates etc.

Prima pars hahet duas. In prima Magister as-
signat proprietates personarum. In secunda vero
circa assignalionem movet dubitationem , ibi: Hic
quaeritur, quomodo proprium dicatur esse nato etc.

Prima pars habet tres partes secundum tria
capitula *. In prima determinat, quibus assignentur

proprietates, quia hypostasibus. In secunda assignat,
quae sint illae proprietates , ibi: lam de proprie-
tatibus personarum videamus. Tertio ostendit, quid
sint illae proprietates , quoniam sunt relationes sive
dictae secundum relationem, non tamen secundum
accidens , et hoc terlio capitulo facit, ibi: Quocirca
sciendum est, non omne etc.

Hic quaeritur, quomodo dicatur esse proprium
nato Deo. Haec est secunda pars, in qua movet
dubitaliones iuxta praedictas assignationes , et haec
pars habet duas. In prima movet dubitationem
contra assignationem proprietatis Filii. In secunda
contra assignationem proprietatis Spiritus sancti , ibi :
Hic quaeri potest , utrum Pater. Prima pars habet
duas. In prima proponit quaestionem et solvit au-
ctoritate ^ Hilarii. In secunda illam solutionem ap-
plicat etiam circa proprietateiu Spiritus sancti , quae
est donum, ibi: Ita etiam de Spiritu sancto di-
cendum est.

Similiter secunda pars habet duas partes. In
prima quaerit et solvit ; in secimda quorundam po-
sitionem improbat. Primum facit ibi: Hic quaeri
potest , utrum Pater etc. ; secundum facit ibi : Qui-
dam tamen putant, Spiritum sanctum etc.

• Cap. 1 2. n. 13; scqncntes loci ibid. c. \ 5. et 1 6. n. 1 6. ct
1 7. — Vat. cum paucis edd. et ab arfprno pro etiani ab aeterno.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' Vat. practer lidcm codd. et cd. 1 \(>i'bo egif praemittit
mnltipticitcr.

2 Sic codd. nec non ed. 1. Vat. perperam omittit verba et
communiter , ot paulo superius inter verba Deo temporaliter
interiicit proprie et.

3 In sola Val. desiderantur verba secundnm tria capitula,
ct quae poulo inferius sequuntur: et hoc tertio capitulo facif.

* Pro auctoritate plures codd. cum ed. 1 perperam ancfo-
rifalem. — Val. sola : auctoritafe AugusUni et Hilarii.

DIST. XXVI. ART. UMCl S QIAKST. I.

/i:ii

AUTICULUS UiNICUS.

De proprietalibus in (jniere.

A(l intelligiMiliain eoniin , qiiac in isla (lisliii-
ctione dicuntnr de proprielatiiins, qiiatuor (juae-
runtur.

Prinio qnaerilur, utruin in divinis sit ponere
proprietates.

Secinido, dalo (piod sic, (juaeritiir, (jiiid siiil
illae propiietates.

Tertio (piaeritur, quis sit aclus ipsarnin.
Qiiarto ct ultiino qiiaeriliir dc iiiiiiicro earuni.

QIJAESTIO I.

Utrum in (livinis ponemlae sint proprietates personarum.

tS:

Quod auteni in divinis sit ponere proprietates
non solum vocaliter, sed etiain realiter, ostendi-
tur sic.

1. Hieronyinus dicit, et habetur in fme prae-

ndamenta.cedentis distinctiouis ^ : «Non tantum noniina , sed

etiam nominuin proprietates confitemur»: ergo etc.

% Item, Augustinus dicit in libro de Hde ad
Petrum*: « Propriuin est Patris, quod unmn fdium
genuit»: ergo a coniugatis, generatio est proprietas
Patris; sed constat, quod generatio realiter est in
Deo, constat etiam, quod convenit soli Patri: ergo
secundum reni est Patris proprietas.

3. Item, proprietatis est distinguere, ergo ubi
est vera distinctio, ibi est vera proprietas; sed in
divinis est vera distinctio : unde Damascenus ^ : « Dif-
ferentiam hypostaseon, id est personarum, in tribus
proprietatibus , paternali, fdiali et processibili reco-

gnoscimus».

4. Item , hoc ipsum videtur ratione, quia sicut
alius est modus quaerendi de essentia et persona .
ita aUus est modus quaerendi de essentia et pro-
prietate. De essentia enim quaeritur per (luid, de
proprietate per quomoilo se habet: ergo sicut po-
nitur in divinis et essentia et persona secundum ve-
ritatem , ita debet poni proprietas.

5. Item, supra^ probatum est, quod differunt
generatio et processio reabter — alioquin non differ-
rent personae — ergo generatio et spiratio chfferunt

realiter. Sed tam generatio, quain spiratio est in una
persona non multiplicata, ut in persona Patris: crgo
cum persona sit realiter una, et proprietates realiter
plures , ergo ponere est [)roprietates realiler in
divinis diffcrentes; sed non differentia es.sm/m/niec
personali, cum sint in eadciii pcrsona: ergo notio-
nali. Quodsi non diflcrunt generatio ct spiratio, sicut
haec est vera: Pater spirat Spiritum sanctum, ita
et haec: Pater gcnerat Spiritum sanctum; et tunc
sequeretur, quod Spiritus sanctus esset Filius.

G. Item , Pater et Fiiius sunt unum principium
Spiritus sancti, hoc supra^ probatum est, et est ratio
m promptu, quia unus oinnino est qui spiratur.
Hoc quod est unum dicit unitatem non essentiae
nec personae: ergo oportet, quod proprietatis ; et si
hoc, necesse est ponere proprietales in divinis rea-
hter, non nominaliter sive tantum in vocc.

7. Item, in Patre est paternitas et innascibilitas:
aut ergo eadem proprietas, aut alia. Si eadem pro-
prietas, ergo et relatio eadein ; sed secundum pater-
nitatem refertur ad Filium: ergo et secundum in-
nascibilitatem. Sed hoc est falsum , ergo est alia ® ;
et persona est una : ergo necesse est ponere pnjprie-
tates iii divinis personis etiam realiter differentes.

Contra: 1. Hilarius de Trinitate': Pater et Fi-
lius et Spiritus sanctus solis differunt nominibus:
ergo si differunt solis nominibus, non sunt ibi rea-
les proprietates , sed vocales.

Ad opposi-
lum.

1 Cap. 3.

'2 Cap. 2. n. 7. Vidc hic lit. Magistri, c. 2. — Mox verba
a coniugatis inteliige: locum sive mocUuii argumentandi a con-
creto ad abstractum, vel e contrario. Concretum et abstractum
dicuntur coniugata i. e. sub uno iugo signiflcationis posita, quia
conveniunt in principali significato ct non nisi secundum mo-
dum signiflcationis differunt.

3 Libr. III. de Fide orthod. c. 5. Cfr. et libr. 1. c. 8. — De
maiori argumenti cfr. infra q. 3.

* Dist. 13. q. 3.
Dist. W. q. 2. — In fine argumenti Vat. absque aucto-

ritate codd. et ed. I poni pro ponere, et dein contra codd. BD
H K P Q V aa bb nec tantum pro sivc ianfum; cod. F vel tan-
tum. — A multis codd. abest in ante voce ; in codd. aa bb le-
giiur : nominaliter tantum sive secundum vocem.

s Sic codd. F H P Q T ee aliique ; cod. 0 ergo alia et alia;
Vat. cum cod. cc igitur alia.

■'■ Conlrarium constantcr docet Hilarius. Videtur igitur haec
sentcntia formata esse ex iis locis, qui in singulis libris supra
laudati operis occurrunt , in quibus sanctus Doctor substantia-
lem pcrsonarum divinarum unitatem urget, vel ex opposilione
iiaerelicorum v. g. libro II. n. 3.

45:2

SENTENTIARUM LIB. I.

± Ilem, Damascenus dicil primo libro': «Opor-
tet scire . qiiod aliud esl differre re , aliud ratione » ,
et dicit, quod in creaturis est differentia re et
convenientia ratione, sed in divinis e contrario. Cum
ergo sit distinctio secundum proprietates , videtur
ergo, quod sint ibi solum secundum modum loquendi
vel intelligendi: non ergo a parte rei.

3. Item, lioc ipsum videtur ratione , quia in
summe simplici non cadit differentia aliqua; sed
divina persona est summe simplex: ergo aut ibi
non est proprietas, aut est solo modo loquendi:

ergo etc.

4. Item, ita simplex est persona, sicut essentia;
sed proprietates essentiae non differunt nisi solo
modo loquendi, non secundum rem: ergo similiter
proprietates personae.

I). Item, divina essentia propter summam sim-
plicitatem se ipsa refertur ad creaturam, et ideo re-
latio essentialis solo modo loquendi differt ab essentia,
ut cum dicitur Dominus; omnino enim transit in
substantiam ^ : ergo pari ratione persona se ipsa re-
fertur ad personam.

G. Item , creatura propter essentialem compara-
tionem ad suum principium se ipsa refertur ad suum
Creatorem — alioquin inter Creatorem et creatu-
ram caderet medium, quod non essel nec Creator nec
creatura — ergo si multo essentialiur est comparatio
personae ad personam , ergo se ipsa refertur. Et
si hoc : ergo videtur , quod ipsa proprietas vel
relatio non differat nisi solo modo loquendi a
V persona.

CONCLUSIO.

Proprietates personarum ponendae sunt in divinis,
quae non solum secundum vocem, sed etiam
realiter a se invicem, et aliquo modo etiam
a personis differunt.

Rkspondeo: Dicendum, quod omnes catholici
conciusio 1. tractatores posuerunt proprietales personarum in di-
vinis. Cum enim sint plures personae et distinctae,
necesse est, quod sit ibi distinguens; hoc autem
proprietatem appellamus. Sed diversificati sunt in
modo positionis.

T)e modi
sitionis
nio 1

Quoniam ergo viderunt aliqui * summam sim-
plicitatem in persona sicut in essentia, posuerunt,
quod sicut in essentia omnino est idem quo est et
quod est, ita in persona omnino idem * qui distin-
guitur et quo , el ita suppositum et proprietas.
differens autem solo modo loquendi; sicut si dica-
tur: rogo le benignum vel benignitatem tuam.

Sed ista posilio non potest stare, quoniam, si-improbi
cut in opponendo ^ probalum est, in eadem persona
sunt proprietates differentes non solum modo lo-
quendi, sed et realiter. Videmus enim, quod una
persona uno modo comparatur ad unam, ut Pater
ad Filium; et videmus, unam personam uno modo
sive una habitudine comparari ad plures, ut Spiri-
tus sanctus ad Pdtrem et Fihum; et iterum, unam
personam pluribus modis comparari ad plures, ut
Filius ad Patrem et Spiritum sanctum. Similiter vi-
demus, plures personas eodem modo comparari ad
unam, ut Pater et Filius ad Spiritum sanctum:
ergo unitas habitudinis non potest accipi a parte es-
sentiae — certum est — nec a parte personae , quae
refertur; nec ex parte personae, ad quam refertur.
Restat ergo, quod sit ahus modus dicendi, sumtus
a parte rei.

Et ideo nunc communis opinio tenet, in divinis foncimi
esse proprietates personarum realiter differentes a
se invicem, et per hoc etiam differentes a personis
aliquo modo. Sicut enim , quia in una essentia
non phirificata phires ponimus personas , modi ^
dicendi essentialiter et personaliter differunt non
solum differentia sumta a parte nostra , sed etiam
a parte rei ; sic etiam dicendum de modo dicendi
personaliter et notionaliter. Et ideo dislinguunt ma-
gistri tres modos dicendi in divinis , qui sumuntur ^
a parte rei , scilicet essentialem , personalem et
notionalem. Et dicitur communiter, quod tres sint
modi praedicandi, scilicet in quid, in quis et in quae
sive in quo modo se hahet. Et incidit peccatum se-
cundum figuram dictionis ex commutatione ® horum
modorum, sicut in creaturis ex conmiutatione prae-
dicamentorum. Sicut ergo in divinis vera est essen-
tia, et verae sunt personae, ita verae sunt persona-
rum proprietates.

1. Ad illud quod obiicitur in contrarium primo
de Hilario, dicendum, quod Hilarius accipit nomina

Tres m
dicend

SoUiticf»
posit

' Dc Fidc orUiod. c. 8: IIoc aiitem nosse interest, quod
aliiid sit (Hioad rcm , ct aiiiid rationc ac cogitationc considcrari.
Enimvcro in omnibus crcatmis discrctio quidcm pcrsonarum
quoad rem considcratur... commuiiitas autem ct coniunctio atque
unitas ratione atque cogitationc pcrspicitur... lii sacrosancta
vcro... Trinitatc contrario modo sc res habct.

• id cst, omiiino cst idcin ac ipsa siibstanlia vcl csscntia di-
vina. — Proximc post jiro se ipsa cod. T per se ipsmn.

^ intcr quos Pracpositi\ us ; cfr. infra d. 3.3. q. I ; ct Alex.
Hal., S. p. 1. q. 68. m. 1. a. I.

* Supplc ciim Vat. est et mox post proprietas cum eadem
omnino est idem. ~

s Fimdam. 7. — Paulo inferius post realiler cod. I inter-
ponit qiiin alius est modus , quo se habet Pater ad Filium .
alius quo se habet ad Spiritmn sanctum.

6 Complures codd. ut A S T V X Y modus.

' Vat., paucis tantum faventibus codd., sunt. — Mox post
prnedicandi siipplc cum sola Vat. in divinis. — Dc tribus
modis pracdicandi , quac scquuntur , \ ide Aian. ab Insulis
libr. Tlieolog. Rcgul., rcgul. 50.

8 Sic praestantiorcs codd. cum ed. 1. .Male sonat tcxtus
Vaticanac: Et incidit in peccatum , scilicet figuram dictionis
ex commixtione.

niST. XXVl. AUT. IINICIS gilAKST. I.

jictio.

non pro ipsis vocihns, sed pro inU^II(!flil)us sive si-
•vniliratis importalis \m' illa tria noniina. Iinportant
('nini ii)i |)ropi'i(Mal('S. Nam .solis non ('\clmlit ihi
proprietalis vcritat^Mn , scd (>,\clu(lit divcrsilalum
rormae vel sni)stanli;ic vcl natnrao.

% Ad illnd (jnod ohiicilur dc; Damascono, (piod
dilTcrnnt solum ratione; (iicendnm, (piod (lilfcrrc
ratione est Iriplicitcr. Uno modo a partc noslnw
apprcheiisioms , sicut dilTeinnt in Deo bonitas et
magnitudo. Alio modo dilTerre ratione ost secundum
(lilJereniiam attrihationis , quia ali(piis modns po-
nilur circa unum vel atlri!)nitur uni, (]ui non attri-
buitur alteri ; et sic diflernnt ralione csscntia et
persona et notio. Tertio modo diflerre ratione est
diTf(M're secnndum pluralitatcm distinctionis , quae
non inducit diversitalem in essentia vel natnra, ta-
men tantam inducit diflerenliam , qnod mium non
dicilur de altero; et sic difTcrt ratione pcrsona a
persona et proprietas a proprietate. Et prima qui-
dem differeiUia secundum rationem est minima, ciuia
nibil ei respondet a parte rei; sed ultimae respon-
det. Non vult ergo Damascenus dividere rcm contra
rationcm, nisi secundnm quod rcs accipitur pro
natura; nec etiam sic omnino dividit, sed quasi a
principali denominat. Nam in creaturis non solum
est communitas rationalis^, immo etiam naturalis.
Nam Petrus et Paulus non tantum in ratione conve-
niunt, sed etiam in natura communi.

3. Ad illud quod obiicitur, quod haec^ toUit
summam simplicitatem; dicendum, qm^d differentia
rationis quacdam fundatur super quid absolutum
sive substantiale sive accidentale, quaedam super
rcspectum sive modum se habendi. Et prima dif-
ferentia omnino repugnat simplicitati, et non potest
esse in Deo; secunda vero non repugnat. Nam vi-
demus, respectum aliquem de novo esse circa ali-
quid, illo nuUo modo mutato ^ Videmus eliam, ali-
quid liabere plures respectus , ipso sine compositione
existente. Dicendum ergo, quod proprietates persona-
les sunt respcctivac, non absolutae; et ideo possunt

diflerre ratione respecluum: (piia person;i snp[)ositnm
siv(^ hyposlasim dicit, scd |iropri('l;is dicil h;ihitiidi-
ncm :id iiltcriim.

f\. E\ hoc |);ilcl scipicns. gni;i ('iiiiii |)i()|)ii('tales
csscntialcs snnt ahsolntiK!, non possnnt diccrc rcalciii
(liflcrenli;iin, iiisi (*ss(!nti;d(!in h;il)(!;uit; et idco solo
iiiodo locpiendi dilTcrunt. Non sic proprietatcs pcrso-
nalcs. lliuh! proprietales essenti;d(is oiimino transiiunt
in essentiain, sed person;des non.

;). \(1 illud quod ohiicitur, (|Qod csscmtia se ipsa
refertur; dicendum, {\\m\ osscntia divina non nolest '■•*'*''"''•'' '^«'

' ' inii r«fer-

refcrri nisi ad aliam esscnti;iin; ad illain ;inlcm non '""■■
refertur, ([uoiiiaiii relatio dicit ordinem et hahitndi-
nem. Sicut autem vult Pliilos()[)lius'': « Deus non or-
dinatur ad res, sed res ad i[)suin » ; el Wto non est
ihi rel;itio nisi solo modo loc^uendi. Sed cum persona
ad personam refertur, ihi vere est ordo originis, et
ideo h;d)itudo, et ideo vera relatio. Et sic patel
illud.

(). Ad illud quod obiicitur, quod creatura se ipsa
refertur^; dicendum, quod referri se ipso potest in- -^^^^lll^H
telligi tripliciter: aut quia inter rei respectum et i'''eiter.
essentiam non cadit mediuin, quia zp.sYt cssentia es-
sentialitcr depcndct; et sic quidem reperitur in crea-
turis. Sic enim refertur materia ad formam et for-
ma ad materiam; unde dicit Philosophus^ quod
« materia hoc ipsum quod est ad* allerum est »; ta-
men nec materia est suus respectus, nec forma.
quia non habent omnimodam simplicitatem. Alio
modo est referri se ipso, quia inter id quod refer-
tur et suum correlativum non cadit aliquod medium,
quod non sit alterum eorum ; et sic Pater refertur
se ipso ad Filium , et e converso. Nam Paler est sua
paternitas , et hoc propter sumraam simplicitatem.
Tertio modo referri se ipso est, quia ipsum quod re-
fertur non est nisi relatio et respectus purus; et hoc
est impossibile esse neque in Deo neque in creatura.
quia, sicut dicit Augustinus ', «omne quod refertur est
aliquid, excepto eo quod relative dicitur »; alioquin
relationis esset relatio *. Et ita patet, quod omnis

1 Vat. contra codd. ct tres primas cdd. rationis.

2 Supple: differentia.

3 Intellige: mutatione , quam dicunt ad se sive secundum
aliquam entitatem absolutam. De qua re ait Boelli., de Trin. c. 5:
Age enim , stel quisquam ; ci igitur si accedam dexter, erit
ille sinister ad me comparatus; non quod ille ipse sinistcr sit,
sed quod ego doxter accesserim. Uursus ego sinister acccdo,
item fit ille dexter, non quod ita sit per se dexter, velut albus
ac longus, sed quod me accedente fit dexter, afque id quod
est, a me et ex me est, minime vero ex sese. Quare quae
secundum rei alicuius, in eo quod ipsa cst, proprietatem non
faciunt praedicationem , nihil alternare vel mutare queunt nul-
lamque omnino variare essentiam.

* Lib. XII. Metaph. lext. 52. (XI. c. 10.): Non enim ipse
(dux universi) propter ordinem , verum ordo proptcr ipsum est.

5 Supple cum codd. V X ad Dexm.

<= Lib. II. Phys. text. 26. (c. 2.): « Eorum quae ad aliquid
niatoria est; ad aliam enim formam alia materia. » In libr. aulem

de Pracdicam. c. de Relatione Aristot. relativa sive ea quae
sunt ad aliquid definit : Quaccumque haec ipsa quae sunt, alio-
rum esse dicuntur vel quomodolibet aliter ad allerum. — Plura
de eo quod nec materia nec forma sit suus respectus, vide
supra d. 3. p. II. q. 3. ad opp. 4. nec non ipsius solut. pag. 87.
— Paulo inferius post voccm forma Vat. cum cod. cc, aliis codd.
et ed. I refragantibus , repelit est suus respectus, et subinde
pro habent substituit Jiabet.

■^ Libr. VII. de Trin. c. 1. n. 2: Omnis essenfia, quae re-
lative dicitur , est efiam aliquid, excepto relativo. Cfr. etiam
XI. de Civ. Dsi, c. 10. — P(Uilo superius post r?spec/HS cod. T
interserit est.

8 Quod est impossibile. Cfr. Aristot., V. Phys. text. 1 0. seqq.
(c. 2.), ubi sex rafionibus huic simile probat, scil. motus non
esse motum nec generationis generationcm nec omnino muia-
fionis mutationem. Una ratio est , quod si mulationis esset mu-
tafio, statuendus esset processus in infinitum, qui repugnat.

454

SENTENTIARUM LIB. I.

proprietas relativa sive sit in Deo sive increatura,
necessario differt aliquo modo ab eo cuius est pro-
prietas, et magis in creatura quam in Creatore. Et

intelligantur omnia haec, sicut prius assignatum esl,
quoniam omne respectivum fundatur super aliquid
absolutum.

SCHOLION.

1. Propnetates personales hoc loco accipiuntui- in sensu
largiore , quatenus opponuntur proprietatibus essentialibus ;
unde ctium innascibilitas et spiratio activa inter proprietates
personales nuiricrantur. Infra vero d. 28. q. 3. proprietates
personales vocantur eae , quae personam et distinguunt et
constituunt. Dicilur enim ibi: « Ad hoc quod aliqua relalio sit
personalis, oportet quod dicat iilius personae primam et pro-
priam habitudinem et per modum positionis et compietionis ».
In lioc sensu innascibilitas et spiritio activa non sunt proprie-
tates personales.

Duplex quaestio hoc ioco tractatur. Prima esl, utrum in
divinis personis sint proprietates; secunda vero, qua ratione
inter se et a persona distinguantur. In prima quaestione affir-
manda theologi catholici conveniunt. De secunda quaestione
diversae fuerunt sententiae, quae hic ct accuratius infra d. 33.
q. !. reccnsentur. Sententia in respons. primo posila in d. 33.
tribuitur Pracpositivo (cfr. supra pag. 103, nota 3), a Dionysio
Carlh. autem Antissiodorensi , quam profltebantur etiam Nomi-
nales. Hi inter proprictatem et personam essentiamque non
admillcbant nisi distinctionem solms rationis sive secundum
modum ioquendi; unde, retcnto nomine proprietatis, rcm tolie-
bant. Haec opinio reprobatur a S. Bonaventura. ab Alexandro Hal.,
a S. Thoma, Scoto aliisque. — Ad oppositam partem dcclinavit
Gilbertus Porretanus, qui proprie rra/m distinctionem iiic po-
nendam csse docuit asserendo, quod proprietates non sunt
personae nec in personis , sed personis assistentes (cfr. d. 33.
q. I.). — De hnc distinctione nonnulla iam supra d. 13. q. 3.
in Scholio dicta sunt ; sed hic accuratiiis indaganda est vcra sen-
tenlia S. Doctoris, (jfMO rato/te dislinguantur proprietates a per-
sona , ab essentia, et etiam inter se , quando pjurcs sunt in eadem
persona.

H. Modus loquendi de natura huius distinctionis , quo uti-
tur S. Bonav., ajiquatenus differt ab eo, qui nunc in scholis est
communis.

1. Saepius dicitur a S. Doctorc, proprietates in cadem per-
sona inter se differre realiter (cfr. hic fundam. 5. et in corp. ;
d. 13. q. 3; d. 33. q. 1.). Vcrbum realiter mininic intelJigi
debet in sensu distinctionis realis et absolutae. Hoc manifestum
est ex plurimis locis, ut hic ad 3; d. 33. q. 1 ; d. 25. a. 1. q. 2;
d. 7. q. 3; d. 19. p. II. q. 2. ad 4. Vocatur autcm hacc distin-
ctio realis, quia maior est quam ?'«//o}n's pwr^ virtualis ; liimon
non importat realitatem absolutam, sed relativam, id est re-
spectum ad diversos tcrminos. Quod ut melius intelligatur,
attendendum est ad triplicem modum dicendi (hic in fine
respons.), scilicct essentialem, personalem et notionalcm. Modus
notionalis cst, quando pracdicatum non convcnit nec uni nec
tribus, scd duabus personis, v. g. Pater et Filius spirant; sed
quando dicitur Pater generat, tunc esl modus loquendi per-
sonalis. Dc diversis modis dicendi in divinis plura dicuntur
d. 22. q. 4. ad 5. — Etiam notandum est, hanc differeniiam
non esse nec substantialem ncc accidentalem , quia , ut bene
obscrvatur d. 13. q. 3. ad 5, « in divinis est relalionum dif-
fercntia, quae nec accidentalis cst, ncc substantialis, scd magis
dicitur originalis ».

2. Distinctio igitur intcr proprictatcm et pcrsonam a Se-
raphico (d. 33. q. 1. in fine corp.) sic describitur: « Proprictas
cst pcrsona et in pcrsona, quia idem cst per esscntiam sive
modum essendi, differt tamen quantum ad modum se habendi ».
Ibid. q. 2. ad 2 : « Proprietas distinguit in co , quod differcns
non essentia , sed modo ; qui modus non dicit compositionem,
quia Iransit in substantiam , ncc dicit solum intellcclum, quia

res est et manet respectu obiectiv (sive termini). Et de distin-
ciione inter proprietatem et essenliam dicilur (d. 19. p. 11. q. 2.
ad i.) : « Quod paternitas non est aliud re ab essentia , est
tamcn aliud ratione... et ratio illa per comparationem ad es-
sentiam non cst nisi modus (scil. se habendi), sed per compa-
rationem ad aliam personam est res ». Hanc formulam saepe
repetit, ut d. 22. q. L in corp ; d. 13. q. 3. Eodem modo
loquuntur Alex. Hal., S. p. !. q. 68. m. 1 ; Richard. a Med.,
hic q. I ; Scotn.s aliique.

3. Quid sit haec differenlia secundum rem et modum se
habendi, magis determinatur hic in solut. ad 2 , cum quo loco
confcrcndus est alius supra d. 22. q. i. Distinguitur cnim
triplex gradus, quo aliquid potest differre ratione. Primus
gradus versatur circa attribula absoluta et est «ex parte nostrae
apprehensionis », ct « nihil ci rcspondct a parte rei ». Haec verba
intcliigenda sunt praecise de differentia actuali, non autem de
fundamento dilTei-entiae a nobis apprchcnsae , ut manifeste
constat cx eis, quae leguntur supra d. 22. q. 2. ad ult. (cfr.
supra d. 8. p. II. q. 2, Scholion). Secundns gradus est « se-
cundum differentiam attributionis », quae obtinet inter essen-
tiam, personam et notionem. Tertius gradus est distinctio realis,
sed tantum secundum relationem, et haec est inter personas
et proprietates personales ad invicem.

Ex ipso textu est manifcstum , S. Bonaventuram docere ,
maiorem csse distinctionem inter essentiam et proprietates sive
personas, quam ea est quae vulgo dicitur virtualis, quae est inter
attributa absoluta ad invicem et ad esscntiam, minorem autem
esse eandem, quam est ea quae est intcr ipsas personas. Ratio,
quare diflerentia attributionis sit maior quam differentia piimi
gradus, in eo j^osita est , quia proprietas habet relationem ad
aliud, quam non habet essentia; ct hic modus se habendi non
est tantum in intellectu nostro, scd etiam a parte rei. Diserlis
verbis S. Doclor hoc asscrit infra d. 27. |.i. 1. q. 3. ad 1. 2. 3.
dicens: patcrnitas « quantum ad comparationem ad subiectum
est omnino idem , ideo nullo modo cst abstrahibilis a parte rei.
Nihilominus tamen differre potest aliquo modo per compara-
tionem ad obiectum , quae quidem differentia smnitur a parte
rei» (cfr. d. 33. q. 2. ad 2.). llaec autcni diflcixMitia ratio-
nis minime importat compositionem in Deo , quia « paternitas
non cst aliud re ab cssentia, est tamen aliud ratione. Et si
obiicias: aut rationi illi respondet aliquid in rc, aut nihil;
dicendum, quod ralio illa pcr comparationem ad es5eM<«am non
est nisi modus, sed pcr coniparationem ad aliam personam est
rcs. Et hoc patct, quoniam habere essentiam ab alio et non
habere non dicit rem aiiam, sed solum modum; habere autem
ab alio (ut iu Filio cst) ct habere non ab alio (ut est in Patre)
dicit realem differenliam , quia nulla rcs est a se et ab alio».
Ita dicit S. Doctor supra d. 19. p. II. q. 2. ad 4, quod magis
explicatur d. 5. a. 1. q. 1. ad 1, et infra d. 34. q. 1, et q. 2.
ad 7. Quod autem diffcreiitia attributionis minor sit tertio gradu
differentiae, iam pcr se patet et insinuatur in loc. cit.

4. S. Thomas, quod scimus, non dislinguit cxpressis ver-
bis differcntiam attributionis ut medium gradum differcntiae
a primo et tertio ; doctriuam autem candem exprimit his
vcrbis (S. I. q. 28. a. 2. in corp.) : « Relatio rcalitcr existens
in Deo esl idem cssentiac secundum rcm, ct non differt nisi
secundum intclligcntiac rationem, prout in rclatione importalur
respectus ad suum oppositum, qui non iniportalur in nominc
csscntiae». Verba huius loci: sccundum intclligcnliac rationem ,
non intelliguntur de distinctione rationis raliocinantis, quod cla-
rissime patet ex verbis eiusdem (I. Sent. d. 2. q. 1. a. 2.);

1)[ST. XXVI. AKT. IINKUS UIIAKST. II.

« llcliiKliiidir, qiind siint (livors.i i'.itiono, iion tiinluni cx pnrlc
ipsiiis raliocin;iii(is, scd cx propricl.itc i|)siiis rci ».

Scotiis (I. Sciil. (1. -2. (]. 7. n. il, ct Qnodl. .'). 'j Ciira
tamen) hic ntitnr siki distinctionc fovmali, (innin ipsc, nt vtilt
Hriiliffr (.id liimc lociiin), (brinavil cx (listinclionc «//r//^»^V)«/.s' ,
(iualcin S. lJona\. Iiic ct siipra d. R. p. II ij. I. ad i, cl d. 1,'}.
q. 3. (locuil. Hardiol. dc ilaibcriis (Cursns thcolog. (, I. disp. i:;.
pag. 210) rcctc dicit , perpcram ct conlr.i pcrspicu;i vcrl)a
Scrai)liici conip!ur(^s intcrprctcs S. non;ivciiliirac rcdnxissc ilLiin
(listiiiclioncm (illri()uli<»iis ;i(l piirdiu distinclioncm virhinlvni.
Idcin Iliirlhol. do discriniino intor Scoli distinctionom fovmalvm
ox natnra rci ot S, Bonavcntnrac dislinclioncm attvibutionis
liiicc ol)scrvi)t; « Scotus vnK, ipsam ossc abxohttam forniiilitatcm,
scu disliiutioncm iiitcr formiilit;itcs; S. Hoiuiv. vcro, cssc t;iiUum
secunilum conipavationem, scii sccundum moduin divcrsum so
habcndi , co quod relatio in divinis socundum nitionem in (sci-
licel quatonus ost in natura) idontific;itur form;ilitcr cum oa ,

hoa\ rclinct resprctu iti ail obieclum, 8lC(|Uo dirTcrt i)cr lst;ini
('oni|i;ii';i(i(iiicm ».

III. Iii soliit. iid (i. (liplcx disllii^^iiitiir mudus immcdiatac
rcliilioiiis, .scilicct rcliitio pev essentiale, rolatlo covvelatirovuni ,
rclalio velaliouis, dc (|iio conrcrri polcst II. Scii(. d. I. p. I.
;i. 'i. (|. 2. .N()t;ind;i ost c(i;iin dil1crcii(i;i inlcr vrlaliounu, (jiiao
cst vatio rororondi , velativum , (piod rormnlitcr rororliir , iii
pulcr ad flliuni, ot irlatum, (luod ost rundiiinonluiii ipsitis
rcliilionis, u( lionio iii p;i(i'o ct lilio.

iV. .Mcx. il;il., S. ]). I. ([. ()S. III. I. — Scot. , In ii(ro(|ii(!
Scripio liic q. I. — S. 'riiom. , I. SciK. d. .'i.'!. (j. I. ;i. 2, c(
hic (|. 2. a. I. .1; S. I. (|. 28. a. I, (|. 40. a. I. — i». .Mhcrt..
hic a. 9; S. p. i. tr. 9. q. 39. m. 2. — Pclr. a 'iin., Iiic (|. 2.
;i. I. — IU('h;ir(l. a Mod., hic a. 3, q, i. — /Kgid. l\., Iiic 2,
|)riii('. ([. 1.2. — Ilonr. (iand., S. a. l'>'6. (\. I. — Dionys. Cartli.,
de li;i(' ct sc(i. (|. hic q. I , ct d. 27. (|. I,

QUAESTIO II.

Quid sint in divinis proprielates personartim.

Pi|,iinent.i.

opposi-
tum.

Seciindo qUiaeritiir de proprietatibus , quid sint,
Et quod sint i'elationes, videlur:

1. Quia dicit Ililarius duodecinio de Trinitate^:
(( Proprium est Deo nato esse filium » ; sed filiatio est
relatio: ergo etc.

2. Item, Damascenus "^: <( Dicimus divinam Verbi
bypostasim, nativitatis modo et babitudine a paternali
hypostasi differenteiu » ; sed modus babitudinis est
relatio: ergo etc.

3. Item, Ricbardus de sancto Victore in bbro
de Trinitate^ dicit, quod personae distinguuntur pro-
prietate originis; sed origo in divinis non est motus,
sed habitudo, ergo relatio: ergo etc.

4. Item, boc ipsum videtur ratione, quia pro-
prium est quod convenit soli * ; sed nibil absolu-
tum est incommunicabile in divinis et conveniens
soli: ergo omnis proprietas personalis est relativa,
ergo etc.

Contra: 1. Sicut paternitas est relatio, ita ma-
gnitudo quantitas , et ita bonitas qualitas; sed ma-
gnitudo Dei non est quantitas, nec bonitas quabtas^:
ergo nec paternitas est relatio. Sed paternitas est
proprietas: ergo etc. Sidicas, quod non est simile,
quia alia transeunt in substantiam, relatio non; con-
trarium ostenditur primo sic:

2. Sicut quanlitas est unum genus acciden-
tis " distinctum a substantia , ita et relatio ; sed

quia in Deo non cadit diversitas, ideo necessario
genus quantitatis transit in substantiam, cum ibi non
sit accidens nec diversitas generum: ergo pari ra-
tione relatio.

3, Item, sicut Deus est sua magnitudo, ita ^
paternitas; sed quia Deus est sua magnitudo, ideo
quantitas non differt asubstantia, sed in eam tran-
sit: ergo et paternitas similiter.

4, Item , videtur quod relatio magis transit ,
quia inter omnia genera accidentium relalio impor-
tat maiorem dependenliam , quia ad subiectum et
obiectum; sed Deus omnino est independens: ergo et
relatio minime manet in Deo,

5, Item , inter omnia genera entiuin relalio mi-
nus habet deentitate^, sicut patet, quia advenit et
recedit sine mutatione illius quod refertur; sed in
summo ente non debet poni , nisi quod multum ba-
bet de enlitate: ergo etc.

CONCLUSIO.

Proprietates personarum sunt relationes.

Respondeo : Dicendum , quod proprietates per- conciusio.
sonales necesse est esse relationes. Et boc duplici
ratione , tum quia sunt incommunicabiles et soli
conveniunt, tum etiam quia realiter differunt, ut

1 Num. 15. Vide hic lit. Magistri, c. 3.

2 Libr. III. de Fide orthod. c. 7.

3 Libr. IV. c. 15: Nullatenus possunt iu.xta aliquam qua-
litatis proprietatem alternatim differre ; relinquitur , ut crcdan-
tur iu.xta modum originis aliquam differentiam habere.

* Cfr, supra pag. 152, nota I.

5 Vide supra d. 8. p. II. dub. i, et Booth. de Trin. c, 4.

^ Vat. et cod, cc omittunt accidentis.

■^ Supple cum Vaf. Deus est sua.

8 Cfr. Aristot., XIV. Melaph. c. 3. (XIII. c. I .), ubi hoc fu-
sius probatur; et Averroes, Xli. Metaph. text. 19. ait: Quia
(relatio) est debilioris esse aliis praedicamentis , ita quod quidam
reputaverunt, ipsam esse ex secundis intellectis. — De ratione
proxime allata cfr. quaest. praec. solut. ad 3. — Codd. K V cc
et edd. 2,3,4, 5, 6 falso ad quod refertuv pro quod re-
fevtuv.

4b6

SENTENTIARUM LIB. I.

oslensiim est priiis '. Sola autem relatio manet in
divinis.

Ad cuius intelligentiam notandum , qnod relatio

in aliquibns convenit cum aliis generibus", in ali-

Quoipodo le- Quibus differt. Convenit enim in hoc, quod est prae-

latio dilTeil^. " ^ .• . ■ u j / •

abaiiisi.rae-dicameRtum et genus entis, et m hoc, quod est acci-

camen i». ^^^^ ^ ^^ disconvenit in hoc, quod praeter alia genera

habet respectum non solum ad subiectum, sed etiam

ad obiectum secundum habitudinem et dependentiam.

Quantum ad primas conditiones impossibile est

relationem manere in divinis, sicut aha genera^ et

hoc propter summam simplicitatem. In Deo enim

relatio non est praedicamentum nec accidens, sed

substantia est. Quantum vero ad conditiones, quas

Quomodo habet respectu ohiecti, necesse est quodam modo

latio. manere, scilicet qnantum ad hahitudinem^, et hoc

propter veram distinclionem , quae est in divinis,et

veram originem et habitudinem : et necesse est quo-

dam modo non manere , scihcet quantum ad depen-

dentiam, et hoc propter omnimodam absolutionem ,

quae est in divinis. Alia igitur genera simpliciter

transeunt, sed relatio quodam modo manet ibi, quo-

dam modo transit; quia aha genera respectum solum

ad subiectum dicunt et secundum illum transeunt.

Sed relatio uUra ^ dicit respectum ad obiectum , et

secundum illum respectum dicit phu\ahtatem, quae
vere est in divinis; et ita relatio manet. Patet etiam,
quomodo transit, videhcet quantum ad omne quod
dicit compositionem. Unde non est genus neque in
genere, non est accidens nec est ahud.

1. 2. 3. Ei sic patent prima^ tria obiecta circa
hoc, quia unum sumitur a natura generis, ahud a
natura accidentis , tertium a praedicatione identita-
tis. Patet etiam, quomodo manet, scihcet quantum
ad iilud quod dicit distinctionem , non quantum ad
id quod dicit dependentiam et inchnationem, quia sic
privat absohitionis perfectionera.

4. Et per hoc patet quartum argumentum , quod
obiicit de dependentia relationis.

5. Ad illad quod obiicitur, quod minus habet
de ente; dicendum, quod hoc verum est, cum differt
essentiahter a substantia; in Deo autem non sic est.
— Posset tamen praeter rationem praiedictam haec
ratio reddi, quod non transit: quia enim niinimum
habet de ente, ideo minimam vel nuHam facit com-
positionem , etiam cum " manet secundum suam pro-
prietatem. Alia vero, quae habent ahquid de enle
absoluto, faciunt compositionem ; et hinc est, quod
relatio mehus valet in summo simphci quam ahquod
ahorum.

Solulic]^
posit«.

Alia ro.

SCHOLIOK

I. Praeter solutionem quaestionis principaiis explicatur etiam
natura reiationis in communi , nec non differentia, quae est inter
relationes in Deo et reiationes in creaturis. — Ex hoc loco mani-
feste apparet falsum esse, quod a quibusdam S. Bonaventurae
imponitur , eum scilicet docere, quod personae divinae constituan-
tur per aliquid absolutum, de quo vide quaest, seq. et d. 33. q. I .

II. Alex. Hal., S. p. I. q. 68. m. 2. — Scot., Report. I.
Sent. d. 33. q. 3. — S. Thom., S. I. q. 40. a. 1. — B. Albert.,
hic a. 9. — Petr. a Tar., hic q. 2. a. 2. — Richard. a Med.,
hic a. 4. q I. — .Egid. R., hic I. princ. q. 2, et d. 27. 1.
princ. q. I.

QUAESTIO III.

Utrum actus personalium proprietatum sit hypostases distinguere , an distinctas ostendere.

Tertio quaeritur de proprietatibus quantum ad
actum. Et quaeritur, utrum actus * huiusmodi pro-
prietatum sit hypostases distinguere, aut distinctas
ostendere. Et quod sit distinguere , videtur:

1. Per Boethium de Trinitate^: « SubslantiaFundaiito
continet unitatem, relatio multiphcat trinitatem »: sed

si multiplicat, ergo distinguit. \\

2. Item , Richardus de sancto Victore de Trini-

1 Quacst. praeced.

2 Pro generibus Vat. abstiue auctoritate codd. et ed. I
pmedkainenlis i. o. supromis rcrum goneribus, (lunc praedi-
cari possunt dc indi\iduo, ([uac sunt decem secundum Aristo-
telem. — Pro enim, quod sequitur vcrbum Convenit, ed. 1
quidem.

^ Scnsus ost: sicut alia pracdicanionta divinao osscntiao
idcntilicantur, ,sic cliam roiatio , lam quanlum ad conditionos,
ii) (juibus convcnit cum aliis praedicamcntis, quam, ut paulo
infcrius dicctur, qiiantum ad ali(iuam (onditionem ipsi spc-
cialcm, scil. do|)(>iidontiam. — Kd. I inimodiatc superius jiosl
vociilain sicut a|)to iiitoriicit nec.

* .\u(toritale pracstantiorum inss. ct od. I rcstituiinus hic

scilicet quantum ad habitudinem, quac verba in Vat. desunt.

5 Cod. V addit hoc. Non multo post pro dicit phtralitatem,
quae compluros codd. ut FGMTZ aa bb ^ manet , qui; ali-
(jui (;odd. ut AHll omittunt dicit pluratitatem, subindo qui
exhibcntcs pro quae. Paulo inforius pro ita cod. cc cum edd.
2, 3, 4, 5, 6 illa.

6 In pluribus codd. ct od. 1 doost prima. Mox cod. M
contra pro circa , ot dcin cod. V secunduni pro aliud.

"^ Vat. cum paucis tantum codd. et tamen pro eUam cum ;
male. Circa fiiiom soliilionis nonnulli codd. ut (J H 0 aa ot ed. I
manet pro mlet.

s In multis codd. ot ed. 1 desideratur actus.

'> Cap. G.

DiST. XXVI. m. IJNirilS ouakst. iii.

/ili7

latc ' (licil, qMod pcrsdiia (lislin^Miitiir |)r()|iri('la(('
()i'i^nnis: si'(l propriclas (licit ori^iiiiKMii ct rclalioiiciii:
erjfo ctc.

;}. Ilciii, lioc ipsiiin vidctiir ntlioiir- , (piia, ciini
pcrsona(^ (listin<j;nantiir, aiit (listiiiijimiiliir pcr ali^piid
absoliUum, ;uit rr.spcctirmii. Pcr (ihsoluluiii iion,
' (piia. siciit viilt .\ii<^iisrniiis ', « (piod ad sc dicitiir

dc siii<iiilis diciliir « : crj^o iicccssc csl , (piod dilTc-
ranl per ali^piid rcspeclirKm.

/i. Itcni, propriclas ['alris i\ui arcidil ipsi liypo-
stasi, anl est ei coihsuhslaiilialis ; (piodsi ^ accii/il,
j er<i;o suiit ihi aliipia accidcntia: er<fo est ilji aliipia

compositio. Si aulcm cst coii.suhslaiUialis et coniia-
turalis: ergo cuin non conseqnatur esse hypostasis,
non tantum est ratio innotescendi, sed etiain distin-
guendi.

'). Item, in summe siin[)lici idem est omnino
ratio essendl et cognoscendi : sed persona Palris est
suinme simplex: ergo eodeni distinguitur, qiio di-
stingni cognosoitur. lloc antein est per proprietatem:
ergo etc.

Contra: I. Omne resj)ectivuin reducitur ad al)so-
lopposi- lutum ■"'; sed (piod reducilur ad aliquid secundum
rationem intelligendi conseqnitur illud: ergo cum
proprietates sint respectivae, liypostases absolutae,
proprietates reducuntur ad liypostases: ergo liypo-
stases sunt " priores. Sed quod prins est non distin-
guitur eo quod est posterius, quia ab eodem.est esse
et esse (Hslinctum: ergo etc.

2. Item, omne ' quod distinguit aliquid, dat ei
I tale esse, quale ipsum est vel liabet; sed propriela-

tes habent de se solum esse respectivum: ergo si

i, hypostases per proprietates distinguuntur, babent

" solum esse respectivum. Sed hoc est falsum , quia

ciim sint supposita essentiae, habent esse substantiae

absolutum.

3. Uem, in divinis personis est plurificatio per
originem , ergo et distinctio. Sed origo dicit emana-
tionem vel exitum, relatio autera per se non eina-
nat nisi prius alio emanante, quia in ad aliquid non
est motus^: ergo prius oritur hypostasis ab hypostasi

i: secundum rationem intelligendi, cpiam sit inteliigere

rclalioncm cssc. Ilt si lioc, rclalio coiiscfpiifiir csse
distincliim iii liypostasibiis: crgo clc.

/|. Ilcin, « oiiiiH' (piod rclalivc dicilur. csl ali-
(piid, cxccpto co (piod rclalivc (liciliir » , sicnl ra-
tio diclal, cl Augiisliiins dicit seplimo libro iU' Triiii-
lalc ". ^v{\ Palcr ct riliiis dicnnlnr rcl.ilivc: crgo
iitcr(pic coi-iim est alifpiid. cxccplo co (piod i(!|;i.
livc dicitiir; ergo abslracla rclalioiic. conlingit alitpiid
intclligcre. Quaero ergo, (piid sil iJliid: aiit esseiilia,
aiit hypostasis. Si e.sscntia, crgo rclatio cst iii essen-
lia : crgo miiltiplicat eam. Si liy[)oslasis: aiit ergo
iiiia, aiit diiac. Non nna, (piia iin[)')ssil)ilc est intel-
ligere, (piod Pater et Kilius sint niia liy|)oslasis: ergo
duae. VA si hoc, [)atet etc.

;). Iteiii, abslractis omiiibiis [)ro[)rietalibus diio-
ruin individnorum. iit Petri et l*aiili, solis hy[)ost<'i-
sibus remaiientibus, adliuc contiiigit iiitelligerc, re-
inanere distinctionem: ergo pari ratione in liy[)osta-
sibus divinis. Qnod si veriiin est, tuiic ergo siint "^
solum ratio disrmguendi quoad nos.

c 0 N c f. u s I 0.

ProprietcUes personales sunt raliones non lanluni
manifestcindi distinctionem , verum etiam di-
stinguendi.

Respondeo: Dicendum , quod circa hoc duplex
opinio fuit. Quidain eniin dixerunt, quod abstractis opinio i.
proprietatibus, impossibile est intelligere hypostases
distinctas, quia huiusmodi proprietates in divinis
non soluin dant personis innolescere , immo eliam
dant esse "; unde ipsis abstractis, abstrahitur esse et
esse dislinctum.

Aliorum opinio fuit, qiiod proprietatibus abstra- opinio 2.
ctis, adhuc est intelligere distinctionem in hyposta-
sibus, quoiiiam proprietates secundum ipsos iion sunt
ralio distinguendi secundum rem, sed distinctionem
manifestandi ^^ Unde dicunt, quod abstracta imterni-
tate et filiatione, adhuc contingit intelligere ([ui ab
cUio , et a fpio alius. — El si (luaeras , quomodo
distinguuntur, dicunt ^%'quod se ipsis, sicut princi-

1 Libr. IV. c. 15. Vide piig. 45o , nota 3. — Minorem huius
argumcnti fcre omnos codd. antiquiorcs ciim ctl. 1 ita exhibent:
secl habitudo dicit oiifjincm relativain (plures codd. respecti-
vamj; melius cod. 0: sed origo dicit habitudinem relativam ;
sed utraque lectio hic non ^idetur essc convenicns; ipsae sum-
tae videntur ex fundam. 3. quacst. iiracced.

"- Vcrba ipsuvi ct ratione dcsunt in antiquiorilHis codd. et
ed. 1. Cum Vat. ea retinuimus, quia a S. Doctore apponi
solcnt.

3 lAhv. V. de Trin. c. R. n. 9: Quidqui<l crgo ad se ipsum
dicilui- Dcus , et de singulis personis singulariter dicitur.

^ Plui-es codd. cum Vat. quia si.

^ .\ristot., I. Ethic. c. 6: Id autem, quod ])er se est et
substanlia, illo quod est ad aliquid prins est natura; esse enim
hoc appendix quaedam \idetur atquc accideus eius quod est.

S. Bonav. — Tom. I.

^ Ed. 1 adiicit proprietatibus. Mox pro distinguitur eo
fere omnes codd. cum sex primis edd. distinguitur ab eo , \
quod male sonat; melius cod. 0: distinguitur per illud.

"^ In multis codd. deest omne, et paulo infcrius post Sed
hoc veibum est.

8 .Vristot., V. Phys. texf. 10. (c. 2.).

^ 0.'.]). 1. n. 2.

'<' (]odd. FPQ pro sunt substituunt non sunt nisi, cui le-
ctioni favcnt pleritiue codii. cum scx primis :'dd. exhibentes
non sunt, oniisso tamen peipcram nisi.

'1 Inteihgc : csse personale.

12 Yerba sed distinctionem manifestand/, in Vat. dosiderata,
restituimus cx vclustioribus mss. ct cd. I.

'■' In quibus cst Prae])osilivus. — Mox post principin et ex
cod. T rcstauri.vimus genera.

4o8

SENTENTIARUM LIB. I.

ludicium de
nlraqueopi-
nioiie.

Conclusio 1.

Conclusio 2.

Deterraina-
tio.

Coiiclusio
principaiis.

Solutio op-
pnsitorum.
Distinctio.

pia el genera generalissiina se ipsis distingiinntur et
(lilTerunt. Unde haec est immediata: substantia non
est quantitas.

Et si respiciamus interius, utraque opinio con-
tinet aliquid probaliilitalis; et hoc patet sic. In divi-
nis enim hypostasibus intelligimus oriqinem sive
emanalionem, intelligimus etiam habitudinem. Secun-
dum rationem intelligendi origo praecedit ipsum qui
oritur; et secundum rationem intelligendi hahitudo '
consequilur ipsum qui refertur. Potest igitur proprie-
tas relativa impprtare solum habitudinem; et hoc
modo consequitur rationem distinctionis et est ratio
innotescendi distinctionem, non distinguendi , sicut
dicit secunda opinio, et probant rationes inductae
ad secundam partem de ipsa relatione. Potest enim
intelligi tunc distinctio, quia intelligitur qui ab alio,
et a quo alius. — Potesl eliam utrumque proprietas
importare, scilicet habiludinem et originem; et tunc
non lantum est ratio innotescendi, sed etiain distin-
guendi. Circumscripta enim origine sive emanatione,
impossibile est intelligere in divinis pluralitatem:
immo sicut est essentia una, ita etiam intelligilur
hypostasis una. Et sic procedit prima opinio et ra-
tiones ad primam partem.

Sed notandum , quod cum idem sit divinis * per-
sonis oriri et esse et ad alterum se habere , tamen
secundum rationem intelligendi sunt ordinata, ut pri-
muin sit oriri , deinde esse intelligatur in his quae
habent esse ab alio, et deinde se ad alterum ha-
here. Quia vero idem sunt in Deo, ideo eodem no-
mine designantur. Unde generatio dicit originem et
habitudinem; tamen proprie loquendo generatio di-
cit originem, et paternitas hahiludinem^. Quoniam
igitur proprietas divina secundum communem usum
loquendi importat habifudinem et originem, ideo
tenendum , quod proprietates non soluin sunt ratio
innotescendi distinctionem, sed etiam distinguendi.

1. Et ad illud quod obiicitur, quod respectivum
reducitur adabsolutum; dicendum, quod reduci ad
aliquid est dupliciter: aut sicut ad principium, aut
sicut ad terminum. Proprietas originis his duobus
modis reducitur ad absolutum: ad hypostasim Pa-
tris reducitur innascibilitas * sicut ad principium ,
ad hypostasim autem Geniti et Spirati sicut ad ter-
minum. Quoniam igitur quod reducitur ad aliquid
sicut ad principium ipsum consequitur, ideo abstra-

cta origine, solum intelligitur Deus innascibilis ,
non ens ab alio, et ita in unitate hypostasis. Quia
vero quod reducitur ad aliquid ° sicut ad terminum,
inteliigitur praecedere; hinc est, quod abstracta ori-
gine, iam non est intelligere hypostasim proceden-
lem. — Vel illud intelligendum, ubi respectivum di-Aiiasoh
cit dependentiam, ratione cuius ^ deficit a sunmia
simplicitate, quod non est in Deo.

2. Ad illud quod obiicitur, quod respectivum
solum dal esse respectivum : dicendum , quod hoc
verum est de respectivo, quod dicit solum habitu-
dinem; sed non est verum de respectivo, quod di-
cit originem.

3. Ad illud quod obiicitur, quod relatio non
oritur per se; dicendum, quod relatio est proprietas,
secundum quod est ipsa, origo vero, prout est id
quod oritur; et quia origo proprie non oritur % sed
est illud quo oriens oritur, ita quod non consequi-
tur tempore vel natura, sed secundum rationem in-
telligendi, vel est simul necessario vel praecedit.
Ideo patet illud.

4. Ad illud quod obiicitur, quod omne quod
relalive dicitur est aliquid, excepto eo quod rela-
tive dicitur®; dicendum , quod illud non habet ve-
ritatem in summe simplici , quod sic differat esse et
referri, quod unum possit ab altero separari secun-
dum rem — quia ibi unum sunt — sed ® solum se-
cundum intellectum nostrum; nec adhuc intellectus
noster sic abstrahit, ut intelligat hypostases distin-
ctas, abstractis proprietatibus et relationibus. Si enim
ab hyposlasi Patris abstrahatur paternitas, vel e
converso, iam non habet ^" aliquid speciale, quod sit
principium intelligendi ipsam ; et ita consideratur
sub ratione generali et incompleta. Unde et bene
videntur niihi dicere qui dicunt, quod remanet in-
tellectus huius nominis res , secundum quod est
generale vocabulum. Et sic patet , quod , abstractis
proprietatibus , non remanet distinctio nec re nec in-
tellectu; et ideo utroque modo sunt ratio distinguendi.

5. Ad illud quod ultimo obiicitur, quod Petrus
et Paulus distingui intelliguntur, abstractis proprie-
tatibus ; dicendum , quod non est simile. Nam distin-
ctio est ibi a parte propriae materiae et propriae
formae, quae innotescit per proprietates accidenta-
les; sed in divinis solum est distinctio per originem.
Ideo patet illud.

1 Sola V;il. relatio.

2 i'Iures codd. nt I-' U X Z bl) cc ncc iion edd. 2, 3, i, 5, 6
voci divinis pracmiUiint in ; cod. cc cum diclis cdd. dcin omit-
tit subseqiicns vocabuliiin personis.

^ Cfr. iiifiJi (1.27. |). I. ([. 1. in (inc corp.

■• Sic Vat., quam sequimur contra icctioncm mss. et cd. I :
inuascibHis. ^ Vat. cum cod. cc aliiul.

" Pro rntione cuius cod. T tunc enim.

"^ Plurcs cx antiquioribus codd. omiltunt el quin oriqo
proprie non orilur, substituentes cliam pauio anle origo non

pio origo vero ; perperam. Mox aliqui codd. ul FiT sequitur
pro consequitur.

8 Antiquiores codd. cum ed. 1 brcvius sic: obiicitur, quod
e.st nliquid excepto quod relative dicitur.

^ Fcrc omncs codd. cum cd. i nisi pro sed; minus con-
gruc. Pauio superius post verbum separari Vat. cum noii-
luillis codd. adiungit sive abstrahi.

'" Vat. ])ractcr fidcm codd. ct cd. 1 liabetur pro Itabet , et
paiilo anlc, j^aucis tantum sulTragantibus codd., abstralieretur
pro abstrnhatur.

li^

DIST. XXVI. Ain\ UNICUS QlAl-ST. III.

/i:)'.)

8C1I0L10N.

I. Differentktc attribiuiiUur trcs acttis, scilicct dwklcre
gcnm, constitttcrc sixricm, distimjttcrc. ilinc data cst occasio
qiiacrciuli, (luos actus iii diviiiis liabcal proitricttts pcrsoitalis,
quae cst (|uasi loco (lilTcrciUiac. l*rinuis Uk\ actiis diviilcndi
gemts manifcsto iinpossibilis (^st iii Ueo. Sod do diiobus aliis
actibiis in(iuiii potcsl, ulniiii scilicct i)ropriclatcs ct distittgtmnt
iil constitiKint Itijiiosldsim , au soluiiiiuodo »niasi advcntitiac
iani distinctas hypostjiscs inanifcstcnt, ut iionicu Socrdtis pcr-
sonam iani distinctam notilicat. llacc (iiiaestio fere coiiicidit
oum difiicillinia maf^isquo subtili (iiiam utili (luaeslionc, pcr (]uid
praeciso constituaiitiir di\inac pcrsoiiac. Ciim aiitcm rocta in-
telligentia et solutio plurium (luaestionuni in dd. 27. 2<). .33.
dcpendeat ab hac quaestione , nouiiulla di(;cnda videntur pri-
mum dc statu quacstionis, deindo de sciUentia piincipalium ma-

gistrorum.

II. Pro dcclarando quaestionis statu liae(; notamus.

1. In Deo quatuor distinguuntur: natnra divina absoluta;
principia diiarum cmanationum intmediata, quao sunt intcUo-
ctus ct voluiUas ; ipsao emanationcs sive origincs; dcnique
relationes et subsistentes et formales, quae sunt quasi termini
illarum emanationum sive originum.

2. Nattira cst absoluta sinc rclatione ad aliud ; intellcctus
et voluntas etiam suiU absoluta , tamcn rcspiciunt aliquo modo
suas emanationes, quarum sunt immodiata principia. Emana-
tiones sive origines in se quidem non sunt aliquid rclativum,
at ipsae sunt « viae quaedam ad personas » (S. Thom., S. 1.
q. 40. a. 2. et 4.).

3 Ratio hypostasis in divinis est relativa. Cum autem in
omni relatione distinguondum sit fundamentum relationis (esse
in) et ipsa relatio (esse ad), etiam relationes divinao considc-
rantur, tum quatenus consistunt in natura divina , tum quatonus
referuntur ad invioem. Sub ultimo respectu non sunt nisi ali-
quid relativum ; sub primo vero quodammodo aliquid absolutum.

4. Omnino constat, personas divinas non constitui nec pcr
naturam, nec per intellectum ot voluntatem ; rcmanent igitur
tantum duae rationes, de quibus quaeri possit, utrum sint
personarum distinctivae et constitutivae, scilicet origines et
relationes, et hae quidem secundum esso in ot esse ad.

III. Diversae de quaestione sic proposita propugnatae sunt
sontentiae.

1. Praepositivus, cui favet Petrus Lombardus, aliiquo pu-
taverunt, per solas origines distingui personas ; proprietales
autem non distinguere personas , sed distinctas ostendcrc. Ilaec
opinio , secundo loco in respons. posita , a S. Thoma et Scoto
reprobaiur, nec ab ipso S. Bonav. approbatur, quidquid non-
nulli dixerint, contradicentes porspicuis vcrbis S. Doctoris.

5. Thomas, Scotus et alii communiter tenent opinionem hic
primo loco positam, quod personae et constituuntur et distin-
guuntur per proprietates relativas. Eandem sentontiam etiam
S. Bonaventuram sustinere , comprobatur praesertim ex ultima
responsionis propositione. Ipsc tamcn oam sic explicat, ut etiam
secundae sententiae aliquid veri inesse demonstret.

2. In ulteriore huius sententiae explicatione modus loquendi
principalium doctorum, quos in re omnino convenire opinamur,
non parum discrepat , et quod mirum est , ex[)ositores poste-
riores S. Bonaventurae , S. Thomae et Scoti in sensu vario
eorum verba intelligunt. — Nonnulli Scotum graviter censurant,
quod cum loan. a Ripa docuorit, porsonas constitui per ali-
quid absolutum. Sed ex ipsius Scoti verbis (1. Sent. d. 2. q. 2.
4, d. 28. q. 3; Report. d. 26. q. I.) et ox melioribus cius
commentatoribus constat, eum tenere opinionem communem,
quod personae conslituantur per relationcs. Opinionem autem
loan. a Uipa in sensu dilTorcnte ab ilio, quem censoros huius
opinionis supponunt, ut probabilem admitlit (cfr. Report. hic
q. 3; Rada, controv. 23; Macedo, col. 7. diff. 4. sect. 1-5.). At-

lamen in nonniillis spccialioribiis rcbus Scotus lum a S. Thoma,
tiim a S. noiiav. dissciilit, (l(! (luo consiili possuiii. ciiisdcm
Commcntaloros.

3. S. Tliom. (S. I. (|. io. a. 2.) opiiiioiicni Praopositivi
roprobat ct addit : « llndc mclius dicinir, (piod pcrsoiuKf .scii
hypostascs (listinguantiir rclalioiiibiis (iiiani pcr origincm. IJcet
cnim distingtianlur ittrotptc iiiodii , tamcii piiiis ct piincipa-
liiis pcr rclalioiics .sociindiim modiiiii inlclli;,'ci)(li » irW. ihid.
a. 3, ot I. Sciil. (I. 26. t[. 2. a. 2.). — Qiiomodo aiitcm rcla-
tioncs constitiiunt pcrsonas? .\d hoc cxplicandum S. Tliomas
(ibid. a. 4.) utitur distinctionc intcr propiictalcni , (iiiatcniis est
rclatio , (luac pracsiipponit actum notionalcm , ct proprietatcm,
quatcnus ost constittttiva personae et praeintclligitur actui notio-
nali. Ilacc distiiictio a Scoto (I. Sonl. d. 28. (}. 3.j impugnaliir ;
scntcntia autcm S. Tliomao non eodcm modo cxponilur a Com-
mcntatoribiis cius , (iiii (U^ lioc consiili possunl.

4. S. Bonavcnliirae a pluribus auctoribus pcrpcram impu-
tatur opinio loaniiis a Ripa , (piod pcr solatn origincm ct per
aliqiiid absoltUuin pcrsonac distinguaiitur; immo ab ii.sdcm
asseritiir, ipsum Scotum (hic. q. I. n. 23. 24.) ita S. Bona-
vcnturam intcllexisse. Intor alios Lychotus ad liunc locum dicit:
« Est D. Bonaventiirac et loaii. do Ripa»; ctiain Caiotanus (ad
S. I. ([. 40. a. 2.) roprelicndit Scotiim , quod hanc sentcntiam
falso attribuerit S. Bonaventurao. Rcvcra autem noc S. Bonav.
hoc docuit, nec Scotus cundem reprehcndit (cfr. auctor Scho-
liorum et notarum marginaliiim in edilionc Scoti, Lugduni
1639, ct Maccdo, coll. 7. diff. 4. Prolog.). Undc diccndum cst,
Scotum nec illud assercre dc S. Bonavontura, nec improbasse
genuinam eius sententiam. Nam (loc. cit.) postquam protulit scn-
tentiain, « quod propriotates, secundum quod sunt habitudincs ,
non distinguant pcrsonas, sod sccunduni (piod sunt origines n ,
addit: « Quod verbum, licet forte ipse non sic intelligat, potest
exponi, quod origincs non distinguunt pevsonas formaliter ,
sed quasi principiativey>. Et d. 28. q. 3. n. 3. dicit, quod origo
sit quasi via ad personam; deindo subnectit : « Si tamon ista
via intelligitur do distinguere (luasi principiative alicuius cor-
respondentis causae effcctivae in creaturis, sicut exposilum est
d. 26, et non per modum principii formalis, tunc ista positio
posset habere veritatem, nec hoc argunientuin cssetcontra eam».

Genuina sentontia S. Bonaventurae non difTort a sontentia
communi, nisi in hoc quod (ut opinionem antiquorum docto-
rum, pracsertim Magistri, aliquo modo sane cxponal) in modo
loquendi mediam viam tenet, scilicet quod porsonae consti-
tuuntur tum por origines , tum pcr proprietates : pcr oi'igi-
nes quidom inchoative , per relationes formaliter. Intelligit
autem relntiones, non qualenus nudae rchitionos sunt, sed
cum originibus, et iterum origines non sine relalionibus.
Ilaec nostra assertio iam satis patet ex collatione eorum quae
hic in corp. et ad I. 2. 4; d. 27. p. I. q. 2; d. 28. q. 2. profe-
runtur , et penmptoric probatnr authenlica suae sentcntiae
interpretatione , quam Seraphicus Doctor facit in anccdoto suo
Prologo ad II. Sent. , loquens de quaestione infra d. 27. p. I.
q. 2. tractata (vide ibi Scholion). Cum S. Bonaventura convenit
praeter Dionysiiim Carth. Richard. a Med. , qui duas opinionos in
respons. tactas conciliat dicons, quod enianationcs sint princi-
pinm quasi efTectivum distinctionis personarum, rclationes vero
eiusdem principia formalia. S. Thomam quoad rem idem do-
cere, iam patct cx loco eius supra rclato, scil. S. I. q. 40. a. 2.

IV. Alex. Ilal., S. p. I. q. 58. m. 7. — Scot., hic q. unica,
ot d. 28. q. 3 ; Report. hic q. 2. — S. Thom., Iiic q. 2. a. 2,
q. I. a. 2; S. loc. cit. — B. .\lbert.. hic a. '6. — Petr. a Tar.,
hic q. 2. a. 3. — Richard. a Med., hic a. 3. q. 2. — .Egid.
R., Iiic I. princ. q. 2. 3. — Henr. Gand., S. a. 36. q. 3. —
Durand., hic q. I. — Dionys. Carth. , hic q. 2. et 3. — Bicl,
hic q. I. et scqq.

4G0

SEXTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO IV.

Quot sinl in divinis propriekUes personarum.

Qnarto et ulliino quaeritur de proprietutibus
quaiiluni ad numeruni. Et videtur:

1. Quod sinl infinitae , quia proprietates sunt
Ad opposi- respectus , per /quos Deus nobis innotescit; sed illi

sunt infiiiiti, sicut patet de respectibus idealibus':
ergo etc.

2. Item, Pater et Filius ad invicem assimilantur
secundum omnes condiliones essentiales; ergo secun-
dum omnes comparantur et secundum omnes inno-
tescunt nobis ; sed illae sunt in numero indefinito:
ergo etc.

3. Item, quanto afiquid est simpficius, tanto
plures fiabet respectus^ ut punctus quam finea, et
linea quam superficies ; sed divinuin esse est simpfi-
cissimum: ergo in eo sunt infiniti respectus. Sed
omnes sunt ratio innolescendi : ergo nofiones sunt
infinitae.

4. Sed quod Ires sint tantum , videtur per Da-
mascenum^ qui dicit, quod in divinis omnia sunt
unum praeler generalionem, ingenerationem et pro-
cessionem ; sed istae non sunt nisi tres proprietates:
ergo etc.

5. Item, videtur ratione, quia proprietas con-
vertitur cum eo cuius est proprietas ^ ; sed proprie-
tas est personae: ergo quot sunt personae, tot sunt
proprietates et non pkires. Sed personae sunt tres:
ergo etc.

6. Item, fiat tafis ratio: omnis persona est afiqua
trium proprietatum ^ — fiaec est vera — omnis notio
est persona, igitur omnis pioprietas sive nofio est
aliqua trium: ergo etc.

Quod autein sint plures tribus, sic ostenditur.

1. Notiones sive proprietates sunt relationes. In
Fundamenia.omni auteni liabitudine sunt duae relaliones secun-

dum duo extrema; sed in divinis sunt duae origi-
nes: ergo saltem quatuor relationes.

2. Item, proprietas est quae convenit uni sofi^;
sed innascibifitas convenit sofi Palri: ergo est pro-

prietas. Et non est afiqua ifiarum quatuor relatio-
num: ergo sunt quinque.

Quaeritur ergo sufjlcientia elnumerus nolionum ueiermii

1 . . . ^ .... . tur quaes

m divuns, et penes qma accipiantur, et utruin sit }

idem numerus proprietatum et relalionum.

C 0 N C L U S 1 0.

Proprie loquendo, in divinis sunt quatuor rela-
tiones et proprietates , et quinque notiones; in
sensu minus stricto nomina confunduntur et
hahent aequalem numerum quinarium.

Ue nui»»i
responsil.r

Respondeo: Intefiigendum est ad illud idtimum,
quod" vis consuevit fieri inter ista tria nomina:
proprietas, relatio et notio. Nam proprietas dici-
tur, in quantum convenit sofi; relatio , in quantum
dicit liabitudinem ad afium ; notio, in quantum est
principium cognoscendi. Et quia omnis proprietas est
ratio cognoscendi^, similiter el omnis relatio; ideo
nomen nolionis est in plus quam illa duo. Quia quae-
dam proprielas est relatio, ut paternitas, quaedam
non, ut innascibilitas, c|uae non dicit respectum, sed
privat; similiter quaedam relatio est proprielas, ut
filiatio, quaedam non, ut activa spiratio — ideo quia
convenit pluribus, non uni soli — et ^ fiinc est, quod
nomen proprietalis et relationis se habent ut exce-
dentia et excessa. Nomen vero notionis est in plus.
Unde plures sunt notiones quam pi'oprietates, plures
etiam quam relationes. Sed proprietates et relatio-
nes mutuo se excedunt et aequafiter; ideo sunt nu- [
mero aequales. \

Tamen non oportet facere vim. Nam omnis re-Responsi.
latio distinguit aliquo modo ab alio, et ita est afi-
quo inodo proprietas. Similiter omne quod distin- ,
guit, aliquo inodo importat relationem, ergo omnis j
relatio proprietas, et omnis proprietas relatio. Sed j
omnis notio est proprietas vel relatio: ergo omnis |

Couclusi' .

' Clr. inlVa cl. Xy. ([. -'j. — Vul. cuiii uno vol allcro cod. ex
respeclihus i)ro de respecUbus.

- Ita Avicenna, si audias 13. Albcrl., S. p. i. Ir. 9. q. 39. ni. I.

^ Libr. I. dn Fidc orthod. c. 8: llursusque proplcr Patrom
habet Filius quidquid iiaijct ot Spiritus, lioc cst, pro))(crca quod
Pator haoc habot, niodo tanien ingoniti, gonili ct pi'ocossionis
propriotatos oxcipias. In his cnim dumtaxat pcrsonalii)us pro-
priotalibus tres sanctao Trinitatis porsonao intor so dislinguun-
tur, non osscntia, sod peculiari cuiusquo j^orsonao iiota indivi-
sim discrotac. Cfr. ct ibid. ill. c. 5, quod aliogalur inlVa lit.
Magislri, d. XXVII. c. 3.

■• Aristot., I. Tojjic. c. 4 , ct Porphyr. , do Praodicab. c. do
Proprio. — .Mox Vat. cuin cod. cc omittit conclusionom: ergo

quot sunt personae , tot.sunt proprietates et non plures , quae
conclusio in anti([uioribus mss. exstal.

5 In soia Vat. dcsidcralur propiietatum. Paulo inforius codd.
ot od. I sed pro igitur. Cum aulom argumontatio loctiono ista
confundatur, rctinuimus (extum Vat., pracscrlim quia sub cadem
fore forma etiam ab Alox. Ilal., S. p. 1. q. 68. m. 3. hoc argu-
montum proponitur.

<"' Cfr. supra pag. 152, iiota 1.

" Vat. contra ^otustiores codd. ot cd. 1 brevius: Notan-
duin quod.

^ Cfr. sujjra pag. 152, nota 1.

^ Molius omiltorotur et vol ijoncrolur post hinc. Fortasse est
\itiiim codicum , occasione praecedcnlis ideo ortum.

DIST. X.WI. AIM'. IMCdS OCM.ST. I\.

/i<i

o|iii>ii

. riiii

i (•011-

hl.

Illil I.

notio ost propri(H;is (>l siinililcr rclatio. I't ila r.iicn.so
luDio-j. iiomiiic siiiil aiviiialia; idfo idcm csl iiiiincni.s cl
oadem ratio assi}fiiaiidi iiiimrnim iii oiimihiis islis
nomiiiihiis.

[nl('lli<.;('ndiiiii i}j,ilnr', (iiiod circa iiuiiicnim pro-
priclalnm Ircs rncrinil oi)inioncs. (^)ni(lain dixcriinl,
(piod snnl iii/iiiitac; (inidam, (piod lirs; (piiilam, (piod
quimiue. — Ralio anlcm liniiis - divorsac opiiiionis
liiil, (piia (livcr.simodc noliones (*()nsidcrav(M"nnl. Qni
considcravernnt illas in comparationo ad cos (piihiis
innotescniit, dixcrimt, cas inlinitas cssc, (jnia jicr
iiirmitas comi^arationcs ct similitii(lin(3S et i'csi)C('tns
Deiis nobis innotcscit. — Qni vcro (•onsideravcrnnt in
com[)aratione ad liyposlascs, ipiac distinyiimiliir vcl
innotescnnt, dixernnt, essc tantinn tres, (juia lantiiin
tres sunt pei'Sonae ; ideo tantiim tria habent ■' pro-
pria, per quae sufficienter innotcscunt. — Qui vero
consideraverunt per comparationem ad rationes, (]ui-
bus innotescunt, dixerunt, esse (luiiKpie.

Kademenim est ratio innotescendi et distinyiiendi.
Sed ratio dislinguendi accipitiir a parte origiiiis: aut
evQO positive , aut prioative. Si privative; ant privat
originem per modum producentis , et boc non dicit
nobililatem, scilicet non producere, ideo non est iio-
tio; aut privat originem per modum producti, et
hoc vel specialiter, vel generaliler. Si specialiter,
non dicit nobilitatem; si generaliler, sic dicit nobi-
htatem; et ita notio est una sola''. Si autem acci-
piatur a parte originis positive, cum duplex sit
origo, et cuilibet respondeat de necessitate duplex
habitudo; de necessitate erunt tpiatuor, scilicet ge-
neratio activa et passiva, et spiratio activa et pas-
siva; et in universo quinque ^

Mllli-

liniiis

Prima opinio sninsit rationcm iiia^ns a loiigiii- iiiiiiniim i\n
(pio, ct id(!() magis a veritate n!C(!Ssit; S(!ciHida inagis nioiuijiM.
dc iiropiiKpio, et idco iiiagis vcrilati apfiropiiwpia-
vit; tcrtia, sicnt (lchiiil, cl idco vcrilaicm posiiit ct
iiivcnil. I''t liacc cst posilio, (piaiii tciict communis Comiiuio

. . |irini'ipalii.

o|)iiiio magislroriim, noliones esse (piiii(pi(!; el ratio
biiins prius visa est.

1. "2. ;}. .\(l illiid crgo (piod ohiicitiir d(! resnccti- si.iuiio o|)-

..... poiiitoriiin.

bus et comparationibus infiniti.s, dicendnm, (piod nec
proprietates nec rclaliones snnt notioiies, nisi (|uae
im|)()rtant respeclnm disliiigiicntciii pcrsonam a per-
sona; et bic est respi-ctns originis, (jni tanluni (phn-
que inodis, spectantihns ad dignitalcm, potcst coiii-
parari; idco pitct illiid.

/i. .\d illnd (piod ohiiciliir. (piod taiilnm Ires,
per verbiim Damasccni : dicendum , quod sub gene-
ratione comprehendil duas generationes '^, simililer
sub processione.

5. \i\ illud quod obiicitur, quod proprietas de-
bet converti cum persona; dicendnm, (]iiod vcriini
est de illa (]uae est i^rofirietas pers(jnalis, faciens
])ersonam esse personam"; tamen non S(3qiiitur, si
(^onvertitur, quod lot sint, et non plnres, (juoniam
unum et idem [wtest habere plura convertibiria.

(). Ad illud quod obiicitur de syllogismo illo,
dicendum , quod in processu illo est fallacia acci-
dentis, sicut hic: Pater est innascibililas, et Pater
est paternitas; ergo j^iaternitas est innDScibilitas: quia
quod attribuitur subiecto sive hypostasi attribuitur
habitmhni. — Posset tamen poni figura dictionis ex Aiiasoiutio.
mutationc modi praedicandi, quia in divinis essentia
praedicatur ut quid , persona ut quis , et notio ut
quae; et proceditur a persona ad notionem.

SCHOLIOK

I. Sub duplici rcsiioctu S. Doctor de numero proprietatum
inquirit. P,imo enim voc;ib(ila propiietas , relatio , notio iiiter
sc distinguuntiir, ct ununiquodquc in proprio et striclo sonsu
accipitur («vis consuevil ticri inter ista Iria nomina»); secundo
accipiuntur ista tria vocnbula extenso nomine ut synonima
(«Tamen non oportet factTc vim»). Ab iiis verbis incipit sc-
cunda pars rcsponsionis ad ultimum quacsitum. In Vaticana au-
tem editione ibi non incipil nc propositio quidem nova. — Se-
cundum primam viam ciuimerantur qualuor proprietates et
quatuor relationcs, sed (juincjuc notiones; secundum alteram
viaiii numerus quinarius trijjus illis vocabulis convenit. — Scotus

(I. Scnt. d. 28. q. I. ad 3.) dubitat, utrum inspirabiliias addenda
sit ut se.xta notio ; scd in Rcport. (I. Sent. d. 28. q. 3), quasi sc
retractans , istam non esse notionom affirmat. — Tres aliae quae-
stiones hic tractatae satis patent. — De notionibus agitur etiam
supra d. 24. a. I . q. 2. ad 4, et infra d. 27. \). I. q. I . in fine corp,
II. Alex. Ilal., S. p. I. q. 68. m. 3. — Scot., Rcport. d. 28.
q. 4. — S. Thom., hic q. 2. a. 3 ; S. 1. q. 32. a. 3. —
B. Albert., hic a. 10. 13. — Potr. a Tar., hic q. 2. a. 4. —
Richard. a Med. , hic a. 4. q. 2. — .Egid. R., hic 2. princ.
q. 2. — Henr. Gand. , S. a. So. q. 3. — Durand. , hic a. 2. —
Dionys. Carth., hic. q. 4.

1 Cod. bb Sed intelligendum est. — Pro prima opinione,
quac mox tangitur, B. .Albertus hic a. 10. ailogat Gilbertum Por-
retanum et Simonem Tornacensem, qui ct asserebant , luiius-
modi infinitas relationos, ab aeterno e.xistentes, in Deo fuisso
assistentes, et non Dcum; de quo vide infra d. 33. q. 1.

~ A Vat, et cod. cc abost huius. Pro subsequenti voce
opiniQnis aiiqui codd. ut PQ aa et ed. i positionis, aliqui ut
.\ T V rationis.

3 Perpauci codd. cum cod. cc et Vat. substituunt sunt pro

habent, et paulo superius post dixerunt praetcrmitlunt esse ,

. atque infra loco verborum ptv comparationem e.\hib?nt quantum.

■* Sic codd. quasi una voce contra Vat. , in qaa legitur: et
ideo notio privativa est nna sola, sciticet innascibilitas. Non-
nulli codd. ut P Q voci notio praemittunt Iiaec.

s Codd. PQ clarius: et ita in nniverso sunt quinque.

^ Scii. gcnerationem activam et passivam. — Vat. cum ali-
quibus codd. retationes pro generationes. Subinde post pro-
cessione cod. Q in marg. exhibet addita \ei-ba duas proces-
siones.

~ In pluribus mss. ut A C I L 0 R S T etc. dcsiderantur voces
esse personam.

4Gi

SENTENTIARUM LIB. I.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

vitas.

DUB. I.

In parte ista sunt dubitationes circa lilteram
et primo de hoc quod dicit Ilieronymus: Ab Aria-
nonim praesule novellum nomen a me homine
Romano exigitur. Si enim est novellum, cum Apo-
stolus dicat primae ad Timotheum ultimo \ vocum
novilates esse vitandas , nuilo modo debuit conce-
dere. Praeterea, Damascenus dicit, quod «hypo-
stasis est substantia cum accidentibus»; sed in di-
vinis non cadit accidens, ergo nec nomen hypo-
stasis: ergo etc.

Respondeo: Dicendum, quod novitas uno modo
Dupiex no- sonat iu vitium , alio modo non. Quando est talis
adinventio, quod sententiam etiam facit, quae non
habet ortum ex verilate antiqua, tunc est vere no-
vellum; et sic dicit Apostolus esse fugiendum , unde
addit profanas. Sed illud verbum quantum ad in-
telleclum sanum non erat novum, sed quantum ad
intellectum, quem haeretici supponebant. — Quod
obiic itur (\e 2iUCtonVAie Damasceni, dicendum, quod
nomen hypostasis de se non importat respectum ad
accidens, sed solum ad proprietatem distinguentem,
quae, quia in creaturis est accidens, ideo dicit sub-
stantiam ^ cum accidentibus ; non sic autem est in Deo.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod vene-
num latet sub melle; quia cum hoc non dicat nisi
propter errorem coniunctum, videtur, quod taha no-
mina^ omnino essent fugienda.

Respondeo : Dicendum , quod venenum non la-
tebat sub nomine , sed sub eorum intentione, sive
occasione ^ qui ex hoc occasionahter volebant indu-
Aiiter. cere in haeresim. — Vel potest dici, quod venenum
latebat non quantum ad significalionem, sed propter
dubitationem ; et ideo nunc, cum determinata sit
eius significatio , absque dubio est utendum ^

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit Augustinus,
quod aliud est gemiisse et natmn esse. Videtur

enim male dicere, quia cum aliud dicat diversita-
tem in essentia, secundum hoc videtur^ quod ge-
neratio activa et nativitas differant per essentiam;
quod est contra fidem.

Respondeo: Dicendum, quod aliud non dicit
ibi diversitatem a parte rei absolutae , sed per com-
parationem ad dicentem et inleUigentem, quasi
dicat": aliud est dicere sive intelligere, Patrem ge-
nerare, et huiusmodi; sed huic alietali non subest
diversitas essentiae, sed ahetas proprietalis.

DuB. IV.

Itera quaeritur de hoc quod dicit, quod pro-
prium est Patris, non quia non est natus. Videlur
enim dicere contra illud quod dicitur infra distin-
ctione vigesima oclava *, ubi dicitur, quod hoc quod
est ingenitus est proprium Patris, sed ingenitum
non est ahud dicere quam non genitum.

Respondeo: Dicendum, quod Augustinus loqui-
tur de hoc quod est non natus , secundum quod
dicit puram negationem; et sic non dicit proprieta-
tem. Ingenitus enim, prout est proprietas, non est
negatio pura.

DuB. V.

Item quaeritur de ista ratione Augustini, qua
dicit, quod in Deo nihil dicitur secundum accidens,
quia nihil est in eo mutabile aut amissibile. Videtur
enim ratio non valere , quia aliqua sunt accidentia
inseparabiha"; et taiia non sunt amissibilia.

Respondeo: Dicendum, quod, sicut ipse idem
Augustinus •" dicit, omne accidens aut est per natu-
ram suam amissibile, aut potest circa subiectum
suum intendi vel remitti. El ipse non dicit, quod sit
accidens tantum, quia potest amitti, sed quia potuit
advenire rei prius existenti vel recedere a re iam
existente, vel saltem intendi vel remitti sive variari.
— Et si tu obiicias , quod accidentia non possunt
alterari, secundum Boethium"; verum est de alte-
ratione a subiecto in subiectum , tamen certum est,
quod in eodem intenduntur et remittantur. — Aliter soiuUo

«»

Solutio I

I I

' Vers. 20. — Vcrba Damasccni vidc supra png. 410,
nota 1.

2 Maior pars oodd. cum Vat. subiectum pro stibstantiam,
at cod. T rectius ct cum praeccdentibus magis convenienter
substantiam.

3 Agitur dc nominc hyposlasis et usia. — Pro immediate
sequenti voce omnino plurimi codd. cum ed. I omnia. Paulo
supcrius Vat. cum aiic|uibus mss. non benc per crrorem loco
propter errorem.

* Codd. aa J)b omittunt sive occasione.
5 Vat. , rofraganlibus antiquioribus oodd. et cd. i nec non
vcrbis Magistri, tenendum.

''' Verbum videtur, a mss. ol ed. I exliibitum, a Vat. abcst.
"^ Codd. G Y oum ed. I diceret. Deinde post huivsmodi
Val. el pro sed.

8 Lit. Magistri, c. I. scqq. Cfr. ibid. in Commcnt. q. 1.2.

9 Cfr. Aristot., I. Pliys. text. 28. (c. 3.), et Porpiiyr., de
Praedicab. c. dc Accidente.

'" Libr. V. dc Trin. o. i. n. f). seq. , ubi et mentionem fac it
divisionis accidentium separabilium et inscparabilium. — Vat.
cum uno vel altero cod. tantum post mturam suam interscrit
mutahile aut.

'1 Libr. 1. Commcnt. in Categorias seu Praedicam. Aristotc-
lis: « Sed si quis quoquc obiiciat, posse locum accidcntia per-

DIST. XXVI. i)uni\.

/l()ij

potcst (lici. (|U0(I accidciis polcst coinparari ad siili-
iccliiin priniiim ct ad snhiccliim proxitnnni '. Kt
haltilo rcspcctii ad siiliicctiim prinunn, omnc acci-
(lcns dicit advcnicns, (piod csl possiliilc etiam ahcsso,
(piamvis non r(\spectn suhiecti, (piod csl siihicctum
iiio 3. et causa '\ — Tertius modus diccndi cst istc, (piod
illiid soliim est pcr naturam imninlahilc, (piod cst
oinnino simplcx. 8i er^n) Dcus est omnino immnla-
hilis, ergo est omnino simplcx: ct in niillo simplici
est accidens^: er<][o in nullo immutahili cst poncre
accidens. Si ergo Pater cst immutahilis, et in co esl
l)atcrnitas: ergo non est accidens.

DuB. VI.

Item qiiaeritur de hoc quod dicit, quod filii
Dei sumus per facluram; quia secundum istum
inodum dicendl, cuin asinus sit factus, videtur
quod possit dici Dei fiiius; et similiter, quod arca,
(piae iiicta est ab artifice, possit dici filia artificis ,
quorum neutruin conceditur. Si tu dicas, quod opor-
tet quod sit ad imaginem Dei factus: conlra: diabo-
lus est ad imaginem Dei factus: ergo diabolus est
filius Dei.

Respondeo: Dicendum , quod hoc Cjuod dico
flius duo dicit, scilicet orlum et imitationem. Di-
cendum ergo, quod est imitatio per omnimodam
assimilationem ; et sic Fifius naturafis imitalur
Patrem, et quia non habet socium in imitando sic,
ideo solus ipse est Filius naturalis. Esl iterum ■* imi-
latio expressa; et haec consistit in imagine, et haec
t^net adhuc rationem filii et facturae. Est iterum
imitatio longinqua; et haec tenet tantum rationem
facturae, non filii. Sed attendendum , quod imitatio
expressa aut ^ consitit in sua conditione , aut est
insignita ulterius sua perfectione et decore, aut est

fr: !X imi-

10.

idistin

|)rivata honorc ct dcroiinata a siia conditionc. Piimo
modo dicitiir (iliiis fiictiira ; sci-nndo inodo, lilius f;i-
ctuiM ct adoplioiic: lcrlio inodo, iiciilro modo diriliir
(iliiis, nisi v.ildc impropiic ct (•uiii addilioiK! di-
strahcnti!; (piia Dominus loaniiis octavo''' dicil, pco
catores hahere patrcm diiibohun, propterca ipiod a
I)c'o rcc(Nliint, cl iinit.intiir ciiin.

Drn. VII.

Itein (luacritur de distinctione illorum triiim,
qiiae ponit llilarius, scilicet origimm , veritalem vl
nalivitatem; et dicendum, qiiod ha(.'C tria dicil
ad excludendum tres haereses. Contra Photinum
dicit origine, non (u/oy;/i(o/?^; quia IMiotinus dicehat,
Christum esse filium Dei adoptivum. Contra Suhel-
lium dicit veritate, non nuncupatione; (piia ipse
dicebat, quod idem ipse priino nuncupabatur ' pater,
postea filius. Contra Arium dicit nativitate, non
creatione; quia Arius dicebat, Filium Dei esse crea-
turam.

Duu. vm.

Uein quaeritur de hoc quod dicit, quod dici-
tur relative, quamvis ci vicissim non respondeat
vocahulum. Videtur enim falsum , quia « proprium
est relativorum dici ad convertentiam ** » : ergo si
non dicuntur ad convertentiam, non dicuntur relative.

Respondeo: Dicendum, quod illud verum est.
si nomen impositum est utrique extremo; alioquin
si deficit ex una parte, non dicitur: ut si dicatur
remus navis^. Similiter vult dicere Angustinus, quod
sub istis nominibus Pater et Fiiius non referuntur
ad Spiritum sanctum. Sed tamen, ubi deficiunt no-
mina, Philosophus docet fingere '"j sed in divinis

miitare, malum namque si in manu kMieatur, manus mali odore
completur, adeo odor quod est accidens , in aliud subieetum
transire potest. Sed non hoc ait Arisloteles, quoniam mutare
accidens looum non potest, nec ita dixit impossibiie esse sine
eo in quo erat, sed sine eo in quo est; hoc enim signiflcat mu-
tare quideni j)osse locum, sed sine aliquo subiecto non posse
subsisterc ». Lib. V. Commcnt. in Porphyr. recensens commu-
nitates et differentias generis ct accidentis ait: « Accidentis vero
participatio ct intenditur et remittitur. Invenies enim quemiibet
pnulo diutius ambuiantem, et paulo amplius nigrum, et si in
ipsis Aethiopibus considerabis, omnes non aeque nigro colore
esse obductos invcnies». Idem repetit in fine libri de Proprio
et accidente.

1 Subiectum primum esl materia prima, subiectum proxi-
mum est composilum ex materia ct forma.

2 Libr. II. Sent. d. 26. a. 1. q. 3. S. Doctor ait: Notandum
est, quod est aiiquod accidens, quod comparatur ad aliquid
sicut ad subiectum et ad causam; aliquod, quod solum com-
paratur ad aliquid sicut ad subiectum et ad aliud sicut ad cau-

^ sam; v. g. nigredo in corvo comparatur ad ipsum corvum sicut

!■ ad subieclum et causam ; lumen in aere vel species in speculo
11 comparatur solum sicut ad subiectum, non sicut ad causam,
II Quia etsi ibi recipiatur, aliunde tamen habet ortum.

3 Cfr. Boeth. , de Trin. c. 2. — Hoc dubium solvitur etiam
a S. Thoma, hic circa lit.

^ Cod. F etiam, cod. 0 tamen, plures codd. perpeiam igitxir.

5 Vat. cum aliquibus mss. et, ed. 1 ut pro aut; fortasse
lectio genuina est aut est ut.

^ Vers. 44. — Paulo superius post secundo modo cod. V
repetit dicitur. — Hoc dubium solvit etiam B. Albert. , hic
a. 15; S. Thom., hic circa lit.

' Aliqui codd. ut F G T W mincupatur. Mox mendum
Vat. , pro nativitatr ponentis niincupatione , auctoritate codd.
cori'eximus. — Huius dubii solutionem exhibet etiam S. Tho-
mas, hic circa lit.

^ Aristot., de Praedicam. c. de Relatione.

^ Aristol. Joc. cit. ait: Neque enim eo quod navigium est,
eo ipsius temo dicitur; sunt cnim na\igia, quorum temones
non sunt; quare non convertitur; navigium enim non dicitur
temonis navigium.

10 Ita codd. P Q; Vat. nomina decet fingere. Lectioni a nobis
receptae favent ctiam alii plurimi codd. cum cd. I , ponentes
docet pro decet, omittcndo Philosophus. Revera Philosophus loc.
cit. ait: Aliquoties auiem forte et nomen flngere necesse erit,
si non fuerit nomen impositum, ad quod convenienter assigne-
tur. — Paulo post muiti codd. cum ed. I carere pro tacere.

4u4

SENTENTIARUM LIB. I.

meliiis est tacere quain fingere, propter vitandum
erroreni.

DuB. IX.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod ibi non
poliiit inveniri usiiatum vocabulum. Videlur enini
falsum , quia ita bene spirator dicitur ad spiritum,
sicut (lonator ad donum.

Respondeo: Unus modus dicendi est, quod Au-

gustinus non loquitur simpliciter de hoc nomine

Aiiter. Spirilus, sed de hoc toto Spiritus sanctus. — Vel

aliter , hoc dicit, quia spirator tunc non erat nomen
usitatum, ut donator.

DuB. X.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod donator
non dicitur nisi cx tempore; quia secundum hoc
nec donum dicitur nisi ex tempore, cum relativa
sint simul natura \

Et ad hoc dicendum, quod potest dici ab actu do-
nandi vel ab habitu. Primo modo dicitur sokun ex tem-
pore, sic et^ donum; secundo modo dicitur ab aeterno.

DISTINCTIO XXYII.

Pars I.

Cap. I.

Quae sint illae proprietates , quibus
dislingimnlur personae.

Hic quaeri potest, utrum proi^rictates, quas Hila-
rius sujira ^ assignavit, scilicet quod Paler seniper est
Pater, et Fiiius semper esl Filius, sint illae eaedem pro-
prietates, quas Augustinus superius dislinxit dicens,
proprium esse Patris, quod genuit Filium; et proprium
Filii, quod genitus est a Palre; et Spiritus sancli, quod
al) ufroque procedit, Ac deinde, utrum et islae sint
^ illae quae dicuntur palernilas, filialio, processio. Vi-

Difficuiias. dctur quod non sint eaedem proprietates, quas ponil
Hilarius, et illae, quas ponit Auguslinus. Si enim eae-
dem sunt, idem est ergo Patiiesse Patrem et genuisse
Filium; quod ulique quidam concedunt. Si autem hoc
est; cui ergo convenit ul sit Pater, ei convenit genuissc
Filium. Natura ergo divina si Pater est, genuit Filium;
si vero non genuit, Pater non est. Sed quis audeal di-
cere, aut quod ipsa genuit Filium, aut quod ipsa Pa-
ter non sit. Si autcm ipsa Paler csl, nec Filiuni genuit,
iion est ergo idem dicere, aliquid esse Patreni et gi-
gnere Filituu. El ila non videtur* una eademque essc
propriclas.

Ad quod sine praeiudicio aliorum dicimus, quod
Responsio. casdem proj^rictatcs notavit uterque, licet diversis ver-
bis. Quod enim Hilaiius ail, ita intelligi debet: pro-
prium Patris est, quod sempcr Pater esl, id est, pro-
priclas Paliis est, qua semper Pater esl; semi^er vero
Patcr csl, quia semper genuit Filium. Ila ct proprium
Filii est, quod seinper Filius cst, id est, proprietas Filii
est, qua scmper Filius est; Filius vero scmper est,

quia semper genitus est. Ergo proprictas, qua Pater est
pater, est quia semper genuit; et haec eadem dicitur
paternitas vel generatio. Et proprietas, qua Filius sem-
per est tilius, est quia semper genitus est a Patre; et
haec eadeiu dicitur filiatio vel geiiilura vel nativitas
vel origo vel nascibilitas. Sic et proprietas, qua Spi-
ritus sanctus est spiritus sanctus vel donum, est quia
procedit ab ulroque; et haec eadem dicitur processio.
In pracmissis ergo locutionibus eaedem significatae sunt
proprietates.

Cap. II.

Quod non est omnino idem dicere^ esse Palrem
et genuisse vel habere Filium.

Nec tamen videtur nobis, omnino esse idem dicere
aliquid esse Patrem et genuisse Filium; vel aliquid esse
Filium et habere Patrem, vel esse Spirilum sanctum
et proccdere ab ulroque. Alioquin Paler non esset no-
men hypostasis, id est personae, sed proprietatis tan-
tum; similiter Filius et Spiritus sanctus : et ita non
per * Iria nomina signiflcarenlur tres personae. Ideoque
dicimus, quia Patris nomen non tantum relationem no-
tat, sed eliam hypostasim, id est subsislenliam signiti-
cat, ita et Filius et Spirilus sanctus. Relalionum vero
vocabula, scilicet paternitas, filiatio, processio, vel
gignerc, gigni, procedere, ipsas tantum relationes^ non
hypostases signiflcant, sive habere fllium et habere
patrem. Ut verbi gratia, cum dicimus: Deus est pater,
nominc patris et relationem nolamus el divinam hypo-
slasim signiflcamus, ut sit inlelligcntia talis: Deus vel
divina essentia est Paier, id est ille (jui genuit, scilicet *

»■

Solulii

' Aristol., loe. cil.

2 Sic niaior pars codd. ciiiii (hI. !; ;ilii[iji iit LPQWZs/-
cut et; V;i(. ciirn ood. cc et sic.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.
• Dist. praecccl. c. .3, ct cst XII. dc Trin. n. 23. — Codil.

B E assigmivcrat pro assignavit. — Locus AugusUni habetur
ibid., et est V. dc Trin. c. 3. n. 6.

2 Vat. cuni cdd. i, 6, 8 videbitur.

3 V;it. addit haec. — 1)0 ips;i liuius capitis quaesiione cfr.
ConHnent. Iiic p. I. q. 1.

■* Vat. ct omnes uiiac edd. id est contra codd.

Disr. xxvii.

11.

fi(

)•>

hyposlnsis, qnao linhol (llimn. Sitnililoi-: Dcmis osI (ilins,
i(l csl liyposlasis iicnila vol lialxMis palnMii. Ila cliain
Dcus esl Spiiilns sanclns, id ost hy|)oslasis pnuMMhMis
ah nlio([n(', siv(> illc (|ni proc(Mlil. (iinn Ncro noniiiia
rclaliomiin ponimns in |)rac(licalis, nolioncs ipsas lan-
tun» siii;ni(icamns, non liyposlascs, nt cnin dicilnr':
Dcns licnnil, id cst hahct lilinm: cl Dcns i,MMiilns cst,
id cst hahct palnMii. Kt Innc oporlcl intclliiii in snhic-
clis hyposlascs lanlnin, noii (\ssciiliain, ([iiac iliis |)i()-
priclalihns dclcnninanlni-.

C.\i>. III.

ijuod propfietntes dcterminnnt hypostnses,
non subslantiani , id est nntura/n.

Illae enim propriclalcs singnlac siniinlis pi-oprie

convcninnt pcrsonis, ct pcr cas pcrsonac (lctcrmiiiaii-

tnr ct a sc inviccm dilTcrnnt, scd a sc iion scccdnnl.

i-xnns. Undc loanncs Damascciuis*: « Non dilTcnmt ah iiiviccm

hyposlases sccundnm snhstantiam, scd secundum clia-

ract(M'islica idiomala, id cst dcliMiniiKilivas |)ropric-
tatcs. (;haract(Misli( a \(m-(), id csl (lcl(Miniiiali\a, snnl
li>p()slascoii , cl iion iialnrac; chMiiin hvposla.scs dc-
hMininant ». ll(Mn ': « Kssc (|nid(Mn iiit( inporaliUM" ct
acl(Mnalit(M- dicimns diviiiam V^Mhi hyiiostasim, simpli-
(MMii , oiiniia hal)(Mil(Mii, ipiac hahcl Pal(M-, iil cins lio-
moonsion , id cst (-oiisnhslanliah-m, iiali\ilalis inodo ct
hahilndiiic a palcrnali hyposlasi (liilcicnlcm, iinii(|iiani
vci'() a palcrnali hypostasi seciMlcnlcm ». Idciii, apcrlins
expriiiKMis pcr.sonalcs pi-opriclalcs , iii codcm ail':
« Di(Vci-(Miliain hyposlascon, id csl pci-sonarnin, in tri-
hns propriclalihiis, id cst palcrnali cl (iliali cl proccs-
sihili, rccojinoscimns, ins(M-cssil)ilcs aiilcin i|)sas h\po-
stascs cl iiidistahilcs iiivic(Mn ct niiitas (|ni(lcin iiu-on-
hisihililcr — Iits cnim snnl , clsi nnitac — divisas aul(Mn
indislanlcr. Klcnim sinjrnla p(M'((M;ta csl hyposlasis cl
l)ropriain proprictalcm , s(-ilicct cxistenliac inoduin
l)i-opiinm possidcl; s(mI niiitac snnt siihslaiilia cl non
distanl nc^iiic scccdunt a palcriiali hvposlasi ». P^ccc hic
hahcs disliiictas Ires illas proprictat^^s, (jnac snpra '" di-
vcrsis signilicatac sniit modis.

['.\RS II.

\ nomin.i

I, .inini.

LOistmus.

Hic iion csl practcrmittcndum , cjnod sicut Patcr
ct Filiiis el Spirilns sanctus nomiiia pcrsonarum sunt
ct propi-ictales personales designant, ita cliain snnt et
alia iiomina pcrsonarnm, id est, quac ipsas pcrsonas
signiticant ct earnm proprietatcs denotant, ct casdcni
quas el nomina pracdicta, unde et relativc dicnntur,
scilicct (/enitor j genilHS, verbum, imngo. Undc An-
gustinus in qninlo lihro dc Trinilatc": « Vidcndum
est, inqnit, hoc signiticari, cum dicitur genitns, qnod
signidcatur, cum dicilur filius. Ideo cnim filins , quia
genitus, ct qnia (ilius, utiqnc genitns ». « Sicut an-
tcm niins ad patrom, sic genitus ad genitorem refer-
lur, et sicut pater ad filium , ita genitor ad geni-
tum». Idem in sexto lihro de Trinitate ': « Verbum
quidem solus Filius accipitur, non simul Pater et
Filius, tanquam ainho sint nnnm verbum. Sic enim
verbimi dicitur, qnomodo imago , non autem Pater et
Filius simul amho imago , sed Filius solus est imago
Palris, quemadmodum et filius ». Idein in seplimo libro
de Trinilate*: «Verbum, secundum (\\\oA sapientia Q^&i
et essentia, hoc est (luod Pater; secundum qnod vei--
bum , non hoc est qnod Pater, quia vcrbum non cst
pater, etverbum relative dicitur, sicut (ilius ». Item in

codcm: « Sicut ^7«« ad patrem rcfcrtnr, ita oAverhim
ad eum cuiusest verbum, refertur, cnm dicitnr vcrhum.
Et proptcrca non co verbum , quo snpientin dicitnr;
quia verbum non ad sc dicitur, scd laiitnm relative
ad cum cuius cst vorbum, sicul filins ad palrem».
« Eo quippe est (ilius, quo vcrbum, ct co cst vcrbimi,
quo fdius; saplcnlia vero, quo cssentia, cl idco, quia
Pater et Filius sunt una cssentia ct una sapicntia ».
Item in eodcm^: « Non cst Pater ipse vcrbuin, sicut
nec filius nec imago ». « Qnid autem ahsurdius quam
imagincm ad so dici »? Idem in quinto ": « Dicilnr re-
lative fiiius, relative otiain dicitur verbum et imago, et
in omnibus his vocabnlis ad Patrem refertur, nihil au-
tem hornm pater dicitur ».

Aperte ostensum cst, quod sicul filius vel genitus EpUogns.
relative dicitur ad patrem, ita verbum et imago; el
quod eo dicitur vcrbum sive imago, quo filius, id est,
cadem proprietate sive notione dicitur verbum ct ima-
go, qua filius ; sed non eo quo verbum, dicitur sa-
pientia vel essentia, quia non notione, qua dicitur ver-
bum, dicitur sapientia. Nam sapientia dicitur sccundum
essentiam, non secundmn relntionem.

1 Vat. et aliae edd., excepta I , dicimus contra codd.

2 De Fide orthodo.xa , III. c. 6. In nova vcrsione lcgitur:
Quo fit, ut porsonae intcr se non differant rationc cssentiae,
sed accidentium , quac quidem sunt propriae et certae notae ,
quibus sigillatur tiypostasis, non natura ; tiypostasis enim defini-
tur essentia cum accidcntibus (Snva siai xa 5(^apaxTr,pt(jTtx«
tSiwjAaTa* -^apaxTrjptaTtxa Sl uTTOaTdtasto? , xa\ ou cpuastoc. Kat
yap Trjv ujroaTaatv opti^ovTat _, ouatav jj.£Ta aup.p£Jir,x6Ttov).

3 Ibid. c. 7, paucis hic omissis; cctcrum versio fore ad
verbum originali respondct.

* Ibid. c. 5. Anticjua versio fldelis est; aliqua tamen omit-
tuntur: pro paternali et filiali et processibili recognoscimus
legitur in originali t^ avaiTtto xa\ TraTpix?) xa\ ttJ aiTtaT^ xa\
uVxrf, xai TrJ atTtaT^" xa\ IxropEUT^ l-tYiYvti)axo|i.£v (vcrsio in

S. Bonav. — Tom. I.

Patrolog. Migne : quod unus sine causa sit et Pator, alior a causa
et Filius , alter idcm a causa et procedcns esse positum agno-
scimus).

5 Dist. XXVI. c. 2, et hic c. I.

^ Cap. 7. n. 8. Sequens locus est ibid. c. 6. n. 7.

7 Cap. 2. n. 3.

^ Cap. 3. n. i; et sequens toxtus cst ibid. c. 2. n. .5, ex
quo capitulo etiam sequens textus depromptus cst. In socundo
textu post tantum relaiive Vat. et plurimae cdd. addunt dici-
tur ; in tortio post ideo sola Vat. omittit quia.

^ Ibid. c. I. n. I. Ultima propusilio ost ibid. n. 2.

1° Cap. 13. n. 14; in quo textu Vat. cum cod. C et edd.
4, o omittit etiam ante dicitur verbum , in originali dicitur et
verbum.

h66

SENTExXTlARUM LIB. 1.

Cap. IV.

De generali regula eorum quae ad se, et eorum
quae relative dicuntur.

El est hic advertenda quaedam generalis regula
eorum quae ad se, et eorum quae relalivc dicunlur de
Patre et Filio. « Quidquid cnim ad se dicuntur, ut ait
Aagustiniis. Augustiuus iu sexto Hbro de Trinilate \ non dicitur aller
sine altero, id est, quidquid dicuntur quod substantiam
eorum ostendat, ambo simul dicuntur. Ergo nec Pater
est Deus sine Filio, nec Filius sine Patre, sed ambo
simul Deus » , sed non ambo simul paler, non an*o
simul fiiiu^ vel verbum vel imago.

Cap. V.

An secuudum substantiam dicatur Deus de Deo,
et huiusmodi.

Hic quaeritur, cum dicitur: Deus de Deo, lumen de
lumine, et huiusmodi, utrum dicanlur secundum sub-
stantiam. Nam secundum relationem constal ista non
dici. Si vero secundum substanliam dicuntur, simul
ambo, scilicet Pater et Filius, possunt dici Deus de
Deo, lumen delumine, secundum praedictam regulam.
Responsio. — Ad quod dicimus, quia licet Deus secundum sub-
stantiam dicatur et lumen eisapientia et huiusmodi, et
nunquam relative accipiantur; aliquando tamen pro re-
lalivis , id est pro personis , sed non relative accipiun-
tur, ut, cum dicitur: Deus genuit Deum, alterum pro
Patre, alterum pro Filio ponimus; simililer, cum dici-

tur: Deus de Deo, lumen de lumine. hi aUis quoque
locutionibus saepe reperiunlur nomina essentiae ad si-
gnificationem personarum deducta, ul cum dicitur:
Deus natus, Deus mortuus, Deus passus, ubi Filius
tantum significatur. Ita et de solo Filio intelligilur, cum
dicitur: Deus de Deo, et huiusmodi. Unde Augustinus
quaerens, quomodo huiusmodi dicantur, in sexto libro
de Trinitale ail ^- « Quomodo Deus de Deo, lumen de
lumine dicitur? Non enim simui ambo Deus de Deo,
sed solus Filius de Deo, scilicet Patre; nec ambo simul
lumen de lumine, sed solus Filius de lumine Palre».
Et est sciendum , quod secundum nomina substan-
tiae tantum dicitur illud de illo, licet ibi illa nomina
substantiam non significent. Secmidum vero eadem no-
mina personarum nunquam dicitur illud de illo, sicut
Verbum de Verbo, vel Filius de Filio, quia huiusmodi
nomina diversis personis convenire non possunt. Quod
Augustinus, licet obscure, in eodem libro ^ ita dicit:
« Hoc solum de eis dici non potest illud de illo, quod
simul ambo non sunt » : id est, illo solo nomine non
possumus uti ad ostendendum unum de uno , quod
sinud ambobus non convenit, « sicut Verbum de Verbo
dici non potest, quia non simul ambo Verbum, nec
Imago de Imagine, nec Filius deFilio, quia non simul
ambo Filius, vel Imago ». — Et sicut nomina substantiae
aliquando intelligentiam personarum distincte faciunt,
ita etiam interdum totius Trinitatis simul. Unde Augu-
stinus in quinlo libro * ait: « In Patris nomine ipse Pa-
ter per se pronuntiatur, in Dei vero nomine et ipse
Pater et Filius et Spiritus sanctus, ut cum dicitur:
Nemo bonus tiisi solus Deus, quia Trinitas est uuus
Deus ».

Aiigiistiii

lllud de
dicittir
cimduni .
inina s .
.stantiae

Aiigustii

liilerdun •
ciiiit t«t
Trinitaf.

COMMENTARIUS IN DI8TINCTI0NEM XXVII.

Pars I.

De proprietatibus personarum , quatenus exprimuntur per vocabula magis usitata.

Hic quaeri potest, utrum proprietates.

DIVISIO TEXTUS.

Supra assignavit Magister proprietates persona-
les, hic seciindo * agit de ipsis proprietalibus, secun-
dum quod [)er diversa vocabula exprimuntur. Et quo-
niam contingit eas exprimi per vocabula magis usitata
et minus usilata, ideo habet haec pars duas partes.
In prima agit de expressione proprietatum per vo-

cabula magis ^ usitata , in secunda per vocabula
minus usitata, infra distinctione eadem : Hic non est
praetermittendum .

Prima pars habet quatuor. Cum enim Hilarius
et Augnstinus proprietates aliis et aliis vocabulis as-
signent, uterque tamen consuetis ^ quia imus, scili-

' f>ap. 2. 11. :i. iii originuli iegitur : Ergo noc Deiis est
Pater sine Filio, nec Filius Deus sine Patre, sed anibo simul Deus.

2 Cap. 2. 11. 3.

^ Ibid., sicul ct sequens locus.

* Cap. 8. n. 9. — Locus s. Scripturae est Luc. 18, 19. —
In fiiic textus Vat. cum pluiibus edd. post unus addit solus.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

' In Vat. et cod. cc dcsidcratur secundo.

- Codd. nec non ed. 1 omitlunt magis.

3 Multi codd., inter quos AT VX cc , et ed. 1 consuetas.

DIST. XWII. I>. 1. VHT. lIMCrs QlM-ST. I.

407

cel Aii[,Misliiiiis \)C\' (jencrari: el (/nicrari , ;ilt('r, sci-
lict^t llil;irius, pciw.v.sr Pafrcni vi cs.st' Filiinn , 'u\m
M;({,MSl('r primo (|ii;i(!rit, ulriim siiil c^icdcm propri^v
tales ;ili utnxiue ;issi<i;n:tl;ic. S(U'iiii(i() solvit osten-
(lcns, (|ii()(l sunt (^;uMlcm , ihi: Ad (inod sinc praciii-
dirio aliorum. Tcrtio, nc criMhit ;ili(|Mis, (|iio(l
omniiio sinl (>;iC(l(Mn, ()st(Mi(lil , (jiiod re idcin ' sunt,

scd (liri(M'iint (|ii:(iitiiMi ;id modmii si^Miilic^indi , .sri-
licct iii coiKMUilioiic ct in :d)slr:(clion(', ibi: AVr la-
nicn vidclnr nohi.s oninino idcni. (^)ii;irto v«;ro, (iiiia
(lix(!ral, pr()priel;it(!S sij,Miilic;»ri iii coik rctioiie, (jiiia^
(pi;i(Mi posset: respiiclii cuiiis'.' ost^Midit, ipiod rc.s|)e-
ctii liyposUisum, ihi: lllac enim pr(*prielale.'i .singu-
lac sin(jidi.s.

TMACIATIO QUAI'STI().M;M.

.\(1 intelligentiam liiiius p;irtis (jiiatuor (piae-
ruiitur.

Primo (jujieritur, utrum esse Palrem et gene-
rare sit una * notio.

ratio.

Secundo (pi;ieritur. (|ii;ic illanim sit alterius

Tertio, utruin pro[)rietates contiiig;it ;ihstr:dii.
Quarto. utrum circ;i e;is lic(?;il contrarie opinari.

AKTICULUS UNICUS.

De proprielale paternitatis , de abstractione proprietatum , de certitudim huius doctrinae.

QUAESTIO I.

Utrum esse Patrem et sfencrare sit una et eadem notio.

Quantum ad primum , quod sit eadem notio ,
ostenditur sic.

1. Una sola proprietas est hypostasis, quae
indamenta.dat esse distinctuin. Nam non est in ratione acciden-

tis, sed formae; sed illa est una sola unius. Sed ge-
nerare est proprietas, per quam hypostasis Patris
distinguitur, simililer et esse patrem: ergo est ea-
dem notio.

2. Iteni, Patris ad Filium est una sola relatio,
quia una tantum origo et unus modus einanandi;
sed generare dicit relationein Patris ad Filium, si-
militer et e.sse patrem: ergo est eadem relatio vel
notio.

3. Item ^ , si sunt diversae proprietates, tunc
ergo notiones erunt plures quam quinque, immo in-
finitae. Sicut eniin ad generarc sequitur esse pa-
trem , ita sequitur ad referri ad patrem di.stingui a
patre etc; quae si sint notiones aliae, tunc ergo infi-
nitus est numerus notionum. Hoc autem est incon-
veniens, et sequitur, si illae proprietales sint diver-
sae: ergo etc.

CoNTR.\: 1. Si eadein proprietas est e.<isc na- Ad oppo.-i-
trem et generare : ergo omnino idem importatur
nomine patris et nomine genitoris. Ergo sicut est
baptizatus, si quis baptizetur in nomine Patris, ita
si in nomine Genitoris; sed hoc coininuniter ne-
gatur.

2. Itein , proprietates et notiones sunt diversae
et cognoscuntur esse diversae, quia de diversis prae-
dicantur — quia de uno praedicatur una, de quo
non praedicatur alia — sed haec conceditur: essentia
est Pater; haec negatur: essenlia generat *: ergo etc.
Si dicas , quod hoc est propter diversum inodum si-
gnificandi; contra: hoc nihil est, quia tam es.se pa-
trem cjuam generare, ulrumque in concretione di-
citur.

3. Item, diversae probantur esse proprietates ,
quando una de altera non praedicatur, ut paternitas
et innascibilitas; ?,q& generai^e, ut patebit infra®,
non dicitur de paternitate — haec enim non admit-
titur: paternilas generat — ergo sunt diversae.

' Sola Vat. eaedem.

- iNuIlo sufTragante cod., Vat. omitlit quia, et dein post cuius
subiicit et.

^ Codd. Z aa curn ed. I eadem, lectio aiiquanto concin-
nior, quia et infra in initio quaestionis legitur eadem notio.

Sic-pliirinii codd. cum ed. I ; cod. V Sed; Vat. cum cod.
cc Vel; codd. R S U omittunt Item. In subsequenti proposi-

(ione ad evitandam ambigiiitatem cum Val. retinuimus particuiam
ad, verbis generare et referri praeniissam, etsi in antiquiori-
bus mss. deest.

= Cfr. supra d. 5. a. I. q. i.

^ Dist. .33. q. 4. — Pauio superius pro quando , quod po-
suimus auctoritate codd. G 11 P Q X et ed. I , Vat. quia.

468

SENTENTLVRUiM LIB. L

C 0 N C L U S I 0.

Paternitas et gene?'atio sunt una proprielas se-
cundum rem; sed secunditm modum signifi-
candi est inter eas friplex differentia.

Respondeo: Dicendum , quod omnino sunt ea-

conciusio 1. dem proprietas ^ secundum rem ; et huius ratio ma-
nifeste apparet. Nam una dicitur de altera non solum
in concretione, ut Pater generat, sed etiam in ab-
stractione, ut paternitas est generatio; quod non esset,
si dilTerrent,

Cum autem sit eadem proprietas, differenti

conciusio 2. tamen modo significatur, et hoc quantum ad tria.

Differentiat.primum quidem , quvd generatio proprietalem per-
sonae generahus exprimit quam hoc quod est pater.
Nam, sicut dicit Augustinus et habetur in hbro ter-
tio distinctione quarta ^ , ad esse patrem sequitur
generare, sed non convertitur. Homo enim dicitur
generare pediculos , non tamen dicitur pater eorum.

Differentia2.Aha ratio est , quia hoc quod est pater importat
intra se hypostasim, circa quam notat proprietatem ;
sed hoc verbum general non importat hypostasim ,
immo eget sibi apponi ab extra; et hanc ponit Ma-

Differentias.gisier iu httera ^ Tertia est, quia — cum proprietas

duo importet, scihcet emanationem et habitudinem,
quae quamvis idem sint re, differunt tamen ratione
inteUigendi — quia hoc quod est generare importat
productionem , et generatio emanationem; sed hoc
quod est esse patrem proprie importat hahitudinem.

1. Ex his patent obiecta, Nam quod non sit
baptismus in nomine Genitoris , hoc non est propter
diversitatem rei , sed modi exprimendi ; et ulrumque
consideratur ibi , sicut patebit in quarto *.

2. Ad iliud quod obiicitur, quod non praedica-
tur etc; dicendum, quod hoc est propler diversum
modum significandi, Nam hoc quod est generare ,
quia non habet suppositum intra, ponit rem circa
essentiam, et ideo ipsam significat distingui; non sic
autem hoc quod est pater, cum habeat suppositum
intra. Sensus enim est : essentia est pater, id est ille
qui generat^

3. Ad illud quod ultimo obiicitur, quod una
non praedicatur de altera ; dicendum , quod est prae-
dicatio ^ per modum denominationis , et haec est
per concretionem ; et est praedicatio per modum
identitatis , et haec est per abstractionem. Quoniam
ergo generare et esse patrem est una et eadem
proprietas , ideo non secundum modum denominandi
tantum, sed per abstractionem praedicatur, ut pa-
ternitas est generatio.

Solutio c ,
ctorum-

Dujileii»
dicatio,

SCHOLIOK

I. Attendenduin est ad differentiam inter hanc quaestionem
et eam, quae tractatur d. 33. q. 3, utrum unius j)ersonae duae
notiones de se possint praedicari. Haec differentia in soiut. ad
3. attingitur. — De duplici praedicatione per modum denomi-
nationis et identitatis cfr. infra d. 33. q. 3. (Sciioiion), et d.
34. q. 2.

II. Alex. Hal. , S. p. I. q. 68. m. 5. a. 6. S 1 • — Scot. , de
hac et seq. q. Keport. hic q. 1 . — S. Thoni. tangit hanc q. hic
q. !. a. 1 ; S. q. 33. a. 2. ad 2. — B. Albert., hic a. 1. —
Petr. a Tar. , hic q. 1. a. 2. — Richard. a Med.. hic a. 1. q.
2. — Henr. Gand. , de hac et seq. q. S. a. 58. q. 3. — Biel ,
liic q. 1.

QUAESTIO IL

Utrum. generatio sit ratio paternitatis , an e converso.

Secundo quaeritur, quae istarum sit ratio intel-
iigendi alleram, id est, utrum hypostasis Patris sive
Pater ideo generet , quia pater est, vel ideo sit pa-
ter, quia generat. Et quod ideo sit pater, quia gene-
rat, hoc videlur:

1. Auctoritate Magistri in httera": «Semper estrundama.
filius, quia semper est genitus»: ergo generatio pas- j
siva est ratio essendi filium: ergo pari ratione et
generatio activa est ratio essendi patrem , ergo etc.

2. Item, secundum rationem intelhgendi prius est

• Vat. cum paucis codd. eaedem proprietates; non con-
grue.

^ Ubi a Pelro Lombardo liacc verba Augustini ox iibro
Enchiridion c. 39. n. 12. alTeruntur: Non igitiu' concedendum
est, quidquid d'; aliqua re nascittn', continue eiusdem rei filium
nuncupandum. Ut enim omittain, aiiter de homine nasci filium,
alitor capillum, pediculum, lumbricum, quorum nihil est filius.
— Paulo superius cod. S post Primnm quidem subiicit est.

^ Cap. 2.

* Libr. Sent. d. 3. p. I. a. 2. q. 3. — Paulo ante ex prae-

stantioribus mss. revoca^imus baptismus , ciiius loco Vat.
baptizatus.

5 Plura dc hoc vide supra d. 5. a. 1. q. 1. ad 3.
pag. M3.

6 Plurimi codd. cum. ed. I praedicare, sed cum in subse-
quonti proposilione omnes codd. et edd. unanimiter vocabulum
praedicatio exhibeant, cum Vat. et hic maluimus praedicatio
quam verbum praedicare. — De duplici hac pracdicatione cfr.
supra d. 5. a. 1. q. 1. ad 2.

-> Cap. 1.

DisT. xxvii. I». I. \\\'\\ iiNiciis Qi:.\i:sr. ii.

hiV.)

generari qiiain esse , el prius est esso (|n;iin referri :
ergo priiis est generari qii.im ess(! (iliiiiii: crgo pari
ratione prius est generare ' (|iiain esse patrein se-
('iindmn ordiiiein inlelligendi. Si ergo j^rius est ralio
poslerioris, non e converso: ergo etc.

;}. Item, liypostasis Patris est paler: aut crgo quia
Deus, aut (piia Deus generans. iNon (piia Deiis, (piia
pari ralione et Filius : ergo quia Deus generans ,
ergo etc.

Contra: 1. Non generat nisi persona distincta,

'*i- quoniam ge^ierare non convenit essentiae , sed per-

Z sonae; sed persona Patris non est distincta nisi per

paternitatem : ergo non convenit gencrare illi liypo-

stasi nisi per paternitatem : ergo ideo generat ^ quia

pater.

^. Item , in liis quae non acquiruntur per actum,
prius est habitus quam actus secundum rationem
intelligendi — quia enim non sumus boni per opera,
sed magis e converso prius suinus boni , quam ope-
remur bona ^ — sed paternitas non acquiritur per
actum in Deo: ergo prius ordine intelligendi intelli-
gitur esse pater, quain generet.

3. Item. Pater generat, iste est quidam actus
divinus , qui per se inest Patri soli ; quaero , per
quid ? Aut enim quia Deus\ aut quia Deus pater ,
aut quia mnascibilis. Non quia Deus , quia tunc
etiam inesset Filio; non quia innascibilis , quia inna-
scibilitas dicit nativitatis privationem, non positio-
nem ^: ergo a divisione, quia Deits pater.

GONCLUSIO.

Generatio potius est ratio paternitatis,
quam e converso.

Respondeo: Ad intelligenliam huius notandum,
nio 1 quod hic est duplex opinio. Quidam dicunt , quod

nim |)roprielates rclativae e conlrario sint in Deo
(piam in creatiiris — (piia in (■realinis " ut adv('-
nient(;s, in Dco iil iiisislcnlcs - (piod in rrcatiiris
actus «^st relationis ratio, iindc in inrcrioribiis idco
est i)at(M*, (piia geiK^rat; s(!d in divinis e conlr.i rclittio
est ratio aclus. Un(l(! simplicitcr conccdunt, (piod
Pater generat, (piia [)at('r; ct ncgant conversim.

S(^(l (piamvis illiid T)osset alicpio modo capi ab N..ii..imii.m

, . .i|)|irul)alur.

iiitellectu ex partePatns, tamen si illiid considere-
mns in Filio, oinnino non videtur inlclligibih!, (jiiod
ideo, quia filius, gcneretur \ N.ain commimitcr di-
citur, et ratio concordat , fpiod Filiiis el fpiod sil et
quod lilius sit, hoc habet pcr gcncrationem : ergo
gencratio secundum rationem intelligendi praec(!(lit
filiationem; et relativa sunl siinul natura in intelli-
gendo, non tantum in essendo * : ergo generatio est
ratio dicendi paternitatem in Deo Patre. Sicut enim
se habet generatio passiva ad filiationem , ita activa
ad paternitatem.

Et propterea est alia opinio, quod ideo est pa- opinio 2.
ter, quia generat. Et quod illud sit bene dictuin ,
patet per differentiam assignatam inter generationem
et esse patrem °. Nam secundum propriam rationem
generatio dicit emanationem sive originem, paternitas
dicit habitudinem. Constat autem, quod origo est ratio
habitudinis, non habiludo ratio originis est. Et ideo
generatio est ratio paternitatis , non e converso. conciDsio.
Ideo conceduntur rationes ad hoc.

1. Ad ilhid ergo quod obiicitur in contrarium, soimio op-

, , • • 1- • ,. , positorura.

quod non generat nisi persona distincta; dicendum,
quod verum est , quod secundum rationem intelli-
gendi necesse est ante generationem intelligi hijpo-
stasim — secundum ordinem intelligendi loquor ^° —
sed non oportet praeintelligere eam actu dislin-
ctam, quia ipsa dislinguitur per proprietatem gene-
rationis distinctione completa, sicut melius patebit

1 Vat. generari, quem eirorem correximus ex antiquiori-
bus mss. et ed. 1.

2 Vat. cum nonnuilis codci. modo negativo ergo non ge-
nerat nisi.

3 Aristot., II. Etliic. c. 4: Res igitur sane iustae et tem-
perantes dicuntur, cum fuerint tales, quales vir iustus vel tem-
perans ngeret; iustus vero vir et temperans est non qui haec
agit tantum, sed qui etiam ita agit, ut iusti et temperantes.
solent. — In pluribus codd. ut A F G S T Y Z et ed. 1 desidera-
tur bona. Vat. post pnus interiicit etiam, nonbene; et paulo
ante pro quia enim non cod. X, omisso quia, exliibet non
enim.

* Pro hac sententia a B. Alberto, S. I. tr. 8. q. 34. m. I.
nec non a S. Thoma, hic q. I. a. 2. citatur S. Anselmus, qui
in libr. de Process. Spirit. S. c. 7. docet, Spiritum S. non pro-
cedere a Patre, quia Pater cst, sed quia Deus est. — Pro
etiam inesset codd. F 11 P Q T aa bb conveniret; alii codd. cum
ed. 1 haec verba prorsus omittunt.

s Praeter hanc rationem, quam affert B. Albertus, S. I.
tr. 8. q. 34. m. I , idem auctor aliam proponit in suo Com-
ment., hic a. 2. dicens : Sunt tamen quidam qui dicunt, quod
gencrat, quia innascibilis, quod sic quaerit socium, cui com-
municet delicias suas. Sed ilii, salva pace eorum, non intelli-
gunt quaestionem, quia, cum quaeritur, utrum quia Pater vel

e converso, quaeritur de ratione generantis, ut est generans,
et non, quare generet. — Verbis a divisione , quae immediate
sequuntur, significatur locus sive modus argumentandi , de quo
cfr. supra pag. 420, nota 5.

^ Supple cum cod. bb sunt. — Mox Vat. praeter fldem
codd. et ed. 1 , variata interpunctione: insistentes. In creaturis
enim actus est. Dein cod. T causa relationis pro relationis ratio,
et paulo inferius post quod Pater interiicit ideo. Deniquc pro
conversim ed. I bene conversam.

"^ In Vat. legitur sic: quod ideo sit Pater, quia Filius ge-
neretur. Verba sit Pater interpolatoris operam sapiunt et cor-
rumpunt textum. Nam sermo est de generatione passiva, in
qua, omnibus consentientibus, actus notionalis praecedit secun-
dum intellectum illam proprietatem. Cfr. Scholion huius quaest.
— Paulo inferius post hoc habet cod. K inserit verba a Patre.

8 De quo cfr. Aristot. , de Praedicam. c. de Relatione. —
Non multo post cod. T posl voculam ita repetit generatio.

^ In praeced. quaest.

1" Textum, quem ex potioribus mss. restauravimus, Vat.
valde mutilatum oxhibet. Omisso enim quod post verum est ,
et mutata interpunctione, a verbis necesse est initium facit no-
vae propositionis, sic prosequendo: Necesse est enim, ante ge-
nerationem esse hypostasim (secundum rationem intelligendi
loquorj. Subinde post oportet codd. L 0 addunt iempore.

470

SENTENTIARUM LIB. I.

infra ' ; tamen secundiim rationem intelligendi ratio
distinguendi inchoatur in innascibilitate, et ideo ge-
nerat, non ut prius distincta pateniilate, sed ut di-
stincta quodam modo innascibilitate.

!2. .\d illud quod obiicitur, quod non acquiritur
per actum; dicendum, quod in divinis nulla pro-
prietas acquiritur, quia quaelibet est essentia. Tamen

origoestra- secundum rationem intelligendi origo sive emanatio
nTs/ ' ' originis est ratio relationis, sicut in his inferiori-
bus est ratio secundum esse. Unde sicut actus ge-
nerationis est aeternus, ita et proprietas paternita-
tis ^ aeterna. Unde quamvis non acquiratur per actum,
inest tamen per actum ; unde illa propositio est falsa
et debet sic generaliter proponi: in eis quae non
insunt per actum etc, et tunc minor est falsa. —

Aiia soiutio. Potest tamen dici , quod illud est verum de actu ,
qui elicitur ex illo habitu, sicut opus meritorium
ex gratia; sed actus generationis non elicitur nec
intelligitur elici ex paternitate: ideo non oportet prae-
intelligere paternitatem ad hoc quod intelhgatur
generare.

3. Ad illud : aut generat , quia Deus , aut quia
pater etc; dicendum, quod generat, quia Deus in-
nascihilis; et spirat, quia improcessibilis^. — Quod
obiicitur , quod innascibilitas dicitur secundum pri-

soiutio aiio- vationem , dicunt aUqui, quod privatiopwm non est
ratio habitus, sed privatio aliqua cum habitu sub-
strato est ratio. Unde sicut aUquis homo hi^erahs ^
invitat ad comedendum, quia solus, sic Pater gene-
rat propter hberalitatem , et ne sit solus; et ideo

■^ cum semei generavit et spiravit, non amphus gene-

rat , quia iam non amplius est solus , quamvis sit
liberalis.

Aliter tamen est dicendum , sicut praedictum ^
soiutio au- fuit, quod innascibilitas est privatio, quae secundum
rem est perfecta positio. Innascibilis enim dicitur
Pater, quia non est ab alio ; et non esse ab alio est
esse primum, et primitas est mh'\\\s positio. Primum
enim ratione primi adeo dicit nol)ilem positionem
et conditionem , ut videbitur, quod ad positionem

ctoris.

primi sequatur positio secundi. Unde quia primum,
ideo principium " ; quia principium , ideo vel actu
vel habitu est principiatum. Quoniam igitur }'atio
primitatis in aliquo genere est ratio principiandi' in
illo, ideo, quia Pater est primum respectu emana-
tionis, generationis et processionis , generat el spirat.
Et quoniam primum in genere generationis , quia

innascibilis, primum * in

genere spirationis

quia

Deus improcessibilis; ideo generat, quia Deus inna-
scibihs; et ultra non est ponere: quare est innasci-
bilis? Cum enim innascibilitas dicat primitatem , et
status sit in prirao , ideo etc Et hoc est quod dici-
tur infra, distinctione vigesima nona^ circa princi-
pium: « Pater est principium totius divinitatis, quia
a nullo»; et hoc est quod in pluribus locis supra
praesuppositum est ".

Quod autem movet ad hoc dicendum, primum est
antiqua positio magnorum doctorum^\ qui dixerunt,
quod innascibilitas in Patre dicit fontalem plenitu-
dinem. Fontalis autem plenitudo consistit in produ-
cendo. Sed constat, quod non ideo, quia creaturam
producit, dicitur in eo fontalis plenitudo, quia hoc
convenit tribus ''^; nec ideo, quia producit Spiritum
sanctum, quia hoc convenit Fiho: ergo fontalis ple-
nitudo in Patre ponit generationem in eodem. Si
ergo innascibilitas est fontahs plenitudo, patet etc

Movet etiam communis opinio, quae dicit, inna-
scibilitatem esse proprium Patris; sed non potest
esse proprium '^ et maxime proprium , quod dicat
notionem , secundum quod importat puram priva-
tionem ; sic enim convenit essentiae et Spiritui san-
cto: ergo aliquid ponit: non absolutum — constat,
quia ratione illius non potest '* esse proprietas —
sed non potest ponere respectum positivum respectu
producentis: ergo de ratione sua ponit respectu pro-
ducti. Sed secundum rationem inlelligendi prima
ratio respiciendi aliquem ut productum est genera-
tio: ergo ad innascibilitatis positionem sequitur po- !
sitio generationis : ergo etc

Movet etiam verbum Hilarii, duodecimo de Tri- 3. eiiy..-

rio

2. (ii
nioncjl
manif

Dist. 28. q. I. 2. 3. — in flnc solutfonis tiuius argunienli
at. , codd. ot ed. \ obnitcntibus, o\ip\M?,^\i \'Gvha patcnutnte ,
sed ut distincta.

2 Supple cum cod. G est.

3 Quacstione principali soluta , S. Doctor ex occasionc huius
obieclionis in liis quac scquuntur solvit connexam quacstio-
nem, scil. quae sit ultima ratio, qnare Dcus gencrct et spirct.
Cfr. supra d. 7. q. 2. conclus. et hic Scholion.

* In compluribus codd. ut A I 0 Q S T Y legitur liberalis ens
pro homo liberalis.

5 Supra d. 2. q. 2. in corp. , et d. 11. q. 2. in corp. , et
d. 13. dub. 4; cfr. ctiam infra d. 28. q. I. 2. — Mox post pr'.-
vatio cod. Q adiungit seciindum vocem.

^ Cfr. supra pag. 21^, nota 9.

■^ Ita multi codd. ut G K M N P Q Y ee ff; alii cum Vat.
principiati.

8 Vat. , nnn suffragantibus codd. neque ed. I , voci primnm
pracmittit est esse, et paulo superius eidem voci primum solum

esse. Non multo post pro ponere nonnulli codd. ut P Q bb fl'
quaerere.

^ In lit. Magistri, c. 1.

^o Supra d. 2. q. 2, et d. II. q. 2.

11 Pro magnorum doctorum aliqui codd. ut .\ R S ( T a
prima manu) Y cc magistrorum doctoruni; cod. G riostrorum
doctorum; codd. IPQV, omisso magnorum, solummodo wia-
gistrorum.

12 Siipple cum codd. aa bb personis. — Paulo ante complu-
res codd., intcr quos ct cod. T, cum ed. 1 producat pro pro-
ducit, et paulo inferius quod producat pro quia producit.

'^ Cod. T post proprium repetit Patris. Non multo post pro
dicat aliqui codd. ut W Y dicit, pro quo verbo Vat. , antiquio-
ribus codd. nec non ed. 1 refragantibus, substituit verbum
importat.

i< Non pauci codd. ut A F G II I T V X Y cum ed. I possef.
Paulo inferius post sua ponit codd. Q Z repetunt respectum.

DIST. X\\ II. I>. I. AUT. IINICIIS QIIAKST. II.

/.71

lihm

iiilatc, ', nhi dirit . qnnd Palor est aiirlor Filii. Coii-
slal aiitcin, (piod pcr auclorem iiitelli^Mt noti lacto-
r(Mn, scd <j[('iiit()r(Mn. Ko (M'go ronvcMiit Palri (issc
•,MMiit()i(Mn, (1110 convcnil ci cssc anctonMn ; anclonMn
autcm (^ss(^ ronvtMiil ei per id ([iiod dicil anctorita-
tein essc iii l'atrc; scd sninina auctoritas cst in Pa-
tre ratione iimasvibHitalis: ergo conv(Miit liypostasi
Patris ratione innascihilitalis //enemre. Kl hoc vidiMi-
tiir diccn^ vcrha llilarii, diiodcciino de Trinitate, si
quis attcndat, et siiniliter in (piarto'-.

Movet etiani verhuin IMnlosophi •', qiii dicit. (piod
principia (pianto sunt priora, tanto [^otenliora — - et
quod causa priina plns iiifluit — et quae simpliciter
priina, suinine habct influere per omnem modnm.
Si ergo videmus in ordine causarum, inter quas est
ordo essenlialis , quod primitas facit, esse summain
intluentiam in causa, et maiorem influeiitiam secun-
dum essentiam: pari ratione, uhi esl ovdo persona-
rum, primitas in prinui persona est ratio producendi
alias; et quia innasciltilis'' dicit primitalem, hinc est,
quod dicit fontalem plcnitiidinem respectu produ-
ctionis personalis. Kt hiiius signum videmus, quod
priina iii generibns suiit principia aliorum *, et quae
sunl simplicia ut in plurihus, ita qnod in eis sit
status, habent potentiam inflnitam, sicut punctus re-
spectu linearum, el unitas respectu numerorum; sic
etiam divina essentia , qiiia prima" respectu creatu-
rarum. Unde fortassis, quia divina essentia est prima,
ideo est omnipotentissima. Et quia omnis essentia
sequitur essentiam trium personarum , impossihile
est, quod una persona producat aliquid sine altera.
Quamvis autem potentia producendi respectu perso-
narum inrinitarum non dehuerit esse, sicut supra
monstratum est " ; attamen si per impossihile pone-
retur, quod mille personae producerentur, necesse

csset, (piod omncs immedialc |)roced(M'eiit a p(M'soiia
Palris. Oiiia siciit caiisa priin.i iicccs.sario in oiiiiii
prodiictionc. sc(|iiciiti iiiimcdiatc ()|)(Matiir, sic siio
iiiodo in ])(M'S()iiis.

.\d hoc cliam " movel ratio. Siciit (Miim possi- vrKumonui
hile est mtelligi hyposlasim Palris ct l-ilii. non int(!l-
lcc.ta hyposlasi S|)iritus saiicti ; sic etiam po.ssihile rrimmn,
est inlelligi hypostasim Patris, nulla alia piM-sona
inlellecta. Kt liiiic (piiihMU intelligeretur, noii intelle-
cta paternilate. VA certum est , qnod jiossihile est
hoc iiitclligi. Po.ssumns (Miiin , noii intellecta [ler.so-
iianim [)liiralitate , inlellig(Me divinam naturam et
hahentem illain, et (piod illain non haheat ahalio;
et ita intelligmit gcntiles ''. 'Sic igitur intelligendo ,
contingit de isto dic(M'e el intelligere , (juod [K)ssit
generare. Per quid ergo potest? Nihil iiiv(Miio iii illa
hypostasi nisi commune [iraeter innascihilitalein :
ergo, si generatio non [lotest ei inesse per illud quod
est commune , inest ei per illud quod esl pro[)riuin ;
hoc aulem esl innascibilitas: ergo etc.

Rursus , sicut videmus plures [lersonas in una secundum.
natura , sic plures proprielates in una [lersona : ergo,
sicut ad perfectionem coinpletissimam necesse est ,
omnes personas reduci ad unam, qnae sit principium
aliarum, sic omnes proprielates unius [lersoiiae "^ ad
unam , quae sit ratio aliarum. Sed in Patre est pa-
ternilas et innascibilitas et spiratio ; sed innasci-
bilitas non est reducibilis ad alias: ergo necesse est,
quod aliae reducantur ad innascibilitatem , quae est,
sicut dixerunt , fontalis plenitudo.

Amplius, [mternitatis et generationis proprietas, Tertium.
quantum est de generali sua significatione, commii-
nicabilis est; quod'^ patet in creaturis, quia genilus
generat, et filius unius fit pater alterius. In divinis
autem paternitas est incommunicabilis : ergo cum

' -Nuni. 21: Nam ipsa sermonum onuntiatione cuni nutum
profitemur, non tamen non natum pi-aedicamus. Nequc cnim
i(i ipsum est non natum atque nasci; quia iiiud ab altero, Iioc
vero a nemiiie est. Et aliud est sine auctore esse semper aeter-
num, aliud quod Patri, id est auctori, est coacternum. Ubi
enim Pater auctor est, ibi et nativitas est; at vero ubi auctor
aeternus est, ibi et nativitatis aeternitas est, quia sicut nativitas
ab auctore est, ita et ab aeterno auctore aeterna nativitas est.
Ideni fere dicit ibid. n. 51.

2 Num. 6: in uno , ex qno auctoritatem innascibilitatis in-
telligit (Ecclesia); in uno, per quem potestatem nihil differen-
tem ab auctore vcneratur. Cfr. et IX. n. 31.

3 Qui non est Aristot. , sed auctor libri de Causis (cfr. supra
d. 8. p. II. q. 2. arg. 3. ad opp.), qui tres a S. Doctore hic
adductas rationes ponit, ct quidem secundam verbis explicitis
in propos. 1 : « Omiiis causa primaria plus est influens supra
causatum suum, quani causa universalis secunda ». Primam
autem rationem insinuat ibid. sic: « lam ergo manifestum est
ct planum, quod causa longinqua est prima, ct prima est plus
coniprehendens et vehementius causa rei quam causa propin-
qua » (cfr. etiam prop. 16. et 17.). Tertiam tandem rationem au-
ctor ille affert in propos. 20 : « Causa prima regit res creatas
omnes, praeter quod eommisceatur cum eis », quam sic e.xpli-

cat: « Causa prima est fixa, stans cum unitate sua pura seni-
per, et ipsa regit res creatas omnes et influit super eas virtutem
vitae et bonitates secundum modum virtulis earum receptibilium
et possibilitatem earum. Prima enim bonitas intluit bonitatcs su-
pra res omnes influxione una, verumtamen unaquaeque rerum re-
cipit ex iila influxione secundum modum suae virtutis et sui esse ».
■* Cod. H innascibilifas.

5 Cfr. Aristot. , II. .Metaph. text. 4. (I. brevior c. 1.), et X.
text. 2. seqq. (IX. c. 1.). — De potentiali infinitatc puncti, qua
potest terminare infinitas lineas, vide supra d. 17. p. 11. q. 2.
ad 2. — Vat. absque auctoritate codd. et edd. sic prosequitur :
et quae sunt simpliciter prima, ita quod in eis sit status ut in
pluribus.

6 Supple cum codd. G M bb est.

7 Supra d. 2. q. 3, et d. 7. q. 2.

8 Pro etiam, quod ex codd. I P Q et ed. 1 revocavimus,
Vat. auiem, codd. Y cc Adhuc autem.

'■' Cfr. supra d. 26. q. 3. — Paulo inferius post hypostasi
Vat. praeter fidem codd. et ed. 1 7ion pro nisi.

1" Supple: reduci necesse cst. — Sola Vat., suppressa voce
unius, post personae interiicit r^rfMW, et pro a//ar«w substituit
illarum.

" Vat. cum cod. cc ut.

472

SENTKNTIARUM LIB. I.

hoc non sit de ratione paternitatis in quantnm pa-
ternitas, erit ratione ^ alicuius, quod est incoinmu-
nicabile; hoc autem est innascibilitas s\\e primitas,
quia primum non potest dare alii primitatem , et
innascihili^ non potest generare innascibilem : ergo
videtur,quod in divinis hypostasis Patris ideo gene-
ret , quia innascibilis.

Postremo, cum idem s\i primum el piincipium ,
Quarium. sicut patet et Pliilosophus ^ dicit; aut ideo est primum,
quia principium, aut e converso. Constat, quod ideo
convenit ei ratio principii, quia est primum; ideo
per se hoc habet. Et constat, quod status est in
primo principio, non quia prmczpmm , sed quia
primum. Et constat, quod illa est conditio nobihta-

tis: ergo cum Pater sit «totius deitatis principium »,
ut dicit Augustinus ', hoc est , quia est prima per-
sona, ac per hoc quia innascibihs.

Hoc sine praeiudicio ahorum dictum est. Utra-Epu«
quc enim harum positionum magna est, et neutra
est contemnenda; haec^ autem videtur magis ca-
dere in inteUectu quam prinia, maxime si respicia-
tur ipsius paternitatis propria acceptio, quae est
vere relatio et simul natura cum fdiatione. nec
potest abstrahi a natura et proprietate relationis;
unde ita importat habitudinem ad Fihum , sicut et
generare. Ideo et ista positio inlelhgibiiior videtur;
et hoc mehus patebit infra^ cum agetur de inna-
scibihtate.

SCHOLIOK

I. Eandeni quaestioneni S. Tliom. (S. I. q. 40. a. 4.) tractat
sub hoc titulo: « Utrum actus notionales praeinteiligantur pro-
prietatibus ». in solutione iiuius problematis saJtem verbis dis-
sentiunt S. Bonav. ct Alex. Hal. (S. p. I. q. 59. m. 3.), cum quo
convenit S. Tliom. (S. I. q. 40. a. L). Alex. HaJ. et S. Tiiom.
faciunt distinctioncm inter paternitatem ut est relaiio (et sio
secundum intellectum praesupponit gcnerationcm ) , et ut est
proprietas (et sic praeintelligitur generationi). Alex. Hal. vult
ctiam, ut addatur Deus in hac formula, ita ut dicatur: Pater,
in quantum Deus pater, generat. Scotus vero contra applicatio-
nem huius dislinctionis et etiam contra sententiam S. Bonaven-
turae opponit (I. Sent. d. 28. q. 3. n. 2. 3.). — Argumentum
principale S. Thomae est 1. ad opposit. apud S. Bonaventuram.
Sententiam S. Thomae , quae non ab omnibus eodem modo
explicatur, bene expressisse videtur Pelrus a Tar. (hic q. 1.
a. 3.): « Secundum intellectum prius intelligitur paternitas, ut
forma Patris constitutiva , qua personaliter in se subsistit; deinde
ut potentia generativa , qua agit ; deindc ut actus generationis ;
et ultimo ut relatio ».

II. Sententin S. Bonaventurac , cui consentit Bichard. a Mcd.,
media via incedens, utramque sententiam aestimat probabilem,
immo eas in concordiam felici successu redigere nititur. Distin-
guit enim in paternitate et fecunditatem , quam importat, et
relationem ad Filium ; et iterum in innascibilitate distinguit et
privationem et fontale.m plenitudinem seu fecunditatem. Qua-
tenus innascibilitas dicit fontalem plenitudinem, radix est gene-
rationis; et sic verum est, quodPater, quia gencrat, est pater,
id est, habet relationem ad Filium. Sed etiam verum est, quod
gencrat, quia patcr, quatenus paternitas includit fecunditatem.
De innascibilitate, quod importet plus quam meram privatio-
ncm (ut vult Scotus), cfr. d. 28. per lotam; de origine et re-
lationc supra d. 26. q. 3.

Quod recte interprctati simus doctrinam S. Doctoris, penitus
comprobatur et anecdoto Prologo S. Bonav. in II. Sent. , et alio
anecdoto additamcnto ad hanc quaestionem. Utrumque huic
Scholio subnectimus.

III. Alex. Hal., S. p. I. q. 59. m. 3. — Scot., Report. hic
q. 1. — S. Thom., hic q. 1. a. 1; S. I. q. 40. a. 4. — B. Albert.,

hic a. 2. — Pctr. a Tar., hic q. I. a. 3. — Richard. a Med. ,
hic a. I. q. 3. — .Egid. R., hic I. princ. q. 2. — Henr. Gand.,
S. a. 58. q. 3. — Uurand., hic q. I. — Dionys. Carth., hic q. 2.

ANECDOTA.

I. Clarissime suam dc liac quaestione sententiam explanat
S. Bonav. in P."oIogo quodam ad II. Sent., cuius menfioiiom
fecimus in Prolegom. pag. LVIII, ct pag. 90. 137. Dicit autem
haec: « Fortassis autem alicui videbitur, mc ab eius (Alexan-
dri Hal.) sententia deviasse, cum sermo fuit de generatione ae-
terna in primo libro d. 27. Cum enim scribaiur in Summa [loc.
cit. in Scholio], quod ideo generat, quia esiPater, magis visus
sum adhaerere illi opinioni, quae dicit, quod Pater ideo gene-
rat, quia Deus innascihilis; cum iterum ab eodem scribatur,
quod est aliquid dicere in divinis, cui non respondet verbum,
magis adhaesi illi opinioni, quae dicit, quod non est dicere sine
verbo , ac per hoc ab eius recessisse vestigio. Sed si quis recte
intelligat, non discordavi ab ipso nec in primo nec in secundo,
quia verum non contrariatur vero.

Verum autem esse arbilror, et quod Pater generat, quia
innascibilis , et quod generat, quia Deus pater; et hoc patct
sic. Planum est enim et secundum omnem opinionem verum,
quod ideo potentia Patris generat, quia fecunda est. Illud ergo
rccte dicitur esse ratio generandi, quod fecunditatcm potentiac
Patris importat. Fecunditas autem importatui" ct nomine innasci-
bilitatis et nomine paternitatis , sed aliter et aliter. Nam pater-
nitas importat fecunditatcm quasi praesupponendo ct pracintcl-
ligendo, licct principaliter imponalur ab liabitudine. Dicitur enim
paternitas habitudo Patris ad Filium. Innascibilitas autem impor-
tat fccunditatem ex consequenti intellectu: nam ex primo intel-
lectu importat privationem habitudinis ad prius; sed ex illa
sola privatione non posset esse proprietas, cum sit consequens
[supple: illa privatio] essentiam. Et ideo innascibilis non solum
dicitur Pater, quia ab alio non accipit esse, sed quia ab alio
non accipit csse ct quia liabet itnde alii det esse.

Qui igitur superricialitor intelligit attendendo vel aspiciendo,
a quo primo nomen imj)onitur, utrumque ncgabit dicens, Pa-

^ Vat. perperam antc voccm ratione rcpetit de , conlradi-
centibus codd. A F G P Q T W Y Z ctc. ncc non cd. 1 .

2 Vide supra pag. 215, nota 9. — Mox ante verbum conve-
nit Vat. cum cod. cc omittit ideo.

3 Libr. IV. de Trin. c. 20. n. 29. Vide infra d. 29. c. -1.
in lit. Magistri. — Proxime post Vat. cum cod. cc primum pro
prima persona.

* Cod. Y secunda pro haec.

5 Dist. 28. q. 1. seqq. — Paulo superius post unde codd.
aa bb addunt ista, scil. paternitas. Subindc ])ro Ideo et ista
pcrmulti codd. cum ed. 1 Et ideo alia, qua lectione sensus
confunditur, undc Vaticanac lectionom rotinuinuis. — Nota ,
quod hic codd. G aa bb textum largissima additione locuple-
tant, quam post Scholion invcnics.

DIST. WVII. I». I. \UT. rNIClS (MM-ST. II.

M-\

Ircm noii idco f^ciici-irc, (luia pittcr fsl , iicc idco ^^^ciicnirc .
{\\m inri(tscit)ilis csi , ([iiia ii(>c iialiiliulo iicc liahiliidinis privalio
csl ralio iirodiicciidi |)(>rsonam. V.l (|iiaiiiiiiii ad iioc \criim di-
cct, scd iioii plcnc. Qiii aiilcm iitcnitriiiiti iiilriiccliim capit iilii-
iisiiiic, aUcndcns lccuiulilatcm impoitari pcr iilrum(|iic nomcii ,
utruMKiiic diccl: ct (luod t^cncrat, (|uia Dcus innascihilis, ct (iiiod
genorat, (|iiia Dciis palcr. Vcriim cst ciiini, (|uo(l Palcr {^ciic-
rat, quia niliil liahct ah alio, scd liahct iindc dct alii. Vcriim
osl otiam, (luod i'atcr gciKM-at, (iiiia lccuiidilatcm lialict iii
producciido silii pcr onuiia similcm jicr modiim natiirac.

Cum orj?o dixi, (HkkI 1'ator idco cst iialor, (|uia f,'oncrat,
et non idoo p:onorat, (jiiia jiatcr, uon lioc dixi ralioiic fectiudi-
tatis, quam importat Ikk- nouK>n piitcniitits iii divinis, sod ra-
tionc hitbituitiuis , a (lua nomon patris imiionitur; ol idoo ma-
pistro non contradixi, scd hoc ibi diccre onmi et nuvc svppleo ,
quod pnlcrnitas non tanlummodo dicit linbitiidivcm, sed oliam
feciinditatcm. Undc licot rationos ihi inductac ostondant, quod
non idoo gonorat, quia pator, ot conressae sint, quia vcrnm
concludunt, secimduni quod paler imponilur al) habitiidinc ;
addondum ruit, (piod non concliidiint, sociindum quod nomon
patris importat firiinilitntcvi. Cum aiilom dixi, quod Patcr go-
nerat, quia Dcus innascihilis, non hoc dixi, in qiianlum hoc
quod est m«rt,'?r<6<7<s importat privationom liabitiidinis; sic enim
nogat niagistoi-; sod hoc dixi, in quantum in nomine inna.scibili-
tatis clauditur potcnlia fccnnditatis. Et hoc nccossariiim cst ponorc
adhoc, quod innascibilitas sit propriotas, sicut ibi multiplicitcr
ostensum fuit. Magis autom adhaesi huic positioni , quod Pater
generat, quia Deus innascibilis , non quia innascibilitas magis
sit ratio generandi quam patcrnitas, sod quia magis ost ibi
statm , ultra quem non contingit (luaorero. Si enim quaeratur,
quod [quare?] Pater generat, et respondeatur: quia pator cst,
id est, focundus focunditatc naturae, adhuc dubitabit et ([uaeret,
quare illa potontia magis est fecunda quam alia? Kt respon-
debitur: hoc est, quia ipsa a nullo alio habet esse. Ideo onim
« Pater est totius deitatis principium , quia a nullo » , ut dicit
Magister. Hac ratione reddita , ibi status est nec est ultra proce-
dere. Et ideo dixi, quod Patcr genorat, quia Deiis innascibilis,
non ut assignarem generationis propriam rationem, sed magis
propter inquisitionis terminationem. Nam in nomine patris
importatur ratio generationis, ut propria, nomine vero innasci-
bilitatis , ut prima; in uno antecedenter , in alio consequenter ;
in uno communiter , in altero specialiter ».

II. lam dictum est supra pag. 472, nota 5, et Prolegom. LXIII,
nota 2, quod codd. G aa bb huic quaoslioni satis diffusam disqui-
sltionem addunt pro e.xplicanda ot defendonda sententia S. Do-
ctoris. Quaeritur igitur, utruni hoc additamentum ab ipso S. Bo-
naventura sit scriptum. Manifestum est ex praecedente fragmento
anecdoti Prologi, illud scriptum non fuisse partem Commentarii,
ut ab auctore primitus erat editus. Deinde ex verbis iilius addita-
menti i Superius dislinctione nona » , et « sicut infra videbitur » ,
(scillcet d. 28.) argui potest, illud considerandum esse tanquam
partem alicuius CommenUirii in libruni Sententiarum. Denique
patet, hanc disquisitioncm non esse nisi longiorem, sed fidelem
et in ipsis verbis saepe convonientem expositioncm eius doctri-
nae, quae in dicto Prologo continetur, ipsamque non indignam
esse tanto Doctore. Attamen auctoritas trium codicum, licet sint
antiqui, non sufficere nobis videlur, ut aflirmare posslmus,
S. Bonaventuram esse huius sci-ipti aucloroni. Fieri enim potuit,
ut ex ipsis verbis Seraphici , in schola , teste illo Prologo , pro-
latis, aliquis ex eius discipulis hoc additamentum composuerit
et alicui exemplari huius Commentarii apposuerit , vol quod
ex aliquo scripto discipulorum eiusdem super sententias
postea nostro Commenlario insertum sit. Examinavimus quidem
plura opuscula discipulorum S. Docloris de hac re tractantia,
sed frustra. Remanet autem dubium , ne fortasso in aliis operi-
bus possit inveniri. — Nihilominiis non improbabile est, S. Bo-
naventuram post Commentarium iam edilum iili addidisse quae
viva voce in scliolis docuerat, cum in Prologo dicat: « Hoc ibi
dicere omlsi et nunc supi^Ieo ». Ipsi igitur visum est, aliqua ad
explicandam sentcntiam suam opportuna fuisse in suo scripto

S. lionav. — Tom. I.

oniissa. Oii(iiiiodociiiiii|iic rcs sc li.ihcal, digiia csl liacc Irium
codicum additio, (|u,ic liic inscialiir. Ali(|uas lcclioneH variantes
codicis <i iiiicinis clausas apposiiimiis.

« Ndn csl aiilcni praclci iiiiilciidiiiii , i|iiikI (-iim (jiiacrilur ,
iilriim i(|iiarc) patcr gciicrct (goncrat;, (juia palcr, an c coii-
vcrso, solcl licri (|uac(lam dislinctio, (ox) oo (jikhI palorniUis, h
(|iia iiomcii i>iitris iiii|iorlaliir, potcsl considorari iil proprictas,
$>l iit rcliitiii. Si (•iiiisidcrcliir iil priiprictiis , sic csl porfcclio
pcrsoiiao Palris, iii (|uaiiliim pcr.soiia talis , ct Ikk;, (|iiia osl
propriclas porsonalis, cl (|uia omnis actus, qui convonit siippo-
sito, intcliigitur c()ri\ciiirc rationc alicuius proprict;ilis ct (|iiali-
tatis ct Ibrmac. Iloc iiiodo accipiiiido [\\;\\{'V{\\U\U'.\\$, (jciierare
conxcnit pcrsonac Patris ol inlclligitiir coii\ciiiro, (jiiia csl |)a-
tor. Si autem considorotur palornit.is iil rclatio, ciiiii rclalio
dicat rospectiim ad alicriim, .scilicel ad liliiim, sic nocossario
siipponit inlcilcctuni //7//, ol intclloctus ////'/ iiilcllcctum (/encra-
tionis, ac por hoc, (|uantum ad ralioncm iiilcliigondi, intcllcctu»
paternitntis inlollodiim i^raosiipponii ijenerntionis. Et (|iiaritum
ad islum (hiiiic) iiilcllccium vcriini cst, (|uo(l ((juia) ideo est
patcr, (|uia gcnoral. Et sccuiidiim lias diias \ ias dccliiiar'i (de-
torminari) posso videntur i-atioiKJS, (juac fiiiiit ad partes op-
posifas.

Huic auteni distinciioni obviarc \i(lcnliir (juam pliir-a.
Nam talis disliuctio noc \i(l(!tur in se \alor"c, iicc (td propo-
sitiim.

1. /n sc quidcin vidotiir a roctitiidino deviare pr-imo, ([uia
iii (li\inis rclalio ost siiporius ad pr-opriotalem sive in plus,
(piia commimior; (iiiamvis non sit in divinis pi'Oj)r'io infcriiis et
supei'ius; omnis enim personalis pr-oprictas cst rolalio, ,scd non
e convorso. Sed intcr inforiiis et suporius nulla cadit distinclio.
Nihil enim ost dicere, quod albcdo potcsl esse nomen color-is,
vel nomcn qualitati.s. Igitiir consimiiitcr niiila cst dislinctio, cum
dislinguiliir, qiiod paternitas potest osse nomcn proprictatis, vel
relationis.

2. Rursus, nullum nomcn in divinis potcsl osse pr-oprium
pcr'sonao, nisi dicat respeclum ad altcr'um. Omne onim, quod
in divinis absolutc dicitur, necessar-io dicilur de tribus, sicut
vult Augustinus. Si ergo paternitas nominat personae proprie-
tatem, hoc non est, nisi quia dicit respectum personae ad
personam: ergo, circumscripta relatione per intellecUuin , iam
non erit proprictas. Intellectus igitur relationis in divinis non
potest circumscribi ab intellectu pi-oprietalis noc re ncc ratione.
Si igitur nulla cadit disUnctio intor ca , quorum unum est
ratio inteiligendi reliqua , nec dislincUo intcr ea , qiiorum
unum non potest aliqiio niodo intclligi, alter-o circumscripto:
i'edit igitur, quod nulla sit praedicta dislincUo , scilicet quod
paternitas possit esse proprietas vel rclatio.

3. Amplius, paternilas, prout est pr"oprietas in diviiiis, ali-
quo modo praedicalur: aut ergo in quid, aut in quale , aut
m quomodo se habet. Si in qnid: ergo nomen illud magis est
substanUae nomen quam proprietatis. Si in quale ; sed (et) omne
quod praedicatur in divinis ut in quale, transit in substantiam,
sicut vult Boethius et Auguslinus. Et nihil tale esl pr-opr'ium
personac: ergo paternitas non ost pr-oprium pcrsonae. Restat
ergo, quod praedicatur ut quomodo se habens (hahet), quia
alium modum non est assignai-e, secundum quem, qiiod a pa-
ternifate dicitur, praedicetur. Et iiliid dai-ius apparel, quia non
respondetur ad quaestionem facfam por quale. sed per quo-
modo se habens. Ergo ut proprietas est, importat habitudinem
ad alterum , ot itn relationem : ergo impossibile videtur susUnere
praedictam distinctionem.

i. Postrcmo, cum dislinguilur. quod (quia) paternitas po-
test esse relaUo vel proprietas, aut hoc est socundum diAcrsita-
tem a parte rei , aut secundum divorsilatem a pnr'te intelligen-
tis: non secundum (li\ cr-sitatem a parlo rei; hocconslat, qiiia
omnino ibi ost siimma simplicitas, et ideo idem est generare
et esse patrem , el piiternitas et generatin. Erit igitui- secun-
dum diversitatem a pnrto intelligentis. Sed contra : sicut infel-
lectus nostcr imposuit vocabiilum generaiidi ipsi productioni et
emanntioni, sic imposuit vocabulum paternitafi^^ ipsi habitu-

474

SENTENT[\RUM LIB. I.

dini et relalioni. Sicut ergo non distinguitur, quod generare
possit nomiiiare proprietateni personae vel produclionem , si-
militer nec videtur ralionabiliter posse distingui in eo «luod
est pater.

Vidctur niiiiloniinus praedicla distinctio non valere ad pro-
positum.

o. Dicitur enim, quod inleileclus paternitatis , ut est rela-
tio, praesupponit inlelloctum goneralionis, et lioc secundum
rationem iiilelligendi, quamvis, in quantum est proprietas, sit
e converso. Sed contra: quidquid est prius aliquo secundum
rem vel intellectum, quod est priiis tertio secundum rem vel
intellectum, necessario illud primum est prius illo tertio (pri-
mo), eodem modo prioritatis scrvato. Sed illud, a quo non
convertitur consequenlia [cfr, Aristot. Praedicam. c. de Priori] et
quod liabet ralionem superioris, i^riiis est. Ergo cum relatio sic
se habeat ad i^roprietalem , quod intellectus paternitatis, ut est
relaiio, pracanibulus est ad intellectum paternitatis, utestjoro-
prietas ; el generationis intellectus praeambulus est ad intelle-
ctum paternilatis, ut cst relntio, secunduni praedictam dislin-
ctionem : ergo praeambulus est ad intellectum eiusdem, ut esl
proprietas, per illam maximam : quidquid est prius priore, est
etiam prius ]Histeriore. Accipiatur hoc sane quantum ad no-
strum intelligere, quia iii divinis non contingit proprie prius et
posleriiis reperire.

6. Uursus, intellectus positivus in eodem et respectu eius-
dem antecedit intcllectum privnticum , sicut convenienlia an-
tecedil dilferontiam , et sicut aflirmatio anlecedit negalionem;
sed patornitas, ut ost relatio, dicit respectum et liabitudinem ad
filium, ut est proprietas, dicit distinctionpm Palris a Filio, quia
proprium est quod convenit soli : ergo intellectus paternitatis ,
ut est relatio, praeambulus est ad intelloctum eiusdom, ut ost
proprietas: ergo si paternitas consequitur intellectum genera-
tionis secundum nostrum intelligerc irt quantum relatio, restat
quod et in quantum proprietas (consequatur).

7. Aniplius, quocumquo modo yccipiatur palornitas, veriim
est dicore do eo qui genuit, quod est pator, etiamsi non gene-
ret actu nec genoret de futuro: ergo potest intelligi patornilas
inesso alicui absque hoc, quod in actu generet. Si igilur pro-
pria ratio aiicuius et re et inlolleclu ponit illud, cuius est ra-
lio, videlur quod nullo modo pateinitas sit r'atio generandi. Si
tu dicas, hoc esse verum de paternitate in cceatura, non in
Creatore; contrn hoc est, quod paternitas non sumitur aequi-
voce hic et ibi: ergo inlolloctus ot ratio intelligondi consimilis
est, sicut et consimilis est ratio nominandi et imponendi, quid-
quid sit ex parte rei.

8. Postiemo, ita est filiatio proprietas Filii et ^vel) relntio,
sicut et paternilas Patris. Sed qiiocumque modo accipiatiir fiiia-
tio , sive ut proprietas sive iit relatio, som]icr est verum
dicere, quod Filius est filiiis, qnia genitus; et hoc saejie dicil
Augustinus et in sormone de Purificatione beatae Virginis et in
libro de Trinitate, et hoc ipsiim dicit Gregorius et habotur
superiiis disiinclione nona. Ergo qiiocumque modo accipiatur
paternitas, semper est verum dicere, qiiod ideo est pater, quia
generat.

Vidotur igilur, (|uo(l ))rao(licla dislinclio ncc i)i se nec nd
propositum haboat efficaciam. llaec et alia pluia obiici ])()ssunt
contra distinctionem piviedictam.

Kesponsio. Si quis igitur praedictam distinctionom superfi-
cialiter intolligat, aestimo, qiiod pliirima inveniot sibi obvian-
tia; sed si vim vocabuli altendamus , satis fiet lucidum, quod
videtur ambiguum. Planiim est enim, quod ]iaternitalis vo-
cabulum circa i^ersonam, de (iiia dicitur, diio insiniial: et
fecunditntcm, ])er (}iiam cst ])riiicipium Filii, ol hnbiiudinem ,
secuniiiim quam refertur ad ipsum. Si igitur in praodicta di-
stinclione, qiia dicilur, quod pat(>rnitas potest considerari sub
ratione proprietatis et rolationis, intelligatur fieri distinctio intor
intollectum fenmditniis et hnhiindinis consequentis , cessat ca-
lumnia verborum et imi)orlunitas obiectionum. Nuiliis enim
sanae mentis diibilat, quin fecunditas naturac socundum ratio-

nem inteliigendi praecedat ipsam productionem generationis , et
quin ipsa habitudo consequatur secundum ralionem in'elligendi
ipsam genorationem: niinquam enim pater intelligilur generare
filium, nisi quia intelligitur esse fecunditas in ipso; nunquam
intelligitur referri, nisi (etiam) intelligatur habere filium. Et
sic intellectus paternitatis ratione fecunditatis praeambulus esl
ad intollectiim gonorationis sive actum gencrandi secundum ra-
tionem intelligendi; inlellectus vero habitudinis et relationis est
e contrario. Sic igilur manifostum cst , quodsi loquamur de
hoc nomine pater quantum ad intellectum ultimum, a quo
nomen imponilur, qualiscumqiie fiat dislinctio, quod non ideo
generat, quia pater, sed magis e contrario; licel ])ossimus con-
cedere, quod ideo generat, quia pater, quantum ad inlellectum
fecnnditatis , qui est quasi praeambulus; et per hoc possunt
evitari omncs obiectiones praeccdentes.

Consimilis etiam modus distinguendi valet ad multas alias
quaestiones, ulpote, utrum pater goneret, quia innascibilis,
quia quantum ad intellectum primum , qui privativus est ,
innascibilitas non ost ratio genorandi, sed quanlum ad conse-
quentem, qui est fontalis plenitudo. — Valot etiam ad quaeslio-
nem, utrum potentia generandi dicatur secundum substantiam,
an secundum relationem. — Valet nihilominus ad quaestionem,
quando quaeritur, utruni abstractis proprietatibus sit intelli-
gere distinctionem in hypostasibus. Et mullae })er hoc opi-
niones possunt reduci ad concordantiam (concordiam), quae
repugnare videntur. In hiiiusmodi enim quaestionibus de pro-
])rietatibus non modica vis constituitur in inlellectu, quem no-
mina praecipue faciunt, et ideo non est in huiiismodi (his) al-
teri parti nimis adhaerendum, pro eo quod conlroversia de
nominibus est perlinacibus relinquonda , iuxta philosophicum
documontum [cfr. VIII. Topic. c. 4. in fine.].

Ex his igitur palot, quod una praedictanim positionum
(partium) sive opinionum alteram non impugnet; ((uoniam po-
tius adiuvat ad veritatem dilucidandam. Dum enim utraque
ponit, quod actus generationis competit personae Palris ratione
fecunditntis per modum nalurae, idem omnino sentiunt; dum
aiitem dicunt, fecunditatem illam importari per haec duo no-
mina paternitas et innascibiliias , non contradicunt , quia pa-
ternitns im]K)rtat focunditatem quantum ad inlellecluin primum
sive pracambulum; sed innascibilitas tantum quantum ad con-
sequentem. Paternitas etiam importat ipsam fecunditatem, ut est
ratio generandi propria, sed innascibilitas , ut est ratio prima
(generandi). Paternitas enim fecunditatem importat respectii
actus generandi determinafe, et ita significat ut rationem jsro-
prinm generandi ; sed innnscibilitns ut primnm , quoniam sicut
dicit Magistcr infra: « Patcr est principium toUus divinitatis,
quia a nullo ». — Et si quaeratur, quare magis persona Pafris
est fecunda ad generandum quam alia jwrsona; ratio (huius) est
haec, quia ipsa est prima et ita a nullo; et hoc importat hoc
nomen innascibilis (innascibilitatis), sicut infra videbitur , iiec
ulterius restat alia quacstio, quare scilicot porsona Innascibilis
est innascibilis (sive a nullo), immo ibi stntus cst. Si quis au-
tem in primo statum non invcniet noc quietem, cum primae
ot lirimordialissimae emanationis investigat rationem, videlicel
gonorationis Filii Doi, noscio si unquam sil (miti alicubi inven-
turiim ».

Ullima propositio in solo cod. G exstat, in quo hic termina-
Itir quod adiungitur. Sed in codd. aa bb plura alia adduntur,
quae non a S. Bonavenlura scripla essc videnliir. Contra mo-
rem enim Seraphici Doctoris, qui in omnibus studet brevitali,
non )iauca ex iam dictis et fere iisdem verbis repetuntur. Ad-
ditur etiam alia quaestio, scilicet utrum fccunditas in Patre sit
dicta secundiim siibstanliam, an secundiim rolalionom, et appli-
catur distinclio siipra posita ad diias quacstiones: utrum ]iotcntia
gcncrandi dicatur seciindiim substantiam, an secundum relatio-
nom ( supra d. 7. q. 1 .) , et utrum abstractis proprictatibus con-
lingal intolligoro porsonas (in quaest. soqiienli). Sed in his vix
ali(}uid nolatu dignum continetur, nisi illa sentenlia, quam
transcrii)simus in Prolegomenis LXIII. col. I.

DIST. WVII. P. l. AUT. IMCIS giAKST. III.

/175

QU\i:STI()

Cfniin proprictatc.f poHshil. ah.slrtdii a prr.sonis ilirinis.

Tcrtio (luacriliii', iitnim conliiiyat piopriclales
abslralii. VA (iiiod noii, vidctiir:

1. Qnia oinnis ahslraclio siipiKMiil concrclioiicin :
idamenui.sed in (Ms soliiin proprie osl concrelio, in (piihiis
est denoniinativa pracdicatio ^ : ergo si hoc est iii
accidpntihiis tantnin, vidctur, quod uhiciiin(|iie esl
ponere proprietatein ahslrahihilein , est |)onere pro-
prietatein accidentalein. Sed talis iiiillo inodo {m\\-
tur in divinis: er«^() etc.

± Itein, uhicunupie est ahstractio, ahslractuin
est simpliciiis concreto- — hoc non hahet instantiam
— sed in divinis noii est maior simplicitas et ininor,
cum oiniie (piod est ihi, sit siin[)licissiinum et in
fine totiiis simplicilatis est: ergo in diviiiis non cadit
abstractio.

8. Item , oinnis abstractio aut est universalis a
particulari, aul est rorinae a materia ^ ; sed in di-
vinis nec est universale nec particulare , nec forma
nec materia: ergo in divinis non est ahstractio.

4. Item , (piandocumtiue abstrahitur alicjuid ab
aliquo, minus est quod remanet, quam ante ahslra-
ctionem erat . qiiia utrumque aliquid est — nihil
enim non abstrahitnr ah aliquo, nec nihil a nihilo,
sed aliquid ab aliquo — ergo si paternilas a per-
sona vel hypostasi est abstrahihilis, ergo minus ha-
beret de entitate quam cum paternitate. Sed contra:
paternitate abstracta , intelligitur hypostasis esse
Deus: ergo si minus haberet de entitate quam cum
paternitate, intelligeretur Deus non Iiabere sum-
mum esse.

Contra: 1. Magister dicit in littera * : « Pater-
nitas , liliatio , processio ipsas tantum relationes si-
gnificant)): aut ergo aliquid huic respondet in re,
aut nihil. Si nihil: ergo falso et inaniter significant;
si aliquid: ergo videtur, quod sint abstrahihiles a
parte rei.

J opposi
tum.

± llein, non intelleclo rilio, niiiilominiis po-
tcsl inlelligi hyposlasis 1'alris esse; .sed iion inlfllo
clo Kilio, non pol(!sl iiit(dligi |)ateriiitas: ergo al>-
stracta ' proprielate, adhiic potest inlelligi hypostasis
illa esse, cuius erat proi)ii(.'tas. Sed (iiiaiidocum(|iie
ali(iua diio sic se hahent, (piod uniiiii potest iiilelligi
sine altero, unuin potest abstrahi ab altero: ergo
ven^ |)()t(!st intelligi propiielas abslralii ah hyposlasi,

'i. Item , ciiin dico pcrsoiaiin , iiilelligo haben-
tem natiiram ciim '' [iroprietalt' incoiiimiinicahili ;
sed constat, hoc lotiim non siiniil intclligi, ergo [iriiis
unuin, [)ostea alterum: ergo [)rius intelligo natiiram,
deinde hal)(mteiii, et tertio pro[)rietalem incommu-
nicaliilem: ergo imuiii([tiod([iie [xt se est intel-
ligibile , ergo et pro[)rietas siiie .subiecto: ergo ab
il)SO est abstrahibilis. Si tu (licas mihi, qiiod a
[larte intellectus potest abslrahi , sed non a parte
rci; coiitra: tiine secundum hoc, si abstractio est a
parte m(3di intelligendi, ergo notio et persona non
dilferunt nisi solo modo loquendi; et hoc est supra
im[)rohatum".

4. Itein , relatio in divinis est vera relatio, quia,
ul dicit Boethius ® : « Deus non est sine relatione
relatus)); sed ubi est vere quaiititas et qiiantum,
ihi est vera abstractio , non tantum a parte intelle-
ctus , sed etiam rei: ergo pari ratione, ubi est vera
relatio et vere relalus, ibi est vera abstractio.

a. Item, quandocumqiie ali([ua proprietas ha-
bet distingui ab alia secuiidum /■e/)i, a qiia non
distinguitur secundum supposituin, ibi est abstra-
ctio non solum a parte intellectus, sed etiain a parte
rei ; sed [laternitas differt ab innascibilitate , non
aulem difTert Pater ab Innascibili ' : ergo vere et
proprie est abstrahibilis proprietas sive notio a
persona non solum a parte nostra, sed etiam a
[larte rei.

1 Aristot. , tle Praedicam. c. I. ait : « Denominaliva voro di-
cuntiir (iuaecumqiie ab aliquo dilTerentia casu sccundum nomen
liabent appeliationem , ut a grammatica grammaticus, ct a fortitu-
dine Ibrlis ». Duo igitur requiruntur ad hoc, ut aliquid sit deno-
minativum seu denomiiuitive de aliquo praedicetur, scii. ([uod
sit concretum adiective (non subslantive, ut liomo), et cjuod nb
aliquo accidente abstracto dorivetur. Hinc et faciie intelligitur ,
quod S, Doctor statim adiungit: « ergo si iioc est in accidenti-
bus tantum ». Cfr. etiam supra d. 5. a. I. q. I. ad 2 et 3, ac
infra d. 33. q. 3.

2 Abstractum enim dicit formam solam, concretum vero
formam cum subiecto.

3 Cfr. S. Tliom., S. 1. q. 40. a. 3:Dicendum, (\\\oA duplejr
flt abstractio per inteliectum. Una quidem, secundum quod
universale abstraliitur a particulari, ut animal ab homine. Alia
voro, secundum quod forma abstrahitur a materia, sicut forma
circuli abstrahitur per intellectum ab omni matoria sensibili. —

Cfr. etiam Aristot., II. Phys. text. 18. (c. 2.); III. de Anima,
text. 10. soqq. 35. et 39. (c. 4. 6. 8.),otXIII. atque XIV. .Me-
taph. pcr totum (XII. XIII.); et S. Thom. nec non .\verroes in
Comment. in Iios textus.

^ Hic, c. 2. — Paulo inferius i^ro hulc , ([uod iii plorisque
codd. nec non in ed. I exstat, Vat. cum paucis codd. adhuc ,
codd. A H N X V hic.

5 Cod. W subiungit hac.

6 Pro cum , quod etiam Va(. exhibot cum cod. cc, multi
codd. cum ed. I ex.

7 Dist. 26. q. I.

8 Vide supra pag. 397, nota 2. — Minor argumenti insi-
nuatur ab Aristot. , III. de .\niina, iliis texlibus, quos paulo
antc citavimus. — In fine argumeiiii aiue abstraciio Vat. cum
solo cod. cc omittit vera.

* Vat., praostantioiibus codd. nec non ed. I refragantibus,
dilfert ab inmscibUi Patre.

476

SEiNTENTIARUiM LIB. I.

C 0 N C Ll' S I 0.

Abstractio propnetatum non esl in divinis per-
sonis a parte rei, sed a parte intellectus
nostri.

Respondeo: Dicendum, quod abstrahi aliquid
Diipiex ab- ab aliquo est dupliciter. Uno modo abstraclio est ' ,
quae ortum habet a natura rei; et sic abstrahitur
universale a particulari , et forma a materia , quo-
niam utrobique est compositio et diversitas. Alio
modo est abstractio , quae ortum habet ab intelleclu
■nostro. Intellectus enim noster cum intelligit aliquid
completum , de necessitate duphciter intelhgit sive
sub duphci ratione, scilicet per modum ipsius quod
est el ipsius quo ^. Semper enim cum aliquid in-
telligit, considerat ipsum intelligibile per aliquam
rationem, per quam etiam ipsum capit; et ita intel-
i.ectus noster est resolubilis in intellectum ipsius
quod est et ipsius quo^, quia compositio erat cir-
ca ipsum.

Quoniam igitur realis abstraclio praesupponit
compositionem, quae nulio modo est in Deo, nec
quantum ad essentiam nec quantum ad personam;
conciusio !. ideo nullo modo est ibi abstractio a parte rei. Rur-
sus, quoniam Deum intelligimus secundum possibi-
litatem * intellectus nostri, ideo intehectus noster
intelligit Deum per modum ipsius quod et ipsius
quo; et intellectus noster est resolubilis, et quia re-
V solubilis, etiam compositus, quamvis res non sit
composita. Quantum ad ipsum potest esse abstractio
et separatio, ut inlelligat ipsum quo est, quod est non

intelligendo ^ Et quoniam modus significandi conse-
quitur modum inteUigendi , ideo contingit signifi-
care ipsum quo in abstractione , et hoc ex parte
communicabilis, ul cum dicitur deitas ^ et ex parte
incommunicabilis, ut cum dicitur paternitas.

Concedo ergo, sicut manifestant primae ratio-
nes, quod non est ibi realis abstractio.

1. 2. 3. Ad illud quod obiicitur in contrarium
de significatione , dicendum , quod aliquid respondet
a parte nostri intellectus; nec oportet, quod re-
spondeat abstractio \ Sicut enim intellectus noster.
licet sit compositus, vere intelligit simplex per mo-
dum compositi, quia ponit illam compositionem circa
se , non circa rem intellectam; ita est omnino in-
telligendum de abstractione. Et per hoc patent duo
sequentia, quae sunt sumta a ratione intelligendi.

Ad illud quod obiicitur, quod tunc diflerunt
solum modo loquendi; dicendum, quod, sicut tactum
fuit in distinctione praecedenti *, relatio secundum
comparationem ad subiectum transil, secundum
comparationem ad obiectum sive terminum manet:
et hoc est, quia abstractio est formae a subiecto ,
non a termino, quia paternitas abstrahitur ® a Patre,
non a Filio; et quantum ad comparationem ad
subiectum est omnino idem, ideo nullo modo est
abstrahibilis a parte rei. Nihilominus tamen dif-
ferre potest aliquo modo per comparationem ad
obiectum , quae quidem differentia sumitur a parte
rei; sed sicut illa differentia nihil facit ad compo-
sitionem, ita nihil facit ad abstraclionem.

4. 5. Et sic patent duo sequentia, quia relalio
manet et distinguitur ab alia; sed hoc est per com-
parationem ad obiectum, non ad subiectum ^" .

Conclusici

Solutio
positorui

Ad ratioij
in 1. et3|
opposit.

Kotabiil

distinctid

SCHOLIOK

I. Cuni proprietates pet-sonarum divinaruni , ut pateniitas,
vocabulo abstraclo exprimantur , quaestio oritur, in quo sensu
abstractio fieri possit. Abstractio , sicut distinctio , potest esse
tum realis (a parte rei), quae importat composiiionom in re,
a qua abstraliitur, tum secundum modmn intelligendi , quae
non supponit taiem compositionem. Primae speciei abstractionis
duplex affertur exemplum, et secundum fundam. 3. et S. Tiiom.,
S. I. q. 40. a. 3. liaec species ilerum dividitur in duas infe-
riores species, sciiicet quatenus ubstruliitur \el universale a

particulari , vel forma a materia. Haec distinctio est Aristoteiis
ct explicatur a S. Tliom. in Comment. ad II. Phys. text. 18.
lect. 3. his verbis : «Considerandum est, quod multa sunt
coniuncta secundum rem , quorum unum noii est de intellectu
altcrius... et ideo jxitest unum separatim intelligi sine alio. Et
hoc est unum intellectum esse abstraclum ab alio. Manifestum
est autem , qiiod posteriora non sunt de intellectu priorum, sed
e contra. Unde priora possunt intelligi sine posterioribus , et
non e contra : sicut patet , quod aninial est prius homine, et

1 Pro abslractio est Vat. abstractione ; lectio corrupta. Ini-
mediate post slcut et paulo inferius ex codd. 1 P Q aa revoca-
vimus ortum , pro quo vocabulo Vat. cum aliis mss. ponit
totum.

- Cod. K, omisso ipsius cl addito est , lectionem praebet:
et quo est.

^ Cod. K l> Q X rei)otunt est.

* Id est potiMitialitatein sivo imperfectionom. — Non multo
post auctoritate codd. T Z et ed. I rostituimus ideo , quod a
Vat. abest. Ali^iuanto inferius ])ro etiam compositns cod. I esl
compiisitus , ct multi codd. ciim od. I et compositus ; minus
distincto.

■'■' Vat. cum cod. cc intetlecto.

" Codd., uno vel altero oxcopto, sicut et sox i^rimae edd.
voci dcifas praemittunt Deus et, quae Icctio tamen non conve-
nit cum eo quod dictum ost d. 5. a. I. q. I.

■^ Cod. 0 addit a parte rei.

** Quacst. 2. — Paulo superius cod. V solo pro solum.
Paulo infoiius vcrba et hoc est, a Vat. suppressa, rcstituimus
ex codd. C F L 0 K S U W , pro quil)us \ (>rl)is codd. X V et ratio
est, cod. E el ratio huias est, et codd. .V G II K T V Z bb ee fT
cum ed. 1 et est.

^ Sic codd. L 0 T cum cd. I ; Vat. abstrahit. Paulo posl
cod. \\ differt pro differre pofest.

^" Pro subieclum codd. tl K V X rem; edd. 2, i, ii ad rem
ef lioc esf subiectum.

DIST. WVII. W I. AHT. IMCIIS QIIAKST. IV.

/.77

priiis ost liotno lioc lunniiw. N;mi lumo sc h.ilict <'\ .Klditioiio
iul nnimnl, cl ///r /(owa* cx iuUlilioiic iid lioniitinn. Kt pioptcr
lioc /<(>/«(> iion cst (lc intcilectii (UiinKilis , iicc Socriitos d(j
intcllcctii lioininis: iindc (//////)((/ jiolcst inlcllit;i iilis^iiic lioviine,
ct //()///() iil)S([iic Sorrnte cl ;iliis iii(li\idiiis ; cl //oc /'.s7 nlistnh
hcir iiniccrsale a pnrtindari y>. Dcindc cxpliciit iii)str;ictioiicrn,
(|Uiiin iiiiitlicniiilici fiiciunt ii iinitcri;i scnsihili ct iKitunili. «Si-
iiiililcr ;nitcin ct iiitcr iiccidcnliii oniniii, (puic iidvcniiint siil)sl;iii-
tiiic, priiiio iidvcnit ci (|ii;iiititiis, ct dciiidc (iiiiilit;itcs sciisiliilcs
et iictioiics ct piissioiics cl motiis, consc^iiicntcs scnsibilcs (|Uii-
litiitcs. Sic igitur qmntitns noii claudit iii siii intcllcctii (|Uiili-
tiitcs scnsibilcs vcl piissioncs vcl inoliis, climdit liiincn iii siii
intcllcctu subst;inti;iin... \'A idco luiiusmodi (luantitiitcs , ct (luac
cis accidunt, sunt sccundum intclle('tuin abstniclii a motu ct a
malcria sonsibili, ut dicitur iii VII. Motapli. Qui;i igitur sic sunt
abstriicta a inotii scciiiidiim iiit(>llcctiiin, (luod non claudunt
in suo intolloctu matoriam sonsibilom subicctam inotui; idoo
iniitliciiiiiticus potcst abstraliere a materia scnsibili, ot niliil
dilTcrt quantuni ad voritatcm consideratioiiis , utrum sic vcl sic
considoronlur ». Ibidcm Angoliciis lo(iiiitur ctiani dc oirorc Plii-
toiiis, (juod docuerit, omiiiii (luao suiit abstracta socundum iii-
tollcctum, ossc abstractii socundum rom.

Hriililcr (iid liiinc lociiin) iii(olli^;il iibslriiclloncm forniac n
iiiiiloriii dc sopiir;i(ionc iininiiic ii coiporo, intcivonicnlc iiiorlo.
.\ptiiis inlclligidir dc ;ibslr:ii'lionc madiciiiiillcii , « siciK foriiiii
circiili iibstriiliiliir pcr inlcllcctum iib omiii malcria scnsibili •
(S. Tliom., Smii. I()(;. cit.). — {•liira iW s|)ccicbiis abslriicdonis
vidc in S. IJoniiv., IV. Sonl. d. .'}(). |). II. a. I. (|. I, ubi in fiin-
(l;iin. I. cl in corp. triplicom Knidum iibstractioiiis distin((iiil
scciindum iictiim srntinidi, imaijinnndi ct intidliijendi.

II. I.icot iibsli-iictio rciilis vol ii partc rci iion iidmitiiilur ,
tamcn minimo sc^iuitur, pro|)rictiitcs ab osscntia ct intcr »e
solo modo loiiucndi (iislin;,Mii, iit \iilt l»rao|)ositivu.s. Ilaoc opiiilo
cxplicitc rcprol);itur in solut. ad W, ct infr;i d. .33. q. 1. (cfr.
ctiam siipiii d. 2(). q. I. Scbolion). — .S. Tlioin., S. I. q. .32. a.
2, ot (|. iO. a. 3. oaii(i(!m omnino doctriiiam ox iisdcm princi-
piis docct.

III. Alcx. Iliil. , S. |). I. q. 68. m. H. a. 6. g 2. — Scot.,
I. Uc|»()rt. (I. 26. (|. 3 ; Quodlil). (|. i. — S. Thom., 1. Son(.
d. 26. q. I. a. 2; S. 1. (|. iO. a. 3. — H. All)orl. , I. Scnt. d,
26, a. S. — Pclr. ii Tar., I. Sent. d. 26. (j. 1. a. 4. — Uicbard.
a Mcd., I. Sonl. d. 26. a. 2. q. I. 2. — .Kgid. H., I. Sonl. d. 26.
princ. I. q. 3, — lleiir. (Jland., S. ii. .%. (|. 3. n. 7. soq^i. —
Dioiiys. Carlii., I. Sent. d. 26. q. 3.

QUAESTIO IV.

Ulrum de notionihus sive proprietatibus liceat contrarie opinari.

\)T0

Qujirto et ultimo quaeritur, utrum peccatum
sit contrarie de notionibus sive proprietatibus opinari.
Et quod non, videtur:

l. Quoniam- Sancti contrarias opiniones habue-
runt de Scripturis, et tamen non peccaverunt, sed
solum enat eis poena. Unde Augustinus': «Falsa pro
veris approbare non est natura hominis instituti,
sed poena damnati » .

"2. Item 5 Hieronymus * : « Quod de Scripturis
verilatem non habet, eadem facilitate contemnitur,
qua probatur»; sed notiones non habent veritatem
a Scripturis, sed invenlae sunt a magistris : ergo
iicet multa ibi eadein ratione contemnere, qua
probare.

3. Item, hoc videtur ratione, quia numerus
notionum et huiusinodi non sunt de his quae sunt
necessaria ad salutem; sed contrarie opmari licet
in his quae non spectant ad viam salutis, et hoc
sine peccato : ergo et in notionibus *.

4. Item, si est ibi peccatum, aut ergo f/dei,
aut morum. Non fidei, quia non est contra arti-
culos ; non morum , quia credere falsum non respi-
cit mores: ergo nuUum peccatum.

Contra: 1. De duobus contrarie opinantibus 1'^. parte
circa notiones necessarium est alterum dicere fal- ^* '""^ "^"
sum circa divina; sed mendacium circa divina est
mendacium in christiana religione, et hoc est gra-
vissimum peccatum*: ergo etc.

2. Item , duobus contrarie opinantibus circa
notiones, necesse est alterum decipi et errare; sed
error circa divina est periculosissimus. Unde Augu-
stinus primo de Trinitate^: « Nec periculosius ali-
cubi erratur , nec fructuosius aliquid invenitur » .
Si ergo error circa humanitatem Christi est pecca-
tum: ergo et circa notiones multo fortius.

3. Item, cum proprietates sint ipse Deus, qui
dicit vel credit, proprietates esse quod non sunt .
vel non esse quod sunt, dicit de Deo quod non
est; sed qui dicit, Deum non esse quod est, vel €
converso , errat errore peccati : ergo cum alter sic *
opinantium sil huiusmodi, ergo etc.

4. Item, sicut dicit Augustinus': « Non solum
ille mentitur qui dicit falsum , sed etiam qui asserit
dubium»; sed uterque opinanlium dicit quid du-
bium , quia nuUa opinio duorum est certa: ergo
mentitur uterque. Sed qui mentitur circa Deum

> Libr. I. Retract. c. 9. n. 5.

' In Matth. c. 23, 35, in quo loxtu et etiam paulo inforius
in minori huius nrgumenti codd. G H Z aa bb pro verilatem
oxliibont auctoritatem , quae vox et in originali exstat.

^ In Vat. et in cod. cc desidcratur conclusio ergo et in
notionibus , quae in omnibus aliis codd. habetur.

* Cfr. August., de Mendacio ad Consent., c. 3. n. 4. et jiassim.

s Cap. 3. n. o. — Vat. in tcxlu cit;ito alibi pro alicubi ; cod. G

paulo superius pro sed error circa subslituit sed errare circa,
et dein consequenter periculosissimtim pro periculosissimns.

^ Cuin ali(iuibus (^odd. iit H Z et ed. 1 adiecimus sir, quod
in Vat. desideratur.

" De Mendacio, c. 3. n. 3, secundum sonsum. — Circii li-
nem argumenti Vat. cum cod. cc falso substituit Verum pro
Deirm. et subindo eadem sola post ///p///,^ intcriicii 7///; loctio-
ncm ut plus , quao idom significat ac /// ^////7»/«/w, sumsimus

478

SENTKNTIARLM LIB. L

Conclusio 1.

peccat mortaliter vel venialiter, sed ut plus morla-
liter: ergo ulerque peccat.

CONCLUSIO.

In iis qttae circa noliones ab Ecclesia non sunl
(lelerminata , licet coniraria opinari , non
autem praesumtuose asserere.

Respondeo : Dicendum , quod contrarie opinari
Disiinetio. vel potest essc circa ea quae spectant ad doctrinam
christianae religionis , vel circa ea quae spectant
ad doclrinani humanae inquisitionis. Circa ea quae
spectant ad doctrinam humanae inquisitionis licet
contrarie opinari et asserere; opinari quidem ^ ,
quia illa non faciunt ad salutem , asserere, eo quod
nostrae inquisitioni subiecta sunt. — In his quae spe-
ctant ad doctrinam religionis distinguendum es!.
subdistin- Nam quaedam sunt de necessitate fidei , quaedam
de certitudine^ Scripturae, quaedara sunt liis an-
nexa, ut sunl illa quae faciunt ad fidei explicatio-
nem et Scriplurae expositionem.

Circa ea quae sunt de necessitate fidei , opi-
nari contraria simpliciter est peccatum in altero,
scilicet qui falsum opinatur. Et si sit simplex opinio,
est peccatum erroris; si autem assertio et defensio.
non tantum error, sed haeresis dicenda est.

hi his autem , quae sunt de ^ certitudine Scri-
pturae , ignorantes Scripturas licet contrarie opi-
nari ; nec est culpa, ut si unus simplex homo credat,
quod lacob fuit pater Isaac, alter non, sed e con-
verso. Et primus, licet quidem hoc suspicetur vel
opinetur, non peccat^ quia ignorat Scripturam.
Scientes autem Scripturam non licet, immo alter
peccat si simpliciter opinetur. Si autem defendat,
haereticus est iudicandus, quoniam contradicit Scri-
pturae sacrae.

ctio.

Conclusio 2.

Conclusio 3.
trimembiis

In his autem , quae sunt annexa fidei vel
Scripturae, aut una opinio sequitur ad fidem et ;
Scripturam , et ad alteram sequitur oppositum ; et !
tunc dicendum , quod ante pertractationem * Hcet
contrarie opinari, sed joo^; pertractationem non licet, concinsi.
immo peccatum est, sicut in his quae determinata '"'*'° '
sunt per fidem et Scripturam , sicut fuit de opinione
Porretani circa proprietates. Dicebat enim , illas non
esse Deum , et ad hoc consequitur contrarium fidei.
Cum enim Ecclesia adoret proprietatem, tunc ado-
raret non Deum , et non Deus esset adorandus. Unde
si, postquam ostensum est sibi inconveniens, non
retractasset errorem, fuisset ab Ecclesia haereticus
iudicatus; sed relractavit in conciho Rhemensi, ut
dicit Bernardus ^ — In his autem quae sunt an-
nexa fidei et non sequuntur nec repugnant", quia ^onciusii.

11- 1- • • , 1- bimeml.

dubia sunt, licet opinari; sed non Iicet asserere ,
quia opinari est rationis conferentis, sed asserere
dubium circa Deum est rationis superbientis.

Concedenduin ergo , qiiod uterque opinans si Epiiogu,
asserat , peccat, non propter errorem, sed propter
praesumtionem ; et sic concedendum , quod hcet
ibi contraria opinari. ';

1. Ad illud quod obiicitur, quod mendacium soiuuo
in christiana religione etc. ; dicendum , quod non
est mendacium, quia neuter dicit contra credulita-
tem ; non " in christiana religione, quia non est de
necessitate fidei vel morum.

2. Ad illud quod obiicilur, quod error ille est
periculosus; dicendum , quod verum est, in quantum
est contrarius fidei ; sed si est de his quae non
speclant ad fidem, non est verum.

3. Ad illud quod obiicitur, quod peccat qui
dicit, Deum nun esse quod est etc. ; dicendum, quod
illud verum est, si sit determinatum per fidem vel
Scripturam ; aliter non peccat, nisi asserat vel de-
fendat.

positoi^

cx cod. T; alii cum Vat. omittunt ut, ed. I aulem omittit .w/
nt plus mortaliter.

^ Tcxtum, qucm Vat. sic distortum et mulilatum exliiljct:
asserere , quia illa non faciunt ad salutem. Asserere autem con-
traria in his quae ctc, restauravimus ex mss. et cd. I. Mox
voci religionis cod. V pracmittit christianae.

2 Kd. I rcctitudine , Vat. cum cctcris cdd. et codd. neces-
sitate , sed infra, ubi eadem formuia repctitur, certitudine ,
(luod vocabulum ccrte sensum rcctius exprimit.

•' (lodd. (i K aa post de inscriint necessitate vel ; dein cod.
0 \)vo certitudi7ie siihsllivnl necessitate , ct paulo post ed. I igno-
rantibus pro ignorantes.

■* Verba non peccai dcsiderantm- in iion paucis codd. ; in
codd. aa bb eornm loro lcgitur non esf haereticus. Paulo antc
Vnt., noii suffriigaiitibus codd., post licet quidem omittit Itoc ,
et post opinetur adiungit falsum, tamen; dein pro Scientes
substituil Scienti (cod. ec Scientibus ), ct post immo supprimit
alter , pro ([uo codd. MXZ cum cd. I necessario.

^ Val. absciuc auctoritatc codd. ct ed. 1 liic ct paulo infc-
rius percontationem pro pertractationem.

6 Scrm. 80. in Cant. ii. 8. 9. Vide ct infra d. 33. ;». I. q. I ,
ubi plura de ojiinione Gilb. Porrctani exliibcntur.

■^ Hoc est sccundum membrum disiunctionis, quam S. Do-
ctor facit ad ea quae sunt annexa lidei; quarc cod. T, quem
scquiinur, post verba /n his bcnc subiungit awtort. Pvo etnon
sequuntur plures codd. ut ACFG KO exbibent nec sequitur,
et codd. H l P Q T W nec sequitur error. Dcin post repugnant
Vat., nullo suflragante cod., interponit ei, et paulo inferius post
asserere cum paucis codd. dubium circa Dcum. — Verba im-
mediatc subsequentia : opinari est rationis conferentis , accipe
in sciisu S. Doctoris, 111. Sent. d. 24. a. 2. q. 2. sic loqucntis:
« Uno modo dicilur opinio asscnsio unius partis cum formidine
alterius; alio modo dicitur opinio asscnsio animac gcnerata ex
ralionibus probabilibus », ita scil., ut sit actus rationis, quo ,
comparatione intcr argumenta probabilia diversaruin sententia-
rum facta, uni sententiac adliaeret, non cxcludendo possibili-
tatcm , quod altcra sententia sit vera.

8 Siipplc: cst mcndaciiim. — in Vat. sic legitur: creduli-
tatem in Christiana religione; lectio corrupta.

DisT. xxvii. nnuv.

M\)

/i. Quod ullimo oiiiiciliir, roncodiMKliiin csl.
Nam (iiii propria ;uiclorit;iki (lc Dco ;iss(Mil V(il af-
lirinat, ([uoiJ iiec Scri|tliira nec fidos dicil nec ;ul

ill;is' S('(|uiliir. prac.siinilno.siis csl iiidic;uidiis , eli;im
si viMMiiii dic;it; cl si dultil^it c(trd(' ct anirmat on;.
mcnddx (^t»i; si iilro<|ii(' in(t(l(t ;iss('rit, .v'//>r/7>//.y (^st.

SCIIOLION.

GilborUis Porivlanus |)iit;iiis , icljitioncs <•( proprictatos iii
Doo csso assistrntrs , indo argiiit, oas noii osso noiim fcfr.
iiilra (I. 3;j. ([. I.). Undo orta osl (|iiiiostio, iilrmii (ioctriiia do
iiotioniinis spoctot ad lidoiii. Qiiao liic do fidi' tanguntur, oxpli-
canliir difTiiso III. Sonl. d. 23. praocipuo a. I. (|. I. '.i. — (^on-
sonliiint alii inas^istri:

AJox. Ilal., S. p. I. (1. (i«. 111. I. a. 2. — .'<. Thoni., I. Soiil.
(I. X\. ([. I. a. r,; S. I. (j. :{2. Ji. i. — It. Alhort. , I. Sciil.
(1. 2G. a. 14.— l'olr. a Tar., I. Sont. d. .'(.3. (|. I. a. I.—
.'Ilgid. II., iiic prin(;. 2. q. 2. — Dionys. Cartli., I. .Sonl. d.
26. (j. ■).

DIIIJIA CAWCA LITTKH.VM M.VGISTKI.

DUB. I.

In parte ista sunt diibitationes circa litteram et
priino de hoc quod dicit: Proprium esl Patris ,
quod semper est paler. Yidetur enim dicere Itdsum,
(juia oinnis propriet;is dilTert ab eo cuius est proprie-
■^tas, vel re vel ratione'^; sed pater et ;;ater conve-
ninnt re , ratione et nomine: ergo unurn non est
proprietas allerius.

Respondko: Dicendum, qnod in Patre intelligi-
mus et illum qui est pater, et quo est pater. Qiiando
ergo pater praedicatur de se, ratione unlus subiici-
tur et ratione alterius praedicatur. Similiter, quando
;issignatur esse patrem proprium Patris, quia assi-
gnatur ut in ratione attributi , ideo ratione ipsius
proprietatis attribuitur ipsi hypostasi. Unde * dicit ,
quod esse patrem est proprium Patris, non quod
Pater sit pater.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Eadem dici-
tur nativitas vel origo. Videtur enim dicere contra
illud, quod dictum est supra, distinctione tertia capi-
tulo de vestigio^ et tractuin est ab Augustino de
Vera Religione , scilicet quod origo appropriatur
Patri.

Respondeo: Dicendum, quod origo semper di-
citur relative ^ Potest ergo accipi origo vel respectu
creaturae , vel respectu personae. Si respectu crea-
turae, sic est totius Trinitatis et appropriatur Patri;
si autem res^eclu perso7iae , sic potest Siccipl active ,

vel passive: si active , sic est Patris et Filii, sed
iippropriatur Patri ; si passive, sic Filii et Spiritus
sancli , et appropriatur Filio, non secundum qiutd
simpliciter dicitur, sed secundum quod oriyo dicit
emanationem per inodum naturae. Sic eniin cum
illud sit proprium Filii, similiter et origo, secun-
dum quod sic accipitur: et hoc modo accipitur hic,
et ideo non est contra illud.

DUB. III.

Itein quaeritur de hoc quod dicit, quod gignerc
et gigni , ipsas tantum relationes , non hypostases
significant. Videtur enim falsum, quia cum relatio-
nes significantur in concretione , non solum " impor-
tant relationes, sed etiam suppositum; sed quando
tantum important relationes, significantur abstracte.
Si ergo hoc quod est gignere et gigni ' non impor-
tant relationem abstracte , sed concrete : videtur ,
quod non tanlum importent relationes.

Respondeo : Diceudum , quod differenter impor-
tatur concretio. Aliter enim importatur per verbum,
aliter per nomen adiectivum. Quia enim verbum
importat actum ut egredientem, ideo in quadam
distantia; et ideo etiam* importat sub quadam in-
clinatione. Et propter hoc, quia in distantia importat,
non claudit intra se suppositum, immo oportet, quod
addatur extra, nisi locum exterioris additionis sup-
pleat deinonstratio , quae est in actu proprie primae
et secundae personae, quoniam semper sunt prae-
sentes et demonstrativae. Et ideo, quamvis importet
in concretione , tamen non importat nisi relationem ,

^ Vat. cum uno ^ el altero cod. illa

^ Cfr. supra pag. 152, nota !.

3 Codd. P Q W adiungunt sigiianter.

t* Cap. 1 , ubi et verba Augustini habentur.
5 Vat. cum cod. cc relatio. — Proxime post pro Potest
ergo codd. L 0 Potesf aiUem. Paulo inferius Vat. contra fere
omnes codd. et ed. 1 verbis totius Trinitatis praefigit re-
spectv.
I

^ Sic recte legitur in codd. P Q , reliqui codd. cum od. 1
et Vat. minus bene: quia relationes significant in concretione
et ideo non sotinn imporiant.

"^ Vat. omittit et gigni, contra codd. LOPQWX etc, et
dein cum codd. LO, nec non contcxtu exigente, substituimus
important jiro importat.

8 Multi codd. cum Vat. omittunt etiam , contra codd. AI P QT
et ed. I.

480

SENTENTIARUM LIB. I.

quantiiin est de se , iwn suppositum \ — Sed no-
men adiectivuin, ideni significans, significat uipro-
prietatem informantem , et ideo in quadam unione
et indislantia; et ideo simul importat formam et swp-
posilum, ut cum dicitur album, nisi significelur ^
in abstractione , ut cum dicitur albeclo. Hoc attendens
Magister dicit, quod paternita^ et filiatio, gignere et
gigni dicunt tantum relationes.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Cum nomina
relationum ponimus in praedicatis , ipsas tantum
notiones significamus , non hypostases; quia si hoc
verum est , quando dicitur : essentia est Pater ,
cum Pater ponatur in praedicato , stat tunc ' pro
notione: ergo idem est dicere: essentia est Pater, ac
si diceretur: essentia generat; sed haec est falsa:
ergo etc.

Respondeo: Dicendum, quod quaedam ponuntur
in praedicato per naturam propriam et significatio-
nem: et taha sunt quae de se important composi-
tionem, sicut sunt verba'^ ; et de taiibus loquitur Ma-
gister. Quaedam ita ponuntur in praedicato, quod
sunt nata subiici, ut hoc nomen pater et hoc no-
men filius; et taUa, quia non solum nata sunt
praedicari, vernm etiam subiici, possunt importare

intellectum hypostasis. Unde verbum Magistri intel-
ligendum est cum praecisione, scilicet de illis ^ quae
ila nata sunt praedicari, quod non subiici; et ita
non habet instantiam.

DuB. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Characteri-
stica idiomata determinativa sunt hypostaseon, non
naturae etc. Videtur enim male dicere, quia pro-
prielates, quae non determinant naturam, sunt non
naturales; quia omnis proprietas naturalis, eo ipso
quod naturahs est, naturam determinat: ergo si pro-
prietates in divinis non determinant naturam, non
sunt naturales , ergo praeter naturam : ergo acci-
dentales.

Respondeo: Dicendum, quod sicut ordo naturae
dicitur dupliciter: aut quo natura orfifma^wr, aut in
quo natura est ratio ordinandi^; sic etiam depro-
prietatibus intelligendum : et quando dicimus pro-
prietatem naturalem, non oportet, quod proprietas
habeat naturam ut subiectum , sed quod sit conso-
nans naturae ipsius subiecti, sicut fifius naturalis
non dicitur, quia sit a natura vel essentia, sed a
patre naturaiiter producente '; sic et in proposilo est
intelligendum.

C0MMENTARIU8 IN DISTINCTIONEM XXVIL

Pars II.

De proprietatibus personariim , quatenus exprimuntur per vocabula mhius usitata.
Hic non est praetermittendum , quod sicut Pater et Filius etc.

DIVISIO TEXTUS.

Supra egit Magister de proprietatibus persona-
libus , secundum quod exprimuntur per nomina ma-
gis usitata; hic agit secundo de eisdem, prout ex-
primuntur per vocabula minus usitata. Et habet

haec pars quatuor partes. In prima Magister assignat
nominum difterentias, per quae convenit ipsas pro-
prietates exprimi , auctoritatibus confirmans, nomina
illa esse propria. In secunda vero assignat quandam

' Ihioc quaestio de significatione formarum grammaticalium
noii parvi moincnti cst pro rebus abstrusis cxactc enuntiandis.
Plurima et subtilissima de hoc argumento habcntur in « Gram-
matica speculativa » Scoli. In formis verbi supposituin tantum
indeterminate significatur, excepta prima ot secunda pcrsona
(amo, amas); nam tertia persona (amat , amant) non significat
aliquod distinctum suppositum, nisi addatur subiectum. — Mox
codd. L 0, verbis transjiositis, proprielatem ut informantem pro
at propriHatem informanlrm.

2 Vai., fcre onuiibus codd. et cdd. obnitentibus, significet
formam pro siynificetur.

3 Vat. cum cod. cc fantum pro tunc.

* Cfr. dub. pracced. — Paulo superius verba de se omit-
tiintur a Vat. et nonnullis codd. et edd.

5 Pro itlis quae ita codd. P Q iltis de quibus constat
quod ita.

^ Cfr. supra d. 20. a. 2. q. 2. in corp. quaest. — Paulo
post pro quando Vat. quoniam, rcfragantibus codd. FLOPQ
T Y nec non ed. 1 .

' Pro producente plures codd. ut A G K T X Y aa pcrpe-
ram procedente, codd. LO rectius procedens.

DisT. xxvii. i>. II. Aur. rxicrs (^hakst. i.

/iSl

rcgiilain , in (jn.i discprnnnlnr jH-opria a rorninnni-
hns , ihi : Et hic cst atlvcrtenda (inardam grnrrali.s
rcf/iila. In lertia opponit contra pracdictani rcj^Milani
et detcrminat, ihi: /lic iiuacritur, cnm dicitur Iku.s

dr Dco. In (inarla («x illa solnlionc olicit ali.ini rc-
gnl.ini, il)i: A7 ^'.v^ scinidurn, (jiiod sccuruluni nii-
niina suhstantiac cir.

TnAcrrVTK ) QUAKSriONlIM.

Ad intt'lli^'(Mitiani eorinn qnaedicnntnr de verbo,
in parte isla (piatnor (piacriintnr.
Prinio, de verbi signilicalione.

Sccundo, de connot.itionc
Tcrtio, dc ipsins comp.iratione.
Qnarto, de translatione.

AKTICULUS UNICUS.

De nomine verbi.

QUAESTIO I.

Ulrum verhum in divinis dicatur es.sentiaiiter, an notionaliter

Qnantnm ergo ad primum qnaeritur primo ,
utrum verhum dicalur essentialiter, vel notionaliter.
Et quod dicatur notionaliter , ostenditur :

1. Primo auctoritate canonis. Beatus loannes '
lamenta.elegantissime exprimens incarnationem dicit: Ver-

hum caro factum est ; sed unio non est facta nisi
in persona Filii: ergo verbum non exprimit nisi per-
sonam Filii, et proprie: ergo etc.

2. Item, Augustinns decimo quinto de Trinitate^:
«In Trinitate non dicitur verbum nisi Fibus, neque
donum nisi Spiritus sanctus».

3. Item, Ansehiius in Monologio^: « Apertissi-
mum est, quia nec ille cuius est verbum, potest
esse verbum suum , nec verbum potest esse ille cu-
ius est verbum ».

4. Item , ratione videtur, quia verbum est quod
emanat a mente per modum conceptionis \ ergo ver-
bum de se dicit conceptum ; sed es.se conceptum et
genitum sunt idem , sed genitum est notionale :
ergo etc.

5. Item, verbum dicitur quod emanat per mo-

dum perfectae expressionis ^ ; sed esse imaginem est
proprium Filii: ergo el verbum.

6. Item , omne verbum dicit rcspectum ad di-
centeni *^; sed esse respectivnm in divinis est notio-
naliter dictum , si dicat respectum ad personam : sed
dicens non potest esse nisi persona: ergo etc.

Contra: 1. Quod dicatur essentialiter , ostendi- .\d opposi-
tur sic. Sicut dicit Augustinus nono de Trinitate ca-
pitulo decimo ' : « Verbum est cum amore notitia » ;
sed notitia est essentialiter dictum : ergo elc.

2. Item, verbum est, qno res manifestatur et
exprimilur **; sed manifestari est cuiuslibct personae,
et manifestatio est essentialis : ergo et verbum. Si
tu dicas , quod non dicitur manifestatio simpliciter,
sed manifestatio alterius : obiicitur tunc , quia Spiri-
tus sanctus est manifestativus Filii. loannis decimo
sexto": lUe me clarificabit etc.

3. Item, hoc ipsum ostenditur per comparatio-
nem ad diceniem , quia verbum dicitur respectu
dicentis ; sed dicentes sunt tres , sicut dicil Ansel-
mus in Monologio ^" : « Unusquisque in Trinitate se

i Cap. I , 14. — Mox pro sed codd. A T si.

2 Cap. 17. n. 29. In origin<ali liic locus sic incipit: Et ta-
men non frustra in hac Trinitate non dicitur verbum etc.

3 Cap. 38.

^ Cfr. August., IX. dc Trin. c. 7. n. 12. seqq.; et Anselm.,
Monolog. c. 11. — Deinde codd. aa bb voci conceptum , quod
bis occurrit , bis adiungunt vocabulum mentis.

5 Cfr. August., IX. de Trin. c. 11. n. 16; et Anselm.,
Monolog. c. 10. — Codd. P Q W addunt quod est esse imagi-
nem, et cod. 0 adiungit ergo verbum dicitur quod emanat
per modum imaginis.

S. Bonav. — Tom. I.

6 Cfr. August. , VII. de Trin. c. 2. n. ,3 ; et Anselm. ,
Monolog. c. 38.

- Num. 15.

» Cfr. August., IX. de Trin. c. 7. n. 12 ; ct loan. Damasc, II.
de Fide orthod. c. 21, ubi verbum vocatur animi mintius. —
Mox pro essentialis, quod habent Val. et od. 1. cum codd. A
FLT, alii codd. ct edd. aequatis; codd. aa bb aequaliler.

3 Vers. \L

1' Cap. 62: Pater et Filius et oorum Spiritus unusquisqae
sc ipsum ot alios ambos dicil.

482

SENTENTIARUM LIB. I.

dicit »: ergo verbuni esl triiini. Sed nihil est trinni nisi
essentiale: ergo etc.

4. llein, sicut dicit Anselnius in Monologio * : «Di-
cere nihil ahud est quam cogitando intueri»; sed
hoc esl essentiaie : ergo et verbuni. Si dicas , quod
dicere, secunduni quod essentialiter dicitur, non ha-
bet correspondens verbuni; contra: sicut dicit An-
selnms-, « Pater se dicendo generat Verbum »; sed
omnis actus, secundum quem persona reflectitur su-
pra se, est essentialis: ergo et ^/zcere , prout est es-
sentiale , respondel verbum : ergo etc.

o. Ilem, hoc ostenditur per comparalionem ad
id quod per verhum dicilur. Nihil raedium inter
creaturam et Creotorem est notio vel notionale, quo-
niam medium aequaliter distat ab extremis; sed
Verbum est medium, quoniam omnia per Verimm
facta sunl ^ : ergo etc.

G 0 N C L U S I 0.

Verbum aeternum in divinis dicitur tantum
notionaliter, non essentialiter.

Respondeo : Ad hoc dixerunt ahqui , quod dicere

opinio i. triphciter accipitur in divinis. Uno modo dicere est

idem quod intelligere ; rWo modo, idem quod gene-

rare; unde Augiistinus'' exponil illud Genesis primo:

uDixit, id est Filium genuit, in quo omnia dispo-

suit » ; tertio modo , dicere idem est quod creare ;

et verbum non respondet ei quod est dicere , in quan-

V tum increatum, nisi secundum quod dicere idem

est quod generare; et ita convenit soli Patri. — Sed

improbatur. istud nou videtur intelligibile, quod sit loqui sine

verbo , el quod aliquid sit clicere , cui non respon-

deat verbum, sicut nec generare sine genito , nec

nosse ^ sine notitia. Et hoc etiam ipse modus lo-

Sententis
auctoris.

Loqui (
duplicite

quendi el intelligendi abhorret , quod dicat aliquis ,

et loquatur sine omni verbo.

Ideo voluerunt aliqui dicere , quod sicut dicere opinio i ^'
accipitur essentialiter et personaliter , quia tres sunt
qui dicunt, sicut dicit Anselmus^ ita et verbiim dicitur
essentialiter et personaliter. Et secundum istam viam
solvere nituntur obiecta ad utramque partem. — Sed improbai
hoc est contra Augustinum et contra Anselmum ex-
presse. Nam Augustinus ' dicit , quod « verbum eo
ipso quod verbum, dicitur ad alteruni ». Similiter
Anselmus : « Apertissimum est, quod verbum non est
ille cuius est verbum». Et hoc patet etiam per au-
ctoritates Auguslini , quas Magister addncit in littera ^
et Anselmus in Monologio hoc expresse negat. '

Propter hoc inlelligendum, quod dicere idem
est quod loqni; loqui aulem est dupliciter, vel ad
se , id est apud se , vel ad alterum. Loqui ad
se nihil aliud est quam aliquid mente concipere.
Mens autem concipit intelligendo, el intelligendo aliud
concipit simile alii, intelligendo se concipit simile
sibi , quia intelligentia assimilalur inlellecto. Mens
igitur dicendo se apud se concipit per omnia simile
sibi ; et hoc est verbum conceptum ^. — Alio modo
dicere ad alterum est conceptum mentis exprimere;
et huic dicere respondet verbum prolatum.

Dicendum ergo, quod sicut in nobis dupliciter
accipitur dicere, ita in Deo. Nam dicere Dei apud
se, hoc est intelligendo concipere; et hoc est gene-
rare prolem similem sibi , et huic dicere respondet
verbum natum,idest Verbum aeternum. Alio modo
dicere est exterius se exprimere , et sic idem est
dicere quod se per creaturam declarare, et huic
dicere respondet verbum creatum et verbum lem-
porale.

Concedendum ergo, quod verbwn sicut et di-
cere dupliciter accipitur, scilicet aeternaliter et tem-

Etiamin I
est du| .
dicere.

1 C;!)). 63: Niliil autem aliud est sunimo spirilui liuiusmodi
dicere ((uam quasi cogitando inlueri, sicut nostrae nientis locu-
tio nihil aliud cst quam cogitantis inspectio.

2 Monolog. c. 33 . ubi ostenso generaliter , mentem rationa-
lcm cogitando formare imaginem et verbum , dicit: Iloc itaciue
modo quis neget, summam sapientiam, cum se dicendo intel-
ligit, gignere consubstanlialem sibi similitudinem suam, id est
Verbimi suum?

^ loan. 1 , 3.

* Libr. II. do (ienes. ad lit. c. 6. n. 1 3 : NOn ergo Deus
toties di.\it: fiat illa vel illa creatura , (]uoties in Iioc libro repe-
titur Et dirit Deus. Unum quippe Verbum ille genuit. in quo
dixit omnia, priusquam facta sunt singula. Cfr. ct ibid. libr. I.
c. 3. n. 8, ct c. 6. n. 12; nec non Enarral. in Ps. (51. v. 12.
n. 18, (|ua(! in se(|. ([. allegatiu".

^ Vat. cum cod. cc perpcram noscj. Paulo inferius fide
plurimTi codd. ut T P Q T W etc. reposuimus voc(mi aliqnis,
quae in Vat. desideratur.

^ Verba Anselmi hic citala vid(> siipra arg. 3. ad oppos.
— Val. . alium Anselmi texlum (c. 63.) respiciens, ubi iste
Doclor dicit, »0« es.sr tres dirpntes... nec plura, quac dicuntur,
post verba i)roxime anle(;edentia qm dicunt addit et qui dicun-
tur , codd. ni>c non edd. obnilentibus. Paulo superius eadeni

Vat. sola pro sicut dicere accipitur habet cum dicere accipia-
tur, et consequenter posiea ideo pro ita et, quae est lectio
nostra, cui suffragantiu' codd. 0 T \V et etiam cod. F, in quo
verbis transpositis legitur et ita. Alii codd. cum sex primis edd.
pro ita ct substituunt quod.

■^ Libr. VII. de Trin. c. 2. n. 3. — Textum integrum An-
selmi liabes .siq)ra ftmdam. 3.

8 Cap. 3. — Locus Monologii proxime citatus est cap. 63,
ubi Anselmus ail: Licet igitm- unusquisque scipsiim, et omnes
invicem se dicant; impossibile tamen est, in summa essentia
esse verbum aliud praeter illud, de (]uo iam constat, quod sic
nascitur ex eo, cuius est Vcrbum , ut et vera eius dici possit
imago, ct vere Filius eius sit. In quo mirum quiddam et incx-
pli(!abile video. Ecce enim cum manifestum sit, unumquemque,
sciiicet Patrem el Filium et Patris Filiique Spiritum, pariter se
et ambos alios dicere, et unum solum ibi (\sse Verbum; nulla-
tenus tamcji ipsimi Verbum videtiu' po.sse dici Verbum omniuni
trium, sed tantum unius eorum. Conslat enim, ijisum esse
imiiginem et Filiinn eiiis, cuius est Verbum. — Non pauci codd.
post M07ioloijio omittiint hoc , ciiiiis loco in aliis codd. ut
.\ G Iv V X legiliir et.

^ Cfr. An.sclm., Monolog. c. 10. ct 32. — Pro vorbis snb-
sequ ntibus Alio modo sola Val. substituit Loqui autem sive.

i)[ST. xxvii. I». II. \i;r. liNicis (,u;akst. i.

/•h;j

)nclusio.

lulio o|)-
liitoruiii.

ll.llullllLI.

ponililtM'. lit veil»[ini UMnponiiilcr ' (Mc.ilimi iicc csl
Deus iiec csl in Dco, scd (M'c;iliir;i rcspcclii Dci.
Vcrbwm ;icteniiiin cst Dciis et est illius soliiis, cii-
ius est concipi, sicut diccrc est illius soliiis, ciiins
est (•oiicipcrc. liltM) nilioiK^s prolKiiitcs V(Ml)iiin dici
ii()li()ii;ili((M', siiiit siniplicittM' conccdtMuhic.

I. t>. Ad illnd (piod oltiicitiir, (|Uod V(Mltuni cst
nQtilia, ct vcrhiiin est inanifcslativum ; dicendinn,
quod ist;i noii cst tot;i nitio V(M'lti, sicut iiec noasc
est tot;i r;iti() diccrc vcl ■* manifcstarc, scd ncccsse
est, (punl c;ul;it ilti conccptitni; idco (Miin notitia
conccpta ct vninifcstatio \)cv conccptum sit per so-
lumFilium, non Spirilum s;inclum, ideo patet iilud
quod oltiicitiir.

3. Ad illud (piod oliiiciliir de verho iii comp:i-
ratioue ad (li(^entcm, diceiidiim, (piod dicere non
dicitur esseiitialiter, nisi secundum quod dicitur re-
spectu verhi creati, et secundum quod notat effe-
ctum temponilem; secundum vero quod dicit respe-
ctum ;ictcrnum , sic solus unns est dicens.

4. Quod er<i;o ohiicilur, quod dicere non est ;iliud
qiiam cogitando intueri; dicendum, quod verum est,
uhi intuitus non est sine concepto^ ut in uohis et
iu Patre; sed iii Filio nou est, similiter nec in Spi-
ritu sancto. Quamvis euim se intelligant , tamen
non concipiunt prolem, quia uon est in eis fecundi-
tas ad generandum. — Si quaeras TAiiomm huius.

Aiigiistinus te docct dccimo (piinto * lU' Tiinil;it(!: •«aiioiiuiu».
(pii:i nos noii iiitclligimiis nisi |i<m' iiitcllig(Mili:iiii , el
ill:i S(Mii()er est g(Miit:i. Iii ill:i :iut(Mii Tiiiiit;itc hcaUi
:ilit(M' cst (piaiii in iiii:igiii(;, (pii:i (pi:tclihct persoii;i
iiitclligit. Ft i(l(!o iiitcllig(M'(; non dicit ihi r;itioii(Mii
concipicndi , :ic p(M' lioc noii c(tmplc(titiii' totani rn-
lioncm diccndi vcl rcrln iii Dco, iit iu iiohis.

I). .\(1 illud (piod ohiicitur, (piod ;u',tiis rcflexus
supr;i st; etc. ; diceiidum, ipiod , siv(! dic;itur' apud
se sive cxtcrius ad ;ilt(Miiin, utro^pK! modo iiiiitli- Diwr. im-

... plif^l acliiiri

cat apud .se actuiu al)soliitii)n. cX rcspcct/cnjn. Di- ai.soiuiiiin «t

rcHpccti-

cere eniin apud sc est (•ogitando sive intelligendo se ^uin.
conce[)tuin gignere; et ratione [irimi est rcflcxio, sed
ratioiie secuntli est rclalio. SimilittM' diccre cxtcrius
est se vcl c()nce[)tuiii (lecl:ir;indo ;ili([ni(l cxtr;i Ibr-
iiiare. Unde dicerc ntro([ue modo rcllcctitiir supra
dicentem et dictum: siq^ra dicentcm , nitione actus''
ahsoluti; supra dictum, nitione com[);irati. Kt sic m\-
nilesta est illa ohiectit), qut)iii;im dicere mu Umtum
est ;d)solntimi ; et idct) noii est essentiale senqicr.

t). Ad illud qnt)d ohiicitur, qnod Veihiim est
inedium; diceudum, qmd duplex est medium, sci-
licet esscntiac et intclligcntiae ; et Verhum non est
mediuin in essendo — sed extremum, qiioniam i[)suin
Verbuin oiiinia fecit — sed solum in intelligendo ,
quia Pater per Verhum onmia fecit. Et hoc infra me-
iius dicetur **.

SCHOLION.

I. Nomcn et ratio cerbi (quod in liorninc vcl verbum e.\-
tcrius prolatum, vel in mentc productum esse potest) ad Dciun
translatum est, de quo vide infra q. i. Ab ipso Seraphico inlra
q. 3. in corp. verbum mentis accurate definitur, scilicet quod
sit « siniilitudo e.xpressa et expressiva , concepta vi spiritus
intelligcntis , sccundum quod se vel aliud intuetur»; in quii
definitionc quatuor tanguntiu', ut ibi exponitur. Cum Scrapliico
et aliis multis convenit S. Tliomas (S. I. q. 27. a. I.) dicens :
« Quitumque intelligit, ex hoc ipso quod intelligit, proccdit ali-
(luid intra ipsum , quod est conceptio rei intellectae, e.\ eius
notitia procedens » (cfr. ibid. q. 34. a. I.). — Disscntiunt au-
tem S. Thomas et Scotus in re secundaria. llle docet, quod
verbum intellectus creati, formaliter loquendo, non est ipsa
intellectio, sed est similitudo formalis et expressa rei cognitae
per actum intelligcndi. Scotus vcro (I. Scnt. d. 27. q. 'I.)affir-
mat, illud essc ipsam intelleclionem actualem. De hac opinio-
num diirerenlia conferri possunt Caiclanus, ad S. I. q. 27. a. I,
et Rada, tom. 1. controv. 7.

II. Transfcrendo nomen verbi ad divina , diff;'reiitia atten-
denda cst inter verbum in Dco ct in creatis, at(iuc onuiia, ([uae
sunt imperfectionis , sunt excludenda (infra q. 4.j. Inter alia ,
quae discrimeu inter verbum creaium ct increatum imiiortant,

haec duo notamus:^nmo, quod verbum creatimi est efjectus,
increatum est tantum terminus productionis. Secundo, verbum
creatum non praesupponit intellectionem , sed prodiicitur , ut
intellectio fiat; increatam vero pracsupponit intcllectioncm es-
sentialem et ingenitam , ipsumque est terminus conceptionis et
productionis, qua Pater sibi exprimit talem conceptum omnino
sibi similem.

111. Dicere in Dco duplicitcr distinguitiu' (hic in corp.),
scilicct aeternaliler et temporaliter, quod latius explicatur II.
Sent. d. 1 3. dub. 3. — Loquendo de dictione aelerna , omnes
concedunt, eam essc actum intcllectus, ac duplicem actum
intellectus esse ponendum in Dco , alium essentialem et tribus
personis cominuncm , quo unaquactjuc persona se ct alias per-
sonas et omnia intelligil; alium notionatem, quo Pater produ-
cit sive dicit Verbuni per memoriam fccundam. Dissentit tanien
Scotus a S. Thoma iu re sccundaria : ille eniin vull, dictionem
ct intetlectionem essentialem duos esse actus distinctos vcl di-
sparatos, duin Angelicus ponit, dictionem contineri in intellectione
essentiali et tantum addere expressionem et relationem. De hac
conumersia , quiic ))olius de nominc quam de re alicuius
momcnti essc videtur, vidcsis Caictanum, ad S. I. q. 34. a. I,
et llada, controv. 8. — S. Bonaventuram in hac parte potius

^ Vat. subiicites^, quod removimus auctoritate codd. T Z.

2 Vat. cum cod. cc et, ed. I cum cod. ff nec. xMox pro
conceptum codd. A V conceptio. Porro Vat. contra codd. et ed. I
pro ideo cum ponit quio , pro sit hahet fit , et in fine addit se-
cundo. Denique pro ideo patet plures codd. incongruc et sic.

3 Cod. 0 conceptione, cod. bb cum ed. I conceptu.
* Cap. 7. n. 12.

5 In Vat. deest vocabulum nrtus , quod ex vetustioribus
codd. et ed. I restauravimus.

•5 in quaest. seq. Cfr. eliani d. 32. a. 2. q. 2. — Paulo
supciius post ipsum Verbum plurimi codti. cum ed. I omit-
tunt omnia , ciuod uti(|uc cum Vat. supplendum est. — Cfr.
Anselm., Monoloa-. c. 37.

484

SENTENTIARUM LIB. I.

cum Scoto convcnire , observat Bnrth. de Bnrberiis (toni. I. disp.
<2. q. 6. n. 376.) conlra Forcstum et alios; quod satis insi-
nuatur in hac quaest. in corp. et praecipue ad 3. et i, et q. 3.
in corp. (cfr. etiam d. 32. a. I. q. 1. ad 4, et a. 2. q. I. ad 3.).

IV. Prhna oj^inio, quae in responsione commemoratur,
etiatn a B. Aiberto liic a. 6. proponitur. Alex. Hal. (S. p. 1.
q. 62. m. 2.) sex modos profert, quibus accipi possit in Deo
verbum et dicere , scilicet essentialiter, non connotando aiiquid
in creatura (Pater dicit se); essentialiter, cointelligendo aiiquo
modo verbum (quia cointelligitur intelligentia, quae appropria-
tur Filio); notionaliter (Pater loquitur Verbum); notionaliter
et connotando effectum in creatura (Pater loquitur nobis in
Filio) ; essentialiter ct connotando effectum indistincte trium per-
sonarum (locutus est Dominus ad sathan). Idem in solut. ad 2.
distinguit in Deo dicere verbum et dicere j-em.

Mhilominus inter S. Doctorem et Alexandrum non est con-
Iradictio nisi in modo loquendi, ut S. Bonav. in saepius laudato
Prologo (cfr. pag. 472, coi. II.) evidenter demonstrat his verbis: «In
secunda autem nemo me arbitrubitur discordasse, qui scit distin-
guere inter propria et transsimtiva. Sicut enim diccns, non
esse ^erum risum sine ore, nec esse verum volantem sine
alis , non contradicit ei , qui dicit , pratum sine ore ridere , et
sagiltas sine alis volare ; sic qui dicit , nomen loquendi vel

dicendi , proprie sumtum , non esse sine verbo , sicut nec ge-
nerare sine filio, non contradicit ei, qui dicit, loqui vel dicere
sic transsumi posse et secundum aliquam significationem trans-
sumtivam dici de aliquo sine verbo generato. In his igitur et
in omnibus aliis, si quis adspiciat diligenter el pie, inveniet,
me a patrum et maiorum vestigiis non fuisse ausum recedere».
(Cfr, etiam q. seq. in corp. de verbo improprie diclo).

Secundae opinioni favet S. Thom. in Comment. (hic q. 2.
a. 2.). Idem autem in Sum. (I. q. 34. a. 1.) omnino consentit
Seraphico dicens: <i Verbum in divinis, si proprie sumitur,
est nomen personale tantum». — Singularis prorsus et falsa
est opinio Durandi (hic q. 3.) asserentis, verbuni in Deo pro-
prie dici essentialiter, et non nisi per approprialtonem de Filio;
quae doctrina consequitur ex alia eiusdem opinione singulari ,
quod nec Filius per intellectum, nec Spiritus S. per voluntatem
proccdat.

V. Alex. Hal. et S. Thom., locis citt. — Scot., in utroque
Scripto hic q. 2, et Report. q. 4. — B. Albert., hic a. 6; S.
p. I. tr. 8. q. 35. m. 3. a. 3. — Petr. a Tar., hic q. 2. a. 2.
— Richard. a Med. , hic a. 2. q. 2. — .Egid. R., hic 2. princ.
q. 2. — Henr. Gand., S. a. 58. q. 2. — Durand., hic q. 3. —
Dionys. Carth., de hac et seqq. qq. hic q. 3. — Biel , de hac
et seq. q. hic q. 3.

QUAESTIO II.

Utrum Verbum aeternum connotet aliquid ex parte creaturae.

Secundo qiiaeritur de Verbi aeterni connota-
tione, et est quaestio, utrum Verbum aeternum
connotet aliquid ex parte creaturae. Et quod sic,
videtur :
■^ 1. Primo auctoritate Psalmi': Dixit et facta

FmiAmeaia. su7it ; Bt primo Genesis : Dixit Deus: fiat , et fa-
ctum est: ergo cum dicer^e non sit aliud quam ver-
bum proferre, et ad dicere sequatur facere, et ad
facere ipsum factum, ergo ad verbum sequitur fa-
clum: ergo videtur, quod Verbum connotet aliquid
creatum. Si tu dicas , hoc non esse dictum de
dicere, prout accipitur aeternaliter et respondet ei
Verbum aeternum ^, sed prout accipitur temporaliter
et respondet ei verbum creatum; contra: Auguslinus
undecimo Confessionum ' : « Verbo tibi coaetemo di-
cis quaecumque dicis, et fit quidquid dicis, nec aliter
quam dicendo facis » : ergo videtur , quod illud sit
intelligendum de Verbo aeterno.

2. Item , Augustinus in libro Octoginta trium
Quaestionum ■• tractans illud Evangelii: In principio
erat Verbum , dicit: « Melius in hoc loco Verbum
interpretamur, ut signillcetur non tantum ad Patrem

respectus, sed etiam ad ea quae facta sunt opera-
tiva potentia » : ergo Verbum significat respectum ad
facta. Sed constat^ quod de Verbo aeterno loquitur,
scilicet quod erat in p?incipio.

3. Item, super illud Psalmi: Semel locutus est
Deus , dicit Augustinus^: id est, Filium genuit, in
quo omnia disposuit. Si ergo Verbum importat non
tantum generationem , immo etiam dispositionem
omnium, ergo ad omnia dicit respectum.

4. Item , Anselmus in Monologio ® : « Cum sum-
mus Spiritus se ipsum dicit, dicit omnia quae facta
sunt » : ergo eodem Verbo dicit se et creaturas. Sed
Verbum dicit respectum ad illud quod per Verbum
dicitur: ergo non tantum ad Patrem, sed etiam ad
ea quae facta sunt dicit respectum: ergo etc.

Contra: 1. Onme quod connotat temporale,
dicitur temporaliter; sed Verbum non dicitur tempo-
raliter in divinis, quia inprincipio erat Verbum'':
ergo Verbum non connotat lemporale. quia omnis
creatura vel creatum temporaliter incipit, accipiendo
large tempus: ergo Verbum nihil connotat in compa-
ratione ad creaturas. Si tu dicas, quod connotat in

Ad oc-
situm. 1

' Ps. 32, 9, et 148, 3. — In Vat. dcsiderantur vcrba a
codd. cxhibita et primo Genesis : Dixit Deus : fiat , el fa-
dum est.

2 Sic codd.; Val. omittit ante esse rf/c<w»i parliculam non,
ct deinde etiam \ crba : prout accipitur aeternaliter, et respon-
det ei Verbum aeternum , sed.

3 Cap. 7, n. 9, ubi originale: Verbo Tibi coaeterno simul et
sempiterne dicis omnia quae dicis, et fit quidquid dicis ut (iat,

nec aliter quain dicendo facis, nec tamen ct simul et sempi-
terne fiunt omnia quae dicendo facis.

■* Quaest. 63. In originali ultima verba textus citati sunt :
sed ad illa etiam, quae per Verbum facta sunt, operativa potentia.

^ Enarrat. in Ps. 61. v. 12. n. 18; non ad verbum , sed
ad sensum.

6 Cap. 34.

" loan. 1,1.

DIST. XXVII. I». II. AHT. lINICrS QIJAKST. II.

/iH:i

hahilu, non iu aclu, sicul aotcrna (lisposUio ot prai'.-
dcslinatio ; conlra : si nuu(|uain ali(|ui(l [\{)\vX vel
Ji(Mi(iuiu i^ssot, adhuc Paler S(! ipsuru dicerct, cri^o ot
VtM'hiun uicnh' ' couciperct: cr<fo Vorhuui cssct, si
nun(iuani uila creatura esset hitura vei praesens:
erjJio etc.

% Iteni , dicere Verhum est necessariiun , (luo-
niaui, sicut in praecedentihus prol)atuni Init, distin-
ctioue sexta '^ , produclio persouae est necessaria;
sed productio creaturae est voiuntaria, unde cum
producit eaui , posset non producere. Si ei'go siui-
pliciter necessarinui non ciaudit in se contingens,
Veri)uui non dicit respectuni aliquein ad crea-
turani.

3. Iteni, Creator et creatura sunime sunt distan-
tia, ergo in uulio communicant; si ergo Verhum Pa-
Iris est unum, et summe unum, ergo iiio Verho cum
dicalur Deus Paler, impossihile est creaturam dici.
Ergo si creatura non dicitur iilo Verl)o, non ergo
dicit respectum ad crealuram.

4. Item, si Verbum dicit respectum ad crealu-
ram, ergo poterit dici Verhum creaturae; quod ex-
presse negat Anselmus in Monologio ^ : « Verhum ,
quo creaturam dicit, nequaquam est Verhum crea-
turae ». Si tu dicas mihi, quod dicil respectum ad
dicentem principaliter , unde non potest dici nisi
Verhum Patris; eadem ratione, cum Spirilus dicat
respectum ad spirantem principaliler , non poterit
dici: spiritus Moysis, vel spiritus Eliae; quod est con-
tra Scripturam *.

5. Item, si dicit respectum ad creaturam, cum
omne nomen, dicens respectum ad creaturam , sit
essentiale, non personale ; Verhum nullo modo dici-
tur personahter; quod est contra praedeterminata ^

CONCLUSIO.

Verbum aeternum importat etiam respectum ad
creaturam per modum exemplaritatis disposi-
tivae et virtutis operativae.

Respondeo: Dicendum est, sicut dicit Anselmus ^
bumintunc verhum dicitur vel generatur, quando mente

nere.

similitudo vci imago alicuius cognoscihilis concipi-

lur ; ct vcrhiiiii iiliid rcspicil, (piod rcspicil simili-

tiido conccpla. (Jiioiiiam igitur incFis nostra non N>ri.uiii in

siiiiui iicc uno^ ct codeui videt se et alia, idco aiio 'ira.

verho dicit se, et aiio aiia, imiiioaiiis: tot cniiii iii

(!a sunt veriia, ipiot intcilcct;i. Smnmiis autcMii Spi-

ritiis in Patre se et omnia iino asi)eclii et (!odcm \>ri.iiiu m

l><!0.

cognoscit; et (•mn intciiigit se el aiia, cognoscit se*
ut ali»)rum principium. Kt (|uia in ipso vis conceptiva
concipit simililudiiicm, omnia circiimpicclcnlcm sub
intiiitu uiio siv(! aspcctii, (•oncipit sivc gciicrat unum
Veii)Uiii, quod est simiiitiido Palris imitativa et si-
miiitudo rerum exeiii|)iativa et similitudo operativa;
et ita teiiet quasi mediuni , et dicitur Pater operari
per Verbum; et ulterius ipsi Verbo attriiiiiilur, (piod
sit Dei virtus et Dei sapientia^.

Et ita patet, quod Verhum divinum dicit respe- f-/"'ci"8i'j »•
ctuiii ad Pa^m>? dicentem ipsum, a quo generatur,
per omnia consimiiem. Dicit etiam respectum ad
creaturam per modum exemplaritatis dispositivae
et virtutis operativae. Et quia ista non dicunt respe-
ctum in actu, sed solum in habitu, dico, quod sicut
exemplar dicit respectum in liahitu , et potentia si-
militer — quia multa scit Deus et potest, quae non
facit — sic et Verhum aeternum. Unde sicut supra^** conciusios.
dictum est de Dono, ita etiam nunc inteliigendum
de Verho.

Concedendae igitur sunt rationes prohantes,
quod dicit respectum; sed non connotat effectum
actualiter. Unde prima ratio **, quae prohat de effectu -^^^^^ f»"»-
actuali, solvenda est, sicut in opponendo tactum est,
quia ihi loquitur de dicere, secundum quod ei re-
spondet verhum creatum, quod est quasi verhum
prolatum; sed tamen illud dicere est per Verhum
increatum, sicut Pater dicitur operari per Filium; et
hoc est quod dicit Augustinus, « quod aeterno Verho
dicis quaecumque dicis , et fit quidquid dicis». —
Potest tamen dici, quod iliud dicere est aeternum , -^''3 soiutio.
et tantum valet, quantum disponere; sed hoc non di-
cit effectum , sed respectum in hahitu; et hoc con-
cessum est, quod Verhuin dicit. Et quod iste sit in-
tellectus Augustini, patet per litteram sequentem:
« Et simul et sempiterne dicis. Nec tamen simul et

' Cod. T omittit mente, et subin(ie pro iilla substituit
aliqua.

- Quaest. 1. — Pauio post pro voluntaria sola Vat. con-
tingens, quam immutationcm textus eacJem Vat. facit etiam infra
in solutione liuius obiectionis.

3 Cap. 33.

* Num. 11, 17. et 23, de quo vide supra d. 17. p. II.
dub. 4, d. 18. dub. 6. De spiritu Eliae cfr. IV. Reg. 2,9. et 15.
Cfr. etiam lit. Magistri, d. XVlli. c. 4. et o.

^ In quaest. praeced.

fi Monolog. c. 31. 33. Propositiones sequentes summam con-
(inent eorum quae Anseimus loc. cit. c. 32-36 docet. — Vat.
perperam Augustinus pro Anselmus.

^ Codd. L 0 adiungunt aspectu, et subinde post eodem cod.
V inserit verbo. Mox codd. C F G I L 0 R S U V Z aa et alii pro
verbo inepte subslituunt modo.

8 Ex niultis codd. ut F G I L 0 P Q T V X Z aa cc ot sex pri-
mis edd. revocavimus voculam se, quae a Vat. abest. Mox
cod. W complectentem pro circumplectentem. Paulo inferius
non pauci codd. cum edd. 2, 3, -i, 5, 6 verbo concepit prae-
figunt et (quam particulam liic accipias pro etiam).

9 Cfr. I. Cor. I, 24; et infra d. 32. a 2. q. 2.

10 Dist. 1 8 , praesertim q. 2. et 3.

11 Vide fuddam. I, ubi et integer textus .Augustini, qui
deinde occurrit. — Paulo inferius cod. cc actiialem pro actua-
liter.

486

SENTENTIARUM LIB. I.

sempiterna sunt * quaecumque facis ». Ex hac auclo-
ritate patet veritas responsionis, quod Verbum dicit
habitualem respectum.

1. Ad illud quod obiicitur in contrarium, quod

soiQtio op- nullum aeternum connotat temporale; dicendum,

poMorum. ^^^^ verum est in actu; unde Verbum proprie lo-

quendo non connotat effectum, sed dicit respectum
non ad creaturam iam entem ^ vel etiam lantum
futuram, verum eliam possibilem fieri. Et sic pa-
tet responsio ad instantiam, quam adducit in con-
trarium.

% Ad illud quod obiicitur, quod productio Verbi
est necessaria et aeterna, sed creaturae voluntaria;
dicendum , quod quamvis actualis productio creatu-
rae sit volunlaria, tamen potentia producendi et
scientia est necessaria. Impossibiie enim est, Deum
non posse, et impossibile est, Deum nescire creatu-
ras producere.

3. Ad illud quod obiicitur, quod non commu-
nicant in aliquo; dicendum , quod verum est de
comnuinitale essentiali et praedicatione; el hoc modo
non communicant in Verbo , quia Verbum est Deus,
non creatura; nihilominus tamen secundum aliquam
rationem possunt habere respectum ad idem. Nihil
enim impedit, quod unius et eiusdem Deus sit
principium , et creatura sit effeclus ; et ita est de
Verbo aeterno, quod dicit respectum ad Patrem
ut ad principium, ad creaturam autem ut ad ef-
fectum.

4. Ad illud quod obiicitur, quod tunc poterit
V dici Verbum creaturae; dicendum, quod, sicut patet

ex ratione nominis, verbum dicit respectum ut ' ad
producentem, quia dicitur verhum dicentis ; similiter
donum: et quia principalis respeclus, importatus per
nomen, solum dicitur respectu personae, ideo nec
Filius dicitur verbum creaturae , nec Spiritus san-
obiectio. ctus douum creaturae. Et si tu obiicias de hoc no-

s. Si

cnptj

mine spiiHtus, dicendum, quod prout de spiritu Eliae soivitar
dicitur, non accipitur ab actu personaU — quia^ Spi-
ritus sanctus dicitur spiritus Patris et Filii tantum —
sed accipitur ab actu spirandi, de quo loannis ter-
lio^: Spiritus , ubi vult spirat; et iste est actus
essentialis. Unde sicut dicitur Deus Eliae , quia fovet Eipu.
Eliam, vel ab aliquo alio actu, ita spiritus Eliae, quia
spirat Eliae; ita etiam posset dici spiritus sanctus
Eliae, sicut dicitur Danielis decimo tertio ^ : Suscita-
vit Deus spiritum sanctum pueri iunioris. Nec hoc
est contra Magistrum , quia ipse loquitur de Spirilu
sancto, prout est nomen impositum a proprietate
personali. Et magis determinatum est illud totale
nomen, quod stet pro persona, quam hoc nomen
spi?Htus per se ; ideo frequentius invenimus spiritum
dici alicuius hominis quam spiritum sanctum alicu-
ius hominis. Altamen invenitur alicubi, quia, sicut
dicitur spiritus Eliae, quia in eum spirat et inspi-
rat ' , ita et spiritus sanctus Eliae , quia ei sancta
inspirat. Et ideo fortassis ibi* dictum est, quod susci-
tavit spiritum sanctum, quia non fuit ad futura prae-
dicendum, sed ad iniquum iudicium retractandum.
5. Ad illud quod obiicitur, quod nomen dicens
respectum ad creaturam non est notionale; dicendum,
quod verum est, si illum pure dicat; sed Verbum
non tantum ipsum dicit nec principaliter dicit, sed
principaliter dicit respectum ad Patrem , sicut et de
Dono dictum est^ Magis autem Filius et Spiritus san-
ctus nominantur nominibus dicentibus respectum ad
creaturam quam Pater , quoniam secundum rationem nouhaj
intelligendi et appropriandi quasi medium sunt inter
nos et Deum, et secundum rationem appropriandi
sunt reducenles ad Deum. Unde secundum Augusti-
num ^^: « Pater est principium, ad quod reducimur;
Filius forma, quam sequimur ; et Spiritus sanctus
gratia, qua reconciliamur ». Unde et ipsi magis pro-
prie nobis dari dicuntur quam Paler.

SCHOLIOK

I. Iii respons. tiistinguitur iii Verbo triplex similitudo, scii.
Patris imitativa (exprossiva), rerum crcatarum exemplatica , et
earundcm operaiiva. Ilaec acccpta sunt ex August., 83 Quaest.
q. 63, et approbata ab Alex., S. p. l. 62. m. 1. a. 3, et ab Ange-
lico, S. q. 3i. a. 3; cfr. etiam quaest. seq. acl 2. — Argum. I.

in lundam. egct explicationa, quae fit in respons. duplicitcr,
incipiendo a verbis: Concedendae igitur sunt. — Pro tota quae-
stionc cfr. supra d. 18. q. 5, et pi'o solut. ad. 4. ibid- q. 6.
11. Cum hac quaestione coliaeret controversia quaedam .
praecipue inter scholam Tliomisticam et Scotisticam agitata, scil.

1 Pro sunt, quod auctoritalc omnium codd. ct edd. posui-
mus , Vat. cuni originali fiunt. Mox pro habitualem multi
codd. ut C II K M 11 S T U V Y Z bb habitadinalem , ct codd.
AGLO habitudinem ; non rectc; vide supra pag. 325, nota 10.

- Vat. cum cod. cc existentem.

3 Cod. 0 omittit ut.

* Plures c )dd. ut G II P Q fl' bene adiiciunt sic.

5 Vers. 8. — Actus spirandi , dc quo S. Doctor loquitui'
paulo supcrius, idem accipiendus est ac aclus inspirandi. —
Posl verba de quo , quae proximc sequuntur, cd. \ subiicit
dicitur ; idcm vorbum Vat. practei- auctoritatem codd. mox
repetit jjost ita. Deinde pro spirat Etiac cod. 0 inspiratvr

Eliae, et ed. 1 inspirai Eliae. — De etymoljgia vocis D&us
vide supra pag. 60, nota 2.

6 Vers. 45. — De scntentia Magistri , quam S. Doctor mox
aflcri, vide supra d. XVIII. c. 5, et Comment. ibid. q. 6.

■^ Cod. T inspiraiur.

8 Dan. 13, 45: Suscitavit Dominus spirituni sanctum pueri
iunioris, cuius nomen Daniel.

9 Supra d. 18. q. 4. 5.

"^ Dc Vcra Religione, c. 55. n. 113, ubi originnle recttrn-
mus pro reducimur. — Paulo ante codd. P Q lum post et Deum,
lum post ad Deum addunt Patrem.

DIST. XWII. I>. II. ART. IINICIIS QIIAKST. III.

/i«7

ox qiin ropnitiono pnxliirnliir V('il)iim , lUriim cx iili(|ii:i cof^iii-
lioiU'. (icliKili cssciitiiu' pcisoiiiinim ct crciidiiiiium, iin cx priii'-
siipposita cojjnitioiic (liviiiuc csscntiiic c( pcrsonarum, iion milcm
(TOitiirinum ; ct utnim ista cofjnitio pr;icsiipponiitiir iit prinri-
piiim qiio Vcrhi , an soliim ordinc niilurii(> priicsupponiitiir ,
(|uiii sit principiuin productionis. iiiicc (litTcrcnliii oiitur cx illo
divcrso modo locpiciidi, do qw in Scliolio iid piiicccd. (piacst.
locuti siinuis. S. Honav. ad utraiiKiuc |)iirtcm tiiiliitiir ii siiis
iiUcriirclilius, (lui vorba cgrcyiii (in corp.): Siininius initcm
S|)iiitus ctc. sibi fiivcrc cx utra(|uo piirlc putiiiU. Probiibilius
aiitom (ut nobis vidotiir) Barth. do Barboriis (dispiit. I i. (]. 9.)

asscrit, ciini iid inodiim Sc(Ui lof|iil. Sod rcs ox!(,'iil ost mo-
mcnti.

III. In ips:i (|ii;icstioii(' solvcnda omiios consoiilin! vldeii-
tur. Alcx. Ilal., .S. p. I. q. 62. iii. 1. a. i. — Scol., do hac ot
sc(|(|. (i([. hic. ([. .'J; Hcporl. hic ([. ti. — S. Tliom., hlc q. 2.
ii. ;t; S. (|. :U. a. :{, ot (|. .'(7. a. 2. ad .1. — M. Albort., do
liiic ot so([. q. I. Sciit. (I. 28. a. 10; S. p. I. tr. 8. (j. 3.'j. m. .'J.
;i. o. — Pclr. ii T;ir., Iiic (\. 2. ;i. :). — Itichard. a Mod., hlc
a. 2 ([. ;{. — .K^,'i(l. It., hic 2. |)rinc. q. 4. — Ilcnr. Gund.,
S. a. .')9. (j, .">. — Dioiiys. C^irtli., Iiic ([. .3. circa liiiciii.

QUAKSTIO lll.

Quae sit comparatio Verbi ad sapienliam. sive notitiam.

Terlio quaerilnr de couiparatione Verbi ad sa-
pientiam. Et riim Filins sit verbiim et sapientia,
(luaerilur, quod istoruin sit prius secunduiu ratio-
nein intelli<i;endi. Et quod sapientia prior sit, vi-
detur.

i. Augustinus, nono de Trinitate capitulo de-

!iaine.it:).ciuio ' : « Verbum est cuin amore notitia » , ergo

verbum secundum rationem intelligendi addit supra

notitiam; sed (|uod se habet per addilionem ad ali-

quid, praesupponit illud: ergo etc.

± Item, notitia dicit essentiale , sed verbum
personale: ergo cum essentiale sit communius, et
omne communius secundum rationem intelligendi sit
prius'': ergo etc.

3. Item, verbum (\\q\\, respectum ad creaturas,
sapientia autem dicit quid absolutum de ratione sui
nominis: ergo cuin absohUum secundum rationem
intelligendi sit prius respectivo^ , ergo et sapientia
quam verbum.

Contra: 1. Ecclesiastici primo^: Fons sapien-
^opfoii- tiae verbum Dei in excelsis; fons dicit rationem
principii : ergo verbum est principium sapientiae. Sed
quod est principium est prius secundum rationem
intelligendi : necessario ergo verbum prius quam
sapientia.

2. Item , « Verbum , sicut dicit Augustinus in
libro Octoginta trium Quaestionum ^ dicit operativam

potenliam )) ; sed potentia, sicut dicit Hicliardus,
secundum rationem intelligendi prior est (luam sa-
pientia: ergo etc.

3. Itein, verbum dicit similitudinem interius
conceptam. sapientia dicit habitum vel habilitatem
ad cognoscendum ^ ; sed conceptio similitudinis et
speciei praecedit ipsam habilitatem: ergo et verbum
praecedit sapientiam in intelligendo.

luxta hoc quaerilur, cum Filius dicatur verbum Quaestiones

. , . . aliae.

et sapientia, propter quid sapientia solum est ap-
propriatum , non proprium , verbum autem est pro-
prium. — Et iterum, cum Filius sit filius et imago
et verbum proprie, quaeritur, quae sit differentia
istorum nominum. Si enim non est differentia nisi
in voce, tiinc videntur esse nomina synonyma.

CONCLUSIO.

Secundum rationem intelligendi iniellectus sapien-
tiae et notitiae est prior intellectu verbi.

tria.

Respondeo: Dicendum, quod in intellectu m-ft^" in verbo im-

portantur

caduiit istae conditiones, scihcet inlelligentis cognitio,
similituthnis conceptio et alicuius expressio. Et hoc
patet, si consideremus generationem verbi secundum
Anselmum in suo Monologio ' , qui dicit sic : « Cum
cogito notum hominem absentem, formatur acies co-

^ Num. 15. — Ah'qui codd. cum Val. puilo sii)v-rius /)/7«s
pro piior, et paulo inferius aliud pro aliqiiid.

- Sub hoc respcctu Aristot., VI. Topic. c. 3 , (c. 4.) ait :
Haec (genus et ditfcrentiae) autcm sinipliciter notiora ot priora
sunt specle; interimit cnim gcnus et differentia speciem , quare
priora haec specie. Sunt ;iutem notiora; iiam spocie quidem
nola , necesse est gcnus et differentias cognosci; qui hominem
enim cognoscit, ct animal grcssibile cognoscit ; at genere et
dilTcientia notis, non necesse est et speciein cognosci ; quare
ignolior species. — Paulo ante pro omne , quod e.\ niss. B OP Q
reposuimus, Vat. csse.

3 Vide supra pag. 437, nota 3.

^ Vers. 3.

^ Quaest. 63. — Bichardi, qui mox citatur , verba sunt
haec: Constat ergo, quod superius dictum iam est, quia potest

css(! multiiilcx potentia, ubi nulla potest esse sapientia [v. g.
in rcbus iiiiinimatis et brutis]; e contra autem, ubi nulla po-
tenliii est, nulla sapientia inesse potest. Nam posse sapere absquc
dubio est nliquid posse. Dat itaque esse posse non sapientia po-
tentiae , sed potentia sapientiae (VI. de Trin. c. lo.).

8 Cfr. Aristot. , VI. Ethic. c. 3, ubi quinque intellectuales
habitus, scil. ars , scientia, prudentia , sapientia, intellectus
afferunlur; ot c. 7 , ubi sapientia fusius explicatiir. — Mox pro
speviei in Vat. et cod. cc hiibetur specieriim.

"^ Cap. 33. — Mox Vat. aflercns textum Anselmi, paucis
tantum codd. suffragantibus, format acies cogmtiouis in se
talem pro fonnatur acies cogitationis nieae in talem. — Verba
in se loco nostrae lectionis meae in non paiicis mss. et in ed. I
exst;.iit, sed falso; nostrae lectioni suffragatur cod. 0 cum ori-
ginali.

488

SENTENTIARUM LIB. I.

gitationis nieae in taleni imaginem eins, qualem illam
per visum oculorum in memoriam attraxi, quae
imago in cogitatione verbum est eiusdem hominis,
quem cogitando dico. Habet igitur mens rationalis,
cum cogitando se intelligit, secum imaginem suam ex
se natam, id est cogitationem sui, ad sui similitu-
dinem quasi sua impressione formatam; quae imago
eius verbum est. Hoc itaque modo quis neget sum-
mam sapientiam, cum se dicendo intelligit, gignere
consubstantialem sibi similitudinem, id est Verbum
suum » ? Verbum autem non est aliud quam simi-
litudo expressa et expressiva, concepta vi spiritus
intelligentis, secundum quod se vel aliud intuetur.

ck)nciusio 1. Unde patet , quod intellectus verhi praesupponit in-
tellectum notitiae et generationis et imaginis : in-
tellectum notitiae in intuitu spiritus intelligentis ;
intellectum generationis in conceplione interiori :
intellectum imaginis in similitudine per omnia con-
formi, et superaddit his omnibus intellectum expres-
sionis.

Quoniam igitur intuitus intelligentis non dicit
respectum , ideo ipsa sapientia et notitia non dicit
proprium. Sed quoniam conceptio et similitudo di-

conciusio 2. cunt respectum \ ideo necesse est, tam nomen /ilii
quam imaginis, quam etiam verhi proprie dici.

Et rursus patet ordo in dicendo, et patet etiam
differentis modi dicendi ratio. Nam sapientia vel

conc\asio z. notitia dicit primum in intelhgendo: deinde filius ,

qui dicit ipsam emanationem sive conceptionem ;
deinde imago , quae dicit modum expressum ema-
nandi, et tertio loco ^ verbum , quod dicit haec
omnia, et superaddit rationem exprimendi et ma-
nifestandi.

His visis , facile est ad obiecta respondere. Con-
cedo enim, quod secundum rationem intelligendi in-
tellectus notitiae et sapientiae est prior.

1. Ad illud quod obiicitur, quod Verbum est
fons sapientiae; dicendum, quod istud intelligitur de
sapientia creata.

2. Ad ilhid quod obiicitur, quod dicit poten-
tiam operativam ; dicendum , quod Verbum , etsi ha-
beat omnipotentiam , sicut Pater, tamen ipsum Ver-
bum non dicit potentiam operativam de ratione
sui nominis , nisi in quantum illa potentia est ope-
rativa praevia^ dispositione ; et quoniam dispositio
est actus sapientiae, ideo sapientia prior in intelli-
gendo est.

3. Ad illud quod obiicitur , quod similitudo est
prior habilitale in intelligendo; dicendum, quod istud
verum est^ in quibus est sapientia per acquisitio-
nem, sicut in nobis; sed non sic in Deo, immo e
converso, quia ex intuitu jnentis summe sapientis
oritur Verbum, quod dicitur esse summa sapien-
tia, ita quod simihtudo concepta non dat sapien-
tiam concipienti, immo magis accipit. Quod ultimo
quaeritur, iam determinatum est.

SolnSo
positoruo

SCHOLIOK

Praeter solutionem propositae quaestionis in resp. tum
accurate indagatur ratio vcrbi, tuni asseritur, quod Verbum
proprie dicilur, tuni differentia describitur inter quatuor no-
mina secundae personae. De nomine sapientia cfr. infra d. 28.
dub. i, d. 32. dub. 1-5. De nomine imago cfr. infra d. 31.
p. II. a. 1. q. 1. 2, ct dub. 2. 3. i.

De ipsa quaestione: Alex. Hal., S. p. I. q. 62. m. I. a. 2.

— S. Tiiom. quaestionem tangit S. p. I. q. 34. a. I. ad 2.

— Petr. a Tar., hic q. 2. a. I. quaestiunc. 3. — Richard. a
Med., hic. a. 2. q. 4. — Henr. Gand. , S. a. 58. q. 2. n. 14.
seqq. — Dionys. Carth., hic q. 3.

QUAESTIO IV.

Utrum nomen verbi recte sit translatum ad divina.

Quarto quaerilur de translatione huius nominis
verbum ad divina. Et quod nullo modo debeat trans-
ferri, ostenditur.

1. Omnis translatio est secundum similitudi-
®; sed nihil in crealura vanius est verbo, quia

verhuni autem
Domini manet in aeternum^: ergo etc.

Ad opposi- nem

statim dum fit, transit el non est

2. Item , cum sit verbuin intelligibile et sen-
sihile secundum duplex dicere , quaeritur , quod
istorum transferatur. Et quod non exterius , vult
Augustinus deciino quinto de Trinitate " : « Ver-
bum exterius non est verbum , sed signum ver-
bi )) : ergo si Verbum divinum est verum verbum ,
ergo etc.

1 Omncs fcre codd. cum ed. 1 proprimn pro respectum ;
lectio contcxtui contraria. Proxime antc cod. T post similitudo
inleriicit et expressio.

2 Pcrmulti codd. cum sex primis cdd. modo pro loc.o; ine-
pte, ut liquel.

3 Plurimi codd. cum edd. 2, 3 paterna pro praevia; lc-
ctio evidcnlcr corrupta.

■* Ed. 1 subiicit in his.

s Cfr. supra pag. 1 , nota 8, et pag. 72, nota 3. — Subinde
ed. I inter creata pro in creatura.

fi Kpist. I. Petr. 1, 25.

^ Cap. 11. n. 20; Verbum quod foris sonat, signum est
vcrbi quod intus lucet, cui magis verbi competit nomen. —
Paulo ante plurimi codd. cum edd. !, 6 omittunt istorum.

DIST. \XVIl. I». II. AHT. IINICIIS giAKST. IV.

/.H«J

3. Itom. crterius voilmm oxit a diconto, Vor-
bum autom (livimim sompor (\st in (licont(! , (jnia
ego in Palrc, (licit Voiitas, loannis (l(»cim() (|narto':
ergo etc.

4. Item, vidolnr (piod noc ad siinilitndmom
interioris c()}J:itationis, (iiiia. dicit Aii«,Mistinns (hvimo
quinto de Trinitato^: Co[,Mtatio cst quid volnhilo; in
Deo antom niliil est volubile: er^fo etc.

5. Item , cogitationcs mortalium timidae sunl,
Sapientiae iiono^, et incertae providenliae nostrae;
sed in Verbo divino nulla est falsitas , nulla dubie-
tas: ergo etc.

6. Item, multa cogitamns, quao nol)is displi-
cent; sed Verbum divinum est per oumia placens
Patri * : ergo etc.

7. Item, multa cogitamus. quae mn possumus ;
sed Verbum divinum est omnii^otens^: ergo etc.

|| CoNTRA : 1. Inler omnia creata imago est expres-

Fiamenia.sior ^ orgo inlor omnos emanaliones ea est expres-
sior , quae est in imagine; sed emanatio similis
Verbo increato in imagine est emanatio verbi a
mente : ergo expressissima , ergo convenienter trans-
fertnr.

2. Item, quod dicatur per comparationem verbi
intellectus , lioc videtur per comparationem ad res

If extra , quoniam Ikclesiasticus ' , secundum aliam
translationem Septuaginta: Principium. omnis ope-
ris verbum ; sed per Dei Filium omnia sunt facta:
ergo etc.

3. Item, quod verbum vocis sit simile, vide-
tur, quia Verbum dicilur, quia expressivum et ma-
nifestativum — unde nec Patrem quis novit nisi Fi-
lius, et cui voluerit Filius revelare, Matthaei un-
decimo * — sed hoc maxime est in verbo vocis, nara
verbum interius non patet nisi per verbum vocis:
ergo Verbum increatum dicitur ad similitudinem
exterioris verbi.

4. Item, Basilius^: Filio Dei attribuitur .9e?mt5,

sapieittia, virtus , vrrhiim ol lnmen: sonsiis, (jiio
cogilantiir omnia ; sapiontia. qiia omnia disfiomm-
liir; virtiis, (pia liiinl: vorbum. (|ii() anminli.intiir;
liimon , (jiio claroscunt. Si orgo Vorbiim dicitiir ra-
tiono annunlialioiiis , ot lioc portinet ad voibiim
vocis , patot (|ii()(l illiid Vcrbuin dicitur ad simili-
tiidinom vorbi prolali.

c 0 N c L u s I 0.

Nomen verbi, inlellectum cum certis conditionibus ,
convenienter transfertur ad divina.

Respondko : Dicendum, qiiod sicut ratio pater-
nitatis per priiis roporitur in Doo quam in crcatiiris,
tamen ipsum noinen translatum est a nobis ad
Deum^"; sic ratio lucis, sic sapientiae , et horuin
similium, sic etiain ratio verbi. Et significatum per conriusio i.
prius et nol)ilius est in Deo quain in nobis; tamen
nomen translatum est a nobis ad Deum.

Translatio autem fit propter duo: una ratio est nupiev ra-

, • •!■. 1- 1- .• . ''0 Iransla-

propter similitudmem expressam , alia ratio est pro- lionis.
pter instructionem nostram; et haec duo hic sunt.

Prinmm quidem est similitvdo verbi creati ad in- Rano i.
creatum, ad quam insinuandam distinguit beatus Au-
gustinus in libro decimo quinto de Trinitate " ver-
bum secundum triplicem differentiam. Nain unum
est verbum sensibile, aliud est verbum intellig ibile ,
tertium est verbum med.ium. Verbum sensibile at-
tenditur in prolatione vocis, verbum intelligibile in
cogitatione rei, verbum medimyi in cogitatione vocis.
— Et est ordo, quia primo cogitat aliquid homo quid
sit, secundo, qualiter debeat cogitatiim pronuntiare ,
tertio pronuntiat.

Sicut ergo ratio trinitatis reperitur in sen.su,
reperitur in ratione conversa ad sehsum, reperitur
et in ratione secundum se *% sic et ratio verbi. Et Raiio verbi

, , . . . .... invenitur in

quemadmodum trinitas, in qua consistit expressatribus.

1 Vers. n.

- Cap. 15. n. 23: Qiiid est, inquarn, hoc formabile non-
dumque formatum , nisi quiddam mentis noslrae, quod hac at-
que hac voiubili quadam motione iactamus, cum a nobis nunc
hoc, nunc iliud, sicat inventum fuerit vei occurrerit, cogita-
tur? — Et c. 16: Quapropt;^' ita dicitur illud Dei Verbum, ut
Dei cogitatio non dicatur , ne aliquid esse quasi volubile cre-
datur in Deo.

3 Vers. 14. — Ed. 1 voci Sapienliae praemittit sicut di-
citur.

* Cfr. Matth.. 3, 17, et 17, 5. — Vocabulum Patri , in Vat.
desideratum, posuimus auctoritate praestantiorum mss. et ed. 1 .

5 Sap. 18, 15.

« Cfr. supra d. 3. p. I. q. 2. ad ult., et p. II. a. I. q. 2.
— In fine argumenti Vat. cum aliquibus codd. expressiva pro
expressissima.

^ Cap. 37, 20, ubi Vulgata: Ante omnia opera verbum
verax praecedat te.

* Vers. 27.

® Hunc textum etiam alii Scholastici, ut B. Albertus et
S. Thomas, citant, sed non indicant, in quo Basilii scripto habea-
tur. Editores operum illorum Scholasticorum textum sumtum

S. Bonav. — Tom. I.

volunt ex Basilii opore contra Eunomium, in quo opere flib. H.
n. 17.) aliqua quidem istorum nominum, quae hic Filio Dei
attribuuntur, occurrunt, sed non omnia, neque ibi nomina ista
explicantur , sicut fit in nostro textu. Plura praedictorum no-
minum exposita inveniuntur apud Greg. Nazianz., Orat. 36. et
49. — Tertullian. vero in Apoiog. c. 21. ait: « Et nos etiam
Sermoni (Verbo) atquc rationi itemque virtuti, per quae omnia
molitum Deum ediximus, propriam substantiam spiritum inscri-
bimus, cui et Sermo insit pronuntianti , et ratio adsil dispo-
nenti, et virtus praesit perficienti». Et in libr. adv. Prax. c. 6.
dicit, quod Deus protulit Sermonem (Verbum), « ut per ipsum
fierent universa , per quem erant cogitata atque disposita, immo
et facta iam quantum in Dei sensn ». — In ipso textu citato
post virtus qua codd. cum edd. 1, 2, 3 omittunt cumta.

10 Vide supra d. 22. q. 3, praecipue fundani. 1. — Paulo
inferius post quam sola Vai. interponit in fiominibtis vel.

" Cap. 10. n. 19, et c. 11. n. 20. — Paulo superius voci
similitudo Vat. cum paucis codd. praemittit expressa.

12 Libr. XV. de Trin. c. 3. n. o, ubi S. Doctor summam
exhibet eorum quae in aliis libris de triplici hac trinitate docuit,
de prima scil. et secunda in libr. XI. c. 2. et 3; de tertia in
libr. IX. c. 4, et X. c. 11.

490

SENTENTIARUM LIB. I.

similitiido, non est in sensu, nec in inferiori parte
rationis, sed in ratione secundum se; sic cuni tri-

conciusio2. pliciler dkalnr verbum, in nullo consistit similitudo
expressa , nisi in verbo intelJigibili; et iioc est ver-
buni, quod ad nullam pertinet linguam. Unde dicit S
quod « qui hoc potest videre, aliquo modo videt il-
lius verbi siniilitudinem ».

Similitudinem autem islius verbi ad illud assi-

Tripiexsimi-0nat quantum ad tria, scilicet quantum ad emana-

litUdO. "^. ' . . . 4 J J-

tionem sive origmem , quantum ad aisposittonem ,
quantum ad unionem. Nam haec tria in Filio Dei
est considerare: originem, secundum quam dicitur
fihus; dispositionem aeternam, secundum quam di-
citur mundus archetypus et ars plena omnium ra-
tionum viventium ^; et unionem, secundum quam
dicitur homo factus.

SimiHtudo est in origine. Nam sicut Filius per

simiiitudoi. modum naturae procedit per omnia Patri simihs, sic
verbuin intelleclus a mente procedit per modum na-
turae per omnia ei simile et aequale; unde dicitur
mentis conceptus.

Quantum ad dispositionem est similitudo^ Nam

simiiitudo-2. sicut liomo nihil operatur rationabiliter , quod non
praecogitet et mente concipiat, sic Deus Pater omnia
in Verbo disposuit. Et sicut dispositio nostra vel
praeconceptio potest esse, etiam si non sequatur
opus, sic et dispositio aeterna et praecognitio non ab
opere dependet.

Quantum vero ad unionem est similitudo. Nam

Piraiiit»do3. sicut verl)um mentis unitur voci, ut innotescat, et
tamen non transit in vocem, sed manet integrum in
mente; sic per omnia in Verbo aeterno intelligen-
dum est, quod unitum est carni et non transit in
carnem, sed manet integrum apud Palrem. Haec igi-
tur est similitudo.

Sed tamen haec similitudo non attenditur in
Restrictio. verbo mentis generaliter. Nam, sicut idem dicit Au-
gustinus^ frequenter cogitamus quae nescimus, et
sic verbo nostro coniuncta est fallacia; frequenter,
quae nolumus, et tunc iuncta est displicentia; fre-
quenter, quae non possumus, et tunc iuncla est
impotentia. Divinum autem verbum est verissimum,
placentissimum , oninipotentissimum; ideo expressa

eius similitudo non consistit in verbo nostro. nisi
sit verbum certae notitiae et complacentiae et po-
tentiae; et hoc est verbum , quod consistit in cogi- conciosir'
tatione, iuncta sibi affectiva et operativa. Unde Au-
gustinus nono de Trinitate ": « Verbum est cum
amore notitia » ; et si addatur virtus , tunc est
ratio perfecta , et sic verbum est cum amore et
virtute notitia. — Transfertur igitur verbum a verbo
interiori secundum praedictas similitudines et praede-
terminatas conditiones ; et haec est ratio ex parte rei.

Ratio autem ex parte nostra est , quia divina Ratio j.
intelligimus per creata ^ Quoniam ergo , cum audi-
mus Patrem et Filium , cogitamus de patre carnali et
fdio, ut sublevemur ad cogitandum generationera spi- conciusi.
ritualem; ideo divinissimus loannes', qui totus erat
in contemplatione divinitatis elevatus, verbi nomine
usus est dicens: In principio erat Verbum; quod
Verbum qui intelligit multum proficit in cognitione
Filii Dei.

His visis, patent obiecta. Concedo enim, qnod soimio-

1 • • • 1 • 1 • positorii

verbum exterius non h2ihei expressam simditudmem,
tura quia vanum, tum quia procedit exterius, tum 1«
etiam quia non est verbum , sed verbi signum ; ver- W
bura autem interius habet horum opposita. Concedo
etiam, quod verbura interius dubium, vel falsum,
vel impotens , vel displicens non habet expressara
sirailitudinem, sed verbum, quod habet oppositas
condiliones.

Ad illud quod obiicitur ad oppositum, quod i>eteri>-
verbum intelhgibile habet simihtudmem; conceden- Jameni
dura est. Quod autem obiicitur de verbo sensibili ,
dicendum, quod aliqualem habet siraihtudinera , sed
non expressara; ideo translatio non est secundura
ipsum, sed secundum * inte?mis, quod est similius,
ut patet. Nullum autera verbura potest per orania
illi assiniilari. Nara illud solum habet cura dicente
idenlitatem substantialera et simultatem naturalem.
quia est simul natura et diiratione: quae conditio-
nes, ut dicit beatus Augustinus^, non sunt in no- ,
stro verbo. Et ideo quaravis sit similitudo, est ta-
men nonnulla dissiinilitudo; et ideo potest recte dici
translatio, quia non est per orania siraile. Et sic< i
orania patent.

SCHOLION.

De translatione ciiisque speciebiis vide supra d. 22. q. 3,
et S. Thom., S. I. q. 1.3. a. 6. — Cum argumenta e.x utraque
parte allata nimiuin importent, diim prima series probare ni-

titur, quod nitlla species creati verbi transferri debeat , alia
vero, quod omnes speoies; hinccst quod S. Doctor ad utramque
seriem argumenlorum ponit aiiquas restrictioncs. — Responsio

' Lib. XV. dc Trin. c. 10. n. 19. Qiiae sententiam citatam
sequuntur, suiiita sunt e.v c. II. n. 20.

' Cfr. supra pag. 1.30, nota I. el 5.

' Pro est similitudo multi codd. similis, cd. 1 etiam est
similis.

< Loc. cit. c. li. n. 23, et c. 15. n. 24.

5 Cap. 10. n. 15.

6 Cfr. supra d. 3. p. 11. q. 2.

7 Cap. 1, 1.

* Suppie cum cod. X verbum , ct pauio inferius post illud
cum codd. A aa bb scilicet aeternum.

^ VAhv. XV. de Trin. c. 13-16. n. 22-26. — Immediate
post Vat. cum cod. cc non insnnt pro non snnt in, et in fine
similis pro simile.

DIST. X.WII. I'. II. DIHIA.

/i'.»l

aiicloris praccliirji cst, pracsorliin qiiod dc simililiKlinc cl (iis-
siniililiKliiic iiilcr vcrbuiii Dci cl iioslriiin dicil ; iioiiiiiilla iiia^ns
cxplicaiiliir pcr ca (Hiac dc (lilVcrciilia inlcr i^rslitjiutii cl iiiiniji-
nem viv. dicta sniit snpra d. :\. p. I. ([. -1, cl p. II. a. I. (|. I. 2.
Alcx. lial. , S. p. I. (|. (')•!. 111. I. a. I. .i. — S. 'riioiii.

(|iiacsli()iiciii IniiKil liic (|. 2. a. I ; S. 1 (|. IH. u. I ; dr- V«'ri-
latc (|. i. a. I. — IJ. Allicrl. , liic a. .{. i, 7. — iVlr. ;i Tiir.
Iiic (|. 2. a. I. (inacstiiinc. I. 2. — hicliiird. a Mcd., Iiic a. I.
(|. I. — .i:^d(l. H., hic. 2. priiic. i|. I. — llciir. (Jand., a. .''.9.
(j. 2. passiiii , |)rao.scrliiii n. il.

m\\.\ mCA MTTKU.VM M\(;iSTHI.

Dun. I.

In parlo ista siint (liihilationos circa littcrain et
primo (le lioc (|no(l (licit: Secundum quod sapion-
tia est essentia, hoc est quod Pater, secundum qiiod
Verbum , non est lioc quod Pater , cjnia aiit hoc
tenetur essentialiter, aut personaliter. Si essentiali-
ter, non solnin secmulnin qnod sapientia, est iinnin
per essentiain cmn P;itre, sed eliain iii (pianlnm Ver-
buui. Si personaliler , tnnc est lalsnm , (piod secun-
dum quod sapientia , sit hoc qnod 1'ater persona-
liter. — Item, cuin hoc sit neutri ' <j;eneris , videlur
quod stet pro essentia, et ita Verbuin semper est
hoc quod Pater, scilicet unum per essentiain vel
subst;mtiam.

Respondeo: Dicenduin, quod hoc stat ibi pro
significato termini, ut sit sensus: Verbum, securKhnn
quod sapienlia, hoc est quod Pater; qnia secundum
quod sapientia, aliqnid ei attribuitur, (piod etiain
Patri , scilicet signilicatum huius nominis sapientia.
Simibter altera est vera: Filius, secundnm quod
Verbum, non est hoc quod Pater, quia ahquid attri-
bnitnr Filio, secundum qnod Verbum , quod non
convenit Patri. Unde secundum, dicit ibi liabitudi-
nem sub ratione forinah , et pronomen hoc importat
et demonslrat proprium significatum termini ; et ideo,
quia sapientia significat essentiale, tenelur in priuia
essentialiter ; (juia significatum Verbi est personale,
tenetur in secunda personaliter.

Vel aliter potest dici , quod tenetur essentiali-
soiuiio. ter, et secundum quod dicit habitudinein per mo-
dum formahs ; unde sicut alio est Deus , alio est Pa-
ter — quia deitate est Deus, paternitate Pater ^ ita
quod nec paternitate Deus , nec deitate Pater — ita
accipit Augustinus , cum dicit : secundum quod Ver-
hum, non est iioc quod Pater ^ ut non negelur uni-
tas in natura, sed ut negetur habitudo eiiis quod
est secundum ; quia Verbum , in quantum verbuin ,
non -dicit unitatem essentiae , sed distinctionem per-
sonae, econtra sapientia.

Di 11. II.

Iteni qnai^rilnr de lioc qnod dicit: Eadem pro-
prietate sioe iwtioue dicitur verbum, imacjo ct fi-
iius ; qiiia .si hoc esl veruin, ergo ibi est .si/noni/mia
vel inculcatio verborum , aiit alKpia dilferentia.

Ri:seoNi)EO: Dicendiim, (piod differentia est ; et ^ J']'^'""''"-
una dini^reiilia potcst acci[)i sic, \il verbum diciitnr.
qiiod * pr()C(^(lit ex interioribns , imatjo , (jnod iini-
tatur in exlerioribus, et (iHus coiii|)l('ctitur ulriim-
que; et ideo magis et commmiiiis dicitiir filius (|ii;im
aliijiiod arioriim.

Vel aliter : oinnia haec tria importiint simililu- "f«ren-
dinem alterius; sed lilius importat illain similitu-
dinem naturaliter emiuiantem , imai/o ut expresse
imitantem , verbum ut aliis exprimenlem, quantnm
est de se. sive natnni exprimere; ideo filius fre-
quentius nominatur illa persona propter hoc, (piod
ipsam emanationem et habitndinem illain noinine
importat proprio.

Vel aliter: imago importat illam similitudinem ^^^f"-"^'^'
ut conformem, verbum importat illam ut menta-
lem sive spiritualem, sed filius connaturalem. El
sic patet diversa ratio significandi eandem habiludi-
nem, et ita eadem proprietas est, nec tamen syno-
nymia. — Et in prima acceptione j^raeit intentio verbi, i<'diciiim de
in secunda intentio ////"/, in tertia intentio imagiiiis;
tainen inter oinnes medius modiis est convenien-
tior \

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, qu(xl solus
Filius est Deus de Deo. Videtur enim falsum dicere,
quia « Spiritus sanctus est Deus de Deo »": non ergo
solus Filius.

Respondeo: Dicendum, quod ista exclusio arcta- -
tur ex modo loquendi. Quod patet, quia non dicit
simphciterhoc, sed loqnens de Patre el Filio dicit':
« non ambo Deus de Deo , sed solus Filins)). ita

1 Forma antiqnior pro neutrius; praesertim verba neutri
generis apud antiquos grammaticos saepe saepius occurrunt.

2 Cfr. supra pag. 339, nota 5.

^ Cod. 0 liic finem propositlonis facit. Dcinde adiungit:
.\iiter videtur posse dicl , quod stat seniper ly hoc personalitcr
et tantum valet lioc est Pater, ac si diceretur: est Pater. Sa-
pientia enim, secundum quod essentia , est Pater; secundum
quod est Verbum, non est Pater, iit non e(c.

^ Ed. 1 liic et rursum pauio infcrius jiost iniago subsliliiit
quia pro quod , quo secundo ioco etiam permulti codd. cum
cd. I conveniunt. Cod. Y subinde etiam post verba immediate
subscquentia et filius coniiinctioncni qnia repetil.

^ Cfr. supra q. 3. luiius dist.

" Verba .\ugustini vide supra in lii. .Magisiri, d. X. c. 2.

" Textus .\ugustini habeiur hic in lil. Magislri, c. o. — Hoc
dubium soivunt etiam B. Albcrt., liic a. 9, cl Hichard., hic circa iit.

492

SENTKNTIARUM LIB. I.

quod ex ipso modo loquendi solus arctatur ad facien-
dam exclusionem pro Patre.

DuB. IV.

Iteui quaeritur de hoc quod dicit: Secundum
nomina suhstantiae dicitur: illud de illo. Videtur
enim falsuni , quia bene dicitur Filius de Patre per
nomina , quae non sunt nomina substantiae. Si tu
dicas, quod intelligitur secundum idem nomen ;
ohiicitur, quod bene dicitur procedens de p7'ocedente ,
et principium de principio, sive spirans de spi-
rante , haec tamen nomina non dicuntur secundum
substantiam.

Item quaeritur de hoc, quod statim addit ibi:
Licet illa nomina suhstantiam non significent; quia
si hoc , ergo significant relationem , ergo hoc nomen

Deus significat relationem. Et iterum, si non signi-
ficant substanliam , sed relationem , ergo possunt pro
eis poni nomina relaliva : ergo Pater de Patre.

Respondeo: Dicendum, quod dici hoc de hoc
est duphciter, sciHcet secundum idem nomen, vel
secundum aliud. Secundum idem non potest esse,
nisi conveniat duobus; et quia nomina duabus per-
sonis convenientia fere omnia sunt essentialia, licet
ahqua sint notionalia; ideo regula Magistri ul plu-
rimum veritatem habet. Tamen quidam hbri habent
maxime^; in quibus non est, potest poni pro glossa;
et sic cessat obiectio, quia Magister non intendit
excludere nisi nomina propria , quae dicunlur de uno
solo, — Quod obiicitur, quod nomina non signifl-
cant substantiam; dicendum, quod significationem
accipit pro suppositione , et tantum ydA^i non signi-
ficant quantum non supponunt^.

DISTINCTIO XXYIIL

Cap. I.

Quod non tantum tres sunt proprietates personarum.

Praeterea considerare oportet, quod non tantum
tres praedictae proprietates sive notiones in personis
suut, verum etiam aliae, quae aliis notantur nomini-
De notione bus. Nam etlain hoc nomen i?igenitus relative dicitur
ingenitus. ^g Patre tantum, et aUam designat notionem qnam Pa-
ter vel Genitor. Non est enim idem esse pafrem elesse
^ ingenilum , id est, non ea notione pater dicilur, qua

ingenitus. Pater enini , ut praedictum est * , dicitur se-
cundum proprietatem generationis , ingenitus autem
secundum proprietatem innascibiHtatis. DilTert ergo Pa-
ter a FiHo auclorilale generationis, differt etiam pro-
prielate innascibilitalis, id esl, quia ingenitus. Unde
Auguslinus, distinguens inter proprietatem, qua dicitur
pater , et iHam, qua dicilur ingenitus, in quinlo libro de
Aogustinus. Trinitate ^ sic ait: «Tson est \\oc Axc^xq iiigenitmn qnoA
est patrem dicere; quia etsi FiHum non genuisset, ni-
hil prohiberel dicere eum ingenituni. Et si gignat quis-
que (ilium , non ex co ipse est ingenitus , quia geniti
homines gignunt aHos ». Non ergo ideo dicitur pater^
quia ingenitics; idcoque ', cum « de Deo Patre utrum-
que dicatur, aha nolio esl, qua intelligitur genitorj alia,
qvin ingenitus. Gemtor enim dicitur adgenitum, id est
fiHum. Cum vero ingenitus dicitur, non (piid sit, sed
quid non sit, dicitur». « Hoc exempHs planum facien-
dum est. Quod dicilur ingenitus, hoc oslenditur, quod
non sitfdius; sed genilus el ingenitus commode dicun-

Iogi«

idemac»!

tur, filius autem latine dicitur, sed ut dicatur infilius,
non admittit loquendi consuetudo; nihil tamen inteUe-
ctui demilur , si (Hcalur non-filius ; quemad|iiodum
eliam, si dicatur non-genilus pro eo quod dicitur in-
genitus, nihil ahud dicitur. Ideo non est in rebus con-
siderandum, quid vel sinat vel non sinal dici usus
sermonis nostri , sed quis rerum ipsarum intellectus
eluceat. Non ergo iam tantum dicamus ingenitum, sed
etiam non-genitum , quod tantum valet. Nunquid ergogenitus
aliud dicimus, quam no7i-filium? Negativa porro par-
ticula non id eflicit, ut quod sine illa relative dicitur,
eadem praeposita, substantialiter dicatur; sed id tan-
tum negatur, quod sine illa aiebatur, sicut in aliis prae-
dicamentis, cumdicimus: homo est, substantiam desi-
gnamus. Qui ergo dicit: non homo est, non aliud genus
praedicamenli enuntiat, sed tantum illud negat. Sicut
ergo secundum substantiam aio: homo est, sic secun-
dum suhstantiam nego, cum dico: non homo est. At
si tantum valet quod dicitur genitus, quanlum valet
quod dicitur filius, tantundem ergo valet quod dicitur
non-ge?iitu.s , quantum valet quod dicitur non-filius.
Relative autem negamus dicendo 7ion-filiu^, relative
igitur negamus dicendo " non-genitus. Ingenitus porro
quid est nisi non-genitus? Non ergo receditur a rela-
tivo praedicamento, cum ingenitus dicitur. Sicut enim
genitus non ad se dicitur, sed quod ex genitore sit ;
ita, cum dicitur ingenitus, non ad se dicitur, sed quod
ex genilore non sit, ostenditur. Utrumque tamen rela-
tive dicitur. Quod autem relative pronuntiatur non in-
dicat substantiam, Quamvis ergo diversum sit genitus

' Pro maxime nuiic lcgitiir tantum ; vido lit. Magistri ,
hic c. 5. — Paulo ante pro ul plurimum cod, cc ut in plu-
ribus.

" Cfr. supra pag. 98, Scholion.

NOTAE AD LIBR, SENTENTIARUM,
' Dist. XXVI. c. 2, ot d. XXVII. c. I. et scciq.

- Cap. 6. n. 7. In eodem capitulo occurrunt quae sequun-
tur , sed multis omissis et transpositis.

^ Vat. sola Idem , et mox cum ed. 8 dicitur pro dicatur;
denique cum aliis edd., dempta 1 , ostenditur pro dicitur con-
tra codd. et originale.

* Haec verba : non-filius, relative igitur negamus dicendo
in Val. et aliis edd., excepta 1 , perperam omittuntur. Exslant
in originali et omnibus codd.

DISTINCTIO XXVIII.

ol imjenitns , iion l.imcri iiuiical, <livor.s;iin siihslanliain,
(|iiia swnl filius ad pdfrcm, d non-/i/ins ad fion-pdlrcm
rcfcrliir, ila <jmilns ad genilorern , cl non-ycnilus ad
non-genitorcni rcfcraliir necessc csl'». Eccc evidcnlcr
oslcndit, (|U()d i/u/c/iitus rclallvc dicilur cl dc solo
Palrc acci|)iMir, aiiaciuc nolio csl, (jiia dicitur i/K/c/ti-
twi, alia, (|ua patcr. At(|uc lanliiin valcl, ciim dicilur
'ingenitus , (luantuiii non-yenitus vcl noii-fiUus.

Cap. II.

An soliis Pater debeat dici non-jjcnilus vcL
non-lilius, sicut dicitur ingcnitus.

Ideo solet quacri : ulrum, sicut solus Patcr dicitur
ingenitus, ita ipsc solus dcbcat dici 7ion-genitus vel
7ion-filiuSj ut ncc etiam Spiritus sanctus possit dici

.nxM i. non-filius vcl no/i-gcnitus. Quibusdam vidclur, quod
Pater solus debcat dici no/i-genitus vcl no/i-fiiius ;
Spiritus vero sanctus, sicut non A\c\iv\v ingenitm , ila,
inquiunt, non csl diccndus non-ge/iitus vel non-filius.
Debet quidcm dici cl credi Spiritus sanctus non esse
genitus, vel non cssc (ilius, scd non debct dici esse

)iiiio i. non-genitus vel non-filius. — Aliis autcm videtur, quod
cum Spirilus sanctus non possil dici ingenitus, potest
tamen dici non-genitus vel non-filius. Qiiod vero
Augustinus supra ait , tantuin valcrc, cum dicitur
ingenitus , quantum , cum dicitur non-genitus vel
non-fUius, etymologiam nominis ostendcndo eum hoc
dixlsse dicunl, non ralione praedicationis.

Cap. III.

De proprietate , quam notat ingenitus.

Si aulem vis scire, quae sit proprietas, secundum
quam Pater dicitur ingenilus, audi Hilarium ipsam vo-
poarius. canlem innascibilitatem , in quarto libro de Trinitate ^'
ita aientem : « Est nnus ab uno , scilicet ab Ingenito
Genitus, proprietate videlicet in unoquoque et innasci-
bilitatis et originis. Significala ergo in Scripturis perso-
narum intelligentia, et distincto innascibilitatis nativita-
tisque sensu, solitarius Deus non est opinandus. Discre-
lio ergo vel distinctio personarum in Scripturis posita
est, in nuUo autem naturae distinctio ».

Cap IV.

Responsio Amb/'osii contra Arianos de Ingenito.

Illud etiam taceri non oportet, quod Ariani ex eo

Ariani probare nitebantur, alterius substantiae esse Patrem,

alterius Filium, quia ille ingenitus, et iste genitus di-

cilur, cum diversum s\i*esse ingenitunij et esse geni-

tu/n. lliidc .\ml)rosius coniiu (|uacstioiii rcspondcns
dicit, sc in divinis Scriplmis lioc iiomcn, scilicct in-
genitus , non lcgi.ssc, ila iii(|iiicns in libro dc Incarna- a "''''«>»'<»••
tionis doininicac sacramcnlo ": • Ciiin diiduin aiidicriiil
(piidam, dii-cntibus nobis, Kilium l)'-i, (pii f;ciicralU8
csl, Palri, (|ui gciicra\il, iiiaci|ual<>m cssc non po.s.sc,
(|uainvis illc gcncratiis sit, islc gcncravcrit, (jiiia gcnc-
ratio non |)()lcstalis, scd cst natiirac; advcrsiis (|ui(l(^m
illam quacstioncm voccm sibi arbitraiilur oc(;lusam,
sed tergivcrsatione dainnabili in codcm loco vestigiiim
verlunt, iit piitcnt, iniitalioncm ficri (|uacstionis mula-
lionc sermonis, diccntcs: Qiiomodo |)()ssiint i/igmi-
tus et ge/iitus cssc uniiis natiirac atipic substantiae?
Ergo ut rcs|)ondeam milii propositac (piacslioni, primo
omnium in divinis Scripturis ingenitum niisqiiam in-
vcnio, non lcgi, non audivi. Cuius ergo mutabililatis
sunt liomincs biiiusmodi, iit nos dicant ca iisurpare,
quac non sunt .scripta, ciiin ca qiiac siint scri|)ta di-
camus, ct i|)si obiiciant (piod scriplum non sil? Nonne
ipsi sibi advcrsantur et auctoritatem calumniae suae
derogant »? Attende, lector, quoniam hoc nomine inge-
nitus nolebat uti Ambrosius proptcr haereticos. Ita el (.oroiiarium.
nos subticcrc quacdam oj^ortet proptcr caliimiiiantium
insidias, qiiae catholicis ac piis lcctoribus sccurc crcdi
possunt. Sunt etcnim quacdam, quae non tantae sunt
religionis ct auctoritatis, ut cis nos oportcat semper
confitcndo ac recipicndo inservire, verum silentio prae-
teriri queunl aliquando; nec illius tamen sunt perver-
sitatis, quin, cum opportunum fucrit, eis uti liberum
habeamus*.

Cap. V.

An diversum sit esse patrem et esse filium.

Praeterea quaeri solet, cum supra ^ dictum sit, quod
aliud est dicere ingenitum, aliud patrem, et quod di-
versum sit genitus et iyigenituSj utrum similiter diver-
siim sit esse patrem et esse filium. , an idem. — Ad quod Responsio.
dicimus, quia ex eodem scnsu, quo dicilur diversum
ge/iitus et ingenitus, et quo dicilur, non esse idem
dicere genitum et ingenitum, potest dici, non esse
idem, sed diversum esse patrem et esse filium , vel
esse spiritum sanclum, quia non ea notione Pater est
pater, qua Filius est filius, vel qua Spiritus sanctus
esl spiritus sanctus. Ideoque ex hoc sensu concedimus,
quod aliud est esse patrem, et aliud est esse filium,
quia alia notio est, qua Pater est pater, alia, qua Fi-
lius est fllius. Sed si transponas, ut ® dicas, aliud est
patrem esse, aliud fdium esse, variatur intelligentia ;
et ideo non conceditur. Est cnim sensus lalis, ac si
dicatur, aliud est, quo Pater est , non quidem pater ,
sed est ; aliud, quo Filius est , non quidem filius, sed
est; quod penitus falsum est. Eo enim Pater est, quo

1 Omnia praecedentia a verbis: Hoc exemplis snmta sunt ex
V. de Trin. c. 7. n. 8, paucis mutatis. — Paulo post Vat. perpe-
ram alia pro aliaque, ed. I alia quoque.

* Num. 33. Ultima propositio est ibi n. 35. et sic iegltur:
Discretio tantum personae in te et tuus posita est , in nullo
tamen naturae distincta confessione.

3 Codd. et edd. 1 , 2, 3, 5, 6, 8; IV. libro de Spi/itu

sancto, sed est liber de Incarnatione Domini, c. 8. n. 79. In
quo textu post Scripturis Vat. cum ceteris edd. ingenitus pro
ingenitum, refragantibus codd. et originaii. Circa finem anle
adversantur Vat. sola perperam omittit sibi.
^ Codd. B C addunt arbitrium.

5 Cap. I.

6 Codd. A D et.

494

SENTENTIARUM LIB. 1.

Augustinus

Pater Dcus esl, id esl per esseiitiam vel naluram ; at
Filius eo Deus est, quo Pater est Deus: eo igitur Filius
est^ quo Pater est^ et ita idem est Patrem esse et * Fi-
lium esse; sed non est idem esse patrem et esse filium.
Unde Augustinus in quinto libro de Trinilate- ait:
« Quamvis diversum sit esse pntrem et esse filium ^ non
est lamen diversa subslantia, quia non hoc secundum
subslantiam dicilur, sed secundum relativum; quod ta-
men relativum non est accidens, quia non est muta-
bile » . Ecce diversum esse dicit esse patrem et esse
filium; quod iuxla rationem praedictam accipi opor-
tet, quia scilicet alia notio est, qua est/^a/er^ alia, qua
est filius. Non enim secundum cssentiam Pater dicitur
pater, vel Filius fdius, sed secundum relationem.

Cap. VI.

^i sapientia genita dicitur secundum relationem ^,
vel secundum substantiam.

Sciendum quoque est, quod sicut solus Filius dici-
tur verbum vel imago^ ita eliam ij^se solus dicitur sa-
pientia nata vel genila. Et ideo quaeritur, utrum hoc
relative dicalur, et si relalive dicitur, an secundum
eandem relationem, qua dicitur verbum. et imago. De

Augusiinus. hoc Augusliuus iu septimo libro de Trinitate^ ita ail:
« Id dici accipiamus, cum dicitur verbum, ac si dica-
tur nata sapientia , ut sit el Filius el Imago; et haec
duo cum dicuntur, id est nata sapientia, in uno eo-
rum, eo quod est nata, et Yerbum et Imago et Filius
intelligatur — et in his omnibus nominibus non ostenda-
lur essentia, quia relative dicunlur — at in altero, quod
est sapientia, etiam essentia deFuonstretur, quoniam et
^ ad se dicitur. Se ipsa enim sapiens est, et hoc est eius

esse quod sapere ; unde Paler et Filius simul una sa-
pientia, quia una essentia ». — Cave, lector, qualiter hoc

cauteiaadhi-intelligas, quod hic dicit Auguslinus. Videtur enim di-
cere, quod cum dicitur nata sapientia, ibi sapientia
essentiam significel, et nata relationem notet. Quod si

benda.

ita est, cogimur dicere, essenliam divinam esse natam;
quod superioribus repugnat. — Sed ad hoc dicimus, quod Deiemi
in altero , id est in eo quod nata est , eadem notio intel- ''"■
ligitur*, quae notatur cum dicitur verbum et imago. Iq
altero vero, scilicet sapientia, demonstratur essentia,
id esl, demonstratur, quod Filius sit essentia, quia sa-
pientia secundum essentiam dicitur. Et ideo cum dici-
tur nata sapientia, intelligitur, quod ipse, quia natus
est, essenlia cst. Ibi idimen sapientia non pro essentia,
sed pro hypostasi facit intelligentiam, ut, sicut quando
dicitur verbum vel lilius, intelligitur hypostasis cum
sua proprielate, ita, cum diciturnato sapientia, idem
intelligatur % id est genita hypostasis. Ideo vigilanter
ait, idem esse intelligendum, cum dicilur verbum , et
cum dicilur nata sapienlia, id esl eadem relatio ea-
demque hypostasis , cui inest illa proprietas. Et ex hoc
adiuvatur illud quod supra * diximus, scilicet quod
cum dicitur Pater vel Filius vel Spiritus sanctus, non
tantum illae proprietates significantur, ut cum dicitur
paternitaSj filiatio, sed etiam hypostases cum suis pro-
prietatibus.

Cap. VII.

De imagine.

Illud etiam sciri oportet, quia cum supra ' dictum
sit, imaginem relative dicit de Filio, sicut verbum vel
filius, interdum lamen reperilur secundum substanliam
dici. Unde Augustinus in libro de Fide ad Pelrum ^ oe Fidu
diclt, quod una est sanctae Trinitatis essentialiter di- ^®'"'
vinitas et imago, ad quam factus est homo. Hilarius Eiiiarius
etiam in quinto libro de Trinitale ^ sic ait: « Homo fit
ad communom imaginem. Nomeii non discrepat, natura
non dilTert. Una est enim ad quam homo creatus est
species». Ex his verbis ostenditur, quod imago ali-
quando essentiae intelligentiam facit, et tunc ad se
dicitur et non relative. i

' Vat. et edd. 4,6, 7, 8, 9 quod contra codd. et iaiias edd.

2 Cap. 5. n. 6.

3 Cap. 2. n. 3.

* Vat. cum aliis edd. contra codd. et odd. I , 8 intel-
ligatur.

5 Vat. cum aliis edd. perpcram inlelligitur, refragantibus
codd. et ed. 8.

^ Dist. XXVll. pars 11. in princip. — Vat. cum plurimis
edd. superius pro supi^a , et post scilicet omittit quod.
■^ Ibid. pars II. c. 3. circa finem.

8 Cap. 1. n. 5. Hunc librum non esse S. Augustini, sed
Fulgentii Ruspensis. supra in Prolegomenis pag. LXXXIV di-
ctum est.

9 Num. 8.

DIST. XXVIII. ART. IINICILS.

v.>:i

COMMENTAIULIS IN J)1ST1NCTI0NKM XXVIII.

Dc propriolalc iioii porsonali , (jiiae esl iiiuasciijililas.

Praeterea comiderari oportet, quod non tantum clc.

DIVISIO TKXTUS.

Supra efjil Maf^islor de proprietatibus, quae
suut persouaruru et persoualqs ; hic incipit secunda
pars, in qua agit de proprielatibus sive relationibus
non personalibus. Et dividilur haec i)ars iu duas,
quia proprietas non persouahs est duplex, scihcet
iuuascibihtas et commuuis spiralio, quae siguihca-
tur per hoc uomen principium. Ideo primo agit
de innascibihtate, secundo de communi spiratione,
infra distinctione vigesima nona : Est praeterea aliud
nomen elc. Prima pars habet duas. In prima de-
termiuat de proprielate iunascibihtatis; msecunda,
quia opposita circa opposita clarius ehicescunt ^ ,
tangit incidenter de proprietate nascibilitatis et
nascibilis, infra distinctione eadem : Sciendum quo-
que est, quod sicut Filius.

Item prima pars habet quatuor partes. In pri-
ma ostendit, quid sit significatum huius nominis
ingenitus in se, ostendens, quod sit proprium per-
sonae Patris et differens a paternitate et dictum
secundum relationem. Secundo deteruiinat eius si-
gnificationem in aequipoUenti, sicut in hoc nomine

non genilus , et iu hoc nomine innascUnlis , ibi:
Ideo solet quaeri, utrum, sicut solus etc. "^ Tertio
delermiiiat huius nominis usum , ostendens, quod
(|uamvis uon habeat ortuui ex Scriptura, quod tamen
hcet eo uti, quamvis .\mbro.sius vi(l(iatur dicere
contrarium — hoc enim facit ad reprehendendum
haereticos — et hoc facit ibi : Illud etiam tacere
non oportet. In quarta vero determinat ^ quoddam
dubium, quod ex praedeterminatis habet ortum,
ibi : Praeterea qiiaeri solet etc.

Sciendum quoque est, quod sicut solus Filius.
Haec est secunda pars huius partis *, in qua inci-
denter determinat de proprietate Fihi sive Nati; et
haec habet duas partes secundum duo , quae ibi tan-
gil. Quia enim supra dictum fuerat, quod sapientia
diceret comraune , et imago proprium ; ideo quia
hoc posset generare dubium , quia invenimus e con-
trario ahquando, ideo primo ostendit, quod sapien-
tia nata proprie dicitur de Filio. Secundo vero osten-
dit, quod imago ahquando accipitur essentiahter, ibi:
Illud etiam sciri oportet.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam eorum quae dicuntur in prae-
senti distinclione, quatuor quaeruntur.

Primo quaeritur , utrum hoc nomen ingenitus
sive innascibilis dicatur secundum substautiani , vel
secundum relationem.

Secundo, supposito quod secundum relationem

dicatur . quaerilur , utrum dicat eandem relationem
quam hoc nomen pater.

Tertio quaeritur, utrum innascibihtas sit pro-
prietas sive relatio personahs personae Patris.

Quarto et ultimo quaeritur , utrum improcessi-
bihtas dicat aliquam notionem in Patre.

1 Sive, ut ait Aristot., I. Elencii. c. 14. (c. 15.): Appositis
iuxta se contrariis , minora et maiora apparent et peiora et me-
liora hominibus. Et II. de Caelo et mundo text. 40. (c. 6.) :
Sensibiliora enim sunt iuxta se invicem posita. — Mox Vat.
cum paucis codd. mnascibilitatis pi-o nascibilitatis.

- Sola Vat. hic addit : Adiungens, quae sit proprietas se-

cundtim quam Paier dicitur ingenitus, ibi : Si autem ris
scire.

3 Codd. P Q W solvit.

* Verba Sciendum quoque... usque ad hitius partis inclu-
sive Vat. suppressit eorum loco ponendo : Similiter secundn
pars.

496

SENTENTIARUM LIB. I.

ARTICULUS UNICUS.

De innascibililate et improcessihilitate.

QIJAESTIO I.

Utrum nomen ingenitus sive innascibilis secundum substantiam, vel relationem dicatur.

Quantum ergo ad primum, quod hoc nomen
ingenitus dicatur secundum relationem, ostenditur:

1. Per Augustinum, qui dicit libro quinto de
Fundamenia.Trinitate ' ct habetur in Uttera: « Non receditur a

relativo praedicamento, cum ingenilus dicitur » : ergo
dicitur secundum relationem.

2. Item, eodem libro^: « Sicut genitus ad ge-
nitorem, ita ingenitus ad non-genitorem » ; sed quod
dicitur ad aliud dicitur relative sive secundum re-
lationem : ergo etc.

3. Item, hoc ipsum videtur ra^/one, quia omne
ilhid, in quo differt persona a persona, dicitur
secundum relationem — hoc patet — sed secun-
dum hoc quod est ingenilus differt Pater a FiUo:
ergo etc.

4. Item , nulla negatio privat modum signifi-
candi sive dicendi^; sed genitus secundum relatio-
nem dicitur, ergq addita negatione, adhuc dicetur:
ergo etc.

Contra: 1. Omnis relatio in divinis aUquid po-
Ad opposi- nit — ilhid certum est — sed ingenitus nihil ponit:
ergo etc. Probatio mediae : si hoc nomen aUquid
ponit, aut ergo secundum quod negative, aut secun-
dum quod privative lenetur. Non secundum quod
negative; hoc constat. Si ergo secundum quod pri-
vative tenetur; sed privatio toUit actum et ponit
aptitudinem * : ergo secundum hoc ingenitus idem
erit quod aptus generari, et non genitus; sed hoc
nuili convenit: ergo etc.

2. Item , omnis relatio in divinis in concretione
significata importat distincUonem, et ideo nulla dici-
tur de essenUa secundum modum denominationis —
haec enim est falsa: essenUa generat — sed ingenitus
dicitur de essentia, nam divina essentia est non ge-
nita ^ , cum eius oppositum de essentia non praedi-
celur, scilicet genitas: ergo etc.

tum.

3. Item, negaliones se habent e contrario af-
firmaUonibus ; sed genitus est in minus quam rela-
tus , et generalio quam relatio: ergo ingenitus est
in plus quam non-relatus, et ingeneratio quam
non-relatio. Sed non-relatus vel non-relatio non di-
citur secundum relationem, quia tunc opposita im-
plicaret : ergo cum in pius sit hoc quod est inge-
nitus , non est in genere relationis: ergo etc.

4. Item, omnis relaUo in divinis aut est respectu
principii, aut respectu principiati: ergo si hoc quod
est ingenitus dicit relationem , aut ^ respectu prin-
cipii, aut respectu principiati. Sed non respectu
principii, quia tunc Pater haberet principium , quod
est inconveniens. Si res^pecln principiati , tunc ergo
non eius est negaUo, cuius fuit affirmatio — nam
genitus dicitur respectu principii, quia ab aliquo —
ergo si ingenitus non dicitur respectu principii, tunc
ergo negatio non dicitur respectu eius, respectu cuius
fuit affirmatio. Ergo nec dicit relationem ad princi-
piatum, quia non permittit nomen, nec ad princi-
pium, quia non permitUt res.

CONCLUSIO.

Nomen ingenitus in principali intelleclu dicit re-
lationem privative, sed ex consequenti iiitelle-
ctu positive, scilicet fontalem plenitudinem.

Respondeo: Dicendum est, quod circa hoc diver-
sae sunt positiones. Omnes enim posuerunt, quod
hoc quod est ingenitus dicitur secundum relatio- conciMi'
nem , sed differenter. 1,

Quidam enim dixerunt, quod ingenitus solum peterni-
dicit relaUonis privationem; et illud solum sufiicit dam.''"
ad hoc quod dicatur notionaUter, quoniam privatio
potest esse principium disUnguendi et innotescendj,

1 Cap. 7. n. 8, ct hic lit. Magistri, c. !.

- Loc. cit. — Vat. sola post Sicut addit dicitur, pro quo m
originali icgitiir refcrtur. — Vide hic lit. Magistri, c. I. circa finem.

3 Hanc propositioncm probat August. , V. de Trin. c. 7.
n. 8. (yxi)onen(ic exempla cx omnibus decem praedicamentorum
generibus, (luorum alifjua Magister, hic in lit. c. I , adducit.
S. Bonav., infra de vcrbis Augustini dubium movens (dub. 2.),
ca approbat munitriuc hac rationc: Quoniam terminus negatus
irahit signincalionem ab aflirmato, idem est modus diccndi
(juantum ad significationem in termino negato et affirmalo. —

Cfr. et Aristot., \\. Elench. c. 6. (c. 31.), ubi iste dicit, includi
facere in non-facere et omnino in negatione aflirmalionem.

■• Cfr. Aristot., de Praedicam. c. de Oppositis , et V. Metaph.
text. 27. (IV. c. 22.), nec non IV. Metaph. text. i. (III. c. 2.),
ubi diflerentia inter negationem et privalionem ostenditur. —
Mox Val. absque auctoritate codd. nec suffragante ed. I sed
nondum genitus pro et non genitus.

^ Cod. Y ingenita.

^ Cod. V adiungit hoc erit. Paulo inferius post haberet
codd. F T inserunt aliquod.

nisr. x\\ III. vuT. unicus quakst. i.

/»<)7

■1 rmma-

sicMit ovis iioii sij^Mi;il;i ;i sifj;n;il;i. El ilcriiin, iit'},';ili()
(iicit iiobilit;ilem, siciit non re(ji iii n'<,'0, non cau-
sari in caus;i, non proibici in principio. — Sod ist;i

imjbatiir. positio noii potcst starc, (pii;i pura iic<,Mtio iicc (iistin-
guit nec (licil nobililalcm ' : noii <Ustin(juif , nain
ncjj;;itio rcl^Uionis dicilur dc csscntia; noii (licit no-
bililalcm , ii;iin oiniiis iiol)ilit;is poiiit ali(|uid pcr
inodnin |)Osili()nis.

Alii posiicrimt, (piod hoc ipiod cst inqcnitas
dicitur sccundiim rchilioncm cl positive , qiiia pri-
v;ind() iiiKim [loiiit ;diam : siciit indcciualc privat ;ic-
qu;ditalcm et ponit rehlioncm idi oppositam , siini-
liter et hoc (piod est (Hssimile, unde et rchitioncm
imp()rt;it positive ; sic hoc quod est inqenitus pri-
vando rehitioncm ad <Tcnilorem ponit relationcm
oppositam ad non-genitorcm. VA hoc dicunt sensisse
Augustinum, qui dicit, (piod « sicut genitus ad geni-
torem , iia non-genilus nd non-genitorem diciturS).

ii obaiio. — Sed isla posilio non potest stare, quia non-genitus
aut (hcitur ad principium, aut ad principiatum.
Si ad principiatum, ergo respectu iUius iion polest
dici hoc nomen ingenitus , cum genitus (hcatur in
respectu ad principium , et idem significatum sit in
hoc nomine genitus et ingenitus , et ingenitus dil-
ferat sola negatione: ergo necesse est, quod hoc
noinen ingenitus dicatur respectu principii. Si autem
hoc est verum : ergo secundum hoc poneretur ^ Pater
habere principium, respectu cuius dicatur. Et iterum,
illud principium dicitur non-genitor; sed non gene-
rare non dicit principium, sed privationem illius.

Tertius modus dicendi est, quod lioc nomen
ingenitus , secundum quod assignatur notio Patris,
dicitur secundum relatioiiem partim privative, par-
tim positive. Propter hoc notandum. quod, sicut dicit
Augustinus % « idem est ingenitus et non-genitus ».
Non-genitus autem tripliciter potest accipi, sicul

lAenne- non-album, quia potest esse negatio in genere, vel

itio.

mnina-
»3.

extra gcniis , Vfl p;irlini in gcticrc i-l p;irliiii cslru,
genus'-'. Sccniidiim ipiod cst ncgalio cxtra gcnus ,
sic gcnci;ililer j^rivat ct non ponil ali(|ii;ini (pialila-
tcin, siciit |)()test dici nun-album , (piod non csl in
gcncrc coloris nec (|n;dilatis. Sccundnm ipiod cst
ncg;di() in gcnere , sic priv;d ;ilb(Mlini'm cl poiiit
qu;ditalcm coiitrari;iiii , iit non-albiim , (|uia (^iret
alhedinc, sed tainen est nigruin. Sccimdum (|uod
partim in gcnerc, partini cxtra gcnus , in gcncre
scilicct rcmoto'' ct cxlr;i gcniis proximuiii; sic non-
albuiii (licitiir ipiod c;irct t;im ;db(Mlin(; qiiaiii colorc.
h;d)Ct taiiKMi (lualitalcni nihilominii.s.

Per limic modiini inlclligcndiim csl iii propo-
sito. Nain lioc (piod est ingenitum '' imporl^it ordi-
nein iri ratione geiicris rcmoli, ct ordin^MU ;id prin-
cipiuin in r;itione proximi, ct ordincm talciii pcr
modum naturae in rationc (mmpletivi. Si igitur in-
genitus sit ncgalio extra gcnus , sic dicitur ingeni-
tus quod noii genenitur nec etiam liabct ordinem
vel * rehationem; et hoc .inodo pure dicit privatio-
nem, et dicitur de essentia iiec dicitur secundum
substantiam nec secundum rchitioncin, eo quod pri-
vatio solum est. — Alio modo potcst esse negatio in
genere; et tunc ingenitus dicitur qiiod non genera-
tur, hahet tamen ordinem ad principium, ct hoc
modo dicit relationem substratam; sed tanien ex
hoc non dicit nobilitatem , et sic convenit Spiritui
sancto , nec tamen est notio. — Tertio modo potest
esse negatio quodam modo in genere , quodam inodo
extra genus; et sic dicitur ingenitus quod non ge-
neratur, habet tamen ordinem, sed noii ad princi-
pium ; et hoc modo dicit privationem relationis re-
spectu principii. Si enim habet ordinem, et non ad
principium, ergo ipsum est primum et principium;
et hoc inodo dicit nobilitatem , sicut et principium.
Et decuit illam per negationem significari, quia prima
cognoscuntur per negationem ®, et hoc modo est notio.

' Vat. toxtum codd. nec iion ed. 1 corriipit substituendo
distingiiitur pro distinguit , dein post nobilitatcm addcndo «cc
distinguit, et demum paulo inferius post positionis inserendo
propositionem : Non distinguit, qiiia non est relatio.

'' Vide supra, fundani. 2. — Explicationem huius dicti Au-
gustini invenies infra , dub. 3. — Mox pro non genilus (od. R
ingenitus.

3 Plures codd. ut A T V Y cum ed. 1 ponetur.

* Libr. V. de Trin. c. 7. n. 8 : Ingenitus porro quid est,
nisi non genitus? — Paulo ante pro assignatur sola Vat. assi-
milatur; mendose.

5 Haec divisio negationis insinuatur ab Aristot. , I. Poster.
c. 4 : Est enim contrarium aut privutio aut contradictio in eodem
gencrc, ut par aut impar in numeris, sccundum quod conse-
quitur. Et IV. Metaph. text. 4. (III. c. 2.): Negationem voro
et privationem unius est speculari, propterea quod utroque
modo unum speculatur id cuius est negalio aut privatio ; aut
enim simplicitor dicimus , non inesse illud , aut aliquod gonus
statuentes. In illo siquidem uni differentia est secundum illud
quod in negatione , negatio namque absontia iilius est ; in
privalione vero etiam subiecta quaedam natura fit, de qua pri-
vatio dicitur (ed. Firmin-Didot). Et ibid. text. 27. (c. 6.): Est

S. Bonav. — Tom. l.

a^tem privatio , negatio a quodam dotorminato gonero. — Sco-
tus, Comment. in IV. Motaph. toxt. 4. dicit : Notandum otiam.
quod duplex est negatio: quaodam ost simplicitor et exira ge-
nus, per quam absoliite dicitur, quod hoc non est illud; alia
est nogatio in genere , sivo infinitans , por quam aliquid noga-
tur non absoliito, sed intra molas aliciiius gonoiis, siciit caecum
dicitur, quod non habet visiim; iion tamen omne non liabens
visum est caecum , sed in genoro animalium , quod natum est
habere visum. Unde negatio exlra genus potest verificari lam
de non ente, quod non est natum habcre affirmationem , quam
de ento , quod est nattim habore et non habet. Unde tam chi-
maera, quam lapis, quam etiam homo potest dici non videns;
non sic autem de privatione , quae est nogatio inlra genus ,
quia non omne non videns potost dici caecum, sod solum quod
est aptum natum habere visiim. Cfr. otiam Scoti Commont.
in [. Sent. d. 28. q. 2. n. 4. — .Mo\ post aliquam qualitatem
cod. K. subiicit contrariam.

^ Vat., suffragantibus solis edd. 4, 5, omittit remoto, et
paulo inforius nihilominus.

7 Codd. M Z genitum , cod. 0 genitus.

» Ed. I nec.

■' Cfr. supra pag. 42! , noUx 6.

498

SENTENTIARUM LIB. I.

Sed qiioiiiam mgenilus de ratione siii nominis

non videlur dicere nisi privationem vel negationem

Deierminaiiogenei-ationis, propter hoc dicendum est quarto modo,

auctoris. ^^^^ ^^^^ nouien ingenitus , secundum quod conve-

nit Patri proprie, dicit relationem privative, sed ex
hoc ipso dicit ex consequenti relationem positive.
Expiicatur. Quod palet sic. Non generari enim dicitur qui sim-
pliciter non generatur; et sic convenit non tantum
Patri , sed essentiae et Spiritui sancto. Sed ultra hunc
intelleclum, prout proprie convenit Patri , addit,
quia Pater non generatur, nec per generationem
accipitur; et si€ excludilur essentia, quae per ge-
nerationem accipitur, sed adhuc convenit Spiritui
sancto. Prout autem convenit soli Patri, sic dicitur
ingenitus, quia non generatur , nec per generatio-
nem accipitur , nec generationem consequiiur. Per
primum membrum excluditur Filius, per secundum
essentia, per tertium Spiritus sanctus, cuius proces-
sio praesupponit generationem secundmn ordinem
originalem , quia procedit ut nexus a Patre et Filio '.
Quamvis enim non sit in divinis prius et posterius,
tamen secundum originem et rationem intelligendi
prior est generatio Fihi quam processio Spiritus sancti,
ut supra ostensum fuit ^, et tamen simul sunt natura.
Sic ergo large accepto verbo consequendi , cum

Epiiogus. ibi proprie non sit praecedere et sequi, tripliciter
dicitur aliquis esse ingenitus: aut quia non produ-
citur per generationem , aut quia non producitur
per generationem nec per generationem habetur sive
accipitur, aut quia nec producitur nec accipitur

V nec consequitur \ Hoc igitur modo ingenitus impor-
tat nuUo modo esse ab alio, et ita primitatem ac
per hoc fontalem plenitudinem , sicut ostensum fuit
in principio distinctionis praecedentis *, et sicut pa-
tet ex principio distinctionis sequentis. ubi dicitur,
quod « Pater est principium totius deitatis , quia a

nuUo est » ; et ita in principali intellectu dicit re- concins
lationem privative , ex consequenti positive; et ita ^'"""'^
non dicit negationem, quae nihil ponit. !

Unde concedendae sunt raliones ad hoc. : <

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod nihil soiutio
ponil secundum quod negative; dicendum, quod fai- ''°"'^™"
sum est, quia non est negatio extra genus , sicut
si dicatur: chimaera est ingenita, immo est negatio
cum constantia subiecti; et talis negatio in subieclo
summara relinquit nobilitatem.

2. Ad ilhid quod obiicitur, quod dicitur de es-
sentia; dicendum, quod verum est, sed secundum
quod solum dicitur privative , et sic non est pro-
prietas Patris ; secundum autem quod proprietas Pa-
tris, non dicitur de essentia.

3. Ad illud quod obiicitur, quod negationes e
contrario se habent affirmationibus; dicendum, quod
illud non semper est veruin de negatione in genere,
sed extra genus. Non-album enim, prout est nega-
tio in genere. non dicitur superius ad hoc quod est
non-quale; similiter ingenitum ad hoc quod est non-
relatum non est superius.

4. Ad illud quod obiicitur ultimo, quod ^ di-
cit relationem ; dicendum , quod secundum quod
iniportat relationem privative, dicitur respectu prin-
cipii; et ex hoc non sequitur, quod Pater habeat
principium, immo quod nonhabeat, quia non dici-
tur secundum positi(mem, sed secundum remotio-
nem. Unde bene dicit Augustinus, « quod dicitur ad
non-genitorem » , quia ingenitus significat remotionem
genitoris. Secundum vero quod importat relationem
positive et ex consequenti, sic " respectu principiati;
et sic non esl inconveniens , quod aliquod nomen pri-
vativum aliquid ex consequenti importet, quod non
importat affirmativum sibi oppositum. Et sic patent
cetera.

SCHOLIOK

I. Aliqua praenotanda vidontur de muUiplici sensu voca-
buli iiigenili — de significalione liuius notionis in Patre — et
utrum sit proprieias constitutiva Putris.

I. Alultipiex liuius vocabuli sensus, ut recte observat Sco-
tus (hic q. 2. n. 3. 4.), ex duplici fonte nianat, cuni genitus in
diverso sensu accipi, et particula in tripliceni niodum priva-
tionis signiflcare possit (cfr. S. Thom., S. 1. q. 34. a. 4. ad 2 ;
Aristot., V. I^lctaph. text. 17. 27, ed. Paris. IV. c. 12. 22.).
Speciatim attendendi sunt qualuor sensus vocabuli ingeniti : a)

cum privatione propria, quae ponit aptitudinem ad aliquam
formam et ipsam formam negat — hic sensus omnino excluditur
a Deo; b) cum simplici negatione formae, et sic dici potest de
persona Patris et Spiritus S. el etiam de divina essentia, qua-
tenus non generatui' , licet per generationem communicetur ;
c) cxtenso nominc generari etiam ad communicari , divina es-
sentia non est ingenita; d) negando omnino, quod persona sit
ab alio ullo modo, vel , ut dicit Seraphicus, ponendo « quod
non genoi'atur , nec per generationem accipitur, nec generatio-

' Vide supra d. 10. a. 2. q. 2.

2 Supra d. 12. (j. 4.

•' Sic potiores codd. In Vat. et nonnullis mss. desidcratur
secuiidum mcmbrum : aut quia non producitur per generatio-
nem. — In cod. F inti-rpolatoris manus textum sic amj)lia\it:
ingenitus , aut (|uia non producitur per generationem, s(>d per
gen rationem conHniiiiicalur, ut essentia; aut quia non |)rodu-
citur per griierationem nec pvv generationem habetur sive acci-

piliii', sed geiicrationem consequitur, ut Spiritus sanctus; aut
(iiiia iion producitur nec accipitur nec consequitur, ut Pater.

' Pars I. q. 2. ad 3. — Dictum Augustini, quod mox cx
dist. seq. citatur, scil. quod Pater est principiuni totius deitatis ,
inveiiies ibi in lit. Magistri , c. I , et eius explanationem ibi
dub. 1.

^ Cod. T respectu cuius pro quod.

"^ Supple: dicitur.

DIST. XWIII. \\\T. UNICrS QrVKST. II.

4'.)".)

ncni (■oiiS('(iiiiUir »; cl sic coinciiil piiiicipio siiu; priiicipio cl csl
propiiiitn solius Palris. — lliiic facili! conipoiii |)ol(!st fipparciis
contradictio inlor vorba SS. Palrum ot cloctoriiiii (clV. <!. I.'J. (]. i.).

2. I)o sitjnillcationo nofionis iiifiniili iii P.ilrc iioii pciiiliis
convoniunt doctorcs. Nonniilli (iixcriiiil, innasciljilitatc si;,Miill(Mii
aii(|iiid posilivinu , noinpo positionom lolalionis, (piao opposila
sit rolationi {^onitoris. S. Tlioinas ct Scoliis volunt, oam tbrma-
litor (li(Tro piiram nonalionciii. (aini aiitcni oiiinis ncj^alio \cl
privatio fundala sit sii[)cr aliiiiiid posilivum , lii diio doclorcs
discropant in assignando fundamenlo istiiis concoptiis noj^ativi.
Scotus docot, fundamontum formalo liiiiiis nogalionis osso ])a-
fornitatom sub raliono paloriiilatis. S. Tliomas a suis inlcrprcti-
bus non in oodoin soiisii oxponilur. Vidoliir aiitom doccro, lioc
noinino iinportari nogationom principii ab alio, fundatam iii
rationc princijjii ad aium. Vasqucz putal , ouin convcniro cnm
S. Bonavontiira, (iiii iiixla inorom siiuin modia via incodit ot
docot, innascibilitalom priinario ct fornialilcr diccro nogalio-
nom, sod secundario, comequenter ct otiam fiindamentaliter \w-
silionom , ut manifosto patot o.\ quaost. scq. in corp., ct supra
d. 27. p. I. (]. 2. ad 3. Hoc |)osili\ iim, iii ratioiuMiigoniti con-
notatum, iu,\ta ij)siim ost fonlalis plciutudo in i*atro (cfr. loci
citt., ot d. 7. q. 2, d. 13. q. 3. ot pas.sim).

3. Propiietatem constitativam Palris formaiiter esse pater-
nitatom , esl senlonlia cominunis, ot inanifostc docolur a S. Do-
ctoro (liic (I. 3.). .Vddit tamon Sorapliicus, sibi ooiistans, qnod
etinm innascibilitas aliquo modo, id est ex consequenti intolloctu,
dioit relationom positive, ot sic constituit Patrem, sed tantum
radicaliter sivo iiKhoativo. Nani inxla ipsiiin (d. 27. p. I. q. 2.)
paternilas supponit goncrationom laiiqunin radicom, generatio
vero fecunditatem , (piae importatur in iniiascibilitate , quatenus
dicit fontalem plonitudinem in Patro. Haec concipitur ut radix
comniu)iis duarinn emanationum alque ut focnnda non in actu
secundo, sed priino, sivo, ut dicit Uicliard. a Mod., in habitu.
Firmuin fundamentum liaoc doclrina iiabot in illa communi
doctrina, quao a Concilio Florontiiio (Docrel. iinionis j^ro laco-
bitis) consecrata est , quod « Pater quidquid ost aut liabet , non

liabot ab alio, scd c\ so ct cst piiiicijiiiiin .siiu- priiicipii). Ki-
litis (|ui(l(pii(l cst aiit liabot, babol a Palro el osl principium
dc principio ctc. » (cfr. infra d. 29. a. I. (-12, c.l diib. I. cl 2.).

II. Ilis siipposilis, cl Ircs soiiilionos, (pi;m S. nona\. iioii
approbat, ot (piarta ab ipso roccpta ot iii (Ino rosponsionis
|)osita facilo intttlliguntur. Ilaoc .sciitonlia, (piod liiiiascibilitfiH
fundainenlaliler dicat Ibntalom pleniluditioin in Palro, ot o\ r,'on-
so(|iicnli rclaliononi (|iiasi commiincm ad duas |iorsoiias ciiia-
naiitcs, fiiit aiili(|ua positio magnorum doclorum (sii|)ra d. 27.
i). I. ([. 2. ad 3.), cul favenl Alo\. Ilal. (S. p. I. q. f)9. m. 2.
et 4.), ot Potriis a Tar. (Iiic. ((. 2. a. 3.), ot (|uam dofciidil
Uicbard. a Mod. (Iiic a. 2. (j. I. ol 2.). .\ltamori a poslorio-
ribtis .Scliolaslicis soliitio liaoc anlitpia dorelicta , immo a Scolo
(liic. q. 2. n. G. .soq(|.) im|)Ugnata (!st Iribiis argumoiilis , quo-
ruin principale iiiliil concludit, ciim contra mentcm .Sorapliici
.suiiponat, in Ibiilali iiia plonitiidinc iniportari ali(|iiam rclatio-
nem realem , distinctam a gciK-rationo ct spiraliono acli\a.
Ktiam S. Tlwiri. (Iiic ([. I. a. I. ad 2; cl S. I. (j. 33. a. i. ad I.)
obiicil: « .Non vidclur voniin , ipiia sic innascibilitas non osset
alia proijiiclas a palornitatc ct spiialionc, sod includcret (,'as .
sicut includitur proj)rium iu coinmuiii ». .Ul quod cx mento
Serapbici res|)()ndori |)ototit cnm dislinctione: lotjuondo do pnn-
cipali et formali significalione innascibilitatis, quae dicit nefia-
tionem principii , liaoc nolio noii ost cadom cum patcrnilate el
spiratione; locjuendo de svcundaria signilicaliono, quae impor-
tat illam fontalem plonitudinom, « roalitcr ost idem ciim pater-
nitate et spirationo activa... differt tamen socunduni rationom »
(Uicliard. a .Mcd., liic a. 2. q. 2.). lla (juoad sonsiim ctiam
S. Bonav., hic i\. 2, ot dub. 1, ct ci. 3. ad 2; cfr. eliam d. 29.
dub. I. circa finoin.

III. Praoter auctoros iam citatos cfr. 15. Albort., hic a. 1.2;
d. 13. a. 9. 10; S. p. I. tr. 9. (j. 39. m. I. particula I. —
Potr. a Tar., hic q. I. a. 1. 2, — Richard. a Med., hic a. 2.
([. I. — .Egid. R., hic 1. princ. q. 2. — Henr. Gand., S. a. 57.
(]. 1. — Diirand., hic q. I. — Dionys. Carlli.. hic i\. 2. —
Biel, do hac ot socjci. c[q. hic q. unica.

QUAi:ST10 11.

I—

Utrum mnascibilitas et paternitas importent eandem relationem.

Secundo, siipposito qnod hoc nonien ingenitus
dicatur secundum relationem, quaeritiir, utniin iin-
portet eandem relationem, quam hoc lionien Paler,
utriim scihcet eadem relatio s\l innascibilitas ei pa-
ternitas. Et quod non , ostenditur sic.

1. Augustinus quinto de Trinilale ^: « Ahud est
(daineiiia.(jipppe esse patrem , et ahud ingenitum » ; sed non
secunduiu essentiam : ergo secundum lelalionem.

"2. Item, hoc videtur per rationem, quia pos-
sibile est, ahquem iiiteHigi esse ingenitum et non esse
patrem, ut in Adam -, et e converso, ut in Cain. Si
ergo una relatio potest intehigi , altera non intehecta,
et e converso; et poni, altera non posita: ergo sunt
diversae relationes.

3. Item, relationes diversihcantur penes termi-
nos, quia relatio, secundum quod huiusmodi, ad al-
teruni est^; sed ingenitus dicitur per privationem
prioris, scihcet patris, et pater secnndum posilio-
nem germinis sive hlii: ergo dicunt respectum se-
cunduin aliam et aliam partem : ergo elc.

4. ttein , plns differt generatio et ingeneratio
quam generatio et spiratio — nam hic est oppositio
propria, ibi autem solum disparalio — sed alia rela-
tio est generatio et spiratio : ergo et generatio et in-
generatio. Sed generatio et paternitas est eadem, ut
supra ostensuni est * : ergo innascibilitas et paternitas
non snnt eaedem relationes.

CoNTRA: 1. Oinnis relatio in divinis est [)er.^o-

\d opposi-
tiim.

1 Cap. 6. n. 7. Cfr. hi'; iit. Magish'i , c. 1.

' Cod. Y quod Adam in paradiso. Mox Vat. Abel pro
Cain; mencioso.

3 Cfr. Aristot., de Pracdicain. c. do Relatione. et V. M(>taph.
tcxt. 20. (IV. c. io.).

^ Dist. 27. p. I. (j. 1. — In princi[)io argunienti od. I dif-
feruiit 1)1-0 differt ; in fino ^erba non sunf eaedem relaiiones i\
muliis codd. omiltuntur, cod. T pro e\s <[ihst\{mi sunt dicersne

relauones.

500

SENTENTIARUM LIB. l.

nae ad personam; si ergo ingenitus dicit relationem ,
aiit ergo ad Filium , aut ad Spiritum sanctum, aut
ad utrumque. Non ad utrumque, quia Pater non
coniparatur unica relatione, sed diversis ad Filium
et Spiritum sanctum; non ad personam Spiritus san-
cti — hoc constat — ergo ad Filium. Si ergo relatio
ad Filium est paternitas: ergo innascibilitas est ea-
dem relatio.

2. Item, relationes in divinis personis non acci-
dunt, sed esse tribuunt personae^: ergo si unius
personae unicum est esse, unica erit eius relatio.
Sed Pater est una persona, et convenit ei innasci-
bilitas et paternitas: ergo etc.

3. Item, sicut se habet nascibilitas in Fiho ad
filiationem, ita innascibilitas in Patre ad paternita-
tem; sed in Filio eadem est relatio nascibiHtas et
fdiatio: ergo etc.

4. Item. Philosophus ^: « Primum et principium
idem dico » ; sed innascibihs dicit iilud quod dicit in
ratione primi , pater in ratione principii: ergo di-
cunt eandem habitudinem et relationem: non ergo
sunt duae relationes, sed una tantum.

CONCLUSIO.

Jnnascibilitas est alia notio ac paternitas , cum
ntraque aliam relationem importet tum secun-
(lum intellectum principalem, tum secundum
intellectum consequentem.

Respondeo: Dicendum, quod hoc quod est in-
coneiusio. nascibiHs ^ aliam relationem importat , quam hoc
quod est pater , sive quantum ad principalem in-
tellectum, sive quantum ad consequentem. Quanlum
ad principalem , manifestum est, quia^ importat re-
spectum ad principium per modum privationis, pa-
ter autem importat respeclum ad principialum per
modum positionis et generationis ; et ita dicunt
diversas habitudines, quarum una est vera habi-
tudo, altera privatio habitudinis. — Quantum ad con-
sequentem intellectum similiter differunt, hcet non
tantum. Nam pater dicit relationem ■' principii so-

lum respectu Filii et per modum generationis , sed
innascibilis universalem dicit principahtatem sive
fontalein pleniludinem in producendo, non tantum
quantum ad generationem , sed etiam quantum ad
spirationem, non tantum respectu Fihi, sed etiam
respectu Spiritus sancti. Et hoc patet, quia inna-
scibilis dicitur , eo quod non generatur nec genera-
tionem consequitur: ergo in nomine innascibilis au-
fertur ratio nascendi et procedendi; et si hoc, poni-
tur ratio omnimodae principalitatis, et ideo fontahs
plenitudinis.

1. Ad illud ergo quod obiicitur , quod dicit
respectum personae ad personam; dicendum, quod
privative sive negative '^ non dicit respectum ad per-
sonam. Et quod dicit, quod omnis relatio dicil re-
spectum ad personam , intelligitur de illa quae dicit
positionem. Secundum autem quod accipitur quantum
ad consequentem intellectum , dicit respectum ad
utramque personam. — Quod obiicitur, quod non est
una communis relatio; dicendum, quod verum est
quanlum ad principalem intellectum , tamen bene
potest esse quantum ad consequentem , ut aliquod
nomen dicat plenitudinem respectu utriusque.

2. Ad illud quod obiicitur, quod relatio dat per-
sonae existere; dicendum, quod non quaecumque ,
sed quae est vq\:\X\q personalis. Quae autem sit illa,
infra patebit '.

3. Ad illud quod obiicitur, quod in Filio idem
est nascibilitas elfdiatio: ergoetc; dicendum, quod
non sequitur, quia non opponuntur eodem genere
oppositionis ; quia paternitas et filiatio opponuntur
reiative, non sic nascibilitas et innascibilitas , immo
magis contradictorie vel contrarie.

4. Ad iliud quod obiicitur, quod primum et
principium est idem ; dicendum , quod primum di-
citur dupliciter: aut per privationem prioris; et
sic primum et principium idem sunt re, et non
ratione. Alio modo primum dicitur respectu se-
cundi; et sic primum et principium idem sunt re
et ratione, et sic non significatur primum per hoc
nomen innascibilis. Importat enim primitatem per
privationem prioris, ut patet ex ipsa nominis ® im-
positione.

Solutio .
positorn

Primao
mitai
plicifa

SCHOLIOK

Ilaec quaeslio exj^IicUur cx praecedeuti. Aucfores, qui
intfliocHiin conHequentdn, in ista notione connotatum et in q.
praeced. declaratuni, non admittunt, etiani hic solummodo pri-
mani parteni responsionis approbant.

Aiex. Ilal., S. p. I. (|. 59. m. i. — S. Thom., S. 1. q. 33.
a. 4. — B. Albert., hic. a. 3. — Petr. a Tar., hic q. 1. a. 3.

— Uichard. a Med., hic a. 2. q. 2. — Henr. Gand., a. 57. q. 2.

— Dionys. Carth., hic q. 3.

' Plura dc hoc \ide supra d. 26. (|. 3.

- Libr. I. Poster. c. 2. — Circa finem argumenti multi codd.
voci relationem pra(>fif;unt non, pro qiia particula codd. LO
non nisi.

^ Pci-multi codd. ciim sex iirimis cdd. innascibililas.

■* Cod. F adiicil innascibilis.

^ ita plurimi codd. ut A C L N 0 1' Q II S T II V Y ; Vaf. ra-
lionem. Mox plurcs codd. innascibilitas pro innascibilis.

<■' Cod. W addit non positive secundum principaletn intel-
lectum.

~ Quaest. seq.

8 Codd. KY vocis; codd. SV vocis exposiUone.

nisT. xxviii. wvw iNicrs ouakst. iii.

:i()i

OllAKSTlO III.

Ulrum iiiiia.scibiliUi.s , aii paiernilas sil jiroprirlas persoiiaUs Palris.

flmenta

k «pposi-
im.

Tertio (luapritur, utriim innascihilitas sit pro-
prietas sive relatio personalis personae ' Patris, an
paternilas. Et (piod sit [)alernitas, videtnr:

1. Qnia iila est proprit^las personalis, per (piam
persona ab oumilnis separatur; sed talis est haec
relatio ■patcrnilas: ergo etc.

% Item, ijla est proprietas personalis, per (juaui
persona propriissime nominalur et exprimilur; sed
persona Patris propriissime expiimitur per paterni-
latem: ergo etc.

3. Item, sicut liliatio se liabet ad Filium, sic
paternitas ad Patrem; sed liliatio est personalis re-
latio personae Filii: ergo et paternitas Patris.

4v item, illa est proprietas personae, qnae di-
cit ^ per modum positionis et propriae liabitudinis;
sed inter omnes relationes, quae dicuntnr de Patre,
sola paternitas est talis: ergo etc.

Contra: I. Proprietas sive relatio personalis
dat esse personae ; sed paternitas non dat esse per-
sonae Patris, quia nihil habet esse ex hoc, quod
alteri dat esse; sed persona Patris dicitur pater,
quia alteri dat esse: ergo etc.

^. Item, non intellecta proprietate personah,
impossibile est intelligere personam; sed non intel-
lecta paternitate, est intelligere habenlem deitatem
et irmascibilitatem : ergo cum innascibihtas sit pro-
prietas personae Patris, ergo etc.

3. Item , proprietas personalis debet dicere to-
tum esse personae ; sed palernitas non nominat
personam Patris secmidum omnem plenitudinem fe-
cunditatis, sed innascibilitas : ergo etc.

4. Item, Damascenus^- «In divinis omnia sunt
unum praeter generationem , ingenerationem et pro-
cessionem » ; constat quod non nominat omnes
proprietates, ergo solum personales : ergo ingeneratio
est proprietas personalis, et non nisi Patris: er-
go etc.

coNci.rsio.

Propriclas persona/is Palris csl patcrnilas,
non innascibiiilas nec spiratio activa.

Rkspondko: Dicendum, (piod . sicut dicit com-
munis 0[)ini() et habetur ex verbis Magistri * et
Sanctorum, scilicet llilarii et Aiigiistini, i)aternitasc«ncia»io i.
est notio personalis Patris. Ad hoc enim, quod ali-
qua relatio sit personalis, oportet quod dicat illius
personae primam oA propriam habitiidinem , et per
modum posilionis et complclionis ; ^{ii\ constat,
quod iiinascibililas (juantiim ad primum intelle- conciusios.
ctum non dicit positionem, quantum ad comequen-
tem intellectum non dicit .specialem vehl\oi\em , sed
fontalein plenitudinem. Similiter spiratio non dicit conciusios.
propriam relationem Patris ^ ; et ideo necesse est,
quod paternitas dicat. Unde et rationes ad hoc in-
ductae concedendae sunt.

1. Ad illud ergo qiiod obiicitur, quod proprie- sointio «p-

o i '111 positorum.

tas dat esse personae ; dicendum , quod illud non
est inteiligendum de esse simpliciter , sed de esse
personali sive de esse distincto*^; et ipsa paterni-
tatis auctoritas in divinis non accidit illi hypostasi,
immo dicit illius personae complementum, ratione
cuius est hoc. Quamvis ergo Pater non habeat esse
ex hoc, quod dat alteri esse, tamen nihil impedit,
ipsum ex hoc esse personam distinctam.

2. Ad illud quod obiicitur, quod est intelligere
personam Patris etc; dicendum, quod intellectu plene
apprehendenle et rationabililer procedente, non est
intelligere personam Patris vel hypostasim sine
paternitate '; quia si intelligatur innascihilis , ita
quod non adsit paternitas, innascihilis dicit priva-
tionem nec aliquid dicit circa Patrem, quod non
dicat etiam circa essentiam ; et ideo non intelligitur
ut proprietas personalis nec est alia®, el ideo non

1 Cocld. P Q omittiint vocem personae , alii codd. cum
edd. vocem personalis. — Principia , quae in seqq. argumentis
adhibentur, deducenda sunt ex d. 26. q. \-i.

- Vat. cum aiiquibus mss. dicitur.

3 Lib. I. dc Fide orthod. c. 8. Vide supra d. 26. q. i.
arg. 4. ad opp.

* Dist. 26. c. 2. seq. , et hic c. 1-3, ubi etiam \erba Hi-
larii et Augustini habentur.

■^ In Vat. et solo cod. cc deest Patris.

^ Clr. supra d. 26. q. 3. in corp. — De propositione sub-

sequenti vide supra d. 27. p. 1. q. 2. ad I. et 3, et hic dub. 1.
— Paulo inferius post non habeat plurimi codd. parum congrue
omittunt esse.

"> Plurimi codd. omittunt vel hypostasim sine paternitate,
edd. 2, 3, 4,5,6 solumniodo verba vel liypostasim; ed. I pro
sine paternitate exhibet nisi inteltecta pateniitate. — De intel-
lectu apprehendente consule infra dub. 1.

* Vat. et ed. 1 hic addunt immo snnt proprietates natu-
rates , quae verba, quia contextui non respondent et in omni-
bus codd. et edd. , except. I, desunt, in textum non recepimus.

SENTENTIARUM LIB.

intelligitur persona Patris ut distincla sive hyposta-
sis illa. Nam proprietas innascibilitatis, ut proprie-
tas, includit proprietates et relationes respectu prin-
cipiati; alioquin, ut supra ostensum est ', non est
proprietas.

3. Ad illud quod obiicitur, quod proprietas
personalis dicit totum esse personae: dicendum,
quod si dicatur totum esse , id est perfectum, com-
pletum et proprium, sic habet veritatem. Si autem
intelligatur, quod dicat lotum esse , id est omnem
habitudinem; sic falsum est, quia non debet dicere

omnem , sed necesse est, quod dicat muim deter-
minatam , aut nullam, determinate diceret ^, et ita
non erit notio personalis.

4. Ad illud quod obiicitur de Damasceno, di-
cendum, quod non enumerat omnes proprietates
personales, secundum quod personales, sed intendit
relationes sub iUis comprehendere: et sub genera-
tione duas personales comprehendit, sub processione
duas, unam personalem , aham non personalem:
sed ' sub ingeneratione dicit sohun innascibihtatem,
quae proprietas est, hcet non personahs.

! V

SCHOLIOK

1. In respons. explicatur, quod quatuor requiruntur, ut pro-
prietas sit personalis , scii. quod sit proprietas pnma, quia prinio
distinguit, propiia. non communis (quaiis est spiratio activa),
per modum positionis , et completionis , qua persona perfecte
constituitur in esse personali. Duae ultimae dilTerentiae non con-
veniunt innascibiiitati ; unde cst quidem proprietas, sed non
personalis (cfr. supra d. 26. q. i.). — Solutio ad I. supponit,
quod esse personaie in Deo est esse relativum, quia sola rela-

tio in Deo distinguit personas. Unde relatio paternitatis resultat
ex genilo Fiiio (cfr. iiic dub. 1.).

II. Alex. Hal., S. p. I. q. 69. m. 2. 5. — Scot., hic q. 2 ;
Report. hic q. 2. — S. Thom., hic q. I. a. 2; S. I. q. 33.
a. 2. — B. Albert., de hac et seq. q. hic a. 4. — Petr. a Tar.,
hic q. i. a. 4. — iEgid. R., hic 1. princ. ([. I. 3. — Henr.
Gand., S. a. 37. q. 4. — Durand., hic q. 2. — Dionys. Carth.,
hic q. I. in fine.

QUAESTIO IV.

Utrum etiam improcessibilitas sicut innascibilitas notionem dicat in Patre.

tum.

Quarto quaeritur, utrum improcessibilitas sit
notio Patris, sicut innascibihtas. Et quod sic, videtur:

1. Quia, sicut Pater differt a Fiho per innasci-
Ad opposi- bihtatem , ita a Spiritu sancto per improcessibihta-

tem: ergo sicut innascibihtas est notio Patris, simi-
liter videtur, quod iinprocessibilitas.

2. Ilem , sicut nobilitatis est Patris non gene-
rari, ita eUam non spirari^: ergo si propter ratio-
nem nobilitaUs ponilur innascibihtas eius notio , si-
mihter debet poni improcessibihtas.

3. Item, sicut generare convenit Palri per hoc
quod innascibilis, ita et spirare per hoc quod im-
piwessibihs sive inspirabilis: ergo sicut innascibi-
litas noUo est, quia non tantum dicit privationem,
sed etiam positionem, ita videtur, quod improces-
sibilitas. Si tu dicas , quod improcessibilitas clau-
ditiir sub innascibihtate; obiicilur: quia^ Fiho con-
venit improcessibililas, et tamen nunquam innasci-

rel
i:n
jp

esl

l'0

1 Quaesl. 1 . — Pauio ant(! pro Nam proprietas innascibi-
litatis ed. I Nam innascibilitas.

■ Codd. I S W Y bb (T a secunda imnu) dicet ; cd. I avl
si... diceret. Proxime post pro erit aliqui codd. cum cd. I est.

3 In pluribus codd. ut A I T Z cc deest sed.

* Super\acaneuni et inutilc cst additnmentum, quod Vat.
liic exiiibet, nullo cod. (ex(.". cc) suffragante: ergo si propter
rationem nobititalis est Patris non generari, ita est non spi-
rari. Pauio ante. eadem Vat. nohilitas pro nobilitatis.

communicet ^^^^

bihtas: ergo est aha noUo saltem in Filio, ergo
saltem in eo debet esse notio. Si tu dicas , cjuod
non dicit nobihtatem ; contra : omne quod dicitur
in divinis, ad nobihtatem perUnet, ahoquin non di-
citur ibi: ergo si dicitur improcessibihtas de Filio,
videtur sonare in nobihtatem.

luxta hoc quaeritur: cum Patei
ahcui ® improcessibihtatem sive inspiiiibihtatem, qua
re non simihter communicat innascibihtatem ?

Cgntra: 1. Si improcessibihtas est noUo: ergoFimdaiBi
noUones plures sunt quam quinque , quod est con-
tra communem opinionem".

± Iteni, si improcessibilitas est notio, aut hoc
est quia simphciter privat esse ab aliquo , aut quia
privat ** splrationem. Si primo modo, non differt ab
innascibihtate; si secundo modo, tunc non differt
a spiratione acUva, quia enim non spiratur, spirat
qui spirat.

5 Codd. S V W Z quod. Paulo inferius pro debet aliqui
codd. ut I T Z deberet.

^ Cod. Y alleri.

"^ Cfr. supra d. 26. q. 4.

' Sic et Vat. ; in codd. et edd. pro privat incongrue exstat
ponit, quod verbum contextui non respondet. Paulo inferius a
Vat. textus genuinus, quvm habent codd. et scx primae edd.,
sic cst mutatus: quia non spiratur qui spirat.

DIST. XXVIII. AIIT. UNICIS QIIM-ST. IV.

3. Ilem, si non procedcrc ossel iiolio, oadoFii
rationo i\on producerc; sed hoc lalsiim: or<,'o olc.
Si dic(us , ([110(1 non estsimilo, {\n\[\. non produccrc
non (licil i)oliililat(Mii ; conlra: m\\ |)ro(lii('oi'o pcr-
sonaiii (licit stalimi (Miianationis ; el sicul ratio
principii , anlo (luod non osl ali^iuid, dicit iiohili-
tatem, similitor ratio stalus , ultra quoin ' noii ost
procodero: ergo nohiUtatoin dicit: si or^^o iion ost
aliud , quaro non dicatur iiotionalitor, vidotur, quod
non producere sit notio , sicut et non spirari.

c 0 N c L u s I 0.

Improcessibililas non est notio Patris.

Rkspondeo: Ad praedictoriim intolligontiam est
• notandum , qnod niliil potest esse notio in divinis,
nisi dicat respectum positivnm vel ex primo in-
tellectu, vel ex consequenti. Si enim solum privat
relationem, ita dicitur de essentia sicut de persona.
Unde sicut dicitur , quod Pater non producitur , nec
Spiritus sanctus personani producit; ita etiam essen-
tia produci noii dicitiir, et otiam personam non
producere. Et sicut non potest esse notio hoc quod
est ingenitus, nisi ponat respectum positivum ex
consequenti — et hunc ponit sicut visum est- —
similiter nec hoc quod est inspirabilis potest esse
notio, nisi ponat respectum positivum. Hunc autem
non ponit, nisi secundum quod ponit primitatem
respectu spirationis, sicut innascibilitas respeclu ge-
nerationis, ut, sicut innascibilis dicitur qui nec ge-
neratur nec generalionem consequitur, ita improcessi-
bilis qui nec procedit nec processionem consequilur.
Et quoniam omnis emanatio vel est generatio,
vel ad generationem consequitur, quia generatio dicit
primam emanationem; ideo innascihilis privat omnem
emanationem , et ideo dicit fontalem plenitudinem,

non lantiiiii rospoctu gonoralionis , sod oliam sjii-
rationis; ot id(!() iimascihilitas ii(!C gonoratio ost ncc
spiratio. Sod intpnu-cssibiUs ^ dicitiir, (|iiia ncc spi-
ratiir noc s|)iiati()iioiii consc^iiiiliir, ol sic iiori (;x-
cluditur riliiis sivo gciKiratiis. Kiliiis (!niin goiuira-
tiir, ot taiiion noii spiratiir iioc spirationoiii conse-
quitiir. Improcessibilis igitiir non |)rivat nisi unaiii
solam omanationom , ot idoo dicit soliim parlem
istius loiitalis plenitudinis ; (!t idoo improc(;ssihilit;is concia»io.
iion potest esse notio distincta iii Patro ah inna-
scihilitate, iiec in Filio a spirationo, iiec importat
fontalem ploniliidinom , sed soluiii in spirando.
Quamvis igitur iiiii)rocossihilitas p(jssit dicoro nohi-
litatem , tamoii quia iion distinguitur * ah aliis assi-
gnatis, ideo non ponit in numeruin cum aliis.

1. !2. 3. Et sic patent tria prima ohiecta , quod soiuiio op-
iinprocessibilitas dtstinguit, et dicit nobihtalem , et
dicit fecunditatem; quia rationes non valent , eo
quod hoc totum in aliis rationihus assignatis claudi-
tur, ideo contra alias non distinguitur.

Ad illud quod quaerilur , quare non commu- .^di.quae-

..... . . -1 ... ,. stionem iu-

nicatur mnascibihtas, sicut improcessihihtas; dicen- «identem.
dum , quod, sicut patet, quia improcessibilitas iioii
claudit in suo intellectu non esse ah alio, sicut facit
innascihilitas, sed solum dicit non spirari. Pater au-
tem nulli potest communicare, quod non sit ah
alio ^ ; potest taraen communicare alii , quod non
spiretur.

Ad illud (modi quaeritur , quare won producere -^i-i- n^^e-

stionem in-

non est notio; dicendum, quod non est no6«7^to^z5; cidentem.
et esto , quod esset — quia illud non videtur princi-
palitor considerari in ratione nolionis ° — dicendum,
quod illud est ratio, quia non dicit respectum po-
sitivum, quantum est de ratione sui nominis; et ideo
simpliciter potest convenire essentiae, et ideo non
est notio. Non sic autem est de innascihiUtate, ut in
praecedentihus visum est '.

SCHOLIOK

I. Ex principiis a S. Bonaventura stabilitis facile eruitur, iin-
processibiliiatem non esse notionem Patris. Quando auteni tene-
tur alia sententia, scil. eandem consistere in piira negatione, de
eo dubitari poterit, et revera Scot. in Comm?nt. Oxon. (hic
q. 2. ad 3.) dubius fuit, utrum forte admittenda sit haec sexta
notio. Sed in scripto posteriore sive iii Report. (hic q. i.) ipsc
adhncret communi doctrinae (cfr. Macedo, coli. 8. difT. 3. sect. 8.).
— Post solutionem ad opposita sequitur solutio quaestionis in-

cidentis in fine argumentorum ad opposit. , et deinde respon-
detur ad quaest. in uitimo fund. impjicite positam.

II. Alex. Hai., S. p. I. q. 69. m. 3. ad ult. — Scot., hic
q. 2. ad 3. — S. Thom., S. 1. q. 33. a. 4. ad 5, et q. 32.
a. 3. — .Egid. K., hic I. princ. q. I. collat. i. — Henr. Gand.,
S. a. 60. q. 10. — Durand., hic q. 2. — Dionys. Carth., iiic
q. 1. circa mediuni.

1 Plures codd. ut l S V cum tdd. 1 , 2 , 3 quod.

2 Quaest. I.

3 Codd. et edd. improcessibilitas , sed minus apte.
■• Vat. cum cod. cc perperam distinguit.

s Vide supra d. 27. p. 1. q. 2. ad 3. circa finem.
^ Pro notionis Vaf. praeter fidem praestantiorum codd. .s'«/
nominis.

" Quaost. I.

504

SENTKMTIARUM LIB. I.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. I.

In parte isla sunt dubitationes circa litteram et
prinio de hoc quod dicit Augustinus, quod, si Filium
non genuisset, nihil prohiberet eum dicere ingeni-
tum. Videtur enim secundum hoc, quod accidat
personae Ingeniti ^ generare et ita esse patrem. —
Item, ex hoc videtur sequi, quod remota paterni-
tate , adhuc remaneat persona Patris ; et ita pater-
nitas non est proprietas personahs.

Respondeo: Dicendum, quod est ioqui de in-
Distinctio. tenlione huius nominis ingenitus et pater vel sim-
pliciter , vel prout ponuntur in persona divina. Si
loquamur simpliciter, sic diversae sunt intentiones,
et una praeter aliam est intelligibilis et separabilis
secundum rem -, sicut patet in generatione hominum.
Alio modo est loqui de his, prout ponuntur circa
personam divinam , et sic dicunt aliam et aliam
rationem innotescendi ; et illae duae secundum rem
omnino sunt inseparabiles , tamen secundum intel-
lectum una potest accipi praeter alteram. Et sic lo-
quitur Augustinus , non quod re separari possint,
sed quantum ad intelligere ' nostrum.

Sed quod possit intelligi aliquid praeter alte-

rum , hoc potest esse multipliciter : aut quantum ad

^ intellectum apprehendenteni , aut quantum ad intel-

inteiiecius lectum resolvenlem. Si primo modo , sic non potest

apprenen- ^ ^

dens. intelligi aliquid sine aliquo, quod est ei ratio intelli-
gendi, sicut Deus praeter deitatem , et homo praeter
humanitatem ; potest tamen inteliigi effectus, non in-
tellecta causa, et inferius, non intellecto superiori,
quia potest quis apprehendere hominem, non intelle-
cto ahquo superiorum. Et sicdicit Philosophus^ quod
qui unum dicit quodam modo multa dicit, non sim-
pliciler , sed quodam niodo, quia implicite.

Aho modo contingit aliquid intelligere praeter

inteiiectus alterum , intellectu resolvente; et iste intellectus

resolvens. '

'111 ■
ectt

considerat ea quae sunt rei essentialia, sicut potest
inteiligi subiectum sine propria passione. Et hoc po- Dapii,
test esse dupliciter: aut intellectu resolvente plenemh,'
et perfecte, aut intellectu deficiente et resolvente
semiplene^. Intellectu resolvente semiplene , potest
intelligi aliquid esse, non intellecto primo enle. In-
tellectu autem resolvente perfecle, non potest intel-
ligi aliquid, priino ente non intellecto.

Secundum hunc triplicem intellectum de com-
paratione Patris et Ingeniti contingit loqui triplici- Appiic,
ter. Si enim loquamur de 'm\.Q\kQin apprehendente ,
possibile est haec duo ^ intelligi, altero non appre-
henso, eo quod aliud est significatum unius, aliud
alterius. Si loquamur de intellectu resolvente, adhuc
si semiplene resolvat ", accipiendo intellectum huius
nominis ingenitus solum privative , sicut accipiunt
gentiles; sic potesl intelligi unum sine altero. Si
loquamur de intellectu plene resolvente, cum inge-
nitus, secundum quod est proprietas Patris, non
dicatur solum privative, immo ponat respectum po-
sitivum; de necessitate ponit paternitatem. Et sic
verum est, quod dicendo aliquid ^ esse ingenitum ,
necessario ponitur esse pater, cum ponatur pleni-
tudo fontalis per ipsum tantum. 1

Quando ergo dicit Augustinus. quod non ideo Expii»

verba |^

dicitur pater, quia ingenitus, ipse loquitur de intel-stini.
lectu apprehendente , quia unum non est propria
ratio et prima intelligendi alterum, immo utrumque,
scilicet ingenitus et pater , dicunt aliam rationem
innotescendi ; tamen secundum plenam ^ resolutio-
nem una ponit aliam necessario. Unde distinctio
personae Patris quasi inchoatur in innascibilitate et
consummatur in paternitale ; et ideo, non intellecta
paternitate, non potest intelligi persona illa complete
distincta. Et ideo paternitas est notio personalis,
quamvis in ratione intelligendi prius cadat inna-
scibilitas '^

' Vat. ingrnitae.

- Fere omries codd. cum sex prlniis edd. rationem pro
rem; sed perpcram, ut cx subnexis patet. — Cfr. supra q. 2.
lundam. 2.

^ Ita codd. A C F G H U S T U Y ce n cum cd. I ; Vut. cum
paucis codd. iniellectum.

* Libr. I. Pliys. text. 21 . (c. 2.). — Proxime superius pro
Ei sic plurcs codd. ct cdd. ei sicut , Val. sicut, et codd. P Q S
V W superiori \)ro aliquo supcriorum.

5 .Sic cod. 0 (cod. L in marg.) ; cctcri codd. cum edd. I,
2, 3 omitlunt et perfecte, ct dcin ei resolvenie semiplenc. Idcm
facit Vat. , (juac lamcn interiicit post intelleciu vcrba semipleno
et. Paulo supcrius post esseniialia Vat. cum cod. cc sic pro
sicut. Paulo infcrius vcrbo resolvente antiquiores codd. cum
ed. 1 pracniittunt parliculam nuiem. Dcin post non intel-
lecio primo cnie codd. ST addunt esse, quod verbum, scil.

esse, cd. I paulo post voci a%Mi</ adiungit. — Notamus, quod
haec divisio intellectus habetur etiam in S. Doctoris Itinerario
menlis in Doum , c. 3. et 5.

^ Sola Vat. unum isiorum pro haec duo.

' Vat., refraganlibus mss. et cd. I, omissa vocula si, pro
resolvai habet resolvii.

8 Pro dicendo aliquid, quod auctoritate codd. I dd posui-
mus, sola Vat. ad; maior pars codd. cum ed. I incongrue
dicii aliquid; verius cod. K quando dicii aliquid , et cod. T
cum dicit aliquid; codd. V V solummodo aliquid; demum
codd. L 0 dicii secundum quod ad. Mox pro fonialis mulli
codd. ut FGIKPQTYZ ctc. cum cd. I fonialiiaiis, et sub-
inde pro ianium codd. P Q tcrmimm.

^ Verbum plenam in anliquioribus codd. et ed. I omittitur.

'" Plura de hoc invcnics in tribus primis quaest. huius dist.,
et d. 27. p. I. q. 2. ad I. et 3.

Vft.

DIST. XXVIIl. DIIHA.

:)();;

iDCtio.

Diin. II.

lleiii (iii;i(M'iliir (h^ hoc (jiiod (Ucit : NegaUva
porro parlicula non id cfficil, ut q\iO(l sinc iUa otr.
Videlur eniiu lalsmii , (juia homo (licilur s(U'UU(luiii
substanliaiii, taiucu albcdo potcst dici uou-lioiuo :
ergo (juia lionio et non-homo conli'a(licl(M'ie oppo-
nuntur, el de (iiiolihet aniniiat^o, vcl neiJtatio ' :
ergo albcdo est non-homo , et alhedo est ipialitas :
evgo elc. Si tu dicas , quod Augustiiius loquilui-,
secundum quod f;icit negationcm in gcncrc ^; lunc
obiicitit!' de hoc (piod est non-mbslantia ; constat,
quod non potest lacere negationem in gencre : ergo
cum non-subslantia noii dicatur uisi de aliis gene-
ribus, patet etc.

Respondeo : Dicendum , quod modus dicendi
secundum substantiam circa terminum negatum ^
lio. sive infiuitum dupliciter est accipere : aut quantum
ad significatum , aut quantum ad suppositum. Si
quantum ad significatum , quia terminus negatus
trahit significationem ab afiirmato \ idem est modus
dicendi quantum ad significationem in termino negato
et aflirmato. Unde sicut homo dicitur secundum sub-
stantiam quantum ad significatioriem , ita et non-homo.
Quando enim dico : hic est homo , substantiam
praedico; quando dico: hic est non-homo , substan-
tiam removeo. Si autem ioquamur quantum ad sup-
positum, tunc pro alio supponit terminus negatus
et affirmatus. Sic opponit, et sic non intelligit Au-
gustinus ^

DUB. lll.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod no7i-
genitus refertur ad non-genitorem. Videtur enim
dicere falsum, quia omnis relatio ponit duo extrema :
ergo si non-genitus refertur ad non-genitorem , ne-
cesse est ad hoc, quod aliquis sit ingenitus , quod
sint duo , quorum unus sit non-genitus , alter non-
genitor. Contra: esto per impossibile, quod nulius
esset nisi unus solus, ille utique esset non-genitor.

Respondeo : Dicendum , quod referri ad aliquem
hoc potest esse dupliciter: aut secundum rationem
existendi , aut secundum rationem intelligendi; se-
cundum rationem existendi , quando importatur ha-
bitudo realis ; secundum rationem intelligendi, quan-

do |)riv;itiir li;il)itiido realis. Ad lioc enim. (|uod inlel-
lig;itiir priuatio luihiliidiiiis, ncci^ssc cst iiil<'llit.')'re
li;il)itii(liiiciii ; ct ;ul hoc , (piod habitudo inlcllig;iliir ,
necesse est intclligi duo (!XtnMii;i ut ;iniriii;ila ; ct
ita ;ul hoc, ut" iiUclligatiir privatio habitudinis sive
r(!l;itioiiis, necesse esl intclligi (liio cxtrema ncg;it;i.
Kt (pi;iiitiiiii ;i(l hoc dicit Aiigiistiuus. noii-gcniliim
rclcrri ad noii-genitorem, (pii;i iion polcst ca()i iii-
tellectus eiiis nisi per intellectum illiiis; ct ita (|ii;iii-
tuin ad nitioncin diccndi dicitiir scciindum rclatio-
ncin, sicut uon-homo dicitur sccundiim siihstantiam.

DuB. IV.

Item quaeritur de lioc quod dicit, quod curn
dicitur nata sapientia , sapientia essentiam .signi-
ficat. Krgo secundum hoc licehit loco sapientiac
ponere essentiam, cum faciat eius intellectum ; quod
falsuin est.

Respondeo: Dicendum, quod est loqui de no-
mine sapientiae quantum ;id significatum , vel quari-
tum ad suppositum. Quantum ad significatum dicit
essentiam, sed tamen supponit personam; et ita
adiectivum respicit ipsum ratione suppositi, cum
dicitur sapientia nata, non ratione significati. ^ec
sequitur propter hoc, quod loco sapientiae poni
possit essentia, quia cum sapientia sit de nomini-
bus mediis, potest supponere pro persona et trahi
ad suppositum; sed essentia, cum sit nomen abslra-
ctissimum, non ^.

DuB. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit , quod imago
aliquando intelligentiam essentiae facit , et tunc
ad se dicitur. Videtur enim falsum, quia iinago
semper connotat imaginatum ; sed non potest esse
idem imago et imaginatum : ergo semper dicitur
relative.

Respondeo: Dicendum, quod imago semper
dicit respectum vel ad creatum, vel ad increatum;
et quando dicit respectum ad increatum , dicitur
personaliter et relative secundum rem ; quando au-
tem respectum creaturae , essentialiter dicitur et ad
se, non quantum ad modum dicendi, sed quia toti
Trinitati convenit *.

1 Aristot., IV. Metapli. text. lo. (III. c. i.).

' Cfr. hic q. I. in corp.

3 Aliqui codd., in quibiis cod. T, cuin ed. 1 negativuni.

* Cfr. supra pag. 496, nota 3.

^ Huius dubii solutionem invenis etiam apud B. Albertum,
hic a. 5.

Ed. I quod. Paulo inferius codd. S V W aa ingenitum pi'o
non-genitum.

S. Bomu\ — Tom. I.

^ Cfr. supra d. o. a. I. q. 1. in corp., ubi triplex genus
nominum significantium essentiam pi'oponitur, scil. quae signi-
ficant ipsaiu in concretione , in omnimoda abstractione et me-
dio modo.

8 Fusius hoc exponitur infra d. .31. a. I. (j. I, in corp.
— Paulo ante pro respectum creaturae muiti codd. ut F (1 H I K
S T Y etc. cimi ed. I respectu creaturae; iectio incongrua.

306

SENTENTl.VRUM LIB. I.

DISTINCTIO XXIX.

Cap. I.

De prmcipio.

Est praelerea aliud nonien, multiplicem notans re-
lalioneni , scilicet princlpium. Dicitur enim principium
seniper ad aliquid. Et dicitur Pater principiuni, el Filius
principium, et Spiritus sanctus principium; sed difleren-
ter. Nam Pater dicitur principium ad Filium et ad Spiri-
Aiigustinus. imn sanctum. Unde Augustinus in libro quarto de Trini-
tate ^ ail: «Pater esl principium totius divinilalis, vel si
melius dicilur, deitatis, quia ipse est a nulio. Non enim
habet de quo sit vel de quo procedat »; sed ab eo et Fi-
lius est genitus, el Spiritus sanclus procedit. Non igi-
tur dicitur principium totius deitatis, quod vel sui vel
divinae essentiae principium sit, sed quia principium
esl Filii el Spirilus sancli, in quibus singulis tota di-
vinilas est. Filius ad Spiritum sanctum dicitur prin-
cipium. Spiritus vero sanctus non dicitur principium
nisi ad crealuras, ad quas etiam Pater dicitur prin-
cipium et Filius et Trinitas ipsa simul , et singula
persona- principium dicilur creaturarum. «Pater ergo
principium est sine principio, Filius principium de
principio, Spiritus sanctus principium de utroque, id
esl de Patre et Filio ^ » .

Cap. II.

^ {^md ab aelerno Pater esl principium et Filius,

aed non Spirilus sanctus.

Et Pater ab aeterno principium est Filii, et Pater
el Filius principium Spiritus sancti, quia Filius est a
Patre, et Spiritus sanclus ab utroque. Spiritus vero
sanctus non ab aeterno j^rincipium est, sed esse coepit,
quia non dicitur principium nisi ad creaturas. Cum ergo
crealurae esse coeperunt, et Sjjiritus sanctus esse coepit
principium carum. Ita etiam Pater et Filius esse coepit
cum Sj)irilu sancto unum principium creaturarum, quia
creaturae coeperunt esse a Patre et Filio et Spiritu
sancto; et dicuntur hi tres non tria, sed unum prin-
cipium omnium crcaturarum, quia uno eodemque modo
principium rerum sunt. Non enim aliter sunl res a
Palre el aliter a Filio, sed penilus eodem modo. Ideo
Aposlolus intelligens, banc Trinilalem esse unum prin-
• cipium reruni, ait*: Ex ipso et per ipsum et in ipso
AagiKiinus. sunt omnia. «Cum vero audimus, omnia esse ex Deo,
ul ait Auguslinus de Nalura boni ^ omnes utique na-

luras intelligere debemus, et onmia ([uae naturaliter ®
sunt. Non enim ex ipso sunt peccata, quae naluram
non servant, sed vitiant, quae ex voluntate peccanlium
nascuntur». Onuiium ergo, quae naturaliter sunt, unum
principium est Pater cum Filio et Spiritu sancto, et
hoc esse coepit. Ab aeterno autem Pater principium
est Filii generatione, et Pater et Filius unum princi-
pium Spiritus sancti. Unde Augustinus in quinlo libro Augustii
de Trinitate ' ita ait: « Dicitur relative Pater, idemque
relative dicitur principium. Sed Pater ad Filium di-
citur, principium vero ad omnia quae ab ipso sunt.
Et principium dicitur Filius. Cum enim diceretur ei*:
Tu quis es? respondit: Principium, qui et loquor
vobis. Sed nunquid Patris principium est? Immo crea-
torem se voluit ostendere, cum se dixit esse princi-
pium , sicul el Pater principium est creaturae , quia
ab ipso sunt omnia. Cum vero dicimus et Patrem
principium el Filium principium, non duo principia
creaturae dicimus, quia Pater et Filius simul ad creatu-
ram unum principium est, sicut unus creator. Si autem
quidquid in se manet et gignit vel operatur aliquid,
principium est eius rei, quam gignit, vel eius, quam
operatur; non possumus negare, etiam Spiritum san-
ctum ® recte dici principium , quia non eum separa-
mus ab appellatione creatoris: quia scriptum est *° de
illo, quod operetur , et utique in se manens operatur.
Non enim in aliquid eorum quae operatur , ipse mu-
tatur et vertitur. Unum ergo principium ad creaturam
cum Patre et Filio est Spiritus sanclus, non duo vel
tria principia». Ecce aperte ostendit Augustinus, Pa-
trem et Filium et Spiritum sanctum esse unum prin-
cipium rerum creatarum, id est, uno eodemque modo
esse principium; el illum modum satis aperuit, quia
scilicet operanlur omnia , et quia similiter ^^ operantur
hi tres, ideo unum principium esse dicuntur.

Cap. III.

Quomodo Pater principium Filii, et ipse cum
Filio Spiritus sancti.

Deinde in eodem libro continue ostendit, quomodo
Pater dicatur principium ad Filium, et ad Spirituni
sanctum ipse et Filius, dicens, ideo Patrem esse prin-
cipium Filii, quia genuit eum, et Patrem et Filium
esse principium Spiritus sancti, quia Spiritus sanctus
procedil vel datur ab utroque. Ait enim ita '^- «SiAngustil
gignens ad id quod gignilur principium esl, Pater ad

1 Cai). 20. n. 29. VcrJja : ipso cst a luillo cto. siint
cx ri. 28.

2 Va(. cinn aliis nU\. pcrsonarum contracodd. ABDE cted. I.
^ August., 11. contra IMaxim. c. 17. n. 4.

* Kom. II, 36.

5 Cap. 28. Etiam ca ((uac pracccdunt, sccundum scnsum
dicta sun( ab August., V. dc Tiin. c. 13. n. I i.

^ Vat. aliaccpic cdd., cxccpta 1, iialuralia , scd con(ra codd.
et originalc.

7 Cap. 13. n. li. Vidc ctiam Enarrat. in i'salm. 109. n. 13.

8 loan. 8, 25.

^ Cod. D adiungit esse principium et. Paulo inferius cd. 9
cum originali post creatoris liabet et pro quia.

1" 1. Cor. 12, II: llaec autem omnia opcratur unus atque
idem Spiritus.

" Codd. A D, ed. I ct 5 (in marginc) simul.

12 Libr. V. de Trin. c. 14. n. 15. In principio textus cdd.
I, 2, 3 cum originali ad id quod gignit pro ad id quod gi-
gnitur. — Locus s. Scripturac est loan. 15, 26.

DIST. XXIX. DIVISIO TKXTllS.

■M)7

Filiuiu |)i-iiu'ipiiiiii csl, (|iiia i:;(>iiiiil ('uiii. LHi-iiiii autciii
ct ad Spiiiluiii saiK-luiii |)i-iii(>ipiuin sil Paler, (|uia
(licluiu csl: De Valre promiit , iiou parva (|uacslio csl.
Quod si ila csl, iiou iaiii pi-iii(-ipiuiii ci ' laiiliiui rci
cril, ((uam !j;ii;iiil vcl liu-il, scd cl ci, (piaiii dal cl (piac
proccdil ai) ipso. Si crgo (piod dalur \cl (piod pro-
ccdil |)i-iiu-ipiuiu iiahcl, a (pio dalur vcl pro(-c(lil, fa-
tciulum csl, Palrcm cl Kilium |)riii(-ipium cssc Spiri-
lus saucti, uoii duo |)riiicipia. Scd sicul Patcr cl IMIius
ad crcaluraiu rclalivc uiius crcalor ct uuus domiiius
dicitur, sic rclalivc ad S|)ii-ilum saiiclum uiiiim priii-
cipiuiii. Ad crcaluram vcro Palcr ct Filius cl Spirilus
sauclus uiiuiu priiicipium suiil, sicut unus crcator cl
uuus domiuus». Eccc habcs, (pu)d Palcr priiicipium
Filii diciliir, (piia ii;ciiuit ciiiii. Qua crgo iiolionc csl
Patcr, ca priiicipium Filii dicitur, id cst sj^cncralionc,
sccundiim (|uam cliain dicilur auclor Filii. Uiidc llila-

ikrius. rius iu (puirlo libro dc Triuilalc '-^ ail: « Ipso (pio Patcr
dicitur, cius (}ucm gcnuit auclor ostcudilur, id iioincu
habcns, (juod ncquc ex alio profeclum iutclligalur, cl
ex quo is qui gcuitus est, substitisse doccalur».
«Novit Ecclesia uiium innascibilcm Deum, uovil uni-
geuituin Dci Filium. Coiilitclur Patrcm ab origiiu! libe-
rum, conlitetur cl Filii originem ab iuilio, uon ipsum
ab initio, sed ab iniiiiliabili, nou per sc ipsum , scd
ab eo qui a nemine est , iiatum ab acteruo , ualivi-
tatem scilicct cx patcrua aetcrnitatc suinentem. Edita
cst hic fidei profcssio, sed profcssionis ratio nondum
exposita cst»; et ideo (luacrcnda, scilicet quomodo

lAxAiM-. inlelligendum sit quod ait, Filii originein esse ab initio,
et non ipsum esse ab initio, sed ab ininiliabili. Hoc uti-
qiie subdcns detcrminavit, quomodo acceperit iyiitium,
inquicns, originem Filii csse ab inilio, ac si dicerct:
non ita intelligas, origiuem Filii essc ab initio, quasi

i|)sc Filitis habcal iiiilium, s(!d (piia ipsc cst ab ininitia-
bili, id esl a Patrc, a (pio siint oMiiiia. Nani licct Fi-
liiis sil priiicipiimi dc priiicipio, non csl lamcii (-011-
ccdciidiim, (piod Filiiis habcal priiK-ipimii. C.iiiiKpic
Filiiis sit priiicipiiim dc priiK-jpio, ct Palcr piincipiiim
iioii dc piiiK-ipio, non csl piiiicipiuin dc piiiicipio
priiicipiimi sinc principio , siciil Filiiis iion csl Palcr;
iKMpic duo lamcu priiicipia, scd uiium, sicut Patcr ct
Filiiis iioii diio crcalorcs, scd uiius crcator.

C.\i>. IV.

An eadem notione Paler el Filius sinl
principium Spiritiis sancti.

Uiium aulcm priiicipium siint Pater ct Filius
iioii tantuin crcaturariim, iit diclum cst supra , scd
ctiam Spirilus saiicti; idco (piacri solct, utrum eadcm
notionc Paler sit principium Spirilus saiicti el Filiiis,
an sit alia notio, qua Pater dicatur principium Spiri-
tus saiicti, ct alia, (pia Filius. — Ad (piod dicimus, cuiii
Pater dicatur priii(;ipium S|)ii-itus saiK-li cl Filiiis — (piia
Spiritus sanclus procedil vcl dalur ab iilro(pic, iic(- aliler
procedil vel datur a Patre quam a Filio — sanc intelligi
potesl, Palrem ct Filiiim eadcin relationc vel notione
dici principium Spiriliis saiicti. — Si vero quacritur, .\iiaqnae-
quae sit illanotio, ([iiain ibi m\',\i principium , nomcu "'"'■
eius non habemus *, scd noii csl ij^sa patcrnilas vel
filiatio, immo notio quaedam, (|uae^ Patris est ctFilii,
qua ab aeterno Pater et Filius unum princijiiuin sunt
Spiritus sancti. Donator autein, ut praediclum est^,
dicitur Paler vel Filius ex temporc, sicut Spiritus
sanctus datum vel donatum.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XXIX.

De proprietate non personali , quae est communis spiratio , significata per nomen jyiincipium.

Est praeterea aliucl nomen, multiplicem notans relationem.

DIVISIO TEXTUS.

Supra egit Magister de proprietate non ^ perso-
nali , quae est innascibilitas. Hic secundo agit de
proprietate sive notione non personali, quae est
communis spiratio, significata per hoc nomen prin-
cipiiim. Et quoniam illud nomen non lantnm no-

tionaliter accipitur , immo eliam essoitialiter , ideo
distinguit primo huius nominis multiphcitatem, se-
cundo manifestat huius nominis unitatem, secun-
dum quod dicitur de Patre et Filio respectu Spiri-
tus sancti, ostendens , quod sunt unum principiam

1 Ita liic et paulo inlerius omnes cocid. cum originnii;
sed omnes edd. bis liabcnt eius pro ei. Dcinde post Paireni et
Filium omnes edd., cxcepta I , addunt uniim, sed contra
originale et codd. Denique plures codd. et edd. 2, 3, 4 cum
originaii omittunt sioit ante sicui unus creator.

' .Num. 9. Alius locus est ibid. n. 6.

3 Ueceptum est nomen spiraiio, consecratum a Concilio

Lugdunensi II. (an. 1274): « Spiritus sanctus... non diiabus spi-
rationibus, sed unica spiratione procedil».

^ Vat. sola omittit quae; paulo inferius eadem cum cod.
C et aliis edd., excepta I , est pro sunt.

5 Dist. XIV. XV. XVIIl.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

1 In non paucis mss. et ed. I desideratur non.

o08

SENTENTIARUM LIB. I.

Spiriliis sancli; et hoc ibi: Deinde in eodem libro
continue.

Pnma pars habet diias. In prima distinguit
huius nominis multiphcitatem; in secunda vero
membra suae distinctionis explanat ostendens per
auctoritates , quod principium habet omnes illas
acceptiones , et hoc ibi : Et Pater ab aeterno prin-
cipium est Filii.

Deinde in eodem libro etc. Haec est secunda
pars, in qua agit de hoc nomine principium speciali-
ter, prout dicitur notionaliter et essentialiter. Et primo
ostendit, quod Pater et Filius sunt unum principium
Spiritus sancti; secundo, qua unitate sunt unum, sci-
licet unitate notionis, ultimo capitulo : Unum aulem
principium sunt etc, ubi ostendit, quod eadem no-
lione sunt principium \ et quod illa notio est spiratio.

TR\CTATIO QUAESTIONUM.

Ad evidentiam^ eorum quae dicuntur in prae-
senti distinctione de hoc nomine principium, duo
quaeruntur :

Primo quaeritur de ipso quantum ad multipli-
citatem.

Secundo, quantum ad unitatem.

Et quantum ad primum duo quaeruntur.

Primo, supposito quod hoc nomen principium
accipiatur essentialiter , quaeritur, utrum possit ac-
cipi personaliter sive notionaliter.

Secundo, dato quod essentialiter et notionali-
ter, quaeritur, utrum de ilhs duobus modis accipia-
tur univoce, vel aequivoce.

ARTICULUS I.

De principio quantum ad multiplicitatem.

QUAESTIO I.

Utrum nomen principium in divinis personaliter sive notionaliter accipi possit.

Quod autem accipiatur notionaliter , ostendi-
tur sic.

1. Augustinus quinto de Trinitate*: « Pater
Fundamenta. ad Filium priucipium est , quia genuit eum » : ergo

idem importatur -nomine principii , quod nomine
generationis : ergo tenetur personaliter sive notio-
naliter.

2. Item, hoc videtur ratione, quia ubicumque
est vera * ratio emanationis et originis , ibi est vera
ratio principii; sed in divinis vere et proprie est
ratio emanationis : ergo ibi vere et proprie est ratio
principii.

CoNTRA : 1 . Principium et primum sunt idem ^ :
Ad opposi- ergo ubi cadit ratio principii est dicere primum,
et ubi est dicere primum est dicere prius — quia
superlativum praesupponit comparativum — et ubi

tum.

prius, ibi posterius: ergo a primo, ubi est ratio
principii, ibi est ratio posterioris. Sed in divinis
nullo modo recipitur, quod una persona sit poste-
rior altera ® : ergo nullo modo persona est princi-
pium personae.

2. Item, in creaturis idem est principium et
initium, sicut patet per Philosophum ' , ergo ubi
non recipitur initium, nec principium ; sed omnes
personae in divinis sunt sine initio, ergo et sine prin-
cipio : ergo principium non dicit respectum perso-
nae ad personam: ergo non accipitur personaliter
sive notionaliter.

3. Item , idem est causa et principium re , dif-
ferens ratione , quia principium dicitur quantum ad
fieri, causa quantum ad esse^: ergo si maioris no-
bilitatis est esse quam fieri, proprius debet ibi ac-

' Plurps codd. iit Iv. S V W cuin cd. 6 voci principium
pr;iengtint unum.

2 Cod. T inteUigentiam.

3 Cap. 14. n. I-S.

* In Viit. ct cod. cc deesl vcra.

5 Codd. aa bb oddunt secundum Philosoplinm. — Verba
Philosophi integra invcnies supra pag. 215, nota 9. Cfr. et IV.

Topic. c. I, ubi ait: Principium est primum, et primum cst
principium.

^ Cod. Y sic: quia nulla persona est posterior altera.

7 Cfr. V. Metaph. text. 1. soqq. (IV. c. 1.).

8 Cfr. Aristot., V. Metaph. te.xl. 1. seq. (IV. c. 1.). — c Paulo
infcrius multi codd. prius pro proprins ; lectio non praefe-
renda.

'J^

DIST. XXIX. AHT. I. orAKST. I.

1)00

lomn

I sio 1

SIO

(•ipi ralio (';uis;it', (|ii;iin i^riiicipii ; scd iion rccipiliir,
(jiiod iiii;i pcrsoiKi sil c;ins;i, el ;ili;i sil elTcclus: crgo
nec dchct ihi iwipi iiitciilio [iiiiicipii.

4. Itein, Dcus cst alp/ia et omcga, principium
ct linis\ et utruiiKiiic cst ;i(uiii;ilis nol)ilit;itis; sed
intcntio liiiis it;i, dicitiir dc Dco cssciiti;ditcr, (piod
nnllo inodo person;ilitcr — Deus eniin esl it;i riiiis
cre;Uur;ic, finod non cst finis personae — ergo si-
niilitcr vidctur, (inod ila sil principium crealurae,
quod niillo modo sit j)iincipium personae.

c 0 N c L u s I 0.

Ratio principii recipilur in divinis , praecipuc
quoaii personam Patris , non autem j-atio nec
causae et effectus, nec prioris et posterioris ,
nec initii et initiati , nec finis et eius qiiod est
ad fineni.

Respondeo: Dicendum, quod in divinis est vera
origo sive emanatio , et non tantnin vera , sed etiam
completissima. Ad hoc autem, quod sit perfectis-
sima % necesse est, quod emanans habeat cum pro-
ducente aequahtatem omnimodam ac unitatem in
substantia, quia nihil potest aequari Deo nisi Deus.
Si ergo emanatio et origo debet ^ exprimi convenien-
ter et catholice, debent recipi nomina dicentia ori-
ginis veritatem, et non recipi nomina importantia
imperfectionem vel diversitatem vel inaequalitatem.

Quoniam ergo principium et principiatum di-
cunt originis veritalem, ideo utrumque recipitur in
divinis, maxime autem intentio principii. Sed quo-
niam posterius dicit imperfectionem , et initium si-
mihter, quia dicit imperfectam durationem, scihcet
inceptionem; et intentio ca,usae importat diversita-
tem, quia causa est, cuius esse sequitur aliud*; et
intentio finis inaequahtatem , quia finis mehor est
his quae sunt ad finem: ideo nec intentio prioris
et posterioris, nec initii et initiati, nec causae et
effectus, nec finis et eius quod est ad fmem, recipitur
in persona respectu personae. Sed intentio producen-
tis et producti , quia possibile est, quod productus
sit summe perfectus et^ aequetur producenti, ideo
recipitur in divinis, simihter et intentio principii.

1. Ad illiid (piod obiiciliir. (piod ;id prinripium ^'<^''^>" op-

|"i»il<>rurn.

scqiiitur prius, ct ;id lioc po.slmii.s; diccndiim, ipiod,
siciil diciliir sccundum liiLirium '', « i*;ilcr m;iior (!sl
Kilio, ii(!c t;iincii rilius minor » — qiiia sonat iii impcr-
fcctioiicm lioc ([uod esl minor — id(;o, (|uainvis reci-
pi;itur, (uiod P;it(!r sit prior Filio, (nii;i ist(! cst ;d) illo, "•'i' pf'"-

rin ct [Kiite-

iion (! convcrso, non tamcn recqiilur. (piod islc sil <•'<"■'»
po.stcrior. Altamcn nec ratio prioris omiiino rccipiliir
propri(!; (jui;i cuin in diviiiis sit ordo ci origo, jiro-
I)ric (»st oriijo, et minns jiroj^ric ordo, nec est iiisi
soluin ntioiic originis '. Qiiorii;uii crgo prinaipium
I)rincii)alitcr imj)()rt;il origincm, cA prius ordincm;
ideo simphcitcr recipitur intentio principii, intcntio
vero prioris ininus projirie et cum detcrmin;itiorie;
iiitentio ;uUcin principii, piout privat anterius, pi-o-
priissime recipitur in Deo, maxiine quantnm ad per- Not-mdnm.
sonam Patris. Et ideo non sequitur, quod ita jiro-
prie dicatur prius , quod tantum dicit respectum ad
posterius.

2. Ad illud quod obiicitur de initio, dicendum, Rai'o 'niiii.
quod initium uno modo accipitur large ad princi-

pium essendi et durandi ; alio modo proprie ad
principium durandi , ut illud dicatur habere ini-
tium , quod incipit esse. Primo modo potest accipi
in divinis , et sic accipit Hiiarius in httera * ; se-
cundo vero modo non potest, et sic non aequivji-
let principio.

3. Ad iUud quod obiicilur de causa, quod idem Ratio can-
est quod principium ; dicendum , quod in creaturis

idem esi principium et causa; et hoc est, qnia pro-
ductum differt a producente, et ideo potest dici
effectus eius, et istud potest dici causa; et in idem
concurrit intentio causae et principii, et similiter
nomen; sed non ita in divinis, quia ibi potest esse
unius substantiae producens cum producto. Ideo non
valet illud.

4. Ad illud quod obiicitur de fine, iam patet Rai'o finis.
responsio, quia finis, quantum est de se, dicit exces-

sum bonitatis respectu eius quod est ad finem , non
sic principium respectu eius quod est ex illo; et ideo
Deus non potest esse finis nisi creaturae^ inaequahs,
potest tamen esse et esl prijicipium personae omnino
aequahs. Et ideo una persona non est finis alterius ,
est tamen principium.

1 Apoc. 22, 13: Ego siim Alpha ot Omega, primus et
novissimus, principium et finis. — Mox post ita finis creaturae,
quod cod. Q pro non repetit mdlo modo.

2 Codd. P Q sic : completissima. Ut autem, sit completis-
sima, necesse esi.

3 Cod. bb debent.

* Cfr. supra pag. 120, nota 7. — De propositione subsequenti
ait Aristot., 111. Topic. c. 1 : Finis iis quac sunt ad finem eli-
gibilior videtur esse, et duorum (eligibilius est) quod propin-
quius est fini.

5 Codd. S W Y cum.

6 Libr. IX. de Trin. n. 54. et 56. De quo vcrbo Hilarii cfr.
d. XVI. c. 2. in lit. Magistri , et ibid. in Comment. dub. i. et 5.

7 Cfr. supra d. 20. a. 2. q. I. 2. — Aliquanto superius
post posterior cod. K supplet illo , et multi codd. cum edd.
ibi verbum sil ante vocem posterior omittunt. Mox Vat. cum
aliquibus codd. proprius est origo pro proprie est origo , ct
subinde post nec codd. BPQ repetunt ordo , cui voci cod. B
insuper adiungit ibi.

8 Cap. 3. — Paulo anle multi codd. cum ed. I omittunt
in dicinis, pro quibus verbis cod. T substituit hic.

9 Pro creaturae cod. M respectu creaturae.

olO

SENTENTIARUM LIB. I.

SCHOLION.

I. Agitiir liic de piincipio producente , quod secundum
sententiam communem in divinis tripliciter accipi potest (cfr.
quaest. seq.), scil. essenUaUter , ut tres personae sunt princi-
pium creaturae, personaliter , quia soius Pater est principium
FiJii, notionaliter, quia Pater et Filius spirant Spiritum S. Hic
quaeritur lantum de secunda ac tertia acceplione huius termini.
— Purificato conceptu principii ab omni imperfectione , di-
versitate, vel inaequalitate (de quo vide supra d. 20. a. 1.
q. 2. ad 2.), vocabulo principium uti possumus etiam quoad
emanationes ad intra, immo non recusat S. Doctor cum Pa-
tribus Graecis etiam « intentionem principiati » admittere. De
hoc dicit Angelicus (S. I. q. 33. a. I . ad 2.): « Sed hoc non est
in usu doctorum nostrorum». — Quod non recipiatur ratio
prioris et posterioris (d. 12. q. I.), nec initii et initiati, nec
fmis et medii, nec causae et causati, insinuatur hic in corp. et
accuratius in solut. oppositorum. Quoad solut. ad I. cfr. S. Thom.,

loc. cit. ad 3. — \n solut. ad 3. tangitur antiqua quaedam
differentia inter Latinos et Graecos. Latini , ut errorem Arii etiam
in verbis excluderent, respuebant nomen causae respectu ad
terminos emanationum ad intra. Graeci autem , iuxta axioma
Aristotelis, quod in 3. ad oppos. citatur (al apj(^a\ xat aftia),
idem dicunt significare principium et causa. Etiam Graecorum
modus loquendi a Florentino (Decret. unionis Graecorum) ap-
probatus est.

II. Alex. Hal., S. p. I. q. 70. m. 1. 3. — Scot., de hac et
seq. q. in utroque Scripto hic q. unica. — S. Thom., hic q. i.
a. 1 ; S. I. q. 33. a. 1. — B. Albert., de hac etseq. q. hic a. 1;
S. p. I. tr. 9. q. 41. m. I. a. 1.2. — Petr. a Tar., hic q.
unica, a. I. — .-Egid. R., hic 1. princ. q. I. — Henr. Gand.,
S. a. 52. q. 2. n. 10. M, q. 3. n. 5; a. U. q. 6. n. 55. —
Durand. , de hac et seq. q. hic q. 1. — Dionys. Carth. ,
hic q. 1.

'■

QUAESTIO II.

Utrum hoo nomen principium, si sumitur esseniialiter et notionaliter ,

dicatur univoce, an aequivoce.

tum.

Secundo quaeritur, utrum nomen principium,
cum accipiatur essentialiter et notionaliter, dicatur
univoce, vel aequivoce. Et quod univoce, videtur.

1. Basilius ^ dicit, quod Filio Dei accipere cnm
,Ad opjiosi- creaturis est commune , sed hahere per essentiam
proprium. Si igitur commune est accipere: ergo et
dare; et si hoc, cum penes hoc accipiatur ratio prin-
cipii respectu Filii et respectu creaturae, videtur,
quod dicatur univoce.

± Item, sic differt principium essentialiter di-
ctum et notionaUter, sicut sapientia et sapientia ge-
nita; sed non dicitur aequivoce sapientia sic etsic:
ergo etc.

3. Item, nihil dicitur multipliciter"'' ex hoc, quod
dicitur de genere et de specie, sive ex hoc, quod
habet unum suppositum et plura — 'quia multiplici-
tas respicit significationes diversas, non supposita —
sed principium essentialiter dictum est in plus et
pluribus convenil quam notionahter et convenit
eisdem ipsis : ergo non dicitur muUipliciter , sed
univoce.

4. llem, quod non dicatur analogice, videtur.

quia ubi est analogia, ibi est prius et posterius ;
sed in divinis non est prius et posterius: ergo nec
analogia. — Et iterum videtur, quod nec aequivoce,
quia ubi est aequivocatio , ibi est diversitas signifi-
cationis; sed persona et essentia non sunt diversa:
ergo non polest accipi aequivoce.

Sed contra: I. Quod dicatur muUipliciter , vide-Funda
tur primo per Magistrum in littera^ qui dicit, quod
hoc nomen principium multiplicem facit inteUigen-
tiam: ergo dicitur multipliciter.

2. Item, hoc ipsum videtur ratione, quia isti
actus generare , spii-are, creare sunt ipsius princi-
pii, secundum quod differenter accipitur; sed non
est unam communem rationem invenire ad istos
actus: ergo nec ad principium, quod dicU respectum
sic differentem.

3. Item, regula est Philosoplii \ quod si ali-
quid in una sui accepUone habet unum oppositum,
et in alia aliud, dicitur multipliciter; sed princi-
pium essentialiter dicitur respectu creati , et no-
tionaliter respectu increati: ergo multipliciter sic
et sic.

1 l.ihr. II. contra Eunom. n. 23. scq., sed non ad verbum.

2 Cfr. Aristot. , I. Topic. c. 1 3. — Mox pro quia Vat. et
hoc quia.

3 Cap. I. — Post hoc argumentum in solo cod. 0 duo
alia interposita sunt, nempe: Item , principium creaturae est
essentiale , principium Fitii personale : ergo cum non sit idem
nnivocum essentiae et personae , erit nomen principii aequi-
vocmn. — Itetn, nikil univocum Creatori et creaturae: erijo
principiatum cum sit commune vocaliter Fitio et Spiritui san-

cto et creaturis, ergo aequivocum. Sed si unum oppositorum
dicitur multipliciter, et reliquum: ergo principtum respectu
hoium dicetur aequivoce. Doindc in principio sequentis argu-
menli cod. 0 post videtur omittit ratione, et iuste, quia duo
argumenta in hoc codice intcrposita iam ex ratione petita erant.
* Elicitur ex generali regula, quam Aristot. , I. Topic. c. 13.
ponit, his vorbis: Primum quidcm in rontrario pcrspiciendum, si
multipliciter dicitur, sive specic sive nomine dissonet. — In
fine argumenti post ergo cod. M repetit dicitur.

DIST. \\I\. AHT. I. OIIAKST. II.

;iii

/j. lltMU, principinni cssciitialilor (liclnin (licilnr
lcmporalitrr, noUonalilcr (liclnin actcrnulilcr ; scd
nihil est connnnne wdvocum actcrno et tcnii^orali :
ergo etc.

CONCLU.SIO.

Nomcn princi[)ii, cssc.nlialilcr cl notionalitcr (liclum,
accipitur nec univoce nec aequivoce , sed ana-
logice.

Respondko: Dicenduni, (piod nomcn accipi dif-
^'0 ferenler in divinis potest esse tri[)liciler: aiit quan-
tuin ad suppositum, ant ([nanlnin ad significatum,
aut quantuni ad connotatum. Priino uiodo accipitur
dilTerenter hoc nouien Deus, cunulicitnr: Deus est Tri-
nitas, et Deus generat, qnia in prima stat pro natura,
in secunda pro persona; et illud non inducit ali-
quam multiplicitatem \ — Alio modo contingit termi-
num di(ferenfcr accipi qnantuin ad significatum,
secundum quod ipse lerminus in una sui acceptione
significat essenliam, in alia [icrsonam, sicut hoc
nomen pater, proul Deus dicitur pater Filii, et
prout dicilur pater noster; et lioc inducit aequi-
i;omrio/iew, quia est diversitas significationis non in
re ipsa , sed in significando. — Terlio modo contin-
git differenter accipi ratione connotati, ut puta hoc
nomen principium, dictum essentialiter, connotat
effectum creatum ^, dictum personaliter , nihil con-
Mioi. notat creatum; et illud inducit multiplicitatem secun-
dum analogiam, non secundum aequivocationem :
secundum analogiam quidem, quia accipitur pro
diversis sive diversa im[3ortat, quae non habent
nisi unitatem ^ proportionis, et ideo necessario opor-
tet, quod incidat ibi analogia ; sed non aequivocalio,
quia aequivocatio habet plures institutiones et de-
terminate accipitur pro qualibet , sicut patet in hoc
nomine canis.

Sed non sicse habet hoc nomen principium.

Nam iirinciniinn i\v siia imjiositioiic impositiiin csl
ab actii prodticcndi , non crcandi ncc gcncrandi.
llndi! sicnt produccre d(! iirodiictionc l*'ilii ct crca-
tui"ae 7wn dicitnr acquivocc, scd analogici! ^ ita et <''"»'^'«»'<» *•
hoc noincii principium scciiiidnin lias Ircs coinpa-
rationcs accipitiir dilTcrcnlcr.

(loncedo crgo, (|no(l ibi est multiplicitas quae- "",1'',^,';.,'^")'"
dam, (iiiamvis nori sil innlti|)licitas simplicilcr, siciil
aiMjuivocationis [)ro|)rie dictai;; et conc(3dcndac siint
rationes ad lioc, ([uia non concludunt , (jiiod sit ibi
a(!(|nivoca(io v(M-a. Taincii illud vc^rbum IMiilosophi . ^'' •'••(;. ^-
intclligiliir , (luaiido nonien liabet diversa o|)j)osila,
(liiae non nniunlur in aliquo, nec univoce nec ana-
logice, (|uod sit illi termino o[)[)()situm, sed primo
et per se ()[)ponuiitiir. Non sic autem est in pro|)()-
sito, quia principium non <\'\c\lur primo ad Filiiim
vel ad creaturam, sed ad hoc^ quod est prodnctiim
sive principiatum ; ([uod (luidem dicitur de Filio et
de creatura, quamvis non niiivoce, sed analogice.

1. Ad illud qiiod obiicitur de Basilio, dicen- so''itio op-

' ' positoram.

dum, quod IJasilius accipit commune pro analogo,
([uod est mediuin inter pure aequivocum et uni-
vocum.

^2. 3. Ad illud quod obiicitur de sapientia et
sapientia nata, dicendum, quod non est simile, quia
ibi non est diversificatio nisi solum quantum ad
supposituin, hic autem est quantum ad connotatum.
— Et per hoc patet sequens.

4. Ad illud quod obiicitur ultimo, quod non
cadit prius ibi etc; dicendum , quod quamvis non
cadat ibi prius et posterius in se, cadit tainen re-
spectu effectus, quia in comparatione ad effectum
acci[Ditur analogia. — Quod autem dicitur", quod
non est ibi diversitas; dicendum, quod verum est
in re; tamen in significando et intelligendo ahud
est intelligere essentiam, aliud intelligere per^onam;
ita et dicere, ac per hoc et significare. Et ideo,
quamvis non sit diversitas a parte rei absolutae ,
nihilominus potest esse a parte significationis.

SCHOLIOK

I. Quando pnncipium dicitur essentialiter, ipsi rcspondet
actus creandi; f|uando dicitur personaliter, actus generandi ;
quando vero notionaliter , actus spirandi. Hinc oritur quacsiio,
utrum hoc nomcn in istis rclationibus sumatur iinivoce, \e\ ae-
quivoce. Prima assertio, scil. quod dicatur univoce, nititur tri-
bus prioribus argumentis ad oppos. , sed cvertitur quatuor
argg. in fundam., quibus probalur, qnod p)incipium in Dco di-
citur multipliciter. Cum autem, ut patet ex fine respons. , du-
plex sit multiplicitas significationis , sciiicet multiplicitas sim-
pliciter i. e. aequivocatio , ai mn\i\\)\\c\{.^?, secundum anatogiam ,

iterum quaeritur , quae species multiplicis significationis liic
obtineat, ct do hoc fere in tota respons. agitur. Solutio huius
quaestionis depend<>t lum a triplici distinctiono in principio
respons. posita (quam habet etiam S. Thom., hic a. 2.), tum a
differentla inter aequivoca et analoga. Haec nomina conveniunt
in eo, quod significant rationes diversas in pluribus, sed diffe-
runt in hoc, quod aequiioca ad plura et rationes oninino di-
versas significanda instituta sunt, ut canis dicitur de animali
domestico, de quodam pisce, de sidere ; ««fl/og^fl autem signi-
ficant quidem rationes diversas , sed ita ut in simititudine vel

^ Id est, nec multiplicitatem simpticiter seu aequivocatio-
nem, nec multiplicitatem spcundum annlogiam.

2 Verbum creatum, etiam a Vat. cl ed. 1 exhibitum, in
plurimis codd. desideratur.

3 Plures codd. ut K. V W Y identitatem; incongrue.
■* Vide supra d. 7. q. 4.

5 \n Vat. et edd. i, 5 deest hoc.

6 Codd. F 1 K S V Y ct alii cum cd. I obiicitur.

bl2

SENTENTIARUM LIB. I.

proportione conveniant (cfr. supra d. I. a. 3. q. I, Scholion).
Potest tamen quaedam aequivocatio esse etiam in eadem re ,
sub distincta tamen et diversa ratione significata, cuius rei
excmplum adducitur (in corp.) quoad nomen patris in locutio-
nibus: iJeus pater Filii, Deus pater noster.

U. Argum. 3. in fundam. sumtum ex Aristotele exponitur per
quandam restrictionem in fine corp. — Solutio ad 3. non datur
explicite, quia principia posita in solut. ad 2. sufficiunt. Maior
enim in 3. obiect. est vera; minor autem falsa. Non enim ex
kac ratione, quod principium, essentialiter sumtum , est in tri-
bus pcrsonis, notionaliter sumtum, in duobus, personaliter vero,
in uno, argui potest, verbum principium non sumi univoce ;
sed iioc sequitur ex alia ratione , scil. quia in primo dicto con-
nolatur crealura, in aliis vero non. Hac dilTerentia connotationis
importatur multiplicitas significationis, non autem aequivoca-
tionis, sed analogiae.

III. Inter auctores antiquos non est dissensio quoad respon-

sionem ipsam. Sed plurimi Scotistae secundum doctrinam Scoli
(I. Scnt. d. 8. q. 3. n. 12.) non concedunt propositionem Se-
raphici (ad I.), quod amlogum sit medium inter pure univo-
cum et aequivocum; quam differcntiam opinionum Brulifer in
concordiam redigit dicens , S. Bonaventuram loqui de univoco,
in quo eadem ratio aequaliter participatur ab illis quibus no-
men est commune , Scotus vero de eo , quo eadem ralio inac-
qualiter participatur. Mastrius autem ( Philosophia ad mentem
Scoti, tom. 1. disp. 2. q. 5. a. 3.) docet, quod « analogum, for-
maliter sumtum, ita mediat inter univocum et aequivocum, ut
nunquam cum altero coincidat; at matcrialiter sumtum, semper
cum alterutro coincidit ».

IV. Alex. Hal., S. p. I. q. 70. m. I. — S. Thom., hic q. 1.
a. 2. — Petr. a Tar., hic q. unica, a. 2. — Richard. a Med.,
hic q. 2. — JEgid. R., hic 2. princ. q. I. — Dionys. Carth.,
hic q. 2. — Biel, hic q. unica.

ARTICULUS II.

De principio qiiantum ad unitatem.

Consequenter est quaestio de secundo articulo,
scilicet de unitate huius nominis principium, et
circa hoc quaeruntur duo.

Primo quaeritur, utrum Pater et Filius possint

dici unum principium Spiritus sancti.

Secundo , utrum possint dici unus spirator vel
idem principium Spiritus sancli.

QUAESTIO l.

Utrum Pater et Filius dici possint unum pfincipium Spiritus sancti.

Quod autem possint dici unum principium Spi-
ritus sancti , videtur.

1. In littera^ dicitur: «Fatendum est, Patrem et
Fundamenta.Filium uuum esse principium Spiritus sancti».

2. Item , ratione videtur , quia unius princi-
piati unum est principium in uno genere; sed Spi-
ritus sanctus unus est : ergo habet unum principium.
Ergo si immediate et perfecte est a Patre et Fiho ^
sunt ergo Pater et Fihus unum principium.

3. Item, Pater et Filius spirant: aut ergo una
potentia, aut duabus. Constat quod una , quia cum
una est in eis essenlia, est et una potentia : ergo
cum tres ^ dicantur esse principium ratione poten-
tiae, et una sit potentia in Patre et Filio, patet etc.

4. Ilem , sicut tres personae unica creatione
creant, ita duae unica spiratione spirant; sed tres,
quia unica creatione creant, sunt unum principium
creaturae: ergo duae unum principium Spiritus
sancti.

CoNTRA : 1 . Cum dicitur : sunt unum princi- Ad
pium Spiritus sancti, aut unum dicit unitatem es-
sentiae , aut unitatem personae, aut notionis. Non
essentiae, quia tunc Spiritus sanctus esset principium
Spiritus sancti; non personae, quia tunc Pater et
Filius essent una persona: ergo notionis. Sed con-
tra : si Pater et Filius propter unitatem notionis
dlcunlur unum principium, ergo ab oppositis, Pater
propter pluralitatem notionis potest dici plura prin-
cipia.

2. Ilem, si Pater est principium Spiritus san-
cti, et Filius principium ^* , et hoc principium non
est illud: ergo sunt duo principia.

3. Item , Pater et Filius sunt unum principium,
ergo unum principium est Pater et Filius: et si hoc,
ergo Pater est Filius.

4. Item, si unum sunt principium: aut unum,
quod est Pater , aut unum , quod non est Pater. Si
unum , quod est Pater : ergo Pater et Filius sunt

tam

1 Cap. 3. — Paulo superius post principium Vat. adiun-
git esse.

2 Cfr. d. 12. q. 2.

3 Cod. T tres personae; cod. 0 ct cd. I res dicatur ;

Vat. et aliac edd. cum cod. ec satis bcnc ipsi. Ceteri codd. ut
in textu; quae leclio non est falsa, cuni ralio principii respcctu
creaturarum etiam Spiritui S. conveniat (cfr. hic dub. 2. 3.).
•* Supple cum codd. aa bb Spiritus sancti.

DIST. \XI\. AHT. II. 0IM:ST. I.

:ii3

Dclnsio

ipnlis.

Rirmiiia-
) 1.

ttnr.

■f ermina-

batur

i ermina-
0 3.

Pator. Si uiiiirn, (|ii()(l uon csl Wdov. ('r<i;o ' |»!iii('i-
piuiii Spiiitiis sHiicli iion cst Pator: urgo Pattir iion
est principiuiii Spiritus sancti.

c 0 N c L u s l 0.

Paler el Filius recte (licniUiir iiHnm prinripiinn
Spiriiiis sancli, nuo .significatur luii/as iiolio-
nis , in coniparatione (anwii. ad iinitaleni es-
sentiae et polentiae spirativae.

Rkspondeo: DiciMuliini, (juod oiiinos istam con-
cetlunt: Pater et Filius sunl uiiinn |)iincipiuin Spi-
litus sancti , (luoniani Augustinus '^ islain i)ro[)onit
et dicit; sed in niodo intelligendi diversiricanlnr.

Nani quidam dicunt, qiiod lioc nomen prin-
cipium, non dicit ibi essentiam nec notioncm nec
personam, sed dicit coni>enientiam diiarum pcrso-
narum in unica notione. VA dicunt, quod siciil lioc
nomen trinus specialitcr cst impositum ad insinuan-
dam trinitatem suppositorum, ut conveniunt in iini-
tate naturae; sic in pn^posito dicunt se haberc. —
Sed cnm non sit facile huiusmodi positionem sive
translationem ex virtute vocabuU accipere, haec
positio nullam dignoscitur hal)ere firmitatem.

Et ideo fuerunt alii, qui dixerunt, quod hoc
nomen principiiim importat notioncm in adiacentia,
et est nomen adiectivc retentum ; et ideo hoc adie-
ctivum nominis numerale, quod est unum, cadit a
ratione nominis ct tenetur advcrbialilcr, ut sit sen-
sus: Patcr et Filius sunt unum principium, id est,
uno modo producunt sive spirant Spiritum sanctum.
— Sed quoniam hoc mmenprincipium de sua ini-
positione est nomcn substantivum, ut patet, non
videtur adhuc positio ista rationabilis.

Et ideo fuerunt tertii, cpii dixerunt , quod hoc
nomen principium, quantum est de se, stat pro
essentia et contingit ipsum pcr additionem trahi ad
personam. Et cum dicitur: Patcr est principium Filii,
trahitur ad personam Patris; quando vcro dicitur:
Pater et Filius sunt unum principium Spiritus san-
cti , stat pro essentia vcl natura, in qnanlum tamen
est in duabus personis. Et illud videlur consonarc
Anselmo ' dicenti, quod « Pater et Filius spirant .
in quantum uterque idem Deus». Et dicunt, cpiod
unum dicit unitalem circa hunc terminum princi-
pium non personae, sed essentiae vel naturae, ut

est iii dii.ibiis pcisonis. — Sed ipioniam Aiigiisli- N'.n uriini-

, . , , , . , ... , . , i"> iirulialiir.

iiiis ' VKleliir (liccre, i|iio(l prinripunn , dicliiiii de
Patn^ ct Filio, i\\{-.\\. notionein romniunem; similiter
Magister dicil iihiiiio (Mpiliilo, (piod dicil iiiiilal(;in
nolioni.s ; ct principium imporlal notionein'', t'l r.s-
sentia non refertnr: i(l(!o nec iste modus est adliiic
omniiio conveiiiens, licet sil aliis [irobabilior.

l-lt idco est (inartiis modiis diceiidi, (iiiod lioci)'-icriiiiiiaiio

. . . . .Hicioris.

iioiiicii prniripium stat pro notioiie, noii l.iiiien'' m
coiii|)arali()iic ad snppositam , sed ad natnrani et
vim spirativam; cl unum iiiijiorlat uiiitaliMii circa
ipsum, secundiim quod coiiqiclit eius acce[)tioni.

Et hoc patet sic: cuin cnim Pater et Filius
spirent Spiriliiin sanclum, in (jiianliim unus Deus
improcessihilis ; et in qunntiim unus Deus , sit in eis
vohinlatis unilas; iii (juanliim improces.sihilis , sit
voluntatis fecundiias ; et iii quaiitnm unus Deus
improcessihiiis , sit in eis volmilatis ima fecundi-
las\ ei una lecunditas dicat unitatem [irincipii:
dicendiim, qiiod sirie distinctione concedcndiim cst,
quod Patcr et Filius suiit uiium [^rincipium Spiritus
sancti.

1. Et ad illud (moiS. (luaeriiur , quam unitatem soiutio op-

,. , , . ... ,. iiDsitorum.

dicat hoc quod est unum circa prmcipium; dicen-
dum, quod cum hoc nomen principium de pluribus
simul dicatur, iion [)Otest stare pro persona; et cum
iterum dicat rcspcctum ad [lersonam, non potest
stare pro essentia: ergo necessc cst, quod stet pro
notione. Cuin ergo dicitur: Pater et Filius sunt
unum principium, inmm. dicit nnitatem notionis ,
in comparatione tamen ad unitatem naturae et vis
spirativae, sicut patebit in alio problemate * et patet
ctiam ex praedictis.

2. Ad illud quod obiicitur [)ostmodum. quod
hoc principium non est illud, demonstralo Patre et
Filio; responderi potest dupliciter. Primo quidem,
ciuod non [)otest dici hoc et illud , quia per regu-
lam non cadit distinctio, nisi uhi est ex diversis
causis unio ^ Quoniam igitur unio omnimoda est in
nomine principii , ita quod non multiplicatur , ideo

non est ibi diccre hoc el illud. — Aliter potest ■'^iia soiutio.
dici , cpiod cum dicitur hoc et illud, aut demonstrat
formam, aut suppositum, aut utrumque: si for-
mam, falsa est; si suppositum \e\ utrumijiie , vera
est ratione suppositi '°; et ideo non sequitur, c[uod
duo, cpiia forma non multiplicatur. Similiter potest
argui in hoc nomine Deus.

^ Cod. 0 interscrit iinim.

- Vide hic in lit. Magistri , c. 3.

3 Libr. de Process. Spir. S. c. 21 : Scd nuilus sensus capit,
Spiritum sanctum esse Spiritum Patris aut Filii, sccunduni quod
aller est Pater, alter Filius, sed secundum quod uterque unus
idcmque Deus est. Cfr. ibi c. 7, et Monolog. c. 54.

* Vide hic in lit. Magistri, c. .3.

5 Vat. cum cod. cc relationem.

^ iNon pauci codd. antiqui ut A S T Z etc. cum ed. I ian-
tum, quae lectio, iicet dilTicilior, non est faisa.
S. Bonav. — Tom. I.

'^ Hic codd. dissentiunt inter se, alii omiltendo unus, alii
in eis; Vat. omittit et unus et in eis; textum integrum benc
exhibcnt codd. LMOZ cum ed. I.

* Qunest. scq. — Mox a Vat. abest etiam.

9 Explicationcm luiius regulae vide supra d. 4. q. 2. in
corp. Hinc patet, quod, sicut tres personae divinae uniuntur
in nomine Deus, ita Pater et Fiiius in nomine principii. —
Paulo inferius post ibi in Vat. et cod. cc desideratur dicere.

10 Cod. T bene adiimgit falsa ratione formae.

514

SENTKNTIARUM LIB. I.

3. Ad duo sequentia respondent quidcun, quod

soiutio aiio- hoc nonien principiinn non potest subiici , nec ad

ipsum potest fieri rehitio . quia tenelur adiective. —

improbaiur. Sed illud niliil est, quia nomen est substantivum :
ergo potest subiici et praedicari et ad ipsum relatio
fieri >. — Et si dicant, quod ad hoc invenlum est

Ad instan- iUud : uihil est, quia non potest probari. Et iterum,
inventio dei^et habere rationem; et nos videmus,
quod potest fieri relatio, ut si dicatur: In princi-
pio erat Verbum'^ , in quo principio erat Spiritus,
quia non in aUo erat. sed in eodem. Potest etiam
subiici: quia si Poter est principium Spiritus sancti,
a simphci conversa. principium Spiritus sancti est
Pater.

Propter hoc aliter respondendum, quia, cum

soiuiio au- dicitur ummi principium, unum dicit unitatem no-
tionis , quae conuiiunis est duobus : et quia unitatem

dicit communem, ideo est hic consequens^: unum
principium Spiritus sancti est Fihus et Pater: ergo
Fihus est Pater, sicut hic: unus Deus est Pater et
Fihus: ergo Pater est Fihus.

4. Ad uUimum quod obiicitur: aut unum,
quod est Pater etc; dicendum, quod quia unum
dieit communem spirationem, ut est in phiribus,
ideo non contingit dividere: aut unum quod est
Pater, aut unum quod non est Pater — ut si dicatur:
omnis homo est animal; aut animal quod est album,
aut animal quod non est album, neutrum est dare^,
quia animal communiter stat pro animaii albo et
non ahjo, ita quod pro utroque simul reddit locu-
tionem veram. Simihter in proposito, principium
stat pro priiicipio, quod est Pater, et quod est Filius:
et ideo non hcet ibi dividere et descendere , immo
esl ibi figura dictionis ex mutatione suppositionis ^

SCHOLIOK

I, Dc liac quaestionc Ecclcsiu postea definitiones ad fideni spe-
ctantes proposuit. Nam Concilium Lugdunense II. dicit, quod
« Spiritus S, aeternaliter ex Patre et Filio, non tanquam ex duo-
bus principiis , sed tanquam ex uno principio , non duabus spi-
rationibus, sed unica spiratione procedit»; et Florentinum (Decret.
unionis Graecor.) decrevit, quod Spiritus S. « ex utroque ^.Patre
et Filio) lanquam ab uno principio et unica spiratione procedit».
— S. Doctor eandem quaestionem iam supra d. II. q. 2. Ira-
ctavit; hic autem eam reassumit, praecipue ut difficultatem
quandam (arg. I . ad opposit.) solvat, nec non accuratius explicet,
quo sensu hic umm principium intelligendum sil. De hoc sensu
dissentiebant theologi illius aetatis; unde hic ponuntur quatuor
sententiae.

II. Quarta opinio, a S. Doctore recepta , consistit in duabus
propositionibus. Prima e?,t: principium hic stat pro notione, atta-
men in comparatione ad naturam et vim spirativam, sive ad prin-
cipium quo spirationis et remotum , quod cst natura, et pro-
ximum, quod est potentia spirandi. Sccunda est: V7ium hic
importiit unitatcm nolionis in comparatione ad vim spirativam.
Undc secundum S. Bonaventuram principium hic importat duo,
scilicet tam notionem (spiratio activa) , quam potentiam spirandi.
Huic consentit Scotus, qui tamen putat, (\\\oA principaliter \)0-
tentiam spirandi importet ac connotetur notio sive spiratio activa ;
sed Seraphicus potius principaliter significari ipsam notionem
affirmat. Nec disscntit S. Thomas (S. I. q. .36. a. 4. ad 1.) di-
cens, quod Spiritus S. procedit a Patrc et Filio, in qnantum
sunt unum in \irtute spirativa, quae quodammodo significat
naturam cum proprietate. Cetcrum circa potentiam spirandi

eadcm redit dinicultas el opinionum varietas, quam supra (d. 7.
q. 1.) obscrvavimus circa potentiam generandi, scil. utrum
importet aliquid absolutum, vel relativum. Eandem mediam
sententiam, quam in d. 7. Seraphico vindicavimus, etiam quoad
potentiam spirandi ab eodem tcneri, satis patet ex ultima pro-
positione in solut. ad 1 , et ex respons. ad quaest. seq., prae-
sertim ex verbis : « Ideo dicimus : Pater et Filius sunt * etc.

III. In I. arg. ad opposit. post verba: Sed contra, profertur
argumentum, quod militat contra sententiam S. Doctoris; quod
tamen non hic solvitur, sed in quaest. seq. (in corp.) a verbis :
« Hinc est, quod Pater » etc. (cfr. etiam S. Thom., loc. cit. ad 2.).

— Ad 2. opposit. duplex datur solutio: prima eruitur ex gene-
rali quadam regula ibi tradita; secunda ex hoc principio, quod
in divinis ex pluralitate suppositorum non sequitur pluralitas
formae. Exemplum est, quod dcitas (forma) non multiplicatur,
licet sit in tribus personis. Similiter potcst essc una fecunditas
produccndi sive una notio in persona Patris et Filii. Et simili
modo hoc arg. ad opposit. solvitur ex illo principio, quod cx
unitate formae in Deo non sequitur unitas personarum. — So-
lut. ad 4. eodem modo fit a S. Thom., loc. cit, ad 4.

IV, Alex. Hal., S. p. I. q. 70. m. .3, a, 3. 6. — Scof,, dc
hac et seq, q. I. Scnt, d. 12, q, I; Kcport. ibid, q, I, 2, —
S. Thom., I. Sent. d. II. q. I. a. 3, 4; S. 1. q. 36. a, 4. —
B. Albert., hic a. 4; S. p, I. tr. 7. q. 31, m. 3, q. 1. incident,

— Petr, a Tar,, hic q, unica, a. 5. — Hichard. a Med,, I, Senl,
d, 11, q. 3, et hic q. I, — .Egid. H., hic 1. i)rinc, q. 3. —
Henr, Gand,, S. a. 60. q. 7. — Durand., hic q, 2. — Dionys,
Carth,, d. II, (|. 3, et hic q, 4,

' ita et Alanus ab Insulis, libr, Theolog. Hcgul. regul. 51:
Sed hacc nulla ^idctur ratio. Qiiamvis cnim cst adiectivum
significatione, lamcn est substantivum vocc, sicut hoc nomen
dominus, hoc nomen auctor. — Pro et ad ipsum omnes codd.
et cdd. hic ponunt et ad eum; etiam paulo superius codd. el
cd, 1 nec ad euni pro nec ad ipsum , ((uod habcnt Vat. et
aliae cdd. Ulrobique lcctio ad eum mendum esse nobis vi-
sum cst.

- loan, 1,1, — Mox pro Potesl etiam cod. T Potesi prae-
dicari et.

^ Intellige: fallacia conscquentis. — Pro hic cod. Q ibi.

■• Vat, cum cod. cc dari ; perperam.

•'■' De terminis ad Logicam spectanMbus, qui in hac solu-
tione occurrunt. cfr. Scholion supra pag. 98, seq.

niST. \\1\. VKT. II. QlAKSr. II.

ni AI-STIO II.

:; I :>

Vtrnni IhUi-r ct Fili((.s po.ssidt dici unus sjjir.ilor, oii ctiiiiK idcin |)iirici|iiiiiii.

Secuiido (HiaciiUif, iilnim istac siiil concedeii-
dae: Paler ct Filius sunl unus spirator, vel: suiil
idcni principiuin Spiritus saiicti. Kl (piod liaec sit
conccdcnda: sunt ((iiit.s .spirator , vidctiir :

I. Quia Pater ct Filius noii sunt mmin princi-
,1 opposi- pinni , iiisi quia spirant unica si)irationc: er<^o cum
hoc nomcn .spirator importet ipsain spirationem ,
Pater et Filiiis snnt nnus spiralor.

"2. Item, cpiia Patcr et Filiiis iinica creatione
creant, non tantum dicuntur ((num principiitm
creaturae, sed etiani (mus crealor: ergo cum simi-
lifer unica spiratione spirent, sunt unii.s spirator.

3. Item, (piod sint idem principiuni , videtur,
(piia unitas non mulliplicata facit identitatem omni-
modam; sed Pater et Filiiis snnt unum principinm
Spiritns sancti, ita (]uod nuitas principii mdlo modo
multiplicatur in illis': ergo sunt idem principium.

4. Item, haec est vera: Pater et Filius eadem
spiratione spirant; sed idem imimrtatur hoc nomine
principium, qnod hoc nomine spiratio: ergo ab
aequipollenti , Pater et Filius snnt idem principium.

Contra: 1. Spirator et qiii spirat aequipol-
jndamentn.ient: ergo si est nnus spirator, ergo unus est^ et
qui spirat. Sed haec est falsa: mius spirat, quia non
unus, sed duo sunt qui spirant: ergo etc.

"2. Item, spirator importat ipsam spirationem
in concretione ad suppositum: aut ergo illud est
essentia, aut persona. Non essentia , ergo persona:
ergo si Pater et Filius sunt unus spirator , sunt una
persona vel hypostasis.

3. Item, quod non sit concedenda , quod sint
idem principium , videtur. Si enim sunt idem prin-
cipium, sunt idetn; sed haec est falsa, quod Pater
et Filius sunt idem: ergo et prima est falsa. Quod
autem sequatur, manifestum est; bene enim sequi-
tur: sunt idem animal, ergo ' idem. Quod iterum
haec sit faisa: sunt idem, patet, quia sunt distincti,
ergo non sunt idem.

4. Item, hoc quod est ideni est pronoinen re-
lativam: ergo cum pronomen certam designel per-
sonam , et relativum sit notans idenlitatem in eo, pro

(1110 relert, signilicat idenlitatem in supp(jsilo^ sed
illiid non esl essentia, >^m\ persona: ergo signilical,
(piod sint (!adein persona; (piod ciim sit falsum,
restat. (piod illa lociitio est lalsa.

c 0 N c I, r s 1 0.

Nou sant approbandae locntioncs, nec iinod Pnlrr
et Filius .sint unus spirator, nec fpiod .sint idcin
principium Spirilus sancti, licel .sint unuin
priucipium eius.

Rkspondko: nicendnm, (|Uod haec locutio: Pater conciusio

, p,. ,. , ... .1 ■ .. .. tritnfjifibris.

et rilms sunt uuum principium Spiriliis sancti ,
simpliciter r(;cipitur; haec autem: Paler et Filius
sunt unus spiralor , non recipitur; et haec siinili-
ter non admittitur: Pater et Filius snnl idnn prin-
cipiiim. Quamvis enim videantur aequij)olleie illi ,
non tarnen ae^piipoUent. Differenti enim modo in his
locutionihus spirationis notio significatur.

Propter quod notandum, (piod notio potest si- Nouo dupii-
gmticari duphciter, scnicet in aijslractione et m ncuur.
concretione: m ahstractione , ut si dicatur spiratio;
in concretione , ut si dicatur principium vel spi-
rator. In concretione autem potest significari vel in subdistin-
comparatione ad subiectum in ratione suppositi,
vel in comparatione ad subiectum in ratione activi,
vel utroque modo.

Significatur igitur iiotio spirationis iii concre-
tione in comparatione ^ ad sul)iectum in ratione xotioin ra-
.suppositi per hoc nomen spirator , (luod est nomen posui.^"''
verbale. Et quia suppositum huius notionis est per-
sona et non una persona, sed duae, ideo dicimus
duos'^ spiratores, non unum. Nec est simile de hoc
quod est creator: quia, cum sit nomen essentiale,
significat in concretione ad subiectum, quod est
substantia — et illud est unum in tribus — sed
notio ad personam, ciuae de se est multiplicata ",
non est una in duabus.

Significatur etiam nolio in comparatione ad sub- in ratione

° ' . activi.

iectum in ratione activi, ut per hoc nomen p?'m-

^ Vat. et cod. cc prneteimittuiit in illis.

^ Ex codd. FGHIPQTXZ revocavimus est, quod in
Vat. deest. Mox pro unus spirat codd. P Q unus qui spirat.

3 Supple cum cod. X sunt.

* Priscian., II. Grammat. c. 4 : Proprium cst pronominis
pro aiiquo nomine proprio poni et certas significare personas.
— Et XVII. Grammat. c. 12: Praedicta autem est causa, qua-
propter pronomen unum pro omnibus accipitur nominibus, id
est, quod demonstrationem vcl relationem liabct alicuius certae

substantiae, quae in omnibus propriis est nominibus una cadem-
que voce significanda.

■"' In Vat. dosidorantur vcrba m comparatione , quac conte-
xtus posluiat ct etiam a cod. T oxiiibontur. Piures codd. ut W X
aa bb cum ed. I pro in concretione substituunt in comparatione.

« Ita mss. et odd. i, 2, 3; Vat. omittit duos.

^ Pro est multiplicata Vat. cum aliqiiibus codd. niultipli-
catur ; insuper sola et pcrperam adimigit ideo; nonnulli codd.
est multiplicatur.

51()

SENTKNTIAHUM LIB. I.

cipiuin , quod dicil originem. Et quouiam subiectum
agil per virtulem, et virtus vqs])\qM naturam , mm
In Patie et Filio sit una natura. et una virtus non
multiplicata: per hoc mmen principium significatur
nolio spirationis ut nuiio modo multiplicata. Ideo
diciums: Patei' et Filius sunt i<»«»n principium Spi-
ritus sancti . ut unum dicat unitatem notionis et
vis spirativae el naturae in spirantibus. Hinc est, quod
Pater non dicitur ' plura principia, licet plures ha-
beat notiones, (luia non habet secundum diversas
viies et naturas.

Significatur eliam notio in comparatione ad sub-
in ratione iectum ut iu ratioue supposili el activi , cum di-

Dtriiisque. ... . • ,

citur iclem principium, quomam pronomen laem,
(juod certam desiderat personam significare, respicit
suppositum; -et principium, sicut dictum est, re-
spicit ipsum ut activum. Et quoniam suppositum
non est idem nec unum, ideo haec estfalsa: Pater
et FiMus sunt idem principium.

Ilaec igitur est vera: Pater et Fihus sunt unum

Epiiofiis. principium : haec autem est falsa: sunt unus spi-

rator ; haec iterum falsa : sunt idem principium Spi-

ritus sancti. Et ratio horum omnium palet ex prae-

dictis.

1. Ad illud ergo quod primo obiicitur, quod

soiutio op- sunt unum principium, quia unica spiratione spirant;

poMtoruin. (jj(.g,^(jy^j^ _ q^Qfj ]jj^p(. jjQjj ggj ^Q^fj ratio; sed haec

est tota ratio , quia unica spiratione et unica virtute
et in unitate naturae spirant eundem; et jur«/(C'^pM/m

hoc modo importat illam notionem: et ideo sunt
unum principium. Non sic autem significatur iUa
notio per iioc noinen spirator , quod est nomen
verbale et descendit a verbo, quod concernit sup-
positum personale. Spirator enim dicitur ille qui
spirat, et iste est persona.

2. Ad illud quod obiicitur de crealione, iam
patet responsio, quia creatio non tantum habet ?<j?a
virlute fieri, sed etiam habet unum suppositum^.
et ipsum est subslantia — Pater enim non creat
tanquam proprium subiectum, sed ipsa substantia
divina, quae una est — sed suppositum spirationis
non potest esse substantia, sed persona: ideo non
dicitur, quod Pater et Fihus sunt unus spirator.

3. Ad illud quod obiicitur. quod identitas est
unitas non multiplicata ; dicendum, quod illud non
sufficit, nisi sit talis unitas, quod nec muUiphcetur
nec compatiatur secum plurahtalem suppositorum .
quam excludit identitas. Et quia unitas principii
compatitur plurahtatem personarum , ideo patet
ilhid.

4. Ad illud quod obiicitur, q\jod eadem spira-
tione spirant; dicendum, quod non sequitur ex hoc,
quod sint unus spirator; quamvis enim eadem sit
notio, tamen suppositum non est idem. Et cum di-
citur idem principium , notatur identitas in utroque;
cum dicitur eadem spiratione, notatur identitas in
altero: ideo haec non sequitur ex illa, nec una
infert alteram.

SCHOLIOK.

1. I.ocutioncm dxo sp/rnfores rocipicndain essc, cuni S. Do-
ctorc pulanl Aic\. Ilal., ii. .\lbcrt., Pclr. a Tar., Uldaricus (apud
Dionys. Carlli.) et etiam S. Thom. in Comment. (liic q. I. a. 4.
ad 2.). Sed idcm in Summa (1. q. 36. a. 4. ad 7.) « melius
dicendum » putat, quod « sunt duo spirantes proptcr piuraiita-
lem suppositorum, non autcm duo spiratorcs propter unam
spirationcm. Nam adiectiva nomina liabcnt numerum secundum
supposita, substantiva vero a se ipsis secundum formam signi-
ficatamo.in princii^ali asscrtionc Scot. consentit Angelico , non
tamen iu ratione addita (dc quo vidcsis iMaccdo, coii. 6. dilT. 3.).
Auctor opusculi sexagcsimi quinti intcr opuscula S. Tliomae
(ed. Parmae) utramquc scntcntiam nititur conciliarc. Hoc aulem
opusculum. tcsle Dc Uubcis (l)isscrt. 29. c. 1.), non cst S. Tlio-

m;ie. Decisio illius diftcrcntiac sjicctat potius ad grammaticorum
tribunal; sed ncc horum iudicium dc ista regula concordat.

II. Altcra loquendi fornia, qua dicitur idem principitm,
a S. Thoma (loc. cit.) asscritur « convenicnter dici, secundum
quod ly principiiim su))ponit confuse et indistincte pro duabus
personis sinml ». S. Bonav. vcro cuni aliis supra rccilatis non
admittit hanc formulam. Alii, ut Richard. a Med., utramque sen-
tentiam reputanl probabilem.

III. Alex. Hal., S. p. I. q. 70. m. 3. a. I. L 5. — S. Thom.,
loc. cit. — B. Albcrl., Iiic a. 5. (i. — Petr. a Tar., hic a. 4. 5.
— llichard. a Med., I. Sent. d. II. q. 5, liic q. 1. — .'Egid. R..
hic 1. princ. q. 2, ct d. II. princ. 2. q. 4. — Henr. Gand., S.
a. (iO. q. 6. — Durand., hic q. 3. — Dionys. Carth., d. II. q. 4.

DUHIA CIRCA UTTERAM MAGISTRI.

DlB. I.

In parte ista sunt dubitationes circa litteram
et primo de hoc quod (hcitur, quod Pater est

principium totius deitatis. (^)uaeritur ergo, pro quo
stat ii)i hoc nomen principium. Non enim potest
stare pro essentia nec pro persona, quia utrumque
dicit, quantum est de se, absohitum. Aut ergo stat

' Vat. cimi cod. cc dicit. Mox post quia non habet codd.
I K V W aa bl) rc^pelunt plures , pro quo cod. Y diversas , ct

dcindc codd. PQX cum edd. 2, 3, 4,
tunt secnndmn.

5, 6 incongruc omit-

2 Suppositum hic significat subiectum, ut cx sequentibus
et praecedenitibus apparet, nisi forte sit eri'or codicum. — Infra
Vat. cum cod. cc bciie unica est pro ima est.

DisT. x\ix. i)rni\.

!)17

pro palfniiliiU; , ci lioc IUIsiiim, (|iii;i iioii csl p:ilcr '
Spiriliis s;iiicli; iinc pro .spinUioiir, (pii;i spinilio
noii (vst r(\s|)(M'Ui Filii: iioc commnnilpr ;i(l iilniiii-
quo, (jiii;! iiiliil Iwiltciil coniiniiiic nisi cssoiili:iin ;
nec pro innm-cihilikUc , (|iii;i iiiii;iscil)ililis iioii dicil
respocliiiii ;i(l pcrsoiKun, sod [)riv;itioiioin rospo-
cliis: or^o oiiiiii inodo - osl liilsu.

Hksimwdko: Diconduin, ipiod scnsiis locutionis
liic ost: P;itor ost |)rinci[)iuin totius (lcit;ilis, id cst
oinniiiin [)orson;iriiin iii (lcil;ito; ot cst (li.slrihnlio
accoin.moda'\ siciit ciiin dicitiir: c;u'luiii continot
oiniii;i, so scilicot oxcoplo. — Si autoni ([iKU'r;itur, |)ro
quo slat hoc iioinen principium; diccnduin, ([iiod stat
pro [Xiternitato siiiiiil ot spiratione, ([uia[)or [);itcriiit;i-
tem est principiuin Filii, [)er s[)iratioiieni principiuin
S[)iritus saiicti , ot per utrunique principiuin utriiis-
qiio. — Quod ergo ohiicilnr, quod non habent coin-
inuiio; dicenduin, qiiod ' iion conveniunt in notione
unica convenientia [ormali; tainen convcniiint coiive-
iiiontia originali in oadoin person;i et oiusdem [)er-
sonae proprietate. Quia enim persona Patris a niiUo
esl, ut dicitur in littera •', ideo oinni inodo i)roductio-
nis producit, ot ideo est principium totius deitatis.
Unde idem im[)orlatur nomine principii, cum dicitur
principium deitatis, intellectu principali , quod im-
portatur nomine innascihililatis ^ quantum ad intel-
lectum consequenlem. Et ex. iioc verbo et ex hac
landum. nitione verbi conririnationem recipit ista positio ,
quae dicit, quod innascihililas dicit in Patre pleni-
tudinem fontalitatis sive fontalem plenitudinem, hcct
ex consequenti intollectu".

DlB. II.

Item quaeritur de huiusmodi circumlociUioni-
bus, qualiter accipiatur ibi hoc nomen principium,
cum dicitur: principium sine principio, principiuni
ile principio. Aut enim accipitur essentialiter, aut
personaliter : non personaliter , ut videtur , quia
Spiritus sanctus dicitur esse principium de princi-
pio, et principiuni non convenit ei nisi temporali-
ter. — Praeterea, sicut dicit Magister distinctione
vigesima scptima**, non [Dotest dici Jioc de illo nisi
quantum ad nomina sul)stantialia : ergo principium
non potest accipi notionaliter. — Et iterum, pro
qua notione acciperetur^ cum dicitur Filius prin-

Kksoondko: Posset dici . ([iiod lioc noiiion /;rm-
cipium acci[)itur in com[)ar;itioii(! ;i(l cr(!;itiir;un, el
trahitur ad person;is por [)r;u'[)ositionos additas,
sicut si dic;itiir: D(!iis do Deo,et Dous iion de Doo,
et consimilia; et sic c(;.s.s;uit obi(jcliones. — A liler Mm »oMio.
[)otost dici, ([iiod lioc noiiion principiurn iioii esl
iin[)ositiiin ;id sigiiiric;mduiii res[)ectum essentialem
vel person;ilem, qmuituin est de se, sed indilToren-
ter se liabet ;id utriimque, et eius acceptio deter-
minatur pcr adiuncluin. Qu;uido ergo dicitur de
Patre, stat pro notiono palcrnilatis et spirationis
communiter, ot ;uct;itur por pro[)riotatom innasci-
hilitatis pcr hoc, quod dicitur non de principio. Si-
militer in Filio stat pro communi spiralione cum
filiatione, quae importatur per hoc, quod dicitur de
principio. De Spiritu vero sancto dicondum , quod
stat ossentialiter tantum et arctatur ad personam
per hoc, quod dicitur de utroque*^'^.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod Spiri-
lus sanctiis esse coepit principium creaturarum.
Videtur enim diccre contra illud quod dictum est
supra distinctione tertia^': « Ex perpetuitato creatu-
rarum intelligitur Condilor aeternus)). Si ergo Spi-
ritus sanctus est aeternus Conditor, ergo aetcrnaliter
principium. — Item in hyinmo ^-: Aeterne rermn
Conditor. — Itein ratione videtur , quia res ab ae-
terno fuerunt in Deo; sed non nisi sicut in [)rincipio:
ergo ab aeterno fuit principium.

Respondko: Dicendum, quod nomina, quae di-
cunt effectum in creatura , possunt illum dicere actu,
vel hahitu: si actu, ex tem[)ore dicuntur; si hahitu,
possunt dici aeternaliter. Et quoniam principium
[:)otest sonare in actum. vel inhabitum, ideo potest

' Pro Pater tod. T respectu. Proxime post pro sancli Val.
sanctus.

• Codd. .\ I K S V W Y aa cc cum ed. I omnino.

3 Scil. distributio, in qua ternHnus non distriiiuitur pro
omnibus suis infcrioribus simpiiciter, quia ex loquendi usu unum
excipitur, scil. ipsum subiectum propositionis. Cfr. supra d. 7.
q. 4. in corp., et infra d. lo. a. 1 . q. 2. in corp. — Mox pro
continet cod. V tegit.

^ Cod. 0 hic subiicit: sicut isti duo actus personates ge-
■nerare et spirare conveniunt in hoc communi, quod est produ-
cere, sic isiae retationes ra eo quod est principium.

5 Cap. 1.

fi Pluics codd. ut A T \V X Y Z cc cnni cd. 1 innascibilis.

' Cfr. supra d. 15. p. II. dub. 6. — IIoc dubiiuu solvitur
etiam a S. Thoma, hic circa lit.. et S. p. 1. q. 3.3. a. 1. ct a
Richardo , hic circa iit.

8 Cap. 5.

" Codd. A Z accipitur.

10 Clr. Alex. Hal., S. p. I. q. 70. m. 3. a. I. — B. Albert., hic
a. 3. ei 8. — Petr. a Tai., l)ic a. 7. — Richard. , hic q. 4.

" Cap. I. — Propositio, quae dein sequitur: Si ergo Spi-
7itus sanctus est aeternus Condifor, in multis mss. desideratur.

12 Qui S. Ambrosio attribuilur et habetur in Breviar. Roman.
in ollicio Dominicae ad Laudes.

518

SENTENTIARUM LIB. I.

dici noii solum (emporcUiter , imnio etiam acternaU-
ter. Sed quoniam usus magis accipit hoc nomen
prmcipium, prout dicitur in actu quam in iiabitu,
ideo dicit Magister, quod dicitur temporaliter.

Quod obiicitur, quod dicitur Conditor aeternus;
dicendum, quod haec ^ locutio duplex est : tum ex
Distinciio parte eius quod est Conditor, quia potest dicere
""""'''"■ actum, vei habitum: tum ex parte eius quod est
aeternus , quia potest teneri adiective, vel substan-
tive. Et si aeternus tenealur siibstantive , sic non
ponit aeternitatem circa conditionem, sed circa sup-
positum, et est iocutio vera. Si adiective et Condi-
tor lenetur liabituaiiter \ adhuc est locutio vera ;
si actualiter, tunc falsa. Sensus sunt manifesti. Nam
uno modo sensus est: aeternus Conditor, id est
aeternus , qui est Conditor. Aiio modo aeternus Con-
ditor, id est ab aeterno polens condere in tempore.
Et tertio modo aeternus Conditor , quia aeternali-
ter condidit. Duobus primis sensibus est vera lo-
cutio, sed terlio sensu est falsa.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc qnod dicit, quod Paier
ab aeterno principium est Filii; sed Pater et Filius
et Spiritus sanctus non sunt principium nisi ex tem-
pore: ergo secundum hoc, cum aeternum sit ante
temporale, per prius dicitnr principium notionaliter
in divinis quam essentialiter. Sed contra: omne es-
' sentialiter dictnm est communius; et quanto aliqnid

communius, tanto prius^: ergo per prius debet dici
principium essentialiter quam notionaliter.

Respondeo: Dicendum, quod dupliciter est loqui
Distinctio. dc hoc uomiue principium : aut respectu subiecti ,
aut respectu termini. Si respectu subiecti^ sic cum
inlellectns essentiae sit ante intellectnm personae,
sic principium essentialiter dictum secnndum ralio-
nem intelligendi praeit principium notionaliter di-
ctum, sicut opponit. Si autem respectu termini, sic
principium essenlialiter dictum respicit qnid diver-
sum per essentiam, et ita ^ creatum; principium vero
notionaliter dictum respicit personam consubstantia-

lem et increatam et aeternam; et ideo principium
notionaliter dictum dicitur a^ternaliter, et quantum
ad hanc viam prius dicitur in Deo non solum quan-
tum ad intellectum, sed etiam quantum ad rem.
Et sic patet, de qua acceptione hoc nomen princi-
piwn dicitur per prius secundum diversas compa-
rationes '^.

DiB. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod cum
Filius se dixit principium, creatorem se voluit
ostendere. Videtur enim falsum ; quia ipse respondit
ad quaestionem Pharisaeorum quaerentium: Tu quis
es'^? Sed quis quaerit de persona; sed principium,
secundum quod pro creatore accipitur, tenetur es-
sentialiter: ergo aut Dominus non respondit conve-
nienter, aut principium non stat pro creatore ibi.
— Si dicas, quod appropriatur Fiho; contra: tam
ratio creationis quam ratio principii appropriatur Pa-
tri*: non ergo Filio.

Respondeo : Dicendum , quod principium tene-
tur essentialiler ibi, sicnt dicilnr in httera^; sed
tractum est ad personam Filii. — Sed quod obiicis ,
quod appropriatur Patri; dicendum, qwodi principium
de ratione sui nominis non appropriatur Filio nisi
per additionem; et sic in proposito, quia appropria-
tur per actum verbi. Non enim dixit simphciter:
ego principium , s,ed ego principium. , qui et loquor
vobis '".

DuB. VI.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod non est
concedendum, quod Filius habet principium, cum
et Filius sit principium de principio. Videtur enim
debere concedi, quia omne relativum debet habere
correlativum sibi respondens " : ergo si Filius, cum
dicitur principium de principio, dicitur relative ,
debet habere correlativum, quod est principium.

Respondeo : Dicendum , quod habere principium
est duphciter: aut sicut correlativum , sicut fdius

■ In Vat. el cod. cc decst haec.

- Pormulli codd. pci'])('iani habitudinaliicr ; cl'r. supra
pag. 32o, nota 10. — Paulo inlcrius post id est Vat. cum cod.
cc lextum sic distorquet: condilor, qui est aeterms, et cod. 1
sic: qui est aeternus , est conditor. In fine soiutionis codd.
PQ voci Duobus, ot paulo post codd. ISVWY voci tertio
praemiltnnt particulam in.

^ CJv. .\ristot. , III. Phys. text. 2, et V. Metapli. text. 16.
(IV. c. II.), ac supra pag. 487, nota 2.

* In Vat. et cod. cc desiderantur verba aut respectu ter-
mini. Si respectu subiecti.

^ Vocula ita n Vat. abest, sed in i)leris(iue codd. et in
ed. I hahetur; in nonnuliis codd. tamcn non ante, sed post
verbum crentum posita est. Paulo superius pro quid Vat. cum
cod. cc qnod est. Paulo infeiius i)ro ideo codd. S V W ita.

•^ Distinctione , quani S. Bonav. in hac solutione facit, etiam
Petrus a Tar. utitur, hic q. 1. Sed Richard. (hic q. 2.) cum
.Egidio absolute concedit, principium personarum per prius
dici reiate ad principiuni creaturarum. Alex. Ilal. (S. p. F. q. 70.
m. 1. S 1.), B. Albert. (hic a. 2.) et S. Thom. (hic a. 2. quae-
stiunc. 2.) respondent, eandem quoad rem distinctionem facientes,
qua utitur S. Bonav.

7 loan. 8, 23.

8 Cfr. infra d. 31. a. 1. q. 3, et d. 34. q. 3. — Aliquanto
supcrius pro ratio creationis ali^pii codd. cum cd. I ratio crea-
toris.

9 Cap. 2.

•0 loan. 8, 23.

'• Cfr. Aristot., de Praedicam. c. de Relatione.

UISTINCTK) \X\.

:;i'.»

(liciliir halKMc palrcin. ct sic iMliiis lial)(!l iiriiici-
piiiiii: aiil siciil dispusilio)in)i siii , ol sic (liciliir
haiicrc piincipiiim (luod iiicipil essc. ct sic Kilius non

halict principiiiiii ' . (piia non incipil. \'cl alitcr: Ahur.
(!St haluTC |»rincipiiiiii i-ssfndi cl (fiirani/i: priiiio
iiukIo l''iliiis hahcl principiiim. .scciindo rnodo non *.

DISTINCTIO XXX.

ilw. l.

De /lis qua<> teniporoliU')' de Deo dicuntur e.t relative
secundum accidens, quod non Deo, sed crealuris
accidit.

Sunt eniin (|uacdain, (luac ex lcinpore de Deo
dicuntur ci(|uc lcnipoialilcr coiivcniunt sinc sui inuta-
tioiic ct rclalivc dicunlur sccundum accidcns, non (|uod
accidat Deo, sed (piod accidit crcaturis, ut crealor, do-
minus, refugium, datuni vcl donatum ct huiusinodi. De
HsUnus.his Augustinus iu quinto iihro de Trinitatc ' ail: « Crea-
tor rclative dicilur ad crcaturam, sicut dominus ad
servum » . Ilcm ' : « Non moveat, (]uod Spiritiis sanctus,
cum sit coaclcrnus Palri et Filio, dicitur taincn ali-
quid ex tcmpore, veluti hoc ipsuin (piod doiuitum di-
xinius. Nam sempiterne Spiritus est donum, tempora-
liter autcm donatutn. Et si dominus uon dicitur, nisi
cum hahere incipit servum, etiam ista appcllatio re-
lativa ex tempore cst Dco. Non cuim scmpitcrna crea-
tura cst, cuius illc dominus cst : ergo dominum esse
non sempiternum hahet, ne cogamur etiam creaturam
sempiternam dicere, quia ille sempiterne non domina-
retur, nisi etiam ista sempiterne lamularetur. Sicut
autem nou po test esse se>T?<s qui non hahet dominum,
sic nec dominus (\\u non hahet servum».

Sed hic aliquis dicet, quod non ex tempore com-
.iicitnr. petit Deo haec appellatio , qua dicitur donmms, quia
non est tantum dominus rerum, quae ex tenipore coe-
perunt, sed etiam illius rei, quae non coepit ex tem-
pore, id est ipsius teniporis, quod non coepit ex
tempore, quia non erat ante ^ tempus quain inciperet:
et ideo non coepit essc dominus ex tempore.

Ad quod dici potest, quia licet non coeperit ex

m^a^io- tempore esse dominus tcmporis, coepit tamen esse do-

minus temporis, quia non sempcr fuit teinpus ; et ipsius

Aommw ex tcmpore coc|)il cssc dominus*. De hoc Au- Angugtino».
gustiniis in codcin lihio '" conlinuc ila dicil : «Onis^piis
cxlilcrit, (pii actcnnim Dciiin soluin dical , lcmpora
vero non cs.sc aclcrna pioplcr varictalcm cl miilabili-
talcm, sed taincii ipsa tempora non iii tcmporc esse
cocpisse, (piia non crat lcmjms, antc(piam lcnipora
inciperent, el idco noii iii tcmiiorc accidcrc " Dco, ul
domimis cssct, (piia i|)soruin tcmporum domiiiiis cral,
(piac nti([iic noii in lcmporc e.ssc cocpcrunt — (juid re-
spondchit i\c /lo/nine, (jui iii tcmj)ore factus esl, cuius
utiquc dominus non erat, antcquam esset? Cerle, ut do-
minus hominis esset, cx lemporc accidit Deo, et iil oinnis
amoveatur controversia , ccrle ut luus dominus csset
vcl meus , qui modo cssc coepimus, cx lcmj)orc ha-
huit. Qiiomodo igitur ohlinchimiis, iiihil sccundiim
accidens dici de Deo ? Nisi qiiia ipsins naturae nihil
accidit, quo mutetur; ut ea sint accidcntia relativa ,
quae cum aliqua mutationc rerum, de quibus diciin-
tur, accidunt, sicut amicus relative dicitur. Non cnim Kxempia.
ainicus csse incipit, nisi cum amarc cocj)crit: tit ergo
aliqua mutatio voluntatis, ut amicus dicalur. JSummus
vero, cuin (\\c'\{m pretium , relativc dicitur; nec tamen
mutatus est, cuin es.se coeperit pretium ^ nec cuin
dicitur pignus et huiusmodi. Si crgo nummus potest
nulla sui mulationc toties dici rclative, ut neque cum
incipit dici , neque cum dcsinit, aliquid in eius iiatura
vel forina , qua nummus est, mutationis flat; quanto
facilius de illa inconunutahili Dei substantia debcmus
accipere, quod ita dicatur relative aliquid ad crea-
turam , ut, quamvis temporaliter incipiat dici, non ta-
men ipsi substantiae Dei accidisse aliqua intelligalur,
sed illi creaturae, ad quam dicitur. Qualiler cliam re- na Deusdi-
fugimn nostrum '' dicitur : refugium enim nostrum di- '"'*"'' ^^^'
citur Deus relalivc: ad nos enim refertur, et tunc re-
fugiiim nostrum fit, cum ad eum refugimus. Nunquid
tunc flt aliquid in cius natura, quod, antequam refu-

gium.

' Pro habet iJ)incipium Vat. cum rod. cc perperam incipit
esse; nonnulli codd. post piincipium adiwngunt et, ac cod. T
(in marg.) post incipit addit esse.

2 Cfr. supra d. 9. q. 3. ad 3.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Cap. 13. n. 14. — Paulo superius fide codd. BCE et
ed. 1 posuimus accidat Deo pro accidit Deo.

2 Ibid. c. 16. n. 17; in quo textu Vat. cum aliis edd.,
excepta 1 , ante moveat addit aliquem contra codd. et origi-
nale , et paulo post eadem cum aliis edd. sanctus post Spiritus.

^ Cod. A et ed. I verba bene transponunt sic : noii erat
tempus, antequam ineiperet.

'* Nostri codd. hic adiiciunt notuiam hanc: Quando coepil
tempus, Deus coepit esse dominus, nec ante tempus fuit do-
minus , sed cum tempore , non ex tempore vel in tempore ,
quia non antc fuit tcmpus quam ipse dominus, sed simul. Cfr.
S. Bonav. hic dub. 2.

s Loc. cit. Sed nonnulla a Magistro omissa vel mulata sunt.

<5 Omnes codd. et edd. I, 2, 3, 7, 8 accidoit , sed incon-
grue. Originale , utendo alia conslruclione, recte accidit.

' Psalm. 17, 2, et passim; alius locus s. Scripturae est loan.
1, 12.

5^20

SENTENTIARUM LIB.

gcrciniis ad eiini, non cral? In nobis ergo lil aliqua
nmlatio, qui ad euni refugiendo enicimur meliores; in
lllo auleni nulla. Sic et pater nosler esse incipit, cum
pcr cius graliam regeneramur, qui dedit nobis pote-
slatem filios Dei fieri. Subslantia igitur nostra nmtalur
in melius, cum lilii eius elficimur. Similiter ct ille
pater noster esse incipit, sed nulla suae commutatione
substanliae. Quod ergo temporaliter dici incipit Deus
quod antea non dicebatur, manifestum est relalive dici,
non tamen secundum accidens Dei^ quod ei aliquid
accideril, sed plane secundum accidens eius , ad quod
dici aliquid Deus incipil relative». — Ex bis aperle
Epiiogus. oslenditur , quod quaedam de Deo temporaliter dicun-
lur relative ad creaturas sine mutatione deitatis, sed
non sine mutalione creaturae ; el ila accidens est in
crealura, non in Creatore, et appellatio, qua creatura
relative dicitur ad Creatorem, relativa est et relatio-
neni notat, quae est in ipsa creatura. Appellatio vero
illa, qua Creator relative dicitur ad creaturam, rela-
liva quidem est, sed nullam notat relationem, quae sit
in Creatore.

Cap. II.

An Spiritus sanctus dicatur datum vel donatum
relative ad se, cum a se detur.

Hic potest solvi quaeslio superius* proposila, ubi
quaerebatur, cum Spiritus sanctus dicatur datum vel
donatum — quod autem datur refertur et ad eum qui
dat, et ad illum cui datur — et cum Spiritus sanctus
det se ipsum, utrum ad se ipsum relative dicatur, cum
dicilur dari vel donari. Cui quaestioni respondentes
dicimus, Spirilum sanctum diei datum vel donatum
relative et ad dantem , et ad illum cui datur -. Dans
autem sive donator est Pater cum Fiiio et Spiritu san-
cto. Nec tamen dicimus, Spirilum sanctum referri ad
se, sed appellalio dali vel donali refertur et ad dantem
et ad recipientem, quia non potest aliquid dici datum,
nisi ab aliquo et alicui detur. Cum autem Spiritus
sanctus dari a se vel datus a se dicilur, relative qui-
dem dicitur ad illum cui dalur; et est appellatio re-
lativa, et in illo cui datur mutatio fit, noii in dante.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XXX.

De iiomiiiibus relativis , quae temporaliter et communiter de Deo dicuntur.

Sunt enim quaedam, quae ex tempore de Dco dicuntur.

DIVTSIO TEXTUS.

Supra egit Magister de relativis, quae conve-
niunt Deo proprie et aeternaliter \ Hic agit de his
quae conveniunt Deo temporaliter et communiter,
et habet haec pars duas. In prima Magister agit de
relativis, qiiae ex tempore de Deo dicuntur. In se-
cunda de his qiiae pluribus personis conveniunt,
sed tanien appropriari possunt, ut similis et aequa-
lis, infra distinctione trigesima prima: Praeterea
comiderari oportet, cum Ires personae.

Prima pars habet quatuor partes. In prima
ostendit, aliqua nomina dici de Deo ex tempore,

exemplificans de pluribus. In secunda, quia exem-
plum videbatur inconveniens de hoc nomine domi-
mis, opponit et solvit, ibi: Sed hic aliquis clicet,
quod non ex tempore. In tertia vero, quia dictum
videl)atur falsum, quod aliquid ex tempore diceretur
de Deo, ideo movet et solvit dubium, ibi: Quomodo
ergo obtinebimus, nihil secundum accidens etc. In
qiiarta vero ex praedeterminatione solvit quoddam ^
dubium in praecedentibus quaesitum, ibi: Hic po-
test solvi quaestio superius proposita.

' Dist. XVIII. c. 6.
2 Codd. D E donatur.

NOTAE AD COMMENTARIUM.
' Pro aeternaliler pliiiimi codd. essentialiler, ct mox pro

temporaUter et communiter soia Vot. proprie et temporaliter;
perpenim. Nostra lectio coinprobatur ex d. 26. e.xpos. textus.
2 Pro quoddam codd. A F G I (T a prinia manuj V cc ad,
cod. Z atiud , cod. Y itlud.

DIST. \\\. AUT. IMC.l S OlAKST. I.

Iy2\

TUACT.VTIO gil.\i:STI()M;M.

\(l inteili^MMituiin cormn (|ii;u! (licniitiir iii li;ic
(listiiictione, tri;i (|u;u'riniliir.

Primn, iitriiiii ;ili(|iii(l (lic;Uiir (lc l)(^o ()\ tc^mpore.
SecuiKlo, (l;ito qiiod sic, (|u;ieritur, iilrum ea

{\u;w (liruiitiir (W Deo cx lcmpore, (licantiir |M'r se,
vel per ;icci(lens.

Terlio, iitriim (lic;(iitur s(!ciiii(luiii suhsl;inti;iiii,
:in seriindum rcl.ilioiKMii.

AiniCULUS UiNICUS.

De iis quae de Deo ex tempore (licimtur.

OUAHSTIO 1.

Utrum de Deo aliquid ex tempore dicatur

Quod iiutein dic;intur allqua de Deo ex tein-
pore, ostenditur sic.

1. «Non est dominus, nisi habeat servuin » ,
idameiiir.slcut dicit Augustiuus ' ; sed Deus dicitur doyninus

et non habuit ab aeterno serviim, ergo ex tempore:
ergo etc.

2. Itein, aclioni respondet passio, ita quod sunt
simul^; sed Deus creat, ergo aliquid crealur; sed
non creatur aliquid nisi ex tempore , ergo non creat
nisi ex tempore: ergo etc.

3. Itein , nulli convenit esse hominem nisi ex
tempore , eo quod esse hominem ^ habel principium :
sed Deo convenit esse hominem: ergo ex teinpore.

4. Item, sicut se habet temporale ad teinpo-
rale, ita aeternum ad aeternum: ergo mutata pro-
portione , sicut se habet aeternum ad teinporale , ita
temporale ad aeternum. Sed aeternum sic se habet ,
quod dicilur de temporali, ut cum dicitur: Petrus
est pniedestinatus: ergo et temporale poterit dici de
aeterno.

Contra: 1. Omne temporale est creatum, sed
,id wo.-i- Deus est increatus, et horuin est summa distantia;
sed illorum, inter quae est sumina distantia, unum
non praedicalur de altero: ergo etc.

2. Item, omne temporale est mutabile et varia-
bile ; sed omne illud , de quo praedicatur mutabile.
ipsum * est mutabile : cum igitur Deus non sit mu-
tabilis et variabilis, patet etc.

tnin.

3. Item, niliil"" ;ieternum est ex tempore; sed
oinne quod praedicatur de Deo, est Deus, et ita
aelernum: ergo nihil tale potesl dici ex tempore.

4. Item, omne quod est aliciuid ex teinpore,
incipit essealiquid, quod non erat prius; et omne^
tale est mutabile: ergo nihil t;ile est in Deo, ergo etc.

Si dicas, quod non pi;iedic;itur aliquid de Deo '"sfantia.
ex tempore praedicatione per essentiam vel inhae-
rentiam , sed per causam , qtiae iioii ponit ali-
quid in Deo, sed in effectu; contra: cuin dicitur : Argg. ;.

' contra in-

Deus est creator , hoc dicitur ex tempore, et non >'ant'am-
per causam : ergo responsio illa nnlla. Prohatio:
Omne qiiod dicitur de aliquo per causam, de alio di-
citur per essenliam, vel inhaerentiam ; sed creator
de nullo aho a Deo dicitur nec per essentiam, nec
per inhaerentiam: ergo etc.

Item, quod dicitur de alio joer causam, potest
inferri per inodum habitudinis causalis. ut: dies est
sol lucens super terram ", ergo dies est a sole : ergo
si per causani Deus est creator, pari ratione Deus
a creatura, vel e converso.

Item, quod praedicatur solum per causam non
est idem illi, de quo pniedicatiir; sed cum dicitur:
Deus creat, actio Dei est Deus: ergo non praedica-
tur per causam.

Itein, cum dicitur Deus dominus , dominus
non dicit aliquod genus causae , et tamen dicitur
de Deo: ergo praedicta responsio non est suflficiens.

1 Libr. V. de Trin. c. 16. n. 17. Vide hic lit. Magi-
stri, c. I.

2 Cfr. Aristot., V. Metapli. text. 20. (IV. c. iS.), iibi actio et
passio ponuntur inter relaliva; et ill. Pliys. lext. 19. (c. 3.)
dicitur, quod actio et passio sint unus motus in passo sicut in
subiecto. Et Giibert. Porret., de Sex princ. c. de Actione: Omnis
enim actus passionis est effectiva, et omne passioiiem inferens
actio est.

S. Bonav. — Tom. 1.

(c,

3 Cod. M omne esse humanum.

* Permulti codd. ut C F G H R 0 R S T U V X cc cum edd.
2, 3 voci ipsum praefigunt circa.

5 Cod. I nullum.

^ Pro omne codd. C F R S T U esse.

^ Similis definitio dioi habetwr in Aristot., VI. Topic. c. 3.
4.) : Dies est solis iatio super terram. — Mox post pari ra-

tione Deus in cod. I repetitur est.

022

SENTENTIARUM LIB. l.

C 0 N C L r S I 0.

Ali(/ua noniina dicunhir de Deo ex temporc non
ratione principalis significati, sed ratione con-
notati in creatura.

Respondeo: Dicendiiii), quod aliquid dici ex
uiitincuo. tenipore est dnpliciter: aul quia ipsuni esl tempo-
rale, aut quia dicit respectum ad temporale.

Priuio modo uihil praedicatur de Deo per es-
coixdusio i.sentiam vel per inhaerentiam , sicut probant qua-
bimembns. ^^^^^ i-aiiones ad hoc inductae ; praedicatur tamen
per causam, ut si dicatur: Deus est patientia niea \
vel per unionem, ut si dicatur: Deus est homo; et
hoc non ponit mutationem vel esse temporale circa
Deum, sed circa creaturam.

Aho modo dicitur ahquid ex terapore, eo quod
de ratione sui noiuinis dicit comparationem ad
coiiciusio ± aliquid temporale , ut dominus et creator , sed ta-
men de sua principali significatione importat essen-
tiam. Nam dominus importat dominium, quod est
potestas coercendi subditos -; et haec est divina es-
sentia. Similiter creator importat divinam actionem,
quae est divina essentia. Utrumque tamen significat
in respectu ad creaturam, et ita connotat creatum
et temporale.

Quoniam ergo quod implicat in se contingens

et necessarium denominatur totum contingens; si-

militer, quod aelernum et temporale totum denomi-

natur temporale propter naturam totius copulati.

^ quod ponit utramque parlem et falsificatur pro

utraque parte el pro altera*; hinc est, quod talia conciusioi
dicuntur ex tempore non ratione principalis signi- '

ftcati, sed ratione connotati in creatura. Et per hoc
patent quatuor argumenta sequentia *. Concedendum
est enim , quod non omne quod ex tempore dicitur ,

de Deo, dicitur per causam, sed vel dicitur per
causam, vel per unionem, vel per quandam com-
parationeni ad temporale. Et sic patent omnia.

1. 2. Ad illud ergo quod obiicitur, quod tem-soiutio(
porale est creatum, et mutabile; dicendum. quod '^°*'
locjuitur de temporali primo modo; et hoc non di- \

citur de Deo nisi per causam vel per unionem.

3. Ad illud quod obiicitur, quod omne quod
praedicatur de Deo est aeternum; dicendum. quod
haec est duplex, quia aeternum potest teneri arf/e- nistincti
ctive, vel substantive. Si adiective , sic falsa est:
aliquid enim praedicatur de Deo, cuius duratio

non est aeterna. Si substantive , vera est, et est
sensus: omne quod praedicatur de Deo, est aliquid
aeternum. Nec tamen sequitur : est ^ aeternum ;
immo esl ibi fallacia accidentis, sicut hic : creatio
est Deus; et Deus est aeternus: ergo creatio est
aeterna ; ita et in praedicta. Aliquid enim , quod
est aeternum ratione principalis significati, id est.
quod est aliquid aeternum , ratione connotati dicitur
temporale.

4. Ad illud quod obiicitur, quod illud quod est
ex tempore, incipit aliquid esse; dicendum, quod
illud non est in Deo propter mutationem aliquam
factam in ipso , sed in creatura: et illud determi-
natum est supra, distinctione octava ^

SCHOLION.

1. Dc dirfeivDtia , (iiinc est inter incipcre ex fcmporc, in
temporc, cvm tcniporc cfr. hic diiij. 2. — Quinque modi \)ri\e-
dicandi aliquid de Deo in respons. eniinieranlur, scil. per es-
sentinm (ut Dcus est .suuni essc), per intiaerentiam. (i. c. quasi
inliaercntiani , ut Deiis (!st sapiens), per causam (Deus spes
mea), per wiio)tem (Dcus iionio lactus est), pcr quandani rela-
tionem ad tcmi)oraie (Dcus est creator). Cfr. III. Scnt. d. 7. a. I.
q. 1. in corp. Ab aliis cnumcrantur tantum qiiafn or mocM, ul
a Pctro a Tar. (I. Scni. d. ,30. q. I. a. 1.): « Quatuor niodis
invcnitur aliquid de ali(|iio pracdicari: primo pcr essentiam ,
ut homo est animal; secundo modo pcr denominatiotiem vel
inliaerentiam accidcntalem , ut liomo cst albus; tcrtio modo
per caiisani, iit dics cst sol; ([iiarto modo pcr respecium seu
liabilii(lii)(>m, ii( istc csl dcxtor illi ». liichard. a Mcd. (liic q. 1.)
habet oclo, scilicct: « lllud quod dicilur de aliquo aut siprnificat

essentiam illius, aut aliquid de essentia, aut aliquid accidens
absolutum inhaerens ei , aut causam illius sivc illius elTectum .
aut rationem ipsam denominantem , aut actioncm illius trans-
euntcm in rem exteriorcm, aut actionem alterius modo passivo
significatam , aut rem unitam ei de quodicitur». Hi octo modi
ad ilios quinquc rcduci possunt. Pkira xide infra d. 33. q. 3,
d. 34. q. 2.

II. Non dcfuerunt qui nomina dnminns et creator accepe-
runt pro liabitu sive potentia doiDinandi vel crcandi; undc con-
cluserunt, ea-dicenda csse de Deo ab aeterno (cfr. hic dub. I.).
S3d communis scntentia tenet, ipsa accipi pro actu ct dici tan-
tum ex tcmporc.

Cum .Mcxandro llal. (S. p. I. q. 33. m. 3, cl U). i. a. 3.)
S. Bona^. dicil, ([uod tiim nomen dominns , tum iiomeii creator
« dc siio principali significato important essentiam ». Xl S. Thom.

' r'.>alm. 70, .') : Qiioniam tu es paticntia mca, Dominc.

^ liocth., de Trin. c. 5. don)iiiiuni sic dennit: Potestas
(luaedam, qua servus coercetur. Cfr. el Ambros., I. dc Fidc,
c. 1. II. 7. Vcrba .Vmbrosii invcnies supra pag. 17, nota '.).

■^ \\v\. Ilal., S. |). I. (|. [)3. m. I: Nam dcstriicrc facilius cst
(liiam construcrc omnino, ut dicit Aristolelcs (VII. Topic. c. 3.).
Ad hoc enim , ut sim homo albus , neces-saria suiit duo , soilicct
iil sim liomo ct iit sim albus; (>l ad lioc, (il iioii sim homo albus.

sufficit, ut non sim albus. Cfr. etiam siipra d. I i. a. I. q. I. ad 6.
et Arisiot., I. Prior. c. 15, ubi idcm docclur respcctu syllogismi,
cuius una propositio est necessaria, allcra contingcns. — Paulo
supcriiis post similiter, qnod supplc cum cod. 1 in se implicat.
* iNempc ultima argumenta, (]uac rcplicant ad instantiam
in 4. opposit. lactam.

5 ("odd. iM bb erQO est.

6 Pars II. q. 1.2.

niST. \\\. \UT. INUXS yiAKST. II.

(S. I. (|. I.'{. .1. 7. ;i(l I.) (listiii^,Miii irHcr ikiimcii ilomiiiiis d
rmitof. Qiiod ireator « sigiiKlciit iictidiicm Dci, (iii;io cst eiiis
cssciitia 0, ipsc coiiccdit; iloiniiiiis iiiilciii, ii( iiit , « iioii sit?iiili-
ciit siilisliiiiliaiii diviiiiiiii dii-cclc, scd iiidircctc ». Atliimcii vi\
vidcliir cssc diss(>iisio inlcr iiti-imi(|iic sciilciiliiim. Aliiid cnim
cst iiliiinid sifjiiidciirc^ priiiiiiiiiliiis, iiliiid si};iii(ic;irc dirccte.

III. Fnllnrin iiiridriitis, (niiic noliiliir iii ;t. iir;?. ad opposii.
iii lioc consistit, i|iiod ihi noii allcnditiir iid (lillcrciiliiim inlcr
diipliccm siyiiinciitioiiem, ([imc cst in nominc ilniiiiiii \f\ rrrii-
toris, .Niini iniiitcniis liiicc vcri)ii sigiiillc;int diviii;ini csscntiiim,
(licuiit ali([iiid iictcriiiim; scd iioii, (iiiiilciiiis si):;iii(lciiiit rcspc-
ctmn iid crciitiiram , (|iii Dco prr iirridens coiucnil.

IV. .NotiiiKliim csl, (piod iii i. iirt,'. iid opposil. ;id iiisliin
tiiiin allirmiitiir, c;i (piiic dc Dco diciiiilur cx tcmporo, dc ipsu
(iici (icr riiiisiiiii. Ad liiiiic iioii siinici(Milcm c^iisioiicm cliKlcndiim
opponcns iillcrt (|iiiitiior iiii,nimciitii , iil prohcl, nominii (•/vv//r(/'
ct doininiis noii |)racdic<in prr cdnsam dv, Dco. S. noii;i\. iioii
respondcl eaptirJte iid luioc argnmontii, sod t;intum generaliler
in liiio rcspons. conccdcndo , ([iiod iion omiio o\ tcniporo de
Dco dictimi per raiisaiu dicatiir, scd pluni voi por iinioiiem
(u( Deus est homo), vcl jicr respectuni iid (■rciiiiiiiim (iit Dciis cst

crcii(or). MiiiiiCcsliim iiiim csi , (|iiiid noiiitii c/vvf//;/- iion poli-.sl
Deo ex tcmpore (;on\cnirc a |>iirlc arlionis diviuae , ()u;ic i'9t
ips;i actcrna Dci cssonliii. ('t iiiKcni mcliiis diio prim;i ;n-K'ii-
nicniii rcpliciitionis, (|iiiio siint saiis siihliliii, iiilcllii;;iii(iir . no-
tiindiim , (|iio(l iilii|iiii dici lU' hco iiiMcdicntioiK! ransati diipli-
citor iiKcllij^i pot(;st: priino , i|uiii Dciih id quod pniedicalu si-
^'iii(i( iiliir, ciiiisiil; sic dicitiir: Dciis p;Kicntiii iiica , ipiiic lociilio
rcspoiidci cxcinplo iillito; dics cst sol lucoiis siiiicr (ciriini ; cl
tiiiic rcctc inrcrliir: dics cst ii solc, paliontiii csl ;i Deo. He-
rundo iiKclligi potcst , iioii (|uia i|»sum praodicnluin causclur,
sod (|uiii in oo implicatiir liahitiido ciiiis;ic. Sic in noniinc rrea-
tor imporliiliir luihilndo iid id (|iio(i ciinsiitnr, scil. iid rrra-
turani, miiiiiCcste aiitem iioii iiii|)or(;itiii , (juod ipse Crealor cnu-
sotiir. .Miii diio ;ir^Mimciil;i iioii liiihcnt dilliciiltiitom.

V. Aicv. Iliil., S. )). I. (|. ;;:(. m. I. 2. :$. — S(;ol., hic
(j. I, — S. Tlioni., Iiic (]. I. ii. I. 2; S. I. (|. !.'{. a. 7. —15.
Alhort., Iiic ;i. I ; S. p. I. tr. 1.3. i\. .';2. .').}. — 1'clr. ;i T;ir..
liic {|. unica, ii. I. — llicliiird. n .Mod., Iiic (j. I. — K^cid. H.,
Iiic I. princ. (|. I. — Diinuid., Iiic (|. I. — l)ioii\s. Ciirlli., dc
liac ct so(j. ([. Iiic (|. I. 2.

QUAESTIO l[.

Utrum nomina, (juae de Deo dicuntur ex tempore, dicantur per se, vel per accidem.

opposi-
luni.

SecuiKlo quaeriliir, utruui quae (licunltir de
Deo ex teinpore dicantur per se, vel per accidens.
Et quod secunduui accidens , ostenditur hoc inodo.

1. .\ugustinus quinto de Trinitate et habetur in
littera': (( Quod dominus esset hominis, ex teinpore
accidit ei » .

± Item , iioc ipsum videtur >'a//one: quia omne
quod adest et abest praeter eius, de quo dicitur,
corruptionem , praedicatur secundum accidens '^ —
haec est per se nota — sed omnia liaec quae tem-
poraliter dicuntur de Deo, sunt huiusmodi: ergo etc.

3. Item, quod praedicatur per se de aliquo,
semper inest illi ^, ergo ab oppositis, quod praedi-
catur de aliquo et non seinper inest, praedicatur
non per se, ergo per accidens: sed talia sunt hu-
iusmodi nomina: ergo etc.

4. Item , omne quod praedicatur de aliquo, aut
est convertibile cum subiecto, aut de ratione sub-
iecti, aut praedicatur per accidens*; sed huiusmodi
noinina nec sunt de ratione Dei, nec convertibilia,
ut patet de lioc nomine dominus: ergo etc.

CoNTRA: I. Augustinus quinto de Trinitate^:
idamenta. « Nihil secuudum accidens dicitur de Deo».

2. Item, ostenditur ratione: quia in quocunique
est ponere accidens, est ponere compositioniMTi^ et

per consequens varietatein; sed neutrum est in Deo:
ergo etc.

3. Itein, ouuie per accidens reducitur ad per
se''; sed reductio est posterioris ad prius, non e
converso, Deus autem non habet prius, nec siinplici-
ter nec secundum quid: ergo nihil de Deo dicitur
secundum accidens.

4. Item, omne qiiod dicitur de duobus, de uno
per se, de altero per accidens, perfectiori modo di-
citur de eo, de quo dicitur per se * ; sed quidquid
dicitur de Deo dicitur perfectissime : ergo nihil di-
citur de Deo secundum accidens, ergo huiusmodi
nomina non dicuntur de Deo per accidens, ergo
per se. *■

c 0 N c L u S I 0.

Nomina, quae de Dco ex tempore dicuntur, prae-
dicantur per accidens solummodo in eo sensu,
quo per accidens opponitur necessario.

Respondf:o: Dicenduin, quod dici secundiim
accidens est tripliciter. Uno modo accidens dicitur Distinciio.
per oppositionem ad substantiam; et sic dicitur acci-
dens proprietas alii inhaerens , quae non est de rei

1 Cap. I.

2 Aristot., 1. Topic. c. i.

3 .\ristot., 1. Poster. c. 4.
* .\ristot., I. Topic. c. i.

= Cap. 16. n. 17. Vide hic lit. .Magistri, c. I.
6 Aiistot., Vil. Mctaph. text. 21. (Vi. c. 6.): Quod iiutem
secundum accidens dicitur, ut musicum aut album, propterea

quod duplcx significat lScII. Cormam ct suhicctum], non est
verun) diccre , (piod idem sit qiiod quid erat esse [i. e. essen-
tia] ct ipsum. Cfr. et I. Phys. text. 26. seqq. (c. .3.).

"< Aristot., II. Phys. text. 66. (c. 6.j: .Nihil autem sccimdum
accidens est priiis iis quae per sc siint. Cfr. cl XI. Metaph.
c. 7. (X. c. 8.j.

8 Cfr. .Wistot., III. Topic. c. I.

S24

SENTENTIARLM LIB. L

conciusio 1. essentia '. Et hoc quidem niodo « nihil dicitur de Deo
secundum accidens», sicut dicit Augustinus, eo quod
hoc modo accidens ponit compositionem et varieta-
tem in eo, de quo dicitur. — Aho modo dici secun-
dum accidens est per oppositionem ad per se; et
sic dicitur secundum accidens aut quod dicilur per
ahud in essentia, ut si dicatur: paries disgregat^;
aut per ahquid, cui est quodam modo idem, quo-
dam raodo diversum, ut puta, cum dicitur de su-
periori per inferius, ut: figura habet tres, vel de
inferiori per superius: ut, isosceles habettres^ Hoc

conciusio -2. modo uou est aliquid dici de Deo secundum acci-
dens. Hoc enim dici per accidens ponit in aliquo
posterioritatem et imperfectionem , sicut ostendunt
rationes ad hoc inductae; Deus autem nihil habet
imperfecte, nihil habet ab alio *, quod sit omnino
aliud, nec a superiori vel inferiori, quia haec non
cadunt in Deo. — Tertio modo dici secundum ac-
cidens est per oppositionem ad necessarimn, ut illud
dicatur accidere, quod necessario non inest \ Et

conciusio 3. hoc modo huiusmodi dicuntur de Deo secundum
accidens , quia non dicuntur de ipso necessario;
sed dicuntur de ipso per se , quia per compara-

coroiiariuu). tionem ad creaturam. Comparatio autem ad crea-

turam per se est, quia Deus est sua actio: sed
tamen, quia Deus agit per voluntatem, quae non
semper nec de necessitate coniuncta est actui ^ ideo
non necessaria; et quantum ad hoc cadit ibi ratio
dicendi secundum accidens. Unde hic modus dicendi
per accidens opponitur per se in creaturis ratione
eius, quod ad dici per se sequitur necessarium in
creaturis ; in Deo autem non , quoniam idem ' se ipso
facit et voluntarie facit : et ideo in Deo non habet
oppositionem ad per se.

Rationes ergo ostendentes, quod non dicuntur
de Deo secundum accidens, procedunt secundum
primam et secundam acceptionem.

1. Quod autem obiicitur, quod esse dominum ^«lutio ■

' positoii

accidit; sic intelhgendum est, id est, non necessario
nec semper convenit.

% Ad iUud quod obiicitur, quod * absunt prae-
ter corruptionem ; dicendum , quod ista definitio est
accidentis , secundum quod adesse est per inhae-
rentiam: sed sic non convenit Deo, ut visum est,
sed solum creaturis: unde patet illud.

3. 4. Ad illud quod obiicitur de joer se, dicendum.
quod loquitur de per se in creaturis. Ad per se enim
in creaturis sequitur necessarium , sed non sic in Deo.

SCHOLIOK

I. S. Tliom. (liic q. 1. ad 2.) duos tantuni niodos ponit ,
quibus aii([uid dicitur pcr accidens. S. Bonav. autem liic tri-
plicem moduni distinguit, quibus aliquid tum per acddens ,
tum per se dicitur. — Ad trcs conclusionos principales Sera-
phicus hic addit corollarium, quo docetur, quod ea qune con-
tingenter et ita per accidens de Deo dicuntur, nihilominus etiam
•per se dc ipso praedicintur. In creaturis enim id quod de ali-
quo per accidcns dicitur et ideo contingentcr, non potest dici

de eo per se, (juia id quod dicitur per se, est necessarium
(cfr. texl. Aristotelis in 3. ad opposit.).

II. Alex. Hal., de hac et seq. q. S. p. I. q. 53. m. 3. i.
— S. Thom., loc. cit. — B. Albert., hic a. 2; S. p. I. tr. 13.
q. 52. q. 3. incident. — Petr. a Tar., hic q. unica, a. 2. —
Richard. a Med., hic q. 2. — -Egid. B., hic I. princ. q. 2. —
Dionys. Carlh., hic q. 1.

QIJAESTIO III.

Utrum nomina, quae de Deo ex tempore dicuntur , importent realem in Deo relationem.

Tertio quaeritur, utrum ea quae sic dicuntur
de Deo ex tempore, dicantur secundum substantiam,
an secundum relationem , quae sit vera relatio ". Et
quod secundum relalionem, videtur hoc modo.

1. Sicut Pater se ipso generat, ita se ipso creat; ^^*^,"^
tamen , quamvis se ipso generet, generatio et pater-
nitas dicitur vere in ipso secundum relationem : ergo
pari ratione , quamvis se ipso creet et dominetur.

1 Cfr. Aristot., VII. Metaph. text. 2. seqq. (VI. c. I.) — Pro
essentia cod. K. subslantia. Paulo ante pro oppositionem Vat.
et plures codd. oppositrm.

2 Inlellige: visum, rationc albedinis. .\am, ut ait Aristot., X.
Metaph. text. 23. (IX. c. 7.), « hic (albus) quidem disgregativus
color, et illc (niger) vero congregativus color». Si igitur dici-
tur: paries disgregat, hoc convenit parieti non ratione sui, scd
ratione albedinis ab ipso distinctae.

3 Supjile hic ot paulo snpcrius post tres vocabulum angulos.
Figurae enim, quac cst genus , convenit habere tres angulos ra-
tione speciei, scil. trianguli; sod isosceles (to taojxeXi?) sive trian-
gulum, quod duo tantum latera habet aequalia, ost species
inforior triangulo simpliciter dicto, ot habore tres angulos ipsi
coMvonil ratioiio superioris, scil. trianguli. — De hoc secundo

modo dicendi per se et per accidens cfr. Aristot., I. Poster. c. 4-8,
et V. Metaph. tcxt. 23. (IV. c. 18.).

* (^od. Y aliquo.

5 Cfr. Aristot., V. Metaph. loxt. 13. (IV. c. 6.), et VI. text. 5.
(V. c. 2.). — Paulo inferius post sed cod. T subiicit tamen.

8 Intelligas hoc de actu voluntatis, quatenus transit in
crcaturam sive respicit ipsam, non quatenus est in ipso Deo. —
Immediate post particulae non aliqui codd. ut V W V aa adiun-
gimt est. Deinde pro secundmn accidens codd. P Q per ac-
cidens.

■^ Cod. M addit ipsim.

8 Cod. K hic bene interiicif adsunt et. Subinde cod. Q
(in marg.) voci corruptionem i^raemittit subiecti.

8 Id cst , realis relatio.

DIST. \.\X. \irr. luMCUS quakst. iii.

«2?>

laiiKMi , (jiiia ' sunt ad altcruiii , (licuntur rmlikr
relative.

!2. Iteni, liiiiusinodi iioinina aiit purc. dicuiit
divinain suhstaiitiain , aut .supcraddiinl ali(|uein n;-
spectum. Si pure divinain suhstantiain dicniil; sed
substantia est aeterna et ab aeterno: av^o dicnnlur
de Deo ab aeterno, (piod falsnin esl. Kr<j;o supcr-
addunt ali((uein respectiiin , er^M) relationem. Si
dieas , (piod non aihhint respectum s(;cun(hiin rem,
sed secuiKhim modam'^; eontra: aut ilh inodo re-
spondet aiiipiid in re, aut nihiL Si aliquid in re:
ergo reahter dicuntur relative; si nihil: ergo lalsus
est inodus intelhgendi et inconveniens modus dicendi.

3. Item, suiit (piaedam relativa secundum esse,
quaedain secundum dici. Sed in relativis secundum
dici est modus respectus, in relativis secundum esse
est verilas respectiis; sed dominns et servus snnt
reiativa secundum esse: ergo ulrumque importat
respectum, non taiitum secundum modum, sed eliain
secundum rem: ergo etc.

4. Item , dominium dictum de Deo ita bene
dicit superpositionem ' , sicut dictuin de creatnra:
illa igitiir superpositio aut ponitur in Deo, aut in
creatura; non in creatura — constat, quia tunc
idem sibi superponeretur — ergo ponitur in Deo. Sed
superpositio est vere relatio: ergo etc.

5. Itein, cum dico: Deus creat, hic notatur
duplex respectus, sciiicet causae ad effectum, et e
converso. Aut ergo ulerque est in creatura, aut
uterque in Dco, aut unus in Deo, aiter in creatura.
Constat quod impossibiie est utrumque esse in Deo,
quia Deus non est effectus; et simiiiter in creatura,
quia creatura non esl sui causa, ergo necesse est ,
quod aiter in Deo: ergo etc.

6. Item , cum dico : Deus creat, Deus verissime
est causa: et si vera ratio causae ponit veram re-
lationem , huiusmodi nomina dicta de Deo ponunt
veram reiationem.

Contra: 1. Dionysius'': « In causaiibus et cau-
damenui.sis uon recipimus reciprocatioiiem »: ergo cum Deus
sit causa perfectissima creaturae , non refertur ad
creaturam, quamvis e converso creatura referatur
ad ipsum.

% Itein, Phiiosopiius ^ dicit, quod scientia se-
cunduin esse refertur ad scibile, sed non converti-
tur: ergo si minor est dependentia Dei ad creaturam

(piain scibiiis ad scienliam , cigo iiiilla iii (!0 cst
r(!latio.

3. Itein, rationc vidctiir, (piia huiiisiiiodi no-
inina si diciint ri^ialioiicm circa Deiiiii, aiil illa esl
purc diviiia essentia , aut alitpiid superadditum. Si
pure Dei esscntia, ergo aeteinum ipiid, ergo re-
spectus hiiiiismodi nomimim est ael(;rnus: ergo d«;
n(3cessitate diciintiir ah a(!teriio. Si aiit(Mii dicunt
aii(pii(l supcradditum: ergo in Deo (;st ali(pia coiii-
positio.

4. Ilein, oniiiis reiatio dicit dependentiam vei
saltein ordinem et iiabitudinem ad iilud, respeclu
cuius dicitur; sed Deus non ordinatur nec termi-
natur": ergo nihii dicitur de Deo relative respectu
creaturae.

CONCLUSIO.

Nomina, (piac de Deo cx tempore dicuntur, non
important aliquam relationem secundum rem
in Deo , sed solwm sccundum modum inlel-
liyendi.

Respondeo: Ad hoc intelligendum est", quod Disiinciio.
dici secundum rclafionem est dupliciter: aut se-
cundum rem, aut secuiidum modum. Realis autem
reiatio tripiex est. Ahquando eniin fuiidatur super subduiin-
proprietatem accidenlalem , ut simiiitudo in duplici
aibedine * ; ahquando super dependentiam essentia-
lem , sicut respectus vei reiatio materiae ad formam
— nam , sicut dicit Piiiiosophus ^ « materia iioc
ipsum quod est, ad aiterum est » — ahquando super
originem naturalem , sicut effectus ad causam et
fiiii ad patrem ^°.

Prima relatio non potest esse in Deo, quia iii concinsio

triinembris.

Deo nuiia est proprietas accidentalis. Secunda non
potest esse in eo, quia nuiia in Deo est dependentia.
Tertia est in Deo, sed non respectu creaturae, sed
respectu personae; haec enim non dicit compositio-
nem nec dependentiae inciinationem , sicut prima et
secunda, sed ponit distinctionem et ordinem. Et
quoniam vere una persona ordinatur ad aiiam et
habitudinem iiai^et et aiio modo secundum rem se
habet ad unam quam ad aiiam ; ideo tiaec reiatio
est in persona respectu personae ", sed non respe-
ctu creaturae. Nain Deus ad creaturam non habet

1 Ed. I addit ista.

2 Scilicet intelligendi sive dicendi. Notannis, quod in hac
quaeslione S. Doctor verbis: reiatio secundum modum, secun-
dum rationem, secundum dici promiscue utilur ad significan-
dam eandeni rem , nempe relationem rationis, quae opponitur
relationi reali, ut ex corp. q. et ex solut. argum. apparet. Idem
occurrit supra d. 28. dub. 3, et infra d. 34. q. 2. ad 6. —
MuKi codd. in liac propositione omittunt non ante addvnt, et
doin pro sed substituunt et etiam; perperam.

3 Id est, ordinem superioritatis.

* De Divin. Nom. c. 9. § 6. Cfr. supra pag. 346, nota 4.

5 De Praedicam. c. de Relatione, et V. iMetai)li. text. 20.
(iV. 0. 15.).

6 Simul audi : a creatura. — Vide supra pag. 433, nota 4.
■7 Vat., mutata interpunctione , addit sciendum, pro quo

codd. X Z notayidum.

8 Hinc et Aristot. similia vocat « quae sunt unum in qua-
litate». Cfr. supra pag. 342, nota 6.

9 Cfr. supra pag. 433, nota 6.

10 Aristol., V. Metnph. text. 20. (IV. c. 15.).

" Cfr. supra d. 8. p. 11. q. l. ad 2, d. 20. a. 2. q. 1.
d. 26. q. I.

526

SENTENTIARUM LIB. I.

ordinem nec habet aliani et aliani habitudinem. Et
ideo nullo niodo est realiter in Deo relatio respectu
creaturae. — Creatura autem ad Deum habet ordi-

conciusio i. nem et habitudinem, mediante proprietate accidentali

et dependentia essenliali el origine naturali ^ : ideo

secundum omnem modum refertur creaturaad Deum.

Quoniam igitur inteliectus noster, cum intelli-

git ahquid referri ad aliquid , intelhgit etiam illud

conciasiox couiparari ad ilhid: ideo intelligit Deum per modum
respectus et relationis, cui respectui in Deo nihil
respondet nisi divina essentia; ex parte creaturae
respondet ', et ideo non est vanus. — Concedendum
ergo, quod huiusmodi nomina dicta de Deo non im-
portant relationem in Deo secundum rem, sed solum
secunduin modum intelligendi. Ex his patent quaesita.

1. Quod enim obiicitur de Palre, dicendum ,
soiuiio op- quod non est simile, quia Patris ad Filium est ordo
positorum. ^^ i^^i^it^i^i^, ^ ^t aha habitudo ad Fihum quam ad

Spiritum sanctum: Deus autem, sicut dicit Philoso-
phus', non habet ordinem nec aliquam habitudinem.
Nam « prima causa eodem modo se habet ad omnia,
quamvis alia aho et aho modo se habeant ad ipsam »,
et in duodecimo primae Philosophiae * dicit, quod
primum et summum bonum non ordinatur ad haec
creata.

2. Ad illud quod obiicitur, si non dicunt rela-
tionem, ergo pure substantiam; dicendum, quod

pure circa Deum dicunt substantiam secundum rem,
sed relationem secundum modum intelligendi; in
creatura vero secundum rem^

Et quod obiicit, quod vanus est intellectus;
dicendum, quod falsum est, quia intellectus funda-
tur super aliquid, scihcet super reiationem creatu-
rae, cui respondet relatio secundum dici in Deo.

3. Ad illud quod ol3iicitur, quod quaedam sunt
relativa secundum esse etc; dicendum, quod quae-
dam sunt relativa secundum esse ex parte utriusque
extremi, ut dominus et servus in creatura; quaedam
ex parte alterius, ut scibile et scientia, et mensu-
rabile et mensura^; sic in proposito.

4. 5. Ad illud quod obiicitur, quod dominus
dicit superpositionem, et similiter creator'' causah-
tatem; dicendum, quod superpositio in Deo est vere
superpositio , et vere causalitas , quia vere ahi su-
perponitur Deus, et vere efTicit. Tamen illa super-
positio non est vere relatio , similiter nec causah-
tas, sed est vere divina essentia, quia se ipsa ^
superponitur et efQcit.

6. Ad illud quod obiicitur, quod est ibi respe-
ctus causae et effectus; dicendum, quod respectus
effectus ibi est vere respectus et vere relatio, sed
respectus causae non est respectus nec relatio in
Deo secundum rem , sed secundum modum intelli-
gendi, secundum rem vero substantia vel essentia.

SCHOLIOK

i. Quae hic dicuntiir dc diversis speciebus relationis, ab
Aristotele docentur et satis explicantiir a S. Tliom., S. 1. q. 13.
a. 7. Quod relatio non sempcr inducat mutationem in utroque
exlremo, explanatur liic dub. 3, et difTusius a Richardo, hic q. 4.
— Pro intelligentia solutionum ad argg. opposita notandum ,
(luod licet relatio ipsa ad creaturam in Deo sit tantum rationis,
fundamenium tamen habet reale in ipso (cfr. sokit. ad 2. S.).

II. Conclusioni solummodo Nominales contradicunt asse-
rentes, in Deo esse realem relationem ad creaturas, acquisitam
in temporc , sed sine mutationc ipsius. — Scotus non negat ,
quod in Deo sil relatio rationis ad creaturas (ut perperam as-

serit Caietanus ad S. i. q. 13. a. 7.), sed potius in ipsa re cum
Angelico et Seraphico convenit, licet aliquid obiiciat contra for-
mam rationis a S. Thoma allatae (cfr. Lychetus ad Scot.
hic q. 2.).

ill. Scot., loc. cit.; et Report. hic q. unica. — S. Thom.,
hic a. 3 ; S. I. q. 13. a. 7; S. c. Gent. II. c. 12. 13. — B. Albert.,
hic a. 5; S. p. 1. tr. 13. q. 53. m. 1. 2. — Petr. a Tar., hic
q. unica, a. 3. 4. — Richard. a Med., hic q. 3. 4. — /Egid. R.,
hic 1. princ. q. 2. 3. 4. — Henr. Gand., S. a. 29. q. 3. n. 4.
— Durand., hic q. 3. — Dionys. Carlh., hic q. 3. — Biel,
hic q. 5.

P
ll

1 Cfr. infra dub. 4.

2 Suppic : aliquid. — Soluinmodo Vat. : ex parte tamen
creaturae bene aliquid respondct.

^lntellige auctorcm libri de Causis, qui prop. 24. ait: «Causa
prima existit in omnibus rebus secundum unam dispositionem,
scd rcs omncs non existunt in causa prima secundum unani
dispositioncm ». Ricliard. a Mediavilla, hic q. i. vcrbis istis
haec adiungit: « Sed si ea quae dicuntur de Deo ex temporc,
ponerent in Dco reales relationcs ad creaturam, non existeret
in onmibus secundum dispositionem unam: crgo non ponunt
in Dco aliquam realcm rclalionem ad creaturam ». — Paulo
superius post alia' liabitudo vetustiores codd. cuni cd. 1 omit-
lunt ad Filium.

* Aristot., XII. Metapli. text. 52. Verba ipsa invenies supra
pag. i53, nota 4.

5 Pro rem Vat. cum cod. cc esse.

6 Aristot., V. Metaph. text. 20. (IV. c. 15.): Mensurabile
autem et scibile et intelligibile, co quod aliud ad illud dicitur,
ad aliquid (i. e. relativa) dicuntur. Nam intelligibilc significat ,
quod cius cst intcllectus ; non est autcm intellectus ad illud
cuius intellectus est ; idcm enim profccto bis dictum esset. —
Pro mensurabile multi codd. mensuratio, cod. K et ed. 1
mensuralum ; sed incongrue.

■^ Vat. cum cod. cc creatio.

8 Codd. A S T V X Z et alii cum cd, I se ipso.

IMST. \\\. 1)1 IM\.

.)'li

\)V\\\\ CIUC.V LHTKKAM iMAi.lSTHI.

uaestio
;idens.

i|iiae-
<i'in.

-linclio
Inplex.

>sp. ad
liam.

DUB. l.

Iii parlo ista sniil (liihilationes ('ircii lillcrain
el |)rim() dc his noininihiis crmlor, (/oniiiiiis el
liiiiiisinodi , (iiuie dicil Ma|,Mst(^r: (lici dc Dco c.r
lcmporc. Videliir enini ralsiiin, (|iiia « (lominitini, nl
dicil Boethiiis ', est poleslas coercendi siihditos»:
sed haee est iii Deo ah aeterno: ergo elc. — ileni:
a Dominu.s , ut dicit Amhrosius, est nomen nalii-
rae»: er<,'o si natiira est aelerna, ergo et dominiiim.
— Itein, de hoc noinine crealor obiicitur, (piia -' non
(licitiir leclor , (|iiia (iciu le<j;il, sed qiiia luibilis
est ad legendiim ; sed Deus ab aeterno habihs est ad
rreandiim : eri^o etc.

luxta hoc (juaeritur de horiiin nominum .si(j)ii-
ficalionc et connolationc, et unde hahent rationcni
connolandi, cum divina essentia sit priiicipale si-
gnilicatum.

Respondko: Dicendiim , quod quamvis divina
essentia non habeat vere ^ respectum ad creaturam ,
lamen contingit eam intelligere et .significare per
moduin respectiis: nec tamen intellectus est vanus,
propter hoc quod totain rationem respeclus realis
ponit in creatura^ Qnoniam igitur huiusmodi no-
mina dicunt respectum, a (pio imponuntur — quani-
vis imponantur essentiae — ideo dicuntur secundum
exigentiam illius respectus. Ideo intelligendum, quod
quaedam dicunt respectmn solum, ut dominus;
quaedam ^ effectum, ut creator et iustus, et utraque
sunt sub duplici differentia, quia aut importanl re-
spectiim ad rein praesentem, aut ad rem futuram .
sive ad rem In actu vel in habitu. Primo modo,
quia ponunt creaturam iu actu , dicunt soluin respe-
ctum '', cum creatura incipit: secundo modo ab ae-
terno.

Secundum hoc ergo, si (lominus et creator
important respectum in aclu, ab aeterno nou possunt
dici; si autem in habitu, possunt. Tamen usus
communis accipit huiusmodi nomina, ut connotant

in (ictii ; el ideo dicit .\iigiisliiius ', ea dici ciim
lempore. — Qiiod ergo dicit Hoctliiiis, inlelligcndiim.
(piod " est pot(!Slas coerceiidi siibdilos habilos. scd
iion hahendos. — Qiiod dicil .Vmbiosiiis, patet ipiod
non cogit. (piia (piamvis imponaliir naliirac. laiiicn
imponitiir a propriclatc " naliirae, iil dicil re.sj)ectuni
ad crealuras, et ideo coimolat (iiiid creatum. — Et
sic patent oinnia, (piia ratio connolandi est modus
significandi '".

DUB. II.

Iteni (piaeriturde hoc qu(jd dicit, (piod lempus
non cocpit c.)c lcmporc. Videtur enim ralsum, quia
omne quod incipit, est lemporale, et omne tempo
rale mensuratur tempore, et omne taie coepit in
tenqwre'^: ergo elc. Si tu cles imtantiam in perpe-
tuis, obiicitur, quod nihii magis est variabiie (piam
tempus; sed omne laie est lemporaie: ergo etc. —
Ilem, si teinpus non coepit in tempore, ergo coepit
extra tempus, ergo fuit tempus extra oiime tempus.

Respondeo : Dicendum, quod quantum ad prae-
sens perlinet — quia de initio temporis deijet dici
in secundo ^'^ — differt incipere ex tempore et in
tempore et cum tempore , quia ex dicit ordinem, et
ita praesupponit tempus tanciuam anterius; et ideo
niliii coepit ex tempore nisi quod sequitur tempus.
In tempore dicit temporis existentiam ^^: sed tempus
non fuit in sui initio, cum sit successivum. Ideo
quae sunt aequaiis durationis cum tempore , non
coeperunt nec cx tempore, nec in tempore, sed
cum tempore . id est, cum tempus coepit.

Si quaeras , quomodo tempus coepit; breviter
dicendum, quod nulio praedictorum inodorum, sed
coepit in sui principio, et ideo non coepit extra
tempus.

Ad iiiud quod obiicitur, quod tempore mensu-
ratur teiuporaie; dicendum, quod temporaie, quod

liuiilicilur
(|iiaed(iu.

Xolaiida di-
stinctio.

Adquaestio-
iiem.

' Tc.Miini iiU(>gi'iini Boetliii liabes siipra pag. o22, nota 2.
ot textuin integfuni Ambrosii mox citati invenies supca pog. iT,
nota 3.

- Co(3. S qxiod.

3 Ed. I venim.

* Plura de lioc vide liic q. 3. — Pauio post \wo ideo di-
cuntur nmili codd. cum cd. I ideo dicunt ; evidenter cor-
rupte.

5 Sola Vat. addit etiam.

6 Aliqui codd. ut 11 0 cc ft, omissa voce respectum , pro
dicunt substituunt dicuntur ; lectio minus congrua. Paulo in-
ferius codd. F G I T V Y cum ed. 1 importenl pro important.

■^ Libr. V. de Trin. c. 16. n. 17. Vide liic lit. Magistri, c. 1.

* Supple : dominium. — Vat. praeter fidem codd. et edd.
post quod subiicit non, eandem particulam mox post sed sup-

primcns. Nonnulli codd. cimi edd. 4, S bis non exbibent el
post quod et i)ost sed ; (juod evidenter falsum est.
" Codd. A T Y et alii cum ed. I appropriate.

10 Cfr. hie q. I. — Alex. Ilal., S. p. 1. q. o3. m. I. — B.
.\lbert., liic a. 6; ct S. i. tract. 13. q. 32. — S. Tliom., hic
a. 2. — Petr. a Tar.. hic a. 'i. — Richard., hic q. 3. — Paulo
ante pro oninia cod. Y obiecta.

11 Cfr. Aristot., IV. Phys. text. 1 1 i. seqq. (c. 12.), ubi et
quae hic sequuntur, insinuantur.

12 Scilicet II. Sent. d. I. p. I. a. 1. q. 2. ad 3.

13 pro verbis temporis existentiam cod. 0 exhibet temporis
continentiam vel saltem temporis coexistentiam, et subinde jwsi
successivum addit ideo non coepit in tempore fanquam coexi-
stente. Item tempus non fuit anie sui inilium , ideo non coe-
pit in tempore ianquam in coniinente, ideo etiam quae etc.

o:28

SEXTENTIARUM LIB. I.

exceditur' a tempore, niensuratur el incipit in tem-
pore, sed illud quod non exceditur, incipit cum
tempore; et ratio praedicta est^

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod 7ium-
mus mutatus non est, cum coeperit esse pretium.
Videlur enim falsum, quia esse pretium est accidens
nummi, et modo inest, et prius non inerat, ergo
nummus mutatus est.

Respondeo: Dicendum, quod relatio non prae-
dicat quid absolutum , sed praedicat ordinem ad al-
terum; ordo autem respicit dispositionem ordinato-

ordinabiiia rum. Ouaedam igitur sunt ordinabilia , ita quod
utrumque est in potentia; et tunc relatio mtrodu-
citur per mutationem factam in utroque. Quaedam
sunt ordinabilia, ita quod alterum , quantum est de
se , in actu est , sed alterum in potentia ; sicut patet
de duobus , quorum unus , qui est actu albus, actu
habet proprietatem , secundum quam attenditur si-
mihtudo, et ideo, altero de non albo facto albo, fit
perfecta similitudo. — Non ergo oportet, quod re-

Notaudum. [atio semper inducat mutationem in utroque extre-
morum propter sui corruptionem vel inceptionem ^:
sed sufficit, quod in altero. Et ratio visa est*, quia
respicit duplex extremum, et quia potest unum
esse de se in actu, altero existente in potentia :
sicut in nummo, qui est in potestate possidentis,
quod sit pignus vel pretium vel arrha secundum
mutationem factam in ipso; nec advenit nummo ah-

V quid absolutum , sed ordo, qui ex parte nummi erat

in actu, ex parte illius quod erat in potentia, fit
in actu; et ideo mutatur illud, non mutato nummo.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod acci-
(lens est in creatura , cum relatio est creaturae ad
Creatorem. Videtur enim falsum. quia contingil rem
intelligi, accidente remoto: ergo si relatio ad Crea-
torem accidil creaturae , ergo illo remoto^ contin-
git rem creatam esse intelligi , eliam circumscripto
respeclu ad Creatorem. — Item , si relalio , qua
creatura refertur ad Creatorem , est accidens, cum
illud sit creatum, refertur, et ita per accidens: et
sic de alio, et ita est^ abire in infmitum.

Respondeo: Dicendum, quod creatura quantura
ad esse primum essentialiter dependet; et talis re-
latio, quae exprimit illam dependentiam , non est
creaturae accidentalis, sed magis essentialis. Quan-
tum autem ad esse secundum, sive ad bene esse
non dependet essentialiter , quia illud bene esse
accidentale est; ideo taiis relatio secundum accidens
dicitur, ut filiatio, secundum quod dicit adoptio-
nem ; et de tali intelligit Augustinus.

Ad illud quod obiicitur, quod relatio relatione
aha refertur; aliqui volunt dicere, quod creatura
se ipsa refertur. — Tamen illud non videtur esse
dicendum , quia nuUa creatura est sua relatio , cum
non sit summe simplex , immo hoc ipsum, quod re-
fertur, aufert simplicitatem ^ — Ideo dicendum, quod
sicut relativa referuntur proprie , quae dicunt rem
substratam cum respectu, ipsae autem relationes
sive respectus non referuntur , immo magis illa alia
referunt, quia non sunt entia , sed entium": sic in
proposito dicendum, quod ipsae relationes per se
non referuntur, sed cum subiectis, ita quod unum
cum alio et per aliud. Ideo non est ultra quaerere
aliud, quo referuntur.

DuB. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Nec tamen
dicimus, Spiritum sanctum referri ad se. Videtur
enim posse referri *, quia Spiritus sanctus est donum,
et donum refertur ad donantem; et ipse est donans:
ergo necessario concluditur, quod referlur ad se.

Respondeo: Dicendum, quod hoc nomen spi-
ritus dicit relationem secundum esse ; et ideo, quia
relatione secundum esse nihil refertur ad se ipsum
secundum idem, nullo modo Spiritus sanctus , in
quanlum spiritus , ad se refertur. Sed donum non
tantum importat relationem secundura esse, ut pula
cum dicit auctoritatera in dante, sed etiara secundura
modum dicendi, ut quando dicit largitatera et po-
testatera in comraunicante ®; et quia taliter potest
secundum raodum intelligendi coinparari ad se ut
datum, in quantum datum, dicitur ad se, in quantura
dans, non. Ideo concedit ^\ quod appellatio dati vel
donati refertur ad Spiritura sanctura, non autera
spiritus sanctus.

RelaliV
senUali! i
I

acclden i

Solo
alioron

iinprob :

Solu
aucton

1 Pro exceditur multi codd. liic et paulo post extollitur,
codd. L 0 cum ed. I excellilur. Mox sola Vat. coiruptc sic :
incipit a tempore; sed illud non exceditur qxiod.

2 Cfr. .\icx. liaj., S. p. I. (i. 5.3. m. 2. — B. Albert., liic
a. 4. ct 7. — S. Tiiom., tiic circa lit.

' Sic bcne maior pars codd. cum ed. 1 ; Vat. defectionem;
cod. L desitionem.

* Intcllige; accidenlc; vcl lcgc: ilia remota, scil. rclatione.

5 Cod. W erit.

fi Cfr. supra pag. 169, nota i.

' .\ristol., VII. Motapli. toxt. 2. (VI. c. I.) do accidontibus
gencratim dicit, quod sohuTimodo « entia dicuntur , co quod
sint quid vere cntis » (substantiae), sive, ut communiter dicitur,

accidentia non sunt entia, sed quid entis. Intcr accidentia autem,
sicut supra d. 26. q. 2. ad ull. dictum est, relatio « niinimum
habct de ontitate », cuius unicum oflicium ost, illa quibus ac-
cidit, ad invicem roferro.

8 Supple cum Vat. ad se. — In fine obiectionis piures
codd. cum ed. I referatur pro refertur.

^ Pro communicante Vat. cum cod. cc donante.

"> Intoliige : Magistcr. — Cod. dd cum cd. 1 conceditur.
In fine soluf. post autem codd. i\ W X Z aa bb addunt ipse. —
Principia, in quibus haec solutio fundatur, fusius cxplicata in-
veniuntur supra d. 10. a. 2. q. 3. in corp. , et d. XV. c. I ,
ncc non d. 18. q. i. in corp.

DIST. \\\l. V. I. II.

'r2\)

DISTINCTIO XXXI.

\\\n>

Itle ini-

It rela-
[n.

|iae<|iia'
litri se-
limsHli-

I UD.

jstinus,

C.w. 1.

An Filius dicatur aequalis vel similis Patri
secundwm subsluntiam.

Praclerea considerari of^orlcl , cum Ires persouac
coae(|iialcs sihi siiil , iilnim iclalivc lioc dicalur, an
secundiim sultslauliain; cl si iclalivc, ulriim sccun<lum
rclalioncin, an scciindnm csscnliam considcranda sil
ac(iualitas; dcindc, (|ui(l sit i|)sa ac(jualilas. — Ad (|uo(l
dicimus, (juia, si(5iit sinii/c nihil sihi est ; « simili-
tiido enim, ut ait llilariiis ', sihi ipsi non est » ; ita et
aequale ali(|uid sihi non diciliir, ac pcr lioc, sicut si-
mile , ita ct aequnle rclalivc dicilur. Dicitur crgo rcla-
tive Filius ac(jualis Palri ct ntri(pic Spiritus sancliis.
— Est tanien ae(]iialis Patri Filius ct utri(pic Spiritus
sanctus proptcr summam simj)licitatcm essentiae et uni-
tatem. Aequalis est ei*go Filius Patri secunduin suh-
slantiam, non sccundum rclationem. Unde Auguslinus
in (piinto lihro dc Trinilalc - ail: « Quaerinuis, sccun-
dum quid acqualis sil Patri Filius. Nou secundum hoc,
quod ad Patrem dicilur , Filiiis aequalis est Patri;
reslat ergo, ut secundum id aequalis sil, quod ad se
dicitur. Quidquid aulcm ad se dicitur, sccundum sub-
stantiam dicitur. Restat ergo, ut sccundum suhstanliam
sit aequalis. Eadem est igilur utriusque suhstantia ».

Ilcm in s('\l(i lihro': « Salis cst vidcrc, niillo modo
Filiuin a('(|iialcm cssc Palri, si in ;ili(iiio, scilicct cpiod
|)erlincat ad sigiiilicimdain ciiis siihslaiiliam, inac^pialis
invcnitur. lii onmihiis crgo ac(|iialis cst Palri Filiiis et
esl ciusdcm siihslantiac ». « Ac(pialis cst ctiain Spiri-
lus sanctiis Patri ct Filio et in omnlhus ac(pialis pro-
plcr siimmam siiiiplicitalcm illius siihslanliac ». K\ liis
pcrspiciium lil, (piod sccundnm siihslanliam Filius csl
ac(pialis Palri cl utri(pic Spiriliis sancliis, cl a|)pcila-
tio tanlum rdativa csl. — Ac(pialitas eigo Palris ct Filii
non est rclalio vcl iiotio, s(h1 proptcr natiirac unilalcm
indisparitas •*.

Hoc idcin ctiam dicinuis dc si/tnli et siniililu-
dine. Vm\\\ cniin dicitur Filiiis similis Palri, rclalive
(piidcm dicitur, sed simills cst Palri proptcr iinilalcni
esscntiae. Ii^st ergo appcllalio tantiim rclaliva , siiiiili-
tudo vero « indinercns esscntia *». Unde (piihiisdam non
indocte videtur, nomine aequalilaiis vel simililudinis
non ali(pii(l i)oni , scd removcri, ut ca rationc dicalur
Filius aequalis Patri , (piia ncc maior cst co nec mi-
nor , ct hoc propter unitalcm essenliao. Ita ct similis
dicitur, quia nec diversus nec alienus nec in aliquo
dissimilis, ct hoc propter esscutiac simplicitatcm. Non
ergo seciindum quod Filius est genitus a Patrc, aequa-
lis vel inaequalis cst Patri, nec similis vel dissimilis,
sed ac^pialis et similis secundum suhstauliam.

<^ni(i aei|iia-
litas.

ijiiid simili-
tudo.

Dicunlur

j ri\ative.

Pars II.

Gap. II.

De sententia sancti Hilarii, qua in Trinitafe
personarum propria ostendit.

Non est hic practerniittendum, quod illustris vir
Hilarius proprietates personarum assignans dicit ® ,

aeternilatem esse in Patrc, speciem in Imagine, usum
in Munere. Quae tantae dillicultaiis sunt verha , ut
in eorum intelligentia alque explanatione vehcinenler
lahoraverit Augustinus, ut ipsc ostendit in sexto libro An^usUnus.
de Trinitate' ita dicens: «Quidam, cum vellet brcvis-
sime singularum in Trinitale personariim insinuarc pro-
pria, aetcrnitas est, inquit, in Palre , species in Ima-

1 De Tiin. III. n. 23.

2 Ca|). 6. n. 7. — Paulo siiperiiis Vat. et edd. i, 6 cum
cod. 1) secundum essentiam. pro secundum substnntiam.

3 Cap. 4. n. 6. Sequens toxtus ibid. c. 5. n. 7.

■* Auctorit ite omnium codd. et ed. 1 (3 in margiiic) po-
suimus propter naturac unitatem indisparitas pro naturalis
unitas et identitas , quod liiihent Vat. et aliae edd. Lectio no-
stra differt a lectione , qiiam sequitur S. Bonavenlura , hic a.
I. q. 2. arg. I. ad opposit. ; cfr. nota seq.

5 Haec definitio sumt;i cst ex Hilario fde Synodis n. 73.) :
« Similitudo res ipsas naturaiis coaequat pcr similitudineni non
indiHerentis essentine » (cfr. ibid. n. 13-19.). Ad liunc locum
refertur quod Alexander HaJ. (S. p. I. q. oi. m. I. a. I.) de
Lombardo dicit : « Quidam dicunt, quod liaec nomina aequalis,
similis tantum remolive accipiuntur, ut cum dicitur: Pater et
Filius sint aequales , id est, non sunt inaequ;iles; et sunt

S. Bonav. — Tom. I.

similes, id est, non sunt dissimiles. In (|ua sententia vidcliir
fuisse Lombardus. Jn prima enim editione Senientiarum dixit :
Similitudo est indifferens substantia; et in secunda quasi cor-
rigcns dixit : Similitudo est indirterenlia , quasi di(i!i: Paler et
Filius dicuntur similes, (^uia non sunt diflerentes ». — E\ lioc
testimonio Alexandri evincitur, Petrum Lombnrdum in secunda
Senten(i,u'um editione ali(jua nuitasse. Ilinc eliam explicatur,
unde notulae iilae orlum habueriiit. (luac inl''rdum texlui ad-
ditae sunt, ut tres notulae huic distinclioni annexae ; aliam iam
supra d. VI. notavimus.

fi De Trin. II. n. I. in fine.

^ Cap. 10. n. II. In hoc texlii iinenitur iion piii^a dilTe-
rentia cum originali, scil. in verbis: sed idrm, hoc est unum,
pro quibus in originali legilur: sed id quod est inletligere hoc
vivere, hor esse est , unuin omnia: tanquam.

■'30

ool

SENTENTIARUM LIB. I.

gine, usus in Munoi-o. El quia non niedlocris auctori-
talis in Irnclnlione Scriplurarum et assertione (idei vir
exiitii — Hilarius enim hoc in lilMis suis posuil —
horum verhorum , id est Patris et Imaginis et Mune-
ris, acfernilalis, spcciei ct iisus , abditam scrutalus
intollij;entiam, quantum valoo, non eum socutum arbi-
tror in acternitatis vocabulo, nisi quod Pater non habet
patrem, de ([uo sit; Filius autom de Patre est, ut sit
atque ul illi coaeternus sit. Imago enim, si perfecte
implot illud cuius imago est, ij)sa conequatur ei, non
illud imnirini suae: in qua \m\v^\\\Q speciem nominnvit,
credo, i^ropter pulcriludinem, ubi esl tantn congriienlia
et prima aequalilas et primn simililudo, nulla in re
dissidens ct nullo modo inaequalis et nulla ox parte
dissimiiis, sed ad idonlitatem rospondens ei cuius
imasjo est; ubi est prima et summn vifa, cui non est
aliud viverc el aliud esse, sed idem; el primus ac
summus inlellectus, cui non est aliud vivere el aliud
mte/ligere, sed idem, hoc est unum, tanquam verbum
porfeclum, cui non desit aliquid, et ars quaedam omni-
potenlis el sapientis Doi plena omnium rationum vi-
veulium incommulabilium, et omnes unum in ea, sicut
ipsa umun de uno, cum quo unum; ibi novit omnia
Deus, quao focit per ipsam ».

Nofula. Hilarius in libro de Synodis^ : " Imago oius,

Xotuia nd- ad quom imnginatur, speciesindiflerens est. Neque enim

ipse sibi quisqunn\ imngo est; sed eum cuius imago ost,

Qnid imago. ncccsse ost ut imago demonstret. Imago orgo est rei

nd rem coaequandam et imaginata et indiscretn simi-

litudo. Est ergo Paler, est etiam Filius, quia imago Pa-

tris est Filius; et quia imago est, ut rei imago sit, spe-

ciem necesse est el naturam et essentiam, secundum

quod imago est, in se hnbeat auctoris ».

V « Est nutem ineflabilis quidam complexus Palris et

Imaginis, qui non est sine perfruitione, sine caritate,

sine gaudio. Illa ergo dileclio, delectatio, felicilas vel

bealitudo — si tamen aliqua humana voce digne dicilur

Quid usus — usus ab illo appellatn est breviler, et est in Trini-

tale Spirilus sanclus non genilus, sed geniloris goniti-

que suavilns, ingenti largitnte atque uberlale perfun-

dens omnes creaturns pro caplu enrum. Itnquc illa tria

et a se invicem determinari vidonlur, et iu se intinita

sunt. Qui videt hoc vcl ex parte vel per speaUum et

in aenigmate^ , gaudeat cognoscens Doum et gratias

agat. Qui vero nou videl, tendat per pielatem ad vidon-

dum, iion ])er caocilatem ad calumninndum, quoninm

unus est Dcus, scd Inmen Trinitas" ». — Ecce habes,

qualilor verba Hilarii praemissa accipicnda sint, licet

lantac sint profundilalis, ut etinm ndhibitn expositione,

vix aliqunlenus ow iulolligore valeal humanus sensus,

cum el ipsa corum explnnalio, quam hic Auguslinus

• edidil, plurimum in se hnbeat difficultalis et au)I)iguilatis.

Auguslj

Non enim secundum praeniissam cxposilionem di. Dimcnii»
stinguuntur hic tres illae proprielates superius* assigna- iriiar!'*
tae, sed ipsae Jvjposlases distinclae ab invicem mon- \
strantur. Aefernitatis lamon nomine eadem videliir desi- ! |
gnala proprietas, quam nolal hoc nomon ingenitus. — Sed \

vidoanms, quid sit quod ail: « Imago si porfecle implet ■

illud cuius imago est, ipsa coacqualur ei , non illud
imagini suao». Vidolur enimdicere, quod Filius, qui
est imago Patris, conequntur Pnlri, non Pater Filio,
cum et Filius dicalur aoqunlis Patri in Scriplura, et
Pator Filio; sed Filius hoc habot a Patre, ut sit ei
aequalis, Pater aulem non habel a Filio, et tamon Fi-
lius plene ac perfecte aequalis est Patri, id est imago
ei cuius est imago.

Propria orgo personarum in praediclis verbis assi- «a'«o*
gnasse dicilur Hilarius, quia relativn nominn persona-
rum posuil, scilicel palris ^ imaginis et muneris, quae
relative dicuntur de personis et proi^rielates notant ,
quibus distinguunlur porsonae. — Ila eniiu dicitur Spiri-
tus sanctus munus relative, sicut donum. Verumtamen
ipsns proprietafes aliis Iribus nominibus non significa-
vit, iuxtn praedictam Augustini exposilionem, nisi solo
nomine ueternitatis , quo non ipsam palernitatem, sed
eam voluit inlelligi notionem, qua dicilur ingenilus.

Illud etiam sciri oportet, quod earundem trium sim:
personarum disliuctionem Augustinus ostendere volens
sine oxpressione illarum Irium proprietafum superius
commemorntarum, in primo libro de Doclrina chri-
stiana "^ sic ait: « In Palre est unifas, in Filio aequa-
lifas, in Spirilu sancto unitatis aequalilatisque conc.or-
clia: et tria haec unum omnia pro])ter Patrem, aeqimlia
omnia proptcr Filium, connexa omnia propter Spirilum
sanclum. Ilaquo Pater et Filius et Spiritus sanclus et
singulus quisque horum Deus esl , el simul omnes unus
Dous, et singulus quisque horum ])lena substanlia esl,
et simul omnes una subslantia. Pater nec Filius est nec
Spirilus sanctus; Filius uec Pater est nec Spiritus san-
ctus; Spiritus sanctus nec Pator est nec Filius, sed
Paler tantum j^ater, et Filius tantum filius, ct Spiritus
sanctus lanlum spiritus sanctus. Eadem tribus aeter-
nitas, eadem incommutabilitas, eadem maiestas, eadeiu
potestas ». — In his verbis aperte insinunlur persona-
rum trium dislinctio.

Cap. III.

Quare Pafri atlribuifur unifas.

Sod ])lurimos movot, quod Patri attribuit unita-
fem , Filio aequalitatem. Cum enim unitas dicatur se-
cundum subslanliam, non lanlum in Patre est, sed
etinm in Filio et in Spirilu sancto; el aequa/itas una

1 l>ro|)o.sitiii I. n. 13. Hiic(! ot duac scqucntcs notulae in
nonniillis (■(litionibus (iit 8j (k!.sunt, in aliis (ul in Vat. et 7) ad
in.irgincrri cxliil)cnlur, in aliis (cd. 9) ipsi tcxtui inscruntur.
iCiiam in rodicibus noslris non in codcm loco positac sunt. .\n-
Uquiorcs ConiiiicnJaloics Lombardi sacpius caruni nicniioncm
laciunt. Ipsac vidciilur p(>rtincrc ad sccundam cditionem Lom-
bardi, dc qm pag. '329, nota o locuti sumus.

- I. (lor. 13, 12. Vulgala el ctiam plininiac cdd. cum Vat.
iii lioc lcxlu oiniltiiiit et conlra codd. cl oriiiiiialc.

3 .\ugust., VI. dc Trin. c. 10. n. II. cl 12; in quo lcxtu
ed. August. ad se imicem \)vo a se invicem (ut anti^piac edd.).
Post j)pr piefnfem Vat. cl cdd. i. 5, 6, 7, 8, 9 addiint fidci ,
rcfragantibus codd. et originali.

' Dist. XXVI.

5 Vat. omittit patHs , ct paulo post pcrperam ponil 7Wiat
pro nofant.

6 Cap. ;■). n. o, nonnullis omissis vel addilis.

hlSTINCIK) XWI. I». II.

:,:{]

csl PaU'is ol Kilii cl Spiriliis siiiicli. Vaw (rj;(» 1'alri al-
Irihiiilur iniilas (M Kiiio (in/ua/ifasy VmU' oadcm r;i-
lioiic ;illril»iiiliir l';ilri iniilas scciiiKluin .\iij,'iisliiium ,
(|ii;i siipr;! cidciii (ic/cniifas scciiikIiiiii llil;iriiiiii : ipii;i
vidcliccl P;ilcr il;i csl, iil ;il» :ili() iioii sil, cl (|iii;i Ti-
liuiii i^ciiiiil iiiium scciiiii Dciim, cl Spiriliis s;iiiclus
ab co proccdil iimis ciiiii co Dous. Unifas or};() iii P;i-
Iro ossc (liciliir, (|iii;i iicc csl ;ili(|iii(l ;iliu(l, ;i (pio sit —
iioii ciiim ah alio osl — iioo ah co ali(|ui(l vcl ;ili(|iiis osl
ah ;iclcriio, (|iio(l iimim ciim co iioii sil; Filiiis cnim
ol Spiriliis s;incliis iiiiuin siinl ciiin P;ilrc. Unde Vcri-
las ail: Ego ef Pafer iiniwi sa/ni(s\

JSofitla. llihiriiis iii lihro do Syiiodis'-': « Si (|uis iii-
:„i- n;isoil>ilcm ol siiic inilio dioal Kiliiim, (pi;isi diio siiio prin-
oipio cl (liio iii!i;iscil>ili;i cl diK» iiiii;U;i diociis diios laoiiil
doos: an;ilhom;i sil. (];i|)iil ciiiiii, ipiod csl |>riii('ipium
oimiiiiin, Kiliiis; c;ipiil auloin, (piod csl priiicipiiim (lliri-
sli, Dous. Sic oiiiin ;id iiiuiin iiiiiiili;ihilc omniiim initium
por Filium univorsa rerorimus. Filiiim iiiii;isoil>ilcm con-
(ilori, iin|>iissimuin os(. I;»m oiiiin non oril Dcus iimis,
<|uia Dciiin uiiiim prao(lic;iri, ii;i(ura uiiiiis iiiii;iscihilis
Doi cxigil. C-uin orjio Doiis iiiius sit, duo imi;iscihiles osso
non possunl; cum idciroo Dcus iinus sit — otiin Paler
Dcus sit, ct Filius Dei Dous sit — (piia imiascihilitas sola
pcnes uiunn sit. Filius ;ui(cm idoirco Dcus, (fuia ox
inn;\soibili essontia natus cxistat. Rcspuil crgo innasci-
bilom Filiuin praodioari (ides sanota, ut pcr uiium in-
nasoihilom Doiim iiniim Dcum praediool , ut iiaturam
unigenitam, e.\ imiascihili genil;uii esseiiti;i, in uno in-
nascibilis Dei nomine complectatur. Gaput onim omnium
Filius est, sed caput Filii Deus est, et ad unum Deuiu
omnia hoc gradu cl hac conressione referuiUur, cum
ab eo sumant univorsa principium, cui ipse princi-
pium sit». hleiu in eodeiu : « Omnihus orealuris sub-
stanliam voluntas Dei attidit, sed naturam dedit Filio
ex innascibili ac non nata substanlia perfecta nativilas.
Talia enim cuncla creata sunt, qualia Deus esse voluit.
FiUus autem natus ex Deo suhsistit talis, qualis Deus
est, nec dissimilem sui edidit natura naturam; sed ex
substantia Dei genitus naturae seoundum originem at-
tulit essentiam , non secunduin creaturain voluntatis
essentiam » .

Cap. IV.

Quare Pafer et Filius dicantur esse unum
vel unus Deus, sed non uuus.

Hic dici opor(e(, quod Pater et Fihus et Spiritus
sanctus recte dicuntur osse unimi et unus Deus^ sed
non unus. Res enim duae vel plures recte possunt dici
unum esse, si sint unius essentiae, et earum una sit
natura. Unus auteni vel una non potest dioi de diver-
sis rebus, nisi addatur, quid unus vel una; quo ad-

dilo, rcclc polcst dici dc rchiis cl iiniiis cl discrsao
siihs(;inli;ic. IJiidc .\ugnstiniis in soxlo libro do Trinil;ilc A.igu.uim».
oapiliilo tcrlio ' ;iil sic: «N(;.soio, iilriim in\oiii:iliir iii
Soripliiris dicliim, uiiiiin siitif, (pioriim csl divcr.s:i na-
liir:i. Si ;iiitciii cl ;ili(pi;i pliir;i siiil ciiisilcni iiiifnrai' .
ct dirersa. seiifiaiif , iioii siiiil iiiiiim, in (pi;iiilmii divcrsa
soiiliiiiil. (".iim crgo sic diciliir iiiiiiin , ii( noii ;i(l(l;iliir,
i/iiid wiuiii , c( plur;i uiiiim dicundir; o:i(lom n;iliir;i
;il(pic ossciili;i, iioii di.ssidcns iicipic disscnlicns signili-
c;itiir». u IJidc P;iiiliis cl Apollo, (pii cl ;imho lioiiii-
ncs cr;iiit ot idcni sciitiol>;iiit, iimini o.ssc dicuiilur, ciini
dioitiir: Qui /)/antat et i/ui ri(ja.t imunt snnt *. (^iim
vcro ;i(l(litur, (/iiid imum, |)otesl signilio;iri ;ili(piid cx
pliirihiis iiiiiiin lacliim, (piiimvis divor.sa natnr;i: sioiil
:iiiiiii;i c( corpiis noii possiiiU uli(pi(> dici imiiiii — (piid
ciiiiii l;iin divcrsiiin? — iiisi ;Kl(l;iliir \('l siihiiilcllig;i(iir,
(luiit ununi , id cs( uiiiis homo. Liidc Apos(oliis: Qui
adliacret , inqiii(, Doniino, unus s/iirifus est. Non di-
xi(: mius esf , vel unum sunt , sed ^iddidit spiritus.
Divcrsi sunt enini ii;itiir;i sjiiriliis iKjininis el spiriliis
Dei , sed inh;icroiido (it spiriliis liominis iiiiiis spiritiis
cuni Doo » , (pii:i p;irtioops (it verit;itis ct hc;ililudinis
illius. Si crgo (W his (pi;ic divcrs;ie suhsUuitiao siiiil ,
recte dicitiir, (piod sinl unus s/nrifus, quaiilo magis
([iii imiiis sul)slaiiti;»o siiiit recte dicunliir uiiiis Dous
esse? « Pater ergo ot Filiiis unnm sunl, uli(pie sooiin-
duni unit;Uem sul>staiiti;io, ct iiiiiis Deus». In (pio el
Ariana h;ieresis damiuitiir, qiiao Palrem ol Filiimi et .^ri.mi.
Spiritiiin s;inotiim, ut ait Aiigiisliiiiis in libro dc II;ie-
resibiis^, non vull osso uniiis eiusdonupic suhshiiUiae
atque naturae vol, iit o\])ressius dioatur, ossontiae, quae
Graece dicitur usia, sed Filium (^sse creaturam. Nec
non et Sabclliana, (piae, ut ail Augiistinus in codem sabeiiiani.
lihro, dicehat, Ghrisfum eundom ipsum et Patrem ot
Spiritum sanctum esso, ut osset trinitas nominum sine
suhsistentia personarum. « Utramque ])Ostem , ut ait
Auguslimis super loannem ®, elidit Voritas dicens : E(/o
et Pafer imum sumus. Utrumque audi et advcrte et
unimi , et sumus, et a Gharyhdi ct a Scylhi lihera-
beris. Quod eniin dixit unum, liberat te ah Ario; quod
dixit sumus, liberat te a Sahellio. Si imum: ergo uou
diversum; si sumus: ergo Pater el Filius. Sumus emm
non diceret de uno , nec unum de diverso. Eruhescant
ergo Sabelliani, qui dlcuiU, ipsum esse Patrem, qui est
Filius, conhmdentos personas, (jiii el dicti suiit Palri-
passiani, qiii ' diciint, Palrem fuissc j)assum. Ariani
vero dicunt, aliud Patrcm esse, aliud Filium, non uii:im
substantiam, sed duas; Patrem maiorem, Filiiim mino-
rem. Noli hoc dicere, tu catholioe! In medio ergo na-
viga, utrumque pericidosum latus devita et dic: Pater
pater est, ct Filius Iilius est: alius Pater, alius Filius,
sed non fl/w^(/^ imiuo hoc ipsuiu, qiiia unus Dous». —
Ecce ostensmn est, quaro unitas in Patre esse (lic;itur,
cum tres illi unum sint.

1 (oan. 10, 30.

- Propositio 26. n. .59. 60, et sequens locus ost propos. 24.
n. 58. In originali ex impassibili pro ex inmscibili.

3 Num. i, sed pluribus a .Magistro intcrpolatis ct mutatis.
* l. Cor. 3, 8. Sequens locus cst ibid. c. 6, 17. — Circa fi-

nem huius lextus Aiigustini anie et unus Deu3 Vat. cuni piu-
ribus edd. essentiae prt) substantiae.

5 Art. 49; sequcns locus est art. 30. cl 41.

6 Tract. 36. n. 9.

' Edd. 1 , 2, 3, 4, o, 6, 8, 9 quia.

53-2

SEXTKNTIARUM LIB. I.

dita.

Nolula. Hilarius in libro de Synodis ': « Minus lorte
Notuia ad- cxpresse videlur de indKTerrnti siniilitudine Patris et Fi-
lii lides locuta esse , ouni de Palre et Filio et Spiritu
sancto ita senserit sijinilicalain in nominibus propriam
uniiiscuiusque nominatorum substantiam el ordinem el
irloriam, ut sinl quidem per substantiam tria, per con-
sonantiam vero unum. Volens igitur congregata sanclo-
rum Synodus impictatem eam perimere, quae unilalem
Pati"is el Filii et Spirilus sancti nominum numero elu-
deret, ut, non subsistenle causa uniuscuiusque nominis,
triplex nuncupatio oblineret sub falsitate nominum unio-
nem, et Pater solus atque unus idem et ipse haberet
et Sj)iritus sancti nomen el Filii. Idcirco tres subslan-
lias esse A\\QYym\, subsislentiuni pei^sonas \)tv substan-
tias edocentes, non subslanliam Patris et Filii diversi-
tate dissimilis essentiae separantes. Quod autem diclum
est, ut sint quidem per substantiam tria, per conso-
nantiam vero unum , non liabet calumniam ; quia
connominato Spiritu, id est Paracleto , consonantiae
potius quam essentiae per similitudinem subsiantiae
praedicari convenit unitatem ». Ilem in eodem: « Cum
Deum Patrem confitemur, et Cbristum Dei Filium prae-
dicamus, el inter baec duum deorum sit irreligiosa
confessio; non possunt secundum naturae indifferentiam
et nomen indifTerens non unum esse in essenliae genere,
quorum essentiae nomen non licet esse nisi unum».
« Non enim religiosa unitas nominis ex indilTerentis
nalurae essentia constituta personam genitae ademit
essentiae , ut unica ac singularis Dei substantia per
unionem nominis intelligalur , cum utriusque essen-
liae nomen unum, id est unus Deus, ob indiscretae
in utroque naturae indissimilem substantiam praedi-
celur ».

Cap. V.

(Juare dicitur esse aequalitas in Filio.

Nunc videamus, quare aequalitas dicatur esse in
Filio, cum una et summa aequalitas sil trium. Hoc ideo
forte dictum est, quia Filius genitus est a Patre aequa-
lis Gignenti et Dono, quod ab utroque procedit, et ideo
illa tria dicuntur esse aequalia propter Filium. Filius
enim habel a Patre, ut sit ei aequalis et Spiritui san-
cto; et Spiritus sanctus ab utroque habet, ul sit ae-
qualis utrique. Hoc autem sine assertionis supercilio et
maioris intelligentiae praeiudicio dicimus, malentes in
aperlione tam clausorum sermonum peritiores audire
quam aliquid aliis influere.

Cap. VI.

Quare in Spiritu sancto dicitur esse virtus,
concordia vel connexio.

Quod autem in Spiritu sancto dicitur esse utrius-
que concordia et per eum omnia connexa, facilior
est intelligentia nobis praemissa ad mentem revocanti-
bus. Supra^ enim secundum aucloritates Sanctorum di-
ctum est, quod Spiritus sanctus omor est, quo Pater
diligit Filium, et Filius Patrem. Recte igitur Spiritus
sanctus dicitur connexio vel concordia Patris et Filii ,
et per eum omnia connexa. Unde Augustinus in sexto li-
brode Trinilate': «Communio quaedam consubstanlialis
Patris et Filii est amborum Spiritus sanctus ». Idem in
septimo libro de Trinitate: « Spiritus sanctus est summa
caritas, utrumque coniungens nosque subiungens ».

C0MMENTARIU8 IN DISTINCTIONEM XXXI,

De relativis, quae de Deo dicuntur communiter et aeternaliter.

Pars I.

De horum nominum significatione.

Praeterea comiderari oportet , cum tres personae coaequales sibi sint etc.

DIVISIO TEXTUS.

In praecedenli proxinia particula egit Magister
de relalivis, quae dicnntur de Deo proprie et tem-
poraliter. In hac parte agit de his, quae dicuntur de
Deo communiler et aelernaliler. Et quoniam haec
sunt appropriabilia, ideo haec pars habet duas partes.

In prima determinat eoruni significationem; in

secunda eoruni appropriationem , ibi: Non est prae-
termittendum hic etc. Prima pars hahet duas. In
prima determinat signiricationem huius nominis ae-
qualis; in secunda huius nominis similis , et hoc
facit secundo capitulo: Hoc etiam dicimus de simili
et similitudine.

> Nolulii sumlii csl ("X tribiis locis luiiiis libri, scilicct n. 31. 32,
n. il. ot n. 42. Circii (incm notiiliio pro ?/»/crt rtf A7H(/;<7fly7"s ed.
Ililarii nnici ac sinyidaris.

2 Dist. X.

^ Ciip. .'). n. 7: Spiritus crgo s:inctus communc aliquid est

Patris et Fiiii , quidquid ilkid cst. At ipsa communio consub-
stantiiilis ct coacterna. Et V. c. 1 1. n. 12: Ergro Spiritus sanctus
inclTabilis cst quaodiim Piitris Filiique communio. — Sequens
locus est ibid. VII. c. 3. n. (J.

■ 1

DIST. XXXI. I». I. \UT. INTCCS orM.ST. I.

TUACrMIO (,)U.M:STI()NrM.

«••)<>

.).>.)

A(l intelii^eiiliain liuiiis partis cst (jiiaestio de
his noiiiinibus m^ulis ot anquulis, et circa liacc tria
(|tiaciimlur.

l'riino (luaeritnr, ntrum haec noinina (licantur
secunduin positionein , an secunduin privationciii.

Siicundo (piaeritiir. ulruiii dicaiitur scciniduiii
suhstaiitiaiu , aii scciindiiiii rclalioneiii.

Tertio (piacritiir, iitrnin dicaiit inutuain rela-
tionem iii Patre et Kilio.

Alll JCULUS UNICUS.

Dc nominibus siinilis cl ae^inalis.

QUAESTIO I.

Utrum aequalitas el simililudo positive vel privatiue de Deo dicanlur

Et quod dicantur secmiduin privationem , vi-
detnr :

1. Pcr auctoritatem Magistri in littera': « Qui-
jpposi- busdam videtur nomine aequalilatis et similitudi-

nis non aliquid poni , sed removeri , ut dicatur Fi-
lius aequalis Patri , quia nec niaior nec minor
est 60 ».

2. Item, hoc potest probari sic: Euclides ^ defi-
nit aequale sic : « Aequale est quod alteri supposi-
tum non excedit nec exceditur » : ergo cum haec
defmitio sit data secundum privationein, patet etc.

3. Item, aequale et simile non tantum dicunt
unitatem, sed etiam diversitatem^; sed non est po-
nere diversitatem in divinis: ergo haec nomina non
dicuntur secundum positionem, sed secundum pri-
vationem.

4. Item, aequale , semiKhwii quod dicit positio-
nem, dicit commensurationem ^; sed in divinis non
est commensuratio nec excessus: ergo dicuntur per
privationem excessus, non per positionem.

Contra: 1. Similitudo et aequalitas in his in-

i4nienia.ferioribus dicuntur positive; sed haec completius

sunt in Deo, quia, ut dicit Augusiinus^ in Filio

priino reperitur ratio simililudinis et aequalitatis:
ergo multo fortius in Deo dicunt positionem.

2. Item, omnis negatio, quae non est pura
negatio, fundatur supra positionem: ergo cum lioc
quod dico aequale importet remotionein excessus
et non importet puram negationem — quia tunc chi-
maera esset aequalis Deo — oportet quod importet
positionem.

3. Item, haec est falsa: Pater et Filius sunt
inaequales: ergo hoc quod est inaequale aliquid
privat quod est in Deo; sed hoc non est nisi im-
portatum per aequalitatem : ergo aequalitas aliquid
ponit, quia si eius oppositum privat, necesse est ipsum
ponere.

4. Item, haeretici diciint hanc ° falsam: Pater
est aequalis Filio, aut ergo quia aliquid ponitur,
aut quia aliquid removetur. Non quia removetur ,
quia dicunt hanc veram: Pater est inaequalis, quae
removet: ergo quia aliquid ponitur, ergo etc. —
Et fundatur utraque istarum rationum ^ super oppo-
sitionem inaequalis ad aequale. Si enim aequale et
inaequale acciperentur remotive, tunc, eo quod op-
posita, acciperentur positive.

1 Cap. I. — Pro et similitudinis cod. W cum texiu Ma-
gistri vel similiiudinis.

2 Libr. I. Element. § cle animi conceplionibus : Si aiiqua
res alicui supponotur oppliceturquc ei nec excedat altera alte-
ram , iliae sibi invicem erunt aequales (ed. Venet. I509J. —
In ipso textu pro suppositum codd. AFGKPQWXY cum
ed. 1 superpositum.

3 Scilicet diversas res, inter quas est aequalitas et simili-
tudo. Sub quo respectu Hilarius , III. de Trin. n. 23. ait : Simi-
litudo non sibi est.

* Nam aequale ita acceptum dicit relationem realem, fun-
datam in unitate determinatae quantitalis. Cfr. Aristot., V.
Metaph. text. 20. (IV. c. 15.).

5 Libr. VL de Trin. c. 1 0. n. II: Ubi (scil. in Filio) iam
est tanta congruentia et prima aequalitas et prima similitudo ,
nulla in re dissidens et nullo modo inaequalis et nulla ex
parte dissimilis , sed ad idcntidem respondens ei cuius ima-
go est. — Pro primo ed. ! prius.

^ Cod. V hic et aliquanto inferius post hanc interiicit esse,
et subinde post inaequalis addit Filio.

^ Ex vetustioribus codd. et ed. 1 restituimus rationum .
pro qua voce Vat. cum cod. cc positionum ; lectio falsa , quia
hic duo ultima argumenta respiciuniur. Paulo inferius pro eo
quod, quae lectio probatur ex plurimis mss. et ed. I , Vat.
eorum ; etiam cod. W eorum , sed minus male , cum paulo
ante pro inaequale exhibeat simile.

534

SENTKMIARUM LIB. I.

C 0 M C L U S 1 0.

AequaUtas el simililudo non dicuntur de
Deo privative , sed positive.

Respondeo: Dicendum, quod secunduni quod

posiiio Ma- in iittera innuitur et doctores antiqui dicunt, positio

°"'"' Magistri fuit, quod noinina, quae non dicunt per-

sonaleni proprietateni vel essentiae ^ unitatem , pri-

vative accipiantur. Unde quia similis et aequalis

dicit respectum Patris ad Filium, et ille respectus

non est personalis proprietas nec essentia; voluit

ponere, quod omnia talia secundum privationein di-

cerentur, sicut duo, tres , similes et aequales et

improbatur. consiinilia. — Tamen ista positio stare non potest,

sicut supra ^ probatum est de unitate et pluralitate

nominum divinorum. Si eniin in divinis est uuitas

jjositive et pluralitas, et liaec duo faciunt similitu-

couciusic. dinem et aeqnalitatem, necesse est, haec positive

accipi in divinis. Et concedendae sunt rationes ad

hoc inductae.

"2. Ad illud ergo quod obiicitur, quod aequale
est quod non excedit; dicenduin, quod illi negationi
substernitur ^ afTirmatio et positio, quae notificatur
per privationem oppositi , scilicet excessus.

3. Ad illud quod obiicitur, quod non est di-
versitas in divinis; dicendum, quod non indicant
diversitatem nisi suppositi* , non formae de se; et
quia in divinis est pluralitas suppositorum, patet etc.

4. Ad illud quod obiicitur, quod secundum
quod dicuntur positive, dicuiit commemuralionem ;
dicendum, quod in divinis non est commensuratio^
simpliciter, sed tamen est commensuratio respectu
infmiti , et haec non ponit simpliciter commensu-
rationem.

Aliter potest dici, quod aequale et simile de
suo primo intellectu ponunt unitatem quantitatis et
qualitatis; quod autem ponat commensurationem hoc
quod est aequale, est, quia quantitas illa est 7nen-
surata. Quoniam ergo ® in divinis esi immensa ,
dicit ibi convenientiam in quantitale virtutis, quam-
vis non ponat ibi commensurationem.

Soltttii^
posit^

Ali^

SCHOLIOK

1. S. Bonav., qui iam d. 19. p. 1. q. I. 2. dc aequaUtate in
divinis tractavit, hic, Magistrum secutus, ad eandem rem, sed
sub alia ratione , discutiendam redit ob causam infra in dub. 1 .
dictam. — Quoad rationem similitudinis notandum, nonnullos
Patrcs Oinii noluissc in Deo admittorc, ad cautciam , quia Ariani
ecclesiastico tcrmino ojAoouatov (consubstantiale) fraudulenter sub-
stituerant ojxotoijaiov (simiiis substantiae). At cessante erroris po-
ricuio, liaec locutio communitor rocipitur (cfr. S. Thom., S. I.
q. 42. a. 1. ad 2. 3.).

Nec obstat, quod in Deo, in quo eadem est natura, excludi
videatur ratio aequalis vel similis. Distinguuntur enim hae tres
relationos, ut iam obsorvavit Aristotclos (cfr. supra pag. 342,
nota 6.), et quidem sic, ut idem fundetur super unitate substan-

tiae, simile super qualitate, sed aequale super quuntitate. Undo
apte ad divina transferri possunt. Et bene observat Scotus (hic
q. I. n. 6.), consentientc S. Thom. (loc. cit.), quod aequalitas
etiam in divinis includit in se similiiudinem et aliquid addil, quod
scil. oxcludit excessum. — Quoad obsolctam opinionem Magi-
stri in hac re et qiioad rationem unitatis et pluralitatis cfr. su-
pra d. 24. a. 1. q. 1, a, 2. q. I.

II. Alex. Hal., do hac et soq. q. S. p. 1. q. 34. m. 1. a. 1.

— Scot., hic q. unica; Roport. hic q. 2. — S. Thom,, hic q. I.
a. I ; S. I. q, 42. a. I. — B. Albert,, hic a. 4. — Petr. a Tar., hic-
q. I. a. I. — Richard. a Med., hic a. I. q. I. — .Egid. R.,
hic 1. princ. q. 3. — Honr. Gand., S. a. 70. q. I. n. 46. soqq.

— Durand., hic q. 2.

QUAESTIO II.

Utrum aequalitas et similitudo in divinis dicantur secundum substantiam ,

an secundum relationem.

Secundo quaeritm% utrum nomina supradicta
dicantur secundum substantiam , an secundum rela-
tionem. Et qnod secundum substantiam, videtur:

1. Auctorilate Magistri in littera': « Aequalitas,

inquit, non est relatio vel notio , sed naturae unitas Ad o1
vel identitas»; et Hilarius de Trinitate*: «Simili-
tudo est indifferens essentia»: ergo tam similitudo
quam aequalitas dicit divinam essentiam. \

' Cod. R essenlialem. Subinde post unitatcm multi codd,
cum, cd, 1 repetunt quod.

2 Dist. 24. a. I. q. I, ot ibid. a. 2. q. 1. — Paulo supo-
rius post duo cod. T intoriicit et.

^ Cod. V subiacet.

* Quae diversitas in divinis dicitur distinctio. Cfr. supra
d. 24. dub. 1.

5 Maior pars codd. cum cd. I mensuratio.

^ Supple cum codd. L 0 quantitas scil. virtutis , de qua

vide supra d. 19. p. I. q. 1. 2. 3, ubi et plura alia occur-
runt, quae hanc quaestioncm concornunt.

■^ Cap. I ; aliam autom lectionom roccpinms; cfr. ibi nota 4.

8 Ililarius in opere suo de Trin. saepe saepius , praesertim
in libr. Vll. ct Vlil, aequalitatem sive similitudinem (iuxta ipsum
in libr. de Synodis haoc nomina oandom vim habont) Filii Doi
ex co demonstrat, quod in Fiiio Doi sit « indiflerens natura sive
essentia ». Delinitionem similitudinis magis pcrspicuam invenies
in libro de Synodis. Cfr. etiam hic lit. Magistri, c. 1 , pag, 529, nola 5,

iij

DIST. XXXI. P. I. \HT. IINICIS Ol AKST.

":>. Itcin, (miuahtds (licitiii' sccimdiim (|ii:iiiti-
lalcm, ct similitudo si^ciindiim (|ii;ililatcm ' : scd in
divinis (|ii;ilitas cl (iii;mtit;is trans(Mint in siiltst;mli;iin:
er^M) etf.

;J. Itcm , oinnf^ (|U()(I dicitnr sccimdnm rcl;itio-
nom. im|tort;il distinctioncm (h; sno princip^di intd-
lcctn ; scd similc oi ((('(lualr diciint convciiicnliiim :
ergo non diciintur scciindiim rcl;itioncm.

/i. Itcin. niliil (luod dicilur scciindiim rchilio-
nein, dicilur de duohus, nisi imitortct rchitioncm
in covwiimi — lioc dico propter lioc nomen rela-
(us cl (listinctus — sed similp et aaimUe iinporlant
specialem relatioiiem, si c;un iiii[)ort;int -, (piia non
est assi<,mare specialiores siil) ipsis, et dicnntiir de
plnrihns: ergo etc.

CoNTR.\: 1. Ilihirius de Tri!iit;ite ''r «Similitndo
menia.sibi iiou cst « ; scd omnc (piod dicitiir secunduiu
substantiam. dicitur ;i(l sc: ergo etc.

"1. Item. omne (piod dicitur S(M'un(ium sub-
stantiam, dicitur de pluribus singulariter; sed si-
milis ct aequalis dicilnr pbiraliter: ergo etc.

3. Item, ae(pialitate refertur Pater ad Filium,
et Filius ad Patrem, sed non essentia: ergo aequ;i-
lit;is noii dicit essentiam.

4. Itein , aut Pater est aerpialitas Filii ad Pa-
trem , aut non. Si sic: ergo cuin Filius ;iequalitate
illa sit aequalis Patri^ Pater est aequalis sibi: quod
non concedifur. Qiiod si Pater noi est aequalitas
Filii ad Patrem , ergo aequalitas non dicilur de
omnibus: ergo non dicit essentiam; essentia enim
Filii esl Pater.

I c 0 N c L u s I 0.

SimHitudo et aequalitas dicuntur aliquo modo
tum secimdum substantiam tum seciindum
relationem , sed proprie et principaliter secun-
dum relationem, ex consequenti et causaliter
secundum substantiam.

Respondeo: Dicendum, quod secundum com-

munem omnium opinionem, cuiu simile et aequale

dicant convenientiain plurium in uno, quod* de se

rioma. important distinctioaem in suppositis et unionem

sive unitatem in essenlia. Et quia distinctio perso-

n;iriiiu spcct;it ;i(l inodimi ilicciidi scciiiidiim ifLi-

tioncni, vnitas csscndi ;iil moiliiiii diccndi seciiii-

dum siiltsl;iiiti;mi. idco liiiiiismodi iiomin;i ncc (imniiioconrinfiin «.

dicimtiir scciiimIiiiii siibst:iiiti;iiii, iii;c omiiiiio seciiii-

dum rcl:itioiiciii , scd (|ii(t(l;iiii iiiodo sccimdiim siilt-

st;iiiti;im , (pio(l:iiii iiioilo seciiiiiliiiii rcl:iti(tncm. Scd

(pii;i iioii possmit scciindmn biinc (liiplici>in modiim

dici priiicipaliter , sed ncccssc (^st, (|iiod secmidiiiii

;iltcruin. idco nlteriiis oporlct (ni;iercre. seciindiim Ki-fninjHiii

. iilipriiir(!(le-

(piem inodmn diciMidi ;iccipiiiiitiir " iii divinis. ht hic Kjrinmatio-
siint diversjie opiniones.

Quidani eniin dicuiit, ipiod liuiusiiKtdi noinina, opinio i.
secimdum concretionem sigiiiric;ita, diciintnr prin-
cipaliler secimdum relationem. Nam similes diciiii-
tur h;d)entes e;indem qualit;item. Qiii:i ergo' respicit
suppositum per se, secundum quod concretuin, ideo
dicilur seciindum relalionem. Sed in ahstractione,
qui;i siiniliiudu est uiiit;is n;itur;ie vel essentiae,
(piia respicit unitatem lorm;ie primo, iioii distinctio-
nem suppositorum nisi ex consequenti , i)rincip;iliter
dicitur secundum substantiam. — Sed iste modiisiii.probatur.
solvendi non est conveniens. N;im est eadem sigiii-
ficatio in concreto et in abstracto in priiicipali si-
gnificato ^ : ergo si dicitur secundum substantiam
unum, et reliquum similiter: ergo hoc non solvit
quod dictuin est.

Secunda opinio est , (piod huiusmodi nomina opinio -2.
et in concretione el in abstractione dicuntur prin-
cipaliter secundum substantiam et coniiolant di-
stincfionem in suppositis. Et ratio ipsorum esl, quia
cum siiniiiludo respiciat ista duo, scilicet conve-
nientiam et dilTerentiam , immediatius et completius
respicit convenientiam ^ Dicuntur enim dHferentes
esse similes, iii quantum coiiveniunt, convenientes
vero non dicuntur similes, in quantum differunl.
Respicit ergo similitudo distinctionem per modiuu
materiae ^^, sed per modum formae respicit unita-
tem essentiae; et ideo complefive dicitur secundum
substantiam lam similitudo quam similis. — Sed improbaiur.
ista positio non potest stare. Certum enim est, quod
similitudo dicitur respectus ahquorum ad invicem:
sed in divinis non est nisi respectus personae ad
personam. Kespectus autem personae ad personam
non potest dici secundum substantiam: ergo necesse
est, quod hoc nomen simile, quod a similitudine
imponitur, secundum suhstantiam non dicatur.

1 Cfi'. supra pag. 3i2, nota 6. Do minori vido supra
d. 22. q. 4.

^ Intellige : si aiiquam rolationem importanl. — \'at. post
si eam sul)iicit inquam , pi-o quo codd. K V X aeque.

s Libr. III. n. 23.

■* Complures codd. ut G 1 T V W V Z aa bb ee liic inter-
ponunt Pater est aeqmlis Patri.

5 Solummodo Vat. omittit quod; sed mos est Seraphici,
in simiiibus constructionibus repetere quod.

^ Supplc cum Vat. principaliter. — Paulo supcriiis anto
necesse est ex mss. rostituimus sed, quod a Vaf. abesl.

" Intellige : locutio illa in concreto ; vel : simiiis et ao-
qualis.

8 Ita bene Vat. ; ))ro principaU siijnificato codd. cum ed. I
substituunt partim et supposito, partim et in supposito vel
et in sumto , quae lectiones corruptionom snpiunt.

9 Codd. C L \V Y addimt quam dijferentiam , codd. R S U V
pcrpenim et dilfcrentiam , cod. X adiungit ct secundano dif
ferentiam.

10 Sive materiatiter i. e. minus prinripaliler ot qunsi
connotiindo.

536

SENTENTIARUM LIB. I.

Opinio au
ctoris.

CoDClQiiio i.

Et ideo esl tertia opinio, quod huiusmodi no-
mina dicuntur secunduni relalionein, formaliter lo-
quendo. Dicunt enim respeclum suppositorum distin-
ctorum convenieutium in aliquo uno: et ita respe-
ctus cadit ibi per modum formalis, sed unitas
essentiae et pluralitas suppositorum ' cadit per mo-
dum causae. Ideo proprie et principaliter secundum
relationem, ex consequenti vero secundum substan-
tiam dicuntur, causaliter loquendo. Et hoc magis
palet, si consideremus significationem horum nomi-
num in creaturis, unde fit translatio. Similitudo
enim est ^ secundum qualitalem , similiter et ae-
qualitas secundum quantitatem; et similitudo dicit
relationem formaliter, sed quahtatem causaliter,
simiiiter aequalitas dicit quantitatem causaliter ,
sed relationem formaliter. Non enim est simiUtudo
quahtas , sed relatio , quae attenditur secundum
quahtatem ^

1. Ad ihud quod obiicitur de Magistro et Hila-
soiHtio op- rio. quod est essentia; dicendum, quod causaliter
positorum. jjjjgjjjgmjtyp omnes tales sermones.

2. Ad iUud quod postea dicitur'', quod aequale
dicitur secundum quanlilatem ; dicendum, quod se-
cundum dicit causam efficientem, non dicit formam;
sic de simili.

3. Ad illud vero quod obiicitur, quod relativa
Distiiiciio. importaiit distinctionem ; dicendum, quod quaedam

in divinis dicuntur secundum relaUonem , quae sunt
distinctiva relatorum, ut Pater et Fihus; et talia
important respectum distinguentem , et talia impor-
tant distinctionem ut exercitam. Quaedam autem di-
cuntur secundum relationem, quae sunt relativa
disUnctorum, ut simiUs et aequalis; et taha impor-
tant respectum, sed iUe respectus non est notio
distinguens, sed consequens distinguentem. Imporlat
enim distincUonem non ut exercitam , sed ut con-
ceptam. Nam respectus distinguens est unius personae
ad aliam , secundum quod est ab illa. In huiusmodi
vero nominibus importatur respectus unius perso-
nae ad aiiam, secundum quod connriunicant unani
naturam. Et quia respectus est relaUo, ideo pUirifi-
catur; quia vero respectus unius essenUae, ideo di-
citur de pluribus.

4. El ideo patet ultimum quod dicitur, quod
nuUum relativum dicitur de pluribus , nisi dicat
relationem in communi. Dicendum enim, quod hoc
non sohim est in his nominibus, quae important di-
stinctionem in communi, ut relatus et distinctus ,
verum etiam in his ^ , quae dicunt respectum phi-
rium, ut communicant in aliquo. Tale enim nomen
dicit respectum in communi, specificatum tamen
ratione communicationis in uno; unde similes di-
cuntur ad invicem relali, participantes unam qua-
litatem.

SCHOLIOK

I. Constat , nomiiia simile et aeqmle in Dco iniporlare et
(listinctionem in pcrsonis et unitatem in essentia. Sed qiiaeslio
oritur, quem modum dicendi dicant principalius , utrum eum,
qui est sccundum relotionem , an alium , qui est secundum sub-
stantiam. — Tertia sentcntia in respons. , quac est auctoris ,
videtur esse nunc communis. Convenit S. Tiiomas etiam in hoc,
quod « unitas cssenliac et piuralitas suppositorum cadit per mo-
dum causae ». Nam in Commcnt. (liic q. I. a. !.) dicit: « Uni-
tas quantitatis cst cattsa ipsius » (aequalitatis), et in Suni. (I. q.
12. a. I. ad i.): « quia ex hoc personae sunl sibi inviccm ae-
quales, quod sunt unius magnitudinis ct esscntiae ».

H. De natura harum relationum controvertitur. Scotus (hic
q. .3. n. 2, d. 19. q. unica ; Quodiib. 6.) docet, cas cssc reales ,
et videtur hoc responderc suae distinctioiii formali. S. Thomas
(loc. cit. ad 4.) omnino tcnct, cas distingui tantum .secundum
rationem. In editione Vaticana ad margincm (iuxta solutioncm
ad i.) legitur : « Ex liis licet vidcre, quod apud S. Bonav.

tales sunt rclationcs reales. Consentit D. Bonav. Scotus hic; sed
Bassol. dicit, haec non trahi, quod Doct. ponat has relationes
esse realcs » . Et revera non videmus, quo iure ex ista solutione
erui possit, S. Bonaventui"am docuisse istam Scoti sententiam.

III. Quoad solut. ad 1. cfr. hic dub. 3. — Solut. nd. 4-. fun-
datur in eo, quod relationes communes in duplici sensu intel-
ligi possunt: scil. vel quatenus commune dicit aliquod genus
superius, quod sub se habet inferiores species, ut distinctus ,
rclatus; vel quatenus com»J»nc opponitur pro^^/vo, et sic plurcs
personae dicuntur aequalcs vei similes, secundum quod convc-
niunt in una essentia.

IV. Practer iam citatos: Scot., Keport. hic q. I. — B.
.Vlbert., hic a. 3; S. p. 1. tr. II. q. 47. m. I. ad 3. — Pelr.
a Tar., hic q. 1. a. 2. (qui doctrinam S. Bonav. fere repetit).
— Richard. a Med., hic a. 1. q. 2. — xEgid. R., hic I. princ.
q. 1. — Ilcnr. Gand., S. a. 68. q. 4. n. 8. seqq. — Durand.,
Iiic (j. I. — Bicl, dc hac et seq. q. hic q. unica.

' In codd. ct cdd. 1 , 2 , 3 desidcratui' suppositorum , in
cod. T ctiam et pluratitas, quae vcrba cum Va(. ccrte sup-
pienda sunl.

^ Supiile cum Vat. relatio. Paiilo pnst pro et .vmilitudo
miilli cudd. cuni cd. I .sw/ similitutio ; miiius congriic. Deindc
nonnulli codd. cum cd. I omittunt pi'opositionem incipientcm a

similiter et tcrminantem cum vcrbo formaliter , aliqui codd.
omittunt solummodo primam partem huius propositionis.

3 Codd. PQ adiungunt nec aequalitas est quantitas, sed
relatio, quae attemlitur secundum quantitatem.'

* Codd. I P Q ohiicitur. /

5 Codd. P Q repetunt hic nominibus.

DIST. XXXI. I». I. Airr. UNICUS QI AKSI. III.

QIIAKSTIO 111.

Utrum aeqiialis cl similis srrini(/iim mulnam rcladoncm in (firinls (licanfni

S:}7

Tertio (niaerilm-, ulrum praedicla uoiuina, sei-
licet ac(iaaiis ei similis, dicanl nuituam relationem.
secundum quani Paler Filio, et Filius Patri sit ae-
(jualis. Kt (juod non , videtur:

I. Qnia secundum Dionysium': « In causalibus
-non i'ecipimus reciprocationem »; sed Pater est prin-
cipium Filii: ergo non cadit ibi reciprocatio , ut di-
catur Paler aequalis Filio.

"2. Item, hoc videtur rationc; quia enim Filius
similis est Patri, ideo dicitur similitudo Patris: ergo
si e converso Pater est similis Filio perfecte, ergo
Pater est similitudo Filii. Ilaec autem non recipitur:
ergo etc.

3. Item, qui est aequalis alii secundum aequa-
litatem sibi adaequatur: si ergo Pater est aequalis
Filio, ergo ei ^ adaequatur; quaero: a (juo? aut a
se, aut ab alio. Non a se, quia quicumque aequat
se alii, alicpiid agit in se; sed Pater nihil agit in
se, ergo non adaequatur nec a se; nec ab alio ae-
(piatur: ergo non est aequalis Filio.

Contra: 1. Simile et aequale sunt relativa ae-
fnamenia.quiparantiae; sed ista denominant consimiliter utrum-
que extremum ^ : ergo si Filius est simiUs Patri ,
pari ratione Pater est similis Filio.

% Item , ratio similitudinis e?,\. convenientia ye\
indijferentia in qualitate vel substantia; sed conve-
nientia aequaliter respicit utrumque extremum, et
inclifferentia*: ergo si Filius est indifferens Patri et
e converso, Pater est similis Filio.

3. Item, omne plurale geminat suum singulare;
sed haec conceditur: Pater et Filius sunt similes

et aequales, ergo Pater (;st similis; (pi.iero: cni .' anl
sibi, aut alii''. Non sihi: ergo alii.

C 0 N C L U S 1 0.

Similis et aequalis in divinis dicimtur secundum
mutuam relationem, prout simpliciter dicunt
convenientiam in (luantitale ct ([ualitate; non
vero , prout superaddunt ralionem orif/inis.

Rkspondeo: Dicendum, (juod similis et ae(/ua- DhimcHo.
lis dupliciter accipiuntur : aiit prout dicunt conve-
nientiam in quantitate vel qualitate, aut prout supra
convenientiam addunl imilationem vel exi^ressionem
perlectam. Primo quidem modo sunt relativa aequi- concingio i.
parantiae, et dicuntur ad converlentiam, secundum
quod probant rationes secundo inductae. Alio modo
similis et aequalis addunt super hoc " rationem
originis — unde aequalis dicitur quasi adaequatus,
et similis cpiasi assimilalus — hoc modo non con- conciusio 2.
venit nisi ei qui est ab altero, et hoc modo procedunt
primae rationes , quod Pater non dicitur similitudo
Filii per imitationem, nec aequatnr Filio per ema-
nationem ab alio, sed aequat sibi Filium.

Quod tanien dicit Dionysius , cpiod non recipi- Ad i.oppo-
mus reciprocalionem etc. ; loquitur de causa ' pro-
prie, prout differt ab effectu per essentiam: hoc
autem modo Pater non est causa Filii , immo bene
est habitudo Filii ad Patrem, sicut e converso: et
sic patent omnia.

situm.

SCHOLIO^.

Eandem distinctionem , qiiae hic in respons. adiiibetur ,
S. Doclor supra d. 19. p. 1. q. 3. sic exprimit: « Aut prout
dicit respectum nequiparantiae , aut prout uitra i-espectum con-
cernit actum coaequaUonis ». Soiutio est sententia communis.

Alex. Hal., S. p. I. q. oi. m. 1. a. 2. 3. — Scotus, Report.

liic q. 3; i. Sent. d. 19. q. I. — S. Tiiom., S. I. q. 42. a. I.
ad 3. — B. Albert., d. 19. a. 4.— Petr. a Tar., d. 19. q. 1. :>.. 3.
— Ricliard. a Med., d. 19. a. I. q. 2. — .Egid. R., liic i. princ.
q. 2. — Henr. Gand., S. a. 68. q. 2.

1 Vide pag. 346, nota 4.

2 Pro ei, quae est lectio omnium ferme codd. , Vat. cum
cod. cc si, codd. GS si ei. Circa iinem argumenti Vat. crgo
non adaequat se, nec alii aequatiir pro ergo non adaequatur
nec a se ; nec ab alio aequatur, quod habent codd. K M T IT,
et etiam alio sed omittendo a et ab ; cod. P ergo non adae-
quat se alii nec ab alio aequatur, cum qua lectione concor-
dat ed. I , omittens tantummodo alii.

^ Cfr. pag. 346 , nota 3. — Proxime ante Vat. omittit con-
similiter ; male.

S. Bonav. — Tom. I.,

* Supple : similiter, i. e. indifTerentia aequalitcr rcspicit
utrunjque extremum. — Pro et cd. I etiam.

5 Cod. V an sibi an alii.

6 Plurcs codd. ut A F G H 1 R (T a prima manu) V ctc.
omittunt lioc, pro quo codd. P Q (T a secunda manu) Z ee
substituunt convenientiam ; in ed. I pro addunt super hoc
legitur superaddit.

■^ Cod. 0 hic addit et de causatis iltis quae non plene el
perfecte recipiunt similitudinem suae causae. Cfr. d. 19. p. I.
q. 3. ad 4.

538

SENTENTIARUM LIB. I.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DlB. I.

In parte ista sunt dubitationes circa lilteram et
primo dubitatur de situ huius partis, quia cum
supra distinctione decima nona * actum est de ae-
qualitate, videtur liic Magister superflue repetere.

Respondeo: Dicendum, quod de aequalitate et
similitudine est loqui dupliciter , scilicet a parte rei,
vel a parte nominis. Et primo modo agitur de ae-
qualitate et similitudine in praecedentibus, secundo
modo hic.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod nihil
est sibi simile. Videtur enim falsum, quia aliquis
difTert a se, sicut Socrates senex a se puero: ergo
pari ratione ahquid potest esse simile sibi. — Item ,
Christus homo est sibi * similis, quia nullus est bea-
tus, nisi sit Deo assimilatus; sed Christus est maxime
Deo assimilatus: ergo etc.

Respondeo: Dicendum, quod, sicut differentia

Differentia aliquaudo notat ahetatem suppositi a supposito , ut

'"•''*"■ cum dicitur: Petrus est alius a Paulo; aliquando ahe-

tatem in natura, ut cum dicitur: Christus secundum
quod homo differt a se ^ Deo; ahquando alietatem
status a statu, ut Petrus senex ditfert a se puero:
per hunc modum intelligendum est de similitudine.
Quando igitur similis dicit simihtudinem suppositi
ad suppositum, non potest idem esse similis sibi;
quando vero dicit similitudinem naturae ad naturam,
vel status ad statum, potest idem esse sibi simihs,
quia haec concurrunt in eadem persona; et ita intel-
ligit Magister.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod aequa-
litas Patris et Filii non est relatio vel notio, quia
statim praedixit, quod simile et aequale est relati-
vum: ergo simihtudo est relatio.

Respondeo: Dicendum, quod Magister inteliigit de
notione , quae est personae proprietas, non de rela-
tione communiter intellecta. — Vel aliter dicendum, Aiiter.j
quod verbum Magistri est causahter inteliigendum,
sicut patet ex praecedentibus , quia aequalitas non
consistit in proprietatibus personahbus, sed magis
in essentiahbus, quae supra ostensae sunt^

COMMENTAMUS IN DISTINCTIONEM XXXI.

Pars II.

De appropriatione nominum relativorum , quae communiter et aeternaliter dicuntur.

Non est hic praetermittendum , quod vir illustris Hilarius.

DIVISIO TEXTUS.

Terminata parte illa, in qua agit de significa-
tione horum nominum similis et aequalis, hic inci-
\)\{ secunda pars, in qua agit de horum nominum
appropriatione , et habet haec pars duas partes. In
prima assignat appropriationes ; in secunda movet et
solvit dubitationem , quae ex huiusmodi appropria-
tione habet originem , infra distinctione trigesima se-
cunda : Hic oritur quaestio ex praedictis deducta.

Prima pars dividitur in duas partes: inprima
assignat appropriata secundum Hilarium ; in secunda
secundum Augustinum, ibi: Illud etiam sciri opor-
tet, quod eandem trium personarum distinctionem.
Prima pars habet tres. In prima assignat Hilarii
appropriationem et eius explanationem propter sui
' obscuritatem. In secunda ostendit, quod illa quae
Hilarius assignat, non sunt propria, sed appropriata,

' Cap. I. seqq.
ed. 1 sit.

2 Cod. W nddil Deo

Mox pi 0 est cod. T cuni aliis codd. et

3 Sola Vat. oniiUit se.

* Disl. XIX. c. 1. seqq., et ibid. Comnienl. p. I. q. I. 2.

DisT. x.wi. I». II. \in. I. ()i:\i:sT. i.

Ji.V.)

ihi: Non enim secundiim pra('mi.ssam cxposidoiimi.
Iii Uirlia voro osUMKJil, (luod illa (|iiil)us haec ap-
propiial, suiit propria. Approprialio ('iiiiii csl coin-
munis resp(M'lii pro|)rii, et lioc tacit ihi: I*ropiia
ig ilur personarum.

Illud eiiam sciri oporlet, (fuod eandem Irium
personarum elc. Ilacc est secunda pars hiiiiis par-
lis, iii (pia assi^mat Ma<];ister approprialioiiciii Au^mi-
stini, et hahet iiaec pars duas parles. Iii priiiia po-
nit ipsaiii appropriatioiiein ; in secunda poiiit eius

ex|)Osili()iieiii, ihi: Scd pliiriino.s inovrL , ipiod />ti/ri
allrihuil elc. VX h.tcc pais h.iiicl Inis .sccniidiiiM
illa tri.i .iiipiopii.il.i. In prima oslendil. (pi.ilitcr Pa-
tri .ippropri.iliir /o//7(rv, oslcndciis cli.im incidentcr,
(pialitcr ali(pia dicuiilur iiiunu. In scciinda vcro
ostendit, (piomodo Tilio .ipiiiopri.itiir acipinlilas, ihi:
Siviic vidcamiis, ipiarc aciiualilas. In lcrli;i vero
ostendit, (|iiomo(lo Sjiiritiii s.uiclo .•ippiopricliir c(m-
cordia, ihi: (Jiiod aulcrn iii, Spiritii. sancUt dicitiir
esse ulriusifiie concordia.

TUACTATio quai:sti()nl:m.

Ad intelligentiani eoruin (lu.ae dicuiilur in iiac
parte, duo principaliter (piacruntiir.

Prinio (]uaeritur de approi^rialione llilarii.
Secundo, de appropriatione Augustini.
Et quantum ad primuiii quacrunliir tria.
Primo quaeritur, utrum imago dicatur in di-

vinis secunduni suhstantiam , an securidiim rcla-
tionem.

Secundo, dato ipiod secundum relalionem, quae-
ritur, utruin imago sit proprium Filii.

Tertio quaeritur de ratione appropriationis illo-
rum trium , scilicet aeternitatis, speciei et usus.

ARTICULUS I.

De appropriatione Hilarii.

QUAESTU) I.

Utrum imago in divinis secundum substanliam, an secundum relationem dicatur

7 opposi-
um.

[

Quod autem imago dicatur secunduni substari-
tiam, ostenditur hoc modo.

1. Hilarius quarto de Trinitate^: « Deus ad com-
munem sibi cum Deo imaginem eandemque simi-
litudinem reperitur hominem operari ».

2. Item, Beda ^ super illud: Faciamus homi-
nem etc: « In hoc, quod dicit imaginem, notatur
ima et aequahs substantia Trinitatis » : ergo, imago.
cum pertineat ad communitatem et unitatem substan-
tiae, dicitur secundum substantiam.

3. Item, hoc ipsum videtur ratione, quia illud
idem, quod dicit * exemplar active, dicit imago pas-
sive; sed exemplar in divinis dicitur secundum sub-
stantiam , non secundum relationem : ergo etc.

4. Item, imago consistit in repraesentando ali-
quid non tantum in substantia, sed etiam in distin-

ctione et ordine distinctorum : si ergo in divinis
non cadit distinctio in una persona, necesse est,
quod in divinis attendalur imago, secundum qiiod
unitas essentiae est in tribus personis : ergo non
notionaiiter , sed essentialiter dicitur imago in di-
vinis.

Contra: 1. Augustinus in septimo de Trinitate *:i-iindamenta.
« Quid absurdius quam imaginem dici ad se » ? sed
omne quod dicitur secundum substanliani , dicitur
ad se: ergo cum imago non dicatur ad se, non dici-
tur secunduni substanliam.

% Item , Hilarius tertio de Trinitate ^ : « Imago
sola non est » , ergo imago in divinis est cum alio;
sed essentia non est cum alio: ergo etc.

3. Item , hoc ipsum videtur per definitionem
imaginis, quia Hilarius "^ dicit, quod « imago est

1 Num. 18. Sensus verborum citatorum est: Deus (Pater)
reperitur operari sive fecissc hominem ad imaginem sibi cum
Deo (Filio) communem. Cfr. supra d. XXVIU. c. 7.

* In Hexaem. 1. (ad Genes. \, 26.) : In eo vero quod sequitur
ad imaginem et similitudinem nostram, una et aequalis sub-
stantia eiusdem sanctac Trinitatis indicatur.

^Vat. , omisso quod, liic et immediate post pro dicit bis
exhibet dicitur.

* Cap. I. n. 2.

■' Num. 23. — Cod. W primo ergo pracmittit si.

6 De Synod. n. 13; in qua definitione sola Vat. coaequa-
tio pro coaeqnandum etc. — huegram definitioncm invenies
in lit. Magistri , hic c. 2, notula. — .Mox Vat. cum cod. cc
omitlit unius.

o40

SEXTENTIARUM LIB. I.

rei ad rem coaequandam » etc. ; sed res, quae
coaeqiiatur rei , est persona : ergo imago est per-
sonae ad personani. Sed quod dicit respectum unius
ad alterum dicitur secundum relationem : ergo et
imago.

4. Item, hoc videtur per etymologiam. Imago
enim dicitur quasi imitago% ergo ubi est ratio ima-
ginis, ibi est imitatio; sed divina essentia non imi-
tatur aliquid, quia omne tale est ab aliquo: ergo
imago non dicitur secundum substantiam vel es-
sentiam.

CONGLUSIO.

Jmago , proprie loquendo , dicitur non secundum
suhstantiam, sed nolionaliter.

Respondeo: Dicendum, quod sicut exemplar se-
cundum proprielatem vocabuli dicit expressionem
per modum activi — unde exemplar dicitur ad cuius

Quid imago imitatiouem fit aliquid ^ — sic e contrario imago
propne. ^^^ niodum passivi ; et dicitur imago quod alterum
exprimit et imitatur. Et hoc modo accipitur imago
Distinciio. dupliciter , secundum quod duplex est expressio ,
scilicet vel in naturae unitate , vel in naturae
diversitate: \\\ naturae communitate sive unitate ,
sicut filius imperatoris dicilur imago patris; in na-
turae diversitate, sicut imago imperatoris est in
nummo l

Sic respectu Dei dicitur imago per expressio-
nem secundum identitatem naturae; et sic est imago

conciusio 1. increata et dicitur notionaliler sive secundum re-
lationem, quia imago dicit emanationem, emanatio
autem in unitate naturae non est nisi personae. Di-

conciusio 2. citur etiaiu imago per expressionem in diversitale
naturae; et sic dicitur imago creata respectu totius
Trinitatis. El sic palet, quod imago , in divinis ac-
cepta, dicitur sccundum relationem personae ad per-
sonam; et lioc secundum vocabuli proprietatem, si-
cut probant rationes ad hoc inductae.,

Sed quoniam conlingit abuti ^ nomine exemplaris,
ut etiam dicatur exemplar, quod ad imitationem al-

Quid iiL#<^
iraproi

■r

terius fit, sic e conlrario contingit abuti imagine,
ut dicatur imago, ad cuius expressionem fit aliud ;
et sic cum creatura fiat ad expressionem unitatis j
essentiae in trinitate personarum, potest dici imago concias?.
de tota Trinitate; el sic dicitur imago imaginans ,
cum de ratione nominis dicat ^ imaginatum ; sicut
exemplar dicitur exemplatum abusive . quamvis
exemplar sit exemplans. Et secundum istum modum
videntur accepisse Hilarius et Beda, ut dicit Magister
decima sexta distinctione secundi libri.

Tamen potest dici, quod uterque loquitur de
imagine creata, quae cum sit respectu unius essen-
tiae, est communis imago trium personarum et in-
dicat unitatem substantiae in tribus. Unde nunquam
imago pure dicitur ad se , quia semper AkWrespe-
ctum vel ad aliam personam , vel ad creaturam ^ .
sive creaturae ad divinam naturam. Nunquam etiam
dicitur pure secundum substantiam , quia semper
notat distinctionem vel interius, vel exterius. Unde
imago non dicitur essentia simpliciter, sed essentia
ut in tribus personis considerata. — Tamen proprie-
tatem sermonis servando, imago dicitur secundum
relationem personalem , prout dicitur imago ' ae-
terna. Et concedendae sunt auctoritates et rationes
ad hoc.

1. 2. Ad auctoritates in oppositum palet re-
sponsio.

3. Ad illud ergo quod obiicitur, quod exemplar
dicitur essentialiter, ergo etc; dicendum, quod non
est simile, quia tota Trinitas est principium. Et ideo
quia exemplar rationem producentis dicit — unde
secundum substantiam dicitur et convenit toti Tri-
nitati, sed non tota Trinitas est principiata — et quia
imago dicil rationem producti proprie: ideo non
convenit toti Trinitati nec dicilur secundum sui>
stantiam.

4. Ad illud quod obiicitur, quod ad hoc, quod
sit imago, debet exprimere distinctionem et ordinem;
dicendum, quod illud verum est in imagine, quae
est imago rei habentis distinctionem et ordinem, si-
cut habet homo in partibus * , et tota Trinitas in
personis; sed cumres, cuius est imago, non habeat
distinctionem, ut puta una persona, non oportet sic

Solulio
positorvi

' Hacc ctymologia nominis imitago altribuitui- Scxto Pom-
peio Fcsto', qiii Vcrrei Fiacci liijrum de Vcrborum significa-
tionc in compciidium 1'edcgit sacc. 3. vel 4. post Cliristum na-
tum (cfr. Forccliini). Aristot., VI. Topic. c. 1. (c. 2.) ait: Nam
imago id est , cuius gencratio per imitationem est.

2 Et si lioc exemplar cst in mcntc artificis, vocafur idea,
quae a Sencca, Hpist. 65. ad Lucilium, sic definitur : cxemplar,
ad quod respiciens artifcx, id quod destinabat, effccit, — Cod.
T cum pluribus aliis paulo ante pro activi ponit activum, ct
dcin passivum jiro passivi.

3 August. , Scrm. IX. (de Decem Chordis) c. 8. n. 9 : Nam
etiam imagines in liomiiiibus di\ersac sunl. Filius liominis habet
imagincm patris sui, el hoc cst quod patcr cius, quia homo
est siciil patcr eius; in spociilo autcm imago tua non hoc est

quod tu... Sicut enim in nummo imago imperatoris alitcr esl,
aliter in fllio ; nam imago ct imago esf, .scd alifer impressa
est in nummo, alitcr in filio, aliter in solido aureo imago im-
pcratoris ; sic et tu nummus Dei es etc.
* Id est : improprie vel faiso accipere.

5 Vat. cum paucis codd. et ed. 1 dicatur. Paulo inferius pro
exemplans codd. cum cdd. 1 , 2, 3 non rccte exemplaris, ct
subinde pro vidcnlur Vat., fa^ entibus nonnullis codd. , dicitur.

6 Sola Vat. textum sic supplct: vel persome ad aliam
personam , vel essentiae ad creaiuram. Mox post Nunquam
pro etiam cod. U crgo.

7 Cod. W adiicit Dei.

8 Codd. aa bb addunt animae , id est inpotentiis, cod. T
(in marg.) adiungit vel in potentiis.

Iji

niST. XXXI. W II. \HT. I. QIJ.VKST

J)A1

.luiio.expiiiiii. — Vol potost (lici, (iiiod illiid vcniiii (\st,
quando iinago siibstaiitialitor dilTcrt. Tiiiic (^iim ad
hoc, (juod oxprosse expriinat , necosse esl iinitari

iii condilioiiiluis coiiscfpioiitihiis siihslantiain : sod
cuin iniitaliir iii (■adciii lonna suhstanliac , non
o|)ortol.

RCHOLION.

I. 1)0 rirdla ini;igiiic Doi acliiin ost sn|)ra cl. :J. p. 1. ([. 2.
in (iiic, ol |). 11. a. 1. 2, ol (lilTusiiis agctnr 11. Soiii. d. 1(1. Ilic
voro tractatnr do iinaf,Mno incrcaUi, (luao ost nomon piopiinin
l.'j|jj. — Prinio (icnnitur ot oxpiicatur noinon imago in soiisu
proprio, (lciiidc iilcin nonicn in scnsn improprio (« contin-
git abuti iinagino »), (luateiius ost imago imuginans sive facicns
imagiiicm (cfr. 11. Sont. (i. \ii. dub. 3.). — in (in(> iTspon.s.
auctor conciiidit, quod imago , in (luocumquc sonsu iiitclligatiir,
scmpcr includit rcspcctum , ct qiiidcm iii ipso Dco rospcctum
secundum rolationcm personalem, si inlclligitur iii sonsu pro-
j)i-io. — E\ liac quacst. ct dub. 2. 3. aliisqiic locis cniilui',
sccundum mcntcm S. Bonavontiirac tria requiri ad porlcctam
iinaginis rationcm, scil. ut aii^iuid sit siinite oi, (juod rcpraescn-
tat, vel specic, vcl saltcm iii signo spccici — ut iliud altcrum
imitctur et cxprimat (undc , dcficicntc liac conditione , ovum
non cst imago ovi, ut dicit S. August., 83 Qiiaostion. q. 74.)
— ut iniago refemtur ad imaginatum ut adsuum /)ro/o///p((m

rcalitor ajj i|)S() distiiK imii .Miis vcrbis idom doc-cl S. 'riioin,,
I. Scnt. d. 28. q. 2. a. I ; S. I. (|. 3."i. a. I.

II. ()uod iinago ot socuiKiuiii rclatioiicm dicalnr , cl « »<•-
cundum vo(;abuli proprietalcm ' , ot quod Filii .sit propiium
nomcn ((j. s(U[.), inter doctoros Latinos cst sont<'ntia communis
contra pancos, inter quos Dnrandus (I. Scnt. d. 28. q. 3,), qui
siciit do cerlio (cfr. snpra d. 27. p. II. q. I.), ita dc imagine docel,
(|no(l « non convoniat proprie divinis, prout tamcn convonit ,
dicitur pcrsonalitcr, ct non csscntiaiitcr ».

III. Alcx. Ilal., S. p. I. q. Gl. iii. I. 2. — S. Thom., locis
citt. — B. Albcrt., dc hac et s(hj. q. I. Sont. d. 28. a. 9 ; S.
p. 1. tr. 8. ([. 3.S. m. 2. — Pctr. a Tar., I. Scnt. d. 28. (i. 3.
a. I. — Uichard. a Med., I. Sent. d. 28, a. 3. q. I. — .Egid. H..

I. Sont. d. 28. princ. 2. q. 2. — Ilcrir. Gand., S. a. 68. q. 2.

II. 21. seqq. — Diiraiid., loc, cit. — Dionys. Cartli., do liac ct
seq. q. 1. Scnt. d. 28. q. 4.

QUAESTIO II.

Utrum imago in divinis proprie de Filio dicatur.

Secundo quaeritur, iitruin imago sit proprium
Filii. Et quod sic, videtur:

1. Per Hilarium ^ in proposita approprialione :
imenta. « Aotemitas in Patre, species in Imagine, usus in

Munerey>. Pater dicitur proprie, similiter Munus :
ergo si recte ponuntur, ex aequo Imago dicitur
proprie de Filio.

2. Item, Augustinus sexto de Trinitate^: «Solus
Filius est imago Patris», et expressius : « Eo filius,
quo iinago et verhum » : ergo secunduin hoc , cum
filius dicat personalem relationem, patet etc.

3. Item, imago est similitudo expressa et in
divinis similitudo expressissima ' : sed similitudo
expressissima non potest esse plurium distinctorum:
si ergo Filius est ab uno, Spiritus sanctus aeiiualiter
a. duobas, ergo non poterit esse imago.

4. Item, imago in divinis attenditur secundum
imitationem personae, non essentiae, quia ^ non est

imago essentiae , sed personae : ergo ad hoc , quod
una persona sit imago alterius, necesse est, quod
illam imitetur in eo quod respicit personam ut per-
sonam ; sed emanatio vel productio personae respi-
cit personam ut personam ; nam productio creatu-
rae respicit suhstantiam. Cum ergo solus Filius
imitetur Patrem in productione personae, solus Fi-
lius est imago.

Contra: 1. Damascenus ^ dicit, quod « Spiritus Ad opposi-
sanctus est imago Filii » : ergo non est Filii proprium
esse imaginem.

2. Item , hoc videtur per utramque dcfinitionem
llilarii ". Et prima est: « Imago est eius rei, ad
quam imaginatur, species indifferens » ; sed hoc con-
venit Spiritui sancto: ergo et imago. Secunda est:
« Imago est rei ad rem coaequandam imaginata et
indiscreta similitudo » ; sed hoc convenit Spiritui
sancto: ergo etc.

(um.

1 Lib. II. .de Trin. n. 1 , ubi in originali sic logitur : In
Patrc... infinitas in aeterno , species etc. Vide hic lit. Magistri,
c. 2, ubi ct haec appropriata exponuntur.

2 Cap. 2. n. 3. — Textus subscquens habetur ibid. libr.
VII. c. 2. n. 3 : Eo quippe Filius quo Vcrbum , ot eo Verbum
quo Filius... Et haec duo cum dicuntur, id est nata sapientia,
in uno eorum, eo quod est nata. et verbum et imago ot filius
inteliigalur, et in his omnibus nominibus non ostendatur essentia,
quia relative dicuntur etc. Cfr. supra d. XXVII. c. i. circa (inem.

^ Cfr. August., libr. 83 Qq, q. li. Quomodo propositio

immediate sequens intelligenda sit, explicatur in corp. quacst.
— - Plures codd. ut A H I L M 0 (Q T in marg.) Z cum ed. 1
post potest esse interserunt nisi ; mendose.
* Vat. addit persona.

5 Libr. I. de Fide orthod. c. 13: Imago Patris est Filius
ac Filii Spiritus,

6 Libr. dc Synod. n. 13. Vide hic lit. Magistri, c. 2. Se-
cundam doflnitionem, a Vat. ct plurimis codd. nec non ab ed. I
indebite omissam, supplcvimus ex codd. PQ; cod. T cam in
margine exhibet.

54:2

SENTENTIARUM LIB. I.

3. Item, hoc videtur per ralionem, qiiia ad
imaginem ista duo sufficiuiit, scilicet imitatio secun-
dum similUudinem , et secundum aequalitatem ' ;
sed haec duo est reperire in persona Spiritus sancti:
er»o etc.

4. Item, sicut FiUus procedit a Patre, ut ex-
primens Patrem , ita Spiritus sanctus a Fiho, ut
exprimeiis Filium: ergo quemadmodum Fihus est
imago Patris, ita Spiritus sanctus est imago Filii.

c 0 N c L u s 1 0.

Solus Filius , proprie loquendo, est imago.

Respondeo : Dicendum , quod imago in divinis

non tantum dicit expressionem personae, sed etiam

Reqaisita ad expressionem in summo. Expressio autem in summo

expressio- . . . ,

nem ima- duo pouit , scihcet quod sit umus ad unum, et
quod sit secundum omnem modum. Quod sit unius
ad unum, ponit per hoc, quod « ilkid quod per
superabundantiam dicitur, uni soh convenil^»; et si
sit essentiale, essentiae; si personale, personae. Nam
unum in summo non potest exprimere plura vel
plures % unum inquam, in quo nulla est diversitas.
Simihter unum summe non potest exprimi a pluri-
bus , ut plures sunt , quia tunc omnino indifferentes
essent. — Ponit etiam ahud, videhcet, ut sit expressio
secundum omnem modum. Nam si ex ahquo respectu
non habet exprimere , non exprimeret summe.

Propter primam rationem solus Fihus est imago,

Ratio 1. quia solus ab uno procedit, Spiritus autem sanctus
a duobus, et ideo aequahter utrumque exprimit, et
ideo neutrum in summo. Propler secundam rationem
solus Fihus est imago, quia secundum omnem re-

spectum habet rationem exprimendi % et in quan-
tum comparatur ad illum a quo est, et in quantum
comparatur ad illum qui ex ipso est. In quantum
comparatur ad iUum a quo est, quia exit per mo-
dum naturae, et ita per modum verbi et speciei et
per modum simiiitudinis expressae. In quantum com-
paratur ad illum qui est ex eo, quia per omnia et
eodem modo spirat Filius, ut Pater. Spiritus sanctus
autem in nuho horum convenit; ideo ratio imaginis
est in solo Fiho, quia ab uno tantum procedit, el
quia per modum naturae , quia etiam consimiliter °
producit Spiritum sanctum. — Media tamen ratio,
quia per modum naturae, est ratio propria, ahae
vero faciunt ad congruitatem.

Concedendum igitur, quod solus Fihus, loquendo
proprie, est imago, et eo quo filius, eo est imago,
et eo ipso verbum. Sed filius dicit solum respectum
ad Patrem , imago principaliter ad Patrem , sed con-
sequenter respectum ad aliam personam, verbum
principahter respectum ad Patrem , et consequenter
respectum ad creaturam. Unde eadem notio sunt
ipsius Fihi , tamen alio et alio modo significata. Unde
non est superfluitas.

1. Ad ihud ergo quod obiicitur de Damasceno.
dicendum, quod Damascenus fuit Graecus; Graeci
autem non ita proprie accipiunt rationem imaginis,
ut Latini, quia nec de origine personarum sic sane
intelhgunt. — Vel potest dici , quod sermo Augustini
et Damasceni intehigitur causaliter, quia reformat
nos ad imaginem Christi ^

2. Ad illud quod obiicitur, quod utraque defi-
nitio imaginis convenit Spiritui sancto; dicendum,
sicut infra patebit ' , quod species et similitxido , ut
ibi accipitur , convenit soh Filio.

Ratio;

Ratio

Concli

ludicii
his i|

bus.

Diffi
trium t

Alitei

1 Cfr. August., lib. 83 Qq. q. 74, ubi conceptus imaginis ,
acqualitatis et similitudinis exponuntur et inter se comparantur.

2 Aristot., V. Topic. c. 2. et 3. (c. 5.) : to yap xa8' u^p-
PoXrjv sv\ [Aovo) uTidtpyet. Verba xaO' ujtspPoXTjv , quae a Boc-
ihio Latine redduntur pcr superabtmdantiam, ab alus in excel-
lentia, habent eandem vim , quae a grammaticis superlativo
vindicatur.

3 Sic Vat. cum cd. 1. Codd. cum ccteris edd. post plures
adiungunt unum, qua voce adiuncta , propositio fit disiunctiva,
et ponitur illud divisionis membrum, quod in constructionc
passiva expriniilur verbis : Similitcr unum etc. Tunc autcm ne-
cessario supplendum cssct: N07i unum plura (in summo expri-
mere potest) ; quae vcrba fortasse a iibrariis omissa sunt. —
Paulo inferius pro differentes, quod Vat. exhibct , cx codd. FI
PQTX rQ.stiluimus indiffe^^enfes, contcxtu iianc vocem requirente.

•* Cod. K sic proscquitur : Exprimit enim , in quantum
comparatur ad Patrem , a quo est, et in quantum compara-
tur ad Spiritum sanctum, qui ex ipso est, et in quanlum
comparatur ad illum a quo, quia exit etc.

^ Cod. K adiicit ut Pater.

^ Quam sentcntiam Damascenus verbis, quae supra in
prima obiectionc citantur, subnexis sic exprimit: Per quem
Christus, in hominc iiabitans, ad imagincm Dci esse eidem im-
pcrtit. — Paulo su))crius conscnticns omnium codd. ct edd.
lectio, quam et nos cum Vat. rctinuimus, est quod sermo Au-
fjuslini et Damasceni ctc. At cum S. Doctor in prima ex prae-
ccdcntibus obicctionibus mentionem Augustini non faciat, sed

tantum Damasceni , non inteliigitur , cur hic etiam Augustinum
appellet. Quare recte coniiciendum videtur, verba iila sermo
Aufjustini pcr crrorem librariorum irrepsisse , loco quorum
vcrborum in originali fortasse vcrba cxstabant : quod secundum
Augustinum verbum Damasceni etc. Huic coniecturae favet illud
Alexandri Hal., S. q. 61. m. 3. a. 2: « Ad iliud Damasc, quod
Spiritus sanctus cst imago Filii; diccndum, quod Filius dicitur
esse imago Patris multipliciter. Uno modo quasi effective : sicut
enim artifex, habcns imaginem Herculis in mente , per illam
facit eam in matcria; sic Pater per Filium imaginem dicitur
opcrari imagincm crcatam. Unde August. ad ianuarium :
Imago invisibilis Patris Salvator nostcr est: quantum ad Patrem
vcritas est, quantum ad nos , quibus revelat, imago est. Sed
sicut Pater per Filium imaginem operaiur imaginem crealionis,
ita per Spirilum sanclum imaginem recreationis ; et ila Spiritus
sanctus imago est, sicut Fiiius , scil. quasi cffective. Secundum
hoc ergo dicendum de Spiritu sancto, quod dicilur imago non
simpliciter, sed quasi effective, scilicet respectu imaginis recrea-
tionis. Undc imago de Spiritu sancto duo importat: quod est
a Filio, et quod cst ab ipso donum, sccundum quod in nobis
est imago recreationis ; sed absolute non est imago, siciit Filius,
quia non est a Patre ut habens conformationem in productionc
pcrsonac ex se ».

■'' In quaest. scq. — Vat., (juac in ipsa obicctione plura
omisit, hic cum plcrisquc codd. omittit utraque ante definitio, nec
non et similitudo ante ut ibi. Suppressa verba supplevimus ex
codd. PQ.

niST. \.\\l. I>. II. AHT. l. or.\KST. III.

r\. /i. A(l illiid (1110(1 ohiiciliir dc assimihitiono
("1 ;i('(|u;ili(;ik', (licciKliim , (iiiod l'iliiis iioii (liciliir
imiKjo [)ro[)lor ;issimil;itioii(Mii iii siil)st;iiili;i, scd jiro-

jilcr inodiim (>iii;tii;iii(li; cl in lior hdii lciiicl Spinliis
s;iiicliis c\[»r('ssissiin;im similitiidincm iicc ciiiii l"ilio
ncc, ciiin P;itrc, idco niilliiis cst iiii;i''o.

SCirOLION.

I. Qiiod noineii imago tk- Filio rocto (licaliir, consliit cx
siKiii Scripluia (Col. I, lii; II. Cor. i, i; Hobr. I, !}.); (inod
sit propriiim cidsdcin noincn, contra Dniinidmn ct |)aucos alios
a I.atinis doctorihus coinmniiitcr docctur, duin liracci ctiiun
Spirilui S. lioc noincn iittribuunt. — .\ttaincn dc nitionibus r/.v-
siijiKuulis, (luarc lioc noinen propric de Filio dicatur , doctores
noslri non conveniunl. S. Tliomas (S. I. q. 35. a. 2.) soiuminodo
hiinc iipiirobat, (]uod «Filius i)rocedit ut vcrbiim, dc cuius liitione
csl similitudo spccici iul id ii (juo proccdit, non iiiitem de riilione
amoris » etc. liandein rationcm, (]Uinn iinmerito Aurcoius alii-
que impugniint, eliain S. Boniiv. iilTcrt tanquam « rationrm
propriain », ct alias pliircs, quac ad duas rcduci i^ossunt, ut
contjnids iidiimgit v'und. 3. i. et in corp.). I'rimii cst: iMlius cst
ab iiiio , ct imago suininc expressiva non potcst cssc nisi unius
ad umiin, vcl (ut paulo aliter dicunt Alex. Ilal., B. All)ert., Pctrus

ii Tiir.) imagiiiis iioii (>st iniiigo. lliuic ralioncin S. Tliom. (loc.
cit.) nihil viilcrc asscrit. Seciindii ost, quia Filius convenil cum
1'iitic iii uiia spiriitionc, iion vero Spiritiis S., dc qua ratione
S. Tlioin. dicit : « Scd lioc non vidctur siifficer/^ ». IIoc fiicilc
cx inciitc S. I5()iiii\ciituriic conccdi p()t(;st. .Moiict autcm l)i(jiiys.
Cartli. (d. 28. (|. i.), ciiain has duas rationcs, ut congruas au-
cloritale lUchiirdi a S. Victore, Alcxiindii, Alberti (!t aliorum
(;oinmcn(liitiis, iioii pcnilus ii(>gligendiis cssc.

Quoinodo (liHcraiil /i//».v, vcrbnin , imiujo , in fine rcspons.
tangitur; cfr. d. 27. p. II. dub. 2, et (j. 2.

II. De quacstione ipsa: Alcx. Ilal., S, p. I. q. 61. m. 3. —
S. Thom., I. Scnt. d. 28. q. 2. a. 3 ; S. loc. cil. — Pclr. a
Tiir., I. Scnt. d. 28. q. 3. a. 2. — - Uichard. a .Mcd., I. Sciil.
d. 28. a. 3. ((. 2. — /Fgid. K., I. Sent. d. 28. princ. 2. q. 3. —
Ilcnr. Giind., S. ii. 69. q. 4.

QUAESTIO lU.

Quare aelernitus approprietur Patri, species Imagini, et usus Muneri.

pposi-

Tertlo quaeritiir, quare aeternitas ap[iroprietur
Patri, species Imagini et usus Muneri. Videtur, quod
non sit bona a[3proprialio Hilarii ^ :

1. Quia omnes divinae personae simul aeternae
sunt et coaequales: et aeternitas abstraliit ab actu
persoiiae: ergo non est appro[iriabilis.

2. Item , quaeritur , quare species appropriatur
imagini ? Aut enim suinitur ibi species, ut species
dicitur forma , aut pulcritudo: si forma; sed si-
cut natura nulli ^ est ajipropriabilis , sic nec spe-
cies. Si autem pulcritudo; sed pulcritudo imagi-
nis refertur ad prototypum , ergo ad Patrein : ergo
illi debet appropriari.

3. Item , Dionysius ^ dicit, quod « bonum et
pulcrum idem est » : ergo cum bonitas sit appro-
priabilis Siiiritui sancto, ergo et pulcritudo.

4. Item, Hilarius^ dicit , quod « 0[)orlet ima-
ginem habere essentiam et naturam et speciem au-
ctoris » . Quare ergo magis definit imaginem per
speciem quam aliquod aiiorum ?

5. Item , non est utendum Deo, sed solum crea-
tura ^ : ergo usus nulli personae est appro[)riabilis ,
ergo nec Spiritui sancto.

CONCLUSIO.

Congrue appropriatur aeternitas Patri propter
carentiam principii ; usus, ut dicit genera-
liter actum voluntatis, Spiritui sancto propter
modum emanationis , id est secundum volun-
tatem; Filio autem species, quia species dicit
similitudinem , rationem cognoscendi, et pid-
critudinem: quae omnia illi congruunt, quia
emanat per modum naturae.

Respondeo : Dicendum , quod ista appropriatio
Hilarii fuit ad explicandam personarum originem
sive emanationem. Quoniam igitur persona Patris
emanatione et origine caret, ideo illud debuit ei aj)-
propriari, quod importat privationem principii. Tale

1 Verba Hilarii invenies pag. 5il , nota I. — Paulo su-
pcrius post Videtur codd. X Z inserunt enim. Post hoc argu-
mentum in cod. 0 scquens invenitur interpositum: Itein ,
appropriaiio est ad excludendum errorem: ergo cum magis
possunt homines errare circa aeternitatem Filii quam Patris,
magis Filio debet appropriari.

2 Pro nulli, quod auctoritatc codd. 0 Q Y ct cd. 1 posui-
mus, Vat. mdla. Paulo supcrius j)ost ut species dicilur forma
codd. aa bb addunt vel essentia.

3 De Div. iNom. c. 4. § 7: rau-ov sart TayaOw -o xaXov,

— Post idem est codd. aa bb adiungunt vel se consequuntur.

— Hoc argumentum hoc a Vat. ultimo loco posituin, auctoritatc
codd. et ed. I priino loco posuimus.

* Libr. de Synod. n. 13: Ut rci imago sit, speciem ne-
cesse est et naturam et esscntiam, secundum quod imago est,
in se habeat auctoris.

^ Cfr. supra d. I. a. I. q. 3. — in finc argumenti Val.
cum aliquibus mss. perperam Spiritus sanctus.

o44

SENTENTIARUM LIB. I.

conciusioi. autem est hoc nomen aelernitas'. Aeternum enim
est quod principio caret '. Et licet de suo nomine
non dicat nisi privalioneni initii durationis, per ap-
propriationem tamen dicit privationem omnis prin-

cipii.

1. Et sic patet prima obiectio.

Spiritus vero sanctus procedit per modum
voluntatis et amoris ; et ita debuit ei appropriari
nomen, quod actum exprimit voluntatis: hoc autem
est hoc nomen usus. « Nam uti est assumere ali-
quid in facultatem voluntatis ^ » sive ad utendum sive
ad fruendum. Quoniam ergo assumtio ad fruen-
dum est per amorem , similiter ad utendum , quia
conciusio 2. amor est pondus et ordo ^ : ideo usus recte appro-
priatur Spiritui sancto.

0. Et sic patet ultimo quaesitum, scilicet quod
usus accipitur hic, non prout dividitur contra frui-
tionem, sed prout dicit amoris complexum et * actum
liberum.

Filius vero emanat per modum naturae; et

quia emanat per modum naturae^ ideo emanat per

moduni pe?'fectae et expressae similitudinis. Nam

in emanatio- natura producit sibi simile et aequale. Et qnia habet

ne Filii est ' ..,.,...,

tripiex ra-in se rationem expressae simililudims , ideo et co-
gnitionis, quia expressa similitudo est ratio cogno-
scendi ^ Et quia per modum perfectae similitudi-
nis et rationis habet in se rationem et exemplar
omnium, inde est, quod habet rationem perfectae
pulcriludinis. Quia enim est perfecta et expressa
similitudo, ideo pulcher est in comparatione ad
eum quem exprimit. Quia vero rationem cognoscendi
habet, et non unius tantum, sed tolius universita-
tis; ideo «pulcrum pulcherrimusipsemundummente
gerens^», pulcritudinem habet in comparatione ad
omnem pulcritudinem exemplatam. Ex his duobus
rehnquitur perfectissima pulcritudo. Sicut enim dicit

tio.

.\ugustinus * : « Pulcritudo non est alind quam ae-
qualitas numerosa ». Quoniam igitur in comparatione
ad Patrem habet pulcritudinem aequalitatis, quia
perfecte exprimil, sicut pulcra imago: in compara-
tione vero ad res habet omnes rationes, secundum
quod dicit Augustinus ^, quod « est ars plena omnium
rationum viventium»: ideo patet, quod in Filio recte
reperitur ratio omnis pulcriludinis. — Eo igitur quo
Filius per modum naturae emanat, habet rationem
perfectae et expressae similitudinis; eo quod habet
rationem perfectae similitudinis, habet rationem co-
gnitionis; et ratione utriusque habet rationem pul-
critudinis. Quoniam igitur nomen speciei importat
similitudinem et importat cognoscendi rationein,
importat etiam pulcritudinem — ut « species qui-
dem Priami digna est imperio '" » — ideo elegantis-
sime appropriatur Filio.

2. 4. Patet ergo, quare illud nomen magis appro-
prial Hilarius Filio quam aliud, quareetiammagis defi-
nit imaginem per illud nomen quam per aliqaud aliud.

Ad illud ergo quod obiicilur. quod pulcri-
tudo imaginis refertur ad prototypum; dicendum ,
quod verum est, sed tamen aliter refertur honor ,
aliter pulcritudo: quia honor imaginis sive picturae
ita refertur ad prototypum, quod in ipsa non est
secundum se honor, sicut patet, si honoretur iconia
beati Nicolai ; sed pulcriludo ita refertur ad proto-
typum, quod nihilominus est in imagine pulcritudo.
non solum in eo cuius est imago. Et potest ibi re-
periri duplex ratio pulcritudinis, qiiamvis in eo
cuius est, non nisi una inveniatur. Quod patet, quia
imago dicitur pulcra, quando bene protracta est,
dicitur etiam pulcra, quando bene repraesentat
illum, ad quem est. Et quod ista sit alia ratio pul-
critudinis, patet, quia contingit unam esse sine alia:
quemadmodum dicitur'' imagodiaboli pulcra, quando

Quid!

tadj' t

CoDc«:
\

* Richardus de S. Victore, II. dc Trin. c. 4 : Sempitermim
namque esse videtur, quod caret initio et fine ; aeternum , quod
caret utroque ct omni mutabiiilate.

2 August., X. de Trin. c. 11. n. 17. Vide supra d. I. c. 3,
et explicationem S. Doctoris ilji a. 1. q. 1.

3 August., XIII. Confess. c. 9. n. 10: Pondus meum amor
meus, eo feror quocumque feror. Cfr. otiam XI. dc Civ. Dei ,
c. 28 , ct XV. c. 22 , ubi et docetur , in amore reqiiiri or-
dinem.

* Codd. K V X subiiciunt ila.

5 Vcrba et quia enianat per moduni naturae , quae in
piurimis codd. et ed. 1 exstant , in Vat. et aliquibiis codd. de-
siderantiir. — De ratione mox addita vide supra pag. 134,
nota 10.

^ Cfr. supra d. 6. q. 3. ad 4 , et infra d. 35. q. 1. in corp.,
ct Aristot., III. de Anima, text. 38. (c. 8.),aclibr. de Mcmoria
et Reminisc. c. 2. (c. 1.). — Pauio inferius post rafe?im Vat.
rcpetit cognoscendi, neque codd. neque edd. 1, 2, 3 suffra-
gantibus.

■^ Boeth., III. de Consol. metr. 9. — Vat. absquc auctori-
tate codd. (>t ed. 1 addit ut ait Boethius , ct mox pro exem-
platam substiluit extraneam, paucistantum suffulta codd. Cod. 0
cxemplati pro exemplntam.

^ Libr. VI.- de Musica, c. 13. n. 38: An aliud quam aequa-
litatem numerosam esse arbitraris (pulcritudinem)? Cfr. et XXII.
de Civ. Dei, c. 19. n. 2. et 3.

» Libr. VI. de Trin. c. 10. n. 11.

1" Porphyr., de Praedicab. c. de Specie, iuxta mendosam
translationem antiquam, qua usi sunt Scholastici (etiam Avcrroes
sic legit). Verba species Priami B. Albertus, qui nomen Priami
librariorum errore ortum csse non suspicabatnr, sic explicare
tentat in suo Commentario super Porphyrium: « Secundum quod
dicimus, quod species Priami, Troiani regis (qui forma elegan-
tissima fuit), digna cst imperio; quia ex elegantia formae de-
monsirntur dispositio ad virtutes » etc. At Bo:'thius (cd. Mignol,
Porphyrii textum Graccum i'ecte Latine reddens, pro Priami
legit primum (alii interpretes prima), quae vox et in Euripide
habetur, ex quo verba illa citata sumta sunt. Euripidis verba ,
in Lalinum translata, sunt:

Ulinam videre contingat mihi ipsorum nepotes nepotum,
Primum qiiidem forma dignos regno :
Haec enim sumnia virlus existit in vita,
Corpus habere , qnod res pulcra raereatur.

'1 Sola Vat. hic addit iconia beati Nieolai pulcra , quia
decorem illius repraesentat , et tunc placida est , et.

iMST. \\\i. I». II. \\\\\ 11. oim:st. I.

w.)

8. Ad illiid (|iiod ohiicitiir, ([iiod idcm cst ho-

niiiii ct |)iilcnim : dicciKliiiii, (jiioij Dioiiysiiis iioii
viill (liccrc , (|iiod siiit iiiiiim rtdioiu' , scd (jiiod sint
imiiiii /v. Scd ([iioniaiii raliinii' dilTcrimt, idco jio-
tesl aliciii a|)[)ro[)riari iiniim, i|ii(id iion a|)[iro[)riatiir
altcrmn.

SCllOLION.

I. I)c ipsii liKioiic inntiopiiaiMim ct (io (liiplici ciiis nuiitT
cfr. infni (i. 'li. ([. 3, iil)i etiam .scmio est (ic iippropriiitioiic ,
(]Hii l*ii(i'i tril)ui(iii- potciitiii , iMJio sapiciitiii, Spiriliii S. I)()iiitiis;
lcrtiain approiiriationcm \i(ic iiic ii. 2. (j. \\. (cfr. lir(>vilo(i. p. I.
f. 6.j. In luic (iiiacstionc et(rcgi(! cxponitnr ai^propriatio c\ S. ili-
iario siimta.

.Notandiim csl, (iiiod in ImIIo sit ratio siimniiic /)»/(7'//(/^/////.v
e\ (iiiplicc ciipitc: c\ piiitc i*iitris , (piciii pcilcctissiniii siiuili-
ludinc exiirimit , ct c\ piirtc c\(>niplatoi'um. IMiirii di" riitione
puioritudinis \i(ic II. Scnt. d. 9. ([. 8; IV. Sciit. d. 19. p. II.

a. 2. i|. I. iii riindam.; Itincr. mciiiis in Dciiin, c. 2; llcxiicm.
Scrm. (j. 20. — Attciilionc di^iia csl ciiiiin doctiiiiii in soliit.
ad. 2.

II. Alcx. liiil., S. p. I. (|. (i7. III. I. — Scol., I. Hcporl.
(I. :5i. ([. .{. — S. Thom., iiic ip 2. a. i ; S. I. (]. M). ii. S. —
n. Aliicrt., iiic ii. .'i. (i. 7; S. p. i. tr. 12. ([. iS. iii. 2. — .i-i^rid.
U., Iiic 2. princ. (|. 2. — l'c(r. ii Tiir., Iiic (|. ■>. n. \. 2. .'(. —
llicliiird. ii M(!(i., liic ii. 2. (j. I. — llciir. (iaiid., S. ii. 71. (|. 4. —
Durand., Iiic ([. :{. — Dionys. Carlli., Iiic (|. I. — IJicl , hii (j.
unica.

ARTiCULUS II.

De approprialione Aiigmtini.

Conse([neiiter est qnaestio [)rinci[Dalis de a[)pro-
[)riatione .\ngustini ', quae est: « In Patre unitas, in
Filio aequalitas, in S[)iritn sancto nnitatis aequa-
litatisque concordia ». Kt circa haec quaeruntnr
tria.

Priino ([uaeritur. ntrum Deus [)ossit dici esse
nnum cuni creatura.

Secnndo, iitrimi creatura [lossit dici unum cnin
alia creatura.

Tertio, de ratione ap[)ropriationis illornm trium.

QU.\ESTIO I.

Utrmn Deus unum cum crcatura dici possit.

Quod aulem Deus possit dici unum cum crea-
tura, ostenditur:

1. Per auctoritatem Apostoli primae ad Corintliios
. pposi- sexto ^ : Qui adhaeret Deo unus spiritus est. Si

m. . .

unus spiritus: ergo unum ens et una res; et si
hoc: ergo unuin.

2. Item, homo, qui adhaeret Deo , unus spiri-
tus est : aut ergo creatus , aut increatus ; non
creatus , quia Deus noii est creatura : ergo unus ^
increatus. Sed spiritus increatus est omnino unus :
ergo homo adhaerens Deo est simpliciter unum
cum Deo.

3. Item, magis unitur medium extremo quain
extremum extremo ; sed Spiritns sanctus est me-

dium uniens viros iustos, et viri iusti, per ipsum
uniti, sunt unum — loannis decimo septimo^: Utsint
unum , sicut et nos unum sumus — ergo vir iustus
cum Spiritu sancto potest dici unum.

4. Item, magis unitur membrum capiti quam
membrum cum membro : ergo cum membra Christi
sint unum in Christo, multo fortius membrnm est
idem capiti. Sed Chrislus est caput non tantum se-
cundum humanitatem, sed etiam secundum divini-
tatem: ergo etc.

Contra: 1. Ex ilio verbo, quod dicitur IoannisFiind<inienta.
decimo ® : Ego et Pater unum sumus , impugnant
Sancti haeresim Arianam, et maxiine Augustinus,
ex lioc concludens, .\rium errare, qui dicit, Filium

1 Libr. i. de Doctr. christ. c. 3. n. 5.

2 Vers. 17.

3 Pro iinus Viit. cum ood. cc ad minus, et paulo inferius
adhaerendo pro ailhaerens. .\litiuanto superius iintc non crea-
tas codd. W X inteiiiciunt sed.

S. Bonav. — Tom. I.

* Vers. 22. — Pro sunt unum — loaimis decimo septimo
Vat. cum aliciuiljus mss. sunt. Unde loannes.

5 Vers. 30. — Riitionem .\ugustiiii , (^uae hic respicitur,
invenies hic in lit. .Miigistri, c. i. Cfr. etiam IV. de Trin. c. 9.
n. 12, et 11. contra Maximin. c. 20. n. I.

o4G

SENTENTIARUM LIB. I.

aliain habere uatuiam. Si ergo ratio Augiistini l)ona
est, unum dicit unitatein in iiatura; sed tali modo
non est unnm Creator cum creatuia: ergo etc.

2. Kem, hoc videtur alia ralione, quia quae
maxiine distant minime sunt unum; sed Creator
et creatura m;ixime distant: ergo non possunt sim-
pliciter dici uiium.

3. Item, si sunt unum, ergo aliquod unum;
sed si aUquod unum sunt, ergo Deus et creatura
habent ahquod commune; et si hoc, univocantur in
aUquo. Ergo cum univocum simpUcius sit , quam
quae univocantur in ipso^ aUcjuid est simplicius Deo.

4. Item, si Deus et creatura sunt unum, cum
in infinitum distet a qualibet, qua raUone dicitur
unum cum una, et cum quaUbet. Sed quaecumque
uni et eidem sunt eadem , inter se sunt eadem - :
ergo secundum hoc onmia sunt unum.

CONGLUSIO.

Deus non potest dici simpliciter unum cum crea-
tura; sed cum qnadam determinatione , ut
unus spiritus, haec locutio recte usurpatur.

Respondeo : Dicendum , quod sicut dicit Augu-
stinus ^ ad hoc, quod aiiqua sint unum, non sufUcit
conformitas voluntatis , sed necesse est praesupponi
convenientiam in nalura. Quoniam ergo Deus et
conciusioi. creatura summe differunt in natura, ideo non debent
dici unum , sicut probant rationes ad hoc inductae.

pnsitorni

Quia vero vir iustus * conformatur per carita
tein voluntati divinae et ei adhaeret inagis quam l

alicui aUi, recte dicitur unum cum determinatione , conciuJ
ut puta uiius spiritus. Spiritus eniin voluntas dici-
tur et amor ^ , unde qui adhaeret Deo unus spiri-
tus est, quia unius et conformis voluntatis est.

1. Ad iUud ergo ciuod obiicitur: est unus spi-soiuUoc
ritus, ergo una res; dicendum , qiiod ibi est fallacia
secundum quid et simpliciter. Nam %imis distraUitur
a ratione sua per Uoc quod est spiritus, et dicit ibi
unitatem non per indivisionem sive unitatem natu-
rae, sed per conformitatem voluntatis.

2. Ad illud quod obiicitur: aut unus spiritus
creatus, aut increatus etc. ; dicendum , tjuod nec
creatus, nec increatus. Nam spiritus non stat ibi
pro substantia , sed pro actu voluntatis; et unus
non importat nisi conformitatem affectus Uumani ad
divinam voUmtatem sive ad divinum amorem, quia
amor transformat amantem in amatum.

3. Ad ilkid quod obiicitur , quod Spiritus'^ est
medium uniens; dicendum, quod unit quantum ad
voluntatem , sed non quantum ad conformitatem na-
turae; et non dicuntur unum ratione conformitatis
voluntatis solum. Ideo iion vaiet, quia ligamen Spi-
ritus non est tota causa ijuare sint unuin.

4. Ad iiUid quod obiicitur, quod membra Chri-
sti sunt unuin; dici potest, quod membra Christi
non dicuntur unum simpliciter, sed unum corpus;
et sic etiam Christus est unum cum membris", sed
hoc est ralione humanitatis assumtae.

SCHOLIOK

I. Anteqiiam Iractatur ?/}»7fl«, quatenus appropriatur Patri,
pi-aemittuntur duac (juaestiones de unilate, quae esse potest inter
Deum et creaturas , et inter creaturam et creaturam. — De
Christo, quatenus cst capul Ecciesiae, de quo fil mentio in solul.
ad i, cfr. 111. Sent. d. 13. a. 2. q. I. 2. 3.

II. Alcx. Hal., S. p. I. q. 23. m. 4. a. 1. g L — B. Alberi.,
S. p. 1. tr. 6. q. 29. m. I. a. 2. ad i. — Pelr. a Tar., hic
q. 3. a. 4. — /Egid. R., I. Sent. d. 8. p. 1. princ. 1. q. 2. —
Dionys. Carlti., de hac et seq. q. hic q. 2. solummodo S. Bo-
naventuram exscribit.

QUAESTIO II.

Utrmn una crealura cum alia simpliciter unum dici possit.

Secundo quaeritur, ulrum una creatura possit
dici unum cuin alia; et quod sic, ostenditur hoc
modo.

1. Apostohis primae ad Corinthios terlio": Qui

i
plantat et qui rigat unum sunt; sed aiius eratrundatr» u

plantans, ut Paulus, alius rigans, ut Apollo: ergo

secundum lioc patet, quod una creatura polest dici

unum cum alia.

• Si\e, ul ;iliis \ei'bis magis gcncralibus u(;iniur: cum uni-
versale sit sim|)licius |)arlicularibus, quac continentur sub ipso.
Arislot. , I. Poslcr. c. 20. (c. 24.j. — In principio huius obiectionis
pro si sunt unum cod. T cum nonnullis aliis si sint unum.

- Aristot., I. Postcr. c. 25. (c. 32.) : Eadpm iisdcm eadem
erunl. Cfr. VII. Topic. c. I, ct I. Phys. lexl. 17. (c. 2.).
^ Vide liic lii. Magislri, c. 4.

* Cod. .M ciuu cd. I ciddit snmme.

5 De qiio vidc supr;i d. 10. a. 2. q. 3. in corp.

6 Supple cum codd. W Z sanctus. Paulo inferius pro rt
non codd. K 0 S X et ideo, cod. W et ideo non, et in fine so-
lulionis pro qnare Vat. quod.

"^ Pro cum membris Val., fere omnibus codd. obnitenlibus,
commcmbrum.

8 Vers. 8. De \ eibis scciii. clV. ibid. \ . 6. — Mo.x pro una
Vat. omnis.

iusT. \x\i. I'. II. virr. ii. oim-st. ii.

•;/.

'»7

.' opposi-
um.

± llciii, .\iigiisliims (licil cl .Ma|,MsUM' iM)iiil iii
littera ', tiiiod rectc dininlur luuim (\\i;w. coiivc-
iiiiinl in natura et volunlate; sed lioc habet una
crealura cuni alia: cr^'o etc.

fi. llem, Domiims Mallhaci d(>cim() nono-: f(a-
(luc iani iimi sunt diio, ml una caro; lioc dixil
de viro cl iixore; sed si sunt. ct iioii siinl diio,
(^r<fo sunt unum: er^M) vir (um uxorc potest dici
uimin, et sic clc.

A. Ilcin, ah iinitalc |)rinci|)ii matcrialis vcnit
unitas simplicitcr, (piac csl unitas immcro^; sed
corpus est inateriale principium in hoinine — qui
aulem adliacrel merelrici , unum corpus ejjiciliu\
sicut dicitur priinac ad Corinlhios sexto — ergo
nnuin simpliciter, et sic etc.

CoNTR.v: 1. hlem, simplicitcr dictum, stat pro
eodem numero \ ergo ununi, simplicitcr dictum, stat
pro uno numero; sed duae creaturae non sunl unum
numero, (juantunicuiiHiue conveniant: ergo non dc-
bent dici unnm.

H. Item, si aUqua dicuntur ununi proj)ter con-
venientiam in natura, tunc ergo, cum homo et
asinus conveniant in natura, sunt unum; quod non
conceditur. Si dicas , quod ultra requiritur confor-
niilas voluntatis^; cuin ergo viri peccatores con-
veniant et in natura et in voluntate, ergo debenl
dici unum: quod cum non dicantur, non sufficit
ergo conformitas naturae et voluntatis.

3. Item, si homo ex coniunctione meretricis
efficitur nnnm, cum omnis nnitas sit a prima uni-
tate% haec unitas erit a prima nnitate; sed talis
unitas est detestabilis : ergo prima nnitas facit nni-
tatem detestabilem , ergo ipsa est vitnperabilis.

CONCLUSIO.

Uia quae naturae, voluntatis et operationis con-
formitatem retinent, simpliciter unum possunt
congrue dici; aliqua tamen istaimm conditio-
num deficiente, non nisi unum secundum quid
dicuntur.

Respondeo: Dicendum, quod dnae crealnrae
distinctae non possnnt habere nnitatem nisi per

jjBsioi. conformitatem; cinaehbet antem conformitas non fa-
cit dici unum simpliciter , sed illa qnae est confor-
mitas simpliciter, non secundnm quid. .\d plenam

iiexcon- autem conformitatem requiritur triplex conformitas,

°mitas.

scilicet in natura, in vohmtate et in operatione ;

cl (piaiido illa tria coiiciirrunt ad alitpia diio, liinc < «»<-iii>io t.
illa diio' dicuntiir iinum: siciit Paiiliis ct .\pollo in
iiatura crant conlormcs . (piia iitcr^pic liomo; in vo-
luntatc similiter, (iiiia iilcnpic saliitcm lidcliiim (ii-
piebat : iii aclionc similitcr, (piia ul(;r(|uc ad cam
|)rocuran(lam sc excrccbal, illc plantaiido cl liic li-
gando, et iitraipn! actio conformis, (piia ulra(pic cial
per divini vcrbi pracdicationcm. Vcrbiim cnim di-
vinum j^rimo iactatiim est sciiicn, dciiidc accijiil
irrigationcm pluviae. — Si aiitcm sit conformitas
in natura soliiin, non dcbcnl ■* dici unuin nisi .ye- •""?''»''' ^-

iri ». mem-

cundum qiiid, scilicet (11111 dctcrmiiialionc dimi- •"■'«■
nuenle, ut iinum genere vel s[)ecie. Si solum iii
voliuitate , tnnc sunt unus sjjiritus, qui dicit aiiio-
rem. Si uimm iii nafiira cl voliuitale , tiiiic iiiiiim
corpus et iina aiiima. Si iiiiuni in natura et actione,
possunt dici unum ciim delcrminalione , nt forni-
cator cuin meretrice potest dici nnuiii corpiis; ta-
men iion jiotest dici unum simjiliciKT, sicut vir et
uxor. Nec viri mali ita unum. siciit viri boni. quia
disconveniunt in volitis j)rincij)aliter intentis. Quili-
bet eniin malns bonuin proprium quaerit el non
commnne.

Ex his patent quaesita. Concedendum eniin esl,
aliqna duo dici nnuni simpliciter, si habeant con-
formiUitem, sicnt dictum est, sicut probant primae
ratioiies ".

.\d iUnd autem qnod qnarto ol)iicitnr , dicen-Adaij.'. t. lu
dnm, qnod non concludit, qnia fornicator et mere-
trix non dicuntur nnum corpns ralione substanliae
corporalis, sed ratione operis carnalis, in quo uniun-
tur: et ideo non sequitur , qnod debeant dici luium
simpliciter.

1. .\d illud cjnod obiicilnr de nno in numero, di- soiuuo op-
cendum , qnod dnplex est nnitas , sciiicet indivi- Du"pVeTuni-
sionis et conformitatis. Unitas indivisionis attendi-
tnr in uno nnmero, et haec nnitas est simj^Uciter;
nnitas vero conformitatis mn est in uno numero,
.sed in his quibus contingit aliis conformari, ut di-
ctum est.

!2. Ad illud qnod obiicitnr, si propter conformita-
tem in natnra dicuntur nnnmetc. ; dicendum. qnod
propter conformitatem in natura et voluntate; et in
natura non solum, secnndum quod est rei essenlia,
sed ex qua pullulat pu/lidans ^" , hoc est in quan-
tuin est operationis principium; sic j3atet, quod
homo et asinus non dicnntnr nnuin. Patet etiam ,
quod mah homines non dicuntur nnum . quia etsi

' Hic, c. 4. — In fine argumenti pro creatwa , qiiain
vocem e.\ codd. KQT (ee a secunda manu) restituimus, Vat.
natnra.

2 Vers. 6.
.\ristot., V. Metapli. te.xt. 12. (IV. c. 6.): Numero qui-
dem (sunt unum), quorum materia una. — Textus s. Scriptu-
rae hic citatus invenilur ioc. cit. vers. 16.

* .\ristot., I. Topic. c. 6. (c. o.): Maxime autem indubi-
tanter, quod unum est numero, idcm ab omnibus vidctur dici.

5 Supple cum Vat. conira.

^ Dionys., de Div. .\om. c. 1.3. " I. seq., et Boeth., de
Unitate ut uno.

^ Vat. et cod. cc omittunt tiinc illa duo.

8 .\iiqui codd. ut F H Iv V Z deberet (deberent?).

^ Vat. cum cod. cc addit tres.

^" .\ristot., V. .Metaph. text. 0. (IV. c. 4.j ait : « .Natura veio
dicitur uno quidem modo nascentium generatio... alio vero , ex
quo primo inexistente generatur quod gignitur ». Haec verba
in versione .\rabico-latina sic redduntur : « Et dicitur natura uno
modo de omnibus pullulantibus; et eliam dicitur natura illud, cum

548

SENTKNTIARUM LIB. I.

Notanduin. concordaiit in rme propinquo et in opere, diderunt
taiiien in rcmoto, quia quilibet quaeril quoil suum
est '. Iiisti autem e roiitrario: si enim aliquando dis-
sentiant volmitates eoruin. in fine propinquo, conve-
niunt in remolo.

3. Ad illud quod obiicitur, quod unitas meretri-
cis millo modo est a Deo; dicendum, quod sicut in
peccato est subslantia actionis — et iiaec est a Deo —
et deformitas — et haec non est a Deo : sic in uni-

tate tali inlelligendum est.

SCHOLIOK

I. Pro rccta intelligcntia huiiis quacstionis notanda cst di-
stindio, posita in solulionc sive potius accuratiore determina-
tionc 1. argnmcnti ad opposit. , et in quaest. seq. ad I,
scil. quod unitas sit duplex : unilas indivisionis (naturae), qua
aliquid est indistinctuni in se, distinctum a quolibet alio ; uni-
tas conformitatis , quac conformitas iterum jiotcst esse triplex,
ul cxponilur in tcxtu. In scnsu rigoi'OSO solummodo unitas in-
diiisionis cst unitiis simpliciter. .Nihilominus in sensu largiore

interdum, etiam deficiente unitate indivisionis, unitas confor-
mitatis dici potcst unitas simpliciter, scilicet quando conformi-
tas est perfecta in natura , in voluntate, in actione, ut expli-
catur in corp. Ita apte exponuntur varii loci s. Scriplurae. —
Quoad solutionem ad ult., quod substantia actionis, quae est
quasi substratum deformitatis , sit a Deo , cfr. II. Sent. d. 37.
a. 2. q. I.

Ipsa quaestio explicile tractatur tantum a B. Alberto, hic a. 1 3.

QUAESTIO 111.

Qua ratione unitas approprietnr Pafri, aequalitas Filio , concordia Spiritui sancto.

Tertio quaeritur de ratione appropriationis trium
nominum praedictorum.

1. Et primo de unitale. Et quod non sit appro-
Adopposii. priabilis. videtur, quia unum el ens convertuntur -.
(pioad unita- pj,g^ uiiitas ct esseutia ; sed essentia nulli est appro-
priabilis: ergo nec unitas.

'i. Item , si approprialur , cum Spiritus san-

'^ ctus sil amborum unitas, ut dicit Augustinus ', vide-

tur, quod debeat appropriari personae Spiritus sancti.

3. Item , obiicitur de aequalitate , quae appro-
Quoad ae- priatur Filio. Nibil enim magis est indilTerens in re-

quaiitatem. ^^^ aequalibus quam ij^sa aequalitas; sed iiidifferens
non est appropriabile : ergo nec aequalitas est ap-
propriabiiis.

4. Item , si appropriatur , debet appropriari Pa-
tri , quia aequalitas non est aliud quam unum sive
unitas in qiiantitate ^*; sed nnilas appropriatur Patri:
ergo et aequaiitas.

o. Item . obiiritur de concordia , tjuae appro-
yuoad con- priatur Spiritui sancto. Si enim concordia plures
reducit ad unitatem, videtur potius de proprio fa-
cere commune quam de communi proprium : ergo si
appropriare est de communi facere proprium, con-
cordia nulii est appropriabilis.

G. Item, videtur quod debeat appropriari Filio.
quoniam Fiiius est pax nostra, qui fecit utraque
unum, ad E[)hesios secundo ^ Item, ad Colossenses
primo®: Pacificans per sanguinem crucis eius, sive
quae in terris , sive quae in caelis sunt.

7. Item, obiicitur contra ratiunem Augustini':
« Omnia aequaiia propter Fiiium etc. » , ergo Pater
est aequalis propter Filium : ergo habet aiiquid a
Filio, quod falsum est. — Item quaero, quam causam
dicit propter , utrum efficientem, aut finalem? Quam-
cumque harum dicat, cum tota Trinitas sit efficiens
et finis omnis rei , tam unitas , quam aequalita^ ,
quam concordia est propter Patrem, similiter pro-
pter Fiiium: ergo nulla est ratio appropriandi.

CONCLUSIO.

Ad. explicandum personarum ordinem appropria-
tur unitas Patri, aequaiitas Filio , concordia
Spiritui sancto.

Respondeo: Intelligendum est, quod sicut appro-
priatio Hilarii fiiit ad explicandam personarum ori-
ginem , sic ista est ad explicandum ordinem.

Conti n-
tionenr Vu-
gustini

Quaesl in
ciden

quo pullnlal pultulans \mmo r>. Quac \erba Averroes commcn-
tatur sic: « Va intendit pcr pullutans crescens ex aliqua re ct
dislinctiim ab co in creatura , licot sil continuum cum eo... et
(licitiir (iilio niodo) piillularc omne quod crescit in alio et cst
continiuim (iim co aut sccundum tactum, aiit secundum con-
solidationcm ». 15. .\Ibertiis, Iiic a. 13. hanc natuiac (lefinitionem
« piillulans piilliilat» applicat ad .\postoIos, in qiiibus « tldcs fuit
iii ralionc naturac ».

' Alluditur ad illiid Phil. 2, 21 : Onincs cnim qiiac sua
sunt (|ua(>ninl , noii qiiac siint lcsu Chrisli.

"- Vide supra pag. 423, nota t. — In conclusione subsc-
quenti supplc: convertuntur.

3 Libr. VI. dc Trin. c. 5. n. 7. Cfr. supra d. 10.
a. 2. q. 2.

■* Cfr. supra pag. 342, nota 6. — Paiilo superius pro debet
cod. M videtur.

5 Vcrs. I i. — Paulo anlc pro quoniam codd. aa hb qvia
concordia et pax idem.

6 Vcr.s. 20.

' F.ibr. I. dc Doctr. chrisl. c. •>. n. 5.

IMST. \\\|. V. II. IM l{|\.

W.)

iicliisiti I-

I hisio

I. 'i. \\\ lioc patct rcsi)()iisio ad duo prima,
„biect;i. ([uia acci|»itiir liic unilas sccuiidum cam ratioiicm.
(|ua dkil priniilalrni , iion cssciitiac iiidirisiotion —
(|uia - sic convcrtitur cum cnlc — aut volmitatis vini-
fonnitalcin — ([uia sic approprialur S[)irilui sanclo.
Ut prinia autcMU Patri appiopriatur.

Simililcr. (piia pcrsona Filii S(M:un(huu rationcm
intelli<Ji(Midi est secuuda et perfectc cxprimcns \\\-
trciii . et lioc facit acipialitatcm : id(M) acijualitius i'a-
tioue ordiiiis primo repciitur in Filio. Tunc enim
primo intcllifTitur , cum Kiliiis intclligitur nasci.

3. 4. VA ex hoc j^atet ohiectum. Quod enim
aequalifas approprietiir, hoc non est ralione unita-
tis, sed rationc priinae associationis ct [terfectae.
Aequalitas enim tunc priino intclligitur, (piando in-
telligilur associatio ; et haec inlelligitur primo in Fi-
lio, qui esl secuuda persona.

Siiuiliter -^ persona Spirilus sancti secundmn

uiusio 3. rationem intelligendi est tertia ; concordia autem

ponit diios concordahiles et etiam concordantem ;

idco primo incipil concordia, uhi primo inlelligitur

oriri persona tertia.

iliiecla.

'). (). ht sic |);ilcl illiid. i|ii()i| iDiworiliii ip|)ro- \<i ..i.K-i.i.
|)ii;itiir aliciii , non ijiii.i dc comimini la(i;il [)ro-
[iriiiiii ', .scd ([iii;i distinctos coiincclit. cl hoc scciiii-
dum ratioiKMu su;ic cm;in;itioiiis: (|iiod non coiivciiit
Filio r;ilioii(! rnianationis, scd r;itioiie nwdialionis ,
(|ui;i nirdiator Ihi rt hoininiun '•. Kx his [)atcnl
()iiini;i ()hiccl;i.

7. .\d illiid v(!ro ([iiod iillimo ([u;i(!ritiir: " omiii;i A.i.|ii,ieHii(>-

1 . i» ■ .. ii"'" iiici-

siuit uiiuin [)ro[)tcr l';arcm, oiimi;! ;ic([ii;ili;i i)ro[)tcr 'i-mer...
Fihum " » ; dicendum, (piod si innnia (listiil)ii;it [iro
creatis, lunc proptcr (WvW (•■a\\<>a\\\ fornmleni fxnn-
t plareni siicimdiim rrni ct ;i[)[)ro[)ri;itioncm , ijiiia
I oiniiis a(;(pi;ililas liahct cxciii[)l;ir in ;ic(|ii;ilit;it(! Filii;
et sic de ahis '. Si autciii disliihii;it [iro crratis et
increatis, tunc propter dicit c;uisaiii formalem exem-
plarem seciiiKhim rationem inlellifjeiidi ;i[)[)ro[)ri;i-
f;im; qiii;i intcllcctus no.ster iioii intclligit acf|u;dit;i-
tein in Patre nisi projiler hoc, ([iiod luihet Firmm
per omnia exprimcntcm eius iiatur;im cl potciili;im;
simihter de aliis. Ft tuiic proplcr non dicit c;iii-
sam exemplaritatis secundum rem, sed secundum
rationem intelligendi. El sic noii notatur, ([uod Pater
haliet ali(|uid a Filio, sed ([uod intcllcctus nosU-r
aliquid cogno.scit de Palrc per hoc, qiiod cognoscit
Filium.

SCHOLION.

I. SiciU iipproprinlio S. Hiiiirii [hlv ii. I. q. 3.) servit ad
originem et prodnctioiiem pei'sonaruin explicandani, ita hiiec
altera S. .\ugustini ad intelligendum onlinem Irium pei'sonarum.
— Bene distinguilui' hic (ad I. 2.j triple.x unitas. De ratione xwi-
tatis in divinis cfr. supra d. 24. a. 1. — Concordia hic idem
significat iic nexns , de tnio vide supra d. 1 0. ii. 2. q. 2.

II. Alex. Ilal., S. p. I. q. 67. m. 2. — Scot., I. Ue|)orl. d.
34. q. 3. — S. Thom., hic q. 3. a. 3; S. 1. q. 39. a. 8. — B.
Albert., hic a. 9. 10. 11. — Petr. a Tar., hic q. 3. a. I. 2. 3.
— Richard. a .Mcd., hic a. 2. q. 2. — .•Egid. H.. hic 2. princ.
q. 3. — Ilenr. (iand., S. ii. 71. (j. 4. — Duriind., hic (j. 3. —
Dionys. Carih., hic q. 2. — Biel, hic q. iinica.

DUBI.\ CIRCA LITTERAM MAGISTRL

DUB. I.

In parle ista sunl duhitationes circa litteram et
priino de .^zY?/ huius p;irtis, quia cum Magister agat
de appropriatione distinctione trigesima quarta, et de
appropriatis distinctione trigesima quinta usque ad

finem. videtur, quod inale situethic^ tractatum de
appropriatis.

Respondeo: Dicendum. quod duphci dc causa
ponit liic Magister tractatum de appropriatis. Una Ratio i.
est, quia egerat de nominibus, quae dicunt relatio
nem secundum ^ relationem coniniunem, secundum

1 Cod. D hic addit et a qna fliiil omnis numenis; unde
in unitate est primitas respectu oinnium mimerorum et fe-
ciinditas.

2 Multi codd. cum'ed. I hic, alii paulo inferius, j^ro g(M«
substiluunt et ; non bene. Pro aut voluntatis codd. LO non
prout dicit voluntatis; cod. Y, rctenta particula aut, adiungit se-
cundum quoddicit. Paulo post codd. T Y omillunt Ut anio prima.

3 Sola Vat. hic interiicit quia.

* Codd. LO, sensu inverso , sic: qiiia de proprio com-
mune atiquid faciat. — Vat. cum paucis codd. post comumni
interponit atiquid.

5 Epist. I. Tim. 2, '6.

6 In sola Vat. desiderantur verba unum propter Patrem,
at in omnibus ferme codd. et edd. 2, 3, 4, 3, 6 verba subse-
quentia aequalia propter Fitium; in ed. ! verba propter Pa-
trem , omnia aequalia. Leclio integra, quam resfituimiis , in-
venitur in cod. Z. Proxime post pro omnia niulti codd. cum
ed. I unim; perperam.

^ Intellige : unitate et concordia.
8 Cod. bb tiunc.

5 Cod. T omittit relalionem secundum. Mo\ pro quae
Vat., plerisque codd. et ed. I obnitentibus, quam.

550

SEiNTEXTIARUM LIB. i.

(liiae atteiulitur appropriatio, siciit siint .similis et
aequalis; et ita incidenler haec pars liic introduci-
Raiio i. tur. Alia ratio est, quia appropriata faciunt ad evi-
dentiam proprioruin; et ideo statini post tractatum
de propriis, egit de appropriatis, et hoc ma\iine,
prout faciunt ad evidentiam propriorum. Ideo de
his agit hic, quae non dicunt respectum ad creatu-
ras;infra vero agit de his appropriatis, quao respe-
ctuin ad creaturas dicunt: et ita patet distinctio hu-
ius partis ab illa. Unde tria appropriata Hilarii
manifestant nobis personarum cmanadonem , tria
vero appropriata Augustini nobis manifestant perso-
narum ordinem, si quis inspiciat '.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod est ars
(luaedam omnipotentis et sapientis etc. Videtur enim
maledicere, cjuia unusquisque, non intellecta arte,
est iners: ergo si FiHus est ars Palris, non intellecto
Fiho esse, Pater est iners: ergo videtur, quod ratio-
nabiliter operari habeat Pater a Fiho suo.

Respondeo: Dicendum, quod facienda est vis in
verbo, quia non thcit, (piod sit ars simpliciter , sed
quod sit ars quaedam , quia non est ars, qua Pa-
ter novit, sed ubi novit; non est ars Palris, qua Pa-
ler sit sapiens, sed quae est a Patre sapiente, per
quam Pater omnia operatur, quia omnia produxit
<!uid ais. per Filium. Et notandum , quod cum ars includat
et intentionem ^ virtutis et sapientiae , et simihter
verhum; tamen differenter, quia verhum &\qM ema-
nationem el respectum, ideo est proprium, ar.^autem
appropriatum ^

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod Spiri-
tus sanclus ingenti largitate perfundit ceteras crea-
luras; ergo secundum hoc videtur, quod omnibus
donetur Spiritus sanctus.

Respondeo : Dicendum , quod Spiritus sanctus
non dicitur dari ratione cuiushbet effectus , sed pro-
prie ratione eius, qui facit Spiritum sanctum haberi ,
et ita inhabitare in ahquo ut in lemplo \ Et quia
huiusmodi sola rationahs creatura capax est, et soh
iusti capiunt; ideo patet, quod iUis sohs Spiritus

sanctus datur. Ideo autem Spiritus sanctus dicitur
perfundere ceteras creaturas , non quia ei attri-
buatur actus creandi, sed quia attribuitur ei actus
conservandi.

DuB. IV.

Item quaeritur de ratione Hilarii, quae ponitur Quoad iL

, , , , • • , • • tionemfl

m notula: Imago est eius rei , ad quam imagina- ■
tur , species indifferens. Primo videtur ratio ista
non esse convertibihs, quia totum videtur convenire
Spirilui sancto. — Item , species aut accipitur essen- '
tiahter, aut personaliter. 8\ essentialiter : ergo idem
sensus est qui est^ species indifferens, qui etiam est,
si diceretur essentia indifferens; sed hoc convenit
Patri, non tantum Fiho. Et iterum, essentia non
dicitur ut alicuius. Si stat pro persona: ergo idem
sensus est species indifferens , qui est, cum dicitur
persona indifferens , hoc autem falsum '^.

Item de secunda ratione obiicitur, quae talisQuoadj..

. , , • . tionem

est: Imago est rei ad rem coaequandam imaginata
et indiscreta' similitudo. Videtur enim falsa, quia
frequenler imago non aequatur ei cuius est imago.
— Item , si est ad rem coaequandam , tunc videtur
esse aequalitas , non simihtudo. — Item, videtur
falsum dicere, cum dicit indistincta similitudo,
quoniam omnis imago et simihtudo distinguitur ab
eo cuius est imago.

Ilem , cum unius rei una sit definitio
tur ,

quaeri- Quaesti i.

^ cidens

quomodo ditferenter istae raliones assignentur?

Respondeo: Dicendum, quod hic definitur imago .\d 51».
increata , prout est proprium sohus Filii, et sic
semper dicit respectum ad Patrem; et ideo mprima
ratione ponitur genitivus ut in ratione pnnap^Y , in
secunda ponitur ut in ratione termini: quoniam
imago habet comparari ad Patrem, non solum tan-
quam ad aliquem, ad quem sive in quem ducit^ ,
sed etiam a quo emanat. Et ita patet harum ra-
tionum distinctio et ordo.

Et prima ratio tres conditiones continet. Per.vdi.rw
primam notatur Fihus esse ah al.io — cum dicitur:
imago eius rei, ad quam imaginatur — et per ge-
iiitivum, et verbum, quod est passivum. Per secun-
dam notatur, quod est secundum modum expressum
emanandi, scilicet per hoc quod dicitur species ,
quae includit perfectam '° similitudinem cognoscendi.

nem.

^ Hoc diibium solvitiif oliam a B. Alberto, hic a. \.

' Cod. W rationcm.

3 Cfr. Brcvilo(|. p. I. c. 3. — B. Albert., liic a. 8.— S. Thom.,
p. I. q. .39. a. 8.

< Vide supra d. 14. a. 2. q. I, et d. 15. p. II. q. 1. —
Paulo post ex vetustioribus mss. et ed. I restituimus vocem
fiola, a Vat. supprossam. Absquc auctoritatc codd. Vat. lioc
tlubium cum praccedenti transponit post dubium quintum.

5 Codd. dd ee omittunt qui est. Mox pro etiam est Vat.
esset etirnu.

^ Cod. T cimi nonnullis aliis adiicit est.

' .Miilti codd. indislincla , sed infra in cxplicationc huius
\crbi habent indiscreta.

* Aristot., VI. Topic. c. 3. (c. i.), ubi ct hanc rationem
addil: Nam unicuicjue cor.un quae sunt, unum ost essc id ipsum
quod est. — Immediate ante pro una cod. T unica; cod. X
post una intcrserit tantuni.

" Nostra lectio, quae plurimorum codd. et ed. I auctori-
tatc fulcitur, non paulo differt a lect. Vat. et cod. cc, quae
haec est: ad aliquam rem sive ad quid sive in quid ducit.
Codd. F 0 T X , coteroquin cum nostra lect. conscntientes, omit-
tunt ad aliquem, dum cod. S his vorbis adiungil vocem termi-
num. — Paulo inferius pro rationum distinctio Vat. definitio-
num ratio, omnibus ferme codd. ot od. I dissuadentibus.

10 Cod. M expressam.

mST. XWI. V. II. 1)1 lUA.

,V,:. nilio

Pcr tortiain vcro iiolatiir. (|ii()<l sil indijfcrcns sc-
cundiini suhsUuiliani , sciliccl pcr lioc f|iio(l cst in-
differcns. Kt |»('r |)iimain coiidilioiKMii (lilTcit et ah
cssciitia, ct a Palrc, pcr scciiii(laiii a Spiritii saiiclo,
per liMMiam ah iiiia^Miic crcata.

VA \)()V lioc jialct ' , (|ii()(l spccics , clsi dc sc
sit csscnlialc , taiiicn accipiliir liic iit tiacliim ad
pcrsonani; ct indiffcrcns non dicit indislinclioncm
iii lioc iiominc spcvics , scd in siihstanlia. I']l sic
palciit ohiccta dc rationc prima.

Ilac visa, similitcr patct i-atio secunda, qiiae da-
tiir in comparationc ad ipsmii Patrcm iit ad lermi-
num. Et hoc patct, ciiin dicitiir ad rem cuaeijuan-
dam rei, id cst iicrsonam Filii pcrsonac Patris, ct pcr
hoc cxcluditnr pcrsona Patris ; iicr lioc (piod dicitnr
imaginala, cxchiditnr pcrsona Spiritns sancti ; per
hoc quod dicitur indiscreta, excluditiir ipsa iinago
creata, et imliscreta non dicil indilTcrcntiain [)erso-
nalein, sed soliiin csscnlialcm.

\d illiid er^^o quod ohiicitnr dc aequalilate ,
dicendum, quod illud iioii est necessarium de creata
imagine. Et rursus , (|uoiiiani iinago dc ralione sui
nominis dicit qualilatcm in quanlitatc, ideo' priina
dicitur similitudo ad rcni coacquandain, id est simi-
litudo. sccundiim quain res coacquatur rci.

DuB. V.

Item quaeritur de difTerentia horum trium, quae
attrihuit^, scilicel speciem, mituram et essentiam,
quomodo haec distingiiantur.

Respondeo : Dicendum , quod uniuscuiusque
forma suhstantialis et completiva dicitur species ,
ies. na- natura et essentia , et hoc secundum triplicem con-
ijmnt' siderationem. Potest enim considerari in se , et sic
dicitur cssentia; potest^ considerari iii comparatione
ad operationem propriam, et sic dicitur natura ;
potest iterum considerari in comparatione ad nostram
cognitionem, et sic dicitur species ^ Speciem hahet
imago auctoris, eo quod similitudo est eius; natu-
ram autem habet, quia similitudo genita vel imagi-
nata naturaliter; essentiam vero, quia similitudo in-
discreta . scilicet per substantiam.

( eqiiatio
Bi est iii

igine

ala.

1)1 11. \l.

Ilciii (|iia('rilnr (jc lioc (piod dicii : >'/ y"/.v //'-
nascihilcni ct sinc inilio dii:al /''iliuni. Vidctiir (•niiii.
(|ii()(l llilariiis iioii dicat hcnc, (|iiod tpii diril diius
innascihilcs , dicil duos deos; (pii.i innascihililas in
diviiiis noii cst jiroprictas csscnliac, sct] pcr.Nonac :
crgo non scipiitiir, ipiodsi siiiitdiio inna.scihilcs. (piod
du;ie c.sseniiac , sed (piod diiae pcrsonac. — llcm.
innascihilitas dicit privalioncm cius (|iiod o<,i imtus ,
uiide taiitmn \a\cI innascihilis, (piaiitiim non-fiiius;
sed iioii scipiitiir: siiiit duo filii iii divinis, ergo duo
dii: ergo pari ratione iion scipiitiir. suiit diio innasci-
bilcs, crgo duo dii.

Hespondeo : Dici^ndum , (iiiod innascihHis, siciit .„""/•'".<''';"■

' ' lll.ltin Ilila-

siqira diclum est", privat siv(! iicgat essc ah alio, ct "■"
ex hoc ponit fontalem pleniludinem in illo qiii iii-
nascibilis dicitur; et ex utraijuc parte conchiditnr.
(juodsi sint diio innascihilcs, (piod .siint duo dii. Se-
quitur enim: .sunt diio, quormn quilihet noii est aT»
alio , ergo non distinguuntur per originem: crgo ne-
cesse est, quod distinguantur pcr suhstantiam. Item.
si sunt diio, iii quorum quolihet est fontalis pleni-
tudo: ergo quilibet potest esse Trinitatis principium
et est « principium totius deitatis '», sicut dicitur de
Patre. Sed si principia sunt distincta, et principiata:
ergo si quilibet est principium totius deitatis, et sunt
duo: ergo duae deitates. Quamvis ergo ingenitus non
sit proprietas suhstantiae, sed personae, quia tainen
est primae personae, et in unica persona non potest
esse nisi una innascibilitas: ideo de necessitate ponit
deorum diversitatem*.

Di B. VII.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Caput enim
omnium Filius est. Videtur enim male dicere. quia
aut dicitur caput ratione deitatis , aut ratione con-
formitatis in natura. Si ratione deitatis , eadem
ralione Spiritus sanctus potest dici caput. Item , si
ratione deitatis , tunc Filii caput non potcst dici
Deus, quia caput superexcellit et maioritatem tenct
nohilitatis, quam non habet Pater respeclu Filii. Si

^ lii Vat. et cotl. cc dcsideiulur patel.

^ Cod. T (in m;irg.) addit in. — De liis iiiiaginis defini-
lionibiis cfr. etiam Alex. Hal., S. p. I. q. 61. m. 2. — B. Albert.,
hic a. 6. — S. Thom. et Petr. a Tar., hic circa lit. — Scot.,
I. Sent. d. 28. q. 2. a. I.

3 Intellige: Hilarius , ex quo etiam diibia, quae sequuntur,
sumta suni. — Pro essentiain codd. cum ed. I perperam ima-
ginem.

* Verbo potcst non pauci codd. cum ed. I, 2, 3 adiungunt
iterum.

5 Cfr. Aristot., II. Physic. text. II. seqq., ct texl. 28. seqq.

(c. I. et 3.); V. Metapli. text. 3. et 5. (IV. c. 2. et i.i, ubi
forma substantialis vocatsr 6 Xo^oc, tou Tt r^v elva-. (ratio essen-
tiae) , 7) 9uat? (natura) et to eioo? y.a\ to ;:apioEtY[j.a (species
et exemplar).

c Disl. 27. p. I. a. I. q. 2. ad 3; el d. 28. q. I.

7 Est texUis August., IV. dc Trin. c. 20. n. 29; in quo
lextu post vocem principium plnrimi codd. et ed. I cum origi-
nali siibiiciunt est , quod omiliilur a Val.

8 Cfr. .\li'X. Ilal., S. p. I. q. 69. m. u. — B. .Mborl.. liic
a. 14, ubi el de dub. seq. — S. Thom. et Pelr. a Tar.. hic
circa lil.

.).)2

SKNTEXTIARriM Llli. L

tu lUcas , i\\\(n\ caput non clicit nobilitatem sive
superexcellentiani ; obiicitnr ex littera sequenli .
ubi * (iicitur : « boc gradu omnia referuntur » ; seil
constat. quod inter Patreni et Fibum latione dcita-
tis non est gradus: ergo non potest accipi ratione
(leitatis. — Si ratione conformitatis , cuni FiHus
non babeat conforniitatem in natura cum omni-
bus , sed tantum cum hominibus , non erit caput
omnium.

Respondeo: Dicendum , qwod caput , secundum
quod proprie accipitur, iiuportat rationem influen-
tiae , et conformitatis naturae: et sic dicitur Cbri-
stus caput esse totius Ecclesiae ; sed Hilarius ex-
tensiori modo accipit, prout caput dicit originale
principium. Et quoniam Deus Pater est principium
Fibi, el Fibus principium omnium. ita quod Fibus
xoundnm. producitur et producit . ideo est caput. et habet
caput. Sed Pater quoniam capul non babet. cum
sit innascibibs , est caput omnium ; et ideo dicitur
fontale principium , a cjuo omnia et in quem omnia
per Fibum reducuntur. El in bac reductione grailus
est, comparando crealuras ad Fibuiu ; sed ultra
comparando Filium ad Patrem non est gradus . sed
ordo et origo. Et ideo Hilariiis non dicit his gra-
dibus , sed hoc gradu. — Quod obiicitur de Spiritu
sancto, dicendum, ciuod ipse Spiritus sa-nctus, cum
procedat a Fibo, per Fibum cum abis ad Patrem
reducitur; et propterea Fibo appropriatur reductio.

DuB. VHL

Item cjuaeritur de boc quod dicil: Ut sintper
substantiam tria , per consonantiam vero unum ;
quia videtur haec confessio fidei non esse conve-
niens, c|uia de tribus hominibus concordantibus "

I potest ibud dici, quod per substantiam sunt tria,
per consonantiam vero unum.

i Item quaeritur de ratione Hilarii, qua dicit,

quod debet dici per consonantiam propter Spiritum
sanctum , quia scilicet, Spiritu saucto nominato,
consonantiae potius quam essentiae praedicari
convenit unitatem. Videtur enim istud faisum, quia
Spiritus sanctus est eiusdem essentiae cum Patre,
sicut Fibus.

Respondeo: Dicendum, quod ^ Hilarius intendit
ostendere cathoUcam Patrum confessionem , cum di-
xerunt, quod « sunt per substantiam tria, per con-
sonantiam unum ». Sancti enim Patres, volentes eli-
dere haeresim SabeUianam — quae elidebat, id est
evacuabat veritatem Patris et Filii per nominationem
solam, quam dicebat ibi esse, non rem — confessi
sunt adeo expres^^e pluralitatem , ut minus expresse
confiterentur essentiae unitatem; non tamen reces-
serunt a veritate, quia per fna tres re.s inteUigun-
tur. id est tres hypostases; per substantiam^ vero
non usia inteUigitur, sed persona: et ideo ex hac
parte verum dixerunt. — Ex parte consonantiae simi-
bter veruin dixerunt et irreprehensibibter. Nam,
sicut per Patris et Fibi nomen innuitur unitas na-
turae, quia Filius est connaturalis Patri , ita per Spi-
rituin sanctum, qui est amor, datur intelbgi unitas
consonantiae. Et ideo verbum non habebat calu-
mniam , et propter hoc ipsum dixerunt : et hoc vuU
dicere Hilarius, cuin dicit, quod potius consonantiae
quam essentiae; non quia utrumciue non sit verum.
sed quia hoc est expressius et minorem habet ca-
lumhiam. Tamen adhuc sequitur iUud , quod " . si
Pater et Fibus unum ex se producunt spiritum, ra-
tione cuius est ibi unitas per consonantiam, ne-
cesse est, quod unitatem habeant in essentia.

DISTINCTIO XXXII.

Cap. L

Utrum Pater vel Filius ea dilectione diligatit, quae
procedit ab utroque ^ id est Spiritu sancto.

Hic oritur quaeslio ex praedictis deducla. Diclum
csl enim supra * alque Sauctoruni auctoritalibus osteii-
sum, quod Spiritus sanclus est coninmnio V-Aivxs et Fi-

lii el amor , quo Pater et FiUus se invicem dibgunl.
Ideo quacritur , ulrum Pater vel Filius per SpiriUim
sanctum vel Spiritu sancto ^ diligat. Quod utique vide-
tur oportere dici secundum auclorilates supra positas,
quibus osteiulitur, Spiritum sanctum esse quo genitus
a gignente diligatur gcnitoremque suum diligat. Sied
contra: si Pater vel Filius dicatur diligere per Spiri-
tumsanctum, vidclur e«e per Spiritum sanctum, quia

1 Vido liic iit. Magistri, c. 3. iiotnl;i. — Pro ubi codd.
cuni cd. I quin, ct dein iii ipso textii pro refenmtur , quod
ct in orifjinali et in Magistro legitur, alii cum cd. I deferuntur,
alii flifferuntur , alii, quos et Vaf. sequitur, differuut.

2 Multi codd. ut A F (JII l S T ctc. cum cd. I concordibus.
^ Vat. nec non plurimi codd. hic valdc incongruc subiiciunt

>iicut , (]uam iucongruitatcm Vat. sola vano conatu tollere ni-
titur, couinngendo se(|ucntcm propositioncm cum hac ct omil-
lcndo post Sancti particulam enim. Nostra leclio nititur prac-
cipnc anctoritate cod. Y. Panlo post ])ro elidet)al Vat. cum
codd. A I, 0 T X V Z e( cd. I etudetmt.

* Pro .fubstantiam fere omnes codd. cum cdd. I, 2, 3
consonantiam ; periicram, ut ex subnexis claret.

5 Complurcs codd., intcr quos (J H S , cum ed. I qina. —
Huius dubii solutio habetur etiam apud S. Thom., hic circa lit.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Dist. XXXI. c. 6.

2 Vat. aliaeque edd., refragantibns codd. et ed. 1

omit-

lunt vel Spiritu sancto ; deinde codd. CDcted. 9, diligant pro
ditigat , ct insnpcr cod. C addit se.

( ,

DISTINCTU) XXXU.

fJS8

non osl aliiid Dco esse , cl aliiid (Uliijere , sod idcm ;

'uatimis. quia, iil ail Aii!>:iisliiiiis in deciino (|iiinl() lihro (li^, Tri-
nilalc': « 0"id(|iii(i scciiiidiiiii 7//a///'//r.s iii illa siinplici
natui"! dici vidcUir, scciiiidiiin esscNiidvi. csl iiilclii},'cn-
duni » , iil hoiiiis, niai<;iiiis, iniinorlalis, sapicns, dili-
gens cl liiiiiisinodi. Idcoipic, si Palcr vol Filiiis (lili}<;il
per S[)iiilinn saiiclnm, pcr ipsmn Spiriliim esse vide-
lur. Ne(|ue lanluin (\ssciilia siia diliij^il, scd eliain Dono.
Iliiic (|iiacslioni, cum alliliidincm iiimiac prormidi-

.'isiei 11011 talis conlincal, id soliim rcspondcmus, (|iio(l Aumisli-

'''*"^'' nus sigiiilieare vidclur, sciliccl ([uod Paler el Kilius.se
diliatant et nnilatcm servent non .soluni essenlia sua ,
sed .suo dono proprio; quod licet supra " positum sit,
ilerare tamen noii pii^ct, ([iiia sie c\[)edit. Ait erjio Aii-

iisiimis. gustinns in sexlo lihro dc Trinilalc '' ita : « Manirestum
est, ([iiod non ali([uis diiorum est, quo uler((uc coiiiun-
gilur, quo genilus a gignentc diligatur geiiilorem([ue
sunin diligat, sinl((ue non parlieipationc , sed essentia
sua, ne([ue dono siiperioris alicuius, sed suo proj^rio
servnntes unitnloni pncis* ». Eccc hic dieit, ((iiod essen-
tia sna et Dono suo scrvant iinilalcm. Idcm in deciino
qiiinlo lihro dc Trinitale^ ait: « Iii illa Trinilate, quis
audeat dicere, Palrem nec se nec Filium nec S|)iritum
sanctmn diligerc nisi per Spirituni sanctum » ? — Ilic
aperte ostendil, Palrem non taiilum per Spiritum san-
cluin diligere; noii aulem siiniiliciler dicit, Patrem non
diligcre per Spiritum sanctuin.

Cap. II.

Utrum Pater sit sapiens sarpientia, qiiam genuit.

Praeterea diligenter investigari oportct, utrum Pa-
ter sapiens sit sapientia, quam gennit, quae tantum
Filius est. Quod videlur a simili posse probari. Si enim
Pater diligit amore, qui ab ipso procedit, cur non et
sapientia vel intelligentia , quam ipse genuit , sapit vel
intelligit? «Hanc quaestionem urgere videtur, ut ait Au-
.espondi t gustiuus iu scptimo libro de Trinitate ^ , quod scripsit
'°'"°'"' Apostolus dicens Christum, Dei virtutem et Dei sa-
pientiam, ubi quaeritur, utrum ita sit Pater sapientiae
et virtutis suae, ut hac sapientia sapiens sit, quam
genuit , et hac virtute potens, quam genuit. — Sed absit,
ut ita sit; quia si hoc est ibi esse quod sapere^ non
per illam sapientiam, quam genuit, sapiens est Pater,
alioquin non ipsa ab illo , sed ille ab ipsa est. Si enim
sapientia, quam genuit, causa est illi, ut sapiens sit,
etiam ut sit, ipsa illi causa est; quod fieri non potest,
nisi gignendo eum aut faciendo; sed nec genitricem nec
conditricem Patris ullo modo quisquam dixerit sapien-
tiam. Quid enim est insanius? Ergo et Pater ipsa sa-
pientiaest, qua sapiens est; Filius vero dicilur sa;}«e^-
tia Patris et virtus Patris, non quia Pater per eum sit
sapiens vel potens, sed quia Filius, sapientia el virtus,
est de Patre, sapientia et virtute ». — Ex his ergo patet.

(|U()d Paler noii esl sapiens .siifiienlia genila, sed se ipso
sa|)icnlia ingenita.

iSoluln.. Augustiiiiis in lihro Ocloginla triiini Qiiac- Noiuia ad-
stioiium': « (liiiii sa|)iciis Dciis diciliir , cl sa()iciilia sa- ''"*
[liciis dicitiii-, sinc ((iia ciiin \cl hiissc ali((iiaiiilo vel
essc jxis.sc, neras csl crederc, non |)ailici()alioiic sa[)ien-
tiae sa|)iens dicilur, siciit aiiima, (|iiac cl cssc cl non
esse sa|)iens [lotesl; .sed ([iiod i[)s(! cain gcniieril, (|ua sa-
[licnsdiciliir sa[)icnlia ». — Animadvcrtc, lector, Palicm
dici sa/iicnlcin ;/r/ii/a s^ipicntid , ((iiod aliis ohvial lcsli-
moniis. Vcrimi hoc .\iigusliniis corrigil iii lihro [)rinio uciracut
Hetractationiim iii((uicns: « Dixi in lihroOcloginta triiim ^"''"''"''"''
Qiiacstionum, ((iiaeslioiic vigesima terlia , ((uac est de
Patrc, ([uod eam genuil ((iia .sa[)icns diciliir sa|)ienliam;
sed inelius istani qiiacstionem iii lihro [^ostea de Tri-
iiitate Iractavi ».

Post haiM' ([iiaeri solet a ([iiihiisdam, nlrum F///w.ssiiniJigquae-
sit sapiens sa{)icntia geiiita, vel ingenila. Si enim non to.^^^''
est sapiens sa[)icntia cjenita, nec se ipso sa[)iens esl;
si vero sapientia (jenita sa[)iens esl, non videtiir esse
sapiens sa[)ienlia imjenita ; ct ita non videtiir esse sa-
piens a Patrc, cum a Palre hahcal omnia. — Ad ((iiod nesponsio.
dicimus, quod una est sapicnlia Patris et Filii et Spi-
ritussancti, sicut imaessentia, qiiia sapientia in illius
nalurae siin])licitale est essentia; et tainen Filius est
taiiliim sa|)ientia genita, et Pater tantum .sa|)ientia in-
(jenila; el sa|)ientia (jenitn est de .sa|)ieiitia imjenita vel
a sapientia ingcnita. Et ciiin idein sil ihi esse quod
sapientem esse, rcliiiqnitur, nt sapientia genita sil sa-
piens de sapientia ingenita. Non ergo Filius dicitur sa-
pientia Dei, lanquam ipse soliis sit intelligen*.vel sa-
picns sihi et Palri et Spiritui sancto; ((uia, ut ait
Augustinus in decimo quinto lihro de Trinitate": « Si .\ugustinus.
solus ibi Filius inlelligit et sibi et Patri et Spiritui
sancto, ad illani reditur absurditalem, ut Paler non sit
sapiens de se ipso, sed de Filio, nec sapientia sapien-
tiam genuerit, sed ea sapientia Pater dicatur sapiens
esse, quam gemiit. Ubi enim non est intelligentia, nec
sapientia potest esse. Ideoque, si Pater non intelligit ipse
sibi, sed Filius intelligit Palri, profecto Filius Patrem
sapientem facit. Et si hoc est Deo esse quod sapere,
et ea illi essentia est quae sapientia ; non Filius a Pa-
tre, qiiod verum est, sed a Filio potius Paler habet
essentiam; quod absurdissimum atquc falsissimum est.
Est ergo Deus Pater sapiens ea quae ipse est sua sa-
pientia; et Filius, saj^ientia Patris, est sapiens de sa-
pientia, quae est Palcr, de quo est genitus Filius. Ita
et Pater est intelligens ea quae ipse est sua intelligen-
tia. Non enim esset sapiens, qiii non esset intelligens.
Filius auteni, intelligentia Palris, de intelligentia ge-
nitus est, quae est Pater, de qua intelligens est».

Proinde Pater est .sapientia , et Filius sapientia, el Epiiogos.
uterque una sapientia, ct tainen solus Pater est Ingenita
sapientia, et Filius solus genita sapientia; iiec lamen
alia sapientia Pater, alia Filius, sed una eademque est:

1 Cap. 5. n. 8. 2 Dist. X. c. 2.

^ Cap. 5. n. 7. — Paulo superius post sed cod. D bene
adiicit etiam, deinde codd. BE pigebit pro piget.

* Ephes. 4, 3. Codd. A B D E addunt in vinculo ante pacis.
Vulgata : Solliciti servare unitatem spiritus in vincuio pacis.

5 Cap. 7. n. 12.

S. BotMV. — Tom. I.

" Cap. I. n. I. Ultima propositio est ibi ex n. 2. — Locus
s. Scripturae ost I. Cor. 1 , 24.

" Quaest. 23. — Lociis ex libro Retractaiionum ost c. 26.
In libris de Trinitate agitur de hac quaesiione in VL c. 1. n. i.
seqq. ; VIL c. 1-4; et XV. c. 7. n. 12.

s Cap. 7. n. 12.

V.» O 1

oo4

SENTENTIARUM LIB. I.

sicut Pater esl Deus ingenilus, et Filius esl Deus geni-
tus, neque Deus genitus est Deus ingenitus; non ideo
tamen alius Deus est Pater, alius Filius, sed unus Deus
uterque, non autem unus. Alius est enim genitus, alius
ingenitus, sed non alius Deus, immo ulerque unum
sive unus Deus. Ita non esl sapientia genila sapientia
ingenita, sed alia est sapientia genita, alia ingenita; non
est lamen alia sapientia, sed una eademque sapientia.

Cap. III.

An Filius sit sapiens se ipso vel per se ipsum.

Ex praedictis constat, quod Filius non csl sapiens
a se neque de se, sed a Patre el de Palre. Quaeri au-
teni solet, ulrum Filius sit sapiens se ipso vel pe?- se

opinio i. ipsum. — Quidam dicunt, multiplicem hic fieri intelligen-
liam, et ideo distinguendum fore, ita ut, cum dicis ,
Filium essc sapientem se ipso vel per se ipsum, si sui
natura et essenlia sapientem intelligas, verus sil intel-
lectus; si vero a se ipso vel de se ipso sapientem esse

opinio 2. intciligas, falsitali suijiectam habes intelligentiam. — Alii
vero simpliciter el absque delerminatione coucedunt
huiusmodi locutiones: Fihus est sapiens/?er se^ sed nou
a se vel de se; et Filius est Deus per se et est per se^
sed uon a se vel de se; hoc conlirmantes verbis Hilarii,
qui Filium non a se^ sed per se agere, in libro nono

Hiiarins. de Trinilale ^ ait: « Naturae, inquit, cui contradicis,
haeretice, haec unitas esl, ut ita per se agat Filius,
ne a se agat, et ita non a se agat, ut per se agat. In-
tellige Filium agentem, et per eum Patrem agentem.
Non a se agit, cum Paler in eo manere monstratur;
per se agit, cum secundum nativitatem Filii agit ipse
quae placila sunt. Infirmus sit non a se agendo, nisi
a Deo ipse agit; non sit vero in unitate naturae, si
quae agit et in quibus placel non per se agit». Sicut
ergo, inquiunt, Filius per se agit, sed non a se^ ita
Filius debet dici sapiens joer se^ sed non a se; sic et^
per se Deus est vel esse dicendus est, ut aiuut, sed non
a se vel de se.

Cap. IV.

An una tantum sit sapientia Patris.

Posl haec a quibusdam solet quaeri, utrum una
tantum sit sapienlia Palris; quod non esse nituntur
probare lioc inodo: Filius, inquiunt, est sapientia Pa-
tris genita, qua Pater sapiens non est: est igitur aliqua
sapientia Patris, qua sapiens non est; est aulem et sa-
picntia Patris ingonita, et ea Pater sapiens est: est
ergo quaedam sapientia Palris, qua sapiens est, et ipsa
non est illa sa|)ienlia Patris, qua Pater saj^iens non est:
nonestergo una tantum sapienlia Patris. — Ilem, sapien-
tia ingenita est sapientia Patris, et sapientia genita est
sapientia Palris; non est autem sapientia ingenita sa-
pientia genita: non esl igitur una tantuin sapientia

Patris. — Haec et his similia tanquam sophislica et a improb|r,
veritate longinqua cunctisque iu theologia peritis pa- i

tentia abiicimus, responso ^ indigna advertentes,. id
lamen adiicientes, quia una est tantum sapientia Pa- \
tris, sed non uno modo dicitur. Nam sapientia Patris j

dicitur illa quam genuit, et sapientia Patris dicitur ea
qua sapiens est: diversa est ergo ratio dicti. llla enim
dicitur Patris, quia eam genuit; et ea dicitur Patris,
quia ea sapit. Una est tamen sapientia Patris , quia sa-
pientia genita est eadem sapientia et ea qua sapiens
est, sive ea qua sapiens est intelligalur persona Patris, '

sive essentia Patris; quia persona Patris, quae inlelli-
gitur, cum dicitur sa/)«'en/m m<;metoj et persona Filii,
quae significatur , cum dicitur sapientia genita, una
eademque sapientia est, quae essentia divina intelligi-
tur communis tribus personis.

Cap. V.

Sicut in Trinitate est dilectio, quae est Trinitas , et
tamen Spiritus sanclus est dilectio, quae non esl
Trinitas , nec ideo duae sunt dilectiones ; ita el de
sapientia.

El sicut in Trinitate dilectio est, quae est Pater,
Filius el Spiritus sanclus , quae esl ipsa essentia dei-
tatis; et tamen Spiritus sanctus dilectio est, quae non
est Pater vel Filius, nec ideo duae dilectiones sunt in
Trinitate — quia dilectio, quae proprie Spiritus sanctus
est, est dilectio, quae Trinitas est, non tamen ipsa
Trinitas est; sicut Spiritus sanctus est essentia, quae
Trinitas est, nou tamen ipse* Trinitas est — ita in Tri-
nitate sai)ientia est, quae est Pater et Filius et Spiritus
sanctus, quae est essentia divina ; et tamen Filius est
sapientia, quae non est Pater vel Spiritus sanctus. Nec
ideo duae sapieutiae ibi sunt, quia sapientia, quae
proprie est Filius, est sapientia, quae est Trinitas,
ipsa tamen non est Trinitas; sicut Filius est essen-
tia , quae est Trinilas, ipse tamen non esl Trinitas.

Cap. VI.

Quare Pater non dicitur sapiens sapientia genita ,
sicut dicitur diligens dilectione, quae ab ipso pro-
cedit.

Praeterea diligentcr notandum est, quod ea ra-
tione, qua Pater non dicitur sapiens esse * sapientia,
quam genuit, videtur fore dicendum, quod Pater non
diligat Filium, vel Filius Patrem ea dileclione, quae
ab utroque procedit, scilicet quae proprie Spiritus san-
ctus est. Sicut enim idem est Deo sapere quod esse,
ita idem est ei diligere quod esse. Ideoque, sicut uega-
lur Paler esse sapiens sapieutia, (luam genuit — quia si
ea diceretur sapiens, non ipsa ab eo, sed ipse ab ea
intelligerelur esse — ita videlur non debere concedi,
quod Patcr vel Filius diligat dilectione, quae tantum

' Num. -iS. Hdiiio lijibct in principio: .Naturac, qui contradicis,
liaec unitas cst. Infra: hifirmis sit non a se agendo nisi adeo ipsc
agit, ut quae agif plnrfliinf. — Lectio Ma^i.stri magis placet.

2 Vat. cum |)luriijus cdd. dddilipsc, ct i)auio antc et post ita.

^ Vat. pcrperam responsio , cod. D responsione. Paulo
post Vat. cum pluribus edd. addit sapientia post ea dicitur.
* Vat. ct cdd. 4, 5, 9 ipsa.
^ Ita codd. ; Vat. cum pliiribus cdd. ea.

DIST. XXXll. DIVISIO TKXTIS.

Spiriliis s;iii('liis os( ; (|iii:i si cii (lilifiil Palcf vcl iMliiis,
iion S|)irilus saiiclus vidcliir cssc a Palic cl Kilio, scd
Palcr cl Filiiis a Spiiilii saiiclo. (|iiia idciii csl ibi
diligcn' ([iiod cssc. — Al siijua ' dicliiiii csl al(|iic aiiclo-
rilalc Aiii>nsliiii saiiciliiiii, « ((iiod iii Triiiilalc li-ia siiiil:
iiiHis diligcns ciiiii (|iii <\v illo csl , cl iiniis dilijicns ciiin
dc (|iio est, (^l ipsa dilcclio » ; « cl noii csl ali(|iiis diio-
riiin, (|iio licniliis a iiijincnlc diliiiiliir ct ijciiilorcin siiiim
(liliij;il ». Oiiilnis vcrhis apcrlc sijinilicaliir, 1'alrcin V\-
liiiin, cl Filiiim l*alrcm (liliij;crc ca oliam '^ dilccliono,
(jiiac noii csl ali(]iiis conim, scd lanliim Spiriliis san-

I clns. (]um ii^filur idcm sil ihi (iiliijcrc (|uo(l esse , (|U()-

modo diciliir Palcr vd Kilius noii essc ea dilcclionc,

(|iia allcr allcriim diliiiil, cum ideo Palcr ncii;clur sa-

pcre sapicnlia, (|uam gcnuil, iie ca (^sse inlcllii^alur?

Dillicilcm csse " milii laleor lianc (piacslionem ,

Difliciiis praccipue ciiin cx praediclis orialur, (|uae similcm

'***""" videnlur haherc ralionem, (piod mcac inleilii;cnl,iae
allcndens inlirmilas liirhalur, cupiens mai^ns cx diclis
Sanctoriim ir/crrc ([iiam (i/fcrrc. « Oplimus enim h^clor

iiiiarins. est, in(|uil Hilaiius in |)rim() lihro de Trinilalc*, ((ui
dictorum inlelligenliam exspectel ex dielis j)Olius ((uam

iinpiyiKil , et rcliilcril \\\',\\i.\<., (\\\;\\\\ (tlliihril , iic((iic co-
fj;al. id \idcri (li(;lis conliMcri , ((iiod aiilc lcclioiiciii
[)raesiiinscril inlcllii.'('n(liiiii. Ciim i^iliir dc rcl^iis Dci
scrmo csl , coiiccdamiis Dco .siii connilioncm (licli.M(iic
eiiis |)ia vcneralionc lamulcmiir». — liiveslijjcl crjjo dili-g,uo,i,oMeni
{^eiiler [)ius hH-lor rationcm dicl(»iiiiii, si lorlc dictoriiin ;S'rr^
ali([iiaiii \al(>al re|)erirc eaiisam, (|iia iiola % praemi.ssa '""'""
([iiacslio ali([iialciiiis c\|)licari \alcal. j-ljio aiilcm ((iiae-
slionein iioii ahsolvcns, scd crrorcm cvcliidcns [)ro(i- Krrorem
leor, non ila diclum esse, Palrcm dilif^crc Kiliuin, ^,.[ '•'"■'"'^''-
Filiiim Patreiii ea dilcclionc, ((iiac ah uti'o((iic |)ro(!ft-
dil, (|iiae noii csl ali((iiis (.'oriim, sed lantiim " S[)iriliis
sancliis, tan((iiam (^a dilcclioiic 1'alcr sil vel Kiliiis.
Sed sic ca Palcr diliiiil KiJiimi, cl Kiliiis Palrcm, ul
eliam l'alcr ()cr .sc ca ((iiac i()se (!st dilectioiic diJijiat —
sic et Filius — non aiitcin sic, iil 1'aler [)cr sc non di-
ligat el Filiiis , scd [)cr cam lanliiin. « (Jiiis hacc in
illa Trinilalc, in((uil Aiiifuslinus ', opinari vel allirmarc .\„g„,tinng.
pracsiimal » ? — Fain (aincii ([iiaeslionein le('(oi'iim dili-
gciiliae [)lenius diiiidicaiidaiii al((uc ahsohcndam reliii-
((uiinus, ad lioc ininus siitlicicnlcs.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONBM XXXIl.

Solviintur diibitationes rirca diias lociitiones ad appropriationeni spectMntes.

Hic oritur quaestio ex p?'aedictis deducta.

DIVISIO TKXTUS.

Supra posiiil Magister appropriata, in quorum
explanatione dixit, Spirituin sanctum esse concor-
diam , quia Pater et Filius diligunt se Spiritu san-
cto ; ideo hic movet quaestioneiu de illa locutione.
Et hoc facit in isla distinctione. Habet autem haec
distinctio tres ^ partes.

In prima movet Magister principalem quaestio-
nem prius positam, scilicet utrum Pater et Filius
diligant se Spiritu sancto. In secunda vero movet
aliam quaestionem huic consimilem , quae facit ad
eius explanationem , et hoc facit ibi: Praeterea di-
ligenter iiwestigari oportet , et est illa quaestio:

utrum Pater sit sapiens sapientia genita. lii tertia
redit ad principalem quaestionem determinandam ,
et hoc facit ibi : Praeterea diligenter notan-
dum est.

Prima pars habet duas partes. In prima Ma-
gister movet quaestionem et opponit. In secunda vero
respondet quaestioni, sed non respondet obiectioni,
ibi: Huic quaestioni, cum altitudinem.

Praeterea diligenter investigari oportet. Haec
est secunda particula, in qua determinat Magisler
quaestionem aniiexam, scihcel utrum Pater sit sa-
piens ^ sapientia genita. Et quia ad determinationem

' Hic c. I. Locus Aiigustini est VI. de Trin. c. 5. n. 7.

2 Vat. cunfi pluribus edd. scilicet.

3 Vat. Difficillimam mihi ; codd. B E cum ed. 1 Difjicile
est mihi fateor hanc qmestionem solvere; cod. C Difficile esse
mihi etc; cod. D cum edd. 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 Difficilem mihi
hanc fateor quaestionem.

* .Num. 18.

^ Codd. B E cognita. Vat. cum pluribus cdd. addit ipsa
ante praemissa , et deinde hanc ante quaestionem.

^ Vat. ct ed. 2 tanien; paulo ante eadem Vat. cum paucis
edd. omittit ita ante dictum.

' Libr. XV. de Trin. c. 7. n. 12.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

1 Mss. cum ed. ( quatuor; peiperam.

- Vat. sola textum hic ampliat addendo post sapiens verba
scilicet , utrum Filius sit sapiens, et subinde post genita verba
vel sapientia , quam genuit. Haec ultima verba etiam ali(juanto

556

SENTENTIARLM LIB. I.

huius quaestionis tria alia dubia concurrunt, ideo
habet haec pars quatuor partes secundum quatuor
dubitationes , quas movet et determinat. Et primo
determinat istam quaestionem : utrum Pater sit sa-
piens sapientia genita, quam delerminat in partem
negativam. Secundo vero determinat aUam quaestio-
nem : utrum Filius sit sapiens sapientia ingenita ,
quam determinat in partem affirmalivam S ibi: Post
haec quaeri solet etc. Tertio movet hanc quaestio-
nem: utrum FiHus sit sapiens per se ipsum vel se
ipso, quam determinat per distinctionem , quod se
ipso potest teneri originaliter, vel formaliter, et hoc
ibi: Quaeri autem solet , utrum Filius etc. Quarto
movet hanc quaestionem: utrum Pater duphcem ha-

beat sapientiam, quam determinat in partem nega-
tivam ostendens, hanc quaestionem et eius rationem
non esse responsione dignam, et hoc facit ibi: Post
haec quaeri solet a quihusdam , utrum una tan-
tum sit sapientia*.

Praeterea diligenter notandum est. Haec est
particula tertia, in qua redit Magister ad quaestio-
nem primo positam, et habet haec pars duas partes.
In prima obiicit accipiens rationem ex determina-
tione alterius quaestionis. In secunda vero loco solu-
tionis suam insufficientiam ostendit et hanc quaestio-
nem determinandam lectori ^ rehnquit , et hoc ibi :
Difficillimam mihi hanc quaestionem fateor.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam praesentis distinctionis duo
principahter quaeruntur secundum duas quaestiones,
quas determinat^ Magister.

Primo quaeritur de hac locutione: Pater et Fi-
lius diligunt se Spirilu sancto.

Secundo quaeritur de ista aha: Pater est sapiens
sapientia genita.

Quantum ad primum quaeruntur duo.

Primo quaeritur, utrum illa locutio sit admit-
tenda.

Secundo quaeritur, in qua habitudine consti'ua-
tur ille ablativus.

ARTICULUS 1.

De locutione: Pater et Filius diligunt se Spiritu sancto.

QUAESTIO L

Utrum Pater et Filius diligant se Spiritu sancto.

Quod autem ^ sit admittenda, ostenditur aMc^o-
ritate et ratione.

1. Primo auctoritate .s\c: Augustinus sexto de

Funddmcnia.Trinitate*': « Non est aiiquis duorum, quo genitus a

gignente dihgitur genitoremque suum dihgit » : si

ergo est ahquis, et non est Pater vel Filius, ergo est

Spiritus sanctus.

2. Item, Hieronymus super Psahnum decinmm
septimum ^: « Spiritus sanctus est amor Patris ad Fi-
hum , et Filii ad Patrem » ; sed amore , qui est Pa-
tris ad Fihum, Pater amat Fiiium, et e converso:
ergo etc.

3. Item , Bernardus de Amore Dei * : « Amas
te, inquit, amabiiis Domine, cum a Patre et Filio

supcrius \ (Tbis sapientia genita adiungit, rursumquc piiuio in-
ferius posl verba sapiens sapientia interponit qnam genuit ,
vel sapientia.

• Propositionem incipientem cum Secundo ct finicntem
cum scilet eic Vat. sic transfoimavit: Secundo movet hanc
quaestioiwm, utrum Filius sil sapiens sapientia genita, vel
ingenita. Et deferminat eam affirmative quantum ad primam
partem , scilicet quod sit sapiens sapientia genita. S. Thom.,
hic in (iivisione tcxtus ait: hi secimda inquirit, utrum Fiiius
sit sapiens sapientia gcnita, vel ingcnita , ct detcrminat eam
primo oslcndcns, quod non cst sapiens sapicntia genita, scd
sapicntia ingcnita; sccundo ostcndens, quod (>st sapicns per
sapictitiani genilam.

2 Vat. addit: Et determinat cum hoc, quod in Trinitate
est dilectio , quae est Trinitas , et in Spiritu sancto est dile-
ctio, quae non est Trinitas. Et hoc ibi: Et sicut in Trinitate.

3 Codd. P Q aa bb cum ed. 1 voci tectori praefigunt pru-
denti.

* Codd. P Q addunt liic.

5 Supple cum Vat. istalocutio: Pater et Filins diUgunt se
Spiritu sancto.

" Cap. 5. n. 7, de quo vide hic lit. Magistri, c. I.
~ Vers. 1. Vidc supra d. X. c. 2.

* Inteliige opus de Contcmplando Deo, c. 7. n. 14, qui iibcr
falso tribucbatur S. Bernardo. In ipso tcxtu post verbum Do-
mine originale addit m te ipso.

I •

DIST. \XXII. \KT. I. OIIXKST. I.

ni)7

jMposi-

proredil Spiritns saiiftiis, ainor 1'aliis ad Kilinin,
el Kilii ad I^alreni, et lanlns ainor, nl sit nniliis».

4. \im\, ralioiw ostiindilnr sic: Ma^nslvr lln^fo
de sancto Virtort' facit talein ralionem in cpistola
qnadain ad HcM-nardnin': « Si recte diceris ainare
ainore, qni a te proctMlit. cnr iion l'ater el Kilins
recte dicnntnr ainare ainore, qni ah i|)sis proctMlit » ''.
Et iternin ibidein: « Si Spiritns sanctns esset anior
cordis tni, sicut Patris et Filii, qnis, qnaeso, possel
negare, Spiritu sancto, hoc est amore tuo, te dili-
gere » ?

5. Itein, alia ratione videtur sic: sicut se habet
verbum ad dicere, sic amor ad diligere; sed Pater
Verbo sno, qnod ab ipso procedit, dicit se et oninia*,
quia Pater Verbo sno, quod ab ipso procedit , se
ipsum declarat: erg(^. Pater et Filius amore, (|ni ab
ipsis procedit, se ipsos dilignnt.

(). Item, sicnt liliiis non potest produci nisi ge-
nerando, sic nec amor nisi diligendo: ergo Pater et
Filius diligendo se producunt Spiritnm sanctum^, qui
est amor personalis: aut igitur diligendo amore, qui
est Spiritns sanctus, aut qni non est Spiritus san-
ctus. Si amore, qui non est Spiritus sanctus, aul
amor \\\q, ^sX essentialis , nut personalis : non perso-
nalis , quia tunc essent duae personae in divinis,
quibus conveniret amor proprie, quod est impossi-
bile; similiter nec essentialis, quia ille est Spiritus
sanctus. Et iterum, si essentialis , tunc ergo, cum
conveniat Spiritui sancto, Spiritus sanctus similiter
produceret. Restat igitur, quod prodncant Spiritum
sanctum diligendo se amore, qui est Spiritus san-
ctus: aut igitur diligendo se , ant diligendo a/mtZ a
se. Non aliud, quia tunc aliud exigeretur ad pro-
ductionem Spiritus sancti: ergo diligendo se Spiritu
sancto, producunt Spiritum sanctum: ergo Pater et
Filius diligunt se Spiritu sancto.

CoNTRA : 1. Diligere idem est quod velle bo-
num*, et velle idem est qnod esse: ergo cum haec
sit falsa: Pater et Filius sunt Spiritu sancto, haec
similiter: diligunt se Spiritu sancto.

2. Item, sicut se habet sapere ad Patrem respe-
ctu Filii, ila diligere ad Patrem et Filium respectu

Spirilns sancli; .s(!d haec est falsa: Pater est sapiens
sa[)i(!ntia genita : ergo cl ill;i similitcr.

J{. Itein, oiimc plnr.ilc inri-il singnlan!; sc(I ha(;c
est falsa: Pat(T diligit s(! Spirilu sancto: ergo et pri-
ma. Si dicas , (piod diligiire tenetur notionaliter ; wi-.^AxriUu .
contra: nulla nolionc continpit inntuo rcflcrti. nn;ini
per.sonam siip(!r ali;nn''; scd s(!cnndimi dilcctioncm
est inntiia njll^^xio in pracdicla locntionc: crgo dili-
gere non tenetur notionaliter: (!rgo idcin qnod [)rius.

t\. Ilcin , iinlhi notio convenit tribus; sed dili-
gere S[)iritu sancto (x)nvenit tribiis. Nain Patcr di-
ligit S|)iritu sancto, et Filins diligit Sj)iritn s;ni-
cto, et Spiritns sanctus diligit S|)iritn saiicto, quia
se i[)So : ergo non tenetur notionaliter: ergo idern
quod prius.

5. Item, Pater et Filius eodem amore diligunl
se et nos; sed dilectio Dei ad nos est essentialis,
cum connotet effectum in creatura: ergo similiter
cum dicitur: dilignnt se.

6. Item, si tenetur notionaliter, quaero, pro qua Quaestio in-
notione? Non est dare nisi spirationem: aut ergo
Uctive, mt passive. Si ;ictive: ergo idem est diligunt

se quod spirant; sed haec falsa: spirant Spiritu
sancto ", ergo et prima. Si passive; contra: illa non
praedicatur de Patre et Fiho, sed de solo Spiritu
sancto. Si dicas , quod denominative praedicatur :
contra: omnis proprielas, quae de persona praedi-
catur in divinis in concretione, praedicatur et in
abstractione ': ergo cum processio non conveniat
Patri et Filio in abstractione : ergo nec denominative.

CONCLUSIO.

Ista locutio falsa est, si tenetur essentialiter ,
vera autem, si tenetur notionaliter.

Respondeo: Ad praedictorum intelligentiam no
tandum , quod quidam piaedictam locutionem sim- opinio i.
pliciter negaverunt et dixerunt, omnes consimiles
retractatas esse a beato Augustino in sua simili, in
hac scihcet: « Pater est sapiens sapientia genita * ».
— Sed haec solutio non potest stare , quia non so- improbatur.

1 Habetur apud Richard. de S. Vict. in opere , quod in-
scribitur: « Quomodo Spiritus est amor Patris et Filii», ubi et
sequens lextus invenitur, qui verbotenus transcriptus est, ex-
cepto solo verbo esset , cuius loco originale exliibet dice-
retur.

2 Codd. L 0 interiiciunt secundum Anselmim in Monolo-
gio, de quo cfr. supra d. 27. p. II. q. 2. fimdam. 4. Ibidem
et in seqq. quaest. istiiis dist. quae liic sequuntur explanata
invenies. — Vat., sulYragante solo cod. cc , praetermittit verba
omnia usque ad conciusionem ergo etc. Eadem Vat. in initio
huius argumenti pro ratione videtur substituit ratio for-
matur.

^ Pro Spiritum sanctum codd. L 0 aa amorem.

* Aristot., II. Rlietor. c. de Amore (c. i.}: Est igitur amare
velle alicui bona. — Post verba subsequentia e( velle supple :
in Deo. — Immediate post verbo esse codd. aa bb adiungunt

ergo eo quo Pater et Filius se diligunt, sunt; sed non sunt
Spiritus sancius , etc.

^ Scotus, hic q. 1. n. I, hoc ita proponit: Nullus actus
notionalis est conversivus in idem agens, a quo est vel proce-
dit, propter distinctionem , quam talis actus requirit inter agens
et terminum.

^ Pro Spiritu sancto Vat. cum uno et altero cod. se. —
Mox post ilta supple: spiratio passiva, vel cum Vat. notio.

"^ Cfr. supra d. 27. p. L a. I. q. 1 , et de praedicatione
denominativa vide supra d. 5. a 1. q. I. ad 2, nec non pag. 475,
nota I. — Pro verbis in abstractione et in concretione, quae
in hac propositione occurrunt, multi codd. substituunt abstra-
cte (aliqui abstraciive) et concrete (nonnulli concretive).

^ De qua cfr. hic lit. Magistri, c. 2. notula. Dicta alio-
rum Sanctorum , quorum mox fit mentio, invenies hic in fun-
damenlis.

bo8

SENTENTIARUM LIB. I.

lum Augustinus eam dicit, sed etiam alii Sancti, quo-
rum dicla Auguslinus non retractat.

Ideo fuerunt alii, qui eam simpliciter conces-

opinio 2. serunt dicentes, hanc locutionem debere intelligi per

appropriationem , non per proprietaiem , ut sit

sensus: Pater et Filius diligunt se amore, qui ap-

improbatur. propriatur Spiritui sancto \ — Sed ista solutio non
potest stare, quia tunc similiter haec esset conce-
denda: Pater et Filius sunt boni Spirilu sancto;
cum Spiritui sancto approprietur bonitas ^ , quae ta-
men nullo modo conceditur. Igitur prima opinio non
potest stare, quae simpliciter tales locutiones negat,
cum multiplex auctoritas eas dicat; similiter sequens,
quae eas simpliciter concedit, non potest stare, cum
muitiplex ratio contradicat.

Restat igitur eligere opinionem mediam, scili-
opinio3, cet quod uno modo sit vera, alio modo falsa. Nam
m^li&^ hoc quod est diligere potest teneri essentialiter , vel
notionaliter. Secundum quod lenetur essentialiter ,
sic dicit voluntatis complacentiam , quae communis
est tribus. Secundum quod tenetur notionaliter , sic
dicit voluntatis fecunditatem ad producendam perso-
nam ex se, quae quidem fecunditas solum est in
duobus, quamvis voluntas sit in Iribus. Si ergo te-

conciusioi. neatur essentialiter , falsa est locutio. quia tunc se-
quitur, quod Pater et FiUus sunt Spiritu sancto^. Et
in hoc sensu pronomen cum verbo construitur reci-

conciusio 2. proce. Si autem notionaliter , vera est, sicut probant
rationes ad oppositum. Et in hoc sensu pronomen
construitur cum verbo retransitive. Unde sensus est:
Pater et Filius dihgunt se, id est, Pater dihgit Filium
^ et Filius Patrera ; et tunc vera est locutio , quia

amor, qui est Spiritus sanctus, est amor nectens
Patrem cum Filio et e converso; et tunc non licet
inferre: ergo Pater dihgit se Spiritu sancto.

\. 2. 3. Ex hoc patent tria prima. Nam primum
soiaiio op- procedit secundum quod dihgere tenetur essentiali-
ter ; secundum simihter, nam sapere non dicitur
notionaliter , sicut diligere , sed vel est commune ,
vel appropriatum ; tertium similiter, quia procedit
secundum quod obliquus'' construitur reciproce, et
tunc d

posilorum.

ligere tenetur essentialiter

Ad illud quod obiicitur , quod non possit teneri ^^ «fi>
nolionaliter ; intelligendum est, quod sicut generatio catam. j
dupliciter potest significari, uno modo, ut dicit ema- \
nationem, alio modo, ut dicit modum emanandi su- D'stinc!.
peraddita expressione; et primo modo per hoc ver-
bura generare, secundo modo per hoc verbmn dicei^e
signihcalur, sic et spiratio dupliciter potest signifi- T
cari. Primo itiodo per hoc verbum quod est spirare;
secundo raodo per hoc verbiim quod est diligere.
Quemadraodum enim dicere importat generationem Notand.
et ulterius quandam expressionem circa personam, n
sic et diligere. Unde sicut dicere importat actuin
generandi et declarandi ^ sive exprimendi, et ra-
tione actus declarandi dicitur: Pater se dicit Verbo,
hoc est, se declarando sive exprimendo generat Ver-
bum, vel generando Verbum se exprimit Verbo; sic
et in proposito diligere importat actum connectendi
sive concordandi et spirandi, et ratione actus con-
nectendi dicitur: Pater et Filius diligunt se Spiritu
sancto, hoc est, invicem concordando spirant Spiri-
tum sanctum, vel spirando Spiritum sanctum invi-
cem connectuntur. Ex his patent obiecla.

Quod enim obiicitur de mutua reflexione, patet
responsio , quia haec est ratione actus essentiahs
cointellecti ^

4. 5. Ad illud quod obiicitur, quod diligere
Spirilu sancto convenit tribus et dicitur respectu
creaturae; dicendura , quod non convenit tribus ra-
tione spirationis, quam importat; et ideo , quamvis
dicatur respectu creaturae, non tamen dicitur essen-
tialiter omnino, sed connotal aliquid essentiale; di-
cit tamen notionem ratione respectus, quem impor-
tat ad personam, sicut supra dictum est de Verbo
et Dono".

6. Ad illud quod ultimo obiicitur , pro qua
notione stat; palet, quod stat pro communi spira-"'^®"*
tione ; tamen non licet pro eo ponere verbum spi-
randi, quia alio modo importat illam notionem.
Unde sicut conceditur haec : Pater dicit Verbo , non
tamen haec: Pater generat Filio, et tamen dicere
importat ipsam generationem ; sic * in proposito in-
telligendum est.

0
i

Sol

t|uaest

' Fortasse lectio geiiuiiia est, quac liabetur in cod. T : Pater
et Filius diligunt se Spiritu sancto , cui appropriatur amor,
cui lectioni favere viilentur muiti codd., iii quii)us invenitur cui
appropriatur pro q}ii appropriatur.

- Maior pars codd. et ed. I sic: cui Spiritui sancto ap-
propriatur bonitas ; minus congrue.

3 Plures codd. cum primis edd. Spiritus sanctus. — De
dupjici constructiono , reciproca scilicet ot retransitiva, notamus,
([uod constructio reciproca oa ost, in qua actio vorlji inime-
diate regreditur ad substantiam , a qua egressus tuerat, v. g.
Socratos diligit se; et facta liac constructionc , sonsus locutionis,
de qua hic agitur , osset: Pater diligit se, et Filius diligit se
Spiritu suncto; quod falsum est. Conslructio autom retransitiva
ilia est, in qua actio verbi ogreditur ab aliquo supposito in aliud,
et iterum rcgroditur ad primum suppositum, v. g. diligo te, ut
tu diligas me. Cfr. Priscian., XVli. Grammat. c. 10. ot 17.

*• intollige: casus i. c. accusativus se.

5 Pro declarandi Vat. cum aliquibus codd. hic ci paulo
post dicendi rursumque dicendo pro se declarando.

6 Nam verbum diligere, notionaliter sumtum, non solum
significat productioncm Spiritus sancti praccise, quae proprie
significatur verbo spirare , sed significat plus: connotat enim
simul cum emanatione Spiritiis sancti aclum amoris sou actum
concordantiae , qui ost quid essentiale; et ralione huius liabetur
roflexio. — Pro haec est ratione actus multi codd. perporam
hic est acttts , et subindo pro essentiulis cointellecti Vat. no-
tionalis ('cod. cc et edd. 2, 3, i, 5, 6 essentialis) communiler
intellecti. Lectio ed. 1 et codd. L 0 haec est: quia hoc est
actus essentialis communis intelligendi ; lectio cod. I haec :
quia haec est communis ratione actus essentialis communis
cointellecti.

' Dist. 27. p. IL q. 2; et d. 18. q. 2. seqq. — Paulo su-
porius in Vat. et cod. cc desideratur ratione.
8 Cod. Z addit et.

DIST, XXXII. AHT. I. QIIAKST. II.

«S!)

SCllOLION.

I. Haor qiiaoslio supponit, S|)iritiim S. |)roc(idoro por mo-
(liim mudiao caritatis ot iit iioxus l>atris ot Fiiii, do (|ii() ^ido
siipra (i. 10. a. i. (\. 2-3, ot a. 2. (|. 2. — Do sciisii luiius
loculioiiis Pctriis I.ombardus (hic c. I.) iiiliil ausus ost dodniro,
multaciiiic oxortao sunt opinioncs, quarum (niiiuiiio ah Alijoito,
novcm a S. Tlioma i^in ('ommcnl. liic ([. I. a. !.), (rcs liic a
S. Bonavcntiira rcccnsciilur. Prhna opinio liic posita , (piod
S. Augustinus lianc ipsam lociitionom rctractavcrit, adscribitur
cuidam (iollrodo; secandam soquitur Durandus, qui (hic q. I.)
dicil, (juod « omn(>s praodictac propositionos sunt simi)licitor
lalsac, si diliycrc sumatur notiomlHcr; si ^cro siimatur cs-iTH-
tialiter, sic suiit vorao, Ucet sint impropriac cl idco oxponon-
dae » (scil. ut acoii^iantur por approprialioncm, (iiiia amor
appropriatiir Spirilui S.). lla^^c sontcntia ovcrtilur duobus argu-
montis positis in corp. (scd distinctis locis). Tcrtia o\nim ost
Hugonis a S. Victorc, cui S. Bonav., S. Thom., 11. Albcrt.,
Alox. llal. (falso ipsi atlribuitur sontontia Durandij, Pctr. a Tar.,
Uichfird. a Mod. aliiquo sulTragantiir. Ilaoc optime oxplicatur
in solul. ad 3. (cfr. siipra d. 27. p. II. q. I , ol d. 10. diib. 3.).
— Scotus utitur fundamonlis a S. Bonav. ad 3. iactis, distin-
guondo intor amorom ossontialem et nolionalem (sicut intcr
intelligerc ct dicere), otrosolvit, locutionem csscfalsam, tum si
diligere sumatur pure essentialiter , tum si sumatur pure no-
tionaiitcr; nihilominus oandcm ossc ^eram, si sumatur medio
modo, ita ut sonsiis sit: producunl Spiritum S., Jiabentem
habitudinom quandam ad produccnlcs, quorum ipsc cst flmor,
Idem arguit oliam contra rationcs S. Thomae satis subliliter.
Cui placont hae disquisitiones subtilioies quam utiliores, videre
eas potost apud Caietan. (ad S. I. q. 37. a, 2.); apud Commen-
latorom Scoli Lychetum (hie q. I.); et Rada, controv. 17; Ma-
cedo, coll. 9. dilT. 1. aliosquc multos utriusque scholae auctores.

II. In solut. ad li. ncgatur minor, scilicet quod dilectio Dei

ad nos sil omnino ossontialis , llcct connotel ali(|iiid os.Honlia!(',
1'lxprcssiiis idcm docotur a S. Tlioma floc. cit. ad 3,j, iilii ait:
« Diccndiim, ipiod l>aicr iioii .soliim Filium, .sod (aiam se et nos
diliyit Sjjiritii S. ». Scotiis voro (loc. cit. n. \i.) iuxta viam
siiam lioc noii api^roliat, ct ciiani Siiarc/, piitat , lociiiioiicm
lianc iioii o.sso propriam iicc facilo iisurpaiidaiii. Dc fiiiidaiiionto
scntciUiai! Angclici ct Scia|)hici cfr. siipra d, 27. p. II. (|. 2, ol
d. 18. q. 2. ;;. — Propositionom vcro haiic: l'alcr ditiijit se
Spiritu S., Soraphicus (in flne cori>.) 'i"'" videtur coiicirdoro ,
qiiam tamon S. Tliom (S. 1. (|. 37. a. 2. ad 3.) ol Scot. admil-
tcrc non (liibiianl. S. Bonav. autom liKiuitur ibi dc amon! piirc
essonticili ct dc. Spiritu S. pcrsonaliter, non autom de diligere (|ua-
tenus « importat etiam personam prodiictam per modum amo-
ris, (|ui habct habiludinom ad rorn diloctam » fila S. Thom.
loc. cit.). Do diligerc iioii omnino ossontiali S. Ijoiiav. traclat in
solut. ad A. (), iibi dissoiit de diliycrc accepto notionaliter , ot
connotante aliquid ossentialc, ac distincto a spirare, sicul dicere
a gcnerare. Nam tcrmini spirare ct diligcre oandcm (|iiidciii
rcm, sed di\ersa rationo sigiiificant. Diriciuiil enim siciit r;t7«6-,
quo persona producitiir , diffcrt a modo hiiiiis productionis. Sod
transitus a re ad modum cst contra regulas logicae. Quoad
solut. ad 6. cfr. S. Thom. loc. cit. ad 2.

111. Alii auctoros lianc qiiaestionem simiii tractant cum .so-
qucnti, Alex. Hal., dc hac et seq, q. S. p. I. q. 67. m. 3, a. 3,
— Scot., de hac et se(i. q. hic ct Ueport. q. I . — S. Thom., hic
q. 1. a, 1 ; S. I. q. 37. a. 2. — B. Alljcrt., de hac ct se^j. q. hic
a. '!. 2; S. p. !. tr, !2. q. SO. m. 1. q. 3. iiicid. — I\'tr. a Tar., de
hac et seq. q. Iiic q. I. — Richard. a Mod,, de hac et seq, q, hic
a, '!, 2. — itlgid. R., de hac et seq. q. hic I, princ. q. 1. —
Ilenr. Gand., de hac ot scq. q. S. a. 61. q. 7. — Durand, , de
hac et seq. q. hic q. 1. — Dionys. Carth. , hic q, !. — Biel, de
hac et scq. (j. hic q. 1.2.

QUAESTIO II,

In qua habiludine ille ablativus construatur, si dicitur: Pater et Filius diligunl se Spiritu sancto.

Secundo quaeritur, in qua liabitudine construa-
tur ille ablativus, cum sic dicitur: Pater et Filius
diligunt se Spiritu sancto, Et quod in habitudine
formae videtur:

1. Per simile, quia Petrus ^ diligit amore a se
menta.procedente forinaliter : ergo pari ratione Pater et

Filius diligiHjt se Spiritu sancto formaliter,

2. Item, nihil denominat aliquid . ad quod com-
paratur ut ad principium solum, nisi comparetur
ut informans — nam quamvis cursus sit a Deo,
non tamen Deus dicitur currere — sed amor est a
Patre et FiUo, et illo - dicuntur aiuare: ergo amor
esl in ratione formae,

3. Item , omni nexu ahqui nectuntur forma-
liter ; sed Spiritus sanctus est nexus : ergo ali-

qui illo nectunlur, et non nisi Pater et FiUus:
ergo etc.

4. Ilem, omni albedine aUquis est albus forma-
liter, ergo omni amore aUquis est amans formaU-
ter; sed non est amans formaUter amore, nisi iUe
cuius est amor: cum ergo Spiritus sanctus sit amor
Patris et FiUi, patet etc.

Contra: 1. Omne quod diligit formaUter alio Ad opposi-
a se, habet diligere solum per participationem : ergo
si Pater et FiUus diUgunt formaUter alio a se, ergo
diligunt per participationem. Sed hoc est inconve-
niens: ergo etc.

2. Item, si aliquis diligit aliquo formaliter. illo
circumscripto, impossibile est inteUigere amorem in
eo sive ipsum amare: ergo si Pater et Filius ^ dili-

tum.

1 Sola Vat. Pater.

2 Plurimi codd. ideo; mendose.

3 Cod, 0 bene subiicit formaliter, et subinde permulti
codd, cum ed, 1 omittunt se.

ofiO

SENTENTIARUM LIB. I.

gunt se Spiritii sancto, impossibile est intelligere Pa-
treni amare, non intellecto Spiritu sancto; sed hoc est
falsum: ergo et primum.

3. Item , nulla hypostasis est forma ^ ; sed
amor, qui est Spiritus sanctus, est hypostasis: ergo
non est forma , ergo nullus iilo amore diligit for-
maliter.

4. Item, nullum relativum potest esse forma
sui correlativi — 'quia ex forma et formato fit unnm,
relativum autem distinguitur a correlativo — sed
amor, qui est Spiritus sanctus, correlative se habel
ad Patrem et Filium: ergo etc.

0. Item, omnis forma est ante iUud cuius esl
forma: ergo si Pater et Filius dihgunt se ^ Spiritu
sancto formahter, amor iile praecedit diligere Patris
et Filii. Sed hoc falsum est, quia dilectio produci-
tur: ergo etc.

CONCLUSIO.

Cum dicimus , Patrem et Filimn se Spiritu sancto
diligere, ablativiis ille construitur in ratione
quasi effectus formalis , et ideo aliauo modo
in ratione formae.

Respondeo: Dicendum, quod aliquorum positio
opinio 1. fuit, quod ablativus ille construitur in ratione signi,
non in ratione formae. Nam Spiritus sanctus se ha-
bet per modum producti respectu dilectionis Patris
et Filii , et ideo illius est signum. Unde dicunt, quod
is est sensus locutionis : Pater et Filius dihgunt se :
et huius signum est, quia concorditer spirant Spiri-
tum sanctum , qui est amor unicus et indivisus. —
improbatui. Sed haec positio non est sufQciens. Nam si ablativus
posset construi vere in ratione signi cum verbo , tunc
haec esset vera: Pater et Fihus dihgunt se amore
creato, quia amor creatus signum est ilhus; quam
nuHus concedit. — Si dicas , quod istud non est si-
gnum ita ^ propinquum; obiicitur, quod tunc haec
esset vera sim|)liciter: Pater est sapiens sapientia
genita, cum sapientia genita sit maxime signum sa-
pientiae in Patre generante.

Ahorum positio fuit, quod ablativus ille con-
opinio 2. struitur in ratione formae. Dicunt enim , quod dili-

gere se nihil aliud est, dictum de Patre et Fiho.
quam invicem connecti. Et quoniam nexu formahter
connectuntur, et Spiritus sanctus est iile nexus;
ideo, formahter loquendo, ista est vera: Pater et
Filius diiigunt se Spiritu sancto, sicut haec forma-
hter est vera : Pater et Filius nectuntur nexu. —
Sed haec positio non potest omnino stare , quia , improba
cum dicitur : Pater et Filius nectuntur , aut ne-
ctuntur dicit aliquid , quod sit in Patre et Filio a oistincti
Spiintu sancto, aut quod est in eis ut principium
Spiritus sancti. Si quod est in eis a Spiritu sancto: j
ergo Pater et Filius ahquid recipiunt a Spiritu san-
cto; si aliquid, cum non possint recipere partem,
ergo totum : ergo sunt a Spirilu sancto , quod est
inconveniens. Restat ergo, quod hoc quod est ne-
ctuntur dicat aliquid, quod est in Patre et Fiho ut
principium Spiritus sancti — quamvis enim sit pas-
siva secundum inodum *, activa est secundum rem —
et si hoc , Spiritus sanctus comparatur ad connexic-
nem ut d^d principium , non ergo ut in ratione /br-
mae omnino.

Patet igitur, quod prima positio dicit minus
sufficienter ; secunda dicii nimis abundanter, quia
nimis exprimit. Et prima fuit Magistri Simonis Tor-
nacensis^; secunda fuit Magistri Gulielmi Antisiodo-
rensis. Et hcet neutra sit omnino sufficiens, tamen
utraque habet in se ahquid veritatis. Nam prima
dicit, quod Spiritus sanctus se habet ad Patrem et
Fiiium per modum producti; et hoc quidem ve-
rum est. Secunda dicit, quod amor comparatur ad
amantes ut in ratione formae; et hoc quidem ve-
rum est.

Et ideo ex his duabus positionibus , quarum
una est insufficiens et alia excedens, coiligitur me-
dia positio sobria et sufficiens; videhcet quod ille
ablativus construitur in ratione effectus formalis ,
si licet ® nominare effectum quod est ex principio.
Et haec fuit positio Magistri Hugonis de sancto Vi-
ctore % qui hic clare vidit veritatem. Unde redarguit
iUos, qui reputant hanc quaestionem insolubilem.
Unde dicit, quod, sicut cum dicitur: ego diligo te
amore a me procedente , ibi est constructio in ratione
effectus formalis ; sic in proposito. In hoc tamen est
differentia, quia amor a te procedens est in te re-

Iudiciiu:l«
his.

Media «-
tio ars-
batar

Concla .

' Siipplc cuin cod. 0 alterius. Idcm cod. 0 paulo inforius
pro ergo non ponit ergo nullius.

* Pormulli codd. cum ed. I omittunt se , ut stipra.
^ V;>t. cum cod. cc omittit ita; non bcne.

* Siipple cum codd. aa bb dicendi. — Post proximum
MTbiim activa Vat. interiicit tamen.

5 De quo vide supra Prolcgom. pag. LXXXVI.

^ Pro si licel codd. G I K S T bb ff liceat, omisso si. Cod.
V hunc locum sic ampliatum cxhibct: effectus formalis, non
secundum quod forma habeat materiam perficiendi , sed con-
nectendi , ut liceat.

' Non invenitur in Hugone, sed in opusculo impresso m-
icr o))cra Uichardi a S. Vict., cui titulus : Quomodo Spiritus
sanctus est amor Patris et Filii, ubi legitur: Similiter quod

Pater Spiritu sancto diligcre dicitur, non sic intelligitur, quasi
Spiritus sanctus auctor et origo existat dilectionis, quae Pa-
ter est , et pro arbitrio amat quod amat , sed quod Pater
eam dilectioncm , qua Filius diligitur et Spiritus sanctus est ,
spirat et illius auctor et origo existat... Animus humanus amor
non est , sed ab ipso amor procedit , et ideo se ipso non dili-
git, sed amore, qui a se ipso procedit. Pater vero amor est, et
Spiritus sanctus eius amor est, et ideo Patcr diligit se ipso, dili-
git Spiritu sancto ; diligit se ipso amore , diligit suo amore... Si
recte diligere diceris amore , qui de te procedit , cur Pater et
Fiiius non recte dicantur diligere amore , qui ex ipsis procedit?
Haeccine , frater , est illa quaestio , quam insolubilcm putant ,
insolubilem et dicunt et scribunt?

IMST. XXXll. AUT. II. QIAKST. I.

'M\\

W.MK. 11

idani.

Siilio op-
^itorora.

(juicsrens iil uniciis et iithaereiis , (jiii;i cst iiccidciis:
sed iii divinis imior ;t l*;drc ct iMlio proccdciis csl
in cis nMjiiic.^cciis iil ii.iiinis, noii l;iiiicii iit iiilmv-
rens , (jiii;i iion cst ;iccidciis, scd siil)st;inli;i cl liy|)o-
stasis; (U idco ;idlui(' iiiimis li;il)ct r;Uioiicm lbriii;ic.

Conc(ulcnd;u' er<j[o sunt nitiones ad lioc in(liict;i.e.
quia ;djlativus liaiiet ali(|iio modo nitioncm rorm;ic. —
Qiiod tanieii ulliino ohiiciliir. iion valct. (|ui;i omnis
alhedo cst Ibrm;» : scd ;ili(|iiis ;iiiioi' cst hypostasis '.

1. '•1. .\(1 illiid erfJio qiiod iii coiilniriiim ohii-
citiir: si rpnn;ilitcr ;dio dili<j;mit , cr>i[o pcr j);u'ticip;ili()-
nein; dicciidiim. (jiiod diligcre alio per csseiili.am
facit particip;itioiicin , sed alielas persoiialis mu.
Unde llu^fo": « Aninius hunmniis ;unor iioii esl, ^m\
al) ipso procedit amor, ideo se ipso non diliffit; Pa-
ler vero ;unor est et Spirilus s;inctus eiiis amor est,
ideo dilijfit se ipso; dili<,Mt etiain Sjiiritu .<;ancto » ;
et ideo patet, quod non per participationcm. — Kt

ideo palel seqiUMis: (pii;i fnim |»;itcr sc ipso dilit,'it
;unore cssciili;ili, idco poicst inlcllij^M ;im;irc l*atcr,
Spiritii s;iiicto iioii iiitcllcclo : iioii sic ;itilcm cst dc
;tmon^ iiotioii;tli.

-{. /i. lt;itioncs scipiciilcs procciliinl dc lorm;i .
siicundiim (jiiod \\a\)oX ])erfecliiin lu-hnn roriii;ic. Kor-
m;ic ciiiin cst iiili;ien*re, el ideo iion cst liy()osl;isis;
idco cli;uii iion distiii«,'iiitiir ''. Ihi vero ;ihl;itiviis
c;idil ;il) ;ictii roriii;i,e , i|iii csl iii/Kicrrrc , cl tcni^t
;ictiiiii IbriiKie, ipii cst iiuiri'.

V), Atl illiid (|ii()d iiltimo ohiicitiir. ipiod form^i
praeccdit illiid ciiiiis csl roriiwi: dicendiim. (jiiod
loijiiitiir (\v roiiii;i, secundiim (jiiod li;d)(!t ralionem
c;uis;i('. (jiii;t sic j)raeceilit; .scd ;tl)l;itiviis c;idit a ra-
tione causalilatis , (jui;i constniiliir pcr iiiodiim ef-
feclii.s formalis. P;ilet (M'<,'o, (jiiod (jiiod;im iiiodo est
ihi r;iti() ^ /orm.ae, (juod;un iiiodo nitio siqrii; et in
hoc patet resjionsio ;id omnia qu;i(isit;i.

SOHOLION.

!. StMUciUiam S. Docloris d(> liac (iiru^sliono sic csxiiiical
P(>lnis a Tai'. (hic (j. I. a. I.): « .\l)laliv(is dicit liabitiidiiuMn
elfectus sociiDdiini rem, liabitudiiiom ^ofo fonnac solum .s(!-
cundiim modum significandi, sciiicct socundum donominatio-
ncm, sicut cum dicitur: isti lo(juunlur voftjo, \ol currunt cursu.
vol agunt actiono. Idoni (|uippo significadir por \orl)um ct abla-
tivum, sod por ablalivum ut qualitas dononiinans, por vorlnim
ul actus a supposito ogrodions; sicut cum dicilur: 1'ator dicit
Vorbtim vol diligit Spiritum S. Utrumque onim dicit et actum
notionalem ot personam , quac quasi forma denominans signi-
ticatur, cum additur nomon porsonao».

II. Solut. ad I. oriiitur cx (lii|)lici dislinctioiie. Prima est
circa lociitionom atlo o .sc, (lualcnu'^ inlclligilur vol ntiiid in
essentta, vcl alins in persoiia. Socunda (^sumta (.'x llugone)
est ciria duplicom modum, ((uo ali(|uis ali(iucm amat , scil. vel
amoro, quom amaiis iil acci(l(;ns ot aliiid a sc producit, \ol
amoro cssontiali, (|ui cst idcm ac ainans. — Solutionos , (|u;ie
scquuiitur, supponunt , (luod iii 1'alrc ot Filio csi duplox amor,
esseiitialis ot notioiiatis , quortim modorum altcr intolligi potest
sinc altcro, Wcot iion roaliter in his per.sonis distinguantiir.

.Vuctoros alios v idc in Scholio praocodcnti.

ARTICULUS U.

De lociitione: Pater esi sapientia genita, et de alia: Paler est potens oirtute , quam genuit.

Conseqnenter est quaestio principalis de hac lo-
cutione: Pater est sapiens s;ipieiitia genita. Et circa
hoc quaeruntur duo.

Prinio qiiaeritur, utrum illa locutiositadmiltenda.

Secundo, ad intelleclum" hiiius, utrum sit haec

admittenda: Pater est poteiis virtute, quam geniiit.

QUAESTIO l.

(Jtrum recte dici possit: Pater est sapiens sapientia geiiita.

Quod ;uilem priina locutio sit admittenda,
ostenditur hoc modo.

I. Primae ad Corinthios priino*^: Christum di-
^,^po=*'- cimus Dei virtutem et Dei sapientiam ; sed unus-

quisque est sapiens sua sapientia: ergo si Christus
est s;ipientia Patris et est sapientia genita, Pater est
sapiens sapientia geniti.

' Vat. plenius ot perfoclius sic : sed atiquis nmor non est
forma , sed est liypostasis.

' Vide textum paulo superius ex Richardo citatum. — In
initio solutionis Vat. textum sic mutavit in deterius: Ad illud
ergo quod obiicitur, quod formatiter diUgunt.
S. Bonav. — Ton). I.

^ Vat. cum uno ct altero cod. distinguit pro diatinguitur;
falso, ut ex obiect. 4. patct.

■* Pro ratio codd. 0 X hic et paulo post in ratione.
^ Ed. 1 iiiteltigentiam.
•> Vers. U.

b62

SENTENTIARUM LIB. 1.

'■2. Item, Augustinus sexto de Trinitale ' : « Filius
est ars quaedam omnipotenlis et sapientis Dei, ubi
omnia novit»; sed unusquisque artifex est sapiens
sua arte: ergo Pater est sapiens Filio: ergo etc.

3. Item. hor videtur ralione per siFiiile: quia
omnis amans, a quo procedit amor, est amans
amore a se procedente: ergo omnis sapiens, a quo
procedit sapientia, est sapiens sapientia a se ema-
nante; sed Pater est luiiusmodi: ergo etc.

4. Item . Augustinus decimo quinto de Trini-
tate *: « Novit Deus Pater oninia in se ipso, novit et
in Filio»; sed idem est nosse omnia et sapienlissi-
mum esse : si ergo omnia novit in Filio , non tantum
se ipso, sed etiam Filio est sapiens.

5. Item, Deus Pater omnia dicit Verbo, sicut
dicit Augustinus undecimo Confessionum " : « Verbo
tibi coaeterno dicis quaecumque dicis»; sed «di-
cere,utdicit Anselmus, est intelligere»: ergo Pater
omnia intelligit mediante Verbo: ergo cum idem sit
esse sapientem et intelligere, patet etc.

Contra: 1. In divinis sapere est esse*: ergo
Fiindamenta. si Patcr est sapieus sapienlia genita , ergo est
sapientia genita; hoc autem falsum est: ergo et
primum.

2. Item, non inteliecta generatione, adhuc est
intelhgere Deum sapientem: ergo sapientia genita
non est ratio sapfentiae Dei.

CONCLUSIO.

V Loculio: Pater est sapiens sapientia genita,

esl simpliciter falsa.

Respondeo: Dicendum, quod sine distinctione,
cum esse sapientem dicatur essentialiter , quod lo-
conciasio. cutio est simphciter falsa ; et si ahcubi legitur ab
aliquo Sancto, est exponenda. Unde Augustinus in
libro Retractationum ^ illam retractat dicens , quod
melius illam quaestionem in hbro de Trinitate tra-
ctavit, ubi scihcet dicit contrarium ostendens, illam.
rationem non valere: si Pater fuit sine Fiho, cum
Filius sit eius sapientia. Pater fuit insipiens; quia
sapientia non tantum convenit Fiiio, sed Patri et Filio

et Spiritui sancto. Et hoc ipsum dicit de Trinitate
in pluribus locis, sed mnxime in sexto et decimo
quinto ^

\. 2. 3. Ad illud ergo quod obiicitur, quodsoioMo'
Filius est sapientia et ars ' Patris ; dicendum, quod ^'\
ista conceditur : Filius est sapientia Patris sapientis:
nec tamen ista: Pater est sapiens sapientia genita.
Unde notandum , quod cum dicitur sapientia ali- Disuncii
cuius, hoc dicitur dupliciter: aut sicut suhiecti ,
ut albedo Petri, aut sicut principii; genitivus enim
originem importat ^ Quoniam ergo Filius est sa-
pienlia habens originem a Patre, ideo haec est vera:
Filius est sapientia Patris. Cum autem dicitur : Pater
est sapiens sapientia genita, ablativus construitur
in ratione alicuius causalitatis, vel in habitudine '
formae vel principii , et maxime formae; et ideo
falsa est, quia Filius nec forma nec principium est
Patris. — Si tu quaeras , quare non construitur in ^^^^^^
ratioHe formalis effectus, sicut amor cum amante. '""■■•
a quo procedit^: dicendum, quod non est simile.
Et huius duplex est ratio , una communis , alia
specialis: communis , quae sumta est a creaturis : ^*''^' ^-
quoniam quidam sunt actus, qui dicunt motum a \
rebus ad animam , ut sapientia , quidam ab anima \
ad res, ul amare ^^ Ideo comparatio amoris ad
amantem est in ralione exeuntis, non in ratione
impai^tientis , et ideo amor de se importat formam
et effectiim; sed sapientia quia dicit ut ad intelli-
gentem, non ul ab intelligente, ideo ablativus tan-
tum importal formam, non effectum: et ideo est
loculio falsa. — Alia ratio est specialis in divinis , ^^^l^^l'
quia amor procedens est amof proprie, non per
appropriationem , et diligere est similiter dictum
notionaliter , unde importat originem , ut supra " '
monstratum esl ; sed sapientia semper essentialiter,
et hoc quod est esse sapientem nullo modo dicitur ':
notionaliter, quia nullo modo importat originem. Et
ideo est locutio falsa. 1

4. Ad illud quod obiicitur , quod Paler novit j
omnia in Filio; dicendum. quod differt dicere:
novit Filio et in Filio. Nam cum dicitur: novit ,
Filio , ablativus importat rationem formae vel prin- '
cipii cognoscendr; et ideo falsa est simpliciter. Haec
tamen est distinguenda: novit in Filio , quia prae- i

' Cap. 10. n. 11. inlcgrum toxtum vido snpra lit. Magi-
slri, d. XXXI. c. 2.

^- Cap. \i. 11. 2.3.

3 Cap. 7. n. 9. — Toxlns Aiiselmi invcnilur in cius Monolog.
c. .32: Si nihil apud so (suinmiis spiritus) dicorot — cuni idem
sit illi sic dicorc alicjuid (]Uod ost intelligere — non aliquid in-
telligorot. Cfr. ct supra d. 27. p. 11. q. 1. seq.

* Augusl., VII. do Trin. c. 1. ii. I. 2. Vidc liic lit. Magi-
stri, c. 2.

s Libr. i. c. 26, ul)i haiu; soiitontiam, in libr. 83 Qq. q. 23.
prolatam, !'ctracl;it. — Subindo i)luros codd. cum ed. 1 recitat
pro relractat.

'"' I.ibr. VI. c. 1. n. 1. seqq., et XV. c. 7. n. 12. C(r. ctiam
VII. c. l-i.

~ Pro ars Vat. et nonnulli codd. virtus; non bene , quia
hacc solutio rcspicit ctiam secundam obiectionem, quao agit
de arte.

8 Cfr. supra d. 3. p. II. dub. 3, et d. II. dub. 3. Vide et
Scot., Grammat. specul. c. 19.

" De quo vidc art. praec. q. 2.

'f Cfr. Aristot., III. de Anima, text. 38. 46. et oL (c. 8-10.).
Idom VI. Mctaph. toxt. 8. (V. c. i.) respectu obiecti horum actuum
dicit, quod bonum ot malum sint in rebus, sod vcrum ct fal-
sum in monle. — Paulo inlorius Vat. cum cod. cc dicitur pro
dicit.

" Disl. 10. a. 2. q. 1, et hic a. I. q. 1. — Paulo .superius
post dictvm cod. 0 addil 7ion essentialiter lantum, sed.

hisT. xwii. Mvr. II. 01 \i:sT. ii.

I * i * »)

linciio. positio iii runi suo casnaii potvsl (hiliTiiiiiiarc ho»'
verlmm noril iii coiiiparalioiic ad suhicrttnn; t!t
timc t'st lociitio lalsa: csl tMiim seiisus, tpiod Kilius
sil l'alri ralit) ct)|.,Mi()sct'iitli. Vcl |)olcst vtM'huiii dc-
termiiiare iu ct)mi)aralioiie atl ohieclnni: cl liiiic
vera est, et esl sensus, t|ut)tl Filius sit rehiis ct)-
guitis ratit) et exemplar et causa extMuplaiidi. Kl
ilin)d isle pt)ssit esse seusus loculiouis, patet. Qui
tMiiiu piM-lecte co|j;uoscit alitpnMU. cogiioscit omue
tpiod est iii illt): si ergo l*attM- ptM-lecte ct)<,MH)scit
iMlium. et iii Kilio suul omiiia. Qi\io omnia co«,mio-
scit in Kilio. Nec lamtMi e\ lioc setpiiliir . tpiod ' sil

s,'i|)i(Mis Filit». ipiia limit si^Miilicaliir . tpiod Idiiis sit
ratio co^uiosciMidi i|»si l*alri.

'). .\tl illiid ipiod ohiiciliii iiliiiiio, tpiod l'ater
dicil oiimia V'iM'ho; diceiidimi. ipiod lioc ipiod (>st
i/ircfc impoilat orii/iiicnt , imporlal etiaiii cfjrclum
iii iMfaliiia. ipiiMii cllicit |)iM- Wrhiim-'; sed inlcl-
li(/crc iioii iiii|»orlal di- sc iiisi soliimmoilo arliim
esstMilialtMii . ita ipiod iin- iiiiportatde.se res|)i'(iiiiii
;ul ptM'S()iiaiii iiec ail cicatiiram. Idei) iioii oiiiiiiiio
ideiu esl diciMe <liril ornnia Vcrho , et inlc/lifjil
iininia Verho: diccre eiiiiii idiMii csf ijiiod inlclli-
(jcre, )>Qx\ aiupliiis imporlal.

SCHOLION.

I. Ciiin snpienlin, (iiiae osl ii(iiii)u(uiii ossontialc ot tribus
(iivinis porsoiiis coininuiie, iipproi)noiur Filio, (|ui vocalui' m-
pientin genitn, in hac quaeslione lr<ictatur de sapicntia ut ap-
propriatii Filio. — Circa retractationein , (iiiain fecit S. Auguslinus,
(|uaorilur, (]uo sonsu iiUoIlisi dobeiil, cuin noii supponoiuliini
sit, illuiniiiiituin luinc doctoroni uiuiuam nogasso, Patroin sa-
pioiitein osse por suam esseutinlem siipieiitiam. Fortasse ipsc
antea credidor;it, Piitrom posso ;ili(iuo modo denominnri sapion-
toin ii Sapioiitiii genita, (iiiod, u( viildo impropriuni rctractavit
(Cfr. Iiic. diib. 3.).

II. l)e solut. ad I. ot signillcatione genitivi vide dub. 7. —
In solut. ad i. S. Doctor dupiioom sensuin locutionis nosse in
nlii/no distinguit. Eiindom distinctionom S. Tliom. (hic ([. 2.

ii. I. ad 3.) sic oxplicat: « Videre in nliiiiio diciiiir dupliciler;
iiut ciiiiis cogiiitionom in oo iuxipil, sicut... discipiiliis in vorbo
magistri, dicto vel scripto; ant rem cognilam in ;ilio rcpraesc'n-
(iitain iiiluori, sicut aedificator \ido( iirtom suaiii in domo,
(|uain fiicit ».

III. (loncliisio constat apud omnos. .\lox. Il;il., S. p. 1. (|. 01.
m. 3. ;i. 2. g 3. — Scot., in nlroque Scripto, liic q. 2. —
S. Thom., hic q. 2. ;i. I ; S. I. q. 39. ;i. 7. ;id 2. — li. .Ml)ert.,
hic a. 3. 4; S. p. I. tr. 12. ([. oO. m. 2. — r>otr. ;i Tar., Iiic
q. 2. a. I. — Richnrd. a .Mod., hic ;i. 2. q. I. — .Kgid. R.,
hic 2. princ. q. I. — llenr. G;md., S. a. 38. (|. 2, a. iO. q. 6.
n. 8. — Duiiind., hic ([. 2. — Dionys. Ciirdi., Iiic q. 2. —
Biel, hic q. I.

QU.\ESTIO II.
Utrum recte (lici possil: Paler est potens potentia sive virtule , (/uam genuit.

Secundo quaeritur. ulrum haec locutio sit ad-
mittenda: Pater est potens potentia, quam genuit,
sive virtule. Et videtur quod sic :

1. Quia quicumque operatur per aliquem et
opposi- non potest operari sine eo, habet potentiam ab eo:
"""■ sed Pater operatur per Filium et non potest ope-
rari sine Filio^: ergo etc.

± Item, in divinis idem est virtus et operatio*,
ergo cum Pater operetur per Filium, potest per Fi-
lium ; sed quicumque potest per aherum, est potens
potentia illius: ergo Pater est potens potentia genita.

3. [tem , sicut se habet nosse ad sapientiam ,
ita operari ad potentiam ; sed bene se^pitur: iste
novit per illum, ergo est sapiens per iUum'*: ergo
bene sequitar: iste operatur per illum, ergo habet
potentiara ab illo sive per illum : ergo etc.

4. Item, cuin dicitur: Pater operatur per Fi-
lium, haec praeposilio per aut importat causdm,
aut instrumentum. Non inslrumenlum , quia tunc
Filius non vere cooperaretur Patri; et iterum, esset"
indigens, si ageret per instrumentum: ergo in ra-
tione causae. Et si hoc, ergo Filius dat operari
Patri: ergo et potenliam operaudi \ Si tu dicas ,
quod non dicit rationem causalitatis, sed subaiicto-
ritatis: cum ergo simihter habeat Spiritus sanctus
j subauctoritatem in operando, sicut Filius, qua ra-
t tione dicitur Pater operari per Filium, eadem ra-
tione et per Spiritum sanctum. Si dicas, quod
hoc est dicliim per appropriationem ; quaero ratio-
nem appropriandi. Guiu eiiim operatio sit per poten-
tiam, el potentia approprietur Patri, non Filio, non
ergo Filio poterit appropriari ** operari per Filium.

1 Cod. .M adiicit ipse.

- Vat. cum cod. cc quem dicit per Verbum sive ejficit.

3 Cfr. hic lit. Magistri , c. 3. text. Hilarii, et Augimt., VI.
et VII. do Trin. in initio, et Richard. de S. Vict. inopusculo:
Quomodo Spiritus sanctus est amor Patris et Filii.

' Vide supra pag. 135, nota 3. — .Mox pro potest per
Filiuni ed. I est potens per Filium.

5 Plnres codd. ul I W X V bb iiddiiiit sive nb illo.

■^ Supple : Pater.

" Vat. praotor ndcni mss. et ed. I onn'(ti( opernndi, et mox
pro subniictoritnlis substi(iii( subnuctoritntem , piuicis codd.
sulTragantibus.

■* Intellige: Patrem. — Proximo anto pro non ergo Filio
Vat. cum uno et altoro (od. non ergo Pntri ; lalso.

564

SENTENTiARUM LIB. I.

5. Uem, ciiin immedicUa cansa operationis sit
vohintas , et illa approprietnr Spiritni sancto, vide-
Inr, qnod magis debeat dici ^ operari per Spirilum
aancluni , quam per Filium.

Contra: 1. Idem esi esse potentem quod esse^:
Fundameuia. ergo si Pater est potens potenlia genita, ergo habet
esse ab illa.

2. llem, potentia approprialur Patri, ergo nec
per proprietatem nec per appropriationem conve-
nit Fdio: ergo tahs loculio magis est impropria
quam ista : Pater est sapiens sapientia genita.

3. Item. potentia, qua ahquis est i)otens, se-
cundnm ordinem intelhgendi antecedil posse; sed
generatio secnndnm ordinem inteUigendi seqnitur
posse: ergo haec est omnino falsa: Paler est potens
potentia genita.

c 0 N c L u s 1 0.

Locutio: Pater est potens potentia genita, est sim-
pliciter falsa; sed alia est vera: Pater ope-
ratur per Filium.

Respondeo: Dicendum, qnod haec est simpli-

conciusioi. citer falsa: Pater est potens potentia genita, et ma-

gis impropi'ia qnam aliqna praedictarnm. — Ad intel-

hgentiam antem ohiectornm notandum, quod haec

regnla consnevit dari de hac praepositione per, quod

cum verbo aft^o/wto importat auctorilatem , ut cum

dicitur : iste est bonns per illum, vel sapiens vel po-

tens. Cum verbo vero transitivo importat subaucto-

■* ritatem, nt rex punit per ballivnm '. Dicendum est

igilnr, quod haec est falsa: Pater est potens per

condusio -2. Filium ; haec tamen est vera: Pater operatnr per

Filium. El non valet argumentnm: operatnr per

illum, ergo potest per illum, quia per ptimo im-

portat cansalitatem respectu effectns, et poslmodnm

respectn Patris.

1. Ad illud ergo qnod primo obiicitur, quod

soiuiio op- qui operatur per aliquem. potest per illnm; dicen-

dnin. qnod falsnm est, qnia hoc non est, quod

habeat potenliam ab illo, sed quod habet potentiam
cum illo indivisam et dat illi posse ; ideo per illum
operatur et non potest sine illo.

± Ad illud qnod obiicitur, qnod non differt
operatio et potentia in Deo; dicendum, quod verum
est per comparationem ad Deum; differt tamen
quantum ad effeclum connotatum.

3. Ad illud quod obiicitur, quod secjuitur: no-
vit per Filium, ergo est sapiens per Filium^: ergo etc:
dicendum, quod non est simile de nosse et operari.
Quamvis enim nosse sit verbum transitivum, tamen
non connotat effectnm , sicnt operari; et ideo per
non potest cum ipso importare subauctoritatem :
ubi enim est subauctoritas, notatur, quod aliqnid sit
a duobns et ab uno per alterum. Et sic patet illud.

4. 5. Ad illud quod obiicitur, utrum dicat
ralionem causae vel histrumenti; dicendum, quod
neutrum dicit proprie, sed subauctoritatem, quae
importat rationem utriusque qnantum ad id quod
est ibi completionis.

Quod obiicitur, qnod Filio non appropriatur ^
operari per ipsuni ; responsio est , quod operatio est
per virtutem, et virtus appropriatnr Filio, sicut
dicitur primae ad Corinthios primo*': Cliristum di-
cimus Dei virtutem et Dei sapientiam. Ratio antem. Ratw i
quare virtus Filio appropriatur , est, quia virtus
est ultiinum potentiae sive est polentia ultimata '.
Quoniam igitur Filins producitnr a Patre secundum
omnimodam perfectionem potentiae, quia generare
est actus perfectae potentiae — « perfectnm est
enim unumqnodque , quando potest generare tale
quale ipsum est - » — quia igitur Filius accipit po-
tentiam producendi aeque perfectum, sicut ipse et
Pater est, ut Spiritnm sanctum: ideo virtus ei ap-
proprialur; ideo dicitur virtus Patris el dextera ^ ,
et Pater operari per Filium.

Aliter potest dici , qnod virtus dicit immedia
tiorem ordinalionem ad actum quam potentia, quia
potentia ordinatur ad opus per dispositionem , et
Filio appropriatur dispositio, ideo et potentia dispo-
sita '°. Et sic patent onmia quaesita.

Virlus a
propriak
Filio. I

Katio 2

' Supple ciiin (>d. 1 Pater.

^ Cfr. Aiigusl., VI. et VII. de Tiin. c 1. soq^j.

* llaec regula Praepositivo adscribilur supra d. 12. dub. 4,
cunn quo consenlit Alex. Ilal., S. p. I. q. 67. m. 3. a. 3. — Aliquanto
superius post mtrtoritntem cod. V addit drcn suvm casuale.

* liaec conciiisio: ergo est .snpiens per Filium desidera-
lur in Val. nec iion in pliiribiis codd.

^' Siniul aiidi: l'atrem. De hac sententia vide obicct. i. in
fine, ex (iiia etiam apparcl, falsam esse lectionem Val., a qua
ab(>st nou. .Veipie falsa est leclio codd. PQ, (pii, omissa par-
licula iion , posl per ipsum addunt Pntri non. Lectio nostra
nitilur auctoritate cod. T. — Pro obiicitur, quod codd. P Q
(T a recenliore maiiii) ohiicitur, qunre.

« Vers. 21.

7 Aristot., I. de Caelo et iMuiido, text. I 16. (c. I I.) ait: 'II oe
ouvaij.t; tt;; unepoyrii; £(jTiv i. e. « Virliis (|)otenliaJ vero ipsius
exc(>ssionis (ex(;ellenliae) esl ». Qiia(> veiba exponens S. Thonias
(lect. 2'>.) dicil: ViHus rei noii atlribuilur nisi excelleiiliae i. e.

seciindum id attenditur virtus rei , quod est excellentissimum
omnium reium in quod potesl. Et hoc est quod dicilur in alia
translatione : « virtus est ultimum potentiae », quasi scilicet vir-
tus rei determinetur seciindum ultimum, in quod potest.

'"^ Vidc supra pag. 180, nota 5. — Mox pro nt cod. K
scilicet.

" llilarius in exposit. Ps. 137, 7. n. 15. de verbis ei sal-
vum me fecit dextera tua ait : Virtus significalur in dextera ;
et ideo Dominus, qui Dei virtus et Dei sapientia est , nonnun-
quam Dei dextcra cognominatur, per quem adversus omncs
inimicos in omnium tribulationum bello protegimur. — In Val.
et nonnullis codd. verbis et dextera praemitiitur et bracliium,
de quo Augiisl., Enarrat. in Ps. 43, n. 4: Dextera tua , po-
teiilia tua , bracliium timm , ipse Filius tuus.

"^ Codd. Flaabb addunt: Per hoc etiam patet illud de
voluniate (obiecl. 5.), quia, sicut dicit Hugo, » votunias non
exit in opus nisi medianie Tirtute , et ideo virtus est etiani
inimcdintior ».

DIST. XXXII. nillUA.

Si^lIOLfON.

I. In Sdliil. ad i. rcsitoiHlcliir ad (iiiacslioncm, (|iiaic iiiin
dicatur , Patrom oporari por Spiritiim S., siciil diciliir, ipsiim
oporari |)or iMliiim. Ccrliim csl , Patrcm i-ommunicarc Spirilui S.
candcm aj^cndi \iitiitcm, (iiiam commimical Tilio. Halio i^Mtiir,
(liiare uniim dicaiur, altcrum iion , indc liintum cnii i)otcsl,

(|iiod soli Filio appr(i|iniiiir rirtiis, pio (pio S. IJonax. fliipli-
ccm alTcrl ralioncm.

II. I»c liac (piacsl. Iniclaiil H. Allxrl., Iiic a. 7. — l'clr. a
Tar., hic (]. 2. a. 2. — Hiclianl. a .Mcd., jiic a. '2. (|. I. ad .'i.
— Ilciir. (iand., S. a. .1'.». (p 7. — Dioiiys. Carlli., Iiic (|. i.

ULilUA CIUC.V LirTl-KAM MA(;iSTIU.

DUB. I.

In parte isla siiiit (hibitaliones circa litterani et
priiiio de ratione Augiistini, (jiiae ponilnr in littera:
Si Pater est sapiens sapientia genita, quam genuit,
et hoc est ei esse quod sapere , ergo est sapientia
genita. Videtnr eniin istud arguinentmn iion valere,
quia illud non valet: hoc est Patri esse quod ope-
rari; sed operatur per Fiiium: ergo est per Fi-
hum. Ergo nec simihter illud argumentuin valet. Si
tU' dicas , quod iion est simile, quia opeiari conno-
tat eHectum ; ohiicitur , quod idem est Patri esse
quod esse Patrem ; sed tamen istud arguinentum
non valet: Pater deitate est Deus, ergo deitate est
Pater: ergo similiter non valet lioc argumentum :
esl sapiens sapientia genita, ergo est sapientia ge-
nita \

Rp:spondeo: Dicendum , quod arguraentum Au-
guslini est necessarinm: quoniam esse sapientem et
esse in divinis non differunt modo dicendi a parte
rei , sed sohnn a i)arte iiostra. Non sic autem est
esse et operari , quoniam, elsi o;)eran c]uantum ad
priiici[)ale significatum sit idem quod esse , tamen
quanlum ad connotatum differt, et potest esse extra-
neuin , et ita potest ihi esse accidens ^. Tamen hoc
quod est esse Dewn et esse Patrem . quamvis non
differaiit qnantum ad essentiam vel modnm essemli,

dilTerunl laincn (|iiantiim ad inodum sc huljctuli, qui
vere est in divinis, scilicet ' absolutum et compa-
ratum; et ideo non Iransit pat(u-nitas iii siihstanliam.
siciit sapientia; ideo hahet aliiim inodiim dicriKJi.
ipii potest esse extraneus respectii aliciiius attrihiiti.
Ideo ihi est accidens, non autem in argumenlo Aii-
giistini.

DUB. II.

Itein quaeritur de hoc quod dicit, (|iiod Pater
non est sapiens sapientia genita, sed ingenita. Vi-
detur enim male dicere, quia sicut aeternitas ap-
propriatiir Patri , ita sapientia Filio; sed aeternitas
non dehet (hci ingenita , sicut dicit .\nselmus in
lihro de Incarnatione Verhi * : ergo nec sapientia po-
test nec debet dici ingenita. Item, si potest dici
sapientia ingenita^, pari ratione potest dici sapien-
tia procedens ; et ita videtur, quod sapientia sit
appropriahilis Spiritui sancto, sicut et Filio.

luxta hoc quaeritur , quare non dicitur poten- ^'^^^l^'^^ '"'
tia de potcntia , sicut sapientia de sapientia? ■

Respondeo: Dicendum, quod sapientia est de ^^^^^^p^®^'^*
nominihus m"ediis " , quae sunt nata supponere pro ^'""i-
persona. Et ideo sicut dicitur Deus de Deo, et Deus
genitus et ingenitus , ita dicitur etiam sapientia;
non tamen ila proprie, quia noinen abstractum est

' Vat. cum solis edd. 4 , 5 omittit evgo est srtpientia
genitn.

2 Intellige hic sictit infra circa fincm solutionis: fallaciam
accidentis.

3 Auctoritate plurimorum codd. restituimus scilicet , quod
in Vat. desideratur. Pro sciUcet cod. Z id est, ed. 1 secundmn
et non pauci mss. sed. Proxime ante |)ro qui Vat. cum cod. cc
quod; mcndose.

■* Titulus integer est: de Fide Trinitatis et de incarnatione
Verbi contra blasphcmias Ruzclini sive Roscelini, in quo libro c. 9.
Anselmus de aeternitate trium divinarum personarum disserens
ail: « Et quoniam ista nativitas et ista processio sine principio
sunt; alioquin aeternitas nata et aeternitas procedens , quod
falsum est, habet principium : nequaquam Deum incepisse esse
Patrem aut Filium aut Spiritum sanctum cogitare debemus aut
possumus ». Ita te.Ntus originalis, qucm Alex. Ilal., S. p. I. i\.
67. m. I. paulo aliter refert sic: « Anselmiis : Unus est Deus
Pater et Filiiis ct Spiritus sanctus. Et postmodum loquens de

nativitate et processione dicit, quod nativitas et processio sine
prineipiosunt, alioquin csset aeternitas nala ct i)ioccdens: — qiiod
falsum cst — ncquaquam Deum habcre principium aut inccpisse
Patrem aut Filium aut Spiritum sanctum cogitarc debemus.
Ex hoc crgo ^ idctiir relinqui , quod cum aeternitas non debeat
dici nata Ael procedens, quod convcnit soli Patri». Hunc An-
sclmi locum , sicut ab .\lex. Ual. cxhibetiir, S. Donav. ante
oculos habuisse ct ex eo sententiam sumsisse videtur, quod
aeternitas non debeat dici nasci neque ingenita, quam senten-
tiam probat in corp. solutionis. — Vat., renilcntibiis mss. nec
non cd. I, pro ingenita substituit genitn, qua Icctionc argumcn-
tum destriiilur. Paulo superius pro qxiia sicut multi codd. cum
ed. 1 qui't si , qui et dcin omittunt ita ; incongrue.

5 In cod. V hic additur quanium ad Fitiuin, et paulo in-
feriiis post procedens in eodcm cod. Y ct in codd. B D quan-
tum ad Spiritum sancium.

" Cfr. supra d. 5. a. 1. q. I. in corp. — Paulo inferius
post sapientia cod. dd beuc addit de sapientin.

5()G

SENTENTIARUM LIB. I.

qiiodani niodo. Magis tanien dicitur mpienlia de sa-
pieidia qwdm aelernilas de aelernitate , qnia aeter-
nitas signilicat in maiori abstractione quam sapien-
tia, et ideo magis abstrahit a ratione originis. Se-
cundum hoc etiam est concedendum, quod possit
dici sapientia proceden.s , licet adhuc minus pro-
prie. Nec valet ilUid argumenlum; quamvis enim
sapientia non sil appropriabibs Spiritui sancto * ,
tamen per delerminationeiu adiunctam potest trahi.
Ad ilhul-: quare non dicitur potentia de po-
M qmeiiio- tentia ? dicendum, quod non ita proprie dicitur
de^iem.'^'" sicut sapientia de sapientia. Quoniam sapientia
appropriatur Fiho, qui est ab aho et ab aho ha-
bet omne quod habet, ergo et sapientiam ab illo
habet^: ideo sapientia genita e\ sua appropria-
tione praesupponit sapientiam ingenitam. Sed po-
tentia appropriatur Patri, qui non est ab alio; ideo
non sic dicilur potentia de potentia, vel potentia
genita.

DUB. III.

Item quaeritur de lioc quod dicit Augustinus in
libro Retractationum et ponitur in httera: Melius
istam quaestionem in libro de Trinitate tractavi.
Videtur enim non recte loqui, quia, cum compara-
tivum iu utroque extremorum praesupponat rem
sui positivi*, si ibi meliiis, ergo utrobique bene:
ergo si ibi dicil, quod Pater est sapiens sapientia,
quam genuit, videlur quod dicat verum.

Respondeo: Dicendum, quod abusiva est cora-
V paratio ■', quoniam in libro de Trinitate dicit con-

trarium huius, el ideo si ibi befie, constat quod
hic male. Quantum ad hoc tamen, quod ahqua vera
dixit in libro Octoginta trium Quaeslionum de hac
quaestione, ideo non omnino male , sed quodam
modo bene, quodam modo male: et ideo dicit, quod
ibi meliiis, iiiiiuens quod ahquid sit ibi male dictum.
Qui enim unum oppositorum astruit, per consequens
destruit alterum.

DuB. IV.

Item quaeritur de hac responsione Magistri,
quod sapienlia genita esl sapiens de sapientia in-

genita. Videtur euim non esse bona, quia non vi-
detur respondere ad quaestionem. Non enim quae-
ritur , quod sapientia genita sive Filius sit de Patre ,
sed hoc quaeritur, utrum Fihus sit sapiens ® sapien-
tia ingenita.

Respondeo : Dicendum , quod Magister bene
respondet, Hcet verbis paucis, in quibus innuit hanc
distinctionem, quod aliquem esse sapientem aliquo,
hoc est duphciter: aut ita, quod ablativus teneatur
formaliter , et sic Filius est sapiens sapientia genita
et Pater sapientia ingenita; aut ita, quod teneatur
originaliter , et sic, cum sapientia genita sit de
sapientia ingenita, Fihus est sapieus sapientia inge-
nita. Sed quia ablativus ut plurimum construitur in
ratione formae, ideo Magister caute locutus dixit ' ,
quod FiUus, qui est sapientia genita, est de sapienUa
ingenita sapiens, ut verbum non haberet caiumniam;
et ideo bene respondet.

DuB. V.

Ilem quaeritur de hoc quod dicit, quod uter-
que est una sapientia, et tamen solus Pater est
sapientia ingenita. Videtur enim dicere duo oppo-
sita, quia istae duae proprietates * sapienUam con-
tralumt, et cum siiit proprietates disUnclae, distin-
guunt — et hoc patet, quia solus Pater est sapienUa
ingenita — quodsi sapientia disUnguitur, ergo est
aha et aha sapienlia, ergo non una. Item, videtur
falsum dicere, cum dicit, quod solus Pater est sa-
pientia ingenita. Aut enim dicitui- sapientia essentia-
liter , aut personaliter : si personaliter ; ergo non
una sapientia est genita et ingenita, cum Pater et
Fihus non sint una persona; si vero essentialiter ,
non ergo solus Pater est sapientia ingenita.

Respondeo : Dicendum , quod in hoc noinine
sapientia duo est considerare, scihcet signi/icalum
et suppositum. Et quantum ad significatum dicit
essenliam; sed^ suppositum est persona. Et illae
determiiiaUones genila et ingenita iion respiciunt
significalum , sed suppositum , et ita distinguunt
suppositum, manente unitale in significato sive
forma; et sapientia genita et ingenita est aha et
alia, scihcet persona, sed non est alia et aha sapien-
Ua, sicut non est aha essentia. Et ideo Magister bo-

' p

liiiplic; ■ (I
quaestio

Distincl '

• Vat., post appropriabilis Inserlo commale, pro Spiritui
sancto poiiit Spiritus sanctus , liacc vcrba coiincclcns cum .sc-
quentibns.

^ In codd. K. P Q W Y liic additm' quod quaeritur, in cod. T
quod obiicitur.

■* Pi'o illo habet Vat. cum cod. cc alio.

^ Id cst, adicclivum in comparativo i)raesu))ponit, (|uod in
positivo dc utroque cxtrcmo dici potcst, sivc ut ait Aiistot., II.
Topic. c. 4. (c. II.): Si (juid magis et minus dicitur, ct simpli-
citor inest. — Immcdiale post pro si non pauci codd. male sed.

5 Comparativum cnim melius in diclo .\uguslini impropric
accipicndum cst. — De rciraclatione .Vuyiistini vidc su|)ia a. 2.
<\. I. in corp.

•5 Ex codd. F K L 0 rcAOcavimus sapiens , quod Vat. omittit.
Paulo superius pro quod cod. S quare , cod. V ««, nonnuiii
aiii codd. cum Vat. de, quac ctiam subinde posl sive subiicit
an, et mox post Magister cum cod. cc omittit bene.

^ .Miqui codd. ut B I M cum cd. I caute est locutus et
(cd. i cmn) dixil. — In codcm scnsu solvunl hoc dubium
KW\. llal., S. p. I. q. 67. m. 3. a. 2. § 4; B. Albcrt., iiic a. 4;
S. Thom., hic q. 2. a. 2; Pc(r. a Tar., hic q. 2. a. ,3; Richard.,
hic a. 2. q. 2.

^ Scilicet sapientia genita et ingenita. — Mox pro distin-
ctae cd. I distinctivae et infra bene quodsi |)io quia si, quod
habcnt codd. et edd.

^ Cod. M hic repelit quantum ad.

iii

DISTINCTK) XX.XIII.

i)()7

I num ex<Mn|)liim ponil in hoc lorniino Dnis , qnod

si<,Miifi(';vt esscnliuni (!l supponil pcrson.iin. -(^)ii;in(lo

Ad ia«8iio- erfJio (|n;i(M"iliir, nlnim (li(';ilnr ('sst'Hli'i/ilrr , ;inl prr-

^'' sonaUlcr ; (licciKliim , (|iio(l (|n;iiilnin ;i(l si!.,Miiric;i-
tnm (licitnr fsscnliaUlcr , simI (in;inliim ;i(l snppo-
silniii (licilnr personaUler ; et ideo nnlhi (,'st con-
troversi;i '.

Dni. V[.

Iteni (pi;ierilnr de hoc qnod dicil . (piod FiUus
non a seagil, cum Pater in eo manere monslra-
lur ; sed simililer Filiiis manet in \\\[vi\: erpo pari
ratione Pater noii ;i se a<,nt. Ilem, videtnr falsnm
dicere, cum dicil: Infrmus sil non a se agendo ,
nisi a Deo ipse agal , quia secnndnm hoc, cum
omnis creatnni agat a Deo , tnnc videlnr esse
agens infirmum, nec in lioc videtur diflerre Filius
ab aliis.

Respondeo: Dicendum , quod Hilarius duo in-
tendit ostendere ex verbis Domini in Io;inne, et illa
duo ostendit deducendo ad impossibile. Ipse eiiini
Dominus dicit Io;innis decimo qu;irlo ■: Verba, quae
ego loquor vohis , a me ipso non loquor ; Pater
in me manens ipse facit opera. Ex hoc ergo ar-
guit. quod Filius non agit a se , sed a Patre ma-
nente in se, non tantum ut consubstantiaUs , sed ut
principium; sic aulem non manel Filius in Palre,
sed tantuui ut consubstantiaUs. — .\lia est auctori-
tas Domini, loannis octavo% ubi dicit: Qui misit
me non reUquitme solum, quia quae placita sunt
ei facio semper. Si ipse agit semper una cum Patre,
lunc ergo per se agit. — Haec duo probat per de-
ductionem ad impossibile: qnia omnis potentia est a

priiii;i |)ol(Mili;i, (piae primo rcsKlct in l';ilrc: rrgo
si Filins iioii potcst r» Dm , simplicitcr csl impotcns
vel iiifirmns . (pii;i inlirmns li;il)ct p()tcnti;iiii dcfi-
ciendi a .se, non ;i Dco. Itcm, si Filins non ;i).;il prr
se, noii ;igit j)cr virliitem propri;iiii sibi conn;itiira-
lciii : crgo ;ilia esl virlns P;itris cl l"ilii. A sr cniin
et non a se, non lacil distinctioiKMii iii ii;ilnr;i, .scd
.soliim in person;i, (pii:i dicil iMtioncm |)rincipii vel
originis. Prr sr ;int(Mn et non prr sr - i\\u:i prr sr
dicitur coiitra per accid(Mis, sive contra per aliiid —
ponit div(M'sit;il(Mn iiiii;iliini^: cl idco Filiiis ;igit />^v
sr , (|n;iinvis iion a se.

Drit. VH.

Ueiii qna(M'itnr de hoc quod dicit, qnod una rsi
tanUim sapientia Palris , sed non uno modo dici-
tur. Videtur enim m;ile dicere, (pii;i sapieiiti;i sem-
per est^ essentialiter: ergo falsuiii dicit, cum dicit:
nou uno modo dict;i.

Respondeo: M;igister noii vult", qnod sapientia
sit dicla multi])liciter, sed quod sapientia Patris:
quia genitivns potest constriii in nitione originis ,
et sic dicitur FiUus .s;ipientia Patris, vel ipsa sa-
pientia genita sapienti;i P;itris, quia est a Patre :
vel potest intelligi in ratione subiecti, ut dicatur
sapientia Patris, sicut albedo Petri, et sic sapientia
genita non dicitur esse Patris, sed Filii'. Quia ergo
ratio passiva, import;ita per hoc adiectivum genita ,
non est in persona P;itris et Filii una, falsa est lo-
cutio ratione determinationis , non ratione eius quod
esl sapienlia: quia una et eadem est sapientia P;iter
et Filius et Spiritus sanctus, et illa est sapientia P;i-
tris et Filii et Spiritus sancti.

DISTINCTIO XXXIII.

C.\p. I.

Utrum proprietates personarum sint ipsae
personae, vel divina nsia.

Posl snpradieta iiUerius considerari atqne sublilitor
inquiri oportel , utruni proprietates persouarum , quibus

ipsae personae deterniinantur, sint ipsae personae et
sint Deus, id esl divina essentia, an ila sint in perso-
nis^ ut non sint personaej, ac per hoc nec divina e.ssen-
tia. — Quod eniin in personis sint proprietates, nemo
inficiari audet, cum aperte clainct aucloritas, qnod « in proprieiaies
personis esl proprietas, et in essentia uiiitas». Snperius sonls!"''"'
quoque inultis Sanclorum testiinoniis astruximus, per-

' Hoc dubinm solvitiir otiam a B. .\lbfrto, liic a. ull.

2 Vers. 1 0. — l*ost Pater in Vuigata additiir mitem , in
ed. I vero , in \'at. enim. Subinde post manens e\ pluribus
mss. ct ed. I , conseniif ntc Vulgata , adiecimus ipse.

3 Vers. 29, in quo Vulgata post vci-ba misit me adiungit
mecum est et, ac dein post qnta voculam ego. — Paulo in-
ferius post Patre Vat. cum solo cod. cc addit ergo est una
virtus eius et Patris, et sic agnnt nna virtute.

^ Plura do lioc vide supra d. 30. q. 2. in corp. — De
hoc dubio cfr. S. Thom. ot Richard., hic circa lit.

5 Pluros codd. ut P Q X aa bb cum ed. I dicitur.

^' In codd. N P Q aa additur dicere.

~ De duplici sensu genitivi cfr. supra a. 2. q. I. ad I. —
Pro sed Filii multi codd. cum od. I et Filii. — Eodem modo
hoc dubium solvunt S. Thom. et Richard., hic ciica lit.

o68

SENTENTIARLM LIB. L

sonas propriolatibus (iistiniiui alquc deteiiiiinari, ipsas-
(|U0 proprietates, Ires seilieel, propriis expressimus vo-
eal»ulis'. Cuin ergo propriclates ipsae al) aelerno fuc-
rint, (luil)us ipsae personac (ieterminantur el (liflerunt;
(|uomo(lo essent, si in cis non essent; et quomodo in eis
essent , el ipsae personae non essent , quin ibi essel

iiem. snnt multipMeitas ? Onoeirea sicut proprietates esse in per-
personac. ^,,,,;^^ j|;^ ^>j ^>;,^ essc pcrsouas eondtemur, sicul supra ^
auelorilate Hieronymi, ul non pigeal revocare ad inen-
teni, protestati sumus, in expositione fidei ita dicentis:
« Sabellii haeresim deelinanles , tres personas expres-
sas sub pi'0|)rielale disliiiguimus. Non eniin nomina
taiitiimmodo, sed etiam nomiiiiim proprietates, id esl
personas vel, ul Graeci cxprimunt, hypostases, hoc
esl subsistentias, confitemur ». — Ecce aperle dicit, per-
sonas proprietatibus distingui , et ipsas proprielales
esse personas; cuius hic verba perstringimus, quia su-
pra latius posuimus.

Cum(|ue de simplicitale deitatis supra ^ disserere-

Repetitio. mus , aiictoritalibus Sanctorum, scilicet Augustini, Hi-
larii, Isidori nec non et Boethii , evidenter monstravi-
mus, Dcum hoc esse omnino quod in se habet, exce-
pto quod Paler habet Filiiim, nec esl Filius, el Filius
habel Patrem , nec esl Pater; et sic esse in natura
irium, iil qui habel hoc sil quod habet, el lolum ,
(|uod ibi est , imum esse, unam vitam esse; quae
modo non iteramus, ne (jislidium lectori ingeramus. Si
ergo proprietates ibi sunt, singula earum est id in qiio
est, et unum eademque vila singulae sunt. Fateamur
ergo, et proprietates esse in tribus personis, et ipsas
esse personas atque divinam essentiam.

Qmd enim j)roprielas etiam divina natura sit,

item, sunt ostcndit Hilarius dicens, ualivilatem Filii esse naluram.

£"* "^*' Unde in libro septiino de Trinitale * ait: « Utriusque

"Hiiarius. iiatura non dilTerl: unum sunl Paler el Filius. Habet
igitur hoc sacramenti nalivilas, ut complectatur in se
el nomen et naturam e! poleslalem, quia nativitas non
potest non esse ea natura, unde nascatur Filius ». Idem
insexto^: «Nativilas, proprietas est, veritas est ».
Idem in seplimo dicit, « quod naturae nativitas sit in-
lelligenda esse in natura Dei ». Supra " etiam dicit,
« quod proprium Palris est, quod semper Pater esl, et
proprium Filii, quod seinper Filius est » , significans
quod proj^rielas Palris estPater, et proprietas Filii est
Filius. — His aliisque pluribus aucloritalibus apcrte si-
gnificari videtur, qiiod proprietas Filii filius sit, sic et
Deus; ita ct proprietas Palriset j)ro|)rietas Spiritus sancti,
Hoc autein aliqui negant dicentes, quidem proprie-
Quidam hoc tales iu pcrsonis esse, sed non esse personas ipsas,
quia ita dicunt ' esse in personis vel in essentia di-
vina, ut non sint interius, sieut ea sunt qnae secun-
dnm substanliam de Deo diciinlur, ul bonitas, iuslitia,
sed extrinsecus afTixac sunt. Atquc ita essc rationibus

oegant.

ex Hilo

probare contendunt. Si enim, inquiunl, proprietates
sunl personae, non eis personae delerminanliir. — Con- Refaiait.
tra quod dicimus, (juia etiam se ipsis personae difle-
runt, sicut supra * Hieronymus loquens de Palre et !
Filio et Spiriiu sancto dicil : « Subslanlia unum sunt,
sed personis ac nominibus dislinguuiitur ». — Sed ite- Kepiica
rum addunt: Si proprielates ipsae divina essentia sunt,
cum essenlia non diirerant Ires persoiiae, nec proprie-
tatibus dilTerunl. Quomodo enim differt Pater a Filio,
eo quod divina esscntia est, cum in essentia unum sint?

Horum doclrinis novis el humanis commentis verbo Respon «
Hilarii ® respondeo: « Immensum est quod exigilur et
incomprehensibile: extra significantiam est sermonis,
extra sensus intenlionem; non eiiuntialur, non atlingi-
tur, non tenetur ; verboriini significanliam rei ipsius
natura consumil ; sensus contemplalionem imperspiea-
bile lumen obcaecal; intelligenliae capacilalem quod
fine nuUo continetur excedit. Mihi ergo in sensu labes
est, in intelligentia stupor est , in sermone vero non
iam infirmilatem , sed silentiunr confitebor ; pericu-
losum nimis est de rebiis tantis ac tam reeonditis ali-
quid ultra praescriplum caelesle proferre, ut ultra
praefinitionem Dei sermo de Deo sit. Forma fldei certa
est. Non ergo aliquid addendum est, sed modus con-
stituendus audaciae; ([uidquid ultra quaeritur, non in-
lelligitur ».

Celerum haerelicorum improbitas, instinctu diabo- '^iirsui
licae fraudulentiae excitala, nondum quiescit, sed in
tanta rerum quaestione addit: si paternilas et niiatio in
Deo, sive in divina essentia sunt, eadem igilur res
sibi Pater est et Filius. Nam in quo paternitas est ,
Pater est; et in quo filialio, Filius esl. Si igilur una
eademque res habet in se paternitatem et filiationem ,
ipsa et general et generalur; quod dicenles in Sabel-
lianam haeresim pertrahuntur, exlendenles Patrem in
Filium, cum ipsum sibi Fllium proponant et Palrem.
Si vero negaverint, in una Dei essentia paternitatem
esse et filiationem, quomodo ergo dicunt esse Deum?
— His atque aliis argumenlorum aculeis utuntur in
suae opinionis assertionem, ut veritatis formam dis-
secent.

Quorum audaciae resislentes atque ignorantiae pro- Respoi|
videntes, audebimus aliquid snper hoc loqui, Pater-
nilas et filiatio non ita esse omnino dicuntur in divina
substantia, sieut in ipsis hypostasibus, in quibus ita
sunt, quod eas determinant, ut ait loannes Damasce-
nus'": « Characteristica idiomala sunt, id esl determi-
nativae proprietates hypostaseos, et non naturae; ete-
nim hyposlasim determinant et non naturam » . Ideoque,
licet palernitas et filialio sint in divina essenlia , cum
eam non determinent; non ideo potesl dici, quod di-
vina essentia et generet et generelur , vel quod eadem
res sit ibi '* Pater et Filius. Ila enim proprietas deter-

.ues

plicad

' Cfr. (I. XX Vi. V. 2, (<t d. XXVII. .■. 1.

' Dist. XXV. c. 3. in (liic. — Irifia codcl. ABK aperte
ostendit pro nperte dicit.

' Disl. Vlli. pars II.

* Snm. 21.

^ .Num. iO. Scqucns locus VII. n. 22.

e Dist. XXVI. c. 3. Locus Iliiarii (>st XII. d(> Trin. n, 23.
— Vai, Supra enim dixit j)ro Supra etiam dicit.

7 Codd. C D dicuntur. Paiilo iiifcrius codd. A B D E ct edd,
I, 2, 3, 5, 7, 9 af]ixa sunt pro affixae sunt.

8 Dist. XXV. c. ult.

■^ Libr. II. dc Trin. n. 5, scd nonniiilis a Magistro oniissis,
transpositis e( mutatis.

"^ Dc Fide orth, III, c. 6, Vide snpra d. XXVIi. p. I. c. 3.
'1 Ita codd. CD ct cd. I, in cotcris sibi.

DISTlNCriO X.WIII.

:;<;<)

;, .'\ lli'

I licaiit.

Ai slimis

miii.U porsonnm, ul Iijjc propriolalo hyposlasis sll f,'c-
fioraiis, ol illa alia li\poslasis sil ijoiiila; ol ila iioii
idom i-oiioral ol }j;oiioraUii-, sod ailor ailoniiii.

Cao. II.

Quomodu proprietafcs ponsinl essc in nniurn
Dci , ncc caui dclcrmincnt.

Sod forto <iuacros, cum liao pro|)riolalos iioii pos-
siiil osso iii porsoiiis, (|uiii oas dolormiiioiil, (|uoiiiodo
iii ossoiiUa diviiia (^ssc possiiil, iUi ul iioii cam dclcr-
miiioiil. — U(\spoii(loo Ubi ol liic cum llilario': « Ego
iioscio, iioii ro(iiiiro, cl coiisolahor iuc lamcn: Arcliari-
i;oli ncsciuiil, Aiiijcli uou audioriiiil , sa(MUila iioii U'-
nout, Propliola non sensil, Apostolus non inlcrroi^Mvil,
Kilius ipsc non cdldil. Ccsscl ergo dolor (lucrolaruui;
noii putcl liomo sua inlollii^ciitia i,'ciicratioiiis sacra-
moiilum posso coiisc^iui. Alisoliito lamoii iiilolliiiciidus
osl Palor ot Filius » , ct Si)iritus saiictus. « Stat iu lioc
(iuc iiilcllii^ontla vcrboruin : (^sl Filius a Patrc, (jui
csl unigcnitus ab ingciiito, progciiics a pareutc, vivus
a vivo, iioii nalura dcitatls alia ct alia, (luia ambo
unuin ». « Hoc credendo incipe, pcrcurrc, pcrsiste;
clsl noii pervenlurum sciam, tamen gratulabor prolc-
cturum. Qiii oiiim pie inliiiita proseciuitur, etsi non
contingal, ali^iuaiido tamcn proliciet prodeundo. Sed
ne le inseras in illud secretum et arcanum inopinabilis
nativitatis, ne te immergas, summam iiitelligeuliae
comprebcndere praesumens; sed intelligc iiicomprebeii-
sibilia esse». His aliis(iue multis evidenter ostenditui ,
nobis millatenus licere maicslatem perscrutari'\ ius
poiicre potestati, modum circumscribere inflnito.

Verumtameu nondum desistunt impalienUae spi-
ritu agitati, sed opinionem suam etiam Sanctorum au-
ctoritatibus munire conanlur, quibus ostcndere voUml,
proprictalem, qua Pater est Pater, et proprietatem ,
qua Filius est Filius, non csse Deum, ad boc inducen-
tes verba Augustini super illum locuui Psalmi: Ei
non esl substantia, ita dicentis^: «Deus est quaedam
substantia. Unde etiam in fide catholica sic aedifica-
mur, utdicamus, Patrem et Filium et Spiritum sanctum
unius esse substantiae. Quid est unius substantiae ?
Quidquid est Pater, quod Deus est, hoc est Filius,
hoc est Spiritus sanctus. Cum autem Pater est, noii

illiid cst (|U()d ' csl. I'alcr ruww non nd so, sod ad Fi-

liiim diciliir; ad sc aiilcm Dcus diciliir. Ko crgo (|Mod

vol (|Uo Dcus vs[ , siibslaiilia csl. Fl (iiiia oiiisdcm sirl)-

stantiac csl Filiiis , prociildiibio cl Filiiis csl Dciis. Al

Ncro (|uod l'aler csl, (piia iioii siibslaiiliac iiomon csl,

.scd rcrorUir ad Filiuiii, iion sic (licimus, Filiimi l'a-

Irem cs.sc, siciil dicimus, iMliimi Ifcum osso ». — Kx

his vorbis signilicari diciiiil , (piod propriclas 1'alris

vcl propriolas Filii uoii sil Doiis vol csscnlia (li\iiia.

(]um cnimdicil: Ko (|uod Deus esl, .substantia ost, s(mI

(|U()d 1'atcr csl, subslanlia '' non osl; apcrlc, iiKiuiiiiil ,

oslondil , id cssc siibstaiiUam , (|iio Dciis (\sl; id v(;i'o

(luo 1'atcr cst, iion ossc subslaiiliam. Itoiii cum ait:

1'alcr iion illiid ost (piod cst, oslciidit, ciiiii iioii csse

Patrcin, (M) (piod subslaiilia esl. Non ciiim simpliciter

dixit: PaU'r iioii illiid ost (piod ost, scd all: cum Fa

ter cst , noii cst illiid (piod esl, signilicans, (|iio Pater

cst non csse illud (pio c.h( , k\ cst (\sscnliaiii. Haoc illi

ila cxponenlcs, sua commciita simplicibus ot iricaiilis

vcra vidcri raciunt. — Nos aiiloni alilor foro isla intolli- Aiii.!r ,\iagi.

genda dicimus. Diccns cnini : oo (piod Deus cst, siib- nit. "^*^

slaiitia ost; sed (iiiod Patcr osl , subslantia noii csl,

boc intolligi voliiit, quia esscnUa Dens esl ct deitalo

substaiitia est. Eo cnim substantia cst, ([uo Detis est,

et e convcrso , cuius ea cst deitas, quao est substan-

tia, et subsUintia, quae dcitas; sod (luod Patcr esl ,

non est substantia " , id est , non {pio Pater cst , eo

substantia est, (piia proprictate generationis Patcr est,

(lua substantia non cst. Ipsam lameii proprietatcm

substantiaui esse non ncgavit. Ita etiam illiid inlelli-

gendum est quod ait : Cum Pater est , iion iilud cst

quod est , id est, non illo Pater est, quod vel (luo ipse

est^ id est esseutia, sed noUone.

Itom illis verbis Augustini vehementer insistunt Aiiumiocnm
superius ' posiUs, scilicet Verbum , secundum quod
sapientia est et essentia, hoc est quod Pater; secun-
dum quod verburn, non hoc est quod Pater. Si, in-
quiunt, Verbum uon est hoc quod Pator, secundiim
quod est verbum, id ergo, quod * verbum est, iion.est
illud quod Pater est: proprietas igilur, qua verhum
est, non est id quod Pater est, non est igitur divina
essentla. — Ad quod dicimus, (piia licetsecundum quod i^esp. .Magi-
verbum non sit hoc quod Paler est, oa tamen pro-
prietas, qua verbum est , est id quod Pater cst, id
est divina essentia, sed non est hypostasis Patris.

1 Libr. 11. de Trin. n. 9. 10. 11, scd iiiurimis a Magistro
onfiissis et ti-anspositis.

2 Respicitur Prov. 25, 27: Qui scrutator est niaiestJiti!?» Oj)-
primetiir a gloria.

^ August. Enarratio in Psaini. 68, 3, sermo I. n. 5.

* Vat. et aiiae edd. , exeepta I , addunt vel quo, refra-
gantibus codd. et originali. Paulo inferius pro quod vel quo Deus
est originale iiabet: quod Deus est , hoc ipso. Post mn substaii-

S. Boiwv. — Tom. I.

tiae codd. et pliirimac cdd. contra Vat., cdd. G, 8 ct originale
omittunt nonwn.

^ Codd. ABCE et ed. I substantiae : pauio post cod. D
quod Deus pro quo Deus, cl quod Pater pro quo Pater.

° Codd. et cdd. 3, 7 substantiae , quod repctunt infra ante
id est.

' Dist. XXVll. p. II. c. 3.

« Ita codd. A C D E et ed. 1 , cod. B et aliae edd. quo.

570

SENTENTIARLM LIB. L

COMMENTARIUS IN DI8TINCTI0NEM XXXIII.

De proprietatibus in cornparatione ad essentiam et ad personas.

Post supradicta interius considerari oportet etc.

DIVISIO TEXTUS.

Supra egit Magister de nominibus substantiali-
bus, et de proprietatibus per se et singillatim. Hic
tertio loco agit de his ^ in comparatione , et hoc
secundum convenientiam et differentiam ; et habet
pars ista duas partes. In prima quaerit Magister de
proprietatibus in comparatione ad essentiam et per-
sonas. In secunda vero agit de comparatione per-
sonae sive rei naturae ad naturam, infra distinctione
trigesima quarta: Praedictis adiiciendum est etc.

Prima pars habet duas secundum duo opera
sapientis , quorum prinuim est « non mentiri , de
quibus novit » ; et secundum est « mentientem posse
manifestare ^ » . Unde in prima parte primo osten-
dit et probat veritatem; in secunda eam defendit
contra falsitatem, ibi: Hoc autem aliqui negant.

Prima pars habet quatuor partes ^ In prima
ostendit , quod proprietates sunt personae et in per-
sonis , per naturam ipsius proprielatis , quia aeterna
est et distincta. In secunda ostendit iUud idem vio-
lentia auctoritatis *, ibi : Sabellii haeresim decli-
nantes, ubi ponit auctoritates Hieronymi. In tertia
ostendit hoc ipsum per naturam divinae simphci-
tatis, ibi: Cumque de simplicitale divinitatis. In
quarla ostendit, quod proprielates non tantum sunt
personae, sed etiam divina essentia. Et hoc probat
efTicacia auctoritatis , ibi: Quod enim proprietas
etiam divina natura sit, ubi ponit auctoritatem
Hilarii.

IIoc autem aliqui negant dicentes etc. Haec
est secunda pars, in qua ponit Magister veritatis
probatae defensionem ponendo ahorum rationes et

suas responsiones. Et quoniam duplex est modus
impugnandi veritatem, scihcet per rationes et aucto-
ritates , ideo haec pars habet duas partes. In prima
ponit rationes et responsiones ; in secunda aucto-
ritates , ibi : Verumtamen nondum desistunt etc.

Prima pars habet quatuor partes \ In prima
ponit oi)iectionem , quod proprietates non sint per-
sonae; et quia rationalis erat, respondet ad veri-
tatem. Secundo vero subiungit aliam rationem, et
quia curiosa videtur, respondet ad hominem, non
ad orationem ^, ibi : Sed iteruni addunt etc. Tertio
adhuc resumit rationem ihorum et respondet ad
veritatem , ibi : Ceterum haereticoruni improhi-
tas etc. Quarto et ultimo subiungit eorum interro-
galionem, et quia curiosa erat, praefigit terminum
humanae inquisitioni , ibi: Sed. forte quaeres , cum
hae proprietates ctc. Et quaehbet islarum partium
posset subdividi , sciiicet eo quod primo ponit oppo-
sitionem et secundo responsionem , et iiiud manife-
slum est in iittera.

Verumtamen nondum desistunt impatientiae
spiritu etc. Haec est ultima pars, in qua respondet
Magister auctoritatii)us, quas inducunt; et hal)et haec
pars duas partes secundum duas auctoritates Augu-
stini, quas inducunt: et prima sumta est ab ex-
positione Psaimi, secnnda vero sumta est ab Au-
guslino, de Trinitate septimo. Prima pars ponilur ibi:
Verumtamen nondum desistunt etc; secunda poni-
tur ibi: Item illis verbis Augustini. Et quaelil)el
haruin potest subdividi , quia primo ponit aucto-
ritatem sive rationem. secundo vero dissoivit.

' Codd. aa bl) addiint quae dicuntnv.

- Ili duo tcxtiis inveniuntur apud Aristot., I. Elench. c. 2.
(c. I.).

^ Codd. I X aa hb cum ed. 1 particulas. Aliquanto infcrius
pro (listincta codd. aa blj distinclivn.

* Vai. ppr violentiam anctoris Sabellii. Mo.\ pro auctori-
tate.i cod. W aucloritatem.

^ t^odd. X aa bb cun» cd. 1 particulas. Paulo inforius pro
raiimialis codd. G Y Z cum ed. \ rationabilis.

" Pro orationem Vai. rolionem ; utriusque lectionis idem
est scMisus. Noslram lectionem liabont omnes codd. ; terminus
ad orationem sumtus est ex Boetliio (cfr. supra pag. 131,
noia 6.).

DIST. XXXIIl. AHT. INICI S Ql \KST. I.

:)7i

TUACTATIO QllALSTIONlM.

A(l intellijfciiliain praescnlis (lislinclionis (|n;ilii()r
(inaernntni'.

Priino (jiiaeritnr Av, (^omparatione proprietatis ad
personain.

Secnndo, de coinparatione |»ropiiet;itis ;id <'ss(Mitiani.
Tertio, de eoinjKiratione niiins |)ro|)ri('l;itis ;i(l aliain.
(^)n;irt(), de coiiip;ir;ition(! einsdtMii propriiUalis ;id*
se ips:iin.

AliTICULUS UNICUS.

De diversis comparationibus proprietatis.

QUAESTIO I.

Utrum proprietas sit persona.

lam.

Qiiantnin ergo ad priinnin quaeritur de coin-
paratione proprietatis ad personam. Et quaeritnr,
utruin proprietas sit persona. Et quod non , osten-
ditur hoc inodo.

1. Ubicumque est vere determinans et determi-
d opposi- natum secunduin rem, ibi determinans differt a de-

terminato — nam si non differt, non est determinans
vere, sed totum est determinatum — sed persona
in divinis est vere determinatum, et proprietas vere
deterininans, quia proprietas vere et non secundum
modum dicendi solum distinguit personam: ergo
proprietas differt a persona. Sed diflerentia non
praedicatur de se in abstraclione ^ : ergo nec pro-
prietas de persona, vel e converso.

2. Item, ubicumqne est vere abstractum et con-
cretuin, ibi differt quod abstrahitur ab eo, a quo
abstrahitur ^ ; sed proprietas significatur in concre-
tione ad personam, cum dicitur Pater, et in abstra-
ctione, cum dicitur paternitas, et non tantum est
differentia in modo loquendi, quia aliqnid dicitur
de Patre, quod non de paternitale: ergo vere dif-
fert paternitas a persona. Sed quod vere differt ;ib
alio non praedicatur de eo in abstractione : ergo etc.

3. Item, ubicumque est absolutum et respecti-
vum, absoiutum non est ipse respectus, quantum-

cumque se ipso referatur — nnde (|u;inivis niateria
se ipsa referatur ad formam , tamen non est ipse re-
spectus ad formam ■'' — ergo cum iii (hvinis per-
sona vere sit siibstantia absoliita, relatio sit verus
respectus, quantumcumque se ipsa referatur per-
sona, non est verus respectus sive ipse respectus,
nec e converso: ergo proprietas non est ipsa per-
sona.

Ex his tribus suppositionibus arguebat Porre-
tanus, quod persona non est proprietas, nec e con-
verso. Et quia omne quod est in persona, est
persona propter summam simplicitatem, arguebat
ulterius, quod proprietates non sunt in personis, sed
assistunt.

4. Et quod ista positio sit conveniens, videtur
auctoritate V>oQ\h\\ de Trinitate^ Dicit enim, quod
« relatio non in eo quod est esse consistit, sed in
comparatione».

5. Item, lioc ipsnm ostenditur ratione, quia
omne quod advenit ahcni et recedit sine sui muta-
tione, non praedicat aliquid, quod sit in dlo, sed
solum ^ assistens; sed relatio est huiusmodi, ut patet
in dextro et sinistro: ergo elc. Cum ergo pro[)rie-
tates sint relationes, non sunt personae nec in per-
sonis, sed assistiint.

1 Sic non dicitui': rationaie est rationaiitas. Hoc argumen-
tum Gilb. Porret. insinuatur liic in lit. Magistri , c. I. circa
medium.

- De quo vide supra d. 27. p. 1. (j. 3.
Vide supra d. 3. p. 11. a. 1. q. 3. ad i. — Mox post abso-
luta codd. I X bb cum ed. 1 subiiciunt et. Aliquanto inferius
cod. T omittit verba verus respectus sive.

^ Ci\p. o: « Quae tota uon in eo quod est esse consistit,
sed in eo quod est in comp:iratione alicjuo modo se habere ».
Ibid. insinuatur et pro.xime sequens argumentum , de quo vide
supra pag. io3, nota 3. Clr. etiam Commenl. Gilb. Porret. in
lumc locum. — Sola Vat. in hoc textu perperam omittit non.

5 Vat. cum cod. cc addit est.

57^

SENTENTIARUM XIB. l.

Contra: 1. « Onine simplicissiimim est id quod
Fundameuifl.habet, excepto eo, ad qiiod relative dicitur». Haec
est Augustini undecimo de Civitate Dei ^ et per se
nota est; sed divina persona est simplicissima, ali-
ter non esset Deus, et non dicitur relative ad pro-
prieUitem: ergo est proprietas.

"2. llem , omne perfectissimum est omne illud a
•tjuo perficitur et denominatur — haec per se nota
est, quia aliter denominans et perficiens esset perfe-
ctius eo ; et Augustinus islam proponil quinto de
Trinitate - dicens , quod quia i[)se Deus est ma-
ximus, ideo est sua magnitudo — sed persona di-
vina est perfectissimum quid et denominatur sua
proprietale: ergo persona est sua proprietas, et Pater
est paternitas.

3. Item , omne simphciter primum est quidquid
habet, excepto eo quod est ex illo ' — nam si habet
ahquid quod non sit ab ipso, vel quod non sit
ipsum , illud est aeque primum ut ipsum : ergo
ipsum non erit simpliciter primum — sed Pater ha-
bet paternitatem , et pateriiitas non est ab ipso, el
ipse est simphciler prinius: ergo Pater est paterni-
tas, eadem ratione Fihus est fdiatio, et Splritus san-
ctus processio.

Ex his concludilur, quod proprietates non sunt
tantum personae, sed etiam in personis.

4. Et quod istud verum sit , videtur auctori-
tale Hieronymi in hbro de Expositione fidei cathoh-
cae ad Damasum^: « Tres, inquit, personas expres-
sas sub proprietatibus distinguimus ».

0. Item, hoc videtur ratione. Quia omne cjuod
V est, aut est ens per se et in se, aut in alio ^. Pro-

prietates igitur aut ?>\m{per 6'e entes, et-ita subslan-
tiae; aut in alio. Si in alio, non nisi in personis.
quia proprietas non est nisi in eo cuius est proprie-
tas. Si per se, ergo proprietas est substantia: aul
ergo creata, aut increata, aut media. Sed non
creata , nec media — ihud constat — restat ergo,
quod increata: ergo sunt personae.

C 0 N C L U S 1 0.

Gilbe

OpinH

Proprietas esl pei'sona et in persona , ta^nen pro-
prietas et persona differunt secundum modum
se habendi.

Respondeo : Dicendum , quod de comparatione
proprietatis ad personam triplex fuit opinio.

Prima positio fuit , quod proprietates non sunt opinioHk»!'
yersonae nec in personis , sed assistunt personis.
sicut relatioiies. Et ratio, quae movit istos, fuit per-
sonarum pluralitas e~t divina simplicitas. Quia enim
personae" plures sunt, plures habent proprietates ,
quae vere differenles sunt. Et quia differentes sunt ,
si essent in persona , auferrent ei simplicitatem.
Quae cum non possit auferri a divinis, posuerunt.
proprietates esse assistentes personis, non esse per-
sonas. Et huic videtur consonare natura relationis,
quae non videtur esse in substantia ' nec praedicare
aliquid in subiecto, sed dicere respectum ad aliud. —
Et haec positio, etsi rationabilis aliquo niodo fuit, improi,u «i
tamen stare non potest, quia ponebat, relationes in !

divinis nec Deum esse nec creaturam. Unde etsi in i

principio sui modicum contineret errorem, ducebat I i
tamen ad magnum ^; et ideo retractata fuit in Con-Retraco i
cilio Rhemensi, et magister Gilbertus Porretanus ore
proprio retractavit.

Ideo fuit secunda opinio ®, multum differens ab
ista, videlicet, quod proprietates omnino sunt per-
sonae nec differunt nisi solummodo in modo loquen-
di, et tantum sunt tres proprietates, sicut sunt tres
personae. Et ista positio fundata est similiter super
divinam simplicitatem. Quia enim personae sunt sim-
plicissimae, se ipsis distinguuntur, et ipsae sunt suae
proprietates nec habent alias differentes re, sed solo
modo loquendi. Et ista positio fuit magistri Praepo-
sitivi, et magis est probabilis quam praecedens. —
Attamen ipsa improbata eslsupra, distinctione vige-
sima sexla'% quia una persona plures habet rela-

Improli

' Cap. 10. 11. 1: Ideo simplcx dicitur, quoni;im quod habet,
hoc cst, cxcepto quod relative quaeque persona ad alteram di-
citur. — Iri cod. 0 post Haec cst additur regiiln.

^ Cap. 10. n. II: Deus autcm, quia non ea magniludine
magnus est, quae non est quod est ipse, ut quasi particeps
eius sit Deus, cum magnus est — alioquin ilia erit maior ma-
gnitiulo (|iiam Ueus, Deo autem iioii esl aliiiuid niaius — ea
igiiur magnitudino magiius est, qua ipse est o;idem magnitudo.
Cfr. ct Vi. c. 7. n. 8. scq. — .Mox post quod ex codd. I M W X Z
bb restituimus coniunctionem qnia, quae in Vat. desideratur.
Codd. I X 1)1) oniittiint ipse ante Deiis. Paulo superius pro nliter
denominnns multi codd. cum ed. 1 incongruc tmic denominans.
Deinde post eo cod. 0 (L in marg.) addit: ad minus secun-
dum quid; et si secundum quid: ergo simpliciter , maxime
in simplicissimn , utu non est quid el quid. In fiiie argumenli
^oci palernilas cod. I praemiitit sua.

^' Codd. I M bb cum ed. 1 ab illo.

* Vide supra d. XXV. c. 3. — Pro ad Damasum codd.
et edd., except. 4 et 5, ad Philippum.

^ Cfr. supra pag. 116, nota 6. — Mox pro substantiae Vat.
cum paucis codd. substantin.

^ In cod. bb et ed. I hic additur vere.
^ Codd. E F I M X aa bb subiecfo.

* Aristot., L de Caelo et Mundo , text. 33. (c. 5.): « Qua-
l)ropt(>r quod in principio modicum esl, in fine fit perquam
magiium», quam scntentiam Averroes in suo Commentario in
hunc locum sic exprimit : « minimus crror in principiis vcl in
principio rei cst magnus in ultimo ». Ilaec .\\errois verba postea
apud Scliolasticos fi-equentissima eranl. — Paulo ante pro con-
tineret Vat. cum aliquibus codd. et ed. 1 continet.

^ Codd. I V et ed. 1 posiiio. Paulo inforius ante \ ocem
lantum cod. T repolit quod.

'" Quaest. 1-3. — Post Attamen in initio liuius propos. cod.
1 ct ed. 1 subiiciunt et.

DIST. XXXIII. AHT. UNICUS QlIAKST. I.

!)7a

Ratio.

liones, qnae snnt vorao rcialionps; ot plnros pcrscv
nao liabcnt nnani propiiclaltMn; cl nna pcrsona alio
et alio niodo se lialict ad Kilinin ct ad Spiritnni
sanclnin, etiain secniulnin rein. Kx ipio ncccssario
seqnitnr, (jnod realiter aliqno inodo dincrt propiie-
tas a persona, et non solnm in inodo lo(pieiidi, si-
cut dicehat ina<fister Pracposilivns.

Et propter hoc intclli<][(^n(lnin , (piod nira^pie
'l^iuni do pracdictarnm positioiinm aliipiid vcri dixit el in
',*"'"" aliqno defecit. Nain priina , quae dicehat, (piod pro-
prietat(3s aliqno modo dincrnnt a personis. vcriim
dixil; sed in hoc inale, (piod dixit simpUcUcr tWii^
lcrre. Scqiims , (piae dixit, (piod proprietates sint
pcrsoiiite, vernm dixit; S(^d in hoc excessit, quod
dixit, quod nuUo modo dilTerniit a pcrsoiiis.

Ideo ex his dnahus [msitionihus conflatnr * una
ii.siot.vera et communis positio, quam teneiit modo ma-
ij;istri communiter; qnod proprietatcs sunt personae
et in personis, tamen aliqno modo dilTerunt a per-
sonis. — Et quod ista positio sit C()nvcni(3ns, patet,
si quis inspiciat natnram [)ro[)rietatum. Dictnm cniiii
esl supra'^ cum ([uaerehatnr, quid csset [)ro[)rietas
in divinis, quod crat relalio. Dictum cst etiam, c[Uod
relatio ratioiic comparatioiiis, qnam hahel ad suhie-
clum , transit iii snhstaiitiam iii divinis; et ideo de
suhiecto suo oniniiio vere praedicatur, ut Pater est
paternitas. Ratioiie vero com[)arationis , quaiii liahet
ad ohiectum, inanet verissime in diviiiis et hahet
quodani niodo difTerentiam a [)ersona; nec facit se-
cundum hoc compositionem , sed distinctioiiem respe-
ctu cuius est. Coiiqiosilio enim attenditur per com-
parationem proprietatis ad suhieclum, distinctio re-
spectu ohiecti. Et ex hoc patet, quod proprietas est
persona el in persona, quia idem est per essentiam
I lusio 2. sive modum ' essendi, dilTert taineii ([uantum ad
modum se hahendi. — Concedendae igitur sunt ra-
tiones, quod proprietates simi personae et inpersonis.

1. Et patel ex dictis responsio ad priinum argu-
mentum. Qnia enim aliquantulam habent ditTerentiam
proprietas et persona [^enes niodum se hahendi, ideo
proprietas vere determinat et distinguit; hoc tamen
non tollit praedicationem % quia modus ille non addit
aliain essentiani.

2. Ad ilhid ([uod obiicitur secundo de abstra-
clione, dicendum, quod noii est abstractio secundum
rem, sed solum secundnm modum intelligendi et
loquendi : qnia ahstractio respicit suhiectmn in quo,

iiduni.

1,
litio op-
utoruni.

ct secunduiii illiim r('S[)('c,liim transit*; quia tamen
maiict in coiiijiaratidiM' ad lcrininuni , liinc e.st, ipiod
iclatio noii tantiim iiiodo loijiicndi dilTcrt. ncc tamcii
oporti^t, (jiiod sit ilii vcra ahslraclio.

8. Ad illiid (jiiod ohiiciliir tcilio, ([iiod ahsolii-
liiiii iioii (licitiir d(i res[)cctivo; diccndnm, (juod ve-
ruiii cst iii crcatura, (|iiia respcctiis i[)se verus aiit i««iatio in
esl alius per (js.sentiam. aiit in coiii|)aratione ad aliiid r.ri a reia-

. • . . • ... lioiipin Deo.

[)cr csscntiain, iit matcria cl loriiia , ijiiornm iicii-
truin est iii divinis: undc r(!.s()cctiis in cnsitiiris [lo-
nit dc[)eii(l(!iitiaiii, (!t ideo [irival siimmam siiii|)lici-
tateiii, el idco iioii [iracdicatiir iii cniatiiris. Oiiiiie
eiiiin siinplicissimuni est iii(lc[)ciidens oninino''. Iii
dimn is {initww relationes diciint i('S|)ccliim siiic (l(![)en-
dentia; et idcK) noii iirivant siimmam simplicitatem ,
et idco dicunliir dc hyiiosta.sihus.

4. Ad ilhid ([iiod obiicitiir [xxstmodmii , (|iiod
omiies relationes sunt assistentes; dic(Midniii, ([iiod '
esse in comparatione dicimtnr a Hocthio, noii f[uia i:x[.ii<atur

, . ... , Iloelhiuj.

non sint iii re, sedquia, cum smt m re, non siint
in ea ahsolute , sed in comparatione ad alterum;
quo qiiidem miilato et corrupto, contingit relationcm
pariter cornimpi ct desinere pro[)ler hoc, ([uod iion
est in subiecto ahsolnte, sed ad alteruin; nihilomi-
iius tamen est in subiecto.

3. Ex hoc patet responsio ad illud quod ohiicit.
Nam illud non hahet verilatem iiisi in ente absoluto,
non respectivo. Et illud * trahitur ex ratione et ver-
his Boethii: cx ratione, quia quando dico, hoc esse Probatio i.
ordinatum ad aliquid, non nihil dico de illo, de
quo dicitur, et quando de aliquo, quod noii liabet
ordinem, fit habens ordinem, quia non erat illud ad
quod ordinarelur — et ideo ordo erat in potentia
in hoc non® ratione sui, sed ratione eius ad quod
est — quantnm est ex parte sui, erat in actu ; et ideo,
nnlla mutalione facta in ipso, sed in obiecto, intro
ducitur in esse et desinit. Et lioc patet ex verhis probatio 2.
Boethii, quia Boethius non negat simpliciter, quod
relatio non in eo quod est esse consistit, sed non
lotalitei|' consistit. Unde dicit'": « Non potest praedi-
catio relaliva quidquam rei, de qua dicitur, [)er se
addere, vel minuere, vel mutare, quae non tota in
eo quod est esse consistit». Ex hoc innuit, quod
aliquo modo consistit; et ideo nec in creaturis nec
in Deo est verum dicere, quod relatio non sit in ali-
quo; sed verum est dicere, quod non tota est in ali-
que absolute.

' (]od. bb conpdtur.

2 Dist. 26. q. 2.

3 Codd. T X vod modnm praeniitlunt secnndum. Paulo
post voci rationes cod. R bene adiungit ostendentes.

* Scil. qua propfielas praedicatur de persona , et c con-
verso.

^ Suppie cum Vat. in snbslantiam. In flne solutionis ante
vera Vat. cuni paucis codd. omittit ibi.

^ Cfr. supra pag. 169, nota 4.

' Simul oudi relationes. — Immediate post pro m compa-

ratione plurimi codd. cum edd. 2, 3, i, 5 pei-peiam in relatione;
cod. T sic : ijtiod non esse retationes dicuntur, non qnia etc.

8 Cod. T tm, cod. L idem, alii codd. falso ideo. Paulo
superius post absotuto cod. T et nonnulli alii inserunt et.

^ Pro in hoc non codd. MPQX et tioc non, codd. CO
nec lioc, cod. T brevius sic : in hoc , iamen ratione sni erat
in actu , et ideo etc.

'" Libr. de Trin. c. -5. — In loco citato Val. quae mutavil
in qnia, renitentibus tum codd., tum ed. 1. tum etiam textu
orisrinali.

574

SENTKNTIARUM LIB. l

SCHOLIOK

I. Quod sinl proprieMes in divinis, iiinn supra (d. 26. q. I.)
probaiuni esl, ct siniul aliquid dictuni est de natura caruni
cl de duabus extremis falsisque opinionibus Gilberli Porretani
et Praepositivi. in iiac (|uaestione natura })ropriet:itum accura-
lius dcterminalur. — Gilbertus , lipiscopus Piclaviensis (f 1 1 54),
in pliiiosophia immoderato realismo addictus, ex scntentia Boe-
ihii (in i. ad opposit.), quod rejatio liabeat tantum esse in com-
parationc, id esl iu ordine ad terminum, inferi'e voiuit, rela-
tiones mn csse personas , nec reduci pcr idenlitatem ad essen-
tiam; item, ipsasnon esse nec in personis nec in essenlia (scilicet
denominative, et secundum nostrum modum intelligendi quasi
j)er informationen»), sed eas esse tanttmi assistentes , utpole
respectus ad aliud. Ut ipsius sentcntia meiius intelligatur, haec
ex B. Alberto (S. p. 1. Ir. 13. q. 52.) transcribimus: Distinguunt
(Porreiani) inter subsistens , existens , insistens et assist^ns.
Subsistens dicunt esse quod sibi ad esse sufficit ct alio noii
indiget; sic est divina essentia. Existens autcm dicunt esse
quod alio quodam ut causa indiget , cx quo sit, sicut causatum
et crealum. Insistens autem dicunt esse quod ad aliud lluil ut
ad subiectum, in quo insit. Assistens vero dicunt quod non
inesl, sed per habitudinem alicuius extrinseci dicit respectum
unius ad alterum, sicut relativa, quorum esse est ad aliud. Et
tales respectus dicunt esse in his nominibus dominus et crea-
tor. — .\rgumenta pro liac sententia principalia habes hic 1-3.
ad opi)OS. Hunc errorcm conllxit Concilium Rhemensc, an. 1 1 i8
ab Eugenio 111. celebratum, his verbis: « Credimus et confiten)ur,
soluu) Deuni Pati'em et Filijui) et Spiritum S. aeternun) esse ,
nec aliquas omnino res, sive relationes, sive proprietates, sive
singularitales vel unitates dicanlur , vel alia huiusmodi adcsse
Deo , quae sint ab aeterno et non sint Deus ». — Praepositivus
V conti'ai'io ex eodeni pi'incipio divinae simplicitatis intuiit aliam
cxtremam opinionem , scilicet proprietates esse quidem personas,
sed non esse in personis , cum non dlffcrant a porsonis nisi

modo dicendi. Hic error refutatur argg. 3. 5. jn fundam. et in
corp. — Media igitur et vera sententia statuil, tum quod propric-
tates suni personae per identitatem, tum quod sunt in personis
propler quandam distinctionem, ab inteilectu nostro necessario
et saltem cum fundamento ex parte rei faciendam. De natura
huius dislinctionis doctores in modo loquendi differunt, de quo
vide supra d. 26. q. I. Scholion , et hic solut. ad I.

II. Quoad solut. ad 2. cfr. supra d. 27. p. i. q. 3, ubi nega-
tur, quod in proprietatibus sit vera abstractio. Optima hic et ibi
ad 3. additur ratio huius assertionis, scil. quod abstrnctio rospicit
subiectum, in quo est rclatio; et sub hoc respeclu relatio (ut
in quo) transit in substantiam et identificatur cum ipsa. Relatio
vcro ut ad (sive quoad respectum ad terminum) manet quidem ,
et dislinctio relativa inter personas est realis, sed hoc non est
ratione abstractionis. Nihil enim in di^inis abstrahitur, quod
realitcr differt , nihilque realiter dilTcrt, quod abstrahitur. —
Obiect. 3, quod nullatenus relatio praedicari possit de cssenlia
divina, non exiguam difficultatem continet, quam Seraphicus
solvit ex hoc principio, quod relationis conceptus, a creaturis
ad Deum a nobis translatus, purificari debeat ab omnibus
quas habel in creatis imperfectionibus, et ab omnibus quae
repugnant simplicitati divinae. Paulo alitcr , sed in codem sf nsu,
S. Thom. (S. I. q. 28. a. 2. ad 3.) candcn) dimcultatem solvit.

— Solut. ad i. bene explicat definitionem rclationis a Bocthio
factam; cfr. S. Thom. loc. cit. a. 3.

III. Alex. Hal., S. p. I. q. 68. m. I. a. 1, m. 5. a. 1. et 6. S i.

— Scot., hic quaest. unica ; Report. hic q. 3. — S. Thom., hic
q. I. a. 2 ; S. 1. q. 40. a. 1. — B. Albert., hic a. 2 ; S. p. 1. tr. 9.
q. 39. m. 2. a. 3. — Petr. a Tar., hic q. 2. a. 1. 2. — Richard.
a Med., hic a. 1. q. I. 2. — .Egid. R., hic 1. princ. q. 1. i.

— Henr. Gand., S. a. 56. q. 1. — Durand., de hac et seq. q.
hic q. 3. — Dionys. Carth., de hac et seq. q. hic q. I. — Biel,
de hac et seq. q. hic quaest. unica.

QUAESTIO II.

Ulrum proprieias sit essentia.

Secundo quaeritiir de comparatione proprietatis
ad essentiam, et quaeritur, utruiu [iroprietas sit es-
senlia. Et quod sic, videtur:

1. Quia Ecciesia cantat ^- « In personis adoretur
FDnd.imenia.proprietas » ; sed nihil est adoranduni latria nisi

divina essentia: ergo etc. Unde Betniardus^: « Illaiu
proprietHtem, quae Deus noii est, non mihi adorabi-
lem credo » .

2. Item, essentia esl in persona, similiter^ et
proprietas: aut ergo sunt ibi per (lifferentiam, aut
per indHfereiitiam. Si per differentiam : ergo per-
sona est composita, quod est inconveniens. Si per
indifferentiam omnimodam: ergo proprietas est es-
senlia. et essentia est proprielas.

3. Item, proprietas aut est aliquid, aut nihil. Si
nihil: ergo aut persona non dislinguitur, aut distin-
ctio personae nihil est. Si aliquid est; sed omne quod
est aliquid est essentia vel creala, vel increata; sed
proprietas non est essentia creata, hoc manifestum
est: ergo increata.

k. Item, omne quod est, aul est Deus , aut
melius Deo aut minus bonum aut maius: proprietas
ergo aut est Deus, aut melius aut minus aut maius.
Sed maius non potest esse, quia Deus est quo maius
excogitari non potest ^ Minus non potest esse, quia
tunc Pater esset minor, quam sit ipse: ergo est Deus.

Contra: \. Augustinus dicit et habetur supra,
distinctione decima octava '" : « Non eo est Deus ,

Ad opi i-
tum

' li) 1'raefatione de Ss. Trinitale , cuius auctor esse iierhibc-
tur aul Pelagius papa, aut S. Ambrosius.

2 Libr. V. de Consid. c. 7. n. 15: Si quartam divinitatem
adiicere placet; interim cgo hanc, quac Deus non est, i^ersuasi
mihi i))ii)in)e adorandam.

3 In plurimis codd. et edd. 2, 3, i, 5, 6 desideratur simi-
litcr.

^ Boeth., III. dc Consol. prosa 10.

" In lit. Magislri, c. 3. Cfr. ct supra d. 6. dub. 2, el d. 19.
p. II. q. 2. ad 4.

DIST. \X.\III. AliT. UNICIIS QU.VKST. II.

»7I)

quo l*;iter, sed (lcitate est Deus, [);ilernit;ite est l*;t-
ter » : ov^o (leit;is uoii est |);i,teniit;is, iinnio ;iliii(l
et aliud.

"2. Iteni, lioc: videtiir rationc. H;iee esl ('onee-
ptio ;iniini per se vera ' , (piod non (!st idein prinei-
piuni distinguendi et uniendi, roniKditer Kupiendo;
sed essentia est nitio iniiendi , propriel;is ;iutein
ratio dislinguendi: ergo essentia et [)ropriet;is non
sunt idem.

y 3. Ileni , null;i [)roprietas proprie praedicalur de

aliqua essentia sive sul)st;inti;i, nisi sit in illa:ergo
si propriet;ites dieuntur de divina essentia, ergo sunt
in illa. Sed [)ropriet;is [)onit rem su;iin eirr;i suhie-
ctuin, in quo est: ergo cnm rei proprietiis sit res[)e-
ctus, et ad res[)ectuin sequatur distinclio, de neces-
sit;ite [)roprietates ponunt distinctionem circa (livin;ini
essentiam, si sunt in ill;i. Sed hoc est inconveniens:
ergo etc.

4. Uem, si essentia est propriet;is, ;iut ergo per
se , aut per accidens: si per se , ergo cuicumque
inest essentia, et paternitas; sed lioc est falsuin: ergo
si est vera, est vera per accidens. Ergo cum in di-
vinis non sit ponere accidens , nec per accidens ,
patet etc.

0. Item, si proprietas est divina essentia, cum
divina essentia vel substantia sit creatrix et creet ^ ,
ergo proprietas creat; quod non conceditur. Quaeri-

Qistio in- ^itr igitur, quare concedilur, quod paternitas sit es-
sentia, et quod etiani sit adoranda, non tamen, quod
sit creatrix vel sapiens.

CONCLUSIO.

Licet essentia et proprietas haheant diversum mo-
dum se habendi, quia essentia dicit ahsolulum,
proprietas vero respectum ad terminum; ta-
men essentia est proprietas , et e converso.

Respondeo: Sicut Magister tangit in littera^,

nio Gii-aliquorum [lositio fuit et imponitur Pictaviensi, quod

proprietas nec sit essentia nec in essentia, sed solum

Ji obatur. assisteus. — Sed ista positio manifeste improbata est,

quia necesse est . (|uod sit divina es8enli:i , si est
:di(|iiid.

Pr()[)ter lioc ;i(l iiitclligciitiam ohicrtonim iritel-
ligenduni, sicut [)i;u!nol;itiiiii csl', ([iiod rclalio ra-
tioiK! c()iii[);ir;ilionis ;id suhieclum lr;insil iii siihstan-
ti;im, et id(!o [)r()[)ri(!t;is est diviiia sul)stanti;i; ra- (>)ncioiio i.
tion«5 vero com[);ir;)lionis ;i(l tcrminum sive ohiectiim
reiiKinet; et (|u;intiiiii ;i(l lioc ( sl distinctiva ' et
dilTcrt ah essentia, non ((iiia dicat aliam essmtiam , o,wAm\o i.
sed ;iliiim modum se hahendi , (|ui [)cr conq^aratio-
nein ;i(l (!ssenti;iiii vel [)erson;im dicit mo/^//7rn, nihil
addens; in com|);ir;ilione vero ;i(l corrclativiim vere
dicit rem " et distiuclioncm: et id(!0 non (!St vanit;is
in ratione intclligcndi nec com[)ositi() iri re, sed
vera distinctio. VA (|iioniam iste res[)c(tiis non dicit
aliud ([uam essenliam, i[)si com[);iiatus, similiter
riec aliud ([iiam personam: ideo vere est essentiu,
et pcrsona. — Sed quia ulterius res[)ectus ille non est
essenliae ad aliud, sed personae 'mI personain; ideo
res[)ectus et relationes, proprie loqiiendo, sunt in coroiia-

... , rium 1.

persoms, non ^» essentm: qu\:i personae secundum
eos referuntur et distinguuntui', in essentia autem
non, quia^ nec refertur nec distinguilur. Sunt ta- •
men in essentia divina, loquendo communiter et im- coroiia-
[iroprie, ut dicatur in divina essentia esse omne '"""
quod est divina essentia, vel oinne quod est in es-
sentia vel persona.

1. Ad illud ergo quod obiicitur. (|uod alio est soiutio op-
Deus, alio est Pater; dicendum, quod ablativus di-
cit rationem dicendi vel denominandi; unde et alie-
tas , per ablativum significafa , attenditur solum
quantum ad modum, non qiiantum ad essentiam.
ut patet.

2. Ad illud similiter quod obiicilur, quod non
idem est principium distinguendi et uniendi ; [)atet
res[)onsio, quia proprietas distinguit in eo, quod
differens non essentia^ , sed modo; qui modus non
dicit compositionem, quia transit in substantiam; nec
dicit solum intellectum, quia res est et manet respe-
ctu ohiecli.

3. Ad illud quod obiicitur, quod non praedica-
tur de substantia, nisi" quod est in substantia; di-

positorum.

' Pro ppv se vera codd. L 0 quasi per se nota. Paulo in-
ferius pro autem Vat. cuiti paucis mss. et ed. I est.

- Cfr. Anseim., Monolog. c. 13.

3 Cap. 1 . — Pictaiiensis , qui subinde commemomtur ,
non est ille Petrus Pictavieiisis, qui Cancellarius fuit Universi-
tatis Parisiensis scripsitquc « Quinque libros Sententiarum », in
quorum primo c. 25. seq. opinionem hic allatam impugnat
(-{- I20S), sed est Gilb. Porretanus, Episcopus quondam Picta-
viensis. — .Miquanto inferius verbis divina essentia cod. T
praefigit m.

* Quaest. praeced., et d. 26. q. 2. — Paulo post pro di-
vina substanlia cod. bb divina essentia.

5 Sic codd. G H K U T V X Y ff et alii , Vat. distincta. Paulo
inferius pro qui codd. 1 bb quia , et dein post personam Vat.
interiicit solwn.

^ Inlellige: aliquid, sive entitatem relativam, quae, dum
nihilo opponitur, res vocatur.

''■ Vat., omissis vocibus non , quia nec non particula in
ante essentin , sic : essentia aiitem nec refertur etc. Nostra
lectio est communis codd. et edd. 1, 2, 3, 4, 5. Paulo su-
perius post secundum eos cod. T adiicit tantum. Pro Sunt
tamen in essentia divina codd. G H Iv P Q S T \' et alii sed tamen
in divina essentia. In finc corp. ante essentia cod. T omiltit in.

8 Codd. aa bb clarius : quia proprietas 7ion distinguit in
eo quod differunt in essentia. Cod. M post differens inserit est.

" Postulante contextu, ex cod. Z i-estituimus nisi. Plures
codd. ut X V aa bb cc pro nisi quod minus bene exhibent quod
uon. Mox post dicendum, quod supple : proprietas. Dein pro
ut de subieclo non pauci codd. perpcram ret de subiecto , cod. L
iit substantia.

0/b

SENTENTIARUM LIB. I.

Ad quaest.
iDcidentem.

cendum, quod non praodicatur de substantia ut de
subiecto. nec per inhaerentiaui , sed soluin de per-
sona sic praedicatur. Unde de essentia praedicalur.
quia essentia et proprietas sunt unum iii persona,
non quia unum sit in alio.

4. .\d illud quod obiicitur, utruni praedicetur
per se, aut per accidens ; dicendum, quod mn per
se, quia per personam; non per accidens , quia per-
sona iion est aliud ab essentia. Quoniam igitur res di-
vinae superexcedunt res inferiores, sic et praedicatio
praedicationem.

0. .\d illud quod uitimo obiicitur , quod si
essentia creat, et proprietas; dicendum est ad hoc,
quod quamvis proprietas sit essentia, tamen essen-
tia non supponit ^ proprietatem , nec e converso.
Unde non sequitur, quod iiiud quod convenit essen-
tiae, conveniat personae, vel e converso; aliqua ta-
men conveniunt essentiae et proprietali , aliqua noii.

Triplex e-
cies prii.
caloruD,

Unde notandum, quod quaedam dicuntur de divina
essentia in se, ut puta iila quae dicunlur in oppo-
sitione ad creaturam, ut immensa, increata et
huiusmodi; et haec dicuntur de proprietatibus. Ali-
qua dicuntur de divina essentia ut in personis, ut
esse communicabilem, et esse in tribus unam; talia
conveniunt essenliae, ut habet rationem forinae%
et in hoc dilfert ratio essentiae et proprietatis; et
talia non dicuntur de proprietatibus. Rursus aliqua
dicuntur de essentia ut esse principium actionis^ ut
esse polentem, sapientem, volentem, ut creare; et
talia non dicuntur de proprielatibus. Unde nolan- ^fotand
dum, quod adiectiva essentialia, quae essentiam in
se respiciunl ut diversam a crealura, dicuntur de
proprietalibus; quae autein de ipsa formaliter, sive
ut est forma, vel ut est principium, non dicuntur.
Et sic patent omnia quaesita. *

SCHOLION.

I. In liac (luaostiono docetur, quomodo sc huboaiu pi"o-
priotiUes ad essenliam. Dillicullates piincipales in praecedonti
quaest. ot supra d. 2G. q. I, expiicatac sunl. Conclusiones
ipsao duobus corollariis niagis dotorminantur, scil. quoniodo
proprietates sint in porsonis ot in esseniia.

II. Sensus solutionis ad I. est: iicet ablativus iinportot
liabiludinom in rationc causao formalis, quao sccundum rem
non ost in Doo, tamen sccundum rationem intelligondi ponenda
cst; et hoc sufficit, ut dicatur; non eo (id est non ea rationc
sive fQrmalitato) ost Deus, qua est Pater. Sed Gilbortus, di-
stinguens patornit;>tem realiter a deitate , falso intellexit ista
vcrba in lioc sensu: quaiUum ad id quod est Patcr , non cst
Deus (cfr. hic dub. 4.). — De praedicatione per inhaerentiam
in solut. ad 3. cfr. quaest. seq., et fnfia d. 34. ((. 2. — Solut.
ad i. oruiiiir ex hoc principio, quod, cum ros divinae in infi-
nitum (>xcodant intellectum creatum, iii,terdum otiam rcgulae
logicae deficiunt, ut haec regula, quod omnis praedicatio sit
vel per .fe, vcl per accidens. Nam utrumquo ncgatur quoad
propositionom : essonlia ost pi'opri(~tas. Quoad praodicationom

per se hoc inlelligondum videtur de tali praedicatione in sensu
stricto, cum S. Thomas (S. 1. q. 39. a. 6. ad. 2.) in casu si-
miii istani pracdicationem admittal. — Plura attentione digna
1 loguntur in solut. ad o. — Duac quaostionos huc spectantes a
S. Bonaventura explicite non tractantur, quae inter Scholasticos,
pracsertim Thomistas et Scotistas disputabantur, sdlicet, utrum
relatio includatiir in ratione ossentiae, et vice versa, (juod negat
Scotus cum multis aliis. .\lia cst. utrum relationes praecise
sumtae dicant perfectionem , quod iterum Scotus negat. Inter-
pretes S. Bonaventurae ipsum ad utramque partem trahere
volunt. Probabilius nobis videtur, ipsum saltem in secunda
quaestione favore polius Scoto, ut viilt Barth. de Barberiis,
tom. 1. disp. 13. q. 3.

111. .Vlex. Hal., S. p. i. q. 68. m. o. a. 2. — Scot., hic ([.
unica; Roport. hic ({. I. — S. Thom.,"hic q. 1. a. I; S. I. q. 39.
a. I. 2. — B. Aibort., hic a. 3. .5. 6; S. p. I. tr. §. q. 39. m. 2.
a. 2. — Pelr. a Tar., hic q. 3. a. 1.2. — Rich.nrd. a Mcd.,
hic a. 2. q. I. 2. — .Egid. R., hic 1. piinc q. 2. 3. —
Henr. Gand., S. a. 53. q. 5.

QUAESTIO III.

Utnim notio de notione praedicetur.

Tertio quaerilur de comparalione unius notionis
ad aliain. Et quaeritur, utrum una nolio sive pro-
prielas unius personae praedicetur de alia \ Et quod
sic, videtur:

1. Syllogismo exposilorio. De necessitate eniniAdopL-
sequitur, ut dicitur in arte Priorum^ hoc AestB; ;
hoc A est C eodem demonstrato: ergo C est B; et
fiindatur iste syllogismus super illud principium per

^ Siv(! includit iii sua formaii signi(icaiiono. Ut cnim .Mcx.
llal., S. I. q. .56. m. •'). in flne ait: lllud dicitur siipponi , altoro
supposito, quod est in intentioiio ciiis in rectiludino, iit siipposito
hoinino supponitiir animal, ot siipposilo Potro supponitur liomo:
esscntiu autcin in rationc pcrsonao non cst secundum roctitu-
dinem , scd obliqiie. Similitor, supposita noiione non su|)po-
nitur porsona. Vel si (Wirctoliir intcntio suppositi, illud dicilur
sujiponi alloro supposilo, (|uaii(lo (|uod atlribuitiir uni atlri-
buitur altori ; idco dixorunt anliqui, (piod licct porsona osscntia
essct , (piia lamen porsona gencrat , essentia non , supposita
persona non su[)ponitiir cssontia; orgo non so([uilur: persona
gignit ; essoiilia non : orgo [lorsona non ost essonlia ; scd ((iiod
allera ratio intclligentiao in hoc nominc (per.sona) ot in hoc no-
mine essentia.

- Quao ost ipsa deitas. — Ex codd. X el T (a secunda
manu) restiluimus kabet pro hahent, qiiod in Vat. legitur, cum
con((^xtus numorum singularem prorsus expostulot.

3 Pro actionis Vat. cum cod. cc operationum. Mox post
proprietatibns cod. V addit: personalibus , nec proprie de es-
sentia, sed de per.sonis.- quia actiones sunt suppositorum pro-
prie loquendo ; cod. G vero in margine habet: quia proprie-
las^non agit, sed supponit.

■• Inlclligc : notionc ciusdcm pcrsonac v. g. paternitas de
innascibilitate.

^ .\ristot., I. Prior. c. 6. tertiae syllogisticae figurae modos
utilos duplici modo probat: por dcduclioiiom ad impossibilc, et
por expositionem (ivMaiz). Probatio por e.Tposilionem est illa,
in qua, ut B. Albert. ait in Comment. super hunc locum (tract. 2.

DISI. XXXIII. AHT. IINICIS gl XKSI. III.

577

|!(atur, ibi
sse acci-
cns.

se iioluiii: (iii;iccimi(|U(* iini t't ('idc.iii siiiil (Mdciii .
inler se sunl (! ulciii. Fial cr^^o lalis sylloj^isiiius :
Paler csl palcriiitas; P;itcr csl iiiii;isciliilit;»s: cr<,'()
|);ilcniit;is csl inii;iscil»ilil;is. Si tn, dirds , (piod ar-
cidcns ^ [)ccc;it coiili;! ist;uii (•oiisc(|iiciiti;Mii cl coiilr;»
illud |)riiici|»iiiiii , iit |);il('l liic : Pelriis csl iiidivi-
duuiii; IVIiiis csl liomo: cr^'() iioiiio cst iudividiiuiii :
contra hoc obiiciinr, (jui;! iiiii csl acvidcns, ilii cst
acci(lciil;ilis |)r;u'(lic;itio ; scd (•uiii diciliir: l*;itcr cst
paternil;is, VaWv cst iiiii;isciliilil;is, non est acciden-
talis praedic;itio, ([ui;! cst iii alistnictione: erifo noii
esl ibi accidens. — ilem, beiie scciuitiir concrelive:
Paler genenil; P;iler est iiiiiascii)ilis: crgo inn;iscil)i-
lis generat; et lamen magis iinporUiliir sic "^ pnicdi-
catio per moduin ;iccidentis: ergo imilto rortius sc'(pii-
tur in ahstracto: ergo hacc est vera: p;ilernit;is est
innascibiiitas.

2. Item, hoc ostcnditur a minori sic: maior
est iinio "* propriet;itum in una persona sive in sup-
posito incommimicabili quam pr()[)riet;ituiii iii un;i
iiatura coinmuni ; sed taiita est iiiiio propriet;itum
in uiia natura coiumuni, (juod una estalia, ut bo-
nilas est sapientia: ergo muito fortiiis in person;»
una proprietas praedicatur de alia.

3. Item, inaior est unio proprietatnm in una
persona qu;un proprietatis et essentiae in [)er.sona —
quia ibi unioqiiantum ad rem est aequabs, et quan-
tum ad niodum magis couvenit proprietas ciim pro-
prietate, quam proprietas cum natura sive essentia —
sed tanta est unio essentiae et proprietatis in per-
sona, quod iina de alia praedicatur, ut paternitas esl ^
deitas : ergo etc.

4. Item , inaior est unio proprietatum * in una
persona quain duarum naturarum in eadem persona;
sed propter convenientiam naturarum in una per-
sona Christi est communicatio idiomatum , quia Deus

■ est homo, et homo Deus: ergo pari ratione propter
convenientiam proprietatum in una hypostasi una
de alia praedicatur.

Contra: 1. Sicut se habet persona ;id personam,
Fdamcnta.jta iiotio ad notionem ; sed una persona non prae-
dicatur de alia persona : ergo nec una notio de alia
notione.

"■2. Iti;m.(|ii(>d |ir;i('(li(';iliii dr ;di(|iiii iii ;d»strii-
ctioiie hoii l;uit niiiiicruiii niiii illo'': crgo si iiolio
dc ii(»li(»ii(' [»r;i('(lic;itur. iion siinl pliircs iiotioiies,
S(>(l uii;i.

-{. Ilciii, si iioli(» |»r;i('di(;ilur tU' iiolidiic. crgo
s|)ir;iti() (;sl gciicr;iti(), cl s[iir;irc csl gcncnirc: crgo
cum h;i(!C sit vcr;i: l';itcr s[)ir;it S|)iriluiii s;iii(tiim,
ct li;icc simijilcr ciit vcr;i: l»;ilcr general S|»iritiim
.sinctiim.

CONCLUSIO.

Duac nolioncs unius personae in concreto dc se
inviccni praedicari possuM , non vero in ahs-
tracto.

Rkspondko : Dicendiim, quod (3st praedicatio per nupiex prae-

... 1- • , flicatio.

tdcnlitatem et i)r;uMlicatio per inhaerentiarn. Praedi-
catio per inhaerentiam est in concrelionc, et lioc
est" nitionc sup[)()sili, ut albuin est inusiciim. lYae-
dicatio vero [^er identitatem est iii ;ibstraclione et
ratione formae, noii su[i[)ositi, ut iustitia est bo-
nilas.

Dico ergo, (jiiod notio ad notionem diipliciter
potest com{);irari: vel in concretione , \\'\ 'm ahstra-
ctione. Si in concretione , sic una praedicatur dc ^•"i';'"»'» *•
alia, ut generans est spirans, et F;iter est inn;isci-
bihs, et hoc, quia conveniunt in supposilo. Si juitem
in ahstractione , quia tunc notio pure im[)ortat ipsum
respectum, et in una eademque persona sunt diversi
respectus sine sui com[)ositione , et hoc secunihuu
diversas comparationes ; sic una de aha noii praedi- conciusioa.
catur.

1. \d iliud ergo quod obiicitur de syllogismo,
dicendum, quod contra illum syllogismum peccat
accidens, sicut patet in exemplo prius posito ; unde
non valet forma syllogismi. Simihter iiliid princi-
piuni ^ intelligendum est secundum idem. Xon enim
sequitur, quodsi aliqua duo sunt siniiha uni, quod
sint similia inter se, nisi sint similia secundum idem.
Similiter oportet eti;im in relationibus ad hoc, quod
sit identitas unius ad aliam, quod non tantum in
eodem^et secundum idem, verum etiam sintad idem.

Solutio op-
lositorum.

c. M.), iiliqiiid sensibiie sumitur, de qiio utraque e.xtremitas
universaliter vci particuiai-iter praedicntur ; sive, ut Scotus ait
1. Prior. q. 1 1 : « Syilogismus expositoriiis est ille , cuius me-
dium est terminus discrctus (singuiaiis) ». Vocatiir cxposito-
rius, quia rem , quam concludit , ipsis sensibus e.\ponit sive
manifestat. De principio, in quo istc syllogismus iiniititur, vidc
supra pag. o46, notii 2.

1 Id est fallacia accidentis.

2 Codd. L T hic, multi codd. perpcram sicut. Mox pro se-
quitur codd. I aa bb sequeretur.

3 Cod. VV unitas.

* .\liqui codd. ut HVY cum ed. I et pro est.

^ Vat. cum pluribus codd. ct ed. I proprietatis ; minus
i'ecte. Voci itnio codd. B E I X aa bb praemittunt unitas vel.
Mox post convenientiam in cod. bb i'epetitiu' duarum.

S. Ronav. — Tom. I.

*> Quia per absti'actionein tollitiir ratio compositionis v. g.
subiectum , in quo plui'a inter se diversa posscnt iiniri.

"^ Mulli codd. liic rcpctunt in , at niinus congrue.

^ Intclligc : idcntitatis, in obicctionc allatum.

^ Vat. cum cod. cc non tantum eadem sint et sint secun-
dum elc, vctustioribus (.'odd. cum ed. I nostram lectionem
exhibentibiis, co tamcn discrimine intcrposito , ([uod iion pauci
ex illis ut .V C F il K.L K S T U V pio in eodeni subsiitmint in
eadem, scil. persona. — Cfr. Scot., I. Prior. q. II, ubi quaestio:
ulrum syllogismus expositorius teneat gratia formae, resolvitur
hoc modo : quod syllogismus cxpositorius lcnet gratia formae in
omnibus tcrminis, dum tamcn piaemissac regulcntiir debitc ,
per dici de omni vel de nutlo, ita quod icrminus discrelus dis-
tribuatur mcdiantibus istis dictionibus (i. e. ita quod terminus di-
scretus sive singularis accipiatur secnndum idem in praemissis).

7.3

o78

SENTENTIARUM LIB. I.

Quoiiiam igitnr relationes diversae in eadem persona
non suiil ad idein sive ad eundem, ideo non sequi-
tur, (jnodsi conveniant in supposito, (juod propter
lioc eonveniant inter se. Et sic patet, (piod nec syl-
logisimis nec principium convenit.

\d illnd (piod obiicitur , (piod i on esl ibi ac-
Frobatur, cidens ; dicendum , (|Uod fallacia accidcntis non

aMide^ns."' soluui atteuditur (|uantum ad praedicatuni acciden-
tale, sed etiam attenditur quanlnm ad principii '
varialioncm, ita quod in nna sola accepti(me cor.-
veniat, in alia sit extraneum; sic est in pi'oposito.
Nam Paler secundum aliam comparationem est in-
nascibilitas. secundum aliam est pateinitas -; ita quod
paternitas nulio modo dicit comparatioiiem ad prius.
nec posilive, nec privative, (luantum est de siia ra-
tione: et ideo patet elc.

± 3. Ad illnd quod obiicitur per similitudinem
unionis diiorum in tertio, dicendum, quod praedi-

Tripiexpiae-catio per identitateiii potest esse iripliciter: aut ita

dicatio per .

identiiaiem.quod cssentia comparetur ad essoitiam , aut esseii-
tia ad proprietatem , aut proprietas ad proprieta-
tem. Qiiando igitur est praedicatio per identitalem
pei' conqjarationem csscntiae ad essentiam, notatur

identitas essentialis, ut cnm dicitur, magnitudo esl
bonitas. Quando iterum per comparationem essentiac
ad proprietatcm, similiter notntur identitas essen-
tialis. Quando vero est comparatio proprictatis ad
proprietatem , quia proprietas non importat nisi ra-
tionem et relati(mem sive respeclum; tunc notatur
identitas rationis. Et hinc est, quod una proprielas
essenlialis praedicatur cle altera, et proprietas de
essentia, quia uniformis modus praedicandi est in
his ad se invicem et ad illud in qno conveniunt .
qnia per identitatem essentiae. Sed non sie est, cum
proprietas praedicatur de proprietate. Nam cum pro-
prietns praedicatur de persona, notatur convenientia
in substantia et essentia el supposito-'. Cum aulem
praedicatur de alia proprietate , notatur convenien-
tia in ratione et respectu. Et ideo non est simile .
immo est ibi accidens: conveniunt in substantia .
ergo in respectu.

4. Ad ultimnm de convenientia naturarum in
una persona patet responsio , quia non est commu-
nicatio idioinatum in abstractione. sed in concre-
tione, quia deilas non est humanitas, sed Deus e&i
homo; similiter in proposito est. Ideo patent omnia \

SCHOLIOK

I. (juaeslio ost de iiotionibus iii cudom ))orsoii;i a. g. dc
paternilato ct spiralione acliv.i in Pnlrv. Ciim cnim attribula
divina \irtuaiiter inter se distincta praodicentur do se iiivicem ,
et proprietas de csseiitia, ^idetui', ([uod oliani proprietates
eiusdem i)ersonae de so i^raedicari possint ((]uae ratio sol\itur
ad 2. 3.1. Sed rosponsio negativa est communis. Sciiola autem
S. Thomao non admitlit hic nisi dislinctionem \irluaioni; Scotus
adhibet distinctioncni suam lormaiom, S. BonaveiHura illam
distinctionom attributionis, de (jua supra d. 26. q. I. locuti
sumus.

II. Ue divorsis speciobus pracdicalionis vide supra d. 30.
q. 1. Sclioiion. — Do diflerentia inter praedicationom per «rf(?n-
titatem et aliam por inli(ieronti<im sive denoniinalioneni (qu.ie
a Scuto vocatur formnlis) plura vide d. o. a. 1. (j. I. ad 2,
d. 3i. q. 2, et 111. Sent. d. 8. a. 1. q. 3. in corj). Praedicatio
per idontitatem flt iiiter terminos afjstractos, vol saltem cum
uno abstracto, noii ralione suppositi, sed fornme , ut sapientia
esl bonitas, es.senlia ost Pator. Hacc propric noii valet in crealis
(d. •"). a. I. (j. !. ad 2.), sod vcraciter adhibeliir in diviiiis (d.
34. (]. 2.), siv(> liaec sint idem secundum siiljstantiam, at di-
vcr.^^um socuiidum ratioiiom intolligendi (ul bonilas est sapientia).

si^o sint idom socundum substantiam, diversum secundum nio-
dum se liabeiuli vel non se habendi, ul porsona ot subslantia.
(ibid. ad .'>.) Tamen praodicatio per idenlitatem minus serval
proprietatem praedi(?ationis quam altera (111. Sent. d. 5. diib. i.j.

Pr.icdicalio denomiiiati\a lit in forma concreta ot ralione
suppositi. Haec (ut dicitiir III. Sent. d. 6. a. I. q. 3. ad 4.) « potesl
csso (juatuor niodis: per modum inhaerentiae sive per modiim
accidenlis, ul cum dicitur: iste ost albus; por modum trans-
mutationis , ut cum dicitur: Petrus est dealbatus; per modum
posscssionis , ut cum dicitur: asinus Socratis ; per modum
unionis , ut cum dicitur ferrum ignitum , id ost igni unilum, cl
corpus animatum , id est animae unitum». — Vocabulum de-
nominativum sumtum cst <^x .Vristoiole (Do i^raedicam. c. \.).
qui distinguit 6[j.wvu[xa, auvwvu[j.a, napwvutia (denominativa).

III. Conveniunt auctores in conclusione. Alex. Hal., de liac
ot seij. q. S. p. I. q. 68. m. 5. a. 4. 5. et 6. g 6. — Scot., Report.
hic q. 3. ad 3. — S. Thom., I. Sent. d. 27. q. I. a. I. ad 3:
S. I. q. 32. a. 3. ad 3. — B. Albert., hic a. 4. 7. — Potr. a Tar.,
de hac et seq. q. hic q. 4. a. 1.2. — llichard. a Med., de
hac et seq. q. liic a. 3. (j. 1.2. — Henr. (Jand., S. a. l^y. (\. 2.
— Dionys. Carth., d. 26. q. 1. (breviter qiiaostio tangiiurj.

•■

' Vat. poriioram praedicati contra codd. ct alias scx edd.
— Subiectum Pater acco|)tum secundum comparationein pater-
nitatis vel innascibilitatis non dicit formaliter ideni. Iloc iiiniiil
cod. W , (jui voci principii ndhuv^il vel sive cumparationis sive
respectus ; idem cod. j^aulo inforius post accepiione (quod a |)lu-
rimis m.ss. omillilur) addil vel comparatione , insimul voculam
sola , quac praeil , ciini codd. P Q immulans in sua.

- Codd. L 0 sic prosoquuntur : innastibilitas privat com-
parationem ad prius, paternitas vero nullo modo etc.

* Multi codd. ciim odd. 2, 3 in snpposito, alii ut C L 0 11 U
bb et in supposito. Paiilo sujierius post notatur cod. V insc-
rit identitas vel.

^ Pro omnia aliqui codd. obiecta ; codd. B X omnia
obiecta.

hlST. W.MII. MtT. INICIS gl AKST. IV.

.')79

(,)r\i:sTi() IV.

UtriiiH ('(ulciii proprialas dc, sc ipm (lcnoiniiid/iiu; prdcdicari jiDssil.

opposi-
am.

uneiitn

(^)ii;n'l() (inafriliir de (•ompnr.ilioiic ('iiisdciii pro-
pi'i('l.ilis ;i(l sc ips;iiii. (^)u;icril.iir igitiir, iilriiiii c;ulciii
propiicLis sivir iiolio pr;ic(liccliir de sc (kMioniiii;i-
tivc '. Kl (|iio(l sic, vidcliir :

1. Vcv similc, (nii;i ;idic('fiv;i cssciilixiliu dcno-
niiiniil ;iitsli';icl;i , iil nwigiiiliido csl iii;i«j[n;i . ct lio-
nil;is csl l)on;i: cr<j:o priri nilionc ^fcncnilio gciienil .
et spir;Ui() spinit.

:2. [tcm, (pii;i in primis' i\st shitns, idco sc
ipsis (leiioiiiiii;inliir — iindc iinil;is se ips;i cst mia--
erjjfo riim proprict;iles personales noii li;iljeant prio-
res, iinmo ips;ie prim;ie sint, tinic se ips;is dciiomi-
nanl.

?>. Itcm. indt^linit;! ^dTirmativa ;uHpii[)ollet p:ir-
ticnlari', ergo simpliciter convertitar ; simI li;\ec con-
ceditnr: genenins est paternitas sive generatio: ergo
generalio est generans.

k. Item, si liaec non conceditur: paternitas est ^
generans, ;iut lioc est propter repugnantiam a parte
rei, aut a parte m.odi: non a p;irte rci, qiii;i cadein
res est; non a parte modi , qui;i eadem pro[)rietas
et relatio import;itur: ergo nullo modo est ilii re-
pngn;intia: ergo locntio simpliciter est vera.

CoNTRA : 1. Sicut propriiim proprietatis est di-
stinguere, sic projirium est [ierson;ie aliam produ-
cere; sed haec est falsa: persona distinguit, quia
non distinguit, immo distinguitur: ergo et haec est
falsa: proprietas generat.

2. Ilem, « omne quod refertur , est aliquid ,
excepto eo, quod relative dicitur^»; sed proprietas
non est nisi relatio: ergo [3ro[3rietas non refertur.
Sed generare est referri: ergo proprietas non ge-
nerat.

3. Item, proprietas import;it originem et rela-
tionem: ergo si supra se reflectitur et se ipsam de-
nominat, tuiic ergo originis erit origo et relationis
relalio; quod h;djet Philosophus '^ et onuiis ratio pro
inconvenienti.

'\. Ilciii . ciim dicitiir: gcnci;itio gciicr;it , ;iiit
vcrJMim (diislriiiliir r;ilioiic snpposifi , ;iiil r;i!ionc
fornidc: mw fornioc , (jiii;i rcs|icctiis iioii ;i^'it ; iicc
ralione snpposili, (\\\\a sii|)|)osit;i iiolioiic noii sii()-
poniliir |)crson;i — ;ili(|ui(l ciiiiii convcnil iiei^sonae,
(|iiod iion iiolioiii, iil sii|)r;i ostciisiiin est* — ergo
lociilio simplicilcr cst lal.<;i.

coNCi.rsio.

Pi-opricUis niilla sc ipsam dcnonrindrc polcsl.

Rkspondko: Dicciidiiin, (piod [)i;i('di(i;i(; jociiliones couciiuio.
suiit f;ils;ic; niilhi ciiim iiotio (lciioiiiiii;it sc ips;iiii.

VA r;itio liiiiiis (!st , (|ui;i (lcnoiiiin;itio iiotionis uaiio.
im|)ort;it cmnnalioncm iit ;ictiiiii , imporlit ctiaiii
rclationem, ''. Kt (iii()iii;im productio proprie est sup-
posili. non fornnie, similiter relatio est ;ilicuius ut
snp[)ositi: ideo oiiinis talis denoniiii;itio concernit
sup[)ositum. Non sic est de pro[)rietatil)us essentia-
libus — vel ut est de [irimis'", ut de uno et vero —
iinmo respiciunt forin;im ; ideo deiiominant se ipsas.
Quod quia non est in liuiusmodi ;idiectivis nolio-
nihus, iion possunt locutiones esse verae ratione
formae. Ratione vero suppositi non possunt esse
verae , quia iiotio noii snpponit personam , qiii;i plu-
res notiones sunt iii e;i(lem persona. Kssentia tainen
supponit substantiam , qui;i una est essentia et una
substantia; et ideo h;iec est vera: deitas creat.. quia
deitas su[)ponit Deum; li;icc autem lalsa: paternilas
generat , quia non supponil Patrem.

I. 2. Quod obiicitur de conditionihus essentia- soimio op-

, ., ... pooiloriim.

Uous, et de primis , palel, qiiod iion est sniiile ra-
tione " iain dicta. — Potest tamen nihilominus alia Aiia niio.
ratio assignari. quia re.spectus reflexus supra abso-
lutum ibi ([uietatur , it;i quod absolutnm resiiectui
dal fund;inientum , et res[)ectus dat complemeiitum.
Sed ciim res[)ectus reflectilnr supra se, (piia uter-

' Coniniutatis vorbis : utriim ;ictus personiiles prnodicentur
de proprietalibus i)cr modum denomiiiativum, ita ut dici pos-
sit : generalio generat, spiratio spiral.

- Simul audi: formis, vei intentionibus sive conditionibus.
Cfr. supra pag. 78, nota 13.

^ Sic liaec indefinita propositio afiirmativa: homo est iustus,
aequivaiet i)uic alteri: aliijuis liomo est iuslus. .\am prima pro-
positio: liomo est iustus, aequivalet suae propositioni conver-
sac: aliquod iustum est iiomo, quac propositio ut particularis
simplicitcn' convertitur in lianc : aliquis liomo est iuslus. E\ c|uo
sequitur, ut et haec propositio: homo est iustus , simpliciler
converti possit in illim: iiistus est homo.

' Non pauci codd. cum edd. I, 2, 3 verbo est praefigiint
non, at perperam , ut iam e.\ argumento praecedenti Jiquet.

^ .Uigiist., Vll. dc Trin. c. I. n. 2. — Mox. miilti codd. cum
edd. 2, 3, i, o, 6 post non esl malc omittunt nisi ; codd. au-
tem T Z ee cum ed. I legunt scd proprietds est rcldfio.

^ De qiio \id(> siipra pag. 433, nota 8. — Paulo su])crius
verba .s/ suprn se refleclifur idem significant ac si de se prae-
dicatur.

' .\ctiones eiiim siint siippositorum. — Paulo ante pro
non formae codd. V X non ratione formae. — De propositione
sequenti vide pag. 376, nota I.

8 Uic q. I. ct 2. — Paulo ante verbis quod non cod. bb
adiungit convenit.

^ Cod. Y addit ut modum.

liitcilige: intentionibus.

'^ .Mulli codd. incongriie de rntionc, cod; bb vorius ex.

580

SENTENTIARLIM LIB. L

que dieil comparationem ad alterum , unus non po-
test dare fundamentum, nec alter complemenlum ;
primae in- et ideo uon potest retlecti. Sed in simplicibus pri-
Dra^^se^^re- »m, cuiusmodi est veritas,quia aut non important
relationem, aut si important, important relationem ,
quae communiter ' respicit substantiam et eius pro-
prietates, ut puta esse a Deo, ideo supra se reJle-
ctuntur ; non sic in proposito , quia productio respi-
cit personam.

3. Ad illud quod obiicitur, quod haec est vera:
generans est paternitas; dicendum, quod generans
subiicitur - ratione hypostasis , et ita notatur praedi-

catio per identitatem : sed cum praedicatur, accipi-
tur ratione formae, ideo mutatur modus accipiendi ;
ideo non sequitur. Si tamen intelligeretur ratione
suppositi praedicari , vera esset ; tunc enim esset
sensus^: paternitas est ille qui generat; sed tunc non
sequitur, generatio generat, immo est ibi accidens.
k. Ad illud quod obiicitur, quod repugnantia
non sit ibi^; dicendum , quod est ibi repugnantia a
parte modi intelligendi. Nam notio non denominat
nisi supposituni, unde tabs modus non convenit no-
tioni. Unde sicut haec est falsa: albedo est aiba, sic
in proposito est inteUigendum.

SCHOLIOK

I. (>oiistaI , eanclcm nolionem de sc ipsn |)rae(licari possc
per idenlltatnn, id cst in abstracto , unde dici potest: pater-
nitas cst gcneratio acliva. Qnaeritur tantum , utrum iioc ficri
possil ctiam in concreto scu denonnnative v. g. dicendo: gc-
neratio csl gcnerans sivc gcnerat. A Ricliardo a Med. aliisque
eadem quaestio his verbis proponitur: « Utrum adiectiva per-
sonalia praedicantur de proprietatibus ». Rationes principaies
falsae opiiiionis sunt argg. I. ct 2. ad opposit., qua(^ concludunl
a paritate, quia vidcliccl adiectiva essentialia denominani abslra-
cta; et etiam priniac intentioncs, id esl transcendentalcs, ut
unum, verum, bonum, denominative de se praedicantur. Non
subsistere hanc paritatcm, probatui' in corp. et ad I. 2. Scntcn-
liam Scrapliici approbat ct magis cxplicat Richard. a Mcd. (hic
a. .3. q. 2.) his vcrbis: « Quamvis eandem rem signiticat (/me-

rare ct generatio , lamen diverso modo: quia generare signi-
llcat actum et i)er modum actus , generatio vero non sic, sed
l)er modum cuiusdam formae. Et quia actus sunt supposito-
rum (quamvis per formas), non autem proprie ipsarum forma-
rum ut agenlium, sed ut principiorum, pcr quae supposita
agunt: ideo, quamvis haec .sit concedenda: Pater generat , haec
tamen non est concedenda: Patcrnitas generat ». — Quod pri-
mae (transcendentalcs) intentioncs supcr se reflectuntur, id est ,
de sc praedicantur, iam dictum est supra d. 3. p. 1. dub. 3.
ct d. 17. p. I. q. 2. ad L

11. S. Thom., hic q. I. a. 4; S. 1. q. 40. a. 1. ad 3. —
B. Albert., hic a. 8. — .Egid. R., hic 2. princ. q. I. — Dionys.
Carth., hic q. 2.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGtSTRL

DuB. L

In parle ist;i sunt dubitationes circa htteram
el primo de responsione Magistri, quam ponit ibi:
Horum doctrinis novis et humanis. Videtur enim
insntTicienter respondere, quia non solvit argumen-
tum, sed dicit, quod est incoinprehensibile; et vi-
detur, (piod ista evasio nidla sit. Aut enim argu-
mentum necessario concludit, aut sophistice: si
necessario , tunc ergo, cum procedat ex veris, con-
chisio est vera ; si non necessario , tunc ergo so-
phisticum est; sed umiin sophisma non est incom-
prehensibiie: el ita'' videtur, quod male appliret
auctoritalem Hilarii.

RESi'ONDr:o : Dicendum , quod ad argiimentum
facile est respondere, quia ibi est sophisma secun-

diuii accidens: proprietas est essentia; et essentia
iion distinguitur ®: ergo nec proprietas. Sed hoc
Magister non dicit incomprehensibile, sed dimittit tan-
quam sophisticum et indignum discussione maio-
rum. Sed illa quaestio veritatis , quae sequitur ,
incomprebensibilis est secundum statum viae : quo-
niam , si per omniinodain identitatem praedicatur
essenlia de proprietatibus et e converso, haec di-
slinguitur, et illa non: et hoc est nobis incompre-
hensibile. Quia enim videmus per speculum\ in-
telhginms per similitudinem sumtam a creaturis;
et hoc nullum sub caelo habetsimile, immo solius
Dei est proprium propter summam simplicitatem:
ideo Magister dicit esse incomprehensibile. — Nec
est simile de genere et dijferentia: quia genus
praedicatur de differentia, et haec distinguit, et illud

Quaea

corap.i
sibili

' i*ro commimiter ((kI. R siniiliter.

- Sive: subiectum csl in ista propositione. Similiter verbo
prnedicntur, quod mo.\ sequilur, vis snbiicienda est: esl prae-
dicatum iii hiic propositionc: paternilas est generans. — Post
praedicntur pliirimi codd. nec non edd. 2, 3, 4, 5 adiiciunt Pa-
ter, (id. I pnternilns ; mcndosc.

^ IMurcs codd. ut (J S T W cc IT cum cd. 1 , immutata in-
(erpunctionc , sic : vera esset tunc, et essel sensus.

* Codd. APQT cum cd. I quae repugnnntia sit ibi/nUi

codd. non pauci cum edd. 2, 3 quod repugnantia sit ibi. — De
ultima propos. solutionis vide supra d. 17. p. I. q. 2. obiect. 4.

^ In multis codd. dcestito, pro quo cod. X ct ed. 1 ideo.

'■' Vat. hic et inferius distinguit.

' Epist. I. Cor. 13, 12. — Paulo superius voculae haec
(scil. proprietas) codd. L 0 praemiltunt cm: Paulo inferius post
Dei Val. omiltit est, quod in pluribus codd. ut 1 T aa ctc. el
in ed. 1 congrue adiungilur.

DIST. XWIII. DlinA.

:>H\

idum

noii , (|ni,i iHMi |)r;i('(lic;iliii' pcr idciiUt^ilcin. Ideo '
('Uiii llihrio dicit, i|iio(l csl iiicoiii|)rcliciisiliilc , ct
dcscriiiit iiicon)|)i'cliciisil)ilil;ilciii (|ii;iiiliiiii ;i(l ti'i|)[i-
ceii) vim: (|ii;iiiliiiii ;i(l rcccplirum, ciiin dicit in-
('omprc/ien.sihUf ctc. ; (|ii;iiitiiin ;i(I cxprcs.sivdin, ciim
dicit cxlra .scrmoni.s .siijiiificutioncm ; (|n;iiiliiin ;i(l
i.udicativam ', ciiiii dicit c.rlra .scnsii.s intcntioncm.
VA ;ili;i, (|ii;i(' sciiiiiiiiliii', liis tiilnis ;i[)l;uitiir. ul
[);itet ii)S[)icicnli.

IHh. II.

Itein (|ii;i(Milur dc rcs[)()iisi()nc M;igisli'i, (|ii;iin
f;u'it il)i: Qiioriim audariae re.sislentc.s ctc. Dicil
cnim. (|ii()(l [)n)[)riel;ites sunl in hy[)osl;isil)ns et e;is
delermiiKinl; in esseutia snnt,sede;iin noii detcrmi-
n;uit. Vidclnr enim esse ()[)[)ositio, quia omnis [)ro-
[)rietas est determiuativa eius iii ([iio est, alio([uiu
in illo non (^st: ergo si [)ro[)iicl;ites uon deteiiui-
nant essentiam , uon sunt iu ess(!ntia.

Rkspondko : Dicendum , ([uod Magister beue re-
sixindet, ([ui;i liacc [)rae[iositio in notat diversas
lubitudines. Miter enim dicilur P;iter in Filio, aliter
l)aternitas in Patre. Pater eniin iu Filio esse dicitur
non sicut [iroprietas distinctiva, sed sicut persoua
cousul)st;vntialis ; p;ueriiitas iii Patre, sicut proprie-
tas distiuctivii. Sic vull dicere Magisler, ([uod aliter
sunt sive dicuntur esse proprietates in e.sscntia
([uam in per.sona. Nam in essentia dicuntur esse
propter ideutitatem, ita quod in omnino dicit iden-
titatem; in personis dicuntur esse, sicut verae pro-
prietates in hyjiostasibus et determinaliones in de-
terminatis. In creaturis autem non est unus modus
sine alio, qiiia proprietas non omnino idem est ciim
60 cuius est proprietas: et ideo in creaturis non
dicitur esse pro[)rietas in aliquo, nisi in eo cui
inhaeret; non sic in divinis^

DUB. III.

Itein ([uaeritur de alia rcs[)onsione Magistri ,
quam facit ibi: Respondco ct hic tibi cum Hila-
rio eic. Videtur enim falsum quod dicit, quod solutio-
nein istins qnaestionis Archangeli nesciunt. Cum enim
sint comprehensores, constat quod omnia cogno-
scunt, quae sijnt de snbst;inlia gloriae: ergo cogno-
scunt distinctionem personarum et essentiae unita-
tem et modum: ergo vident, quare proprietates
determinant hypostasim , non essentiam. Et iterum,
si comprehensio erit ^ de quibus est niodo fides;

et nos iiiodo lidc tcncmus: ergo in |);itii;i co^mio-

SCIMllllS.

lh,si'oMn;o: DiciMidiim. (jiiod. siciil dicil \n-
giistiiins iU> Tiiiiil;ilc ■: « Sicnl rovc;i di( iliir cssc
c;iec;i , iion (|iii;i ips;i non vidcil . scd (|iii:i (jiiod
h;ibct iion osliMidit ;iliis»; sic Aiigcli diciinlur igiio-
i;irc cl S;iiicti [)I()[)I(M' Iioc . (|iiod iion rcvcLiiil t;ili;i .
i^iHl in;igis inlclligibili;i ; cl (jiii.i t;di;i iinii Ii.iIhmiI
siiiiilc in crc;itur;i, iiiiiiio iii;igis dissimilc: i(lc() ili-
('iiiiliir iiobis iiic()iii[)r('li(Misibili;i. Kt rcmovct llihiriiis
tri|)li('ciii cognitioiicm . ([u;iiii li;ibciiiiis dc rcbiis
divinis: iiii;i cst [)cr Anijclonnn. rcvchitioiuMii , ;ili;i
p(M' Prophcluruni illiislr;itioiicm , tci ri;i [icr Apo-
stolorum [)r;u!dic;itioiiciii. Kl dicit. Aiigclos //07/ ^/>^
dire , ([iu;i i[)si reci|rniiit rcvehitioiicm ;i m;iioribus
ct iiobis iion ex[)rimuiit ". — M;igislei' igiliir hciic re-
s[)on(let, ()steii(l(Mid() insiiniciciiti^im. Si cniiii ((ii;ic-
ratur, qiiare propriet;is est in pcrsona ut distinguens,
iii essentia iion; res^iondctnr, ([iiod per.sona se
iialjet ad ;Ui;iiii ct rcfertiir ct distingiiiliir. VA si lioc
i'es[)()iidc;ilur, ^kIIiiic in;iiiet (jii;icstio, (piarc per-
son;i refcrtur; el res^iondctiir. ([iiod iiii;i esl essenlia.
Ires [)ers()n;ic. Si tii ((n;i(M'as hiiiiisiiiodi omniiio si-
mile , non invenies; et ideo in fundamento lidei
()[)ortel sistere.

Din. IV.

Nolandum super ista solutione Magistri , f|iiam
[)onit hic: Nos autem. ista aliter intelligenda forc
dicimus, quod locutiones istae, quas proponit Au-
gustinus^ scilicet « Pater non eo est suhstanlia,
quo est Pater » et consiiniles, duplices sunt, quia
;iblativus importat habiludinem in ratione formae
sive caus;ie formalis, quamvis in divinis non cadat
vere habitudo causae quantum ad rein, tamen
([uantum ad rationein intelligendi. Potest igitur cau-
salitas cadere sub neg;itione , ut sit negatio causa- -Vegatio cau-

^a 1113119.

litatis; et tunc locutio est vera, et in hoc sensu
accipit Augustinus, et Magister exponit. Est enim
sensus: non eo est Deus , quo Pater; quia paterni-
late est Pater tanquain ratione dicendi vel intelli-
gendi ; non sic autein paternitas est ratio dicendi ,
i[)sum esse Deum, vel intelligendi ; et sic locutio
vera est et nihil facit pro Porretano. Potest iterum
esse causalitas neqationis ; et tunc est falsa, ct est causaiitas

'^ negatioDis.

sensus: non eo est Deus quo Pater, id est (jiiantum
ad illud quod est Pater , non e.st Deus; et in hoc
sensu accipit Porretanus , et ita est falsus intellectus,
et sic non accipit Augustinus\

' Siipple ciim cod. 0 Magister.

2 Vat. cum pliiribiis cotid. et edd. indicatiiam , sed per-
peram, ut etiam ex Hichardo, hic circa lit. apparet. De hoc
dnbin cfr. supra q. 2.

■' Plura de hoc invenies supra q. I. et 2. Cfr. etiam
S. Thom. et Hichard., hic circa lit.

* Cod. T est.

^ Libr. I. c. 1 2. n. 2.3 : Ko namque iiJrenere locutionis ne-
scii'c quis(jue diciliir quod occultat, quo dicitur fossa caeca

quae occulta est. — Mox \ oci Sancti plures codd. ul I X aa bb
piMcniriint alii.

t* C.od. B clarius sic: qiiia licet ipsi recipiant revelationem
a 7naioribiis, tamen nobis non exprimunt. Pro quia ipsi vd. I
qvantam ipsi. Ante expriinunt non jiauci codd. cum edd.
2, ?, i. 5, G fal.-o omittunt non.

' Vide hic lit. Magistii, c. 2, et in Comment. q. 2. arg. I . ad opp.

8 Hoc dubiiim solvuni etiani B. Albert.. hic a. 9: ?. Thom.
et llicliard.. hic circa iit.

58^2

SENTENTIARUM LIB. 1.

DISTINCTIO XXXIY

Hilarius

ExiM)silii)
haerpliri)-

Cap

De verhis Hilarii , f/uibus secimdum praroriun inlel-
/iyendam videtur dicere ^ non idem esse divinam
naturam et rem naturae , et non idem esse Deum
et quod Dei est.

Praedictis est adiicieiuUiin, (luod qiiidam perversi
sciisiis homines in lantain prosiiierunl insaniam, ut di-
cerent , non idem esse naturam Dei et personam sive
liyposlasim, dicenles, eandem essenliam non posse esse
Patrein el Kilium sine personarnm confusione. Si enim,
inquiunl , ea essentia, quae Paler est, Filius est, ideni
sibi Pater est et Filius. Si lianc reni dicis esse Patrem ,
aliam qiiaere, quam dicas esse Filium. Si vero aliam
non quaesieris, sed eandem dixeris; idem genuit et
genilus esl. Propler liaec el huiusmodi inler naturam
el personani dividunt, ita ut non recii)iaiil unam dei-
lalis naluram el simplicem esse tres personas. Idque
leslimonio Hilarii defendcre nitunlur, (pii in octavo
lihro de Trinilale ' quaerens, ulrum Apostolus, iion)i-
nans spiritum Dei et spiritum Chrisli , idcm siguiO-
caverit ulroque verho, iiiquit ila: « Geiitium praedica-
lor, voleiis naiurae unitatem in Patrc et Filio docere,
ait: bpiritus Dei in vobis est. Si qiiis aulem spiritum
Chrisli non Jiabel , hic non est eius. Si autem spiritus
eius , qui suscitavit lesum etc. S])irituales oiniies su-
mus, si in iiohis est spiritus Dei , sed et hic spiritus
Dei est et spiritus Christi. Et cum Christi spirilus in
nohis est , eius spiritus iii nohis est, qui suscilavit
Christum. Et cum eius qui suscitax it Christum in nobis
est spirilus, et spiritus in nobis eslChristi; nec lamen
noii Dei est spiriliis, qui in iiohis est. Discerne iiiitur,
0 haerelice, spiritum Chrisli a s|)iritu Dei, et excitati
a mortuis spiriluin Christi a spiritu Dei Christum a
morluis excitanlis; cuiii qtii hahitat in nohis sj)irilus
Christi spiritus Dci sit, et spirilus Christi a mortuls
excilati spiritns Dei lanluni sil Christum a mortuis
excilaiitis. Et (juacro nunc, in spiritu Dei ulriim lui-
turam, aii rem naturae signincalam cxislimes. Non est
enim idein nalura (piod res nalurae , siciil non idem
est homo et ({uod hominis est; nec idem est igiiis el
quod ipsius ignis est: et secuudum hoc noii idem est
De^is el quod Dei cst » . — Huius dicti occasione i^raefati
haerelici dogmatizaverunt, non idein esse personain el
natiiram Dei , asserenles, naluram Dei noii esse tres
personas, inlelhgeiiles iii his praemissis verhis Hilarii

Expot
Magisi t

per re/n naturae personam, et nominc nalurae divinam
naliiram. Et ideo dicnnl, Hilarium interrogassc haere-
ticum, utriim per spiritum Dei putaret significatam
esse naturam , an rem naturae, ut sic ostenderet, di-
stinguendum esse inler naturam el rem naturae, Id
est personam.

Hoc quidem dicunt, non intelligentes i)ia diligcn-
tia Scripturae circumslantiam, qua considerata, per-
cipi polest, quomodo praemissa dixerit Hilarius. Sub-
sequenter eniin in eadem serie^ ostendit, in spiriiu Dei
aliquando significari Palrem, ut cuin dicilur^: Spiritus
Domim super me ; aliquando significari Filiiim, ul cum
dicitur: In spirifu Dei eiicio daemonia , naturae suae
poteslate se daemones eiicere demonstrans; aliquando
Spirilum sanctum, ut ibi: Efjundani de spiritu meo
super omnem camem. Quod dicit consummatum fuisse,
ciim Aposloli, Spirilu sanclo misso, omiiihus linguis
locuti sunt. Deindc, quare hanc distiiictioiiem fecerit,
el quod in superiorihus verbis Apostoli idem Spiritus
signincalus sit, et quod ipse sit res unius naturae Pa-
Iris et Filii , aperle ostendit inquiens ita *: «Haec idcirco "'la^''!
sunt demonstrata, ut quacumque parte haerelica falsi-
tas se contulisset, finihus veritatis concluderetur. Ha-
bilal eniin in nohis Chrislus, quo hahilanle hahilal
Deus, et cum hahilat iii nobis spiritus Chrisli, non
aliiis tamen ^ hahilat quam spiritus Dei. Quodsi per
Spiritum sanctum Christus in nohis inlelligilur esse,
hunc tainen ita spiritum Dei ut spiritum Christi esse
noseendum esl. Et cum per naluram Dei natura ipsa
habitet iii iiohis, indinerens iiatura Filii credilur esse
a Patre, cum S})iritus sanclus, qui csl spiritus Christi,
et Spiritus Dei res naturae demonstretur unius. Quaero
nunc igilur, quomodo non ex natura uiium siint. A
Patre procedit Spiritiis verilatis, a Filio miltitur et a
Filio accipil. Sed omiiia quae liahel Pater, Filii sunl ;
et idcirco qui ab eo accipit Dei spirilus esl, et idein
spiritiis Christi est. R(^s naturae Filii est, sed et eadem
res et nalurae Patris est, ct Dci excitanlis Christum
a morluis spiritus esl , et idem spiritus Christi est a
mortuis excitali. In ali(|uo dilTeil Chrisli el Dei iialura,
ne eadem sit, si praestari polest, ut spirilus, (jui Dei
esl , iion sit et Christi». « Est ergo iu nohis spiritus
Dei, et esl iii nohis spiritus Christi; et cum spiritus
Chrisli iiiest , inest spiritus Dei. Ila cum (piod Dei est
et Christi est, et quod Christi est Dei est; non potesl
quid aliud diversum Christus esse, ([uam Deus est.
Dciis igitur Christus est unus cuiii Deo spiritus », « .se-

' .Nimi. 21. il. — I^ocus s. Scripturno ost Uom. 8, 9-11.

- ll)i(l. n. ±'-\. — Piuiio <mt»^ vm\. 1) \wm non hitcndentes
\no nun miellujcnles.

* Isai. ()1 , 1; sociiiulus lociis (>st Matlli. 12, 28; tcrtiiis
loel 2, 28 : (lcniquc iilliKlilur iid Act. 2, 17. — Dcindc pro supc-
rioribits verliis Viil, ct iiJitKi cdd. snperiorihiis per rcrhn , i< -
fnil^iintibus codd. et ed. \.

* Ibid. n. 26. In hoc textu resiiicilur iid Ephos. 3, 17:
(^hiistiim habil;ir(> por lidom in cordibiis vostris; et 1. Cor. .3, 16:
Kt Si)iritiis Dci hiibitiit in vobis.

^ Viit. cum pliirimis odd. aliiut lanien ))ro alius tamen,
conliMdiccntibiis ori^jiuiili, codd. ot edd. I, H. Kdit. Hilarii pro
per naliiraiii Dei h;ibct per naturam rei.

DISTINCTK) \\.\l\

ciiikIiiih illiid : /v/o rf l^rilcr inivni sumus. Iii (|ii()
(loccl Vcrilas, iiiiilalcin cssc iialiii:ic, non soliliidiiicn»
o(iuiitm. nnionis ' ». — Mccc , si liacc vcrlia diliiicnlcr allcnda-,
invcnis, Spirilniii sanclnin /w// iKiliirdc. dici l'alris cl
Kilii, cl ciindcni dici cssc iKiliiriiin Dci, iihi dicilni :
l>ci' naliirani Dci naliira ipsa lialiilal in iiohis, si pcr
S|)iriliiin sancliiin (llirisliis csl, iii nohis. Ila^pic in Tri-
iiilalc non ila disliiiiiiicndnin csl inlcr iinlnnini cl rein

iniiis. miliirnc , siciit in rclms crcalis, (piia, nl ail llilariiis- :
«coinparalio lcnvnoriiin ad Dciiin luilla cst ; ct si ipia
C()in|)arati(iiinin cxcinpla intcrdiiin alVcriinliir, iicino ca
cxistiincl absoliilc in sc rationis |)crrcclioiicni coii-
liii(>rc ». « Noii cniiii hnniano sciisii (l(> Dco kxpicii-
diiiii csl ».

.\(l naltirani cri;o rcriiin crcalaiiiin rcspicicns iii-
(piit •': « Noii idciii cst natnra (piod rcs natnrac »,

estin siibiicicns c.xeinpla dc ipsis crcatiiris. Iiidc ostciidciis,

K). orrorein esse, siih nicnsnra crcatiirariiin iiictiri (.rcalo-
rcni, addit: El scciiiiduin lioc « non idciii cst Dciis,
ct (piod Dei csl», ac si diccrct : si ad instar crcatu-
rariiin dc (^reatorc sciitis, coiicris latcri, (piia iioii
idcin cst Dcus et (piod Dei est; (piod diccre iinpiuni
esl, ciiin Spirilus Dci Dciis sil, el Dci Filius sit Deus.
Noii crgo sccuikIuiu cor|)oralcs niodos, ut in cadeni
serie suhdit, acci|)icn(la sunt hacc (piac dc Dco dicun-
tur. Uhi evacuans opinionciu eoruin (lui ita putanl
aliud (issc Dcnni , ct aliud qmd Dei cst , aliudipie
naturam Dei et rcni naturae , ul esl in crealuris, aperte
(locet, iiou aliud csse Deuni * ct (iiiac sua siiiit, ita

iiiiia- ul iiisint illi, sic diccns '^: « Houio aul ali(piid ei siniilc,
cuni alicnhi crit, alihi non erit , (piia id ipiod est ,
illic conlinctur, uhi liicrit in tbrina, iit noii uhi^iuc sil
(lui insistcns alicuhi sit. Dcus autcm iniuiensae virtu-
tis, vivens potestas, (piae nusfjuam nou adsit nec desii
us(juam, se omneni pcr sua edocel, et sua nou aliud
quam se esse siiiiiilicat , iil iihi sua insint , ipse essc
per sua intclliiiaiur. Non autem corporali modo, ciim
alicuhi sit, uoii ctiam uhiipic csse crcdatiir, cum pcr
siia iii oumihus (sse uon dcsinat. Non aliud auteui
sint, (pi:un (piod cst ipse , (piac sua sunt. Et haec
propter uaturae intelliiicutiam dicta suul». His verbis
aperte sisinilicat — si tameu intclliiiis, haeretice — (juia
diviua iiatura nou aliud est ah his (piae sua suut ,
ita ut insint , et per illa iu omiiihiis est suis, (juae uon
insunt. Sua enim suut eiiam quae non iusuiit, id esl
omiies creaturac; el sua suut (piae insuiit, ut tres
personae, (juae sunt ciusdein uaturae et eadem uatura,

loninmsicut supra Augustiui " testimouio lirmavimiis dicenlis:
trcs persouas esse ciusdem esseiiliae vel eaiidcm es-
seniiam, sed nou c\ cadem essentia , ue aliud iutel-
ligalur esseutia, aliud pcrsona. — Non tameu difiitemur.

astini.

ali(piain dislinclioiicm hahcndani U<\r sccnndum inlcl v.irniiniur
liiicnliac ralioiicin , ciini diciliir /////;o.s///.s/.s , ("I (miui (li-holu'. '''''*'
ciliir csscKlKi ; (piiii ihi sijinilicaliir (piod csl conimiinc
trihiis, hic vcro non. |.;sr tiiiiicn hvposla^is csscnlia,
cl c convcrso. Kalcaiiinr cr^jo , imnin ahpic idciii cssc
Ircs pcrsonas scciindiiin c.s.sciiliain , dillcrcnlcs aiiicin
propriclalihns. Indc .\iij,Misliniis siipcr lociiin pra(!- Aiiim»tinu».
taxaliiin l'salmi ' ail : « nnaciis, (piid sil 1'alcr!' Hcspon
(lcliir: Dci/s. (jiiacris , (piid sit Kiliiis? Itcspoiidcliir :
Dcus. (Juacris, (piid sit Palcr ct Kiliiis.' |{cs|)oii(lciiii-:
Deus. De sinj,Milis inlcrrojiatiis, Dci(//i rcspondc. I)c

utr()(pic iiilcrroj;aliis, i dco.s , .scd Dcum rcspondc.

Noii sic iii lioiniiiihiis. raiila cniiii ihi csl siihslaiiliac
uiiitas, ut ac(pi:ililatcin :i(liiiilt:il , pliinilihilcin uon ;i(l-
mittjil. Si crjio tihi dicliiin liicrit, ciini dicis , Kiliiini
esse (piod Paler esl: |)rorecto Filius Palcr cst; rcspondc:
sccundum siihst;intiaiu lihi di\i hoc cssc Filiuin ipiod
P;ilcr esl, iion siHMindiiin id (piod ad aliu(U\in\uv. Ad
sc ciiiin diciliir Dciis , dd Pal/-c/n Kiliiis dicitiir. Hiir-
suuKpic l';ilcr nd sc diciliir Dciis, ad Fi/iiim dicitiir
l';ilcr. (jiiod dicitur ad Kiliniu P;itcr, non (^st Kiliiis:
(piod (licitiir Kiliiis ;hI P;ilrem , non est l';ilcr ; ipiod
dicilur P:ilcr ;i(l sc ct Kiliiis ;i(l se , hoc esl l-;ilcr cl
Kiliiis , id esl Deus ».

C.vc. II.

Ut/-um ita possit dici unus Deus triu//i pcrsonarum,
ut dicitur una essentia trium personarum, cl tres
personae unius Dei, ut l/-es personae unius es-

senliae.

Hic considerandum csl, ctiiii Detis sit diviua es-
sentia , el ita dicalur unus Deus csse tres personae ,
sicut una esseutia dicitur tres persouac, utrtim ita va-
leat sane dici , tinus Deus trium persouarum, vel tres
persouae uuiiis Dei, sicut dicittir tina essenlia trium
person;iriim , et trcs persouae unius essentiae. — In liis ^^esponsio.
locutiouihus Scrii)liirae usus uohis aemulandus videtur,
uhi frcquenlcr rc|)eritur ita dictum: uua est esseutia
trium i)ersouaruiu , et tres sunt personae uuius essen-
tiae; nusquam autem occurrit legissc , unum Deum
trium personarum ^ vel tres personas uuius Dci. (>iod
ideo pulo sauctos doctores vitasse, ne ita forte accipe-
relur in diviuis personis , ut accipitur, cum de crea-
turis simile quid dicitur. Dicitur euim Deus Ab/-aham,
Isaac el lacob ®, et Deus omnis crealurae. Quod utique
dicitur propter priucipium creationis vel gratiae '" pri-
vilegium, et creaturae suhiectionem vel servitutem.
Cum ergo iu Trinitate nihil sit creatum vel serviens
vel suhiectum, nou admisit lides in Triuitate talem

1 Quac praecedunt inveniuntur ibid. n. 27. el 28. — Locus
s. Scripturae esl loan. 10, .'^0.

- Libr. I. (^o Tiin. n. 19. Ullima proposilio est VIII. cle
Trin. n. I i.

■' De tioc ct soquenli ioco vide supra pag. 582, nota I.

■• Vat. et ecid. 4, 6 addunt giossoma: et aliitd , quod Dei
est , aliudque naturam Dei, refragantibus omnibus codd. et
aliis edd.

^ Ibid. n. 2i. In quo textu jiro fuerit in forma , ut ed.
Hiiarii fue/it; infirma nd id natura eius , nt. Deinde Vat.

cum plurimis edd. addit quae post desitusquam, sed contra
originaie, codd. et ed. I. In fine contra codd. Vat. cum aliis
edd., excepta 8, autem aliud sunt pro aliud autem sint.

6 Libr. VII. de Trin. c. 6. n. 11. Cfr. d. V. c. 2. pag. 110,
nota 7, et d. XXV. c. 1. pag. 432, nota 5.

■ Enarrat. in Psalm. 68, sermo 1. n. o. Cfr. d. XXXIII. c. 2.

* Codd. et edd. 3, 5, 7, 8, 9 omittunt personarum.

" Exod. 3, 6; alius locus est ludith 9, 17.

i<^ Sola Vat. gloriae.

o84

SENTENTIARUM LIB. I.

Hugo a
Victore.

loculionis nioduin. Ha «Miam e converso non dicilui' de
Dei essenlia, quod ipsa sil essenlia Abrahani, Isaac el
lacol) vel alicuius crealurae, ne Crealoi-is el crealurae
nalurani conlundere videamur.

C.\p. III.

(Juod poiendu^ sapienlia^ bonilas in Scriplwa
interdum ad persoHas dislincle referunlur.

Ex praediclis' conslal, quod sicut essenlia, ila
polentia. sapienlia, bonitas de Deo dicunlur secundum
subslanliam. Quae aulem secundum substantiam de Deo
dicuntur Iribus personis pariter conveniunt. Una esl
ergo potenlia , sapienlia , bonitas Patris et Filii et Spi-
ritus sancti , et hi tres eadem polenlia , eadem sapien-
tia, eadem bonitas. Unde aperitur in Trinilate summa
esse perfeclio. Si enim ibi deessel potentia vel sapientia
vel bonitas, non esset summum bonum. Sed quia ibi
est perfecta i)otenlia, infmita sapientia, incompreheii-
sibilis bonitas, recle dicitur et credilur summum bo-
num. Cumcjue unum et idem penilus sil in Deo po-
tentia, sapientia , bonitas; in sacra tamen Scriptura
frequenler solent haec nomina distincte ad personas re-
ferri, ut Palri potenlia, Filio sapientia, Spirilui sancto
bonitas attribuatur. Quod quare fiat, non est otiosum
inquirere.

Cap. IV.

Qicare Patri potentia, Filio sapientia, Spiritui sancto
bonitas tribualur^ cum sit una potentia, sapientia,
bonitas triimi.

« Id ergo sacri eloquii prudentia facere curavil,
. ne Dei immensitatem simililudine creaturae meliremur.
Dixerat enim Scriptura sacra , quia Deus Paterest,ct
quod Deus Filius est; et audivit hoc homo , qui ho-
minem patrem viderat , Deum i^alrem non viderat , el
cogilare coepit , ita esse in Creatore , ut viderat esse
in crealuris, a quibus haec noinina translata sunt ad
Creatorem, in quibus paler est prior filio, filius est
posterior patre, et ex antiquitale in patre defeclus, ex
posteritate in filio imperfeclio sensus solet notari. Ideo
occurrit Scriptura dicens Palrem polentem , ne videa-
lur prior Filio , et ideo minus potens, et Filium sa-
pientem , ne videatur posterior Patre , ot ideo minus
sapiens^».

1 Dist. XXil. c. 4.

2 Omnia qiiae praeccdunt, sumta sunt ex Ilugone a S. Vic(.
I. de Sacram. p. II. c. 8, paucis a Magistro mutatis vel trans-
positis. Etiam quae sequuntur ibidem icguntur.

3 Codd. A B C E et ed. I benignitas.

* Cap. 1 4. n. 3. In quo textu ed. Augustini moderna habet
oportuit inteltectum quod pro potuit intellectam quam; sola
Vat. oportuit intellectam. Anliquae edd. August. concordant

« Dictus est etiam Spiritus sanctus Deus, el dictus
est habcre spirilum Deus; et videbatur hoc quasi no-
men inllationis et tumoris — unde humana conscien-
tia ad Deum pro rigore et crudelitate accedere mo-
luit — ideo Scriptura temperavit sermonem suum ,
spiritum bonum nominans , ne crudelis j)ularetur qui
mitis erat ; non quod Pater solus sit potens vel magis
potens , et Filius solus sapiens vel magis sapiens , et
Spiritus sanctus solus bonus vel magis bonus. Una est
ergo polenlia , sapientia , bonilas ^ Irium , sicut una
esscnlia; ideoque, sicut dicitur Filius homoou^ios, id
est consubslantialis Patri, ila et coomnipotens » .

Cap. V.

De hoc nomine homoousio7i, ubi in auctoritate
receptum sitj et quid significet.

Hic non esl praetermittendum, quod Augustinus
in libro secundo * contra Maximinum dicit de hoc no-
mine homoousion, quo Latini tractatores frequenter
utuntur. «Pater, inquit, et Filius unius sunt eiusdem-
que substantiae. Hoc est illud homoouMon, quod in
Concilio Nicaeno adversus haereticos Arianos a catho-
licis Patribus veritatis auctoritate flrmatum est ; quod
postea in Concilio Ariminensi, propter novitatem verbi,
minus quam potuit intellectam — quam tamen fides
anliqua pepererat — multis paucorum fraude deceptis ,
haeretica impietas sub haeretico imperatore Constan-
lio labefactare tentavit. Sed post non longum lempus
liberlate fidei calholicae praevalente, postquani vis
verbi, sicul debuit, intellecta est , homoousion illud
calholicac fidei sanilate longe laleque defensum est et
diflusum. Quid enim est homoousion nisi unius eiusdem-
que subslantiae? Quid est, inquam , homoousion nisi :
Ego et Pater unum sumus? Non ergo inter profanas
vocum novitates hoc vitandum est ».

Praelerea sciendum esl , quod in assignatione di-
stinctionis nominum , inter alia, quae supra diligenter
execuli sumus , quaedam diximus ^ translative ac per
similitudinem de Deo dici, ut speculum, splendor ,
character , figura et huiusmodi. De quibus pio lectori
breviter trado quod sentio, ut scilicet, ralione simili-
tudinis considerata, ex causis dicendi dictorum inlel-
ligenliam assumat, sed catholicam.

De sacramento Unitatis atque Trinitatis summae el
inetfabilis multa iam dixinuis. Nihil tamen eius ineffa-
bililate dignum tradidisse profitemur , sed potius ex
nobis tnirificatam ^ eius scientiam, nec potuisse nos ad
illam pervenire.

Augostii. C(

Paw

transb
nomiD

Finil b
tiis dd
nitate'

cuni textu nostro. Deinde omnes cdd. perperam Constantino
pro Constantio , refragantibis codd. Deniquc pro defensum
Vat. et cdd. i, 8 distensum.

5 Dist. XXII. c. I.

6 Soiummodo Vat. et edd. 2, 3 mirificam. — Respicitur
Psalm. 138, 6: Mirabilis facta est scientia tua ex nie : confor-
tata est, et non potero ad eam.

DIST. \XX1V. DIVISIO TKXTLS.

»85

COMMKNTARIUS IxN DISTINCTIONEM XXXIV.

l)e comparationc |)(TSoiiariiiii ad Fialiirain.

Pracdictis adUciciuUun c.sl, qaod <iuid(nn pcrocr.si .ve/wuv lunnincs ftc

DIVISIO TKXTIS.

Snpra egit Magister de coniparatione proprieta-
tnm ad personas et essentiani ; hic secnndo agit de
comparatione personarnin ad essentiam. Et lioc facil
in hac distinctione , cpiae in tres partes dividitiir.
In prima agit de eomparatione secundnm praedi-
cationem ; in secunda secnndum approprialionem .
ibi : Ex praedicHs constat, quod sicut essentia , ita
potcntki etc. ; in tertia annectit capitulum de trans-
latione. ut sic tractatum istum perducat ad coii-
sunmiationem , et hoc ibi: Praeterca sciendum est,
quod in assignatione etc.

Prima pars habet tres partes '. In prima po-
nit errorem quorundam dicentium, personas non
esse naturam, et hoc cum sua confirmatione, sci-
licet cum auctoritate Hilarii. In secunda ipsius aucto-
ritatis'' sanum intellectum ex verbis Hilarii sequen-
tibus elicit, per quae etiam errorem illorum ehdit ,
ibi : Hoc quidam dicunl, non inteUigentcs etc. In
tertia quandam oppositionem " incidentem dissolvit,
quare non dicuntur tres personae unius Dei, sicut di-
cuntur tres personae unius esseiitiae, ibi : Hic con.si-
derandum est, cum Deus sit divina essentia etc.

Ex praedictis constat, quod sicut essentia etc.
Haec est secunda pars, in qua Magister agit de

appropriatione, et liabet ista pars tres partes. In
prima dicit et oslendil , (piod communia appropriaii-
tur. In secunda rationem reddit appropiialionis. ibi:
Id ergo sacri eloquii prudentia etc. Iii tertia,quia
hoc nomen homoousion dicit comparalionem essen-
tiae sive naturae ad personas. usiim eiiis determi-
nat esse catholicum et veritati fidei esse consonum,
ibi: Hic n,on est practcrmittendum, (/uod Augusti-
nus etc.

Praeterea sciendum est , quod in assignatione
distinctionis etc. Haec est tertia particula, in qua
agit Magister de nominum translatione, quae posset
dividi contra totum Iractatum praecedentem de di-
vinis nominibus. Sed quia Magister parum aut nihil
determinat de his nominibus, ideo potius incidenter
cum epilogatione est positum *. Unde haec particula
duas habet partes. In prima quandam generalem de
nominibus translativis tradit instruclionem. In se-
cunda vero ponit praedictorum epilogationem, in
qua tractatum de sacramento Trinitatis et Unitatis
finit ostendens, se in hoc tractalu potius defecisse
quam suffecisse propter materiae altitudinem, et
hoc facit ibi : De sacramento Unitatis atque Trini-
tatis etc.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam praesenlis distinctionis quatiior
quaeruntur.

Primo quaeritur, ulrum in divinis sit ponere
additionem.

Secundo, ulrum in divinis sit ponere praedica-
tionem.

Tertio, utrum sit ponere ibi appropriationem.
Quarto, ulrum sit ibi ponere translationem.

• Codd. I bb ct alii cum od. I pnrticulas. Mox pro sua
confirmatione , qiiod ex codd. 10 TX et cd. I restituimiis, Vat.
summa confirmatione.

S. Bonav. — Tom. 1.

- Pro ipsius auctoritatis cod.
' Vat. quaestionem.
' Val. posita.

T huius auctoritatis.

386

SENTENTIARUM LIB. I.

ARTIGULUS UNICUS.

De comparalione peysonae ad naturam et de appropriatione et translatione.

QUAESTIO I.

Utrum in divinis res naturae addat supra naturam.

tum.

Quaiitum ergo ad primuin quaeritur . utrum
sit ponere in divinis additionem, utrum scilicet res
naturae addat supra naturam. Et quod sic,videtur
lu)c modo.

1. Hilarius de Trinitate ^ : « A.liud est natura ,
.\(i opposi- aliud res naturae»; sed intellectus naturae clauditur
in re nalurae : ergo si est aliiid, necesse est , quod
in ratione alicuius additi.

± Item, Boethius de Duabus naluris et una
persona Cliristi-: « Natura et persona distinguenda
sunt et propriis rationibus separanda » ; sed quorum
definiliones sunt diversae, ipsa sunt diversa: ergo
cum natura cadat in detinitione personae, necesse
est , quod diversitas veniat a ratione additi, ergo etc.
Si dicas , quod defmitiones naturae et personae non
sunt diversae re, sed secundum rationem intelli-
gendi: tunc concluditur , quod intellectus ille cassus
est^ et vanus , cum in re nihil sibi respondeal.

3. Item, hoc ipsuin videtur ratione, quiaquanto
aliquid in pluribiis invenitur, tanto simplicius est^;
sed essentia vel natura est in pluribus , persona vero
in uno solo: ergo natura simplicior. Sed iion est
aliquid minus simplex quam aliud nisi per aliquam
additionem: ergo etc.

4. Item, quanto aliquid est maioris abstractio-
nis, tanto simpliciiis est^; sed natura est maioris
abstractionis quam persona , quoniam abstractis pro-
prietatibus esl inlelligere naturam , sed non jjerso-
nam : ergo persona addit aliquid supra uaturam .
ergo etc.

5. Item, hoc est principium per se notum: « De
nullo eodem el secundum idem vera est afllrmatio
et negatioS): sed aliquid vere affirmatur de per-

sona, ut distingui, quod negatur de natura, ergo
non secundum idem : ergo in persona aliquid esl ,
quod non est in natura, vel e converso. Et si hoc,
ergo unum addit supra alterum.

6. Item , hoc est principium per se notum :
« Quaecumque sunt eadem uni et eidem secundum
omnimodam indifTerentiam , eliam inter se suiit
eadem"»: cum ergo natura sit una et eadem , si
personae omnino idem sunt cum ^iatura et nihil
addunt , ergo personae ad invicem sunteaedem; et
sic redit error Sabellii, quod una persona secundum
rem sit alia, ergo etc.

Contra: 1. Augustinus septimo de Trinitate * : i-'
«Non est aliud Deo e.^^e, et aliud personam es.se n:
ergo persona nihil addit supra esse, ergo nec supra
naturam.

2. Item , in ^ summe simplici nulla potest esse
additio ; sed divina persona sive res naturae est
summe simplex: ergo etc.

3. Item, quaecumque duo sic se habent, quod
quidquid est in uno , est alterum per essentiam ,
unum nihil addit super reliquum: sed quidquid est
in persona, est deilas: ergo etc. Maior manifesla est ;
minor patet sic : in persona non est nisi substantia
et proprietas, et substantia illa est deitas , quia est
Deus , et Deus non alio quam se ipso — quia tunc ^"
esset per participationem — ergo se ipso est Deus et
deitate est Deus; et suhstantia, quae est de intel-
lectu personae, est ipsa natura per essentiam. et
similiter proprietas est essentia, ut supra'^ proba-
tum est. Restat ergo primuin , quod nihil addit.

4. Item , si addit, aut addit aliud, aut idem.
Addere idem sibi non est intellisibile. Si aliud .

uDdanll

1 Lii)!-. Vlil. II. 22. Vidc hic iil. .Magislii, c. 1.

- In I'i'ooc'inio : « Quoniam vcro in lota quacstiono contra-
riarum sibimcl liacreseon de per.sonis atque naturis dubitatur,
liaec priniitus dcfinienda sunt et propriis dirfcrcntiis segrcganda ».
— In tcxtu pro rationibns, quod auctoritatc codd. B D T X ct
ed. 1 posuimus , Vat. nominibus. — » De propositionc minori
cfr. Aristot., VI. Topic. c. 3. fc. i.): llaec autem non eadem
sunt, 00 quod dcfinilioiics divcrsac.

^ In cod. 0 addiliir srcundwn Boethium, de Consolatione
(iijjr. III. Prosa 10.).

^ Cfr. supra d. 8. p. II. q. I. ad. 1.

^ Vide Aristot., XI. Metapli. c. I. (X. c. I.), et supra d. 27.
p. I. q. 3. fundam. 2, et de rationc addila propositioni minori
cfr. d. 26. q. 3. in corp.

« Aristot., 1. Perilicrni. c. 6. (c. 7.), et IV. Metaph. text. 9-19.
(111. c. 3-5.), ubi hoc principium fusius probalur.

■^ Cfr. supra pag. 516, iiota 2.

« Cap. G. n. II.

^ Cod. T ct nonnulli alii omiltunt in.

'" Intclligc: si alio quam sc ipso Deus csscl.

" Dist. 33. q. 2. — Paulo supcrius post et similiter codd.
A G T X cum ed. 1 subiiciunl et. »

nisT. xxxiv. AHT. iiNicrs (^)i M:sr. i.

587

I )lei ad-

(irt^ 111-
ictus.

ilnsio I.

■nditiir.

ihstiii-
I iiatn-

aut t!i'^'<) aliiul .siihsfaiilidiUcr , aiil accidciiUililcr :
non accidcaUilitcr, (niia iion tvsl accidcns iii (liviiiis;
weo, siibslanlialilcr , (|iiia lunc csscnt ilii (liversac
siil)slaiili;i('. Kr^fo natiira scciinduiii csscntiain non '
(lilTcrl a pcrsona , et hoc (vst iiiMiiilcstiim.

5. Itcin, si addil aruiiiid , aul illiid c.st malc-
riale, aut formalc: iioii inatcrialc, (|uia Dciis csl
puriis acliis; iioii formalc , (|uia lbrm;ilc iioii csl
nisi rcs[)cctu m;ilcri;Uis. lilrjfo cuiii iii Dco iioii sil
ali^juid matcrialc, iioii ()otcrit ;i(l(li :ili(|iiid rormale:
ev^i) iiiillo modo.

(). Itcm , si :tli(|iii(l ;iddil su|)i':i. diviiMin ii:ttu-
raiii, ;tiil cst niclius divina n;ilur:i, ;uit ac(/ualc, ;uit
minus: non mclius , (;oiistat; constat ctiam, (|U()d
noii peius , (juia tiiiic csset creatura; noii aeiiuale,
(|uia niliil potcst ;u3(iiiari diviiKU'. natunie : ergo
omniiio iiihil.

c 0 N c L u s 1 0.

Persona sioe res iialurae secundum rem nikil
addit supra naturam, tamen ab iffmi differt
secmulum rationem, quia persona liabet rela-
tionem ad aliam, non autem natura.

Resi>ondeo : Dicendum , quod cnm qnaeritur,

ntnim persona sive res natunu' addat aliqnid supra

naturam, respondendnm est, (inod est loqui de

• additione dupUciter : ant qiiantum ad rem , aut quan-

tum ad inlellectum.

Si quantum ad intellectum , cum intellectus
huius nominis persona sive hypostasis sive rei na-
turae includat inteliectum naturae et adhuc det in-
telligere ahquid ; sic dicendum ^ quod necessario est
compositio circa intellectum et additio. Et hoc patet.
Persona enim dicitur suppositum rationahs naturae
distinctum proprietate ^ Ecce inteileclus personae ex
piuribus inteiiectibus componitur; et cadit ibi intei-
lectus naturae : ergo constans est , quod quantum
ad intellectum addil persona supra naturam. — Iste
autem intellectus faisus non est , quia nec naturam
per iiiam ;idditionem dislinguit, nec componit per-
sonam. Non distinguit naturam- , quoniam , etsi
addat supra inteliectum naturae proprietatem, non
addit* in recto, ut inteiiigas, personam esse nalu-
ram proprietate distinctam ; sed in obiiquo est in-
telligendum, personam esse suppositum ratifjnaiis

n:iliir;u' distinclinn , sivc tpiod ((st hypostasis distin-
ct:i; cl id"o non ponit dislmclioncm circa natiinini.
ncc intcliigil (;:tiii distingiii. - Ihirsiis, pcrsoiiam s<,n >o,„f„>.
non componit im- :ili(piid ci . (|M()d non sil in ipsa, .'."'.1.'"''""'
imponit. Et hoc p:itcl, (pii;t iiilcll(M-tus saniis «t li-
dclis iiit(Hligit et crcdit, |)crsoii;uii ' c.ssc simplicvs'
simam ; iiilclligit c;iiii iiiliiloiiiiiuis cssc perfectis.ti-
mam. Unde sicnt circa cssentiam, proplcr hoc ipiod
perfcctissim;i (\st, inlclligil omiics conditioncs nobi-
lil;itis et vere , (pii;i ibi siiiit ; ct taincii illas coiidi- .
tioncs (pi;uiivis iiitcllig:it iit iiiiilt:i.s .scilicct polcnti;un,
s;ipiciiti;un , boiiiLilcm , ciiiii crc(l;it cl sciat, oiiinia
h;iec in Dco iiniiin esse; iiit(dlcctus ikt («st lalsns
nec vanns, quia non ponit iii Dco (piod non sit, ikjc
compoiiit Dcniii: pcr liiinc modiini se liabel circa
inteliectiiin persoii:ie. IJndc ips;uii dicil siiiifiiiccm,
(piia, quamvis in ips;i dical n.itunun (!S.se et vere
naturam, et suiipositum , qiiod vere est suppositum,
et propcietatem , qu:ie vere est proprietas: tamen
dicit, iiaec omnia (.'sse unum, et uniiin esse alterum.
Ke igitur existente simplicissima, vere est ;ulditio et
compositio circa intellectum, siiie vanitate et lalsitate.

Si autem ioquamur a partc rei , sic dicendum, a pane rei.
(|uod cum additio ex parte rei poiiat compositionem,
et divina persona simplicissima sit, ipiod impossi-
bile est omniiio, quod ibi sit aiiqua additio, et ita
secundum rem niiiii addit res naturae siipra na- «^«nciusio 2.
turam.

Sed tunc videtur iilud non inteiligibiie , quod "'"'cuiias.
persona sit distincta secundum rem, et natura " non,
et tamen nulla est additio et nulia differentia se-
cundum rem inter personam et natuivim. — Et ad a'''i"o modo

• II- 1 1 • solvitur.

hoc qualitercumque inteliigendum , cnin hoc sit supra
vires humani inteilectus, notandum, sicut vult Ri-
chardus'. quod est distinctio per qualitatem, et di- Qooad di-

. . r\- • ■ stinctionem.

stinctio per origmem. Distinclio per quahtatem est
in creaturis, nec polest esse sine additione, quia haec
distinctio haliet ortum ex addilione materiae ad
formam. Distinctio autem per qualitalem dicitur ,
quando unus distinguitur ab aiio per proprietates
ahsolutas , ul patet, cum unus est aibus, et alter
niger. Distinctio per originem est, cum uiins producit,
et aiter producitur. Et quemadmodum distinctio per
qualitatem vera distinctio est et secundum 7'em, ita
distinctio per veram originem vera est distinctio.
Sicut enim unus non potest simui esse aibus et niger,
ita noii potest unus et idem producere se ipsum. Quo

1 Vat. oiiiittit non, ct subiiido pro manifestum substittiit
mnnifestc falsmn, qiiae ieclio ovidciilor faisa cst, rum, ca re-
tenta, conclusio pfoposiiionis non i'cspon(Jeat praemissis. Parti-
cula non invenitur in codd. praestanlissimis L 0 T, et verbum
manifestum in mullis aliis. In codd. I aa bb pro Ergo mi-
tura semndmn essentiam iegitur Er(fo naiura vel essentia
secundum substa ntiam.

• Verba sic dicendum, in Vat. desiderata, restauravimus
ex codd. IX (cod. Z dicendum). Paulo.ante Vat. pro verbis
et adhuc d<'t absquc fide codd. substitiiit adhuc tumen dat ,
quo scntentia propositionis dcpravatur.

3 Cfr. supra d. 25. a. 1. q. 2. ad 4.

^ <]o(id. L 0 cadit. Vat. verbo addit pracmittit tamen.

s Supple cum codd. B bb ct ed. I divinain.

6 Plures codd. cum Vat. essentia , codd. IJ 1 esseniia sive
mtura , ulii pauci pcrperam persona. Immcdiate post pro
tamen Vat. practor fidom codd. ol ed. I cum hoc , et paulo
superius pro tunc poiiit tamen.

~ Libr. IV. de Trin. c. 1.3, ubi tria membra divisionis di-
stinguuntur ; Variari namque potest (existentia) aut secundum
solam roi qualitalom , aiit sccundum soiam roi origincm, aut
secundum utriusqiie concursioncm.

588

SENTENTIARUM LIB. I.

niani igitur m divinis inteliigitur esse vera origo.
ideo intelligitur ibi esse vera distinctio. — Rursus,
Quoad com- cum iutelligo, Patrem producere, intelligo, ipsum se
positionem. .^^^ producere , sicut cum intelligo, divinam sub-
stantiam agere , intelligo, ipsam se ipsa ' agere, pari
ratione et Filium se ipso produci : ergo productio
nihil addit. — Similiter non ponit aliquam composi-
tionem circa Filium. Ergo cum ubi est vera origo,
ibi sit vera distinctio, et origo intelligitur ibi esse
sine additione; et dislinctio sine additione intelligi-
tur ibi esse.

Quanivis autem persona sive res naturae non
se habeat ad naturam per additionem , tamen nihilo-
Tamen est miuus differt secundum rationem; alioquin non es-
sec^MUo- sel intelligibile, quod plurificaretur persona , natura
exislente unica. DifTerentia autem secundum ratio-
nem est , quia essentia non oritur ab essentia nec
se habet ad aliam essentiam ; sed persona bene ori-
lur a persona et se habet ad illam. — Si tu quae-
Ratio. ras rationem huius, respondeo, quia unitas et nobilitas
divini esse non admittit circa essentiam plurificatio-
nem , sicut circa personam ; et huius ratio dicta est
supra, distinctione nona''. Quoniam igitur modus se
habendi ad ahum et oriendi ab alio non ponil com-
positionem in persona secundum rem , sed distin-
ctionem realem ab alia persona: ideo modus ille
comparatus ad essentiam vel personam , cuius est ,
modus tantum est ; comparatus vero ad illum , ad
quem est, cum faciat distinctionem secundum rem,
vere res est ; et ita uno modo facit differre re, alio
modo ratione. Hinc est, quod quamvis una persona
non sit alia, tamen res naturae est natura. Patet
igitur, quod ista sunt compossibilia, quod persona
sit simplex el nihil addat supra naturam , nec dif-
ferant nisi ratione; et tamen haec est communica-
bihs, scilicet natura, illa incommunicabilis , scilicet
persona; haec distincta, illa indistincta.

Concedendae igitur sunt rationes probantes ,
quod persona sive res naturae nihil omnino addat
secundum rem supra naturam.

1. 2. Ad illud quod obiicitur, quod aliud est res
soiutio op- naturae, aliud natura, et similiter aliam habent ratio-

positorura. ,. . , „ , .

nem persona et natura; potest dici, quod Boethius
et Hilarius loquuntur — in creaturis. Si autem intelli-
gamus in Deo, lunc dicemus, quod est diversitas
ralionis. quae fundatur non super absolutum, sed

super respectivum , quod ' nullam inducit composi-
tionem. Nam essentia non refertur, persona autem
refertur et oritur, nec tamen est composita, quia
ipsa est suus respectus.

3. Ad illud quod obiicitur, quod simphcius est
quod in pluribus reperitur: dicendum, quod repe-
riri in pluribus , hoc est dupliciter : aut ita quod D's«ncij
unum illorum ahcubi potestesse, ubi non est alte- \\
rum, ut homo est in pluribus hominibus, et sic
habet propositio verilatem; aut ita in pluribus, quod
unum non est sine alio, et sic est in personis — nam
una non est sine alia — et sic non habet veritatem.
Nam sicut natura est semper et ubique, ila et per-
sona; et sic patet, quod nihil addit, a quo arctetur^

4. Ad illud quod obiicitur, quod maioris est
abstractionis etc. ; dicendum , quod illud habet ve-
ritatem ubi illud, a quo abslrahitur, aliquam facit
compositionem cum eo quod abstrahitur ^: sic autem
non est in Deo.

5. Ad illud quod obiicitur, quod affirmatio et
negatio non est simul vera de eodem ; dicendum ,
quod quantulacumque differentia rationis suificit ad sotandii
affirmationem et negationem ^ Unde intelligenda est
propositio de eodem re et ratione ; et persona aliquo
modo differt a natura , licet non per additionem
realem.

6. Ad illud quod obiicitur, quod quaecumque
sunt eadem uni et eidem. inter se sunt eadem etc;
dicendum, quod illud fallit, ubi est convenientia
plurium tanquam in communi , ut differentiarum in
genere. Fallit etiam, ubi aliqua plura distinguuntur
per suas origines , ut radii diversarum stellarum in
uno puncto aeris uniuntur, et tamen ad invicem distin-
guuntur. Quoniam igitur divinae personae in natura
conveniunt tanquam in uno communi , et praeterea '
distinguuntur ad invicem per originem ; ideo patens
est, quod non valet. — Potest tanien dici, quod regula Aiiter,
ubique vera est, si sane intelligalur. Propter quod
notandum, quod quaedam sunt absoluta, quaedam
respectiva. Diversitas autem in respectivis venit non
tantum a parle subiecti, verum etiam termini*; in
his non tenet regula , nisi inlelhgatur ad idem. Quo-
niam ergo persoriae per suas proprietates referuntui",
quamvis unum sint in natura , quia tamen non sunt
ad unum , ideo noh sequitur, quod sint idem. Et
sic patet illud.

' Non pauci e velustioribus codd. nec non ed. I omittunt
ipsam se ipsa; cod. X post ipsam interiicit esse et.

2 Quaest. 1. et 2.

3 Codd. W X super respectnm, qui; codd. AV quae
(refertur ad verba praecedentia diversitas rationis) ; alii codd.
non pauci cum edd. 1, 2, 3 incongrue qui. Mox post nec
tamen cod. W rcpetit persona.

^* C.fr. supra d. 8. p. II. q. 1. ad 1.

•' Eodem fere modo soivitur haec difficultas supra d. 8.

\). II. q. 1. ad I ; sed diffusius quaestio tractatur supra d. 27.
p. I. q. 3.

'^ Aristot., 1. Topic. c. 14. (c. 16.): Invenientes enim dif-
ferentiam propositorum quamlibet, ostendentes erimus, quo-
niam non idem.

' Pro praeterea plures codd. cum Va(. personae.

8 Ex cod. I (T in marg.) et ed. 1 restituimus termini ,
pro quo alii codd. rei, Vat. autem cum cod. cc rei, ad quam
referuntur.

DIST. \XXIV. \HT. IINICIIS (^XIAKST. II.

»89

SdllOLlON.

I. Nnfura liic (licitiii' i|)s;i ossciili;! (iiviiiii, (iii.iiciiiis cs( |
comimmicabilis Iribiis pcrsonis; rcs ndlurac si^ciiiKliim S. Ili-
lariiim a S(;li()lasti(;is dicitiir liifpostasis sivc siippositiim (crr. sii-
pra (1. 23. a. I. (|. 2. Scliolion). — •>(' additioiic ad naturam,
(liiam ratio prrsonae imjjortat, ctV. siipia d. 2.'). a. I. (|. I.
Scholion. — Siib dui^lici resp(^ctii lioc loco qiia(>stioncm solvi,
cx ipso tcxtii piitct. Siil) socnndo rosp(>ctu (a parto roi) niillam
(lilTorontiam sociindum rem iiitor natiiram ot pei'Sonam poni
p()s.so, maiiirostiim osl. Sod tiiiic oritur dubiiim , ab intolloctu
luimano, sailcm ad.io(|uatc, non solvondum, quomodo cum tali
supposilionc slaro j^o.ssit roalis dislinctio pcrsonariim. .\d lioc
dubium aliciiiatonus solvondiim S. Doctor rocuri'it ad boc |iiiii-
cipium, (|U0(1 porsona croala valdo dilTort ab incroata , ([uod
pluribus rationibus ovinciliii'. Piiiuipaiis tamcii dilTorentia hacc
est (ad I.), (juod liyjioslasis croata a natura dilTert por ali(|uid
ahsohttnm, di\ina autom liypostasis dilTort a iiatura por ali^piid

rctatirim. Iloc Iticliard. a Mod. diic a. I. (|. I.; sjc cxplan.il ;
«DilTcil piMsoiia ab ossoiitia sociiiidmri ratioii(![ri , noii siciil di-
cimus, attributJi socundmn rattoiKMii difTern! , scd proptc^r dKTo-
rontom modum sc halicndi, (|uia iii modo so tiaboiidi ad alle-
rum dilTonint si-ciindiiin allirmatioiicm ol nc^^atioiiom, (|uia per-
soiia so liabot ad aliiim, ess(!ntia voro iioii , ot (!Ssorilia sc tiabol
absoluto, porsona vero noii ». Tota liac (|iiaoslion(!, |)r-aoserlim
soliitioiK! ad (), ot isto loco Hicliai-di oa (|uao supra (d. 20. ([.
I. Scholion) dc distincliono atlribiUionis diximiis, coiifirmaiiliir.
II. Alo.\. llal., S. p. I. (|. .")(). m. 7. a. I. 2. — Scot., iii
iitroiiuo Scri|)to liic (j. I. — S. Tliom., hic ([. I. a. I ; S. I. ([.
39. a. I. — H. All)cr't., Iiic a. I. 2; S. p. I. Ir. 10. (|. ii. m. i.
et q. 43. m. 2. a. I. — Petr. a Tar., hic (|. I. a. I. 2. —
Richard. a Mod., hic a. I. (|. 1.2. — .Kf^dd. I{., Iiic I. iuinc.
q. I. — Diirand., hic (]. 1. 2, ot d. 33. (|. I. — Dionys. Cai-tli.,
liic q. I. — Bici , liic ([. iiiiica.

QUAESTIU 11.

Utrum in divinis persona praedicetur de nalura, el natura de persona.

.ipposi'
!un.

Secundo quaeritur, utrum in divinis sit ponere
praedicationem , scilicet ut i^es natui^ae sive persona
praedicetur de natura. vel e converso. Etquod non.
videtur.

1. Boetbius in libro de Trinitate^: « Deus est
forma sine subiecto » ; sed ubi non est subiectum ,
non est praedicatuin : ergo elc.

2. Item , Dionysius ^ dicit, quod « negationes de
Deo sunt verae , affirmation^ vero inconipactae » ; sed
ubi est vere abquid de aliquo praedicare, est eliam
vere affirmare; sed in Deo non contingit vere affir-
mare: ergo etc.

3. Item , hoc ipsiim videtur ralione : quia ubi-
cumque est praedicalio, ibi est complexio et com-
positio^; sed in Deo nulla est complexio, ergo et
nulla compositio: ergo et nulla praedicatio.

4. Item, in omni praedicatione subiectum se
habet ad modum materiae; sed in divinis nec est
reperire materiam nec modum materiae: ergo nec
praedicationem.

0. Item, si est ibi praedicatio, aut praedicatur

idem de eodem , aut aliud de alio. Si idem ile eo-
dem, nulius ex hoc capitur intellectus alius, quam
si non esset praedicatio, ut patet cum dicitur: homo
est homo. Si aliud de alio : ergo in divinis est aliud
et aliud, ergo compositio.

6. Item, si est ibi praedicatio, aut pniedicatur
res naturae de natura, aut e converso. Res nalu-
rae non potest praedicari de natura, quia res na-
turae se habet per modum suppositi : ergo eius est
subiici , non praedicari : ergo si praedicatur , tunc
ergo natura de re naturae. Sed contra : natura est
forma; sed omnis forma dicitur reiative ad infor-
matum, nullum autem relativum dicitur de alio^:
ergo natura non praedicatur de re naturae: ergo
non est praedicatio.

7. Item , quae habent oppositas proprietates .
unum non praedicatur de altero; sed essentiae vel
naturae proprietas est communicabilitas , personae
vero incommunicabilitas: ergo unum de altero non
praedicatur, nec una persona de altera: constat ergo.
ibi nullam'esse praedicationem ^

1 Cap. 2 : Diviiia substantia sinc materia forma ost . . .
forma cnim est ; formae vero subiectae esse non possunt.

- Libr. de Caelest. Hier. c. 2. § 3: Ai [ih (XTtocpaasi; Im
Tijjv 6ei(jL)v a>,r;6£t?, a\ 81 y.aTafp!icr£t? avap[j.oaTOi. In textu pro
incompactae, quod est versionis Scoti Erigenae, Corderius
substituit incongruae.

•' Cfr. Aristot., dc Praedicam. circa inilium, ubi agitur do
complexis Q\ incomplcxis; ac I. Periherm. c. 3. seq., ubi agi-

tur de verbo et enuntiatione. — Vat. cum cod. cc post ibi
est complexio interiicit ergo. In multis codd. et ed. I deside-
ratur ultima conclusio : ergo et nulla praedicatio.

^ Pro alio Vat. et cod. cc clarius suo correlativo , de quo
clr. Aristol., de Praedicam. c. de Oppositis. Mox post ergo
non est codd. B D bb cum ed. I bene interserunt ibi.

s Codd. PQW, omisso vei'bo constal , brevius: ergo
nulla cst ibi praedicatio.

)90

SENTENTIARUM LIB. 1.

CoNTRA : 1. Dainascenus ^ : « Substantia de hy-
Fondamenia.postasibns praedicatur ».

2. Iteni , ratione videtur : quia fides habet obie-
ctum veriim et habet obiectum Deum, ergo ve-
rum est ponere in divinis; sed veritas et falsitas
circa compositionem ^ veritas, inquam, circa quam
est credubtas vel opinio : ergo in divinis est ponere
compositionem . ergo et praedicationem.

3. Item, ubicumque est vere * commune et pro-
prium, ibi est vere ponere praedicationem; sed in
divinis est vere reperire commune et proprium ,
quia natura vere est communis, et persona proprium
sive incommunicabile: ergo etc.

4. Item , hoc verbum est est nota identitatis ■• ;
sed omnis praedicatio est mediante hoc verbo est:
ergo omnis praedicatio signum est identitalis. Sed
ubi vere est significatum , vere est et signum ; sed
in Deo propriissime et verissime est identitas, sicut
probatum est^ quia res naturae non addit supra
naturam: ergo propriissime praedicatio. Et hoc est
quod dicit Boelhius, quod « nuUa verior praedicatio
illa, in qua idem de se praedicatur »: si ergo hoc
est in divinis, ergo omnes praedicationes in divinis
sunt verissimae.

c 0 N c L u s I 0.

Persona praedicatur de natura et e converso prae-
dicatione per identitatem; sed praedicatione per
modum inhaerentiae tantum commune praedi-
catiir de proprio.

Respondeo : Dicendum , quod est praedicatio per

^ov^e^prAe- inhaerentiam , et est praedicatio per identitatem, et

utramque est in Deo reperire: per inhacrentiam ,

ut cum dicitnr: Pater generat, vel Deus creat; per

Recle L.
betur ii-
da pra ■■

tio.

identitalem, ut cum dicitur: Pater est generalio. vel
Deus est creatio. Piaedicationem autein per identi-
tatem est reperire in Deo propriissime, propter
ipsius rei qualitatem ^ quoniam ibi est summa iden- [
titas: unde omnes locutiones importantes unitatem, [
ibi sunt verissimae. Praedicationem autem per inhae-
rentiam est ibi reperire propter intellectus nostri Noian,
defectibilitatem ' , quoniam, licet actus in divinis sit
Dei substantia et ipsa proprietas etiam, tamen,
quia intellectus noster intelligit per res inferiores,
et enuntiat per vocabula rerum inferiorum , tenet
modum enuntiandi , quem habet circa inferiora ; et '
ideo praedicat per modum inhaerentiae , quamvis
omnia quae in Deo sunt, realiter habeant modum
substantiae.

Intellectus tamen iste non est falsus: quoniam,
quemadmodum intellectus abstrahens lineam a ma-
teria non est falsus ^ quia modum illum non ponit
circa rem , sed circa suum intelligere , simililer in-
tellectus noster in divinis complexionem non ponit
circa rem , sed circa suum intelligere et suum ex-
primere. Quamvis enim in Deo sit summa simplici-
tas , tamen exprimi non potest nisi per complexio-
nem. Et ideo bene dicit Augustinus ^ « quod verius
est Deus qnam cogilatur. et verius cogitatur quam
dicitur». Nam etsi intellectus aliquo nuMlo per intel-
ligentiam ascendat ad contuitum simplicitatis, non
tamen potest hoc exprimere voce simplici , sed com-
posita.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod in Deo
non est subiectnm ; dicendum , quod verum est
quantum ad rem; est tamen '" quantum ad modum
intelhgendi vel enuntiandi.

2. Ad illud quod obiicitur, quod affirinationes
sunt incompactae; dicendum, quod hoc dicitur, quia
nullum nomen exprimit divinam essentiam, sicut
est, omnino. — Vel dic, quod in atrirmatione nc- Aiiter.-

Solatic
positoi

1 Libr. III. de Fidc orthod. c. 6 : KaTrjyopEtTai ol r\ ouaia
77,1: •jTcoaTaaetoi; i. e. praediratur itaque essentia de persona
niypnstasi).

2 Aristot., VI. Metapli. text. 8. (V. c. i.) : « Verum etenim
.iflirmationem in compositis habet, negationem vero in divisis;
falsum ^ero huius partitionis contradictionem ». Et postca ostcn-
(li( , quod vcrum et faisum non sint in ivbus, sicut bonuni
ct malum, sed in intcllectu , non omni , scd componente vel
dividenlc. Cfr. etiam I. Pcriherm. c. 1. seqq., ubi docctur,
nc({ue in iiominibus nequc in \crbis cssc vcritatcni ct falsita-
tcm ((juia siiic com|)ositione et di\isionc sunt), scd solum in
enuntiatione. — Vat. cum cod. cc voci compositionem adiun-
git sunt. Priina huius argumenti propositio in cod. T (a pri-
ma maiiu) sic sonat: quia fides hdhet obiectum Deiim lU
venim.

3 Kd. I addil reperire, quod ctiam in minori habctur.
•* Aristot. , I. Pcriherm. c. .3.

s Quaest. piacccd. — Paulo aiitc pro vere est el cd. 1
ibi esl vere. — Pracdicatio Bocthii , (luac mox commemoratur,
invenitur iii eius Gommcnt. in libr. dc Inlcrprctal. 0{\. \w\\m ,
lib. II. circa finem, ubi auctor, agciis dc hac propositione :

bonum, quoniam bonum, et eius opposita, ait: « Bonum, in-
quit , et bonum cst, ct non mahim, quorum unum sccundum
sc ct proxime et naturaliter est, hoc scilicct, qiiod bonum cst;
alterum vero est accidentaliter i. e. quod malum non cst...
Quod si hoc est, verior est ea propositio, quae afflrmat, quod
secundum se cst». Haec praedicatio vocari solet naturalis sive
formaliter identica ad distingueiidam eani ab alia, ({uae rea-
liter vel materialiler idcntica nominatur v. g. animalitas esl
rationalitas. Cfr. Mastrius, Cursus philos. tom. 1. disp. 5. n. 107,
et disp. 10. n. 63.

^ Cod. V aeqtmlitatem.

^ Cod. \\ defectum.

8 Cfr. Aristot., H. Phys. text. 18. (c. 2.), ubi Philosophus
agcns dc abstractione mathematica dicit: « ncque fit menda-
ciiim abslraheniium ». Vide ctiam III. de Anima, tcxt. 33.
(c. 7.). — Paiiio infcrius pro complexionem (ed. 1 complexio-
nem illamj cod. T complexiones , Vat. compositionem.

" Libr. VII. de Trin. c. L n. 7. Cfr. supra d. XXill.
c. 2 , et in Comment. diib. 2. — Immediate antc pro nisi per
complexionem codd. S T ibi per incomplexionem.

"* Siipplc: subicctum.

DIST. XXXIV. AUT. INICUS QCAKST. II.

5'.M

IHatio nd

lt.prin-

Isolotio.

l;iliii- idcnlUas , <»t haoc voro o.st in Doo a pai-to roi;
ct cst euniposifio ', ot r(>s|)(;ctn liiiiiis csl iiicoinp.iclio,
(jiiia, iinlla csl ihi n^alis coinijositio.

'\. A(l illnd (|n()(l ohiicilnr dv, coinploxioiio, di-
condniii, (|ii()d illa c()in|)l(^xio in scmmiioiu^ siyinlical
conip^^^'^'*^"*"" in intidloclii, sod niiilatoni in ro.

4. Ad illiid ((iiod ohiicitnr. (|ii()d inodiis inalo-
riao non cadit in Doo ; dic(Mi(lnni , ([nod vornin ost,
(inia ■ iioii cadit iiiodiis nialoriao nt ^x ^im ; niodns
auleni ul de quo ot iii (ino heno cadit.

5. Ad illnd (jnod ohiicitnr: Aiit idoni iiraodica-
tur (le eodoiii (Uc. ; dicondiim , iinod ali^inando idoin
est re , divorsiiin tainon siMinidinn rdlioiinn in-
lcUigendi H dicendi, u\ honitas ost ■' snhslantia;
ali(|iian(lo idoin s(HMin(lnin snbslantiam , diversnni
secnndinn niodum se habendi, nt [)orsoiia ost snhstan-
tia, sivo rol;itio ost siihst;mti:i, ot Dons «renerat: ot
icleo ;ili(|nis intoll(H;tns capitur ex complexiono, (jui
non c;(piliir ox simplici voce.

0. Ad illud (piod (luaeritur, utrum res naturae
pr;iedicetur de n;itnra; (Hcondnm, (piod praodicalione
per identitaleni iitrnnKjue de altoro praedicatur.
nec est compositio * in ralione forinae nec in ratione
materiae; si ;intoin per inhaerentiam, tiiiic commune
[)r;io(licalur de proprio. ut Pater est Deus.

Quod ergo ohiicitur, (|uod iiatnra est forma;
resi)ondendnm est dupliciter"' : qiiod forma uno uiodo
dicitur relative ad informatum, et sic non est ac-
cipere in Deo ; alio mndo absolute , quod caret ma-
teria , et sic est in Deo ; et sic patol illud. — Witer

|)()t(^st (lici . (jiiod diri reiativc osl (lii()licil('r: vcl i»'»iiociio
S(!ciindiiin vssc , vcl s(!ciindiiin ^//r/; .sociindnin r//V'/,
nt vidciis ;i(i visiini, ct iiil('lli^,'ons ;ul inlcllcctiim .
ot sic nnnni dc ^dlcro ()rao(li(;iliir ; .Micnndnm cssc,
nt Pator ;id 1'ilinin, cl sic noii pnicdic^itnr. Salnra
oniiu non dicil rcs|)(!ctiini ;id pcrsoniim sccinKJnm
esse , sed socimdiim diri; ct Udis r('S|)ccliis impor-
l;itur, ciiin dicitiir, (|nod n;ilnr;i (!st forina ros()('cln
Hii n;ilnr;ic. Ilinc e.st, ([iiod dicitiir r;itioii(! illiiis nv
S[)oclus : tros |)or.s()n;ic iiiiins assenliae wl natiinie,
et uiui n;itur;i triiiin [)crson;irnm; rion tamen dicitur:
tros ()(M'son;ie unins Dei. N;uii lioc iiomcn Dcns non
im()()rt;it ros[)Oclum s(icundiini dici ;id [)crson;im .
.s(3(l soliiin ;i(l cr(»;ituram. l(l(;o dicitur Deiis Abrahniii,
Isaac et lacob ''.

7. Ad nltimnm dicendum , (jiiod commimicjihi-
lilas cl incoiiiiniinic;),l)ilit;is non simt oppositao [)ro-
priot;ites, sed sic dillcrnnt, siciit habere pro[)riota-
lem , eX non habere\ Qiii;i onim ;>r^/'.9or<tt liahot [)ro-
priotatem relativam, ideo dislinguitur et est incom-
municahilis ; sed quia essentia carot illa pro[)riotate .
ideo commnnis est , et communic;ihilis [ilurihiis; et
ideo noii distiiigniiiitur id invicem. — Vel [lotest Aiia soiutio.
dici , (|uod communicabilitas*' non est proprietas di-
stingiiens etiain in creaturis : iinde (juamvis homo
sit comnuine, et Petrus proprium, non tamen impe-
ditur, quiii homo dic;itur iii. Petro ; quanto magis
in Deo^ llla autem pro[)ositio intelligitiir de proprie-
latihus separantihus et distinguentihus illa. in qui-
hus sunt, ad invicem.

SCHOLIOK

1. Do spociebiis praedicatioiiis cir. d. ,30. i[. I , el d. .3.3. ([. 3.
— ObseiTuiidum est, c[iiod pi-ima ([iiini|iie argg. ad op|)osit. pi'0-
baie nitiinliir, nidlam prorsiisin divinis admittendam esso [)i'aedi-
caiionem ; sexlum vcro et septimum excludunt tantum praedi-
cationem , de ([iia est (iiiaeslio. (^uapropter etiam in respons.
piura et egregia dicuntur de praedicatione generatim m di-
vinis admittcnda (cfr S. Tliom., S. I. ([. 13. a. 2. i. 12.);
solutio vero speciaUs quaeslionis, in titulo indicatae, explicite
tantum exhibetur in soiut. ad 6, in ([ua notatu digna est re-
sponsio ad id quod replicatur in arg. 6. ad opposit. S. Doctor
dupliciter respondet, primo negans, formam in Deo dici re-
iative ad informntum, secundo distingucns illud dici relative.
Si lioc intelligitur dc relalione reali , certe non est relatio rea-
lis inter naliiram et l>y|wstasim in Deo, sed tantum inter per-

sonam et personam; si autem intelligitur dc relatione secundum
dici , concedi |)otest, ([Uf)d natura sit forma respectu personae,
ei, quod ratione illius res[iectus concedi [wssit lociitio: tres per-
sonae unius essentiae (de qua propositione vide hic dub. o, et
supra d. 3. p. II. dub. 3, et S. Thom., hic q. 2; S. 1. q. 39.
a. 2. aliosque communiter). — Qiioad solut. ad 7. cfr. su|ira
d. 19. p. II. q. 2. ad i.

II. Alex. Hal., S. p. 1. q. .56. m. 7. a. 3. — Scot., I. Sent.
d. i. q. 2 ; Heport. hic q. 2, et d. 4. q. 2. — S. Thom., I.
Sent. d. i. q. 2. a. 2 ; S. I. q. 39. a. 6. — 13. AllxTt., 1. Sent.
d. '<: a. 8. — Petr. a Tar., hic ([. 2. a. 1.2, — Richard. a
Med., hic a. \. q. I. — Ucnr. Gand., S. a. 73. q. 2. — Durand.,
hic ([. 3. — Dionys. Carth., hic q. I.

' Ed. I et non est compositio; cod. 1 non etiam compo-
sitio , in ((ua leclione verba immediate coniungenda sunt cum
praecedentibus absque interpunctioiiis signo. Paiilo antc pro
et haec vere est codd. II T et hoc verum est.

" Cod. T cum nonnullis aliis et ed. I quod. Subinde post
modus in pluribus codd. et ed. I desideratur materiae.

^ Contra Vat., ([uae hic ponit et, cum codd. L 0 T X le-
gendum duximus est , quia verbum est respondet illi alteri
est in subsequenti propositione ; ut persona est substantia.
Paulo superius pro idein est rc aliqui codd. ut T V cum ed. I
idem re. Si quis malit illam iectionem idem re etc. , suppleat
ex praecedentibus pracdicatur pro suppresso verbo est.

^ l'ro voce compositio, qiiae in |)lerisque codd. invenitur.
Vat. praedicatio ; codd. F (i P R S U cc ee flf cum ed. I com-
paratio.

^ Plures codd. responsio est duplex ; Vat. solummodo
respondeo ; cod. X (cod. L in marg.) sic : respondendum est,
quod forma dicitur dupliciter: uno modo etc.

fi Kxod. 3, 6. Matth. 22, 32.

" Cfr. su[)ia d. S. a. I. q. I. ad I , et d. 19. p. II. q.
2. ad. i.

s Cod. bb (T in marg.) cum ed. 1 proprietas communi-
cabilitatis.

" Intellige: communicabilitas non est proprietas distinguens.

592

SENTENTIARUM LIB. 1.

QUAESTIO III.

Utrum in divinis sii ponere appropriala.

tum.

Terlio. quaeritur, utrum in divinis sit ponere
appropriationem. Et quod sic, videtur:

1. Quia per communia est devenire in intelle-
Fnndamenia.ctum propriorum , sicut patet , quod per memoriam,

intelligentiam et voluntatem venitur in cognitio-
nem Trinitatis; similiter per unitatem, per verita-
tem et bonitatem, in quibus consistit ratio vestigii':
sed non devenitur a communibus ad propria, nisi
commiHiia aliquo modo approprientur : cum ergo
sit devenire in divinis per communia ad cognitionem
proprii, est ibi appropriatio.

% Item, ad hoc est auctoritas sacrae Scriptu-
rae, quae appropriat communia personis, ut poten-
tiam Patri , sapientiam Filio et bonitatem S[)iritui
sancto ^

Sed contra: 1. Sicut se habet proprium ad com-
Ad opposi- mune , ita commune ad proprium : sed proprium
non potest communicari nisi falso: ergo nec com-
mune appropriari. Sicut ergo proprium Patris nun-
quam ahis fit commune , sic nec commune pro-
prium.

2. Item , si -est appropriatio in divinis, aut est
secundum rem, aut secundum intellectwn: si secun-
dum rem; sed ubi^ est appropriatio secundum rem,
ahquid per prius dicitur de illo cui appropriatur: ergo
in divinis est prius et posterius quantum ad essentiaha.
quod est inconveniens. Si secundum intellectum ;
sed intellectus iUi appropriat, cui magis iudicat con-
venire: ergo cum magis iudicet inlellectus inesse sa-
pientiam Patri tanquam antiquiori , ilh debet appro-
priari. Sed appropriatur in contrarium: ergo appro-
priatio est contra intehectum : non ergo attenditur
secundum intellectum.

3. Item , ubi est appropriatio , prius * est se-
cnndum rationem intehigendi proprium quam appro-
priatum — ratio enim appropriationis per prius est
in proprio — ergo cuin appropriatum sit commune,
secundum rationem intehigendi prius erit proprium
quam commune: quod est inconveniens.

CONCLUSIO.

Commiinia, quae aliquatenus connotant originem
personarum, hahenl rationem appropriandi a
parte rei ; quatenus non connotant originem,
non sunt appropriabilia , nisi forte propter
errorem intellectus 7iostri amovendum.

Respondeo: Dicendum, quod de appropriatis est
loqui duphciter: aut quantum ad id quod signifi-
cant, aut quantam ad ordinem, quem connotant.

Si quantum ad significatum , cum ihud sit
commuiie, et omnino conveniat ^ per indifferentiam,
non contingit appropriari ratione sumta a parte rei ,
appropriatur tamen ralione sumta a parte intelle-
ctus nostri propter errorem amovendum. Quoniam
enim intehectus carnahs in patre carnah videt de-
fectum potentiae, et in fdio defeclum sapientiae,
et in spiritu intelhgil furorem iracundiae; ideo spi-
rituahs intellectus , ut elevet*' a carnahtate, poten-
tiam Patri attribuit, quamvis non magis conveniat
ei, sed ne minus videatur convenire; et sic de aliis.

Si autem loquamur quantum ad ordinem vel
originem , quem connotant, sic appropriantur a parte
rei propter convenientiam cum propriis personarum,
Unde quia Pater a nuUo est, et Fihus a Patre, et
Spiritus sanctus ab utroque, et huiusmodi ordo at-
tenditur in potentia, sapientia et bonilate ; ideo patet
ratio appropriandi. Unde iUa quae non ' connotant
ahquo modo ordinem vel originem , non sunt appro-
priabiha,

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod proprium
non communicatur, ergo etc. ; dicendum, quod non
est simile, quia ex hoc, quod conuiiune appropria-
tur, non attribuitur nisi ei cui convenit; sed si pro-
prium fiat commune, tunc aUribuitur ei cui non
convenit: et ideo non est simile.

2. Ad iUud quod quaeritur, utrum appropria-
tio sit secundum rem vel secundum inteUectum;

Distia V

Conoli

Conclt

CoroH

m.\

Solati
posito

noc

' Cfr. sii|)i;i d. .3. ]). 1. q. 2. ad i, ct q. i, ac dub. 3,
iion ibid. ]). II. ([. I. seqq,
" Vide hic lit. Magistri, c. 3.
■' Cod. T ubicumqiie.

* l'liii-es codd. ciini ed. I voculae prius praefigunt ibi.
'"> l'ro omnirio conveniat sola Vat. omnibus conveniat
personis. Mox pro nostri codd. U V tnntum.

•^ Siniul audi: inentem; vel logc cum cod. V elevetur,
pro quo cod. K clevatus. Paulo superius vocabulo spiritu
multi codd. cuin edd. 2, 3 perperam adiungunt sancio. —
Halio, quam S. Doctor liic affert, est Ilugonis a S. Vict. et
invcnilur siipra in lil. Magistri, c. i.

^ In non paucis codd. desideratur non.

DIST. WXIV. MtT. rMClS glMiST. IV

(lictMKliini , (|U0(1 p(M' hoc qiiod «'Sl secunduni polcsl
iiinciiii. (lici vis ;ip|)ropri;iliv;i sivc piiiicipiiiin ;i|)propfi;iiis .
vel [)()Uvsl lioc (piod c-sl ncoiiuUnn iinpoil;ii(' rutio-
ncni. ;ii)pi'opii;ui(li. Si primo inodo, sic (Miiii ;ippro-
[)ri;ir(^ sil viiiiilis co<i;ii()SC(Milis, sic :i|)|)ro()ii;ilio est
s(HMindnm inlcllccliiin iioslruin. Si ;uil(Mn secundum.
(lic;it ralioncm ;i[)|)r()|)ri;in(li, sic uiio iiiodo esl sc-
cundinn rcm , scilicet (|u;uilmn ;i(l ordiniMn coiiiio-
l;iliiin;;ili() modo siMMJndnm inlcUcctum ([ii;intum
ad si^Miilic;»tiiin. Undc iiitcllccliis ;i[)i)ro[)fi;il ' proptcr
intcllcctiim , scd iion idiMii intcllcclns propt^M- se :
scd iiit(dlcclns s;uiiis cl (idclis propl^M' intcllcctuni
c;uii;il(Mii, noii iil (Miin co concordiM , scd iil ci ohviel.

I"'l idco (Miin iiilellccliis c;iiii;ilis cn^hit [iriruiii dc
[)ol(Mili;i in l';itrc, s[)iritii;dis ;i[)[)ro[)ri;it (m [)(il(Mili;iiii.
Nec tiuiKMi inlcllciiiis cst Ihlsiis. ([iii;i non iiit(ili^'il
plus es.se di! [loltMili;! iii l';iti(', scd lum 7tiinus ([ii;uii "
iii Kilio. Si ;uil('m [)()teiili;iin :i[)[)ro|)ri;ircl ImMo. timc
intcllciiiis c;irn;ilis [ilus (M"(mI(M"cI csse iii Kilio, cl
ideo ImIsiis csset; (d sic [i^itct illiid.

:{. .\(1 nltimmn dicciidnm . ([iiod ;i[)[)ro[)ri:itiim
seiMmdiim id ([uod cst. , [irius esl s(;ciiiidiiiii nitioncm
inlclli^rcndi (|u;im [)ro[)rinm ; :i[)[)ro[)ri:diim ;iiitciii
siil) //(/(• iiilcntionc'^ c()iisc((iiiliir r;ilioii(Mn [)ro[)rii ;
et lioc luilliim csl iiiconvcniciis.

SOHOLIOK

I. Appropriata iii Dco simt altribula « csscntialia conside-
)-ata in pcrsonis » (ita S. Doctor iiifia d. 36. a. I.); ipsa scni-
per dicunt « relationcm et ics ct significant Dcum ut causam »
(ibid.). — Duplex ratio pro appropriatione facicnda proponitur:
aitcra cst tota ex parte inteilectus nostri imperfectissimi , sciiicet
propler errorem amovendum; et liacc i^rocedil « per niodiim
dissimilitudinis » (S. Tiiom., S. I. (j. 39. a. 7.); Iiaec ratio magis
cxplanatur l)ic in soliit. ad 2. Altera est ex parte rci propter
quandam convcnientiam ad propi-ia personai'um, scilicct rationc

ordinis, (juem attribula connotanl. — De variis modis appro-
piiatorum cfr. supra d. 31. p. 11. a. 1. (j. 3. ct Sciioiion.

11. Alex. Ilai., j). I. (j. G7. piaccipiic m. 3. a. I. — Scot.,
Rejiort. liic q. 2. — S. Tliom., I. Senl. d. 31. q. 1. a. 2; S. I. q.
39. a. 7. — 13. Albcrt., 1. Sent. d. 31. a. 2, d. 34. a. 5; S. p. 1. tr.
12. (j. 48. m. I. — Pctr. a Tar., hic (j. 3. a. 1. 2. — Kichard.
a Med., I. Sen(. d. 31. a. 2. (j. I. 2. — .Egid. H., I. Sent.
d. 31. priiic. 2. (j. I. — Henr. Cland., S. a. 72. q. I. seqq. —
Durand., d. 31. (j. 3. — Dionys. Carth., I. Scnt. d. 31. q. I. 2.

QU.\EST10 IV.

Utrum in divinis ponenda sit translatio.

Quarto el ultimo quaeritur , utrum in divinis
sit ponere translatioiiem. Et quod sic, videtur:

1. Per Ambrosium iii libro de Trinitate ^: « Sunt
fmentn.nomina, qnae translative et per similitudinem de Deo
dicuntur » .

% Item , Dionysius in libro de Divinis Nomini-
bus ° : « Theologi tanquam innominabilem Deiim lau-
dant ex omni nomine»; sed hoc non potest esse
nisi per translalionem : ergo in divinis est ponere
translationem.

3. Item , hoc videtur ratione , qiiia sacra Scri-
ptura ® dicit, Deum irasci et dolere; sed boc non
potest dici proprie: ergo necesse est, quod dicatur
translative. Sed inter omnia quae contingit noini-

nare, dolor el ira maxime distant a Deo : ergo si
haec contingit tnxnsferre, et omnia alia nomina.

A. Item, per quae contingit rem intelbgere,
contingit et significare, et per quae contingit signi-
ficare, contingit et nominare; sed per omnia creata
contingit Deum intelligere : ergo et nominare.

Sed contra: 1. « Omnes transferentes secundum Ad oppoM-
aliquam similitudinem transfernnt ' » ; sed Dei ad crea-
turam non est similitudo , cum sit summa distantia :
ergo etc.

± Item , similitudo est relatio aequiparantiae ^ :
ergo si propter similitudinem contingil nomina crea-
tnrarum transferri ad Creatorem, pari ratione et e
converso. Sed illa non transferuntur ; ergo nec ista.

• Auctoritate codd. emendavinuis falsam leclioncm Vat. et
cod. cc appi-opriatur.

- Pro sed non minus quam Vat. et minus.

' intcllige : quatcnus est approi^riatiim scu apj^ropriatum
formalilcr acceptum , cui ojjponitur materialiter acceptum, scil.
id quod appropriatur, nempe attributum essentiale.

'^ Sive de Fide 11. Prolog. n. 2. Vidests quod de hoc textu
annolatum cst supra pag. 388, nota 3.
S. Bomw. — Tom. 1.

■' Caj). I. § 6.

6 Genes. 6 , 6, ct Exod. 4, 14. — In jiriiicipio huius ar-
gumenti post hoc, codd. P Q adii( iunt ipsuin , et circa fineni
pro mnxime cod. T cum nonnullis aliis substituit magis.

' .\ristot., VI. Topic. c. 2. Cfr. supra pag. 1, nota 8.

* Cfr. supra j>ag. 346, nota 5. — In initio huius argu-
menti cod. V et ed. I voci similitudo praemittunt omnis.

594

SENTENTIARUM LIB. I.

ergo

o. ItiMH. siinilitiulo est ratio translatioiiis '
iioinina rerum magis Deo similium magis debenl ad
Deum transferri; taliaantem sunt nomina Angelorum:
Qiiaesiioc.n-ergo illa Iransferuntur. — Quaeritur ergo, quae no-
mina debeant transferri . et quae non.

c 0 N c L u s 1 0.

Translatio ponenda est in divinis propler
duplicem rationem.

Respondeo: Dicendum, quod ratio vel tinis trans-
lationis duplex est: uiia, inquam, est Imis J)ei , alia

Raii.. 1. manuductio intellectus nostri. — Propler laudem Dei
necessaria est translatio. Quoniam enim Deus mul-
tum est laudabilis, ne propter inopiam vocabuloruni
contingeret cessare a laude , sacra Scriplura docuit .
nomina creaturarum ad Deum transferri % et hoc in
numero indefmito, ut, sicut omnis creatura laudat
Deum, sic Deus laudetur ex omni nomine creaturae;
et qui non poterit uno nomine laudari tanquani su-
perexcellens omne nomen , laudaretur ex omni no-

Raiio -2. mine. — Alia ratio est manuductio intellectus nostri.
Quia enim per creaturas ad cognoscendum Creato-
rem venimus ^ et, ut plurimum, fere omnes crea-
turae habent proprietates nobiles. quae sunl ratio

intelligendi Deum . ut leo forlitudinem, agnus man-

suetudinem , pelra soliditatem , serpens prudentiam .

et consimilia: ideo oportuit, plura nomina Iransferri

ad Deuni.

Quoniam igitur fmis imponil necessitatem his

quae sunt ad fmem, cum translatio sit ad laude^n

Dei; ideo nomina import:intia deformitatem non de-

bent Iransferri, ut diabolus, bufo, vulpes, quia ma-

gis transferuntur ad vituperium quam ad laudem.
j — Rursus, quia translalio est propter nostram in-
i striictionem , et similitudo incipiens a notiori est

via cognoscendi; ideo est translatio a crealuris lan-
; quam a notiori])us ad Creatorem , sed non conver-
j titur. Et quia magna similitudo mater est falsitatis *,
\ ideo non transferuntur nomina multum similia , sicut
I sunt nomina Angelorum, ne forte Angelus credatur

esse Deus. — Ex lioc patet , quod translatio est in di- concta;
j vinis. et quantum ad nominum multiformitatem .
; ratioiie cuius dicitur Deus omninominabilis'" ; el

patent omnia praeter primum.
i Quod enim obiicitur . quod nulla est simili-

tudo , quia summa est distantia ; dicendum , quod
I non est similitudo per unius naturae participationem,
! est tamen similitudo secundum analogiam et habitu-

dinem, et hoc in comparatione ad effectus. Sed de hoc

magis alibi habitum esl ^

Solati
1. opp

SCHOLIOK

1. Translatio idem est iic nielcipliora ; ipsu in genere acci-
pilur a proiM-ielatibus oiniiibus reruni creatarum , quae ratione
similitadinis ad res divinas significandas adliibentur. IIoc magis
explanatiir supra d. 22. q. 3, ubi etiam (ad 2.) docetur ideni
quod hic in corp. dicilui'. scilicet quod nomina multum simiiin
non apte ad divina transferuntur (cfr. Dionys. Aroop., de Caelesl.
Hierarcli. c. 2 : et S. Tlioni., S. I. q. I. ;i. 9. ad. 3.).

II. Alex. lial., S. p. I. q. 53, q. i8. m. I. 2. 3, q. I. m.
L a. 5. — S. Thom,, hic q. 3. a. 1.2; S. I, q. I. a. 0. —
B. Alberl., Iiic a. 6; S. p. 1. tr. 14. q. 56. 59. — Petr. a Tar.,
hic q. i. a. \. 2. — Richard. a Med., iiic a. 3. q. 1. 2. —
.Egid. 1«., hic 2. princ. q. 1. — Henr. Gand., S. a. 32. q. I. 2.
— Durand., hic q. i. — Dionys. Carlh.. hic q. 1. in fine. ei
d. 22. q. 2. 3.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRl.

DUB. I.

In parte ista sunt dubitationes circa litteram
fct prirao de hoc quod dicit Magister : Hiiius dicti
occasione praefati haerelici etc. Videtur enim, quod

Magister male reputet haereticos illos, qui dicebani,
naluram non dici de personis. Quia videtur Dama-
scenus ' dicere idem quod illi dicebant, cum dicit:
« De hypostasi non est deitatem dicere»: ergo cum
deitas dicat naturam, patet etc.

1 (]('r. supra pag. 72, nota 3. — Pauio inferius post trans-
/i?/'Mn/»/'- supplendum cst: «sed illa non transferuntur »; quae
verba excidisse Aidentur.

2 Vide Dionys., de Div. i\om. c. 1. § 6, ubi principaliora
nomina a s. Scriptura Deo attributa invenies.

3 Cfr. supra d. 3. p. I. (^. 2.

■• Aristot., 1. Klench. c. 6. (c. 7.j: Deceptio quidem ex si-
militudine.

•'■' Vide Dionys., de Div. Nom. c. I. S ''• — Subinde pro
omnia ed. 1 obierta.

« Disl. 1. a. 3. q. 1. ad I ; d. 7. q. 4; d. 25. a. 2. q. 1.
Cfr. eliam d. 35. q. I , el 11. Sent. d. 16. a. \. q. I, ubi

quatuor species similitudinis afferuntur , scil. similitudo per
convenientiam omnimodam in natura ; sic in Trinitate una per-
sona est similis alteri ; similitudo per particij)ationem alicuius
naturae universalis: sic homo et asinus assimilantur in ani-
mali; similitudo secundum proportionalitatcm : sic nauta et
aui'iga siint sihi similes in regendo vehiculo; et similitudo
per convenientiam ordinis: sic exemplatum assimiiatur excm-
plari. — Vcrbo est cod. B adiungit sdlicet supra d. 3. in
secundo problematc (d. 3. p. I. q. 2. ad 3.) ; et aliquanto su-
perius post dicendmn, quod edd. (excepta 1) interserunt etsi.
■^ Libr. lli. de Fide orthod. c. 1 1 : At divinitatis vocabii-
lum de persona usurpare non possumus.

DIST. WXIV. IMIMV.

:i'.):)

|{i:si>()Ni)i<:(i : IMcciiiliiiii , (|ii()il vcrhiiiii Daiiiii-
scciii. siiiiplicilcr inlcllccliiiii , <,'ciicr;il. siiiislriiiii iii-
l(!ll(uliiiii , cl (|iii sic iiilclli;j;crct, siciil soii.il, liac-
rclicus esset. Scd ipsc l);iiii;iscciiiis iiilclli^it (11111
|)r;iccisi()iic, scilici^t (|ii()(l (lcilis iioii (liciliir dc
iiiiic;i liy|)()st;isi l;iiitiiiii , iiuiiio dc oiiiiiihiis.

Drii. II.

ltciiH|ii;icritiir dv lioc (|ii()d dicit: Jn .spirUu Dci
ali<inaii(/() si(jni/icari PiUron , sicnl iUnd Isaiac
scxagcsinio prinio : Spiritn.s Doniini .stiper mc etc.
Videtur cuiin n\;ilc diccrc, (|iii;i llieronyiuus dicilihi
iu (illoss;i , (jiiod ^W illo s|)irilii intclligitur, dc ((iio
(licitnr ls;iiae iindeciino ' : RiHiniesceL .snpcr cwni Spi-
riius Doniini etc. ; et constat, (iiiod iiii ^uxipitur
pro persou;i Spiritiis s;incti. Ilem, lioe videtur alia
auctorilate , (piia alius evaiig(^iisla Lncas uudeciiuo '^
dicit: Si in (ligito Dei eiicio dacnmnia , et (Jlossa
expiMiit (ligito pro Spiritn .sancio, (|ni est tertia in
Ti'iuil;ite pei'Sona.

Ht:si'0NDK0: Dicendinn, (piod ist;ie r;ili()nes uon
coucludunl contrariet;ites ''. quia uiia Scriptur'a plu-
ribus modis potest exponi. Nain in illa auctoritate,
in (]ua dicitur Isaiae sexagesinio priino: SpirUus Do-
inini snper me etc. , agitur de uiissione Filii ; et
quoniam Filins potest inteiligi missus secundum di-
vinam n;ituram , et sic inleliigitur, proprie ioquendo ,
missus a Patre soium; ideo Spiritiis Domini stat
ibi pro Patre *. Si autem intelligatur de missione
secundum hamanam uaturam , sic inteliigitur de
Spiritu s;incto, prout est tertia in Trinitate persona.
— Similiter inteiiigendum de auctoritate sequenti ,
quod potest inteiligi utroque modo, sed tamen .spi-
ritus accipitur aiiter et aliter.

DiB. ni.

Item quaeritur de lioc quod dicit Hiiarius, quod
in aliquo differt Christi et Dei natura, ne eadem
sit, si praestari potest, quod .spiritus, qui Dei est,
non sit etiam Christi. Videtur enim sic maie dicere,
quia argumentum hoc non vaiet: Filius est fiiius
Patris et uon Spiritus sancti, ergo differt natura
Patris et Spiritus sancti: ergo cum spiritus dicat
personam, argumentum iiiud non vaiet, quod facit
Hiiarius '".

l(i':si*oM)i:() : Polrst dici. (pnid llil.inii^ lo(|iiitiii
(\i' spiriln, sccimdiiiii ipiod noiiiiii;il vatnrani; sic
;iiil.eiii iioii li;ili('l iiist;iiili;iiii siiiiiii vcrhiiiii. NihiUh aii.i .oiuno.
iiiiiiiis l;iiiicii. si iiil(dlig;itiir dc spinln , proiil dicitiir
pcrsoiialiicr, ;idliiic vcril;itciii ImIicI. .\;iiii ciiiii \'ci'-
hiiiii iioii possil esse siiii! spirilii, liinc h;ilicrciil l';i-
lcr cl siiiiiii Wrhiiiii duos s|)iiMlus, ct il;i iioii cssciit
uiiius iialiir;ic. - l*r;u!l(!rci;i, si spiritus P;iti is iioii e.ssel
l''ilii. iion orircliir ;i Chrislo, el si iioii proccdcrct
;il) eo, 11(111 distiiigiicretiir originatilrr '. rv^i^o csscn-
tialilcr ; scd spiritiis Dci ct Dciis siiiil iiiiiiiii csscn-
li;ilitcr: crgo o|)orlcrct, ipiod spiritns ct Dms csscn-
ti;ilih'r diHcrrenl a Filio sive disliuguerenlur.

\)v\i. IV.

Itein quaeritur (W lioc ipiod dicit :M;igi.stcr,'(piod
ncrhiim Jlilarii : Non esl idctn natiira ipiod inilnrac
res, intelligitar .solum in creatnris. \'id('tui' ill;i.
solutio iioii esse convenieus, (iui;i Hilariiis loipiitiir
de s|)iritu Dci, prout signilic;d natnrani et rcm na-
turae; quodsi uiiiia est diricrentia, null;iui deheret
vim facere", ul videtur; qiiodsi f;icit vim in spiritu,
prout signiticat naluram et rem naturae , ergo
videtiir distinclio iiiter liuiusmodi f;icieiida.

Resfondeo: Dicendum, qiiod ciiiii dicitur ab
Hiiario: aiiud est luitura, aliud i-es uatunie, aut
inteiiigitur de aiiet;ite a p;u"te rei , sicut iiii liaere-
tici inteiligeijant; et sic iiai)et verilatem .soiuin in
creaturis. .\lio inodo potest dicere alietalem sive
differenti;un secundum rationem.; et sic habet ve-
ritatem in divinis , et sic inteiiigit Hilarius, et dicit
Augustinus \ quod « aliud est esse Patrem , aliud
esse Deum»: non, inquam, aiiud secuudum rem ,
sed aiiud secundum rationem significandi et iutel-
iigendi et se liaiiendi.

DuB. V.

Item quaeritur de iiac responsione Magistri, quod
non debet dici persona unius Dei , quia nihil est
in Trinitate creatum , vel serviens, vel sahiectum.
Videtur enim male dicere, quia genitivus de sui
ratione non importat subiectionem nec dominium :
ergo non videtur sufficiens ratio. Si dicas, quod
hoc venit a parte termini; hoc nihii est, quia ter-
minus de se iion importat respectum dominii.

* VcMS. 2. — (iloss;uii Hieronynii invcnies apud Lyianum
in hiinc locuni.

- Vers. 20. — Glossa liabetur apud Lyranum in hunc
locum.

3 Cod. V et ed. I coHtrarietatcm. Paulo superius pro
istae raiiones cod. V illae auctoritates.

■* De quo \ide supra d. 15. p. \. ij. 4.

^ .Vrguinentum Hilarii hoc osl : Si verum esset, quod spi-
rilus Dei non sit etiain spiritus (^Jiristi, tunc sequcretur, (]!hristi
et Dti naturam diflerre.

6 (^lr. supra d. II. q. I. lundam. i, et ibid. Scholion, 11. V.

— hi fine solutionis auctoritatc cod. Z, ei contextu postulante,
adieciinus a Filio , (juod in Vat. desideratur. In eadem pro-
positione cod. B et ed. I pro spirilas et Deus exhibeiu Chri-
stus et Deus, et dein etiam omittunt a Filio. — Hoc dubium
solvitur etiam a S. Thom., hic circa lit.

^ Intellige: non deberet iirgere istam distinctionem. —
Paulo superius post si(jnifical cod. V addit ipsain.

* Libi-. VII. de Trin. c. 6. n. II. Vide etiam liic lii. Ma-
gistri, c. I. in fine, et d. XXXIII. c. 2. — Pliira de hoc dubio
habenlur supra q. 1 .

590

SENTENTIAHUM LIB. I.

Uem quaeritnr, quare liuc nonien cssentia non
iniportat superexcellentiaiji in genitivo. sicut hoc
nonien Deiis '? — Item, quare non dicitur: Tres per-
sonae essenliae, sicut unius essentiae?

Respondeo: Dicendum, quod ad hoc, quod ge-
nitivus vere construatur et proprie, necesse est ali-
quam habitudinem importari vel secundum rem ,
vel secundum niodiim inteUigendi. Genitivus autem
importat habitndinem principiati ad principium , vel
e converso , ut possidentis ad possessum , vel formae
ad informatum , vel specificantis ad specificatum. Ha-
bitudinem autem formae non importat nisi cum ter-
mino abstracto, quod- significat per nioduni forniae:
et quoniam forma se habet per modum exprimentis
et declarationis: ideo talis constructio non attenditur
nisi cum genilivo nominis abstracti aho determinato.
Unde convenienter dicitur: mulier egregiae formae,
sed nihil esl dictum: mulier formae. Ideo bene di-
cilur: tres personae unius essentiae, non autem: Ires
personae essentiae ^ — Deus autem non est nomen
absiractum. ideo non consti-uitur cum genitivo nisi
vel in habitudine suhiecti, ut forma Dei ; vel in
habitudine specificanti^ , ut persona Dei , sicut crea-
tura sahs; vel in habitudine principii, nt creatura

Ratio 1. Dei. Et quoniam, quando dicitur: Ires personae unius
Dei, nulla habitudinum importatur proprie nisi ha-
bitudo principii sive possessoris; hinc est, quod
cum in iilo sensu sit falsa locutio, non est reci-

Ratio 2. pienda. — AUa ratio est ista, quia locutio . quae est
in vi declarationis essenliae, convertitur, ul, cnm
dicitur: muher egregiae formae, potest dici: egregia

■i forma muheris. Ergo si diceretur: tres personae

unius Dei, diceretur: unus Deus trium personarum ;
et iste inteUectus non est sanus , nl videtur: sic
enim posset inteUigi, sicut dicitur: unus Deus trium
hominum \

DuB. VI.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod in istis
tribus corisistit summum bonum, scilicet potentia,
sapientia, bonitate. V^idetur enim male dicere, quia
summum bomim specificat bonum: ergo si bonitas
distinguitur contra potentiara et sapienliam, pari ra-

tione summum bonum. Item, non videtur in his
tribus esse , quia summum bonum est aggregativum
omnium bonorum et coUectivum ^: ergo non lantum
horum trium.

Respondeo: Dicendum, quod bonum uno modo
distinguitur contra potentiam et sapientiam, alio
modo non. Si enim accipiatur pro bonitate moris ,
sic consistit in voluntate et distinguitur contra alia
duo. Si autem bonum accipiatur commuiiiter , sic
complectitur omnia. Est enim bonum naturae , et
hoc ad polentiam; et bonum gratiae, et hoc aut
perficit intellectum, et ita est scientia, aut alTectum.
et ^ta honitas: el haec tria complectitur honum in
sua universalitate, et summum in sua integritate.
Quoniam igitur omne bonum ad haec reducibile est,
ideo summum bonum in his tribus consistit.

DuB. VII.

Ilem quaeritur de hoc quod dicit, quod Scri-
ptura appropriat Patri potentiam, ne videatur mi-
nus potens. Videtur hoc plus debere dici de Filio.
quod minus potens , cum fuerit passus et mortuus:
ergo magis deberet ei potentia appropriari.

Respondeo : Dicendum , quod , quia propter pas-
sionem visus est fecisse stuUitiam et habuisse im-
potentiam — propter quod ludaeis praedicatio crucis
erat in scandalum et Graecis in stuUitiam " — ideo
ipse Aposlolus, egregius doctor, non tantum sapien-
tiam appropriat Christo , immo etiain virtutem , ut
sic excludat a divinitate infirmitatem: et maluit ei
appropriare virtutem quam potentiam , quia virtus
dicit potentiain ultiinam et summum de potentia,
sicut vult Philosophus', quod «virtus est ultimum
de potentia»; ideo maluit ei appropriare virtutem.
Nec est inconveniens ex diversis considerationibus
idem modo appropriari uni, modoalii,cum aequa-
liler conveniat trilms. Unde Patri attribuimns po-
tentiam, ne videatur impolens propter antiquitatem :
FiJio virtutem , ne videatur impolens sive debilita-
tus propler assumtam infirmitatem. Nihilominus
tamen facienda est vis inter potentiam et virtutem ,
sicut dictnm est trigesima secunda distinctione ^

liomunj.
tiir dnfi.
ter.

(jnid (
viitns.

' Sonsus obiectionis cst: cuni in ista iocutiono secundum
Magistrum in genitivo Dei impiicctur superea^cetlentia ics|)ectu
nominativi tres personae, quac qiiasi servientes vcj svbiectae
con.sidcrantur , etiam genitivus (ssentiae idcm imporlarc vi-
detur.

" Accipc quod pro qaia ; lcgcrc maliemus qui. Paulo su-
])erius f)i() /// possidentis codd. L 0 cum ed. ! vel possidentis.
l'auio iiiferius jiro declnrationis cod. T cum cd. 1 declarantis,
codd. LO determinantis , plures alii codd. declarntionem.

^ In Vat. dcsiderantur vcrba nnn anteni: tres personoe
essentiae , et paulo inferius post genitivo \vrly,\ nisi vel.

' CSr. supra q. 2. ad 6. — Dc \\ gcnitivi vide supra
d. X |). II. did). .3; d. II. dub. 3, et d. 23. dub. 2.

■• Quare Boctb. 111. de Consol. prosa 2. beatitudincm. quae
est supremum bonum , sic dcfinit: statum bonorum omnium
congregatione perfeclum.

^ Epist. I. Cor. I, 23: Nos autem pracdicamus Ghristum
crucifixum, ludaeis quidem scandalum, gcntibus autcm stulti-
tiam, ipsis autcm vocalis ludaeis atque Graecis Christum Dei
virtutem et Dci sapientiam.

■'■ Libr. 1. de Caclo ct Mimdo, text. 116. (c. M.), de quo
vide supra pag. 564, nola 7.

» Arl. 2. q. 2. ad ult. Cfr. etiam hic q. 3. — Paulo antc
pro infirmitatem Vat. hnmanHatem. — Verba : facicnda cst
vis etc. sensum habent : distingucndum est, accipiendo utrum-
que vocabuluii) iii sensu stricto.

''A.

DISTINCTK) XXXV.

ii\)7

DISTINOTO XXXV.

C\v. 1.

Dc scienlia, pracscioHia , providoilia , disposilione
ef pracdeslinatione Dei.

('uinqiio supra ' (lissonioiiinus ac plura dixoi-iinus
<lc his (|uac coininuiiilor socimduin suitslaiiliain do Doo
dicunlur, coiiiin lainon (luaodam spocialom olllaiiilanl
Iraclalum; dc (iiiihus ainodo Iraclandum csl, id osl de
scientiaj praescicntia, providentia, dispositione, praede-
stinatione, voluntale ol potentia. — Sciondum esl ijiilur,
quod sapionliu vel scieulia Dci, cuin sil una et sini-
plex, lamon pro|)lor varios rorum stalus cl diversos
e.noclus plura ac divorsa sorlitur nomina. Dicitur cnim
non lantuin scicntia, sed ctiain praesciontia vcl |)rae-
vidcntia , dispositio, praedeslinalio et ^ providenlia.

Cap. II.

De quibus sit praescientia vel praevidentia '.

Et est praescientia sive praevidentia de luturis
lantum,*sed de onmihus, de honis scilicet et de malis.

Cap. III.

De quibus dispositio.

Dispositio vero de facicndis.

Cap. IV.

De quibus praedestinatio.

Praedestinatio de hominibus * salvaudis et de honis,
quibus et hic liberantur et in fuluro coronabunlur.
Praedeslinavit enim Deus ah aeterno homines ad bona
eligendo, et j)raedestinavit eis hona praej)arando. Quod
homines praedestinavit, Apostokis^ ostendit dicens: Prae-
destinavit quos praescivit fieri conformes imaginis Filii
sui. Et alihi: Elegit nos ante ynundi constitutioneyn, ut
essemus sancti et immaculati. Quod autem hona eis prae-
paraverit, proj)heta Isaias ostendil dicens: Oculus non
vidit Deus absque te, quae praeparasti diligentibus vel

exspectd/ttibus te. Krj,'o ah aetcrno jiraedoslifiavil (juos-
daiii ruliiros honos cl hoatos, id csl cIolmI , iil cssonl
honi cl hoali, cl hoiia cis |)raodoslin;i\il, id cst j^i ao-
paravit.

Cap. V.

I)e quibus pntvideutia.

Providentia autom csl ,mihcriiandoriim, (juao iili-
(|uc eodoin inodo vidotur accij)i, (|uo dispositio. Inlcr-
duin lamen |)rovi(lentia accijtiliir j)i'o j)raesciontia.

Cap. YI.

De quibus sapientia vel scientia.

Sapientia vero vel scientia de onmibus esl, scili-
cct honis el malis, el dc jtraesontihiis, i^raelcritis et
luturis, et non tantuin de toinj)oralihus, sod etiain de
acternis. Non enim ita scit Deus ista lemj^oralia , ul se
ij^sum nesciat, sed ij)sc soliis se ij)suin j^erfecle novit,
cuius scienliae comj^aralionc oinnis crealurae scientia
iinpcrfecta est.

Cap. VII.

Utrum praescientia , vel dispositio Dei esse
potuerit, si nulla essenl futura.

Hic consideraTi oporlet, iitrum scientia, vel j)rae-
scientia, vel disj)ositio, vel praedcstinatio j)olueril esse
in Deo, si nulla fuissenl futura. Cuin enim praoscienlia
sit futurorum, et dispositio faciendorum, el praedesti-
natio salvandoruin, si nulla essent futura, si nihil essel
faclurus Deus, vel aliquos salvalurus, non videtur i)o-
tuisse in Deo esse praescientia, vel disj)ositio, vel prae-
destinatio; potuil autem Deus nulla pracscire futura ,
potuit non creare ali({uid , vel non salvare aliquos :
potuit ergo non esse in Deo praescientia, vel dis|)osi-
lio, vel praedeslinalio. — Ad hoc autem ila a quibusdain oppoaum
opponitur: Si, inquiunt, potiiit j)raescientia Dei non ''"' ^"''
esse in Deo ab aelerno, et potiiil non esse; si vero
potuil non esse , cum praescientia Dei sit eius scientia,

1 Di^t. VIII. XIX. XXII. XXX.

2 Vat. et edd. 4, 6 omiKiuU pnievidentia, dispositio, prae-
destinatio et coiilra oninos codfl. ct cd. 1 aliasque odd., quae
tamen iiliqnnt(Muis intcr sc ditlcrunt.

^ Ita mi>liiis codd. .\ B D, nlii cnni pinrimis vM. providpntia.
In ijiso capitnlo plurimac edd. faiso hibcnl sive providentia
non de futtiris.

* iia codd. A H D K cl cdd. 1.6: cod. C ct aliae edd. omni-

bus. Non quidcm excindendi sunt .\ngcii, sed .Magister eliam in
sequentibus tanlum de hominibus explicite ioquitur. Immcdiate
post Vat. cum pinrimis edd. rcpelit omuibns ante bonis.

"> Ilom. 8, 29. Vulgata: .Nam quos praescivit, et pracdesti-
navit conformc^ fieri imaginis Filii sui. — .\iius locus est Ephcs.
I, i, ubi Vulgata post nos addit: in ipso; tertius locus conflalus
(>st cx Isai. 64. 4. et I. Cor. 2, 9.

o98

SENTENTIARUM LIB. I.

et scieiUia sil eius esseiUia: |)otuil era;o lum esse ab
aelerno id (|uo(l esl divina essenlia. Ita el de disposi-
tione et praedestinalioiie, quae est divina essentia, obii-
ciunt. Addunt quociue ct aiia, ita dicentes: Si potuit
Deus non praescire aliqua , cuni idein sit Dco praescire
qiiod sc/re, et scire qiiod esse ; potuil crgo non esse.
Itein, cuin idein sit Deo' praescium esse et JJeum esse,
si poluit non esse pra(\scius, potiiit non esse Deus ;
potuit aiitein non essc praescius , si i)oluil nulla
praescire; at poliiit nulla prai^scire , quia potiiit nuila
facere.

Ad boc iu\ta inoduluin nostrac inlelligcnliae ita

Resp. Magi- dicinuis: Praescientia, vcl dispositio, vel praedestinalio
**"■ ad aliquid dici vidciitur. Sicul enim creator ad crea-
lurain relalive dicitur, ita praescientia vel praescius
ad futiira rcferri videlur, ci disposilio ad facienda, ac
praedcslinalio ad salvanda. VerunUanicn crealor ila rc-
lative dicilur, ut essenfiain non slgnificet. Praescientia
vero vel pracscius ct in respcclu futuroruin dicitur,
et essenliam desiiinal; ila eliain dispositio ct praede-
stinatio. Ideoquc cuni dicitur: si nulla essenl futnra ,
non cssel in Deo pi"U^scienlia, vel non esset Deus prae-

Distinguiim. scius, qula varia (^sl ibi causa dicendi, distingui opor-
tet rationein dicti. Cum ergo dicis: si nuUa essenl fii-
tura, non esset in Deo praescienlia, vcl non esset prae-
scius^si in dicendo banc causam attendis, scilicel
quia nulla essenl subiecla eius praescientiae, unde ipsa
possil dici praescienlia, vel ipse praescius, quod ulrum-
que dicilur propler fulura; verus est intellectus. Sin
autein ea ratione id dicis, quod non sit in eo scientia,
qua praescit futura, vel quod ipse non sil Deus, qui
est futurorum praescius, falsa est inlelligentia. Simili-
ter et illae lociilioncs (leterminandae sunt: potuil non
esse praescienlia Dci , vcl potuil non csse praescius,
V et potuit Deus non praescire aliqua; id est, potuit esse,

quod nulla futura subiecta essent eiiis scientiae, el ila
non posset dici praescius vel praescire, vel eius scien-
tia praescientia ; non tainen eo ininus ipse esset vel
eius scientia, sed non posset dici praescius vel prae-
scire vel praescientia , si eius scientiae futura nulla
forent subiecta. Simililer de dispositione el praedesti-
nalione vel provideiUia. Haec enim, ut dictum est,
ad lemporalia refcrunlur et dc tcmporalibiis lantum
sunt.

G.\p. VIII.

Quod scientia Dei est de temporalibus et aeternis.

Scientia vero vel sapicntia non lantum de tempo-
ralibus, sed eliain de aelernis cst; idco^iue, ctsi nulla

fuissent futura, esset tamen in Deo scienlia eadein, quae
modo cst, nec ininor esset quam inodo , nec maior est
quain esset ^ Scivit ergo Deus ab aeterno aeternum et
omne quod fiiturum erat, et scivit iinmutabiliter. Scit
quoque non ininus praeterita vel futura quain prac-
sentia, et sua aeterna saj)ientia ct iinmutabili scit ipse
omnia quae sciuntur. « Omnis enim ratio supernae et
terrenac sapientiae, ut ait Ambrosius*, in eo esl, quia
onincm sa|)icnliain et essentiam capil siia innnensa
scientia».

Cap. IX.

Quomodo omnia dicantur esse in Deo et vita in eo.

Propterea ^ omnia dicuntur esse in Deo et fuisse
ab aeterno. Unde Augustinus super Genesim ^ : « Haec
visibilia, in^juit, antequam fierent, non erant. Quo-
modo crgo Deo nota erant quae non erant ? Elrursus:
Quoniodo ea faceret, quae sibi nota non erant? non
eniin quidquam fecit ignorans. Nota ergo fecit, non
facta cognovit. Proinde, antequain fierent, et erant et
non erant: erant in Dei scienlia, non erant in sua na-
tura. Ipsi autein Deo non audeo dicere alio inodo in-
notuisse, cum ea fecisset, quam illo quo ea noverat,
ut faceret , apud quem non est transmiitatio , nec vi-
cissitudinis obumbratio » . — Ecce bic habes , quod
haec visibilia, anlecpiam fierent, in Dei scientia eranl.
Ex hoc igitur sensu omnia dicuntur esse in Deo, et
omne quod factum est dicitur' esse vita inipso: non
ideo , quod creatura sit Crcator, vel quod ista tempo-
ralia essentialiter sint in Dco, sed quia in eiiis scien-
tia semper sunt, quae vita est.

Inde est etiam, quod omnia dicuntur ei praesentia
esse, non solum ea quae sunt, sed etiam ea quaepra^^-
terierunt, el ea (juae futura sunt, secunduin illud " :
Qui vocat ea quae non sunl, tanquam ea quae sunt :
« quia , ut ait Ambrosius in libro de Trinitate ®, ita
cognoscit ea quae non sunt, ut eaquaesunt». Et hac
rationc omnia dicuntur esse in eo vel apud euni sive
ei praesentia. Uude Augustinus super illum locum
Psalmi ": « Et pulcritudo agri mecum est , ideo, inquil,
mccum est, quia apud Deum nihil praeteriit, nihil fii-
turum est. Cum illo sunt omnia fulura, et ei non delrahiin-
tur praeterita. Cum illo sunt omnia cognitione quadam
inclTabili sapientiae Dei». — Ecce hic aperit Augusti-
nus, ex qua inlelligenlia accipienda sint hiiiusmodi
verba: omnia sunt Deo praesenlia, in Deo sunt omnia,
vol ciiin Deo, vel apud Deuin, vel in co vila; qiiia
incn'al)ilis omnium cognitio in eo est.

!,' S(

OmDll
in ne< '

OmaiB
|)iaese

' \'at. cuin pluniiiis cdil. Deiim contra codd. ot cd. I.

■^ Cod. D addit Deiis; ct paulo iiifctius idciii cuni codd.
\ E et ed. I ex ea ratioiie pto ea ratione.

3 ita recte codd. C I) cuni otnnibus edd., cod. A maior
esset quam moclo , B li; maior quam modo.

* In Kpislnjain ad Colos. 2, 3; iionnuiiis imniulatis. In (luo
lexlu lidc codd. .V15l)li, ed. I ct ofis^inalis fcstituitnus tei-
icnae pio aeterme.

5 Codd. .\CE Praeterea.

«5 I>ilif. V. c. 18. 11. 36. — Locus s. Scfiplufac cst lac. 1,17.

' loan. 1 , 3 , i , secundum lcclionem antiquam : quod la-
ctum est, in ipso vita erat.

8 Rom. i, 17.

" Id cst V. dc Fide ad Gfatian. c. 16. n. 198.

'" P.salm. 49, II; .\ugust. in liunc Psaim. n. 18, iionnullis
a Magislfo omissis vcl mutatis.

IHST. XWV. IHVISIO TKXITS.

NOO

COMMENTAUllIS IN IHSTINCTIONKM XXXV.

Dc sri<'nlia Dci

III

^MMicrali

scciiiiiliini sc

(hmujuc supra disseruerhmfs r/r 'plura (lixorimus.

DIVISIO Ti:\TlIS.

Siipra ogit Magistcr de sacraniento Trinitalis et
Unitatis; in hac parle agit de condilionil^us, secun-
duin (|uas esl in Deo ratio causalilatis, quae sunt
scilicet potmtia, sapieiitia et voluntas. Ilabet auleiu
haec pars tres partes. In quaruiu priiua a^it de
scientia; in secunda de potentia, inlra distinctione
quadragesima secuuda: Suiic de omnipotentia Dei
agendum. est; in tertia de voiuntate, infra distin-
ctione quadragesima quinta; lam, de voluntate Dei etc.

Prima pars hahet tres \ In prima agit de scien-
tia in generali secundum se. In secunda agit de
modis divinae cognitionis, utruin Deus cognoscat
mulahiliter, vel immutahiliter, et quo inodo, distin-
ctione trigesima octava; Nunc erqo ad propositmn
revertentes. In tertia vero agit quantum ad specia-
les effcctus , infra distinctione quadragesima ; Prae-
destinatio vero est de bonis salutarihus.

Prima pars dividitur in tres. In prima Magister
determinat de ipsa Dei scientia. In secunda, quia
res agnitne snnt in sciente per modum scientis,de-
terminat, quomodo res sunt in Deo, infra distin-
ctione trigesima sexta; Solet hic quaeri , cum omnia

dica)dur esse in Dei coqnilione. In lertii vcro iii-
cidenler detenninat. (jiiomodo Deus est in rehus .
infra distinctione trigesima septima ; FA quoniam de-
monslratum est ex parte.

Priina pars. qiiae continel praesentem distinctio-
nein, tres hahtrl ^ In prima , cum Dei scienlia sil
una. delerminal, (piomodo sortitur plura iiomina. In
secunda , cuin Dei scientia vel praescienlia sit ae-
terna, determinat, quomodo se haheal ad temporalia
vel creata, ihi; Hic considerari oportet, utrum, scien-
tia vel praescientia. In tertia, cuin Dei scientia sit
ens, quomodo cognoscat non entia, ihi; Propterea
omnia dicuntur esse in Deo etc.

In prima parle, se ipsum continuans dicit,
quod divina essentia plura hahet iiomina propter
connotata^ In secunda dicit, quod Dei scientia esset.
si nihil futurum esset, et esset scientia, sed non
diceretur praescientia. In tertia ostendit, quod om-
nes res * hahent rationes in Deo, per quas cogno-
scuntur et sunt in ipso, et ita omnia sunt sihi
praesentia; et sic patet divisio et sententia. Suhdi-
visiones enim * partium manifestae sunt in littera.

TRACT\TIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam praesentis distinctionis quaeri-
tur deratione divinae cognitionis, qme idea consue-
vit appellari.

Primo quaeritur, utrum in Deo sit ponenda
ralio idealis.

Secundo dato quod sic, quaeritur. utrum haheat
pluralilatein secundum rein.

Tertio, utrum haheat pluraiitatem secunduni rationem.
Quarto, utrum haheat pluraiitatem secundum nume-

rum universalium , an singularium.
Quinto, utrum haheat pluralitatem secundum nume-

rum finitum, vel infinitum.
Sexto, utruin in ideis sit pluralitas secundum nume-

rum ordinatum , vel confusum.

1 Cod. l siitjiiingit partes.
|. 2 vat. addit partes.

I* ^ Vat. anto connotata repelil nomina . oodd. non suffra-

gantibiis.

* Pro omnes res , qiijini iectioiiem ex codd. PQ restiliii-
niiis, ceteri codd. cuni ed. I substiliiunt sokimmodo omnes ,
Vat. omnia.

'■ Cod. \' aiiiem.

600

SENTENTIARUM LIB. I.

ARTICULUS UNICUS.

De ideis.

QUAESTIO I.

Utrum ponendae sint ideae in Deo.

Quanlum ergo ad primum quaeritur, ulrum sit
in Deo ponere ideas. Et quod sic, ostenditur:

1. Primo auctoritate Augustini libro Octoginta
Fnndaraenta.trinm Quaestionum ': « Ideae sunt formae aeternae et

incommutabiles , quae in divina intelligentia conlinen-
lur». Ex his tribus conditionibus concluditur, quod
idea sit in Deo.

2. Item, ratione ostenditur sic: omne agens ra-
tionabibler^ non a casu, vel ex necessitate, prae-
cognoscit rem, antequam sit; sed omnis cognoscens
habet rem cognitam vel secundum. veritatem, vel
secundum similituthnem; sed res, anlequam sint, non
possunt haberi a Deo secundum veritatem : ergo se-
cundum simililudinem. Sed simihtudo rei, per quam
res cognoscitur et producitur , est idea: ergo etc.

3. Item, omne quod determinate ducit in aUe-
rum cognoscendum , liabet penes se simihtudinem
cogniti, vel ipsum est eius simihtudo; sed speculum

^ aeternum menles se videntium ducit in cognitionem

omnium creatorum, sicut dicit Augustinus ^ quod
rectius ibi cognoscunl quam ahbi : ergo restat, quod
in eo resident similitudines. Et constat, quod sunt
in eo sicut in cognoscente, quia non tantum ahis
repraesentat , sed sibi ; sed haec est tota ratio ideae:
ergo etc.

4. Item , quia res a Deo producuntur, ideo sunt
in Deo tanquam in e/ftciente, et Deus verissime est
efficiens ; simililer, quia ab ipso finiuntur, ideo ve-

rissime est fmis * : ergo pari ratione , quia ab ipso
cognoscuntur et exprimuntur , per se ipsum Deus
verissime est exemplar. Sed exemplar non est, nisi
in quo sunt rerum exemplatarum ideae: ergo etc.
Contra: 1. Dionysius de Divinis Nominibus^:
«Cognoscit divinus intellectus, sed ex se ipso et
per se ipsum , non secundum ideam singuhs se im-
mittens, sed secundum unam exceUentiae causam
omnia noscens et continens»: ergo Deus singula non
cognoscit per ideam.

2. Item, ratione videtur: quia idea dicit ratio-
nem similitudinis, et similitudo dicit rationem con-
venientiae; Dei autem ad creaturam, cum sit summa
distantia, nulla est ^ convenientia, aut si est, mi-
nima est: ergo aut nulla similitudo, aut minima.
Aut ergo non est idea in Deo, aut si est, secundum
rationem imperfectam est; sed nihil imperfectum po-
nendum est in Deo: ergo etc.

3. Item, nobilissimus modus cognitionis est Deo
attribuendus; sed cognitio per rei essentiam est no-
bilior quam per simililudinem rei: ergo Deus co-
gnoscit per essentiam rei, non per similitudinem.
Sed idea est similitudo, non essentia rei : et sic etc.

4. Item , idea non est necessaria nisi ad diri-
gendum in cognoscendo et regulandiunnn operando ':
sed nihil indiget dirigente vel regulanle, nisi quod
potest errare vel deviare. Deus autem nullum ho-
rum habet : ergo frustra ponuntur in Deo ideae.

.\d 0] » (
tni ^

^ Quaest. 46. ». 2, in quo loco textus originalis pro ae-
terme exhibet privcipales.

2 In codd. aa bb iiic intcrseritur vel ex proposito sive ex
voluntate , ct subinde post rem anteqnam additur fiat, sed
Dcus est agcns rationabitissime , non a casu vel ex neccssi-
tate, ergo cognoscit rem, antequam fiat vel. — De liac pro-
positione mitiori cfr. Aristot. , I. Metaph. c. I, ubi docetur, quod
agentes pov intellectum, ncscientes ralionem operum suorum,
non agunt, sed faciunt, sicut comburit ignis ; ac 11. Phys.
text. 39. seqq. (c. 5.), et XI. Metaph. c. 7. (X. c. 8.), ubi per
oppositionem ad causam per se distingiiitur fortuna , quac cst
praeter electionem et intcllef tum. Dc prima minori vide supra
d. 3. p. I. q. I. Simimam Imius argumenti invenies apud Au-
gust., I. Iletract. c. 3. n. 2; et XI. dc Civ. Dei, c. 10. n. 3;
nec non Anselm., Monolog. c. 9.

3 Libr. XI. de Civ. Dei, c. 29. — Proximc post pro co-
(jnoscunt codd. D P T Z cum ed. I cognoscuntur.

* Cod. Q voci finis praemittit earum. — De hoc argumento
cfr. Dionys. , de Div. Nom. c. 5, et Schol. S. Maximi (ed. Migne)
in hunc iocum.

s Cap. 7. g 2. In ipso textu Vat. hic et infra in solutionc
huius obiectionis pro se immittens substidiit innitens. Nostrac
lectioni, quae habetur etiam apud Scotum Erigenam, favent
muhi codd. exhibcntcs immittens, omissa autem vocula se.

" Vat. et cod. cc hic addunt ibi.

7 Respicitur hfc Senecae definitio ideae, quae habetur
Epist. 65. ad Lucilium: Idea esl exemplar, ad quod respiciens
artifex id quod destinabat, cflecit. Ibid. et haec Platonica defi-
nilio ideae invenitin-: Idea est eorum quac naturaliter flunt
exemplai' aeternuin. — Pro confirmatione huius argumenti com-
muniter allegatur Aristot. , I. Metaph. tcxl. 31. (c. 9.): Dicerc vero
ex(-mplaria eas (formas) esse... vaniloquia et mctaphoras poeti-
cas dicere est. Qnod enim est, quod agit, ad ideas inspiciens?
— Paulo inferius pro vel deviare Vat. cuni cod. cc et deviare.

IMST. \X\V. \HT. UNICIS ()l \i:SI. I.

Ip, 1 IIIK'

nl baliu-.

itentin
i)ri8 el
liusio I ,

ilo.

c 0 N f: r. r s I o.

Deu,s cognoscit pcr ideas cl kabcl in sc rationcs ct
simililudincs rcrinn , (iiias cognoscit.

Rkspondko: l)i(;(Mi(liiiii , (iiiod circa hoc duplex
liiit opinio '.

Qiiidaiii (Miim (lix(M"uiil, ([iiod [)(Mis noii co^rno-
scit seciindnm lationem idcae , sed secundum ralio-
nem causac. I']t pouuiit simile: siciil si punctiis co-
<,mosceret siiani virtiitiMU, cojfiiosciM-et liiieas et cir-
(MiinlenMiliani; siinilil(M", si iinitas lial)(M'('t pot(Mitiani
cognitivam, per (|uain conviM-terel se siip(M' se, co-
gnosceret oiiines mmieros. Per liunc inodiim diiMint
in Deo esse. Qiioniam eniin Deus liahet virtiitem
producendi omnia et co<fnoscit totam suaiii virtutem,
ideo C(^}i;noscit omnia. Kt lioc dicunt, Dionysium sen-
sisse, cum dixit, (jiiod « non secuiidiim ideain, sed
secundum unam excellentiae causam cognoscit om-
nia». — Sed haec positio non potest stare. Primum
quidem, quia Deus cognoscit non per coUationcm
deveniendi a princi[)io ad principiatum , sed sim[)lici
aspectu. Et itcrum, omne cognoscens, in quantum hu-
iusmodi, simile est cognoscihili: ergo ^ hahet eius si-
mihtudinem, vel ipse est similitudo. Rursus, omnis
cognoscens ideo distincte producit, quia distincte co-
gnoscit , non e converso : ergo ratio produccndi non
est ratio cognoscendi. Et iterum, ahqua cognoscit,
qiiae ab ipso non sunt '. Propter haec et similia ali-
ter dicendum.

Ideo est alia positio , et secundum Sanctos , et
secundum philosophos, quod Deus cognoscit per
ideas et habet in se rationes et simihtudines rerum ,
quas cognoscit, in quibus non tantum ipse cogno-
scit, sed etiam aspicientes in eum: et has rationes
vocat Augustinus ideas et causas primordiales *.

Ad intelligentiam autem ohiectorum intelhgen-

dum, (piod idea dicitur simihtudo rei cognitae. Si-

. militudo autem dupliciter dicitur: uno modo secun-

dum convenientiam duorum in tertio, et haec est

simihtudo secundum uniuocationem ; aho modo est

similitudo, secuiidum ipiod iimiiii (\\i'\{\ir '■ simililudo
allrrius ; rX h.iec simililiido non coin^Mnit coiiV(MiitMi-
tiam in alitpio connnuni , ipii.i siiiiililiido .sc ips.i cst
similis, noii iii t(Mtio; ct hoc inodo diciliir ( rcatiinj
simililiido Dei, vel e conv<M-so D(mis similitiido cn^i- •
turae. Iloc iiiodo siuiHMido siniililiidiniMii. siiiiililiido<""<iiiiiio f.
est ralio cognosccMidi , ct liacc diciliir idca. — Scfl
alit(M" cst in iiohis, aliliM" in Deo. hi iiohis iMiiiJiMn Mii«rraii..
ratio cogiiosc(Mi(li (!st similitudo, cogniliim csl iwri- i» i><-\<i» a,-

Ml I)«0.

tas. iNain in iiobis est simililiido .icccpt.i cl ini()rcss;i
ab extrins(M'(), [iropliM- lioc ([iiod inlcllccliis iiosler
res[)(U',ln cogniti csl jiossihilis ct iion .ictiis [luriis ;
iiico lil iii aclii [)(M' ;ilii|iii(l cogiiiti , (|iiod (;st siini-
litiido eiiis ". In Dco aiil(Mii (jst e converso, ([uia ra-
tio cognoscendi est ipsa verilas , et cognitum est
simililudo ceritatis , scilicet i[)sa creatiira. Et (|iiia
ratio cognosceiidi consistit in i[)sa veritate [)rima ', Notandum.
ideo ratio cogiioscendi in Deo est summe cxpressiva.
Et quoniam oinne id quod suinme ex[)iimit . [)erte-
ctissime assimilat cogiiitiim assimilatione coiiqietente
cognitioni, ideo [)atet, quod ipsa vcritas ex iujc , <;')"cii'sio 3.
quod facit cognoscere, est simiUtudo expressioa " et
idea. E contrario est in nobis, quia eo ipso, quod
est simililudo, facit cognoscere. Ex his patent ohiecta.

1. Quod enim obiicitur, quod non ® secundnm soimio op-

po.siloriim.

ideam singulis se immittens ; dicendum , quod Dio-
nysius ex hoc non vult removere rationem ideac a
Deo, sed vult dicere, quod non sic est miiltiludo
et differentia idearum secundum singula , sicut in
nobis.

2. Ad ilhid quod obiicitur, quod nulla est con-
venientia , vel ininima; dicendum , quod est simih- ''"'■'pie^ si-

' ' < inililudn.

tudo ?m«uoca^«om> sive parlicipationis, et similitudo
imitationis , et expressionis. Simihtudo participa-
tionis nuHa est omnino , quia nihil est commune '".
Simihtudo imitationis est modica, quia in modico
potest finitum imitari infmitum, unde semper maior
est dissimilitudo quam similitudo. Similitudo vero
expressionis est summa , quia causatur ab intentione
veritatis , ut visum est , quae est ipsa expressio ; ideo
Deus summe omnia cognoscit.

' In cod. Y hic a(Jditiii-: quoniam secundnm eUjmologiam
idea dicitur ab ydos (£"3o?) , quod est forma; forma autem
dicitur tripliciter : aut a qua res formatur , ut forma agentis ,
a qua procedit formatio effectus; aut per quam atiquid in-
formatur , ut anima est forma naturalis liominis ; aut ad
quam aliquid forumtur, et haec est forma exemplaris , ad
cuius imitationcm aliquid producilur. Et hoc tertio niodo di-
citur forma idea, et de hac quidam dixerunt etc.

' Siippie: et Deiis. — .Mox Va(. omnibus ferme codd. contra-
dicentibus ipsum. Subinde voci similitudo cod. Z adiungit eius.

^ in cod. 0 adtexitur ut mala cutpae.

* Dc ideis cfr. supra fundam. I . seqq. ; dc causis primor-
dialibus cfr. V. de Genes. ad lit. c. 4. n. 10, et VI. c. U.
n. 25, ac IX. c. 17. n. 32. seqq. — Explicationem doctrinae
.\ugustini invenies apud Bonav., II. Sent. d. 1 8. a. I . q. 2.

5 Pro dicitur Vat. cum cod. cc est. Paulo inferius ante
leriio sola Vat. omittit in. — De hac duplici acceptione si-
iniiitudinis cfr. supra pag. -594, nota 6.

S. Bonav. — Tom. I.

f' Sup|)le: unde immediata ratio cognoscendi non o^l obie-
clum cognitum (veritas), sed similitudo eius. — In sequenti
propositione e converso accipiendum est pro e contrario, quod
etiam exstat in ed. I.

" Vetustiores codd. cum ed. I primo. Mox pro assimilat
cognitum cod. bb assimilatur cognito, et subinde |)ro com-
petente plure.s codd. cum ed. I minus clare competenti.

8 Cod. Z expressissima. Paulo inferius post cognoscere
cod. D addit veritatem, quae est e.rtra; e contrario autem
erat in Deo , quia in ipso veritas , quae esl intra, fucit co-
gnoscere similitudinem , quae est extra. Deinde post patent
cod. S addit omnia.

" Vat. hic subiicit est, pro quo multo n)eiius subslituen-
dum esset: cognoscit intellectus divinus. Paiilo inferius eadem
Vat., nonnullis codd. faventibus, vocem multitudo immutivit
in similitudo.

"^ Sui)ple ciim cod. X sciticet Deo et creaturae.

602

SENTENTIARUM LIB. I.

3. AlI illiid (luod obiicitur terlio, quod nobilior
est coonitio per essentiam; dicendum. quod est si-

Disunciio. militudo causafa a vcritate rei extra, et de hac
verum est, quod nunquam ita perfecte exprimit rem,
sicut ipsa res , si praesentialiter ' esset apud animam :
et hac simiUtudine non cognoscit Deus. Est alia si-
militudo, quae est ipsa veritas expressiva cogniti
et eo similitudo, quo veritas; et haec similitudo me-
lius exprimit rem , quam ipsa res se ipsam expri-

Noundum. mat , quia res ipsa accipit rationem expressionis ab
illa.: el secundum hanc est perfectior cognitio, et
hac cognoscil Deus.

4. Ad illud quod obiicitur , quod idea est ad
regulandum et dirigendum; dicendum, quod regu-
lari et dirigi potest esse duphciter: aut per regulam i)npie>^
differentem a directo et regulato, et haec ponit im- '
perfectionem et possibilitalem erroris; aut per regu-
lam , quae est idem quod regulatum , et haec ponit
impossibililatem erroris. Quia enim regula errare
non potest, et^ Deus est ipsa regula et idea; ideo
impossibile esl, eum errare. Et sic patet, quod **
idea in Deo non ponit^ imperfectionem, sed comple-
mentum.

SCHOLIOK

I. Doclrina de ideis, qiiae el gi'a\itate rei et controvei-
siarum multlliidine celebris est, a Scholasticis ex S. Augustino,
praecipue ex libro 83 Quaest. q. 46, et de Civ. Dei, VII. c. 28.
desumta est. In prinio loco S. Augusttnus asserit, Piatonem
primo nomen ideae usurpassc, non autem rem ipsam primo
intellexisse ; deinde (n. 2.) docet : « Ideas igitur Latine possu-
mus vei formas vel species dicei-e, ut verbum e verbo trans-
ferre videamur. Si autem rationes eas vocemus , ab interpre-
tandi quidem proprietate discedimus — rationes enim Graece
XoYot appellantur , non ideae — sed tamen quisquis hoc voca-
bulo uti voluerit, a re ipsa non aberrabit. Sunt namque ideai>
principales formae quaedam vei rationes rerurn stabiles atque
incommutabiles , quae ipsae formatae non sunt, ac per hoc
aeternae ac semper eodem modo se habentes , quae in divina
inteliigentia continentur. Et cum ipsae nequc oriantur neque
intereant , secundum eas tamen formari dicitur omne quod oriri
et inlerire potest, et omne quod oritur el interit ». — Omnes
autem doctores catholici in lioc conveniunt, ponendas esse
ideas in Deo , quia alias sequeretur , eum agere vel a casu,
vel necessitate naturae , non arbitrio voluntatis. Nam agere
per voluntatem praesupponit , quod per intellectum agenda
praedefiniantur. Nam « agens secundum naturam producit per
formas, quao sunt vere naturae, sicut homo hominem et asi-
nus asinum ; agens per intellectum producit per formas , quae
non sunt aliquid rei , sed ideae in mente , sicut arlifex produ-
cit arcam » (S. Bonav., II. Sent. d. I. p. I. a. 1. q. I. ad 3.). « Crea-
tura egreditur a Creatore , sed non per naturam , quia alterius
naturae cst, ergo per aitem , cum non sit alius modus ema-
nandi nobilis quam per naturam, vel per artem sive ex vo-
luntate; et ars illa non est extra ipsum: ergo est agens per
artem et volens : ergo necesse est, ut habeat rationes expres-
sivas. Si enim dat formam huic rei, per quam distinguitur
ab alia re, vel proprictatem , per quam distinguitur , necesse
est , ut habeat formam idealem, immo formas ideaies » (Hexaem.
Serm. 12, in princ). Cum doctrina de ideis maximi momenti
sit, ut sententia S. Bonaventurae de praescientia et scientia Dei
(infra d. 38. 39.) recte intelligatur, nonnulla praemittimus tum
de piuribus terminis, qui hic occurrunt, tum de opinionum
princii^alinm differentiis, quae fere in eo fundantur, quod de
formati idearum ratione auctores non idem sentiunt.

II. De variis tcrminis fere synonymis Seraphicus in Bre-
viloq. (p. I. c. 8.) sic ait: Sapientia divina « in quantum est

ratio cognoscendi omnia cognita, dicitur tux; in quantum est
ratio cognoscendi visa et approbata, dicitur speculum ; in qmn-
tum est ratio cognoscendi praevisa et disposita, i\ic\iur exemptar :
in quantum est ratio cognoscendi praedestinata et reprobata ,
dicilur liber vitae. Est igitur liber vitae respectu rerum ut
redeuntium, exemplar ut exeuntium , speculum ut euntium,
tux vero respectu omnium. — Ad exemplar autem spectat
idea , verbum, ars et ratio: idea secundum actum pracvidendi,
verbum secundum actum projjonendi, ars secundum actum
prosequendi, ratio secundum actum perflciendi, quia superad-
dit intentionem finis. Quia vero haec omnia unum sunt in Deo,
ideo frequenter accipitur unum pro alio».

Paulo aliter de iisdem loquitur Uldaricus (apud Dionys.
Carth., hic 1. Sent. d. 36. q. I.): « Vocatur idea , id est prima
forma , quia idea est forma omnium formarum, cuius parti-
cipatione formalitas omnibus eis inest; exemplar , in quantum
ipsam omnia imitantur; ratio , in quantum est similitudo
rerum in intellectu ; species , in quantum est medium co-
gnoscendi; paradigma , in quantum secundum respectum
eius ad rem Deus operatur — paradigma enim dicitur a
para, quod iuxta, et dogma (!), quasi docens operari [iza.pi-
oetytxa a ;:apao£txvjfj.t]. Vocatur etiam mundus archetypus a
Platone in Timaeo , id est principale exemplar». — Similia
leguntur apud Alex. Hal., S. p. 1. q. 23. m. i. a. 1, et p. 11.
q. 3. m. 3; et B. Albert., S. p. 1. Ir. 13. q. 55. m. 2. a. 4. —
Notandum autem, quod proprie loquendo ratio cognoscendi
accipitur potius ex parte potentiae ut dispositio, qua ipsa red-
ditur cxpedita ad intelligendum, sive est id quo cognoscitur.
Haec in intellectu humano est tum species intelligibilis , tum
lumen intellectus agentis, vel etiam illuminatio a superiore
causa effecta. In Deo autem ipsa cius essentia sola est ratio
cognoscendi se et omnia. Idea autem , ut ex sequentibus patebit,
a plerisque nunc accipitur ut id gworf cognoscitur, sive ut id
quod intellectui obiicitur ut terminus ipsius , ad quem respi-
ciens agens operatur et rcm producit; et sic proprie est exem-
plar. Nihilominus S. Thomas et praecipue S. Bonaventura
ideam accipiunt etiam ut principium, quo cognoscitur; et sic
est idem quod ratio cognoscendi.

III. Circa fornialem idearum significationem existit magna
in scliolis opinionum pugna.

1 . Secundum sentenliam Sco^/ (hic q. unica), cum qua fere
conveniunt Durandus (I. Sent. d. 36. q. 3.) multique Nomina-

' Aliquot codd. ut .V T V cum ed. 1 praesenter, alii ut
XZ aa pruesens. Voci animam , quae proxime sequilur, cod.
R praefigit ipsam. Dcin post alia similitudo cod. 0 addit cau-
sat<i a veritate , ct paulo inferius post et eo cod. X inserit est.

2 Supple cum cod. bb quia.

3 Val. praeter fidem codd. et ed.
ctum. et.

I hic interponil defe-

DIST. XXXV. \»T. UNICllS QIAKST. I.

(io:{

lcs, cl (Hiiini iion inipnilciljilcin iu;siiiii;il Uicli.ird. ii Mcd. (I. Scnt.
d. 30. ii. 2. (|. 2.), Idciio sunt ipsae ctenluiae secundum esse
possilnle, axjnilae in mente divina, siv(\ ut dicil Miislrliis
(l)is|iii(.ilii)rics tlicitldt,'. (. I. disp. 3. (|. 2.) « siinl crciitiinic
|)riiccot;iiitiic ii Dco ul fiictihilcs, ;idc(» iit ()l)iocIi\(! liiiiliim
in diviiiii intcilif^cntii» continciinttir liin(|iiiim milcs conajptiis
obicclivi ». Docct ciiim Scotus (IV. Sciil. d. •'iO. (|. .1. n. 4.):
« Si idcii poniliir rcspcclus cssciiliiic (livin;ic iid cxIim , co^jnitio
illorum, iid (iiiiic csl rcspcctus illc, iicccssiirio priicsiipiionilur:
csscnliii ciiim iiuiupiiini cst compiinita, nisi prius intcllit,'iilur
illud iid (piod fil compiiratio; noii ciiiiii (II compariilio nd
ifinotnm». — In liiic sciitciiliii i(lc;ic iion siiiil pniccisc diviiKi
essentid ((]Uiic t;imcii pnicsiipponiliir), iicc (pi;itciius cssciili;i
diviiiii (ihsolittr ;iccipiiiir, iicc (jiiiilciius incliidit relationem
iid ciciitunis si\c rcspcctum imitahililntis. Idcm l;imcii dicil
(loc. cit.), (piod omiiiii cot^jiiosciiiilui' « pci- ill;im cssciili;mi, (piiK!
(icrCcclissimc omiiiii rcpriicsciiliit, (piuc, ut sic i'c|)iiicsciil;iiis
illa ut obiecta cof>:nitii, liiibct rationom idcac ». — liidc s(Hiuitur,
(juod in via Scoti idciU! non possiiit poiii tiiiuiuam ratio cogno-
scen<li cr(\il.iiras (iiisi lcrmiiiali\c cl scciiiidnrio), scd tiiiilum
laiitiuam ratio sivc |)riiicipiiiiii produccndi ciisdcm, ct (luidcm
non effective , sod tantum e.remplariler. — Scquitur ctiam,
idcas per se iioii liiibcn^ rcsi)cctum iiisi ;id rcs coiiceptas ut
possibiles, noii ul productas vcl prodiirvndas in tiMnporc. —
(lum autem Scolus iliiid cssc coj^niitimi, (juod rcs liabcnt in
iiitcllectu divino, nominct esse diminutum et esse secundum
quid, hiicc vcrba non dcbcnt intclligi in scnsu \Viclef]i , qui
fcrlur dociiisso, (MTatunis iii Dco ab iiclcriio li;ibiiissc i'c;ile
ess(! csscntiiic ct cxislciiliiic ; iicquc iii scnsu Henrici Gand. ,
qui creat iris in D(h> atlribnit quoddain csse essentiae , non
aulcm existentiae (qu;iin senlcntiiim Scotus multis argumcntis
impugnat), nc(iu(> iii hoc scnsii, (incm r,;iict;imis (;i(l S. I. q. I i.)
aliiiiuc Scoto impoiiunt , (piod illud cssc iciiciit mcdium liiter
ens reale et ens rationis. Nani ox ipsius Scoti vcrbis (loc. cit. ,
ct d. 43. q. unica , n. o; d. 3. (^. 4. ii. 18.) nec non ex prae-
cipuis Scotistis satis apparet, illiid esse diminutum poncndum
esse inter entia rationis (cfr. Mastrius, loc. cit.; Kada, loc. cit.
a. 3 ; et inter nostrae actatis aiictores cl. P. Kleutgen • Die
Philosophic dcr Vorzeit, tom. II. Abhandl. 6. n. 582. 583,).

2. .\lii doctores in hoc convcniiint, (luod sUiluunt, idcas
creiiluraium (^sse essentiam divinnm, sed de modo, (luo est
idea siv(! de ratione formali disscntiunt. S. Tliomas (de Verit.
q. 3. II. 2.) primum dicil: « Essentia (Dci) est idca rerum ul
est intellecta», ct deinde : « Divina essentia, cointe.llectis di-
versis proportionibus rerum ad eam , est idea uniuscuiusque »
(cfr. S. F. q. 15. a. I. 2; S. c. Gent. I. c. 54.). Secundum S. Tho-
mam igitur, ut Caietanus eimi interpretatur, idea est divina
essenli;i, ut formatica esl rei medio intellectu , sivc est divina
essenlia, quatenus a Deo intelligitur ut imitabilis a creatura.
Unde essenlia, considerata m se cum omnibus suis attributis,
est obiectum divini intellectus primariiim, proprium et moti-
vum ; at considcrata in compar nWom ad alia extra Deum pro-
ducenda , est obiectum inlcllectus secundarium. — Porro, ideae
referuntur (um ad res merc possibiles , tum ad rcs in qualibet
dilTcrentia temporis existentes, attamen iion eodem modo (de
Verit. q. 3. a. 6; S. p. I. q. 15. a. 3. ad 2.). — Item , idea
non tiintum est principium producendi , sed ctiam cognoscendi
(S. l. q. 15. a. 3.). Exemplar autcm siint ideae, quatenus
sunt in intellcctu ut aliorum similitudo ; ratio vero sunt ,
quatenus sunt in intellectu ut in se intellectae, scilicet aclu
quasi reflexo (ibid. a. 2. ad 2.). — Dcnique distinctio idearum
resultiit ex diversis ad divinam essentiam respcclibus , qui in
rebus sunt.

Ilaec omnia siillem quoad subslnntiam approbantiir ab
.\lex. Ilal., B. Albcrt., Potr. a Tar., Hichiird. a Med. ct etiam
a S. Bonaventura.

3. Nihilominus S. Bonaventura in nonnullis alium modum
loquondi et procedendi adhibet, quem ob rei gravitatem ex
multis locis conlractc exhibemus:

ii) Pater se intelligendo exprimit se et omnia in Verbo.

• Piilci Vcrbo siio, ipKid iib Ipso pioccdil, dicil sc ci oninlii,
(|uiii Vcrbo suo «• ipsiim dcclnnit » (Hiipni d. 32. a. I. q. I.
arR. 5. In rundam.). « Siimmiis Spiritiis, ciim hii piiriis iictus
ct sil niiii liiiiliim iiilclli^'ciis, scd cl iiilcHrcdis, iioii pnicst hc
non intclligcn-. Cuiii iKitiir intcllccliis iicijiiclur iiitclliK<'nti , lii-
tclllKit (iiiidquid est cl (|iiid(|uid potest: crKo ci ratin intelli-
gentis ac(|ualui' intcllcclui , ijiiiii Himililiido clus csL llacc iiiiUuii
simiiiliidii Vcrbiim csl, ipii;i sccimdum .\u^;iisiinuiii cl Anscl-
miim similitiido mcniis cnnvcrlcntis sc siipcr sc, (|u;ic in acic
mentis est, vcrbum cst. Si crKo hacc similitiido iic(|iiiilis csl ,
Dcus cst. Igilur spcclcs origin;ila refiracscntai originiinlcm sc-
ciindiiiii oninc {\u(n\ est, ct .scciiiidiim omiic (|iiod potesl : crgo
rcpracsciitiii miilla. Ilcm, cuin \irliitciii Palris rcpniesciitat, rc-
pracscntiil virtiitcm immcnsissimam » ctc. « Igitiir ciim smiimus
intcllecliis sit iicliMim principium, iii similitiidinc siin omnia
dispoiiit. iimiiiii e.rprimil , iiiiiiiin agit » (IIcmk-iii. Sciiii. '.i.j.

b) Jdea esl dirina essenlin iii coinparalioiie ad rreaturas.
Ipsa signillcal «divin;im essentiam in comparalioiic iid crca-
turiim » (liic. (\. 3. iii cor|).), sivc « iii rcspcciii iid id i|uo(l
fuliirum cst, vcl cliam polcsl cssc » (ibid. ad 5.).

(') Idea nuteni non est essentia, praecise iiunleniis esl
essentia , sed cum ordine ad intellectiim, quatenus esl veritas
(hic in corp. et passim). Veritns iiiitcm coricipitiir iit proprie-
tas (ii\ inac cssenti;ic, (|ii;i(cnus sc cxprimil iiilcllcctiii , si\c ul
«proprietas, (luac osl ratio .sigiiillcandi ct iiilclligendi (jsscnliam
increatiim » (siipra d. 8. p. I. a. I. (|. |. nd ult. ; cfr. d. 3.
p. I. dub. 4.), Si(;ut cniiii ciis dicitur honum pcr comparatio-
ncm ad causiiiii (iiiiiicm, sii; verum pcr conipanitioiicm ad
ciiusam exempliirem. « Sicut diciliir boniim nilionc oidinis
(in fincm), sic vcrum rationc e.vpressionis , cl ratio cxprimcndi
est ipsius e.xemplaris » (ibid. ad 4. 7.).

d) Diviiia rcritas esl lux et siimme e.xpressiia. « Vcriliis
est lux summa, ciii nihil potcst occullari, iicc cliam lcncbiae
obscurantur ab ips;i » (iiifra d. 39. ;i. I. q. 2.), ipsa cst « ex-
pressiva omnium » (hic iri corp.). « Divin;i verilas una cl sumniii
cxprcssionc cxpiimit se ot alia; id(>o siimina assiinilatio cst non
tantiim rcspoctu siii, sed ciiam rcspcclu iiliorum » (infra d 39.
a. I. q. I. ad 4.).

e) Idea esl simililudo cogniti expressivn. « Idca dicitur si-
militudo rci cognitae » (hic in corp.). « Idoa sccundiim rem est
divina vcritiis, se(;undum r-ationom intolligondi csi similitudo
cogniti » (hic (\. 4. in corp.) Non iiutem « similitiido impressa
vcl expressa (iit aliqui postcriores Scholastici pularuni), sed
exprimens. Quia omiiino expi'imens, idoo summc oxprimit ,
secundum omnes conditiones •» (hic q. 2. ad 3.); ipsa dicit
« immcnsitatom divinae voritiUis in oxprimondo el cognoscendo
omne quod cst Deo possibile » (hic q. 5. ad 3.) et aUis (d. 39.
a. I. q. 2, d. 40. a. 2. (\. I. ud I. 2. 3.).

f) Haec similitudo diffcrt a similitudine univocationis
et imitntionis. Non est similitudo univocationis , qua utrum-
quc extremum per participationem convcnit in aliquo tertio,
nec solum siinilitudo imitntionis, (pia finitum in modico imi-
tatur innnitum, sed potius similitudo e.vpre.'>sionis , ot qiiidcm
« summa , quia causntur ab intonliono \ei'itatis, quiic est
ipsa oxpressio » (hic ad 2.).

g) Iden ut similitudo est rntio cognoscendi , sed difTcrt a
similitudinc , quac cst in nostro inlolloclu. « Aliter est in iiobis,
alitor in Deo. In nobis quidem ralio cognoscendi est similitudo,
cognitum cst reriias. .Nam in nobis est similitudo accepui et
improssa ab cxtrinsoco... In Dco autem est e convor-so , quia
r-atio cognoscondi cst ipsa cerilas, et cognitum est simililudo
veritatis, scilicet ipsa cr-eatur-a » etc. (hic in corp.).

h) Haec similitudo est ratio cognosceiuii omnium expres-
siva. « Hiicc simililudo est i'alio expi'essiv;i cognosccndi non
lantum universale, sed eliam singularc » (hic q. 4. in cori).).
« Haec est ipsa veritas oxprossiva cogriiti , ot oo similitudo, qiio
veritas... melius exprimit rcm, quam ipsa res se ipsam exprr-
mat » (hic ad 3.); ipsa « est ;iclus ))urus ct ipsa vei-itas»; est
« extr'a gcnus», « non ar-ctala nec limiliita, sod extcndit sc ad
omnia , sicut divina cssonlia » ; ipsa cst « similitudo commuim

604

SENTKNTIARUM LIB. I.

(univcrsalis) quaniiiin ad indinerentiam ct uniplitudincm, pro-
pria vero quantum ad discrelissimam expressionem » (hic q. 2.
ad 3.). Duni igitur rcs creata per similitudinem (speciem) ab
ipsa causatam non potest exprimere nisi se ipsam (II. Sent.
d. 3. p. 11. a. 2. q. I.), el ne hoc quidem nisi ex parle; e contra
« divina verilas una ct summa exprcssione cxprimit se et alia;
ideo summa assimilalio est, non tantum respectu sui, sed etiam
respectu aliorum » (inCra d. 39. a. I. q. I. ad i.).

i) A prinia veritate omnia vera dependent. Sicul omnia
entia dependent a primo et summo ente, ita omnes veritates a
primo et summo vero. « Omnia cnim vcra sunt el nata sunt
se exprimcre per oxprcssionem illius summi luminis; quod si
cessaret intluere, cetera desinerent esse vera. Ideo nulla verilas
creatii est vera per cssentiam, sed per participationem » (supra
d. 8. p. I. a. I. q. I. ad i. 7.). In eodem sensu dicit S. Thom.
(|S. c. Cjent. I. c. 68.): « Sicut prima cssentia onuiis essentiae ,
ila prima intellectio el volitio omnis inlellectionis et volitionis
principium es(».

k) Idea est similitudo rei , per qnam res cognoscitur et
producitur (hic arg. 2. in fundam.). Ipsa igitur non tantum
est terminus cognitionis (id quod cognoscitur) et principium
exemplare producendi ut « ratio, secundum quam artifex pro-
ducit opera sua » (III. Sent. d. II. a I. q. 2.), sed etiam prin-
cipium cognilionis (id quo cognoscitur), sive ratio , qua Deus
oninia alia cognoscit (cfr. d. 39. a. I. q. 1. ad 3.).

I) Proprietates idearum. « idea quamvis in Deo sit abso-
lutum, tamen .secundum modum intelligendi dicit rcspectum
medium inter cognosccns et cognituni », qui « secunduni rem
plus se tenet ex parte cognoscentis , quia est ipse Deus, tamen
secundum rationem intelligendi sive dicendi similitudo plus se
tenel cx partc cogniii» (hic q. 3. in corp.). Pluralitas idea-
rum esl sccundum ralionem intelligendi (ibid.).

mj Definitio idene. Ad nientcm igiiur Seraphici videtur
esse deflnitio ideac, quae legitur in anecdoto compendio Com-
mentarii eiusdem. scripto a Fr. Gulielmo dc Marra, in I. Sent.
d. 3.J. (|. 3. (bibliolh. iNalional. Florcntiae, cod. n. 727, .\. 2.):
« Idea est essentia divina seu aelcrna veritas determinato modo
imilabilis et expressiva huius imitabilitalis apud intellectum di-
\inum : quoniam imitabilis , hoc materiale in i'atione idcac :
quod e.rpressira imitabititatis, hoc formale. Unde in ralione
ideae est considerare quod est , scilicet divina cssentia vel ve-
ritas; ad quod est , scil. ideata; et quo est, et hoc cst ratio
exprimcndi apud intellcctimn divinum».

IV. Si quacritur, utrum docliina S. Bonaventurae omnino
conveniat cum sentenlia S. Thomae, P. Trigosus (Sum. q. II.
a. 3. dub. 2.) aliique exposilorcs asscrunt, utrumque S. Docto-
reni idem ;iliis verbis docere; sed P. Barth. de Barberiis (Cur-
sus Iheol. t. I. dispul. 3. q. 2, ct q. 6.) lale probare nilitur,
notabilem dilTercntiam essc intcr uiramque positionem. Hanc
dillerentiam explicat asserens, secundum « Thomistas » ideam
esse cssentiam Dei , quatenus ipse sit ratio eminenter conlinens
omnes crcaturas tantum in essendo, « sive prout coiitineat eas
emincnlcr cl \irlualitcr pcr modum causac aequivocae, et
prout cognita directe ab intcllcctu di^ino sub diversis respe-
ctibus imitabililalis a crcaturis ». Hanc autcm contincnliam rerum
in Dco secundum emincntiam et causativam potcnliain non suf-
ficere , ut sit ratio pcrfecte cognoscendi creaturas in individuo,
(luatenus sunt per finitalcm contractae , sed sub hac ratione
csscntiani (ii\inam tantum radicaliter et quasi sub rationc ma-
teriali essc idcam ; atciue i|)sas res sic cssc in Dco non actu ,

sed potentia. S. Bonaventuram autem i)raeter illam continen-
tiam eminentiae et causalitatis in essendo requirere continentian»
eminentialem in cognoscendo, (|uam habct divina essentia ex
duplici capite: primo, quatenus cst prima et summa veritas ,
summe et infinite exprimens se et omncs alias veritates; secundo,
quatenus habet ralionem universalis et particularis causae et
communis et propriae similitudinis (speciei), ut explicatur hic
q. 2. ad 2. 3. Hanc esse rationem , quare S. Bona\ . toties
conneclat duplicem rationem , scilicet continentiam virtualem
rerum in poientia Dei , et contincntiam e.Templarem in summa
vcritate (ut 1. Sent. d. .36. a. 1. q. 1. ad 2, a. 2. q. I ; d. 39.
a. I. q. 2.), et quare (hic ad 2.) non praecise similitudinem
imitationis, sed similitudinem expressionis^ ad ideam spectare
asserat. Porro dicit, ideam esse simul rationem cognoscendi
rem ideatam el producetuli eam, ipsamquc secundum primam
rationem proprie ideam dici , secundum aliam eoremplar. Haec
ex longiore discursu huius auctoris excerpsimus.

Utrum autem doctrina Angelici et Seraphici Doctoris prac-
ter differentiam in modo loquendi ei procedendi rcvcra ila
dilTerat, ut vult de Barberiis , subliliore et longiore disquisi-
tione indigeret, quam libenter sapientioribus relinquimus. Tamen
manifestum est, S. Thomam, S. Bonaventuram ipsumque Sco-
tum concorditer docere haec: idcae sunt in divino intellectu
per modum f(jrmarum sivc similitudinum — ipsac habent
triplicem comparationem scil. ad essentiam divinam, ad intel-
lectum, ad res ideatas extra Deum, quas connotant — reali-
ter in Dco idem sunt cssiMiiia , intellectus , veritas , idea.
Maiiifestum est ctiam c\ pracdiclis, a S. Bonaventura |)raccipue
urgeri illa increatac essentiae proprietas (in qiia ultima omnis
veritatis radix quaerenda est), qua essenlia divina se sibi ut in-
telligenti infinitc cxprimit ac declarat; unde csl, quod incTcafa
essentia estprima et infinita veritas. Sicut autem a prima es-
sentia res crcatae acceperunt, ul sint , ita a prima veritate, ul
se ipsas possint exprimere, sive ut sint vei-ae per participatio-
nem primae veritatis. Ipsae aulcm non possunt exprimere nisi se
ipsas, et pcr im|)errectam simililudinem. Prima autem \eritas,
quac est per essentiam, exprimendo s(> exprimit etiam omnia
alia a se, et sic est eorum idivi. — Docfrina hacc est profun-
dissima.

V. Quoad primain opinionem in respons. improbatam est
notandum, quod cognoscere per causam intelligi debet sub
additionc in ratione causae sive inferendo efTectum ex causa.
Hoc obscrvut Akw. Hal. (S. p. I. q. 23. m. 2. a. 2.) ita di-
cens: « Potest considerari Deus velut id quod est causa , vcl
in ratione causae. Si consideratur ipse, qui est causa, omnia
scit per causam, quia omnia scit per se, qui est causa omnium.
.N'on autem scit omnia in ratione causae. iNam ubi intelligens et
iiitcllectum sunt Idem, non est nccessarium medium causa ,
ut patet, cum anima intelligit sc, non intelligit se pcr cau-
sam » etc. Ceterum cognitio per causam non opponitur cogni-
tioniper ideam, quae potius in causalitiUe nitiUir (cfr. S. Thom, ,
de Verit. q. 2. a. 4.).

VI. Praeter auctores iam cilatos: Alcx. Hal., S. p. I. q. 23.
m. 2. a. I. 4, et m. 4. a. 1. — Scot., de hac ct duabus seqq. qq.
hic q. unica; Beport., de hac et duabus seqq. qq. hic q. 2. — B.
Albert., hic a. 7; S. p. I. tr. 13. m. 2. a. I. — Petr. a Tar.,
d. 36. q. 2. a. 2. — Hichard. a Med. , d. 36. a. 2. q. I. 2.
— .Egid. R. , I. Sent. d. 36. princ. 2. q. I. — Henr. (Jand.,
S. a. 68. ({. S. n. 6. seq. — Durand., I. Scnl. d. 36. q. 3. —
Dionys. Carth., hic q. 1 . — Bicl . hic q. ■>.

DIST. X.WV. ART. UNKUIS Q[1.\KST. II.

QIIVKSTK) II.

Utrmu in idcit! ponmda .sil pluralila.s .sccuitdion rem.

um.

I ,iineiiUi

Secundo qiiacrilur. iilniiii sit poiicro in ideis
plnraiitatcni seciindiim rein. Kt (juod sie, videtur:

1. Quia \u<,Mislimis ' dicil , ijuod « ideae sunt
formae aelernae et iiicommiitabiles)). Si smit rormae
plures, cum roniia dicat ipsiim (|uod (^st /f/m abso-
hUe, tuuc videtur, (juod siiit plures, secundum id
quod suiit absolute.

2. Iteiu , idea est similitado exprinuMis id(Mtum
secundum toliim; sed quaecumqiie uni et eidein se-
cundiim totiim siint similia . iiullo modo ad invicem
diflerunf^: ergo si idea oinnium, s(!Cimdum id quod
est, esset una, tunc omnia ess(^nt indilTerentia.

3. Item , si idea esl unvm quid, aut una com-
munis , aut una propria similitudo: si uiia com-
munis: ergo per ipsam nuii(|uam res dislin^niuntur ;
si una propria: ergo per ipsam nunquain plura
cognoscuntur.

4. Item, si idea est ralio cognoscendi; sed
ununupiodque cognoscens cognoscit secundum exigen-
tiam rationis cogiioscendi : ergo si idea est unum
quid , ciiin in uno non cadat distinctio, Deus non
cognoscit res distincle, sed indislinclc.

Contra: 1. .\ugiistinus sexto de Trinitate^: « Fi-
lius est ars qiiaedam omnipotentis Dei plena omninm
rationum viventium , et omnia in ipso uiium sunt».

2. Item . quod perfectius est Deo est attribuen-
dum ; sed perfectius est uno posse cognoscere plura
et operari quam pluribus^: ergo Deo est attribuen-
dum: ergo Deus una idea omnia cognoscit.

3. Item . in oinni genere causae status est in
uno simplici. utpote in genere elTicientis et tinis^:
ergo ciim Deus sit exemplar, in quo est omnimode
status, esl ergo in Deo summa unitas. Sed exem-
plar, quod continet imilta , non est omnino unum
et simplex : ergo in divino exemplari non est nisi
una idea secundum rem.

C 0 N C I. U S I 0.

Ideae in Deo sunt ip.sa dirina neritas,
rl idco .secumlum reni esl una idea.

Hkspondko: Ad intclligcnliam pracdiclMiim (vst
notandum, ipiod liic fiiit diiplcx opinio.

Qiiidam enim dixerunt, qiiod ideae in Deo se- opini" «•
cundum rem habeiit distinctionem. Dixerunt enim .
qiiod est considerare universitatem formaium in
Deo, iii anima ct in mundo sivc iii maleria. Et in
maleria sive in universo liabent distinctionem, coni-
positionem ct oppositionem , quia siint ibi materia-
liter. In anima vero humaiia liabent dislinctionem et
compositioncm. sed noii babent opposilionem. (!t hoc,
quia sunt aliquo modo spiritiialit(!r, non taineii om-
nino, quia sunt a rebus extra"; ideo est composi-
tio: dilferunt enini ab anima. In Deo habent distin-
ctionem, sed noii compositioncm , nec oppositionem
propter summani simplicitatem. Kt quamvis in Deo
sint distinctac, sunt tamen unum exemplar, sicut
phires formae particiilares in sigillo faciunt unum
sigillum. — Sed ista positio, quamvis in sui initio improbatar.
videatur probabilis, iii fine tamen continet errorem.
Nam si in Dco csset poncre ideas realitcr differen-
tes sive distinctas, tunc essct ibi alia pluralitas rea-
lis , t]uam sit pluralitas personalis; quod abhorrent
aures piae. Si dicas, quod non est phiralitatem
aliam ' absohitam ponere, sed respectivam; tunc
quaero de illo respectu: aut est aliquid, nui nihil:
si nihil, nuUa est ibi realis distinctio; si aliquid ,
non est dare nisi divinam essenliam ; sed omnia es-
scntialia in Dco unum sunt.

Et ideo est alia positio, quod ideae sunt unumi^eQtentiaan-

^ ' rtoris.

secundum rem. Et hoc patet sic: idea in Deo dicit
similitudinem, quae est ratio cognoscendi; illa au-

' Vide supra pag. 602, Scholion n. I. — Post vcrba Augu-
slini citata Vat. , interiocta particuia sed, sic prosequitur: spd s«
formae sunt pluirs : et cum etc.

* Cfr. supra pag. 546, nota 2. — Hoc argumentum etiam
sic formari potest : quac sunt simiiia uni (erlio, intcr se sunt
similia; sed crcata omnia supponuntur similia uni ideae: ergo
sunt inter se similia ; sed consequens est falsum : ergo et an-
lecedens.

^ Cap. \ 0. n. II.

■* Cfr. Aristot., II. de Caclo et Mundo, text. 63. seqq.
(c. 12.), ubi oslenditur, illud (juod paucioribus actionibus bo-
nitatem participat, nobilius esse quam quod pluribus. — In
fine huius obicctionis ante cognoscit Vat. cum cod. cc omittit
omnia , quod in omnibus codd. et ed. I exstat.

5 In codd. L 0 adiungitur et materiae. — Cfr. Aristot., II.
de C;ielo et Mundo, text. 22. (c. 4.), ct II. Metaph. text, 5.
(I. brevior c. 2.).

« Cfr. August., XI. de Trin. c. 5. n. 9. — Sensus est:
Obiecta cognita habent in anima esse spirituale, quia quidquid
recipitur, recipitiu' pcr modum recipientis; non tamen omnino
spirituale, quia sunt species a materialibus rebus acceptae. —
Paulo superius verbis aliquo modo sola Vat. non malo praefi-
git ibi. Dein post ideo est codd. L 0 sic prosequuntur : ibi di-
stinctio; quia vero aliud ah anima, ideo est ibi compositio. In
Deo vero liabcnt etc.

' In Vat. et cod. cc deest aliani; non bene, quia defen-
sorcs illius opinionis aliam qtndcm pluralitatem ponunt , non
tamen absotutain.

()06

SENTENTIARUM LIB. 1.

tem secunduin rem est ipsa divina veritas , sicut
supra ' monstratum est; et quia illa est una , patet,
coDdosio. quod secundum rem omnes ideae unum sunt. Et
hoc dicit Augustinus* expresse, quod in illa arte
omnia sunt unum.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod sunt for-
soiutio op-rnae; dicendum, quod Ibrma duplex est, scilicet
positoriim. j.^^,^^ ^ ^^^g ggj perfectio rei , et forma exemplaris.

Et Augustinus accipit ideas in ralione formae pro
N-oianduin. forma exeruplan, Utraque lamen relative dicilur :
illa ad materiam, quam informat, sed ista ad exem-
plalum. Et ideo, quia forma dicit^ ut ad alterum, si-
cut similitudo, quando dicuntur /;/wm formae, non
ex hoc notatur, quod in ideis sit phirahtas secun-
dum rem sive secundum id quod sunt, sed secun-
dum id ad quod sunt*.

2. Ad iUud quod obiicilur, quod idea est simi-
soiuiio q.io- htudo exprimens secundum totum: ergo etc; ad hoc

'""'^""' est unus modus dicendi. quod idea non dicit simi-
htudinem ahquam, per quam cognoscens assimiielur
ahis, sed cui muUa assimilantur; et muUa possunt
assimilari uni, sicut si a forma sigiUi eadem fiat
expressio figurae in cera, poterunt" esse ab eadem
forma una muUae et variae impressiones, secundum
quod sigilUim magis et minus imprimitur. Sic in Deo
inteUigunt: quoniam muUitudo in rebus venit secun-
dum gradus et approximationem ad ipsum esse

jmproiiat.ir divinum. — Sed iUud non sulficit dicere, quia Deus

ut insiilli- , . • I- i /• II

ciens. facit omnia diversa secundum formam, non tantum
secundum gradum et dignitatem ; et iUa cognoscit
per unum secundum rem , quod quidem est simili-

V tudo cogniti. — Si lu dicas , quod hoc est, quia

Deus se ipso cognoscit, sicut se ipso agit, ideo, si-
cut uno agit multa. ita uno cognoscit muUa; adhuc
non est sohUum, quia adhuc manet quaestio, quo-
modo ipse Deus possit assimilari muUis.

Propter hoc dicendum, ([uod similitudo c/uae-

soiutio au- dam est secundum proprietatem generis ; et de hac

ctoris cnrn , i i • i , i. i •

disiinctione. non est dubium , quod non polest esse una phirmm

genere differentium; et haec est simihtudo, quae
exprimitur et causatur a re generis determinati ®.
Alia est simihtudo simphciter extra genus ; et haec,
quia ad hoc genus non arctatur, qua ratione est
huius , ea ratione est iUius, et qua ratione est huius
secundum partem , eadem ratione secundum totum;
et tahs simihtudo est divina veritas et idea in Deo.
— Si tu quaeras, quomodo hoc possit inteUigi;
ahquahter inleUigi potest, quamvis non possit aptari
omnino simile. Cum enim iUa similitudo sit actus
purus et ipsa veritas , sicut diclum est ', et omnia
aha cognoscibiha, quantumcumque nobiha secundum
id quod sunt, comparentur ad ipsam per modum
possihilis: sicut unum secundum formam potest
assimilari pluribus secundum materiam^ diversis ,
sic in proposito una realis simihtudo potest esse
omnium cognoscibihum. Et potest poni exemplum
in luce aiiquo modo, quae una secundum numerum
exprimit muUas et varias species colorum. [n cogni-
tione autem nostra, quoniam se habel per modum
possibihs respectu cogniti et quodam modo informa-
bihs ab iUo, non potest inveniri siniihtudo, immo
invenitur dissimiUtudo; et ideo aspiciendo ad cogni-
tionem nostram videtur nobis in Deo non esse intel-
Ugibile.

3. Ad iUud quod ciuaeritur , utrum iUa simi-
iitudo sit propria vel communis; dicendum, quod
Deus non dicitiu* causa universalis nec particu-
laris simphciter; sed ahquid habet de nobihtate
causae universalis , quia polest in phirimos efTectus;
simihter" ahquid de causa particulari, quia im-
mediate et sufficienter potest in effectum quemhbet.
Sic in cognitione Dei inteUigendum, quod nec om-
nino est in universali, nec omiiino in particulari.
SimiUter de similitudine et idea inteUigendum est.
quod communis est quantum ad indifferentiam ei
ampUtudinem, propria^'^ vero quantum ad discretis-
simam expressionem. — Ratio huius est, quia est
simihtudo exprimens, non impressa nec expressa;

Nolani

It.-itio

' Quaest. pracc. — Mox pro secundum rem, qiiam le-
ctionem auctoritate codd. P Q aa bb in textum recepimus, Vat.
minus distincte per eam.

2 Cfr. supra fundam. I. — Proxime post pro quod Vaf. quia.

' Vat. , fere omnibus codd. et edd. I , 2, 3 refragantibus.
dicitur.

* Verba ullima sed secundum id ad quod sunt a vetustio-
ribus codd. absunt. Forte a librariis ut supervacanea habita
et omissa sunt propter consnnantiam cum vcrbis iininediate
antecedentibus. In Vat. nec non in cd. 1 exstant, ct insuper
in Vat. eis adiungitur: id esl, ad ea quae sunt exlra, scilicet
ratione connotatorum, ut sunt ipsa ideata. Paulo antc pro
sive codd. aa bb sed solum; male.

5 Vat. possunt. Nostram iectionem poterunt, quae est codi-
cis Z, noii obscure suadent perinuiti codd. iegcntes poterit, el
cod. 0 exhibens potuerunt.

^ Soja Vat. delerminate , et paiiio inferius eadem pro ea.

' hi corp. quacst.

* Pro materiam plurimi codd. et omnes primae cdd. ,
exoepta I, perperain naturam , cod. U numerum. Post mate-

riam ed. I inserit etiam. Subinde pro una realis cod. T ea-
dem realis.

9 Pro similiter codd. A T X et ed. I simul, quod cod.
T sine interpunctionis signo cuin praecedentibus connectit,
post simul poncns virguiam. Eadem constructio, verborum
ordine tantuin paulo immutato, invenitur in cod. X: in pluri-
mos simul effectus , quae taineii lectio nobis minus arridet,
quia conceptum cnusae universali.s nimis arctat. .\d rem Scot., II.
Pliys. q. 8: DiciUir cnusii universalis in causando, et tunc uni-
versalitas causae altcndilur pcnes diversitatcm ejfectuum, quos
illa causa potest producere; secundo penes diversitatem lo-
corum , in quibus potest siinul producere diversos effectus ;
et tcrtio penes divcrsitatem temporum, in quibus potest pro-
ducere diversos eflcctus successive : ita quod iila caiisa dicatur
universalior, quae potcst simiil producere effecttis plures in
pluribus locis, aut in pluribus tcmporibus potest plures effcctus
jiroducere.

'^* Cod. X particularis, et dein distinctissimam pro discre-
tissimam. Paulo inferius post nec expressa cod. R addit: quia
omnino exprimens, non impressa nec expressa.

DIST. XXXV. AHT. liNlCllS QIIAEST. III.

007

quia omnino expriincns, idco sumiiic (ixpriinil ot
sccunduni oinnes condilionos. Kt rursiis, ox hoc
(|Uod non cst t!xpn;ssa, idoo noii csl arrtala ncc li-
inilata, scd oxtcndil sc ad oinnia , siciil divina ev-
sentia; (|iiainvis tota sit in uno, iion lainen sic; est
in uuo ', (jiiod non sit iii alio.

/». Ad illnd (|U()(I obiiciliir ulliiiio, ipiod co^mio-
scit secunduin exigentiam rationiun : dicendum, (piod
sicut ralio cognosccndi esl una, et laiuen plura

co^Miita disliiictissimc rcpra((senlal seciindum |)ro[>rias
conditiones; sic diviii.i cof/nifio (piantiim ad inoihnn
co^uiosccndi , (pii csl iu ipsa. (\st iiii;i cl siiiiplcx .
noii dislincla; scd iii comp;iratioiic ;id Dhifcfmn di-
slinct(5 cognoscit. Qiiando (!r^'o dicitiir: Dciis co^iio-
.scit oinnia (iislinctc ; si distinctio ponitiir iii co^Mii-
tione per comparatioiKMii ad cof/iio.scmtcni , falsai^st;
si aiiliMii p(!r comp;iralioiiein ad cofjnituni, sic liidjet
veritatein.

SCHOLION.

i Pro iiilollif^cntia do(;triii;u' dc idcis , qiijun pmnictur
Sorapliicus, inaxinii inonuMili suiU solulionos ad 2. cl 3. Kaiidoin
doctrinain proruiulain comi)i'ol)al Scoliis, IV. Scnt. d. 'iO. (|. 3,
ct piurics alihi. — (^uiiuiuc dilTcrentiae , quae obliiiciU inlcr
cognitioncin ct ideas Dei et nostras, liic innuuiilur. I. Intclle-
ctus divinus cst punis actus , ct connoscibilc cst in ralionc
potentiac ad illuin , duin iiUcllcctus nostcr est potentia et in
potcntia ad cognoscibilo. 2. Intcllectus ct intellcctio in Deo est
ipsa divina substanlia ; intcllectio nostra ut actus est accidens.
3. Intcllectus divinus non accipil a rcbus ullam spccicm im-
prcssam vel cxpressam, scd potius ut sinulitudo expressiva
rcbus exprimit ct dat assimilationenx, sivc, ut dicit Alex. Hal.
(S. p. I. (1. 23. m. I.), « cognoscit j)er similitudinem, quac non
est a rebits sed ad res»; intellectus noster a rebus nniluat
specicm impressam ct lorinat si)ccicm cxpressam. 4. Idca rca-
litcr una in Deo est perfcctissima similitudo omnium cogno-
scibilium, sive actualium sive possibilium (cfr. Iiic q. i. ad 2.).

."). Idcac iioslrac non cxpiimunt rem nisi ex partc, divina idca
vcro cxpriinit rcin cum omnibus modis, ad obicctmn (|uomo-
docunujuc spcclaiUibus. nrcvilcr hoc cxprimil Scraphiciis in
Breviloq. (j). I. c. 8.): « Quia cxcmplar (iii Dco) cst simplicis-
simiim cl pcrfcctissimum , idco aclus piirus; (piia vero inlini-
tiiin cl immciisiim, idco extra omnc gcnus. !•]( Iiiiic esl, (luod cxi-
stcns unimi, potest essc similitudo exprcssiva multorum ».

II. Alii auctorcs ferc omnes hanc et sequcntcm quaestio-
nem simul tractant. Alex. Hal., S. p. I. q. 23. m. i. a. 1, ct
q. 14. m. 4; i). II. q. 3. m. 2. — S. Thom., I. Scnt. d. 3(i.
q. 2. a. 2; S. I. q. 15. a. 2; S. c. Gent. I. c. 54. — B. Albcrl..
de hac et seq. q. hic a. 9 ; S. p. I. ir. 1 3. q. 45. m. 2. a. 2. —
Pctr. a Tar., de hac et seq. q. d. 36. q. 2. a. 3. — Richard. a
Med., I. Sent. d. 36. a. 2. q. 3. — .^igid. l\., dc hac et scq.
q. 1. Sent. d. 36. princ. 2. q. 2. — Ilenr. Gand., S. a. 08.
q. 5. n. 9. — Durand., de hac et seq. ([. I. Sent. d. 36. q. 4.
— Dionys. Carth., 1. Scnt. d. 36. q. 2.

QUAESTIO 111.

Utrum in ideis sit pluralitas secundum rationem.

ijnenta

Tertio quaeritur, utrum in ideis sit pluralitas
secundum rationem. Et quod sic, ostenditur hoc
modo.

1. Augustinus libro Octoginta trium Quaestio-
num ^: « Alia ratione conditus est homo, alia equus»:
ergo si idea dicit ipsam ralionem cognoscendi , ne-
cesse est, quod plurificetur secundum rationem.

2. Itein , hoc ipsum ostenditur ex modo lo-
quendi et defmiendi, quia Augustinus^ loquitur in
plurali et definit in plurali ipsas ideas dicens , quod
sunt formae: ergo plurificantur re, vel ratione;
sed non re: ergo ratione.

3. Item , idea dicit similitudinem ad cognitum,
et similitudo, quamvis in Deo sit quid absolutum,
iiabet modum dicendi ad alterum sive respectum ;

sed plurificatio simiiitudinis relativae est a re, cui
assimilatur ^ : ergo cum res ideatae sint plures. ideae
sunl plures secundum rationem dicendi.

4. Item, Deus, antequam resproducat, distin-
cte cognoscit et actu; sed non est distinctio in Deo
cognoscente nec in cognito: ergo oportet, quod sit
in ratione cognoscendi.

CoNTRA: 1. Si est^ plurificatio secundum ratio- •^'^ °pp°*'-
nem , cum non sit re, tunc videtur illa pluralitas non
esse aliud quam vanitas.

% Item, si est in hoc nomine idea pluralitas,
aut ratione eius quod est, aut ratione eius ad quod
est: non ratione eius quod est, quia est divina es-
sentia; si ratione eius ad quod est, ergo cum ver-
bum et exemplar et a?'s dicant respectum ad crea-

lUlll.

^ Post uno Vat. cum cod. cc sine causa repetit sic.

2 Quaest. 46. n. 2.

3 Loc. cit. Vide supra pag. 602, Scholion n. I.

■* Nam regula cst, quod ad pluralitateni relationum sufTicit
pluralitas unius terminorum; unde in uno punclo respectu di-

versarum linearuni possunt esse plures relationes. Cfr. hic q. 4.
ad 3. 4. — Paulo superius pro habet Vat. habet tamen.

5 Cod. Z et ed. 1 post est subiiciunt ibi. Mox pro cim
non sii re cod. T cum secnndim rem non sit.

608

SENTENTIARUM LIB. I.

luram , saltem secundum nomen debent plurificari ,
quod tamen falsum est.

3. Item, si ideae sunt plures, non propter si-
gnificatum, sed propter connotatum, tunc quaero:
aut connotatum illud esl aetetmum , aut tempo-
rale : si aeternum , ergo videtur, quod plura sint ab
aeterno; si temporale , ergo videtur, quod idea non
dicatur de Deo nisi ex tempore, sicut nec dominus
nec creator dicuntur nisi ex tempore.

4. Item, ideae, si sunt plures propter ideata ,
aut ergo secundum esse , quod habent ideata in Deo,
aut in prop7'io genere. Si propter esse , quod habent
in Deo; conlra: in Deo sunt unum, ergo ratione il-
lius esse non possunt dici plures. Si propter esse ,
quod habent in prQprio genere; sed ^ non habent
nisi ex tempore: ergo vel ideae non sunt plures hisi
ex tempore, vel temporale est causa aeterni; quo-
rum utrumque esl inconveniens.

5. Item, idea aut dicit aliquid, aut nihil: si
nihil, ergo nec pluraiitatem habet nec unitatem: si
aliquid dicit , ergo si sunt plures ideae , sunt plures
res: ergo si plures ideae sunt ab aeterno, plures
res sunt ab aelerno; sed non plures res personali-
ter, quia idea non dicit quid personale: ergo plures
essentialiter.

CONCLUSIO.

fdeae in Deo sunt unuin secundum rem, sed plures
secundum rationem intelligendi.

Respondeo: Dicendum, quod, sicut patet ex prae-
dictis distinctione trigesima -, quamvis in Deo nulius
sit respectus ad creaturam a parte rei, tamen con-
tingit, ipsam essenliam significari in respectu ad crea-
turam per muila nomina. Nec tamen nomen sive
vocabulum * est vanum. Intelligendum igitur est ,

Quid iden. quod lioc nomeu idea significat divinam essentiam
in comparatione sive in respectu ad creaturam. Idea
enim est simihtudo rei cognitae, quae quamvis in
Deo sit ^ absolutuin , tamen secundum modum inlel-
ligendi dicit respectuin medium inter cognoscens et

Noiandum. cognituiu. Et quamvis ille respectus secundnm rem
plus se teneat ex parte cognoscentis, quia est ipse
Deus, tainen secunduin rationem'^ intelligendi sive
dicendi similitudo plus se tenet ex parte cognili. Et
quoniam cognoscens est unum, et cognita sunt multa;

positoi.

Difi',
erbun %,

ideo omnes ideae in Deo sunt unum secundum rem, condi
sed tamen plures secundum rationem intelligendi
sive dicendi. Unde concedendum est^ omnes ratio-
nes in Deo esse unum quid, sed non un:im ideam
sive rationem, sed plures.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod isti ra-
tioni nihil subest ex parte rei; dicendum, quod fal-
sum est, quia respectui ^ subest ex parte Dei essen-
tia, non respectus; ex parte vero creatnrae subest
verus respectus, et ideo respectus ille significatus
non inducit falsitatem. Sic pluralitati respectuum,
quamvis non subsit pluralitas ex parte Dei. subest
tamen ex parte connotatoruin ; unde respectus ille
sic plurificatus non habet falsitatem nec vanitatem.

2. Ad illud quod obiicitur, quod verbam et ars
dicunt respectum; dicendum est, quod dicunt , sed
aliter quam idea vel ratio^ Nam idea sive ratioi^ea

plar.

cognoscendi plus se tenet secundum rationem intel-
ligendi ex parle cogniti. Similitudo enim, secundum
quod huiusmodi, non dicit respectum ad id in quo
est, sed cuius est; sed verbum plus se tenet a parte
dicentis, similiter et ars et exemplar ex parte pro-
ducentis: et quia multa sunt cognita, et unum co-
gnoscens, ideo ideae sunt plures, et ars tantum
una. — Vel aliter, ratio et idea dicunt respectum Aiiier.
ad res in quantum distinctae sunt, non sic alia vo-
cabula.

3. Ad illud quod obiicitur, quod connotata non ^
sunt plura ab aeterno; dicendum, quod pluralitas est
in ideis ratione connotatorum. Sed de connotatis est
loqui dupliciter: aut in quantum sunt, aut in quan- Ristin«
tum sunt connotata. In quantum sunt, sic sunt so-
lum ex tempore; in quantum autem connotantur, sic
possunt connotari et aeternaliter et temporaliter : \
aeternaliter, quando '" respectus importalur ut in
habitu , sicut per hoc nomen praedestinatio — ideo
praedestinatio est aeterna, quia connotat effectum
non in actu, sed in habitu — ■ temporaliter vero,
quando respectus importatur in aclu, sicut per hoc
verbum creare. Quoniam igitur sic connotantur tem-
poralia, ut futura sunt, et futura sunt multa; ideo
connotantnr ut multa. Sed tamen sic connotata,
quamvis ab aeterno connotentur ^', non sunt ab ae-
terno, sed ex tempore; ita multitudo connotatorum ,
quamvis ab aeterno dicatur, tamen non ponit realem
multitudinem nisi ex tempore.

4. Ad illud quod quaeritur, utrum secundum
esse ideatorum sint ideae plures; dicendum, quod

• Supplc oum codd. Z aa bb et ed. I hoc.

' Quaest. 3. — Mox verba a parte rei idem significant
(luod realis.

^ Sola Vat. sic : Nec tamen hoc nomen sive vocabultim
Idea est vanum.

* Sola Vat. hic addit quid. Pauio ante pro Idea enim est
cod. bb cum cd. I Idea enim dicitur.

^ Pi-o secundum rationem Vat. cum solo cod. cc ratione.
•5 Vat. perperam concedendae sunt.

^ In cod. 0 adtexitur vel rationi.

^ Codd. V W adiiciunt cognoscendi.

^ Particula non perperam abcst a Vat. et cod. cc. Proposi-
tio post connoiata in cod. V sic incipit: Si in quantum sunt,
sic etc.

'" Pro quando codd. A F (i H 1 W X V minus bene quia.
Paulo inferius post ideo cod. H iiiscrit enim.

" Codd. A C F G II K L R S W X cum primis edd. conno-
tent. Paulo ante pi-o Sed tamen sic cod. U Sed tamen sicut.

DisT. wxv. \\\\\ iiNicrs gi m:st. iv.

i;i)<i

seciiiulum e.s.sc, (|ii(>(l h.ihiliir.K» siiiil rcs idcjit.in in
proprio <i[(Micrc '. Kl (|ii;iiiivis illii(l iioii h.ilMMiil iiisi
cx tciiiporc, Imiiicii :iI) ;ictcrii(> liicriiiil h;il)iliir;i(' :
ct i(lc;i(^ siiiit rcriiiii iit /ularac siiiit: idco iiilclli-
I^Miiiliir iioi) l;iiitiiiii pliin^s cx tciii|K)rc , vcriiiii cli;iiii
ab actcriio. Sic dillcrl iiilclli^MMc pracd(!stiii;ili(>iiciii
liiissc ;ih ;icleriio ct rcpr()l>;iti()iiciii, iioii nilioiic ciiis
(|iiod hiit ;il> ;ictcrii(>, scd ralioiii^ ciiis (piod hitiiriiin
(M-;it cx leinpore.

*). \(l illiid (|iiod ohiicitiir: si phircs idc.ic, cr<f()
piures rcs-; diccnduin, qiiod idc;i iioii dicil l;iiitiiin
(|UO(l asl, sed respcctiini ad id (piod hitiiniin csl .
vel eliaiii potcst esse; el nilionc illiiis rcspcctiis rc-

cipit pliirincalioncin. Kl (|iii;( jllc niliil poiiit in aclii.
scd soliiin iii polciili:i, liinc cst. (piod phir:dil:is id(M-
riiiii ;ictcrii;i iioii ponil ;iliipi;iiii phir:ilil:dciii :i('tiia-
lciii ; siciit iioii ponitnr. si dnMtiir. (|nod ' polcsl la-
rcre plura. Scd hoc noincn /v.v (piod dicii iiii|)orUil
;il)S(>liitc; ct idco ciiin diciliir. pliircs rcs esse , |)0-
iiiliii' pliii';ilil;is iii ;iclii ; ct idco ar^Miincntuin illiid
iioii v:i!cl . iiiiino csl ihi 7//7V/ cl snnpliriirr *. siciil
si (lic;itiir: phin siiiit possihili;i Dco. vcl |)liir;i siiiit
c(>;j;iiit;i: (M'^f() pliir;i siinl. Sic ncc v:ilct, pliircs idc.ae
siiiit: cr<i;(> |)liires rcs siiiit ; (pii:i ideac noii sunl
pliircs r;ili(>iic ciiis (jnod s/////. sc(| i':ilioiic ciiis <ul
(juod .sunL

SOHOLION.

Conclusionc oliditur orror AviconniKi tinpfoniis . /n Doo
unani tantnm os.se ideani respcctu primao iiiloilit^oiitiao a Doo
cmanalac , iii (lua aliarum rerum sint idcae. — in coiicliisioiio
doctoros catholi<-i convoniunt, non autom iii ipsius di^toriuina-
lionc ot oxplioationo. Dtn-and. (d. .36. ([. 4.) ideo piiires idoas

ossc assoril. (piia plnres si-^nilicantni' ros ci'eabilos, a Dco ab
aetcrno inlelloclao ; cuiii (iiio foro (oiivoiiit Scotiis ciini .iliis,
iuxla corum sonlontiam circa rationom pi(i|)riam idoarum fcfr.
Scholion hic (|. I.j. .\uctorcs vido in Scholio pr.iocod.

QUXESTU) IV.

Utrum ideae pliirificentur per couiparationem ad idcata , (lualcmi.s hacc in spccie,

vel in indioiduo divcrsa siint.

Quarto quaeritur, utrum ideae plurificentur per
comparationem ad ideata secundum muUiludinem

, ideatorum quantum ad diversitatem universahum .
aut singularium. Et quod singularium, videtur :

I 1. Quoniam per ideas est ratio distinguendi ;

menia.sed Dcus Hon tantum distinguit universale ab uni-
versali, sed etiam singulare a singulari. Sed quia

! distinguit universale ;ib universali , ideo habet piu-
rium universaiium ideas piures et rationes. Unde
(caiia ratione conditus est equus, aiia ratione con-
ditus est iiomo^»: ergo etc.

2. Item, cognitio rei verissima est secundum
rei totalitatem ® ; sed singuiare aiiquid addit supra
universaie: ergo cum Deus totum cognoscat, non
tantum liabet ideam universaiis , sed etiam superad-

diti, scilicet singuiaris; simiiiter et alterius singula-
ris. Ergo si addita sunt diversa secundum rationem
sive muititudinem idealem , patet etc.

3. ilem , Deus quosdam ex hominilnis praede-
stinat , quosdam reprobat ; sed aiia ratione prae.de-
stinat, et aiia ratione reproiiat: ergo secuiidum aiiam
rationem et ideam sunt praesciti et praedestinati in
Deo. Sed liaec esl diversitas individualis sive nume-
raiis: ergo etc.

4. Item . idea inuitipiicatur in divinis ratione
respectus et reiationis ad ideatum, ergo niuitipiicato
uno ', muitipiicatur et reiiquum: ciim ergo iiomo ,
qui est ideatum , muitiplicetur in diversis individuis
secundum rem, muitipiicabitur idea respectu iiiornm
secundum rationem.

1 Sive: sociindum esse actiude , quod habobuiit iii sc el
quod contradistinguitur ab esse ideall, quod habent in Deo. —
Paulo inferius pro Sk differt intelligere praedestimtionem, quae
lectio ost praestantiorum codd., cod. cc cum edd. 2, 3, i, 5,
verbo intelligerc omisso, Sic differt praedestinationem ; Vat.
Sic dicitnr praedestinationem etc.

« Multi codd. rationes; porperam. Mox ))ro tantum quod
est Vat. cum cod. cc tantum quid est.

5 Supple cum codd. W Z et ed. I Deus. Post pauca pro
dicitur, plnres Vai. dicit ptures.

Cod. V completius est ibi fallacia secundum quid et
simpliciter , de qua vide .\ristot., I. Elonch. c. i. (c. .5.).

S. lioiinr. — Tom. I.

^ .\ugiist., 83 Qq. q. 46. n. 2. — Paulo suporius post plu-
rium multi codd. intoriiciunt et.

^ S. Doctor vult dicoro: perfeclissinie ct verissimo res
cognoscitur , (iii.indo socundum totuin cognoscitur; qiiao co-
gnitio ab .\ugiislino comprohonsio dicitur, do (|uo \ido supra
pag. 69 , nota. i. Dc proposition(> subsequonti cfr. .\ristol.. I.
Poster. c. 20. (c. 2i.).

" Scilicct idoato. — In codd. FQW ot od. I \ooi uno
adiungitur retaticorum , quod addit iniontum nimis vid(>tur
generale. Mox pro cum ergo, quam loctionem assumsimus ex
codd. VXZ, Vat. et cum; codd. .VFGHIKT et alii ciim
primis edd. omittunt ergo.

610

SENTENTIARUiM LIB. I.

Contra: 1. Augustinus ad Nebridiuni': « Dico.

Ad opposi- quantum ad hominem pertinet, tantum quidem ho-

minis, non meam vel tuam, ibi esse nitionem»:

ergo multiphcatio vel distinctio idearum attenditur

solmn secundum diversitatem universahum.

± Item. artifex creatus per unam ideam pro-
ducit multa: ergo cum hoc sit nobiiitatis, Deus per
unam ideam re et ratione multa diversa ' numero
producit.

3. Item , singulare ut singulare est compositius
universali: ergo si est idea in Deo singularis nt sin-
gularis, tunc ergo est una idea altera simplicior; sed
hoc est inconveniens: ergo etc.

4. Item. singulare magis proprium est quam
universale * : si ergo in Deo est idea universahs ut
universahs, et singularis ut singularis, ergo una idea
connnunis . altera propria. Sed commune prius est
et simplicius est quam proprium : ergo una idea
est altera prior et simplicior: ergo in Deo est po-
nere ordinem et compositionem essentialem , ergo etc.

CONCLUSIO.

Ideae pluriftcantur non solum secundum multi-
tudinem universalium , sed etiani singula-
rium.

Respondeo : Dicendum , quod idea in Deo se-

Quid idea. cundum rem est divina veritas , secundum rationem

intelligendi est similitudo cogniti. Haec aulem simi-

htudo est ratio expressiva cognoscendi non tantuni

-^ universaie, sed etiam singulare, quamvis ipsa non

sit universalis nec singularis, sicut nec Deus *. Et

ideo non tantum est similitudo universahs, ut uni-

versale est, sed etiam singularis ut singulare, et ideo.

conciusio. quia similitudo est utrorumque, non solum multi-

phcatur secundum multiludiuem universahum . sed

positOB. I

eliam singularium. Et hoc est quod dicil Augustinus'
ad Nebridium: « Dico, quantum ad hominem facien- ,
dum ^ hominis tantum esse rationem , quantum vero
ad orbem teinporis varias hominum rationes in illa ;
sinceritate vivere». |

1. Et ex hoc patet solutio illius verbi Augustini . ^om^^
quia Augustinus dicit, quod quamvis universalis.
ut universale est, una sit idea, tamen singularium
ut singularia sunt plures. Unde ibidem dicit^ « quod
si quis velit facere angulum , sutTicit habere anguli
rationem. Si quis autem velit pingere quadrangulum.
necesse est , quod rationem habeat quatuor angu-
lorum » .

2. Ad iliud ergo quod obiicitur, quod artifex
creatus producit multa per unam ideam: dicendum.
quod hoc facit per applicationem ipsius ad diversas
materias. Unde si habet solum ideam unam , impos-
sibile est intelligere, quod secunduin illam simphci
aspectu cognoscat diversa ; Deus autem simplici aspectu
cognoscit singularia ut diversa ', ita quod secundum
totum et secundum proprias differentias et proprie-
tates; ideo non est simile.

3. 4. Ad illud quod obiicitur de compositione
et prioritate, dicendum, quod nec secundum rem ,
nec secundum ralionem oportet quod idea habeat
ideati proprietates. Nam corporalis*' est similitudo
spiritualis, et compositi est simihtudo simplex, etiam ^otan
in creaturis; ideo non oportet, quod una idea sit
allera simplicior vel prior. Similitudo lamen secun-
dum rationem intelligendi habe-t proprietatem ideati
secundum distinctionem., lum propter correlationem,
quia oportet quod, uno relativorum® multiplicato,
mulliplicetur et rehquuin, saltem secundum ratio-
nem , ubi esl relatio secundum rationem ; tum etiam,
quia siinilitudo illa est ratio exprimendi et distin-
guendi : et ideo, quamvis recipiatur proprietas distin-
ctionis , non oportet tamen de aliis ^''.

' Kpist. U. n. 4. — \n textu allato Vat. post hominem
addit faciendum, neqiie codd. neque ed. 1 suffragantibus ; el
subinde ))ro non meam non pauci codd. pcrpeiam substituunt
ut meam. Mox pro idearum Vat. cum cod. cc ideatorum.

2 Multi codd. ut ACFGIK RSTU etc. cum edd. I, 2, 3
diverso ; cod. V distincto.

3 Hoc cruitur ex definitione proprii , quod iuxta Aristot. ,
I. Topic. c. 4. soli convcnit: « Nemo enim proprium dicit quod
coiifingit alii inesse». lit I. Perilierni. c. 5. (c. 7.): « Uico au-
teni universale quod in pluribus praedicari natum est; singii-
lare vero quod non ». — Mox post idea communis codd. V \\'
subiiciiint est.

* Cfr. hic q. 2. ad 3, el d. 19. p. 11. q. 2, ubi et plura
occurrunl, quac ad nbicctiones rcspiciunt.

•■■' Vat. Iiic addit prrtinet , pro quo in lexlu orignali atti-

net. Nostra lectio sequitur praeslantiores codd. Paulo post pro
orbem Vat. cum ed. I , codd. et tcxtu originali repugnantibus.
ordinem.

^ Epist. \i. n. i, ubi textus originalis sic: Itaque quotios
demonstrarc angulum volo, non nisi una ratio anguli niihi
occurrit, scd quadratum nequaquam scriberem, nisi quatuor
simul angulorum ralionem inluercr.

" Codd. KLOY aa adiungiint singularia; paulo inferius
codd. L 0 voci propriefates pracinittiint diversas.

^ Vat. Nam rei naturalis. Mox oadem Vat. cum cod. cc
omitlit altera.

" Cod. T cuni nonnullis aliis codd. et ed. 3 correlati-
vorum.

'" Id ost: non opoilot, quod aliao propriotatos idoalorum in
intelleclum recipiantur, praotor illam proprietatem distinctionis.

Disr. XXXV. AUT. IINKUIS QlAKST. V.

01 1

S( IIOLION.

I. (!(incliisii) csl conliM nnnnullos , (|ui Pliitoncin scciiti,
« oinniuin sinniilniinni honoriiiu nct^ant in \)oo idcas cssc,
dicentcs, siiif^iilaria non liabcrc aliain idcaiii (|uaiu idcaiii
specici , ct Douni cojjriiosccrc |)cr idcain spccicriiiu oinnia siii-
guiaria conlcnta siii) spccic » (ita dicil lUc^liard. a Mcd. , I. Scnl.
d. 36. a. 2. ([. i.). Hnic scnlciUiac. fa\crc vidctnr llciir. (iand.
(Qiiodl. ."). (]. .').). Scd coiuuuinis scnt(Mitia ciiin S. IJ()iia\. cl
S. Thoni. (S. 1. (|. I'). a. .3. ad i.) cl codcin ilichardo illaiii
opinioncni rcprol)al. .Vtlamcn S. Tlioin. iii alio loco (dc Vcrit.
q. 3. a. 8. ad 2.) ntraimiuc sonlciitiain si(; coiUMliat: « Si l(),|ua-
mur dc idca proprie, scciinduin (iiiod cst rci co luodo (pio cst in
esse producibilis; sic uiia idca rcspondct singuiari, spccici ct
genori, indi^idualis in ipso sinniilari, co (piod Socratcs , honio
ct aiiiinal, noii dislin^uiliir sccundiiin cssc. Si aiitcin accipia-
nuis idcani commimiter pro siinilitudinc \cl lalionc, sic, cuin

divcrs;i sil considcralio Socralis, ul Socr.itcs csl, ct iil hoiiio
cst, cl iit cst aninial, rcspondclnint ci pliircs idciic vcl siniilitii-
diiicsi). Iloc coiucnil ciiiii principiis S. Ilonavcnturac.

hi soliit. ad .3. \. notanda cst cxcc|)tii) ilii racta in rc^Mila
},'ciicr.ili , (iiiod idc.i iioii h.ihcat pro|)rict;itcs idcati ; cxcijjilur
cniiii luopriclas (listiiictionis. Siiniil .ittcndcnda cst probalio
hiiiiis cxccptionis, dupiici ralionc linnala. l)ilTlciilt;is circa jirio-
riliilcni i(lc;ii'uin luii^^is c\|ilic;ihir liic (|. (>.

II. Pr;i(M(!r iocos cil;Uos: Alcx. Il;il., S. p. I. (|. 23. iii. .3.
a. (). — Scot., dc hac ol sc(|. (|. Ilcporl. I. Scnl. d. 3(i. (|. 3. i. —
S. Thoiii., I. Sciil. d. .3(1. (). 2. ;i. 3; S. c. (i('iU. I. c. ()3. — 1'otr.
a T;ir., i. SciU. d. 3(). (j. 2. ;). i. — Hicli;ird. ;i Mcd., I. Sont.
d. 36. ;i. 2. q. i. — .llgid. W., I. Scnt. d. 36. princ. 2. <|. 4.
collat. 3. — Dioiiys. Ciirtli., I. Sonl. d. 36. q. 2.

QUAESTIO V.

Utrum ideae in Deo sinl numei^o finilae, an inflnitae.

iiiit

~meiita

Quinto quaeritur, utrum in Deo sit ponere mul-
titutJiMeni idearum secundum iiumerum fmitum, vel
infiiiitum. Et quod secundum numerum infinitum ,
videtur.

1. .\ugustinus de Civitate Dei undecimo': « Una
est sapientia, in qua infiniti sunt tliesauri omnium
rerum intelligibilium ».

2. Item , Augustinus sexto de Trinitate^ dicit,
quod « Filius est ars plena omnium rationum viven-
tium»; sed constat, quod ars illa est infinita: ergo
non impletur nisi infinitis, ergo sunt ibi infinitae
rationes.

3. Item, ratione videtur, quia constat, quod
Deus cognoscit omnes species numeri, ergo omnes
habent ideas in Deo; sed species numeri sunt infi-
nitae ^ : ergo etc. Si clicas , quod sunt infinitae spe-
cies quoad nos , non secundum rem ; contra : pona-
tur \ quod omnes species numeri sint in re ; hoc po-
sito , de necessitate sequitur, quod infinita simpliciter
actu sunt: ergo si omnium specierum numeri sunt
in Deo ideae actu, patet etc.

4. Item, Deus potest infinita producere^; sed

nihil potest producere, cuius non habeat cognitio-
nein et ideam : ergo habet ideas infinitorum. Sed
plurium sunt ideae plures: ergo infinitorum sunt
infinitae.

5. Item , omnibus finitis possunt excogitari
plura, quia omiii finito potest excogitari ahquid
maius ; sed nec Dens, nec homo habet*' piui^a co-
gitare his quae Deus cognoscit , quia tunc Dei scien-
tia non esset sumina: et si hoc, cum cognoscat per
ideas, patet etc.

Contra: 1. Augustinus de Civitate Dei duode-
cimo ': « Quidquid scitur, scientis comprehensione
finitur » ; sed constat, quod rationes cognoscendi sciun-
tur: ergo finiuntur. Sed quaecumque finiuntur, sunt
finita: ergo etc.

% Item , multitudo idearum est secundum mul-
titudinem ideatorum; sed constat, omnia aha a Deo
de necessitate esse finita actu : ergo similiter et
ideas.

3. Item, ubi est infinitas, ibi est confusio et
inordinatio; sed in exemplari aeterno nulla cadit con-
fasio nec inordinatio : ergo etc.

Ad opposi-
tnm.

1 Cap. 10. n. 3. In loco citato toxtus originalis post verba
in qm adiungit immensi quidam atque.

^ Cap. 10. n. II.

3 .\ristot., lll. Phys. text. 36. (c. 5.), et XI. Metaph. c. 9.
(X. c. 10.) infinitum vocat passionem (proprietatem) numeri.

* (luod tamen in se non est possibile. Licet enim Deus actu
cognoscat infinitos numeros, non sequitur, quod actu inflnitos
ad exlra producere possit. Cfr. infra d. 43. q. 3. — Proxime
ante pro non secundum rem cod. T sed finitae secundum rem,

cod. V p,nitae secundum rem. In flne argumenti post ideae Vat,
interponit et sunt infinitae , quae accessio habelur et in ed. I,
omissa tamen vpcula et ac posita ante ideae virgula.

5 Intellige: infinita in potentia, id est, non potest produ-
(•ere tot, quin non possit plura. Cfr. infra d. i3. q. 3.

6 Cod. T cum ed. I potest.

^ Cap. 18. Loci citati textus originalis hic est: Quidquid
scienlia comprehenditur, scientis elc.

(il-i

SENTENTIARUM LIB. I.

h. Iteiu, ponere idfinitateni actu in crealura est
ponere impeifectioneni , unde onine creatum eo est
tinitum, quo perfectum '; sed omnis conditio imper-
fectionis est a Deo releganda: ergo etc.

c 0 N c L u s 1 0.

Ideae divinae non suni in numero finiio ,
sed infiniio.

Respondeo: Dicendum, quod, sicut dicitur in
Psalmo ^ , divinae sapientiae non est numerus , ac
per hoc nec rationum , per quas divina sapientia
cognoscit; et quoniam non habent numerum, non
conciusio. sunt numerabiles: ideo non sunt in numero finito.
sed infmito. Et concedendae sunt rationes et aucto-
ritates ad hoc inductae.

1. Ad iUud ergo quod obiicitur, quod omne sci-
soiutio op- bile est finitum, ergo etc. ; dicendum, quod omne
positorum. g^jj^jjg ^^^, comprehensiouem est finitum comprehen-

denti ; rationes autem aeternae per comprehensionem
a soio Deo sciuntur. ideo soli Deo sunt linitae. Sed
quemadmodum non sequitur: hoc aequalur ijifinito,
ergo est finitum , immo est ibi quid et simpliciter ',
et potius sequitur oppositum: ergo non est finitum ;
sic etiam in proposito iudicandum. Rationes aulem
illae non sunt comprehensibiles ab aliquo intellectu
finito; ideo patet illud.

2. Ad illud quod obiicitur, quod multitudo idea-
rum est a multitudine ideatorum: dicendum, quod

Votanili,i4

i I

sicut dictum esl \ non venit a multitudine ideato-
rum in quantum creata, sed in quantum connotata.
Idea autem non connotat idealum secundum actua-
leni existentiam, sed solum secundum potentiam. Et
quia Deus potest facere infinita, quamvis nunquam
faciat nisi finita, ideo ideae vel rationes cognoscendi
sunt in Deo infinitae , quia non tantum sunt entium
vel futurorum, sed omnium Deo possibilium. Nihil
enim potest Deus, qnod non actu cognoscat.

3. Ad iilud quod obiicitur, quod infinitas ponit
confusionem; dicendum , quod est ponere infinitatem
secundum diversitatem realem; et sic privat el di- :,
stinctionem et ordinem , si ponatur actu. Sed mul- M
titudo idearum non est rerum diversarum , sed di- j
cit immensitatem divinae veritatis in exprimendo * ^^otanc.ii
et cognoscendo omne quod est Deo possibile, et hoc
quidem secundum rem et actum est unum : ideo non

est confusio. :

4. Ad iUud quod obiicitur, quod imperfectionis '
est infinitas in creatura ; dicendum , quod quamvis ,■
sit imperfectionis in creatura, non tamen est" in Crea-
tore, quia est intelligere infinitatem per defectum
et per excessum. Infinitas per defectum potest esse
in creatura ut in materia ', et hoc est imperfectionis:
haec autem nullatenus est in Creatore. Infinitas au-
tem per excessum non potest simpliciter esse in crea-
tura, quoniam habet esse creatum et compositum
et limitatum; Deus autem nihil horum habet, et
ideo habet infinitatem , et haec est summae perfe-
ctionis.

SCHOLIOK

I. Solutio liuius quaestionis depeudet a solutione aiterius
quaeslionis, scii. utruni etiam rerum mere possibilium sint
ideae in Deo statuendae; quod omnes concedunt, sed cum qua-
dam diffcrentia cxplicanl. S. Thomas (S. 1. q. 15. a 3. ad 2.)
distinguit ideam in sensu strictiore ut exemplar et principium
operandi, et in sensu largiore ut principium seu ratio cogno-
scendi. Idem dicit f de Verit. q. 3. a. 6.) : « Quod idea proprie
dicta respicit practicam cognitioneni non solum in actu , sed
in habitu. Unde cum Deus de iiis quae facere potest, quam^ is
nunquam sint facta nec futura, habeat cognitionem virtualiter
practicam ; relinquitur , quod idea possit esse eius , quod nec
es( , nec fuit, nec eri( » etc.

Ex principiis hic positis solvi potest alia quaestio, utrum
idea pertineat ad scientiam speculativam , an ad practicam.
Resolvendum enim est, quod ad practicam pertinet, quatenus
est principium operandi; ad speculativam vero, qualenus est
principium cognoscendi. Convenit S. Thom., de Verit. q. 3.
a. 3 ; addit tamen etiam alium modum loquendi , secundum
quem proprie loquendo idea respiciat scientiam practicam vel
actu vel virtnte, dum Aocabula similitudo et i^atio tani specu-
lativam quam practicam scientiam respiciunt.

II. Alex. Hal., S. p. I. q. 23. m. 3. a. 2. — Richard. a Med..
I. Sen(. d. 36. a. 2. q. 5. — Durand. , !. Sent. d. 43. q. 2.
n. 12. seq. — Dionys. Car(h., I. Sent. d. 30. q. 3.

1 Cfr. Aristot., V. Metaph. text. 21. (IV. c. 16.), ubi inter
alia ca dicuntur i^erfecta, quae finem habent sive acquirunt.

- 1'salni. 1 i6 , o. — Paulo inferius verba sed infinito in
sola Vat. (iesiderantur.

^ Codd. OV ibi secundum quid el simpliciter , de quo
vid(! supra pag. 343, nota 7. Mox pro sic etinm codd. A S T X
ot alii noiinulli cuin cd. I solinumodo sic.

* Quaesl. praeced. — Panlo inferius pro ideatitm plurimi

codd. cum edd. 2 , 3 ideitatem, et subinde exigentiam pro exi-
stentiam ; corrupte.

5 God. 0 sic : sed dicii infinitatem vel modornm imitandi
divinam essentiam, sicut alias dictum est, divinae veritatis
imprimendo et cognoscendo etc.

'' In cod. T (>t aliis nonnullis omittitur est.

' Aristol.. VII. Metapli. text. 40. {\i. c. 1 I.): Cum maloria
namque non es( , indefinitum (aoptaTov) otonim otc.

IMST. \.\.\v. \\n\ i NKuis gu\i:sT. vi.

r.i;{

giJAKSTIO VI.

Vlru)ti idfdf ordiiion /iiihrdiif.

im.

,men(.i

Scxto ot nltimo (|iiaoritnr. nti'iiiii in iilci.s sil
poncn^ niiincrnm oidiniilnm. Ll (|ii()(l sic,

1. Vidclnr Aii}j;nslinii.s' diccrc: « Ali;i ralioiic con-
ditns cst lioino (inam C(|nns)), (inia aliiis csl lioino.
aliiis c(|iins: crgo ciim lioiiio sil nohilior C(ino. pari
rationc nobiliori idca vcl ratioiic est condilns liomo
(inam C(|niis. Scd iilti cst magis nobilc ct miniis ,
ibi (^sl ordo: crgo etc.

± Itcin, sicut Dens pci" ideas cognoscit et pro-
ducit res dislinctas. ita" cognoscit cl prodncil res
ordinatas: ergo sicnt ponitnr plnralilas in idels ex
plnrulitatc cognitoriim ct idcatornm. ila dcbct poni
ordo ex ordinc.

3. Itein, ubi plnraiilas sive distinctio. aul est
ordo, aut inordiimtio ; sed in Deo non cadit inor-
dinatio nec confusio: ergo ^ in Deo liabent ordinem.

CoNTR,\: I. Idcae snnt pliires, (juia per eas
Deus distincte cognoscit; sed ^ Deus non cognoscit
ununi post aliud, sed oinnia simnl: crgo ideae lia-
bent in Deo simultatem.

"1. llem , si est ordo, ant ergo prioritalis , aul
dignitatis, aut originis-': iion prioritatis , quia tunc
esset ima idea allera posterior, (]nod est inconveniens
dicere: non nobilitatis, qnia quaelibet in Deo est
sunnne nobilis; noii originis, quia si una de altera
orii'etn!'. tunc esset ibi vera distinctio secnndum
rem : ergo nullo modo , ut videtur , est in eis ordo.

3. Item, omnis infmitas ant omnino privat ordi-
nem, aut tollit pcrfectionem ab ordine, quia tollit sta-
tum et complementum ; sed in ideis est inlinitas, ul
visum est in alio probleniate^: ergo ant nuUus ordo.
aut incompletns; sed non incompletus, ergo iiullus.

C 0 N C L U S I 0.

In ideis non est ordo ■ ad invicein, nec secundum
rem, nec secunduin rationein, sed tantum ad
ideata.

Kespondeo: Dicendum, sicut tactum est in op-
.diisio, ponendo ", non est ordo in ideis sive rationibns co-

gnosccndi ad inviccm, ncc sccundnm rein, mc se-
cimdnni rationcin. Hab(!iit (piip|)(' ordincm ide le ad
i(l(!ala, sed ad invic(;iiinon, (pioniam iicc nna prior
altera, nec posteiior, nec csl inia ab alia , iicc no-
bilior est; et ideo non ponitnr ibi onlo. — Et ratio uaiio.
bnius est, (juia ideae dicunl resp(3ctiiin ad res co-
gnitas de ratione sui nominis \ Kt ipiia illae sunt
plnres, ideo ideae ex primo respeclu nominis plures
suiil. Sed ordo dicil iiovnin rcspfictiim ct iiovam
babitndincm, cuin nna ide;i coin[)aratur ad aliam.
VA (pioniam, illo " n?spectn circumscripto, (pii esl
ad ideata , iii Deo i(l(3ae simpliciter sunl unnm nec
babcnt ordincm ad iiivicem; idco rion est conc(3(len-
duin, quod ideae habcanl pluralitatem cuin ordine ad
invicem.

1. Ad illiid quod obiicitur, quod alia est idea, soimio op-

■ ,. .... . , , ... po8ilorain.

quia honio alius: ergo nobilior, quia homo nobihor
equo; dicendum, quod \\ui\ est simile. Similitudo
enim , eo quod ad alterum (M)inparatur, habet di-
stingui, sed non habet nobilitari ab illo , nisi ali-
quid recipiat ab illo ad quod comparatur. Et quo-
niam idea hominis nihil recipit ab liominc, nec
idea equi ab equo : ideo iina non dicitur altera no-
bilior.

:2. Ad illnd quod obiicitur, quod Deus cognoscit
res oidinatas ; dicendum, quod quamvis ordinatas
cognoscat, tainen simul et aeque nobiliter cognoscit;
el ideo , sicut ponebatur dislinctio in ideis, quia
dislincte per eas cognoscebat, ita debel poni simul-
las et aequaiis nobilitas, quia simul et aeque nobi-
liter cognoscit; et ita non debet poni ordo. Sicut
enim, quamvis Deus cognoscat res albas, non sunt
ideae albae in Deo , sic quamvis cognoscat ordinatas,
non oportet , quod sint in Deo ordinatae.

3. Ad ilhid quod obiicitur, quod ubi est plu-
ralitas sine ordine, est confusio et inordinatio ; di-
cendum , quod falsuin est , qnia potest ibi esse si-
mnltas; et sic est in ideis. — Vel dicendum , (juod Aiiter.
illud habet locum, ubi est plnralitas realis; non
talis est in ideis , quia omnes unum sunl; et ideo
non potest esse inordinatio.

' Libr. 83 Q(|. q. 46. n. 2.
2 Cod. T ila etinm.
^ Supple ciiiii codd. F I» Q W ideae.
^ MuKi codd. ut ACGHILRSTZ ctc. pcrpernm ergo ,
melius cod. 0 si ergo.

^ Cfr. supra d. 20. ;i. 2. q. 1. in corp.
^ (^uaest. praeced.

' in fundanienlis, praesertim in 2. — In initio respons. post
Dicendum codd. A P I V inserunt quod. Mox pro seaindum rem,
quain icclionem rcslituimus ex codd. F T W, Vat. secundum
originem ; codd. .\ C L 0 U S et alii plures secundum ordinem.
Subindc post rationem Vat. addit prioritatis aut dignitatis.

8 Cfr. supiH q. 3. in corp.

" Pro illo pluiimi codd. uno ; perperam.

614

SENTENTIARUM LIB. l.

SCHOLION.

tiJ.

I. Rosponsio ad hanc quaestionem et sohitio ad 1. et 2.
elicilur ex hoc principio , quod ideae nec nobUitatem nec or-
dinem nec alius proprietates habeant ab ideatis , sed tantuni
distinctionem (cfr. hic q. 4. ad 3. 4.). Quod autem ideae ac-
cipiant distinctionem ab ideatis, inde provenit, quia ideae re-
spectum important ad distincta ideata. Fundamentum autem
iiiorum respectuum est ipsa iiifinila divinae essentiae peifectio,

quae eminenter oninia continct et ut prima et sunima veritas
exprimit.

II. Hiiec quaestio invenitur tantum a paucis antiquis Scho-
lasticis expiicitc tractata, scil. a Petr. a Tar. , I. Sent. d. 36.
q. 2. a. 4. ad 9. — Dionys. Carth., I. Sent. d. 36. q. 4. post
principium.

' i

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. l.

In parte ista siiiit diibitationes circa litteram et
primo de hoc quod dicit in primo capitulo Magister:
Eorum tamen quaedam efflagitant specialem tra-
ctatum. Aut enim ista ^ efiflagitant specialem tracta-
tum , quia sunt difficilia , aut quia sunt approp?'iata.
Si, quia sunt difficilia; sed alia etiam sunt dilTici-
lia, sicut simplicitas, veritas et immutabilitas. Si ,
quia sunt appropriata; sed similiter sunl unitas et
aequalitas.

Respondeo: Dicendum, quod ista efflagitant spe-
cialem tractatum triplici ex causa : tum quia sunt
difficilia; tum quia multa de ipsis in Scriptura sunt
determinata; tum etiam quia dicunt respectum ad
creaturam, et secundum lias conditiones attenditur
ratio causae in divina natura. Ideo, quia debebat
facere transitum ^* ad creaturas sive ad creationem,
et ad hoc praeexigitur in causa posse, scire et velle,
quae faciunt causam esse perfectam : ideo tractatum
istum in medio collocavit inter tractatum de Trini-
tate el tractatuin de rerum universitate. Sed quia
huiusmodi plus se tenent cum Deo, et adeo se te-
nent ^ quod sunt Deus; ideo tractatus iste in primo
libro ponitur.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Amodo tra-
ctandum esl de scientia et voluntate et potentia.
Videtur eniiu male ordinare, quia potentia praecedit
scientiam et voluntatem ■*: ergo male ordinat in pro-
ponendo ot male in exseqnendo.

Respondeo: Dicendum , quod dupliciter esl loqui
de istis: aut m. ?\\?i generalitate , ^ni vX eoncurrunt
ad unum effectum. Si in sua generalitate, sic cum
scientia sit respectu bonorum et malorum faciendo-
rum, prior est secundum rationem intelligendi quam
potentia; et potentia, cum sit respectu faciendorum
et non faciendorum, prior est voluntate, quae est
respectu faciendorum bonorum tantum. Si autem
ioquamur de his, prout concurrunt ad unum effe-
ctum; s\c potentia, in quantum potens, est prima, in
quantum exsequens, est ultima: prius enim est posse ,
deinde scire, et post velle , et postremo est /acere,
quod est ipsius potentiae'. Et quantum ad hunc
actum Magister ponit hic ultimo loco potentiam; sed
in exsecutione considerat ordinem secundum maiorem
generalitatem et minorem.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod divina
scientia diversa sortitur nomina , quae scilicet sunt
scientia ^, praescientia vel praevidentia , dispositio,
praedestinatio , providenlia. Quaeritur ', quomodo
distinguuntur haec nomina; et videtur quod insutri-
cienter enumeret , quia non solum est ponere in divi-
nis praedestinationem , verum etiam reprobationem.

Respondeo: Dicendum, quod huiusmodi nomina D'ff«f«^

* liliirinin

dislinguimtur sic: divina cognitio potest considerari "''""•"
in se , aut in comparatione ad creaturas. Si in se: •^«■np»^

tio 1.

aut prout dicit pure cognitionem per modum specu-
lationis, aut prout dicit speculationem iunctam affe-
ctioni. Primo modo est scientia, secundo modo est
sapientia. Vel sic: aut ' dicit cognilionem simplicem, ■^i''*''-

' Scilicet scientia , praescientia, provideiUia , dispositio etc.
— Mox post primum Si in codd. P Q additur propter Itoc.

- Cod. X bene subiungit de Creatore. Subinde pro ud
creationem fere omnes codd. ad Creatorem ; non bene.

^ Pro et adeo se tenent , quod Vat. et a Deo, cum. Post
quod multi codd. addunt qnia, .sed superflue.

^ Dc (juo vidi; supi'a pag. 487, nota H. — Mox lectioncm
VaU propusito ex codd. D T aa bb correximus in proponendo.

^ Pro ipsius potentiae cod. E actus suae potentiae.

''■ Cod. W addit sapientia.

^ Cod. bb addit ergo. Subinde pro distinguuntur codd.
V V distinguantur.

^ Cod. V subiicit prout, et paulo inferius post nobilissi-
nmm Vat. cum paucis codd. adiungit sice per causas nobi-
lissimas , quae ipse Deus sunt.

DIST. x\\v. \m\\.

niri

tio

;iul pci' r.itiouom nohilissmiam. Priino niodo scicii-
ti;i, sccnndo niodo s:i|)i('nti;i '. — Si iiMtcni ronsidc-

cipaia- rctnr iii coinparalionc ;id r(\s, lioc polcsl (!ssc dn-
plicitcr: ;inl coniiot;it cvcnlum , (^t sic |)r;icscicnti;i ;
;iut clfcctiiin , i)l hoc (ln|)licitcr: miI '\\\ con.scnjando
sive gubcrn;in(l(), ct sic [)rovi(lcnti;i; ;int iii c/ficicndo,
et hoc duplicitcr: ;int (|ii;iiitniii ;i(l honnni /ta^^Ame,
et sic dis[)()sitio; ;uit (|u;uitniii ;ul hoiiuin .supcrad-
dilum, (?t sic |)r;u;(h'stin;iti(), ;uit (|ii;uitnni ;id (!ins
privationcin, el sic rc[)roh;ili(). Scd (|ui;i |)riv;>ti()
gr;iti;u^ non est cffcctus , sed dcfcctu.s , idco rcpro-
h;iti() non hic iiunienitnr , sed continctur suh [)r;u'- i
scieiiti;ie noininc , ct i[)snin sihi ;i[)[)ro[)ri;it. j

Unde divisio [)otest si(' Ibrnwiri : cognitio Uei

Rltiiio. aiit est iii se, ;uit in coin|mratione: si in se, aut
[)er nitioneni nohilissiinani , et sic sapicnlia; aut
per ([ualcincuin([ne rationein , et sic est scientia. Si
in coin[);u"ili()ne : ;uit eventuniu, et sic praescientia;
;iut eventunin et ettectuuni, el hoc vel in guher-
n;\ndo, et sic est providcntia ; vel in etliciendo, el
sic, si resiieclu cuinsciiinque natuniesit, e<>i di.spo-
sitio; si res[)ectn r;ition;ilis, sic pracdcstinatio ; -dwl
eventuuin et elTecluuin et delecluuin, et sic i-epro-
batio, ([uae est praescienlia noininata'.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc qiiod dicil, quod creator
ita dicitur relative, ut tamen essentiam non significet.
Videtur eniin dicere falsum : nain creatio significat
niodnm actionis, non reiationis, ergo creator simihter :
ergo non dicitur secnndiim relationem a parte modi,
nec a parte rei; illiid constat: crgo nnllo modo. —
Item, videtur falsum dicere, cum dicit, quod essentiam
non significat, quia creatio signific;it ahqnid: aut
ergo creatum , aut increatmn. Si creatum: ergo non
dicitur de Deo: si increalum: ergo cum non signi-
ficet personam , significat essentiam.

Respondeo: Dicendum, quod relative dici ali-

ftnciw. quid est dnphciter: ;iut quia signific;it relationein ,
sicut nomina, quae sunt in pr;iedicamento relationis;

u aut quia hahet respectum annexum: sic, cuin omnis
acho dicat res[iectnm ad passum sive f;ictum, et

[);issinn ;i(l agcrilcin. sic diciliir rclitive, et sic iii-
tclligit M;igisl('r dc hoc noiniiic crcator ; et hcne \
Aliiid cti;uii ([iiod dicil, (piod nrni sif/nificnl
cs.scnliain ; dicil pro|)|('r lioc. ([iiod (|iiainvis iiiip(»-
iKitiir (liviii;i(! ('s,scnti;ic — ct idco dc .soLi cssciiti;i
dicitiir, sccunduin oiiiik^s — huneti de eo, a (jno iin-
[loiiitur. hiil coiitrovcrsi;!. niiid;im ('iiiiii volncriint <»i'""'" i-
dicere, ([iiod iioiiiin:i .scx gcncniiii ' wow pracdicanl
ali((iiid iii Dco, scd conipracdicanl. Tnde actio non
vidiUnr dicen; ;ili(|iii(l in ;ig(;nh', sed ah ;igenh'. Kl liiiic
videtiir consoihiri! r;Uio, (|ui;i ;u-tio et p;issio viden-
lur es.sc c;i(leiii. Kt ilcniiii liiiic vidctur conson;ire
vcrhinn Bocthii de TiiniLdc ', ([iiod «;ili;i gcncni re-
ruiii iKM' dc ('.rcalorc, ncc (\e ci(3;itiiris pr;u'(lic;uitiir ».
— Ista opinio hiit satis |)rol);d)ilis, et hiiins hiit M;igi- Noiieiiim-

. . . . proliahili*.

ster"; et ideo dicit. (jiiod prac.scientia r;itione scieii-
tiae iin[)ortat es.senli;un, sed crealor l;uiluin rela-
tioiiem.

Veruint;uiien illud hodie coiiiinuiiih'r iion tenetnr. "p"ii!>«)m-

riiuiiis.

Dicimus eniiii, Deuin esse suam ;icti()iieiii. nt [iiita
crealionem. FJ ([iioni^un essentia est diviii;i actio, et
hoc nomen creator inqionitur ah actione; ideo non
t.antum impositum est essenliac, vermn etiam ah
e.s,sentia, sed illaiii signific;it in rehitione. iNec Hoe-
thius intendit dicere, quod talia non [)r;iedicanlur,
sed non prae(hcantur ;ihsolute. — Si tameii vclimus nefensio

Magistri.

sustmere M;igistrum secmiduin cominunem opinio
nem , dicemus, quod Magister noii vult dicere, ([uod
creatio non importet divinam essentiam, sed qnod,
quanlum ex vi vocahnli, non dicit essentiam ahso-
lute, sed [)er inoduin relalionis sive sub appella-
tione relativa. vSed praescientia duo dicit: et scien-
tiam et pr.aecessionem '. Ratione scientiae dicit
essenham ahsolutam, unde manet scientia, re ipsa
non manente. Non sic est de creatione; noii enim
est creatio , nisi etiain sit creatura. Et secunduin hoc
verbum Magistri non Imbet cahminiain^

DuB. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Sinulla fuis-
seni futura , esset tamen in Deo scientia cadem.
Videtur eniin male dicere , quia scientia nostra ponit

■>

• Cfr. Arlstot., I. Metaph. c. 1. seqq., et VI. Ethic. c. 6.7.

- Sola Vat. addit per appropriationem. — De diversis
nominibus divinae scientiae attribiitis S. Doctor fusius tractat
infra d. 38. seqq. Alex. quoque Hal. de eis loquitur S. p. I.
q. 23. m. 1 . circa finem , nec non B. Albert., hic a. i.

3 Cfr. supra d. 30. q. 3.

•' Intellige: generum supremorum sive praedicamentorum,
quae sunt: actio, passio, ubi , quando, situs et habitus. Se-
cundum illos, de quibus S. Doctor hic loquitur, haec nomina
non dicuntur de aliqua re eodcm modo, quo nomina quatuor
primorum praedicamcntorum, quae sunt: substuntia, quantitas,
qualitas, rolatio. Nam ista quatuor dicuntur de re , qualenus
quod his nominibus signilicatur intrinsece continetur in ipsa
re , de qua praedicatur ; illa sex vero, quatenus quod ipsis

significatur est aliquid, quod rem, de qua praedicatur, ex-
trinsecus afllcit. Sive, ut ait Boeth., de Trin. c. i: « Aliae
(praedicatiunes) quidem quasi rcm monstrant, aliao vero quasi
circumstantias rei ; quodque illa quidem ita praedicantur, ui
esse aliquid rem ostendant, illa vero, ut non esse, sed potius
extrinsecus aliquid quodam modo afligant ». Haec diflerentia
breviter insinuatur verbis praedicare et compraed/care.

s Cap. i : Reliqua vero noque de Deo neque de celeris
praedicantur.

s Cap. 7. huius distiiictionis.

" Pro praecessionein fere omnes codd. cum primis edd.
perperam praedestinationem , melius cod. 0 praeordinationem.

« Hoc dubium solvitur etiam a B. Alberto, hic a. 6, et a
S. Thoma nec non a Richardo. hic circa lit.

(U()

SENTENTIARUM LIB. I.

res, et quaiido non ponit , non est scientia, sed opi-
nio vel alia acceptio minus nobilis ' : ergo cum de
noi)ilitate scientiae sit ponere rem , videtur multo
lortius, quod divina scientia ponat . quac est nobi-
lissima.

Rkspondeo : Ad hoc breviter dicendum , quod
Dupiex est scientia , qun habeo cognitionem de re , et est
scientia, qua scio, rein esse -. Pruna scientia nec in
nobis , nec in Deo ponit existentiam rei in proprio
genere , nec de praesenti , nec de futuro : quod pa-
tet, quia artifex liabet cognilionem faciendi domuin,
quam lunuiuam faciet. Secunda vero scientia ponit
rem tam in Deo quam in nobis ; sed in nobis *, quia
dependet, in Deo, quia connolat. Et quantum ad
primuin modum loquitur Magister , quod eadem
scientia esset , sed non respectu eiusdem, et respectu
tot, respectu quot modo est quantura ad secundum
modum.

DuB. VI.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod omnia
siint Deo praesentia, non solum quae sunt, sed
etiam quae praeterierunt. Quomodo intelhgitur illud?
Aut enim intelligitur de praesentia secundum veri-

tatem, aut de praesentia secundum cognitionem.
Primo modo falsum est : conslans est, quod antichri-
stus non est in Deo secundum veritatem praesens.
Si secuiidum cognitionem , quia habet cognitionem ^
praeleritorum et futurorum ; sed sic habet una
anima: ergo simihter omnia sunt ei praesentia.

Respondeo: Dicendum, quod non omnia dicun-
tur esse praesentia Deo secundum veritatem exi-
stentiae rerum , sed secundum cognitionem , quia
actu cognoscit praesentia, praeterita et futura; et
circa actum suae cognitionis semper est praesentia-
litas , ita quod nulla successio cognilionis Dei est in
nunc, quod complectitur omnem successionem sine
mutatione: et ideo omnia sunt ei praesentia ex hac
duplici causa ^ Quamvis autem creatura habeat co-
gnilionem de praeteritis, quia tainen cognitio eius
Iransit in praeteritum , et nova generatur cognitio ex
rei existentia: ideo non dicitur, quod omnia sunt
praesentia creaturae, sicut dicitur, quod omnia prae-
sentia sunt Deo. Et ideo non ponitur memoria in
Deo , quoniam memoria respicit praeteritum **, non
tantum in re, sed ut etiam actus iUius cognitionis
traiisit in praeteritum; sed praescientia non dicit
rationem sive actum scientiae ut futurum ; et ideo
in Deo convenienter ponitur.

Dupl n.
tio pr «.
tlae rt

1 Cfr. Afistol., I. Posten c. 2: Qiiocl non est (de non-ente)
non est scire, ut quod diameter sit symeter; ct ibid. c. 26.
(c. .33.), ubi dilTerentiae inter scientiam et opinionem exami-
nantur.

2 Prima scientia vocatur communiter respectu Dei scicntia
simplicis intelligentine , altera scientia visionis (cfr. infra d. 39.
a. 1. q. 3, et d. 41. a. 2. q. 2.).

3 Cod. 0 addit: sicut effeclus ponit causam; in Deo, sicut
causa ponit effectum. — Plura de hoc dubio inveniuntur infra
d. 38. a. I. q. 1. 2.

* Vat. hic inscrit vocem praesentium, nulia rationc, cum
de praesentibus non institualur quaeslio. Mox pro sed sic
habet una anima eadem Vat., omnibus codd. dissuadentibus,
sed si sic, cum hanc habeat etiam anima.

^ Non pauci htmc locum ita interpretali sunt, quod S.

Bonaventura sententiam Scoti doceat , quao oppugnat doctri-
nam S. Thomae de praesentia rorum in aeterniUite; dc quo
vide infra d. 39. a. 2. q. 3. Sed haec interpret;itio aliena vi-
detur a mcnte Seraphici, qui duplicem ratioiicm affert pro eo,
quod omnia sint Deo praesentia, unam scilicet ex parte cogni-
tionis divinae, alteram ex parte aeternitatis Dei; et in pro-
ferenda hac secunda ratione prorsus convcnit cum S. Thoma,
dicens « quod (scil. nunc aeternitatis) complectitur omnem suc-
cessionem sine mutatione», quae verba infra d. 39. a. 2. q, 3.
in sensu S. Thomae longius expiicantur (cfr. ibi Scholion). —
Mox Vat. textum dilatat interserendo post cognitionem de ver-
bum praesentibus , post praeleritis verba et futum et post
praeteritum voces et futurum.

6 Cfr. supra d. 3. p. II. a. I . q. I . ad 3. — Sola Va(. addit
ut praeteritum.

nisTiNcrio \xxvi.

(il7

DISTINOTIO XXXVI,

Cap. I.

Utrum omnia debeant dici csse in Dei essenlia, ut in
Dei coqnitione vel praescientia esse dicuntur.

Solel liic quaeri, curn omnia (licaiUnr csse in Dci
cogiiiliouo scu pracscitMilia ' vcl in Dco pcr coiiiniUo-
ncni, cl cius coij;niti() vcl |)racscicnlia sil divina csscii-
tia, ulruni conccdciKUnn sil, oinnia cssc in (livina
wnsio. esscntia vcl in Deo per esscnliain. — Ad quod dici-
inus, quia Dci coi?nilio eius utiquc csscntia cst, cl
cius pi-acscicnlia, in qua sunt oinnia, ipsius coiinitio
est, ncc taincn omnia, (|uae siint iii ciiis praescicntia
vcl cognitionc, in cius csscntia cssc dici debcnt. Si
eniin lioc dicerctur, inlclliaicicntur csse eiusdcm cun)
Deo* cssenliae. In Deo enim dicitur csse per esscn-
tiam, (|uo(l est diviiia esscnlia, quod cst Deus. Habcl
crgo Deus apud sc in pracsciciitia sua (piae non ba-
!ta.siimis. bct in sui natura. Undc Augnstinus dc verbis Apostoli '
ila ait: « Elegit nns anle inundl constitntionem. Quis
sulTicit boc cxplicare? Eliiiuntur qui nou snnl, ncc
errat qui cligit, nec vanc cligit; eligit tamen et habet
eleclos quos creaturus cst elii>cndos , quos baj)ct apud
semetipsum non in natura sua, sed in pracscientia sua ».
Nondum crant (luibiis proinillcbatur\ sed et ipsi pro-
missi sunt, quibus promittcbalnr. — Eccc hic aperte
dicit, Dcum apud scmclipsum habere electos ante
mundum, non in nalura sua, sed in praescientia sua,
cum taincn eius praescicnlia non sil aliud quam eius
nalura, quia ipsius pracscieiitia est eius notitia. Potest
tamen ad electos reierri, cum ait: in natura sua, id
cst iilorum. Ilios (juippc babuil ab acterno ; pud se,
non in natura sua *, id est illorum qui nondum erant,
sed in sua praescientia, quia eos ita novit, ac si essenl.

Cap. II.

Qua ratione bona dicuntur esse in DeOj,
el non mala.

Post praedicta quaerilur, cum omnia dicanlur
esse in Deo, non per essenliam naturae, sed per co-

gnilioncin scicntiac, ct Dcus scial hona el mala, ulniin
conccdcndiim sit simplicitcr, iiiala cssc in Dco, sivc
css(! in Dco pcr cognilioncni. Scit ciiim Dcns ct scivil
senipcr omnia , lain bona (|iiain mala , ctiaiii antc(piam
liercnl , ct pracscivil ab actcrno ca fiilura. Idcoque
cum omnia bona dixiMimns esse in Deo propler prac-
scicntiam cognilionis, cad(Mn ralionc \idcliir (lic(Mi(liiin,
oinnia inala cssc in co , (Mini ca siMiqxM' iiov(M'il , cl
pcr cognilioiKMn ei pracscnlia liKMinl. Pra(!C()giiovit
eniin Dcus ab acliMiio (inosdam rulnros inalos cl eoruin
maliliam, iit ait Aiigustiniis ", pracscivit, scd non AiixnHijnn».
pracparavit. Ciiin crgo pcccala omniuin sci.ii, iiiin(|iii(l
inlclligcndnm csl , ca incliidi in iila gcncralilalc iocu-
lionis, (fua dixit Apostoliis ', omnia cs.sc iii Dim) .' Ex
ipso, inquit, et per ipsum el in ipso sunt omnia. — Sed Kes|.on»io.
quis, nisi insanus dixerit, inala e.s.se in Deo? lila enim
essc in Deo inlclliguntur, (juac ex ipso ct per ipsum
sunt; ea vero per ipsum suiil et ex ipso , qiiornm
anclor est; sed non csl auctor nisi bonornm. Non crgo
ex ipso ct per ipsum siint nisi bona; ila crgo iion in
ipso siinl iiisi boiia: iion ergo inala in Dco siinl, (jnia,
licet ca noscat, non tanien ila omniiio noscit, nl bona.
Mala qiiasi dc loiigc cogno.scit, ut ait Prophcta -, el
alla a lonqe cognoscit, id cst supcrbiam. Et alibi ad
Deum loqncns de malis ail: De abscondifis luis adim-
pletus esl venler eorum. QiuhI exponcns Aiiguslinus: Aiignsiimis.
« Abscondita, inquit, peccata sunt, qiiae a luininc liiae
veritatis absconduntur». Sed quomodo peccata a lii-
mine veritatis divinae absconduntur, ciim a Deo scian-
tur? Si enim non scirel , (juomodo de illis iudicaret
et pro illis malos damnaret? Alibi Prophela*: Qnia
neque ab Urienle , neque ab Occidente dcest. Qiiod
exponens Cassiodorus inquit: «Ncque a bonis, neque
a malis deest Deus, sed omnibus praesens ct cognitor
est». Gognoscit ergo Deus et bona et inala per scien-
tiam, scd bona cognoscit etiam per approbalionem et
per beneplacitiim, mala vero iion. Undc Cassiodorus
super Psalmum dicit: «Peccata ahscondita Deo sunt,
quia non novi! , id est non aj^probat». Et ex eo sensu
Augustinus dixit ea ahscondita a liimine Dci. Qui ctiam
in Epistola ad Evodium " insinuat, cognitionem Dei
variis modis accipicndam, inqiiicns: « Si ad scicntiam

1 Hic et in toto hoc et sequenti capitulo omnes codd. nostri
et edd., cxceptis Vat. et cdd. 2 , S , ]iro praescientia ponunt
praesentia; quod quidcm in se non est raistmi , ut explicatur
a Magistro, d. XXXV. c. 9, atlanicn minus congruum.

2 Codd. B D E cum piuribus edd. eo.

^ Ephes. 1,4; August., sermo 26. c. i. n. i. In quo tcxtu
Vat. cum paucis edd. et codd. ABE eligit , nec vane elegit.

* Codd. BCD E (A in margine) addimt vegnum. Paulo post
solummodo Vat. etedd. 4, 6 mundi constitutionem pro mundum.

5 Ita codd. ACD et edd. 2,
Immediate post edd. I , 2, 3, ."),

S. Bonnv. — Tom. I.

3, 3, 7; Vat. cum aliis 5«/.
7 , S (pda pro (pd.

^ Libr. I. de Praedesl. Sanctorum, c. 10, in scnsu.

^ Rom. II, 36.

^* Psaim. 137, 6; secundus locus cst ibid. 16, I i. Locus
.\ugust. est Enarrat. in Psalm. 16. n. 13.

" Psalm. 7i, 7; Cassiodorus, Exposilio in Psniteriiim in
hunc locum. Scquens Jociis ciusdcm cst in Psalm. 16, 14.

>' Noslri codd. et edd. libvo ad Helvidium, .^cd revera locus
invenitur Epist. 169, n. 2. ad Evod., nonnullis tamen a Magistro
omissis. Paulo ante codd. (ib.fcondi n lumine pro absconditn a
tu7nine.

618

SENTENTIARUM LIB. l.

referas, noii ignorat Dcus aliquos vel aliqua, qui la-
nien in iudicio quibusdam dicel: Non novi vos^:, sed
eorum improbalio hoc verbo insinuala cst». — Ecce
non cognoscere dicilur Deus quae - non approbal, quae
ei non placent. Apparct ilaque, verum esse quod di-
ximus, scilicel quia (juodam modo coiinoscil Deus
bona, quo non cognoscit mala. Pariler quidem utraque
eodemque modo noscit quantum ad nolitiam, sed bona
etiam approbatione et beneplacito cognoscit.

El inde esl, quod boua tantum dicuntur esse in
Maia non di- Deo , uoH uiala , ct illa prope, haec longe, quia licel

cuntnr esse . ^^ ,. i- . . ••• •

in Deo. m Deo aliqua dicantur esse propter cognitioms prae-
sentiam, et Deus bona et mala cognoscal, mala tamen
non cognoscit nisi per nolitiam, bona vero non solum
per scientiam, sed etiam per approbationem et bene-
placitum. Et ob talem cognitionem aliqua dicuntur
essc in Deo, scilicet quia ila ea scit, ul etiam appro-
bel, el placeant, id esl, ita scit, ut eorum sit auctor.

C.\p. III.

Ulrum idem sil omnia esse ex Deo
el pei- ipsum el iu ipso.

Proinde si diligenter inspiciamus , idem videtur
esse ex Deo et per ipsum el in ipso. Unde Ambrosius
Ambrosiiis. iu tcrtio Hbro de Spiritu sancto ' : « Haec tria : ex ipso
el per ipsum et in ipso , omnia unum esse, supra di-
ximus. Cum dicit, per ipsum esse omnia, non ne-
gavit, in ipso esse onmia. Eandem vim habent omnia
haec, scilicet cim ipso et in ipso et per ipsum , et
unum in his atque consimile, non conlrarium intel-
ligitur». — Ecce habes, quia ex eadem inlelligentia
Scriplura dicit, omnia esse in ipso et per ipsuni et

ex ea

latione

Auguslinii-

ex ipso vel cum ipso. Cum ergo
omnia dicanlur esse ex Deo vel per ipsum , non so-
lum quia scit, sed etiam quia auclor est eorum ;
consequilur, ut eadem ratione ea esse iw D^^o dicanlur,
scilicet quia scit * et eorum auclor est: dicitur, quia
in illo vivimus et movemur et sumus , quia eo auctore
sumus, movemur et vivimus. Cum ergo non sit auctor
nisi bonorum , merilo sola bona in eo esse dicuntur ,
sicut ex ipso et per ipsum. Cum igitur in eius cogni-
tione vei ])raescienlia sint onmia, sciliccl bona et mala,
in eo tamen non dicuntur essc nisi bona , quorum
auctor est. Unde Augustiiuis in libro de Natura boni ®:
« Cum audimus, inquit, ex Deo el per ipsum et in
ipso esse omnia , omnes ulique naturas intclligere de-
l)emus, et omnia quae natnraliler sunt. Neque cnim ex
ipso sunt peccata, quae naluram non servant, sed vi-

tianl, quae ex voluntate peccantium nascuntur». — Hic
aperle dicitur, quod in illa generalitate locutionis bona
lantum continenlur.

Cap. IV.

Quod omnia sunt in quolibet trium et per
ipsum et in ipso.

Praeterea sciendum est, quod licet ibi indicelur
distinctio personarum, cum dicitur : ex ipso el per
ipswn et in ipso , omnia tamen ex Palre et per Pa-
trem et in Patre sunt; simililer de Filio et de Spiritu
sancto accipiendum est. Unde Augustinus in libro deAugusUn
Trinitale ': « Non contuse, inquit, accipiendum est quod
ait Apostolus, ex ipso et per ipsum et in ipso: ex
ipso dicens propter Patrem, per ipsum propter Filium,
in ipso propler Spiriium sanctum». Vigilanter aulem
altende, ne, quia Patrem volens intelligi dixit ex ipso,
sic intelligas, omnia esse ex Patre, ut ueges, omnia
esse ex Filio vel ex Spiritu sancto, cum ex Patre el
per Patrem ct iu Patre omnia esse sane dici possint;
similiter et dc Filio et de Spirilu sancto dicendum est.

Cap. V. j

Quod non^ omnia quae ex Deo sunt , etiam
de ipso sunt.

Illud etiam hic annectendum * esl, quod non omnia
quae dicuntur esse ex Deo, etiain de ipso esse dici
debeanl; «quia, ut ait Augustinus in libro de Natura Augusiim
boni ^, non hoc significat penitus ex ipso , quod de
ipso. Quod enim de ipso est, potest dici esse ex ipso,
sed non omne quod ex ipso est, potesl dici esse de
ipso, quia non est de sua subslantia. Ex ipso enim ,

sunt caelum et terra, quia ipse fecit ea, non autem
de ipso, quia non de substanlia sua. Sicut aliquis homo
si generat '" filium et facit domum , ex ipso est filius,
ex ipso est et domiis, sed filius de ipso , domus vero (

de lerra et ligno», non de ipso. 1

In " praemissis apertum esl, quod in Dei cognitione Epiiogus
sive praescientia sunl omnia, scilicet bona et mala,
sed non omni modo sunt ibi mala, quo bona; el quod
in Deo bona lanlum sunt, sicul ex ipso et per ipsum, |

non mala; et ex quo sensu haec accipienda sint, assi- |

gnatum est; el quod de ipso non dicitur esse proprie
quod aliud est ab i))so; ex ipso aulem esse dicuntur ,

omnia quae eo auctore sunt. i

• IJcspicitur Mnltli. 7, 23: Niiiiqiiam iiovi vos, ot Luc.
1.3, 27: .Noscio vos.

"■ Soliimniodo Viil. ct cd. 2. satis beno qui. Lectio nostra
cxpiicatur alj i'(\. 8 , (luao liabct approbat vel quae. Dcinde
infra (idc codd. et cd. 1 rcstaura\imus eoilemque pro eodem.

■^ Cap. 11. n. 8i, sod ordinc propositionum immutato.
Locus s. Sciiplnrac csl ilom. 11, 36.

^ Contra codd. ct od. 1 , Val. ciim aliis cdd. eadem.

■' llic lociis in omnihus cdd. corriiptus ossc vidotur; Vat.
scilicet quia ct eorum auctor esse dicitur , quia; aliac cdd.
scilicet quia scit et eorum auctor esse diritur, quia. Nostri
codd. poniinl cst joco pssc. — Lociis s. Scriptiirac cst .Vct. 17, 28.

^ Cap. 28. In finc huius toxlus Vut. ot plurimao cdd. ad-
diint omnia contra codd., cd. I ot originalc.

■^ Libr. VI. c. 10. n. 12, unde prima vorba sumta sunt;
alia sunt ex 1. c. 6. n. 12. Originaio: Ex ipso, ex Patre; per
ipsum, per Filium ; in ipso , in Spiritu sancto.

8 Ita Vat. cum codd. B E ct aiiis odd. oxcopta 1 , quae lia-
bet advertcndum, codd. C D attendendum ; in divisionc textus
S. Dona\'. animadvertendum.

^ Cap. 27 , nonnullis inutalis.

'" Originalo gignat — faciat ; odd. genrrat , et deinde,
exccptis 3, 7, 8, incongruo faciaf.

'1 Val. cum cod. E ex.

DIST. XXXVI. niVISIO TKXilJS.

Illi)

COMMKNTARIUS IN DISTINCTIONEM XXXVI.

Qiioinodo ros siiil iii Dco.

So/^^ hic nnaeri , ciim omnia (licanlar cs.se in Dei coynilione.

DIVISIO TEXTUS.

Snpra ogit Magister cle i'ognitione Dei , qua co-
gnoscit oinnia creata. Et quoiiiain cogniluni dicitnr
esse in cognoscenle, ideo deterininat hic secundo
modiim, quomodo res sunt in Deo. Et qiioniam res
creatae non tantum dicuiitur esse in Deo, sed etiam
ex Deo et per Deum, ideo primo agit de existen-
tia rerum in Deo; secundo vero comparat ad alias
liabitudines, scilicet ex ipso et per ipsum, ihi:
Proinde , si diligenler inspiciamus.

Prima pars habet duas. In prima ostendil .
qualiler res dicantur esse in Deo a parte eius in
quo sunt, utrum sciiicet sint in Dei essentia, sicut
sunt in Dei praescientia. In secunda \ qualiter di-
cantur esse in Deo a parte ipsarum reruin, ibi:
Post praedicta quaeritur , cum omnia dicantur
esse in Deo, ubi quaerit, utrum niala sint in
Deo, et solvit, quod non. Quaehbet harum partiuni

posset dividi: (pioiiiain priiiio quaerit et o[)|)onit, et
postiiiodiim (leterminat, et partes manileslae sunt
in littera.

Proinde si diligenter in.spiciamus. Haec est
secunda pars, in qua comparat hoc (|uod esl esse
in Deo ad alias habitudines, importatas per alias
praepositiones, et haec pars habet (juatuor partes
secundum quatuor capitula. In prima ostendit horum
trium convenientiam ; in secunda, difTerentiam et
appropriationem, ibi: Praeterea sciendum est. In
tertia differentiam eius quod dicitur de ipso ad
hoc quod dicitur ^ ex «p^o ostendit, ibi: lllud etiam
hic animadvertendum ^ est. In quarta breviter prae-
dicta epilogat, ibi: Ex praemissis apertum est; et
haec posset dividi contra totam praecedentem. In-
tellectus partium patet in littera.

TRACT.\TIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam huius partis quaeritur de
existentia rerum in Deo , et circa hoc tria principa-
liter quaeruntur.

Priino quaeritur, utrum creaturae fuerint in Deo
aeternaliter.

Secundo quaeritur de niodo existendi ipsarum
rerum in Deo.

Tertio, quantum ad generaiitatem * rerum in
Deo existentium, utrum scilicet omnia quae Deus

cogiioscit, fuerint et sint in Deo. — Ita quod primo
de existentia, seciindo de modo et tertio de numero.

Quantum ergo ad primum articulum duo quae-
runtur.

Primo quaeritur , utrum res fuerint in Deo ab
aeterno.

Secundo, lUrum sint in Deo ratione essentiae,
vel personae.

' Pro In secunda plurimi codd. Secundo.
2 Pro dicitur codd. P Q V est; in non paucis codd. nequo
dicitur nocjue est.

3 Cod. T attendendum.
* Cod. X unicersaUtatem.
cum cod. cc praecugnoscit.

PauJo post pro cognosdt Vat.

620

SENTENTIARUM LIB. I.

ARTIGULUS 1.

De existentia rerum in Deo.

QUAESTIO I.

Utrum res fuerint in Deo ab aeterno.

Quod aulem res fuerint in Deo ab aeterno,
videtur :

1. Quia agens cognoscens agit per speciem rei,
Fundamenia.quam peues se habet V; sed res est in anima, qiiia

similitudo eius est in ea: ergo et in Deo similiter.
Si dicas , quod illud exemplar nihil est rei, ergo
secundum illud non deberet dici, res esse in Deo;
contra: plus facit ad esse rei exemplar, quod est
cognitivum et productivmn , quam quod est pro-
ductuni a re^: si ergo ratione exemplaris producti
a re res est in anima, multo fortius debet dici in
Deo esse ratione exemplaris producentis ; sed hoc ab
aeterno: ergo etc.

2. Ilem, similitudo producta non est vere ali-
quid, sed alicuius^; sed exemplar, per quod co-
gnoscit Deus, vere est ipse Deus: ergo verius est
exemplar rei in Deo quam in anima: ergo multo
fortius res est in Deo quam in anima, et sic etc.

3. Item, quia res potest exire de materia, res
"^ est in materia, et tamen non totahter est in po-

tentia materiae , inmio agentis * : ergo si res , quae
sunt in potentia Dei, totahter ibi sunt, multo fortius
debent dici esse in ipso, et sic etc.

Contra: 1. Quod exit per creationem oinnino

Ad opposi- nihil est, antequam creetur ; sed creaturae sic

exeunt: ergo omnmo nihd sunt, antequam produ-

cuntur. Sed quod non est nec est hic nec ibi ^ :

ergo non est in ahquo, et ita nec in Deo.

2. Item, quod esl in ahquo est in illo vel se-
cundum se , vel secundum aliquid sui; sed res non
est in Deo secundum se, quia tunc essentia rei esset
in Deo ** : nec secundum aliquid sui, quia nihil de
ipsa est aeternum , sed lotum ex tempore : ergo etc.

3. Item , quod est in ahquo est in illo secun-
dum esse actuale , Ye\ potentiale ; sed creatura non
est in Deo secundum esse actuale, quia tunc aclu
esset : ergo si est in Deo , est secundum esse poten-
tiale. Sed omne esse potentiale, secundum quod hu-
iusmodi, est permutabile: si ergo creatura ab ae-
terno est in Deo secundum esse potentiale, ab aeterno
est in Deo secundum esse mutabile. Sed lioc falsum:
ergo et primum.

4. Item, si creatura dicitur esse in Deo, quia
potest esse a Deo: ergo cum ab aeterno esse a
Deo sit impossibile \ non erit creatura ab aeterno
in Deo ratione potentiae.

CONGLUSIO.

Res sunt in Deo ah aeterno secundum similitudi-
nis praesentiam atque secundum causativam
potentiam, sed non secundum realem existen-
tiam.

Respondeo: Dicenduni, quod aliquid dicitur r»istinci]
esse in aliquo tripliciter : vel * secundum actualem

1 Cfr. su|)ra d. 35. q. 1. — De niinori huius argumenti
vide Aristot. , 111. de Anima, text. 38. (c. 8.).

- In iiac propositione idea in mente creata dicitur esse ali-
quid productum a re, quatcnus species inteiligibilis, ab obiecto
in anima producta, concurrit ul principium quo cum actione
animae ad productionem exemplaris si^e ideae. Hoc non con-
vcnit divinis ideis. Cfr. Dionys., de Div. Nom. c. 5. § 8.

^ Aristot., Vll. Metaph. text. 8. (VI. c. 3.) ait: xai yap
TO ywptdTOV xai t6 ToBe Tt xiiza.pyziv ooxeT (j.(i).taTa t?) ouaia ,
quae vcrba in antiqua versione Veneta ( i 489 ) sic Latine red-
duntur : « Etenim scparabile et hoc aliquid inesse videtur ma-
xime substartiae ». Cfr. ctiam lib. de Praedicam. c. dc Substan-
tia, ex quo pluia citantur infra d. 37. p. I. a. 2. q. 1. fundam.
3. Hinc Scholastici substantiam vocant hoc alitiUid. Similiter
etiam Aristoteles eam vocat quod vere est, de (luo vide supra
pag. 407, nota ] . Accidens mtom dicWur cssa alicuius. SimWiter
el Aristot., VH. Metaph. text. 2. (VI. c. 1.) docet, accidentia
non tam esse entia , ciuam quid entis, scil. vel quanlitatem
vei ([ualilatem snbstantiae. Sensus verborum S. Doctoris est :

similitudo (exemplar, idea) producta in anima non est substan-
tia, sed accidens. — In fine argumenti pro et sic cod. V et
si sic.

■* Nam agens actione sua transmutando materiam educit
sibi similem formam ex ipsa , quae per se est indifierens ad
diversas formas.

^ Aristot., IV. Phys. lext. I. (c. 1.): Etenim quae sunt
omnes existimant alicubi essc, quod vero non esl, nusquam
esse. — Mox pro et ita codd. T X ergo.

6 Et per consequens essentia crealurae esset essentia Dei. —
Pro essentia rei, quae lectio habetur in codd. CFKT etaliis,
non pauci codd. falso essentia Dei, Vat. essentialiter. Paulo su-
perius pro in illo multi codd. ab illo, cui lectioni contextus
repugnat. — De maiori huius argumenti cfr. Aristot., IV. Phys.
tcxt. 24. (c. 3.).

■^ Sive cum repugnet, res a Deo creari ab aeterno.

^ Pro vel codd. T Z scilicet. lidem codd. cum pluribus
aliis subinde secundum vel omittunt, et pro tertio vel substi-
tuunt et.

DIST. X.WVI. AUT. I. QUAKST. II.

i\'2\

existentiam, vcl sccniKliim sinnlitiHlinispracscnl/ani,
vel sec-iindiini caiisatiram polciitiatn. Piiiiio modo
siint res in nniverso, secnndo modo in co}j;niliv;i snl)-
sl;inti;i, lertio inodo in sna c;uisa. Ilis diiohiis iiio-

nciusio. dis ullimis res siint in Deo, (iiii;i esl coj^nioscens
res, ante(iii;ini ri;int, el potens prodncere. llnde (piia
ab aet(!rno rof/novit, et polentia, qiia prodiixit ex
tein|»ore, in Diu) liiit ;d) ;ieterno, ideo dicimliir res
fuisse iii Deo ;d) ;ieteruo.

I. \d illiid (iiiod ohiicitur: (|iiod nihil ' est uon
est in ;iliquo: diceiidiim. ipiod verniii est seciindnm
primiim modum exislendi, sed talsiim secimdum
secuudiim et secuiuliim tertinm, qiiia illiui quod
nihil est modo. Deus potest facere.

"-2. Ad illiid (piod ohiicitur, (jiiod illiid quod
est iu aliquo-, est in illo secundnm se etc. ; dicen-
dum, quod qu;uitiim ;id secundum inodinn res sunt
in Deo secundum aliquid sui , qui;i secundum
exemplar. Sed aliquid rei potest dici tripliciter,

I linctio. scilicet essentialiter , efjectiue et causative, scilicet

iitio op-
llloruiii.

siciit pars , fffcctus vel causa. Iloc terlio modo osl
illnd exemplar alitpiid rci''. — Qii;iiitmii ;id tfT-
lium modniii, scilicet |)ol(!utiam caii.s;iliv;un, esl res
secundiim S(! FK)n iii actu ^'^i'^^ potcntia , i\\\\:\ sinim
esse polest iirodnci ;i Dijo.

3. Similitcr ;(d seijuens, dicendiim, (piod ra-
tione exeinplaris* res actuulitcr siint in D«!o; ra-
tione crcationis potcntialiter , ipiia |)Ossnril pro
diici.

Qiiod ohiicitnr: (piod est in D(M) est immiita-
hile; diceudiim, ipuxl hoc (.'st veruiii de eo ipiod
esl actu iii Diso; sed (piod potest |)rodiici a Deo
est mutahile. — Vel dicendnm, (piod po.ssihile * •^'''«'■-
habet companitionein ad divinam potentiam, quae
est immiitahilis , et sic est iminiit;ihil(!; vel ad con-
not;ituni temiionde extra, et sic habet esse mu-
tabile.

4. Ad illud qiiod ohiicitnr de crealione, dicen-
dum , (piod (inamvis actiis creandi non potueril
esse ab aeterno, t;unen potentia creandi hiit iii Deo'.

SCHOLIOK

I. Iii liac distinctiono tota lioctfina dc existentia ccrnm in
Deo a S. 15onaventura accuratissime tractatur. — Pro iiitelligentia
primae quaeslionis notandum est, quod tripliciter intelligi potest
locutio esse in Dco , ut bene e.xplicatur tiic dub. !. — Deinde
observandum est, in triplici sensu accij)i posse vocem esse, scil.
pro esse essentiae (sive quidditativo, ut dixerunt Scholastici),
pro esse existentlae , et pro jWo esse, quod significat leritatem
proposiiionis sive connexioncm subiccti et praedicali , quac con-
nexio est in rebus fuiu/amentaliter , in intellectu vero fonna-
liter. in proposilionibus , quae habent necessariam terminorum
relationem — unde vocantur perpetuae veritatis — existentia
actualis subiecti non requiritur ad veritatcm propositionis. Nec
tamen idealis illa et aeterna necessitas supponit, aliquid esse ab
aeterno, nisi in Deo. Contraria doctrina , scil. « quod niultae sunt
veritates ab aeterno, ([iiae non sunt Deus » , est septimus articu-
lus reprobatus ab Universitate Magistrorum Parisiensium , ut
refert S. Bonav., 11. Sent. d. 23. a. 2. q. 3. in fine (cfr. S. Thom.,
S. I. q. 16. a. 7, et q. 10. a. 3. ad. 3.). — De sentenlia Ilenrici

Gand. aliorumque, quod Deus essentiis rcnuii ali([uod cssc inlel-
ligibilc ab aeterno communicaveril , et de esse diminuto secun-
dum doctrinam Scoti cfr. supra d. 35. <(. I. Scholion.

II. Duobus modis, quibus rcs sunt in Deo, scil. ut in causa
exemplari el efliciciite, addendus est tertius (« ut in fine con-
servante » ) ex a. 2. q. 1 . huius dist. — Argumentum i. ad
opposit. false applicat principium, a Seraphico firmiter stabili-
tum, scil. creationem ab aeterno actu factam esse impossibilem.
De hac scntentia cfr. II. Sent. d. 1. p. I. a. I. q. 2, et I. Scnt.
d. 43. q. 3.

III. Alex. Hal., S. p. I. q. 23. m. 4. a. \. % 5. 6. — Scot.,
hic q. imica. — S. Thom., hic q. I. a. 3; S. I. q. 18. a. 4. ad
I. — B. .\Ibci-t., hica. I. 2; S^p. I. tr. 15. q. 60. m. 4. a. I.
partic. I. — Pctr. a Tai'., hic a. I. q. I. — Richard. a Med.,
hic a. I. q. 3, et d. 35. q. 5. — ;Egid. R., hic I. princ. q.
unica. — Durand., hic q. 2. — Dionys. Carth., hic q. 5. — Biel,
hic q. unica.

QUAESTIO II.

Utrum res sint in Deo ratione essentiae , vel personae.

Secundo quaeritur, utrum res sint in Deo ra-
tione essentiae , vel personae. Et quod ratione essen-
tiae, videtur :

1. Quia quod inest ratione personae est pro- Argg. pro i.
priuin , quod inest ratione essentiae est commune :
si ergo hoc ' est commune tribus , patet etc.

' Codd. aa bb subiiciunt omnino.

2 Verba illud quod est in aliquo in multis mss. desiderantur.
Aliquanto inferius pro potest dici codd. L 0 V cc potest esse.

3 Vat. hic interserit videlicet ut causa, scilicet. Mox post
est res cod. W addit in Deo, et subinde pro secundum se cod.
V exhibet secundum esse , ac post pauca verbis suum esse
cod. M praemittit secundum.

* Vat. exemptaritatis.

5 Pro possibile , quod ex praestantioribus codd. revocavi-
nuis, nlii codd. potentiale ; Vat. autem, pro possibile substituta
voce potentia, hunc locum sic transformavit: quod potentia se
liabet per comparationein etc.

^ Supple cum Vat. ab aeterno.

~ Intellige: res esse in Deo.

622

SENTENTIARUM LIB. I.

parte.

2. Praeterea, res in Deo sunt ratione exeni-
plaritatis: sed exemplar creaturae in Deo est di-
vina essentia, quia Deus se ipso cognoscit et pro-
ducit: ergo etc.

3. Item, regula est, quod quidquid de Deo di-
citur in relatione ad creaturam, est essentialilei"
dictum ' ; sed res esse in Deo est taliter dictum :
ergo etc.

Contra: 1. Quod rationeper^owae videlur, quia
Argg. pro 2. rcs sunt iu Deo , in quanlum possunt ab ipso exire ;
sed producere, cum sit actus , est ipsius suppositi ' :
ergo personae.

2. Item, sicut dicit Augustinus libro Octoginta
trium Quaeslionum " : « Verbum dicit operativam
potenliani)): si ergo res sunt in Deo ratione poten-
tiae operativae , sunl in eo ratione Verbi : ergo
cum Verbum sit persona, sunt in Deo ratione per-
sonae.

3. Item, Augustinus de Civitate Dei undecinio,
capitulo vigesimo quarto* dicit, quod « cum dicilur:
Dixit, ut fiat, inteiligitur Pater: in verbo dicendi
Filius, in visione Spiritus sanctus»: ergo cum eins
sit producere, in quo sunt, patet ergo, quod sunt
ratione personae.

CONCLUSIO.

Res suni in Deo non ratione essentiae nec ratione
personae , sed sunt in Deo ut in causa.

Respondeo: Dicendum, quod in divinis est con- Distii«
siderare essentiara, quae est communis ut commw-'"''"
nis et absoluta , est considerare proprietates, et est
considerare commune ut in relatione ad propria.
Primum dicitur in omnimoda absolutione; secundum,
scilicet proprietas, dicit relationem ad personam ;
tertium dicit relationem ad res; et illa appropriata
significant Deum ut causam. — Cum ergo qiiaeritur,
utrum res sint in Deo ratione essentiae, vel personae ;
dicendum, quod proprie loquendo nec sic nec sic, sed conciu
sunt in Deo ut in causa, et sic ratione appropria-
torum, quae sunt essentialia considerata in personis.

Cum ergo obiicitur, quod ^ sint in essentia :.\dargii«
dicendum , quod illae rationes concludunt, quod suiit ^**'
in essentia communiter dicla, secundum quod com-
prehendit appropriata, non secundum quod in omni- _
moda absolutione consideratur. J'

Quod obiicitur ad opposilum, non concludit de vd .uk^
persona ratione propriorum , sed ratione appropria- " •""
torum ".

4ff

£1

SCHOLION.

Cum creaturae sint in Deo ratione triplicis causalitiitis ,
scil. ettlcientis, exemplantis, finicntis, et cum acliones sint sup-
positorum (hic arg. I. ad opposit.), dubium ortum est, utrum
res esse in Deo attribuendum sit ipsi ratione essentiae, an per-
sonae, an ulriusque, id est ratione appropriatorum. Hanc (|uao-
stionem, sic positam, non invenimus discussam, nisi a pau-

cis, nenipe a Scoto, Collationes, col. 31, et II. Sent. q. I ; B.
Alberf. , hic a. II , et .Egid. R., hic 2. princ. q. 2. Tota ratio
responsionis fundatur in his duobus principiis, quod res sint
in Deo ut causa, et quod appropriata significent Deum ul
causam.

ARTIGULUS IL

De modo , quo res existunt in Deo.

Consequenter quantum ad secundum articulum
quaeritur de modo existentiae rerum in Deo, et circa
hoc quaeruntur duo.

Primo quaerilur, utrum omnia quae sunl in

Deo, sint in ipso vita.

Secundo quaeritur, utrum res verius sint in Deo
quam in universo sive in proprio genere.

1 Vidc siipra d. 22. dub. 2, ubi inter quinque regulas, ex
vcrbis Augustini derivatas, hacc quarlum tenet locum. — Mox
pro taliier cod. T essentialiter.

2 luxta illud axioma: actioncs sunt suppositorum.

3 Quaest. 63. Integrum texlum liabcs supra d. 27. p. II.
q. 2. fundam. 2.

■* Verba Augustini liaec sunt: Patcr qui|)pe intelligiiur
Verbi, qui dixit: Fiat. Quod autem iiio dicentc factum est ,
procul dul)io per Verbum factum est. In eo vero quod dici-
tur: Vidit Deus, quia bonum est, satis significatur, Deum nulla
necessitate... sed sola bonitatc fecisse quod factuin est... Quae
bonitas si Spiritus sanclus recte intelligitur, univcrsa nobis Tri-

nitas in suis operibus intimatur. — In cod. F (et T in margino)
textus sic incipit: Dixit, vidit, fiat; per fuit intelligitnr etc.
Mox verbo producere codd. P Q V praefigunt res. Dein post
quod sunt cod. 0 non incongrue addit m Deo.

^ Pro quod multi codd. minus rcctc utrnm, et in finc re-
sponsionis pro consideratur perporam considerantur.

6 In cod. V (W in margine) additur: Quod dicit, quod
producere est actus personae, verum est, secundum quod est
proprium, scilicet respectu personae; sed secundum quod est
communis , scilicet respectu creaturae , est essentiae, quia idem
est essentia et habens essentiam.

DIST. XXXVl. Ain. II. QIIAKST. I.

(\%i

QrVKSTK)

Utrum oninia .sinl in Iko viUi.

iin

iiimiU

pposi
in.

Quod aul(!in oinuia siul iu Deo vil;i, vidolur.

1. loauiiis |)i'iiuo': Qiiod /aclum csl in ip.so vila
cral ; siul oiimis crcatura osl lacla: ergo oiuuis
creatura est iii ipso vila.

2. Itein, \ugustiuiis (|iiiut() supcr (Jeuesiin ad
lilterain ^ : « Oiuiiia diciintiir iii ipso luisse vila ,
uoii iu siia natura, cpiia oiiinia iioverat, aiilequain
liereut » .

,S. Itein , ralionc videtur, ipiia diviiia essenlia
esl vita , ergo ciiiod est diviiia esseutia etiain vila
est ; sed creatura iu Deo esl divina essentia, (juia
quid(iuid esl iu Deo est Deiis: ergo est vita. Kl
hoc est quod dicit Aiiselnius iu Monologio \ « quod
creatura in Deo creatrix est essentia ».

4. Ueiu , inlelligere est uua diirereiitia eius quod
Q^i vivere , n\m vivere dicalur quadriiiiliciter se-
cuuduiii Philosophuin * : si igitur inlcUigere est vi-
vere, ergo omuis ratio iiilelligendi esl ratio vivendi.
Sed res sunt in Deo secuiidiiiu suas ratioues iiilel-
Ugendi , ergo sunt iii Deo viventes; sed uou per
participationein: ergo suut vita simpliciter.

Contra: 1. Actuiim decimo septimo * : /n ipso
vivimus, movemur et suinus. Ergo si quia vivimus,
sumus in Deo vila, ergo et quia movemur, sumus
in eo motus; sed hoc non dicitur: ergo nec illud
debet dici.

± Item , si res diciiiitur in Deo vita , aut ergo
ratioue potentiae , aut notitiae, aut voluntalis. Non
ratione potentiae , quia res ex hoc, quod potest
produci per creationem, antequain producitur, nihil
omnino est, quia secunduiu totum producitur; si
nihil est , ergo uec vita. Nec ratione notitiae , quia
tunc, cum mala sint a Deo cognita, tunc mala es-
seut in Deo vita : (|uod ahsurdum est. Si ratioue
voluntatis; sed volunlas Dei non est iiisi futurorum :
ergo sola futura vivereut in Deo. Sed alia quam
futura sunt in Deo per ideam: ergo iion omne quod
est iii Deo, est in ipso vita.

3. Item, hoc '^ videtur, quia exemplar aeternum

4. Hatioiie huiiis quaeritiir, (iiiare inagis dicun- '."'•'ic»i"""-

cideii».

tur res esse m Deo mta, (piain .sapientia, vel es-
.sentia, vel intetligentia.

c 0 N c L u s 1 0.

Omnia quae sunl in Deo tanquam in excmplari ,
in ipso vita sunt.

Ad hoc voluerunt aliqui dicere, (iiiod iuiii oiii- opinio aiio-

' ' nini.

iiia qiiae diciintur es.se in Deo, sunt iii illo vita ,
sed ea solum, quae sic siint iu Deo ut disposita lieri '.
Et ratio huius est, quoniaiu verhum et vita dicunt
actum et dispositionem. VA ideo dicit Ansehnus %
qu(3niam verhiim iiou est iiisi eorum tiuae sunl,
vel futura sunt ; et ideo ea soluin sunt in Deo vita.
Et ideo dicunt, quod ad rationem dicendi vitam
concurrit necessario, quod res sint in Deo quautum
ad potentiam, notitiam et voluntatem producendi.
— Sed hoc uon potest stare secundum Augustinum. improbaiur.
Fihus enim, ut ipse dicit sexto de Trinitale^ «est
ars plena omnium rationum viveutiuiii »; sed constat,
quod non impletur nisi rationihus infinitis: ergo in-
linitae rationes rerum vivunt in Deo, ergo iion so-
lum entium vel futurorum , sed etiam omniiim
possibilium. Et iterum Augustiuus hbro Octoginta
trium Qiiaestionum '" dicit, quod « ratio est, etiamsi
uunquam aliquid per illam fiat »; sed constat , quod
ratio in ineute artificis vivit, non quia res extra
producitur: vivitenim, etiamsi res corrumpatur, et
exterius esse omnino nihil facit ad vitam. Et ideo
patet , quod non sohun praesentia vel futura vivunt
iu Deo.

Et propterea aliter dicendum, quod res tripli-sentenuaau-

ctoris.

' VciS. 4.

2 Cap. I i. n. 31: Sic ergo distingiiendum est, ut, cum
dixerimus: quod factum est, deinde inferamus: in ilio vita est;
non in se scilicet, hoc est in sua natura , qua factum est, ut
conditio creaturaque sit; sed in illo viia est, quia omnia quae
per ipsum facta sunt, novei'at, antequam fierent.

^ Cap. 34: « Etenim in se ipsis sunt essentia mutabilis se-
cundum immutabilcm rationem creata, in ipso vero sunt ipsa
prima essentia et prima existendi veritas ». Haec prima essentia
ibid. c. 36. seq. vocatur « essentia creatrix ».

* Libr. II. de Anima, text. 13. (c. 2.): Multipliciter autem
ipso vivere dicto, et si unum aliqiiod horum insit solum , vi-

vere ipsum dicimus, ut intelleclus, et sensus, et motus et sta-
tus secundum locum, adhuc autem motus secundum alimentum
et augmentum et decrementum.

5 Vers. 28.

" Codd. V X hoc ipsum.

' Id est, volita a Deo, ut fiaiit.

8 Monolog. c. 32: Imus enim quod non fuit nec est nec
fiiturum est, nulium verbum esse potest.

" Cap. 10. n. 11.

••^ Quacst. 63: Hatio autem, etsi nihii per illam flat, recte
ralio dicitur.

624

SENTENTIAKUM LIB. I.

Res sani tri- citer sunt in Deo, videlicet ut in prmcipio produ-

F»eo"" '" cente , et sic sunt in ratione potentiae ; ut in exem-

plariexprimenle, et sic sunt in ratione notitiae; et ut

in fine conservante , in ratione^ voluntatis. Primo

modo — quia in principio producente — cuni lotum

coneiusioi. Bx niliilo producat Deus, nihil omnino sunt, nec vita
nec aliquid. Quia vero sunt in Deo tanquam in fine
conservante, cum conserventur secundum esse. quod

concinsio ?.habent, sic sunt quaedam vita, quaedam non. Unde
quaedam tantum siint , quaedam simt ei moventur ,
quaedam, ut homines, et sunt et moventur et vi-

conciusio .1. w?i^. Quia vero sunt^ul m exemplari exprimente ,
sic sunt in ipso vita. El quia non solum in illo
exemplari exprimuntur entia, sed etiam omnia co-
gnoscibiha Deo, ideo omnia sunt in Deo vita, quae
in ipso sunt. Et ideo dicit beatus loannes: Quod
factum est in ipso vita erat. — Et sic patet, quod

coroiiaria. cssc iu Dco atteuditiir secundum triplex genus cau-
sae; et similiter patet, quomodo ratione potentiae ,
et notitiae , et voluntatis ; et ' solvitur iUa quae-
stio, secundum quod genus causae, vel secundum
quam trium conditionum dicuntur res esse in Deo.
Patet etiam, quae in Deo dicuntur vita, scihcet omnia
quae sunt in ipso tanquam in exemplari.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod in Deo
movemur etc; intelligendum est quantum ad ter-
tium modum essendi in Deo, scilicet per conserva-
tionem. Deus enim conservat in nobis vitam et ope-
rationem et essentiam ; et quantum ad hoc intelh-
gitur dictum iUud verbum.

2. Ad illud quod dicitur : ratione cuius res di-
cuntur in Deo vita etc. ; dicendum, quod ratione po-
tentiae et notitiae simul, quia ista duo concurrunt
ad rationem exemplaris; non enim est exemplar
Deus nisi eorum quae cognoscit et potest.

Solutio oii-
positoruni.

3. Ad ilhid quod obiicitur, quod res in illo
exemplari repraesentantur ut sunt; dicendum, quod
verum est; tamen non oportet, quod ratio reprae-
sentationis sit talis omnino, quale est repraesenta-
tum , sicut supra ostensum est ^ : et ideo sicut corpo-
ralium est idea spiritualis, ita non viventium vivens.

k. Ad illud quod ultimo quaeritur, quare ma-
gis dicuntur res esse in Deo vita quam alia^; di-
cendum, quod quamvis praedictum verbum multas
habeat expositiones, quo dicilur: Quod factum est
in ipso vita erat; tamen specialiter circa hoc ver-
bum consideranda est veritas dicti, et ratio dicendi.
Veritas dicti , ut dicit Augustinus *, est, quod omnes
res, factae a Deo vel etiam possibiles fieri, habent
rationes in Deo. per quas inteUiguntur; quae qui-
dem rationes vivere dicuntur, quia sunt in substan-
tia vivente, secundum quod vivens, et sunt etiam
ratio intelliyendi , qui est aclus vitae: et ideo in
artifice creato dicuntur vivere, sed in Deo non tan-
tum dicuntur vivere , sed eliam ipsa vita, quia ipsa
ratio cognoscendi in Deo est ipsa inteUigentia. —
Ratio autem dicendi fuit haec. Cum enim res ha-
beant esse in Deo et etiam in universo , et diversi-
mode, quia aliquas proprietates habent secundum
existentias in mundo, quae non competunt eis, se-
cundum quod sunt in Deo: ideo non sohim dixit:
Quod factum esl in ipso erat , sed vita, ut omnes
illae conditiones excluderentur. Creaturae enim in
mundo habent esse corporale, variabile et corru-
ptibile. Quoniam enim « vita est actus spiritualis et
continuus, fluens ab ente quieto et sempilerno '»,
perfecte dictum est, quod res sunt in Deo vita, ut
per spiritualitatem excludatur corporeitas, per quie-
tem variabilitas , per sempiternitatem corruptibi-
litas.

Ad qua 0.
nem j.
dent'

Verita:
dicti.

KRtio I
di.

Quid \ '

SCHOLIOK

I. Quacstio liaec aliiiuatcmis coliaei'ct cum vcrbis S. loan-
nis (I, 3. i.), qtiae in muitis antiquis s. Scripturae cxempia-
ribus et a multis Patribus, praeserlim Latinis (ut a Tertuiiiano,
S. .\mbrosio, S. Augustino) sic distribuebantur, ut legeretur :

quod factum est in ipso lita erat (vide arg. I. in fundam.).
Vulgata nunc cum S. Irenaco, S. Hieronymo aliisque Patribus
habct: quod factum est. In ipso vita erat. — Notanda est dif-
ferentia (in solut. ad i. posita) inter vicere et esse vila. lllud

' Pro in ratione Val. hic et sic sunt ibi ratione , ct paulo
ante bis iln ratione. Pro in ratione notitiae non pauci codd.
tantum ratione notitiae. Mox post Primo modo, quia Vat.
adiungit sunl in Deo sicut; deinde post omnino sunt Va(.
contra cod. T cum plurijjus aliis et cd. I addit in Deo.

2 Supplc cum Val. in Deo. .\liquanto infcrius pro cogno-
scibitia codd. aa bb bcno possibilia. .\oslram lcctionem inlellige :
quae sunt cognoscibilia pcr propriam idcam. Mala cnim , licct
sint Deo cognoscibilia , non liabcnt propriam ideam. Nominc en-
tium notantur quae existunt sive actualitcr sive in futuro.

^ Si(; cod. T ct i)lures alii codd. ncc non ed. I, Vat.
adJungit sic.

* In cod. 0 hic recte additiu' dist. S3. q. 4. (ad 3. el i.).

'■> Cod. W subiicit scilicet sapientia , essenlia, intelligcntia ,

et paulo inferius cum cod. T ct pluribus aliis nec non cum ed.
I pro quo dicitur substituit quod dicitur.

« Libr. 83 Qq. q. 46, ct longius in Tracl. I. in loan. n. 16.
seq. — Aliquanto infcrius pro qui esi actus cod. Y quae est actus.

■^ Libr. deCausis, prop. 18: « Quia vita est proccssio pro-
cedcns cx ente primo quieto scmpiterno. ct motus simililer pri-
mus ». Quae proposilio rccurrit cliam in libro dc Motu cordis
(ab Alfrcdo Anglico circa a. 1220 scriplo et ad Magislruin Alex-
andrum Ncckam dirccto, quo libro Scliolastici saepius utebantur)
his vcrbis (c. I.): Prima ergo et aequalis et continua cst vita,
primus enim formae actus est. Est enim primus motus e quielo
scm))iterno flucns (cd. Harach, Innsbruck 1878). — In fine solu-
tionis pro sempiternitatem mulii codd. cum ed. I simplicita-
tem ; perpcram.

DisT. XXXVI. \irr. ii. qi;akst. ii.

(lici potcst 0(1.1111 (lc nitionibiis in niontc jirtiflois cro.iti; hoc
iuiloin nun nisi dc ralionibiis iii oxonipluii (livino. (lonscnlil
S. TlioiTi. , (lo Verit. (i- 4. a. 8. ad 2.

II. Priiiiain opiiiioncni iii icspons. positani cuiii Soiapliico
otiani An^oiiciis aliiiiiic doclorcs pliirinii iini^robaiil. (loninnini
opinioni conformis csl cliani dislinclio, (iiiod rcs h/kj iiiodo siiit
in Dco iit in prinoipio /jm/«(,wj^', ratioiio potonliiio, «//0 inodo
siont in cognoscente sivo ut iii oxoiiiplari oxpriinonto (ot hoc
inodo ics siint vita in Dco), tvrtio inodo, nl iii fmi' r.ouscr-
vantc, raliono volnnUilis, (luia ({isposUio voiunlatis spcclal ad
oansani (inaloni, ut doootur inCra d. i(». diib. 7. — Notaliilis ost
solulio ad 4. Quod rationcs rcruni iii Dco « siinl otiain ralio
inlcili^^cndi » , S. Tlioni. {do Voril. loc. cil. ad i.) sio cxpla-
nal: « Siniilitudincs rcruin in Vorbo, sicut siiiit robus cuusa

oxislcndi , ita siint rcbiis caiisa co^Miosccndi , in (|iian(iiin >^cilioi>|
inipriiininlur inlcllcctiialibiis nioiilibus, ul sic ros (u^iKiscorc
possint; ol idco, Hiciit diountiir rtto , |iriiiil siinl principia oxi-
sloiidi , ita dicuntiir litx , |)rou( siiiit prlnoipla coKnoscondi >.

— Dodnitio ciliic liic posKa Invcnidir odani apiid \|cv. Ilal. ,
S. p. II. (|. H7. III. I. a. I, ot a. 2.. S •' U'ff- supra pag. G2i,
nota 7.J.

III. Alc\. llal., S. p. I. (]. 2:». III. i. a. 1.^; i, ot p. II. i|.
'.\. III. '.\. a. 2. (|. collal. — .Scol., dc liao ol so(|. (|. Iiic <|. iinica,
n. 20. — S. Tlioin. , liic (|. I. a. H; S. 1. i\. |K. ,i. i: dc
V(>ri(. (I. i. a. 8. — li. \lbcil., I. Son(. d. 3.'). a. 12.— l'o(r.
a Tar., Iiic (|. I. a. .'{. ad i. — llicliard. a Mcd. , liic a. I. (|.
.1. — .ll^cid. U., liic 2. piiiir. (|. t. — Dionys. (iardi., Iiic (|. I.

— IJicl, liic ((. iinica.

QU.\ESTIO II.

Utrum res verius esse habeant iii Deo nuam in proprio (jenere.

M. pro
I Jir-

parte
Miiva.

Seciindo (]uaeritiir, lUriiiii res siiil in Deo vc-
rius quani in universo sive in proprio genere. El
quod verius sint in Deo , videtur :

1. Per .\ugustinuin quinto super Genesiin ad lit-
teram': «Oinnia, priusquam fierent, erant in noti-
tia facientis et utique ibi meliora, ubi aeterna, ubi
veriora et incommutabilia)).

% Item , « unumquodtiue sicut se habel ad esse,
ita ad cognitionem - » ; sed creaturae verius cogno-
scuntur in Deo quam in proprio genere: ergo et ve-
rius sunt in Deo.

3. Ilem , « omne quod est in aliquo , est in eo
per moduin eius in quo est^)>; sed Deus est in in-
flnitum nobilior mundo: ergo in infinitum nobiliori
et veriori modo sunt res in Deo quam in universo.

4. Item , nobibus et verius est esse vitae quam
non viventis; sed omnia vivunt in Deo, ut supra
monstratum est * , non autem in genere proprio :
ergo etc.

Contra: 1. Verius est res, ubi est simpliciter,
quam ubi est solum secundum quid; sed in Deo
solum dicitur esse secundum quid — quia non se-
quitur : asinus est in Deo , ergo asinus est — sed
in proprio genere simpliciter : ergo ibi verius.

± Item, verius est res, ubi est secundum prin-
cipia intrinseca et proxima, quam ubi est^ in |)rin-
cipio extrinseco et remoto; sed res in mundo sunt
secundum principia intrinseca, in Deo autem ut in
principio extrinseco: ergo etc.

3. Iteiii , verius est res, ubi est secundum pro-

priam enlitatem, (|ii;im ubi sobim secundum simi-
litudinem; sed in Deo est liomo et lapis et alia
secundum simililudinem : tirgo'' etc.

c 0 N (. L u s I 0.

Res, si comparantur ad se ipsas secundum diver-
sum modum existendi , habent verius esse in
proprio genere quam in cognoscente; si vero
comparantur cum sua similitudine, quae in
Deo est , tunc similitudo verius habet esse
quam ipsa res in mundo.

Respondeo : Dicendum , quod triplex est exi- Tripiex exi-

' 1 ^ stenlia rei.

stentia rerum, scilicet in exemplari aeterno, et in
intellectu creato, et in ipso mundo \ In exemplari
aeterno el in intelleclu creato sunt res secundum
similitudinem ; in ipso mundo secundum entitatem
propriam. — Quando ergo quneritur, in quo sint
verius , hoc dupliciter potest quaeri : aut ita quod iJi»ti"ci'o.
fiat comparatio eiusdem rei ad se secundum diver-
sum modum existendi, ut sit sensus: ubi lapis ve-
rius habet esse , vel cum est in cognoscente vel '"^
producente, vel cum est in se; et hoc modo con-
cedendum est, quod verius est unaquaeque res in cindusio i.
proprio genere quam in Deo, sicul probant rationes
ad hoc inductae. Alio modo potest fieri comparatio
rei ad suam similitudinem , ut sit sensns quae-
stionis: quid habet esse verius et nobilius, utrum
ipsa res , vel eius simihtudo ? Et hoc modo simpli-

1 Cap. 15. n. 33.

" Aristot., II. Metaph. text. 4. (1. brevior c. I.). In texlu
originali pro cognitionem exstat veritateni,.

■' Pro qiio communiler dicitur cum auctore libri de Causis,
prop. 10. 12.20. 24: Omne (juod rccipilur in aliquo, est in eo
per modum recipieniis, et non recepti. Cfr. et Boeth., V. de
ConsoJ. prosa 4. Mutatio verborum huius axiomatis facta esse

6'. Bonac. — Tom. I.

videtur, quia in Deum nihi! potest recipi. — .Mox pro mundo
codd. V W creaiura.

* Quaest. praeced. — Paulo superius pro vitae co6. 0 vivent^s.

^ Codd. aa bb post est interiiciunt ut.

^ Hoc argumentnm insinuatur ab Anselmo, Monolog. c. 3G.

■^ Secundum .\ugust. , II. Genes. ad lil. c. 8. n. 16.

8 Codd. P Q Z cuni od. I melius et.

ll^f

626

SENTKNTIARUM LIB. I.

conciusio 2. citer concedendum, qr.od similitudo rei verius el
nobilius esse habet in Deo, quani ipsa res in mundo
ratione eius quod est; quia est ipse Deus. Et con-
cedendae sunt rationes ad hoc inductae.

Adhuc simiiitudines rerum in inteliectu creato

coraiiarium. verius et uobilius habent esse quam res in universo,
ul dicit Augustinus de Trinitate \ non ratione eius
quod sunt, sed ratione eius in quo , quia sunt no-
bihori et spiritualiori modo similitudines in intelle-
ctu cognoscenle, quam sint ipsae res in mundo con-
tentae. Et sic patent rationes ad utramque partem.
2. Tamen ad illud argumentum, quod fit

parleani.

de comparatione esse ad cognoscere; dicendum,
quod illud generaliter intellectum, quod res ibi
est verius, ubi verius cognoscitur, non habet ve- I
rilatem. Contingit enim cognoscere quod non est: i
et ideo sicut ad cognosci non sequitur esse-, ita
nec ad vere cognosci vere esse, nec ad verius cogno-
sci verius esse. Quando ergo dicitur, quod unumquod- vound
que sicut se habet ad esse, ila ad cognitionem, hoc
intelligitur, quia eadem principia, quae sunt principia
essendi, sunt principia cognoscendi ; sed tamen princi-
pia essendi conferunt esse per se ipsa, sed cognitionem
non conferunt per se, sed per suas similitudines ^

SCHOLIOK

1. In Uac qiiaeslione solvcnda anliqui Scliolasliti noii iisdem
dislinciionilnis et lcMiuondi niodis iituntiir; lainen in ipsa doctrina
vix dilTerunt, quidquid nonnulii dicant. S. Bonav. , suppositn
communi doctrina, (luae triplicem esse rerum (-xistentiam affir-
mat, distinguit dupliccm comparationem. In prima comparalur
diversus modus essendi eiusdem rei, ita ut xo verius referatur ad
gradum essendi idealiter , vel realiter; et tunc rcs realitcr exi-
stens « verius habet esse ». in secunda comparatur veritas et
nobilitas essendi rei rcaliter et similitudinis idealiter existentis,
et tunc To verius refertur ad gradum perfectionis in essendo,
et res idealiler existens « liabet esse verius et nobilius ». Hic
modus dicendi fere convenit cum dislinctione , quam S. Tliom.
de Verit. q. 4. a. 6. adhibet dicens: « ly verius potest desi-
gnare vel veritatem rei, vel veritatem praedicutionis. Si desi-

gnet veritatem rei, sic procul dubio maior est veritas rerum
in Verbo , quam in se ipsis. Si autem designetur veritas prae-
dicationis, sic est e converso». Paulo aliter, sed in eodem sen-
su, S. Thom. in Sum. I. q. 18. a. 4. ad 3, et hic q. 1. a. 3.
ad 2. docet, quod res « verius esse habent simpliciter in mente
divina »; « sed esse hoc, utpote honio vel equus, verius ha-
bent in propria natura quam in mente divina ». — In solut. ad
2. egregie explicatur dictum Aristotclis, a non paucis male appli-
catum, scil. quod unumquodque, sicut se habet ad esse, ita
ad cognitionem.

II. S. Thom., locis citt. — B. Albert., I. Sent. d. 35. a. II.
— Petr. a Tar. , hic q. I. a. 4. — Durand., hic q. 2. n. 7. —
Dionys. Carth. , hic q. 5.

AHTICULUS IIL

De numero sive generalitafe existentiae, quam res habent in Deo.

Tertio loco est quaestio de tertio articulo, sci-
licet de generalitate existentiae reruin in Deo, et
circa hoc quaeruntur diio.

Primo quaeritur , utrum mala sint in Deo.
Secundo, utruin in Deo sint imperfecta, secun-
dum quod huiusmodi.

QUAESTIO I.

Utrum mala sint in Deo.

Quod autem mala non sint in Deo, videtur.
1. Augustinus de Libero Arbitrio*: « In tantum
Fimdamenta. res pecte vituperautur , in quantum earum vitiipe-
rator artem, in qua factae sunt, videt, ut hoc in

eis vituperet, quod in arte non videt». Si ergo vi-
tuperantur quantum ad malitiam sive in quanlum
mala; et hoc modo non videntur in Deo: ergo hoc
modo non sunt in Deo.

' Lihr. I.X.. c. 4. n. 4: « Maior est notitia corporis quam
i|)sum corpus, quod ca nolilia notum est. Illa enim vita quae-
dam est in ratione cognoscenlis, corpus autem non cst vita. Et
vita quaelibet ([uolibet corporc maior est, non mole, sed vi ».
Et ibid. c. II. n. 16: « Melioi' est tiimen imaginatio corporis in
animo quam illa species corporis, in (piantum haec in meliore
nalura est, id est in substantia vitali, .sicuti animus est ». Cfr.
etiam Anselm., Monolog. c. 36. — Aliquanto inferius pro quam

sint codd. I X quam sunt , et dein pro contentae cod. 0
continente.

2 Aristot. , I. Periherm. c. 7. (c. 9. ): Non enim propter
negare vel anhmare erit (res) vel non erit.

3 Cfr. Aristot., 1. Metaph. text. 5. seqq. et 25. seqq. (c. 6. et
9.), et VII. text. 23. et 44. seqq. (VI. c. 7. et 13.), ubi systema
Platonicum refutatur, quod in illo axiomate false intellecto nititur.

* Libr. iil. c. iS. n. 42.

DIST. XXXVT. AHT. III. Qr.VKST. I.

iiin.

^. llc.iii, (( oiiinc (jiiod csl iii Dco. csl cx ipso
et pcr ipsuMi», ul (licit .\ii^'iisliiiiis, ot Ma|fisl(!r iii
lillcra '; m\ inala nuiKiuam sunl (-x Dco ncc per
Dcuin: ov<^o nec iit. Deo.

3. Ilein , oinne ciiiod est in Deo, aiit est sicut
iii principio prodiicente, ant sicnl iii cxainplari
expriinente, ant sicnt iii /iiu''' conservante; sed
constans est, (piod Deiis non e^i principiniii produ-
cens inala , nec eliain c()nscriHin.s. ItcMii, noii (^st
cxcinpliir cxprimcns. (piia ralio exeinplaris atten-
ditnr sitcundiim assimilationem: scd Dci ad maliiin
nulla est assimilalio: erj,'o iiiala nullo modo siiut
in Deo.

4. Iteni, quanto aliqnid melius est, tanto ma^Ms
distat a inalo; s(^(l Dcus (\sl oijtimns, qiio iiiliil
melius potest cogifari : ergo lanla distanlia diriert ",
qnanta iiiilla maior potest cogitari. Sed inagis distat
a nialo qnod ncc liahel veritatem malitiae nec siini-
litudinem, (|iiam (piod hahet saltem siinilitndinem .
et in qno nullo inodo est malnm, (piam iii (jiio ali-
quo modo est: ergo etc.

Contra: 1. Oinne qiiod cognoscitnr ah aliqno,
qui est sua cognilio, est iii illo taiHpiain in co-
giioscente; sed Deus cognoscit inala, qnia ea punit
et reprohal, et Dens est siia cognitio: ergo mala
sunt in Deo. Minor patet, maior similiter, (juia
oinne cognitum est in cognitione ' : si ergo idem
est cognitio et cognoscens, ergo si est in cognitione,
et in cognoscenle.

% Item, omne qiiod cognoscitnr in aliquo, est
in illo in quo cognoscitnr; '^qA mala cognoscnntur in
Deo: ergo sunt iii Deo. Prohatio minoris: mala cogiio-
scuntur a Deo — constat — aut intra sc, ant cxtra:
non extra , hoc constat, quia divinus aspectus non
exit extra, tunc enim indigeret alio ad cognoscen-
dum '". Et iterum, Angeli cognoscnnt mala in Deo.
Unde Augnstiiius super Genesim ad litteram ^: An-

gcli vidciil III ijlo lioiia iioslia, (pi.ic cis pi.in-nl, cl
mala nostra. (|iiac eis displiccnl.

l). Itciii, omiic i|iio(| cogiiosciliii III ali(pi(i. cl
iioii pci- accidcns, est aliipio modo in illo siciil m
exeinplari; scd inala cogiio.sciiiitiir a Dco, sed non
per ;iccideiis. ipiia niliil pci- accidcns cognoscil, scd
omiii;i per se: ergo iii:il:i siinl in Deo.

/<. Itciii , oiniic (piod cogiioscitiir ah ;ili(pio non
per priv;itionciii , cognoscitur p<!r siiiiihliidmcm et
i(lc;im; scd iii Dco iioii c;i(lit cognitio pcr priv;ilio-
ncin, (pii:i iiiilhi polcsl in illo c\cinpl;iri es.se pri-
v;ilio, ciim sil piiriis acliis ': crgo si cognoscit ni;ila,
iioii cognoscit pcr priv;ili()ii(!iii , scd pcr simihlndi-
nciii. Scd simihtiido est idea in Deo : crgo iii;da
h:dicnt i(lc;un in l)i>o.

c 0 N c i. r s I ().

Deus mala cognoscit, ipsa lamcn non sunt in
Dco nec liahcnt ideam in co , scil cognoscitn-
tur per idcam bonorum , (luorum sunt pri-
vationes.

Kespondeo: Dicendnin. ipiod mala a Deo co- couciusio.
gnoscuntur , iioii t;iinen in Deo cxistunt secundum
quod mala , quia sic loquiniur in proposito. — Ideo,
iiiquam, cognoscuntur, quia siciit « rectuni esl iudex lutio pro

, ,. . „ . . iiriino.

sui et ohhqui " » , sic summa veritas et lux el actus
est ratio cognoscendi non tantum veritatcm et lu-
cem et actum, sed eliaiii ohli^iuitatem , tencbram
et privationem. Unde Inx se ipsa tenehnun co-
gnoscit °.

Non sunt autem mala in Deo, quoiii;uii illa Hatio pio

. .ecando.

dicuntur esse in Deo, ad quae cooperatur Deus se-
cundum aliquod genus causae, et maxiine secun-
duin genus caus;ie forin;ilis et exemplaris; ma-
lum ;iutem non hahet Deum pro causa"^, iiec pro

' Cap. 2, ubi ct verba Aiigustini habontur.

- in Vat. deest fine, quam vocem restitiiimus auctoritate
codd. K V W X aa bb nec non auctoritate textus supra habiti
a. 2. q. I. in corp.

3 Codd. PQ distaf.

•• Cfr, supra pag. 68, nota 2, et Aristot., XII. Metaph. text.
51. (XI. c. 9.), ubi specialiler agitur de intellectionc Uei.

5 Cfr. August. , V. de Gen. ad lit. c. 1 3. n. 29 ; Porro si
noverat (omnia), ubi tiisi apud ii)sutn, apud quem \'erbum
erat, per quod facta sunt omnia? Xam si extra se ipsum ea
noverat, quis (Him docuerat? Quis enim cognovit sensum Do-
mini, aut quis consiliarius eius fuit? (Rom. II, 3i.). — Vat.
cum edd. 2, 3, 4, S, 6 hic addit: Restat ergo, qnod iiitra se.

^ Libr. II. c. 8. n. 17: -Neque enim , sicut nos, ad perci-
piendam sapientiam proficiebant Angeli, ut in^isibilia Dei per
ea quae facta sunt inteilecta conspicerent, qui, ex quo creati
sunf, ipsa Verbi aeternitate sancta et pia contemplatione per-
fruuntur, atque inde ista despicientes, secundum id quod intus
vident, vel recte facta approbant, vel peccata improbant.

' Pro ratione, quae hic adducitur, Scholastici allegare so-
lent (|uod .\verroes dicit in illum textum Aristot. (III. de Anima,
lext. 25.]; Si vero alicui non inest contrarium, ipsum se

ipsum cognoscil. « Dicit eniin : id est, si fuerit aliquis intellectus,
qui uon invenitur quandoque intelligens in polentia et qiiando-
que intelligens in actu, tunc ille intellectus iioii intclligeret pri-
vationem omnino, immo nihil intelligerel extra se ».

*' Aristol., I. dc Anima, text. 85. (c. 5.): Sufficiens enim
est altera pars contrarietatis se ipsam diiudicare et oppositam ;
recto enim et ipsum et obliquum cognoscimus; iudex enim
utrorumque regula ; obliquum autem neiiue sui ipsiiis ne-
que recti.

' ^ Dionys., de Div. Nom. c. 7. | 2: .Non enim ex existen-
tibiis existentia discens iiovit divinus animus, sed ex se et in
se... non secundum speciem singula contem|)lans, sed sccundum
unam causae circumstantiam omnia scieiis et continens , sicul
et lux secundum causam in se ipsa cogiiilionem tenebrarum
praeambivil , non aliunde videns tenebras quam a lumine.

'" Nani cum .\ugusIino, XII. de Civ. Dei, c. 7, dici solet :
ct Malum non habel amsiim elficienfeni , scd deficientem , qualis
non est Deus ». — Minus sincera el reprobata a codicibus et ed.
I est Vat. lectio: pro causa formili et pro exemplari. Paulo
inferius eadem Vat. cum cod. cc temere suppressit verba:
Quoniam igitur privatio secundum quod huiusinodi nulli est
assimilabilis.

628

SENTENTL\RUM LIB. L

exemplari, qiiia maliiin ratione malitiae dicit so-
lum privationem, exemplar autem, secundum quod
huiusmodi , dicit assimilationem. Quoniam igitur
privatio , secundum quod huiusmodi , nulU est as-
similabilis, hinc est, quod nec malum nec falsitas
habet ideam in Deo; suum autem oppositum est
assimiUabile. Unde cum uno et eodem cognoscat
Deus bonum et malum sibi oppositum, bonum co-
gnoscit secundum rationem assimilationis; et ideo
bonum est in Deo ut in exemplari et ut cognitum per
se et per modum positionis. Malum autem , cum co-
gnoscatur a Deo, non habet in ipso ideam, ideo non
est in Deo, quamvis sit in Dei cognitione: quia,
quamvis cognoscatur a Deo, non cognoscitur per
ideam sui , sed boni , cuius est privatio. Et ideo
dicitur cognosci per accidens et per privationem.

1. Ad iliud ergo quod obiicitur, quod mahmi
soiutio op- est in Dei cognitione, et cognitio est Deus: ergo etc;

dicendum, quod hic est fallacia secundum accidens \
Quamvis enim idem sit cognitio Dei quod Deus, ta-
men aliud connotat, sicut potentia et sapientia. Unde
sicut non sequilur: est in Dei notitia, ergo et in
potentia, immo est ibi accidens et consequens; sic
et in proposito.

2. Ad iliud quod obiicitur, quod maium co-
gnoscitur in Deo, ergo estinDeo; dicendum, quod

Notandum. nec iliud sequitur: plus enim dicit esse in Deo ,

quam cognosci a Deo vel in Deo. Cum enim dicitur
ahquid cognosci a Deo, per hoc intehigitur, quod
Deus sit ratio cognoscendi iliud; sed cum addilur,
quod hoc sit in Deo, significatur, quod Deus sit
ratio cognoscendi ut exemplar et per assimilatio-
nem; et ideo est ibi consequens.

3. Ad illud quod obiicitur , quod cognoscit non
per accidens mala etc; dicendum, quod cognosci
per accidens hoc est duphciter : aut a parte cogno-
scentis, aut cogniti. In Deo nuila cadit cognitio per
accidens a parte cognoscentis ^, quia omnia cogno-
scit se ipso; tamen cadit a parte cogniti, quoniam
aliquid cognoscit per similitudinem suam, ut bonum,
ahquid per similitudinem sui oppositi; et ita est ibi
per accidens , non in decurrendo, sed in assimi-
lando. Ciim enim Deus cognoscit malum, non in-
lelligitur assimilari ei, sed suo opposito.

4. Simihter solvendum est de privatione: quia
cognoscere per privationem est dupliciter: aut ita,
quod sit privatio in virtute cognoscente , sicut co-
gnoscit aliquis silentium et tenebram per aurem et
oculum ", et sic ponit imperfectionem; aut ita, quod
sit privatio in cognito, non in cognoscente, sicut lux
cognosceret tenebram, si haberet vim cognitivam,
sonus silentium: et sic cognoscit Deus, quoniam est
actus purus et lux et veritas.

Dislinct"

Distinct

SCHOLIOK

1. Agitui- hic dc malis « secundum quod mala » , id csl
secundum fovmale maii, (juod est privatio, non sccunduni ma-
teriale sive substratum eius (cfr. II. Sent. d. 3i. a. 2. per
totum, et d. .Sfj. a. 2. per totum, d. 37. a. 2. q. I.). Tota so-
lutio eruitur ex hoc principio, quod aliud est cognosci a Deo ,
aliud esse in Deo , quod explicatur in solut. ad 2, ct hic dub.
1. 2. — Quod malum non habcat ideam in Deo, et quod co-
gnoscatui' pcr ideam sui oppositi, communiter ab antiquis doce-

tur. De modo, quo Deus mala cognoscat, cfr. d. 39. a. 1. q. 2.
et Scholion.

II. Alex. Hal., S. p. I. q. 23. m. 3. a. 3, et m. 4. a. 2. —
Scot. , de hac et seq. q. Report. hic q. 3. — S. Thom. , hic q.
1. a. 2; S. I. q. 15. a. 3. ad 1 ; de Verit. q. 3. a. 4. — B. Albert.,
hic a. 6; S. p. I. tr. 13. q. 55. m. 2. a. 3. q. incid. — Petr.
a Tar. , hic q. 1. a. 1. el 3. ad 2. — Richard. a Med. , hic a.
I. q. 2. — Durand. . hic q. I. — Dionys. Carth., hic q. 5.

QUAESTIO 11.
Utrum imperfecta sint in Deo.

Secundo quaeritur, utrum imperfecta, secundum

quod huiusmodi, sint in Deo. Et videtur quod non:

1. Quia mala ut mala non possunt habere si-

nim summo bono: ergo pari ratione ,

Ad opposi- mililiidincm

luni.

cum imperfecta non habeant similitudinem cum per-
fectissimo, non erunt in Deo.

2. Item, illa sola sunl in Deo, quae possunt
esse a Deo et per Doum; sed imperfecta a Deo

' Dc qua vide supra pag. 58, nota 5. — Verbo consequens
in fine huius ct scquentis solutionis significatur fallacia conse-
quenlis , quae secundum Aristot. , I. Elench. c. 4. (c. 5.) « ideo
est, quod pulent converti consequentiam ».

' Loco voiborum Ad illud quod obiicitur... usque ad co-
gnoscentis, quia iii cod. 0 lcgitur : Ad illud quod obiicitur :
in Deo nulla cadit cognitio per accidens ; dicendum, quodve-
rum est de his quae nata sunt cognosci per se et per posi-

tionem ; sed malum per se nec causani nec voluntatem nec
cognitionem habet , sed per bonum , secundum Dionysium ,
capitulo quarto de Divinis Nominibus, quia etc. Pro nulla
cadit codd. V W non cadit aliqua. Aliquanto infcrius post
sui oppositi codd. aa bb inscrunt nt malum est; ct subinde pro
non in decurrcndo Vat. cuin nonnullis codd. non minus recte
non in discurrendo.

3 Cfr. Aristot., 11. de Anima, text. 103. (c. 10.).

DIST. XXWI. \\\T. III. or\i:ST. II.

noii suiil, (|iii;i (liciliir Dciil^M-oiiomii liij^fcsiiiio scniii-
(Jo ' : Dci pcr/erki sunl oprra.

l). lUiiii, spocialiUM' oliiiciliir ([a inatcria el
passionn^, diversitatr el coinpositionc. Ciiiii ciiiiii
cxcinplar siil) ralioiic cxcinplaris sil roiina , sil
acliis piinis, et ila oiniiino siiupU^x, vidctiir (jiiod
rationcs inateriae ct passionis ct diversitatis el coin-
posilionis repiigiKMit exeinplari ; et si hoc, cuiii niliil
dicatnr esse iu Deo nisi ratione exeinplaris, patet etc.

4. Item, sicut ncritas et ^ow/a.v * est f];cn(M-alis
condilio enliinn, ila ct unitas; sed opposiliun vcri-
tatis non liahct idc.ain in I)(M), siiniliter el honi-
tatis: ergo pai'i ralionc oppositnin unitatis. Sed
()[)posituin unitatis est inultiliido: crgo etc.

C.ONTnA: \. Augiistinus ad Nebridiuin': « Qni
Biinent.i.totiiin coiididit non [lotiiit et [)artinin non liabere
rationes»: er<,'o ciun [lartes sub ralionc [)artiuiu sint
iiu[)errectae, [)atet qiiod liabet rationes iin[)erfectoruiu.

2. Itein, onuiis coguitio divina est ^a priori:
cuui ergo in oinni creatura prius cadat ratio iin[jer-
fecti quain perlecli. ut materiae (jiiani formae, prin-
cipiorun'1 quain priiicipiati , partiuin qiiam totius.
ergo [)er prius haec cognoscit Deus. Krgo si perfe-
cta habent ideain in Deo, necesse est, quod habeanl
etiam im[)erfecta.

3. Item, divinum exeinplar cxprimit rein se-
cundum totum, alio([uin non [)erfecte cognosceret,
ergo quidquid esl de re, liabet exemplar^; sed
materia esl de rei constitutione, et imperfecta de
constitutione perfecti: ergo etc.

h. Item, omnis effeclus assimilatur suae causae
aliqiia assimilatione; sed minima assimilatio suflicit
ad rationem exemplaris: ergo oinne quod est a Deo,
habet ideam in Deo, per quam, priusquam fiat, est
in Deo ^ Sed materia est a Deo et passio el com-
positio et (liversitas , quia omnia dicunt ens: ergo
omnia sunt in Deo.

C 0 N C LU S I 0.

Imperfecta sunt in Deo , non ratione imperfectio-
nis , quae privationem dicit , sed ratione illius
qxiod imperfectioni subest.

Respondeo: Ad hoc dixerunl aliqui, quod im-
perfecta non sunt in Deo, nec cognoscuntur a Deo
per aliquam ideam propriam , sed per ideam suo-
rum oppositorum, ut materia per ideam formae,
dassio per ideam actus, mullitudo per ideam uni-

j) quo-

tatis. — S(!(l illiid slar(^ non (lolcsl. (aiiii cnim isla i'"i'r.>i'.n(iir.
oiiinia dicaiit aliijiiam cntitalcm ct ita verilatcm , de
iHicessitatc' ali(|iiam assimilalioncm habcnl ad (iri-
inaiii vcritalcm . cl ita lationein (!X(!iiij)laritatis; et
i(l(!() neces.sario siiiil in D(!o.

I'i'()()ter(.'a iiitelligendiim, ([iiod cum ((iiaeritiir,
iitruni iiii[)(;rl'('('ta lial)(!anl idiMiii in Dco, hoc diijdi-
citer (lotest intelligi: aiit ralione i[)sius ([iiod .sf/^r.y/, ""i'"':''"-
aiit ratioiK! inipcrfcctionis, Si ratione iinpcrfcctionis,
cuiii inqierfcctio sil [)rivatio, (!t privatio iioii dicat eiis
IK!C ali([iii(l a D(!o iiec assiiiiilabili!, sic iion habct '•""c'"»'o *•
ideain. Si auteiii ralioiK! ciiis (|iiod subcsl , siciit
matcria dicitiir qiiid iiii()(!rfectuin, et materia ali-
(|uam essentiam dicit, sic habet idcaiii. scd non iiii- concimio 2.
[)erf(!ctam, s(!d [)erf(!ctam ' ; ([uoiiiam, siciit non vi-
ventiiun est idea viveiis, et cor^ioraliiiiii spiritualis,
sic teni[)oraliiiiu aeterna, et im^ierfectorum [^crlecta.

Nec tainen malorum est idea bona. Unde no- <>>roiiarinm

«t prob.itio.

taiiduiii, ([uod idea, sicut supra dictum fiiil iii ((iiae-
stione de ideis ^ dicit assimilationem extra geiius.
Prima autcin assimilalio esl in ratione entitalis iii
Deo. Oiiiiie ergo quod de se dicit rationem entitatis,
sive sit compositum, sive im[)erfectuin, sive inate-
riale, sive [mssibile, sive in aclu, sive in potentia,
[)otest Deo assimilari et produci ; el ideo habet esse
in Deo. Quod aiitein dicit privationem hoc ipso
ainittit ratioiiem veri eflectus et rationem assimila-
tionis; et ideo falsitas et malitia ideam non habent
nec sunt in Deo nec a Deo. — Ex his patet, quod
imperfecta sunt in Deo; patent etiam quaesita.

1. Quod enim obiicilur de iiialo, [latet responsio, ^os-iorunf'
quia maluin dicit simpliciter privationcm in eo quod
malum, non sic imperfectnm.

% Ad illud quod obiicitur, quod imperfecta
non siint a Deo; dicendum, quod im[ierfecta, secun-
dum id quod suiit, a Deo sunt, licet in eis noii
remaneat imperfectio, quia Deus perficit®.

3. Ad illud quod obiicitur, quod non liabent
assimilationem; dicendum, quod qnamvis non ha-
beant in condilionibus specialibns, habent tamen in
generalibus; et lioc suflicit. Omnia enim habent
rationem boni et pulcri et enlis '^

4. Ad illud quod obiicitur de opposito unitatis.
dicendum, quod non est simile. Nam nnitas salvatur
in multitudine, non sic bonilas in malitia, nec veritas
in falsitate, quia illae sunt privationes; non sic autem
unitatis privatio est multitudo "; et ideo [latet totum.

' Vcrs. 4. — Ue propos. maiori cfr. liic iit. .Magistri, c. 2.

- Id est passibiii sive polenlia passiva. — Pro passione Vat.
potentia.

3 Verba et bonitas, a Vat. sui^pressa, restauravinius ex
co(3(i. LOPQVWZ et ed. I. Mox posl pari ratione supple
cum cod. 0 nec.

* Epist. 14. n. i: Si igitur pars huius universi est Nebri-
dius, sicut est, et orfine univorsum partibus confit, non potuit
universi conditor Deus i-ationem partium non liabere.

■• In Vat. et nonnuliis mss. liaec condusio desideratur.

•^ Vat. cum cod. cc est exemplav in Deo.

^ Vat. et cod. cc omittunt sed perfedam.

8 Dist. 3.5. q. 2. ad 2.

9 Scntentia clarius exprimei"elur sic: licet non inde, quia
Dous porficit, sed aliundr romancat imporfoctio ; croalura enim.
quod sit imperfocta , hoc non habot proprie a Deo, sed ex se,
quia ex nilulo. Quai'e .August. , 11. de Liber. .Arb. c. 20. n. 34.
ait: « Omne autem bonum ex Doo... Omiiis autem defectus ox
nihilo est ». Cfr. II. Senl. d. 34. a. I. q. 2; .\lex. Hal., S. p.
II. ([. 94. m. 3. a. 3.

"^ (^fr. Dionys. , de Div. .\om. c. 4. g 7. seqq. In fine huius
capituli longam invonies oxpiicationem do nalura et cognitionc
mali, qua quao liic dicta sunt conflrmantur.

" Vide supra d. 24. a. I. q. I.

630

SENTENTIARUM LIB. I.

SCHOLION.

Quod iinperfecta , quatcnus formaliter dicunt /)n'oo^/o//m,
non habeant ideam propriam , conslat apud omnes. Sed utrum
impcrfecta ratione rci positivae , quac substat privationi, non
tanlum cogiioscantur |)er aliqu;im ideuni, scd per idoani pro-
pnam, haec quaestio hic discutitur, et principaiiter agitur de
materia prima. Prima opinio cum Platone (qui etiam materiam
a Deo non creatam esse falso putavil ) hoc omnino negat. S.
Thom. (de Veritate q. 3. a. 5.) dicit contra Platoncm : « IVos
autem ponimus, materiam causatam essc a D30; unde necesse
est ponere, quod aiiquo modo sit eius idea in Deo, cum quid-
quid ab ipso causatur, similitudinem ipsius utcumque retineat ».
Deinde idem distinguit ideam proprie sumtam, quae « respicit
rem , sccundum quod est producibiiis in esse » , et sic nec ma-
teriae tantum, ncc formae tantum, sed composito toti assignat

ideam propriam; et ideam large acceptam pro simiiitudine vcl
ratione, « et sic niliil prohibct, materiae primae etiam secundum
se ideam esse ». Eodem modo idem resolvit I. Sent. d. 36. q.
2. a. 3. ad 2; quae doctrina satis convenit cum doclrina Sera-
phici. In Summa autem (I. q. 15. a. 3. ad 3.) .\ngelicus sim-
plicitcr dicit: « Habet quidem materia ideam in Deo, non tamen
aliam ab idea compositi : nnm materia secundum se ncquc esse
habet, neque cognoscibilis cst ». Non convcniunt inlerpretes S.
Thomae, utrum ipse se hic retractavcjit (ut putat Caietanus),
an solummodo loquatur de idea in stricto .sensu. S. Bonaven-
turam in modo loquendi sequuntur Scotus et Richardus a Mcd.
Practer auctores laudatos : B. Aibert., hic a. 7, et d. 35. a.
10. — .Egid. R., hic 2. princ. q. 3. — Dionys. Carth., hic q. 5.
in fine.

DUBI.V CIRC.\ LITTERAM MAGISTRI.

Dlb. I.

In parte ista sunt dubitntiones circa litteram el
priino de hac solutione Ma^^istri, qua dicit, quod cogni-
tio Dei est eius essentia, nec tamen oninia quae sunl
in cognitione, sunt in essentia. Videtur enimniale di-
cere, quoniam hoc argainentum videtur esse necessa-
rium: si aliqua duo sunt omnino eadem; si ahquid est
^ in uno, et in aho. Si dicas, quod differunt penes con-

notata: videtur falsuin, quia Dei praescieiilia non
connotat. — Vel si dicas , quod praescientia con-
notat; obiicitur de hoc nomiiie Deus , quod non
connotat, et tainen dicuntur oinnia esse in Deo:
ergo pari ralione et in essentia. — Praeterea, con-
Ira Magistrum videtur esse verbum Ansehiii in Mo-
nologio ', quod « creatura in Creatore est creatrix
essentia»: ergo videtur, quod vere sint in Dei es-
sentia.

Respondeo : Dicendum, quod haec praepositio
Tripiicitor m aliquaudo connotat inhaerentiam , ut si dicatur

dicitur in. . ...

accidens m subiecto; aiiquando notat identitatem,
ut si dicatur, ideae rerum sunt in Deo, quoniam
sunt Deus, non a Deo; ahquando notat causalita-
tem , ut si dicatur, creaturae sunt in ipso Deo: et
potest haec praepositio in dici secundum qiiatuor
geiiera causaruin, sed in Deo non dicitnr nisi se-
cundum tria'''. — Qnoniam ergo causa dicit respe-
ctuin ad creaturam secundum rationem inteUigendi,
ideo haec praepositio in, secundum quod dicit cau-
SiAAiAam. salilatem , non additur nisi terminis dicentibus re-

spectum ad creaturam. Et quoniam nomen substan^
tiae vel naturae vel essentiae non dicit respectum,
ideo si dicatur: creaturae sunt in Dei substantia,
haec praepositio in aut notat identitatem , aut in-
haerentiam , quorum utrumque falsum est: et ideo
j tales locutiones non recipiuntur; et in illo argu-
inento est sophisma secundum accidens. Ideo dicit
Magisler, quod non valet; quamvis enim idem sint
re, differunt tamen in modo significandi et intel-
ligendi.

Ad illud quod obiicitur, quod Deus non dicit
respectum; dicendum, quod falsum est , quia im-
ponitur ab actu, quem habet ad creaturam , sicut
dicit Damascenus^; unde bene dicitur: Deus crea-
turaruiii.

Ad illud quod obiicitur , quod creatura in Crea-
tore est creatrix essentia; dicendum, quod creatu-
ram in Creatore esse est ideam vel similitudinem
eius apud Deum esse; et Anselmus vult dicere,
quod illa similitudo est cxeatrix essentia, non quod
illa creatura sit essentia. Unde bene concedendum,
quod ideae rerum sunt in divina essentia, quia in
iiotat identitatem, et vere; sed hoc non potest dici
de creatura secundum esse , quod habet in proprio

genere.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit. quod iUa
esse in Deo intelliguntur , quae ex ipso et per

' Vide siipra pag. 623, nota 3.

2 Scilicet causa(> elTicicntis, exemplaris (formalis) et linalis.
Cfr. supra a. 2. (|. I. in corp. Quod ratio causae materialis

nullatenus ad divina transferatur, probalum csl supra d. 19.
p. II. q. 3.

■^ Vidc supra pag. 60, nota 2.

DIST. XX.WI. DHMA.

():n

I iu-

qoae-
D in-

ipsum etc. Vidotnr onim mali^ (liccrc, (iiii.i (•iiiii
lali.i non sint nisi |)rac,scntia , cr|.f(> iii Dco noii siint
nisi ca (|iiac pracscnliM' cxistiint; (|iio(l cst manirc-
stc ralsnin ct contra Aiiiriisliniim ', (|iii dicil, (jiiod
rcs sunt in Dco ab aclcrno. Si dica.s , (|iiod ac-
cipit esse iii Dco iit in conscrvantc;, (jiiia sic accipit
A{){)stoliis in praclata aiictorilatc ^: Ax ipso ct pcr
ipsum cl in ipso; tiiiic iiiliil lacit ad propositiim,
(|iiia Ma}.5ister accipit cssc in, secimdiim (piod di-
cuntur res essc in Dco aeternalitcr. — .sY lu dicas,
(|iio(l rcs actuali.tcr sunt ex Deo viM per DiMim cx
temporc , sed hahitiialitcr ^ ab aelcrno; tiinc (',<^o
qiiacro, (piarc actualHcr snnt //( Dco ah a(Mcrno.
et iion ex Dco vcl pcr D(Mim?

Respondko: Diccndum, quod cssc cx^ Dco vcl
pcr Dcum potest accipi vcl secimdum aptitudinem ,
vel secundum actuni , vel secundum liabitum. Si
secunduin aclum ; sic praedicta aiictoritas non
esl intclli<][cn(la [)raecise , quod illa sola sint iii
Deo, quae sunt ex Deo vel per Deum, quia iniilta
Deus co|Tuoscit, (|uae sunt in Deo, quae tanien non
sunt ex ipso nec per ipsiiin, nec erunt. Potest ite-
rum accipi secundum habitum; et sic adhuc non
est intelligenda praecise, quia multa Dens cogno-
scit et potest lacere, qiiae non faciet; et tamen
sunt m ipso, nec uiuiuain erunt cx ipso nec per
ipsuin. Potest ileruin intelligi secundnm aptiludi-
nem; et tunc praecise habet veritatem , quia nihil
est in Deo, nisi sit aptum esse ex Deo et pei'
ipsuin; et sic valet ad propositum, et sic intelligit
Magisler ; et per hoc excluduntur mala, quia Deus
non potest facere mala, nec mala possunt esse ex
ipso nec per ipsuin.

Quod quaeritur, quare non dicuntur res aeter-
naliter esse ex Deo etc; dicendum, quod non est
simile, quia aliae praepositiones significant per ino-
dum fieri et motus et actus , sed haec praepositio
in per modum quietis ^.Et qiioniain Deus non fecit
nisi ex tempore, nec fuit causa actualiter causans
nisi ex tempore, licet hahitualiter ab aeterno; ideo
inagis dicunlur res aeternaliter in Deo (juam ex Deo^

DUB. lll.

Uem quaeritur de ista ratione Magistri , qna
dicit, quod mala non sunt in Deo, quia Deus non

cof/noscit ca prr approhiitioncni. Vidrtnr cniin
malc diccrc, (piia njtproluuio rcspicil volnnlalrin:
s(mI cssc in /M^rcspicii ab aeliM-no cxiMiiplarilahMii:
(M-go notilia approbatidiiis niliil ;id hoc lacit. -
ll(Mii, .MagishM' vidcliir insiillicicn.v in divisionc divi-
n.u^ cognitioiiis, (pii:i si(Mit bona cogno.siMinliir iiolitia
approhationis , ita iiiala iioliti;i rcprohalioni.s. —
ItiMii , approhatio ;iiit addit ;di(pii(l siipni nolili;iiii
siiiiplicil(M'. ;iiit non; si //o// ; er^o noii est ' iii Dco
distiiigii(M'e notifiam , ct notitiain approbatiiniis.
lliMii, si nihil ;i(l(lit. crgo siciit suiil iii Dco (|ii;ic
cogno.^cit approhando , it;i eti;iiii illa" (pi;u! cogno-
scit simplicitcr. Si ali(pii(l addit: ergo videtiir, (piod
divin;i notitia sit composit;i. Si dicas , (piod ;i(l(lit
seciindiiin intidlcctum — scd intellccliis iiosler noii
f;icit res esse in Deo: (Tgo nec notiti;i ;q)i)rob;itionis.

Hkspondko: Dicendum. qiiod approhatio siipni
cognitioncm s(!cunduiii intellectiim ;id(Iit hcmqHaci-
tum uoluntatis; hoc ;iiitein benepl;iciluin connotat
bonitatem in eo", respectu cuius est ; quia Dco non
placet nisi bomim, et onine bonuni in (pi;mliim
huiusmodi Deo siinile est. Si ergo idea dicit rationem
cognoscendi se^Mindum assiniilationem , omni;i quae
Deus cognoscit notitia approbationis , sunt in ipso.

Sed notandum, quod approhatio potest conno-
tare bonitatem in actu ; et sic non est praecise ve- nistinciio.
rum, quod oinne quod est in Deo, sil cognitum
notitia approbationis. Potest iterum connotare boni-
tatem in poteiitia, sicut exemplar connotat rei en-
titatem, non qiiia sit, sed qnia Deus potest eam
facere; et sic nihil est in Deo, nisi quod cognoscit
notitia ;ipprobationis , quia sic cognoscit oinne bonum,
quod est vel quod potest facere, et illius habet
exemplar; et ideo illnd tantum est in Deo.

Quod ergo ohiicit, quod voluntas noii facit.
quod sint in Deo; dicendum, quod hoc non est .
quia voluntas in actu , sed quia Deus nihil potest
facere, quod non approbet tanquam bonum; unde
approbatio potius dicit ibi iudicium rationis quani
affectum voluntatis "^.

Quod quaerit, si addit; dicenduin, quod addit
a parte nostri intellectus et a parte connotati, a parte
ipsius i)e« non. Non sic autem addit reprohatio; et
ideo Magister non ponit notitiain reprohationis pro
membro.

' Vide supra n. 2. q. I. funclom. I, et q. 2. fundam. I.
Cfr. eliam V. de Gen. ad lit. c. 18. n. 36, et Enarrat. in Psalm.
49, 11. n. 18.

2 Rom. 11, 36.

3 Pro habitualiter liic et circa finem solulionis omnes
ferme codd. habitudinaliter, at perperam. Cfr. de iioc supra
pag. 325, nota 10.

•* Pro ex fere omnes codd. et ed. I in; mendose, ut ex
subnexis liquet.

s Cfr. supra d. 19. p. 1. q. 4. ad 6.

' fi Ex iioc et praecedenti dubio sequitur, quod aiiud sit esse

in essentia Dei, aliud esse in Deo, aliud osse in scientia Dei.

De ideis enim divinis dicitur, eas esse in Dei essentia, quod

non potest dici de creaturis, quae quidem, quatenus sunt, sunt

in Deo causnnte et in Dei cognitione ; mala vero sunt quidem
in Dei cognitione, sed noii in Deo, et multo minus in Dei es-
sentia. Cfr. Alex. Hal., S. p. I. q. 23. m. 4. a. I. g 3, et a. 2.
ad 2; B. Albert., hic a. 2. et a. 10; S. Tliom., liic q. I. a. 3;
Ricliard., hic circa lit.

' Pro est codd. F T W et ed. 1 debet, cod. R detniit. Qui
malit hanc lectionem, simul audiat: Magisler.

* Pro ilta cod. 0 istn mala. Paulo inferius pio non facit
fere onines codd. cuni ed. I non capit, quam lectionem con-
tpxtus rejirobMt.

" Vat. et cod. cc Deo, quod manifeste est falsum.

"> Cfr. .\ugust., libr. imperfect. de Gen. ad lit. c. 5. n.
22, ubi significatio \qc\s approbatio exponitur. Videsis etiam 1.
do Gen. ad lit. c. 3. n. II. et 15. Albert.. hic a. 9.

632

SENTENTIARUM LIB. I.

DiB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit Anibrosins:
Eandem vim habenl omnia haec , scilicet ex ipso
et per ipsum et in ipso. Obiicitur eniiii, quod si
habent eandem vim.. ergo videtur hic esse inculcatio
verborum: — Item, aut accipitur esse in ipso
sicut in exemplari, aut sicut in causa conservante.
Si tanquam in exemplari, constat qnod aUud esl
esse in ipso, et ex ipso , sicut praeostensum est ^ Si
tanquam in conservante , adhuc est aliud produci,
aliud conservari. — Item, si eandem vim habent;
sicut ex ipso appropriatur Patri, ita potest appro-
priari Filio, et simiUter Patri erit appropriare in
ipso.

Respondeo : Dicendum, quod est loqui de iUis

Distinctio. tribus circumlocutionibus quantum ad iUud quod
significant, aut quanlum ad ordinem, quem con-
notant. Si loquamur quantum ad iUud quod signi-

Notandum. /?ca?if , sic oumia dicuntur esse ex Deo , tanquam
ex principio primp non aUunde moto ; omnia di-

cunlur esse per Deum, tanquam per principium
sufficientissimum, quod omnia agit per se ipsum;
onmia dicuntur esse in Deo , tanquam in principio
infinito, quod non potest facere aUquid extra se,
sed omnia ambit eius virtus. Et in his tribus cir-
cumlocutionibus significatur, quod Deus est princi-
pium primum et sufficienUssimum et infiniUssimum.
Et qnia omnia haec in Deo sunt unum et conve-
niunt tribus, ideo quantum ad significatum. dicit
Ambrosius, quod habent eandem vim; nec tamen est
inculcatio ^ quia idem diversimode important secun-
dum rationem inleUigendi. — Si autem loquamur
quantum ad ordinem, quem connotant praeposiUo-
num habitudines, sic sunt appropriata tribus: quia
ex ipso dicit raUonem primi, et per ipsum dicit
raUonem medii , et in ipso dicit rationem uUimi
sive quietativi^ Et ideo ex ipso appropriatur per-
sonae Patris, quae est prima in Trinitate: per ipsum
appropriatur FiUo, qui est persona media; et in
ipso Spiritui sancto, qui est persona tertia. Ex his
patent obiecta.

Xotaii

DISTINCTIO XXXVII.

Pars I.

Cap. I.

Quibus modis dicilur Deus esse in rebus.

Et quoniam denionstratum est ex parte , quomodo
omnia dicanlur esse in Deo, addendum videtur hic,
quibus modis dicitur Deus esse in rebus_, si tanien id
humana mens vel ex parte digne valeat cogitare, vel
Responsio. Hngua sufficiat eloqui. — Sciendum ergo est, quod Deus,
incommutabiUler semper in sc existens, praesentialiter,
potentiahter, esscntlaliter est in omni natura sive es-
sentia sine sui deflnilione, et in omni loco sine cir-
cumscriptione, et in omni tempore sine miUabiUtate.
Et praeterea in sanctis spiritibus et animabus est
excellenlius, sciUcel per graliam inhabitans, et in ho-
mine Christo excellentissime, in quo plenitudo divini-

tatis corporaliter inhabitat , ut ait Apostolus^ In eo
enim Deus habitavit non per gratiam adoptionis, sed
per gratiam unionis. Ne autem ista, quia capacilatem
humanae inteHigenUae excedunt , falsitatis arguere ali-
qui praesumant, Sanctorum auctoritatibus munienda
mihi videntur. Beatus Gregorius super Cantica Canti-
corum^: « Licet Deus communi modo omnibus rebus
insit praesentia, potenUa, substantia, tamen familia-
riori modo dicilur inesse per gratiam ilUs, qui mirifi-
centiam operum Dei acutius et iideUus considerant».

De hoc enim eodem Augustinus ad Dardanum " in -^"«"i
libro de PraesenUa Dei ail: «Cum Deus sit natura
incorporea et incommulabiUter viva, aeterna slabili-
tate in se ipso maneiis , totus adest rebus omnibus , et
singulis lotus; sed in quibus habitat habent eum pro
suae capacitatis diversitate, alii amplius, alii minus,

' Ilic dub. 2. ct 3. Cfr. eliam supra a. 2. q. I.

' Supple cum cod. V verborum. — Subinde posl quia
adieciinns idem ex anliquioribns codd. et cd. I. Verbum di-
versimode, quod immcdiate scquitui-, a muilis codd. et ed. I
abest; et in codd. FIOTY non bene iegitur: quia non idem
important ctc.

3 Pro q-detativi codd. L 0 locativi. — Cfr. de hoc dubio
Alcx. Hal., S. p. 1. q. 67. m. 4; B. Albcrt., liic a. 10, ct S.
p. I. tract. 12. q. 30. m. 4; Itichard., iiic circa lit.

NOTAE AD LIBR. SENTENTLiRUM.

1 Colos. 2, 9.

2 Errat Magister citando Gregorium , cum male inteliexerit
glossam ordinariam (ad Cantica 5, 1 7.) , cuius tantum pars est
ex (iregorio, illa verba autem non. Hunc errorem Magislri sc-
cuti sunt cum aliis Scholasticis etiam S. Bonav., hic p. I. a: 3.
q. 2. arg. I, et S. Tliomas S. I. q. 8. a. 3; cfr. De lUibeis,
Dissertationcs , dissert. 31. c. 1.

3 Epist. 187. c. 6. n. 19.

iMsnNciio w.wii. I'. I.

«;:i:j

(|UOs ipso sihi (liloclissinuiin loiiipliiiii i<;r:iti;i siino
h(uii(.;ilis ;u'(li(ic;i( ». Ilihiriiis (pi(»(|iu' iii lihro ocl;i\o

ins. (Ic Triiii(;ilc ' ;ipcr(issiuu^ (loc('( , Dcuiii osso iihi(|iio :
« Doiis , iiKpiil, iuuuoii.s;io virlulis, vivoiis poloslas,
(pi:ic iuis(|ii:iui iioii :ulsi(, im' dosil ii.s(pi:uu, so oiiiiioiu
por su;i odocol , ii( iihi sii:i siiil , ipso (^sso iiil('llii,':ilur.
Noii ;iuloiii ('orpor;ili iiiodo, cuiii (t/in/hi sit, iioii cli;iui
u/)i(/N(' csso cro(l:iUir, (miiii cI iii omiiihiis osso iioii

M.Ks. (losiu;i( ». Aiiihrosius, in primo lihro i\o Spirilii s:iii-
clo *, Spiriliim sanctiim pi()h;il iioii osso crc:iliir;iiii ,
(pii:i iihiipic csl, (piod csl iiroprium (liviiiil:ilis, ila
dicoiis : « Ciim omnis ('ro;i(iir;i ccrlis ii;i(ur;ic su:io sil
oircumscripl;i limilihus, (piomodo (piis ;uidc;il crc:ilii-
r;iiu ;ippcll;u'C Spiridim s;iii('luui, (pii ikmi li:ihc( cir-
ciiins('rip(;iiu (lclcrmina(:iiii(pio \ir(ulom, (pii:i * ot in
oinnihiis ol iihiipio som|)cr esl ? qiiod iiti(pio diviiii-
tatis ot (loiiiin;itioiiis est propriiim ». Idom in oodcm ■* :
« Domiiii osl omnia oomplcrc, (pii dicit: Ef/o cac/uni
ct tcrra») comp/co. Si criro Domiuiis ost (jiii caoliim
complot ot torr;im, ipiis crji;() polcst S|)irituin s:uictum
iiidicare domiiuitionis ct divinao potostatis cxsorlem ,
(pii roplovit orhom? ot (|ii()d pliis cst, replcvit et lesiim,
totiiis miiiidi Rodomptorcm ». Ex his aliis(pic pliirihiis
:uictoi'itatihus aporto iiionsti;itur, ipiod Doiis uhi(pio
iii omni oreatura essontialitor, pr;iosonlialiloi', potonti;i-
liter esl.

C.\p. II.

Quod Dem non, ubicumque cst , habital ,
sed e convcrso.

In Sanctis vero etiam hahitat , in qiiihus est per
gratiam. Non enim, uhicumque est, ibi habitat, ubi vero
habitat, ibi est. In solis bonis habitat , qui sunt tem-
phim eius et sedes eius. Unde per Isaiam ^ Dominus ait:
Caeluni mihi sedes est , terra autem scabellum pedum
meorum, quia iu electis , qiii sunt caelum, habitat
Deus el regnal, qui eius vohinlati devoti obtemperant;
malos vero, qui snnt terra, iudicii districtione calcat.
Unde etiam in libro Sapieutiae * dicitur : Thronus s!!-
pieutiae anima iusti, quia in iustis specialius est qiiam
in ;ihis rebus , in quibus tamen omnibus tolus esl.
linus. « Quemadmodum auima, ait A.ugustinus in E])islola ad
Hieronymum ' de origine animae, per omnes parliculas
corporis tota adest simul, nec minor in minoribus,
nec in maioribus maior, sed tamen in aliis intensius ,
ot iii aliis remissius opcratur, cum in singuhs parti-

ciilis corporis osscu(i:ili(or lo(:i sil»; i(a c( Dciis, ciim

sil iii ouinihus cssciiljiilitcr ;i(' loliis, iii illis (:uiicii

plciiiiis osso dicitiir, (pios inh:ihi(:it, id os^, in (piihiis

ita csl , ul lacial imis (cmplum suiim. Kl lii l;dcs curn

co siinl i:iui cx p;irlo . scd iii hc:ililu(liiic pcrrocle;

m:ili vcro, otsi ihi sint, iihi ipsc csl , (pii niis(pi;uii

dcost, uoii l:iiiioii suiii cmn co. riido Augiisliuus siipor ^"kii»iiiiu«.

I():iiiiiciii": « Noii s;ilis fuil diccrc: / /// c(/o sio/i , ct

i/li sitit . sod :id(li(lil tucciim , (pii;i ot mi.sori po^siinl

osso, iihi o( illc cs( , ipii iius(pi:iiu doosl; sod Ho:i(i >uiil

cuiti i//o, (pii:i noii suiil hc;iti iiisi ox co». tjuni" i//o

sunt (pii rruunliir co cl \i(lcn( illum, siciM os( ; iiuili

vcro iioii siiut ciiiii i//o, ul c;ic('i in liicc iioii suiil

cuiii liico. Noc honi il;i niinc siiiil cimi oo, iit \i(l(':iiil

|)er s/)('cictti , elsi siint aliipio iiiodo ciim eo |)er /IdcTti.

Quomodo :iutcin Dous li;il)ilol iii honis, ox illis :ili-

(puitcuiis inlclligcrc v:ilchis, (piao sii[)r;i '" dicta siin(,

ciim dc Spiridis s^incti iirocossiono tompor;ili ^igorcliir,

iihi, licot ox |):ir(o, cxpoiiidir — cx /virlc cui/n (■o(//io-

sciniiis , et c.v parte /trop/ictanius — (|uonio(l() Spirilus

sanctus luihitet iii nohis, (pii non siiic l';ilrc cl Kilio

iiih:ihil:it.

Cap. III.

Ubi erat Deus, anlequatti cssct crealura.

Si aulem (luaoris, iibi hal)ital);it Deus , aiite(|u;un
Sancti essent; dicimiis, (piia in se luibidibal. Unde
Auguslinus in libro contr;i Maximiniim " : « lii toiiiplo, •^"'?"*''""^-
inquit, suo habilat Doiis», « scilicet in S;iiictis, (jiii
sunt templum Dei modo secundum fidcm ;iiiibul;intcs;
et templum Dei erunt aliquando etiam seciindum spe-
ciem, qualiter etiam nuuc temphim Dei sunt Aiigeli.
Sed dicet aliquis: antequam facoret Deus caolum ct
terram, anlequam faceret Sauctos, uhi habitabat? In
se habitabat Deus, apud se habitabat, e( apiid se est.
Non ergo Saiicti sic sunt domus Dei, ut, ea siibtracta,
cadat Deus; immo sic habilat Deus in Sanctis, iit,.si
ipse discesserit, cadant».

« Sciendum est etiam , quia , ut ait Augustinus in Augustinus.
libro ad Dardanum '^ dici nisi stullissime nequit, Spi-
ritum sancliim non habere locum in nostro corpore ,
quod totum anima noslra impleverit. Stullius etiam
dicitur, angustiis alicubi impediri Trinitalem, ut Pater
et Filius et Spiritus sanctus alicubi simiil esse noii
possint». « Yerum illud est multo mirabilius , quod
cum Deus ubique sit todis, non lamen in omnibus

' Num. 2i.

2 Cap. 7. n. 81.

' Edd. 1, 3 qui; Vat. ciim ;iliis edd. i)crperam quae.

* Ibid. n. 86. — Lociis s. Scripturae cst ler. 23, 24.
Vulgata : IVunciuid non caeiiim ct terram ego impleo ?

^ Cap. 66, I. Vulgata: Caekim sedes mea etc.
^' Respicitur Sap. 7, 27: Sapienlia in animas sanctas se
(ransfert, et c. 9, 10: ut mecum sit et mecum laboret.
7 Epist. 166. c. 2. n. 4.

* Tract. 111. n. 2. — Locus s. Scripturae est loan. 17,
24. — Quae sequuntur tantum secundum sensum sumta sunl
ex n. 3. et 2.

^ Vat. cum aiiis edd. addendo quod coniungit hanc pro-
positionem cum ipso textu Augustini. Paulo post cod. D el ed.

S. Boiittv. — Toni. I.

I mali non cum illo, non in luce, sed nec cum luce (ed. (
autem omittit scd H addit sunt post nec). Cod. A mali vero
non sunt cutn illo, non in luce , non sunt cmn luce,- cod. B
mali vero cum illo ut in luce non suni cum luce; cod. E
mali ve.ro non cum illo ut in luce non sunt. Retinuimus le-
ctionem Vaticanae et aiiarum edd.

>'^ Dist. XIV. — Locus s. Scripturae est I. Cor. 13, 9.

" Libr. II. c. 21. n. I, et deinde Enarrat. in Psalrh. 122,
1 , 11. 4. In quo textu plurimae edd. cum Vat. omittunt etiam
post aliquando ; et deinde contra originalc et edd. 3, o. 7,8
Vat. aliae(iue edd. apud te habitat pi'o apud se habiiabat.

'• Epist. !87. c. 4. n. lo, et c. o. n. 16. — In fine locus
s. Scripturac est .Matth. 6, 9, et Luc II, 2.

SENTENTIARIM LIB. I.

habilat. Qiiis porro audonl opinari, nisi inseparabili-
latem Trinitatis penitus iirnorel, qiiod in alicpio possil
habilare Paler el Filius, in quo non habitet Spiritus
sanclus, aut in aliquo Spiritus sanctus, in quo non
habitet Pater et Filius? Fatenduni est igitur, ubique
esse Deuin per divinitatis praesentiam, sed non ubique
per inhabitationis graliam. Propter hanc enim inhabi-
tationem gratiae non dicimus: Pater noste?-, qui es
ubique, cum el hoc verum sit; sed qid es in caelis » ^ id
est in Sanctis, in quibus esl (piodam excellenliori modo.

« lllud quoque mirabilc est, quia, ut ail Augusti-
Augiistinus. nus in eodem ', Deus esl iniiabilator quorundam non-
dum cognoscenlium Deum, el non quorundam coguo-
scentium Deum. IUi enim ad lemplum Dei non perti-
nent, qui cognoscentes Deuni., non sicut Deum glorifi-
cant. Ad lemplum Dei pertinenl parvidi sanctificali
Sacramento Chrisli et regenerati Spiritu sancto, qui
nondum valent cognoscere Deum. Igitur quem potue-
runt illi nosse nec habere, isti potuerunt habere, ante-
quam nosse. Beatissimi aulem sunt illi , quibus hoc
esl Deuni habere quod nosse ». — Hic aliquatenus aperit
Auguslimis, quomodo Deus habilel in aliquo, id est
habeatur, cum videlicet ita est in aliquo, ut ab eo
cognoscalur el diligalur.

Ex praedictis patet, quod Deus ubique tolus esl
per essentiam et in Sanctis habitat per gratiam. Cum-
que superius, licet lenuitei', ostensum sit, qua ratione
dicalur hnbilare in quibusdam, efllagitaret^ ordinis
ralio, id cliam assignari, quomodo ubique per essen-
tiam et totus sit, nisi buius considerationis subliinitas
alque inunensitas humanae mentis sensum omnino
excederel. Ut enim ;iil Chrysoslomus super Epislolam
chiysosto- ;^f] Hebraeos^: « Sicul mulla de Deo inlelliginuis, (luae

mus. '^ ' 1

loqui penitus uon valemus; ila multa loquimur, (|uae
V intelligere non sunms idonei , verbi gralia, quod ubi-

que Deus est, scimus el dicimus ; quomoilo aulem
ubi(|ue sil, intellectu non capimus. Item, quod est
incor|)orea quaedam virtus, quae omnium est causa
bonorum, scimus, quomodo aulem, vel quae ista sit,
|)enitus ignoramus ».

Quidam tamen , immensa ingenio suo metiri })rae-
opiuio quo- sumentes, hoc ita lore intellinendum tradiderunl, quod

rundam. '

Deus ubiqiie esse per e.sscnliam dicitur , non quod
Dei essentia proprie sit in omni loco et in omni crea-
tura, sed qiiia omnis nalura atque omne quod natura-
lilcr esl, in quocum([ue loco sil, per eum habet csse,
el onmis locus, in quo illud est. lidem * eliam dicunt,
ideo Deuin ubiquc dici esse per praesentiam vel per
potentiam, quia cimcla loca sunt ei praesentia , et
quae in eis sunl, nec in eis aliquid operari cessat.
Nam el ii)sa loca, el quid(|uid in eis esl , nisi ipse

' (lip. (). n. 21. — In textu r('si)iciliir acl Uoii). 1, 21 : Qui
cuiii cognovisscnt Dcuin , non siciit Doum giorilicavcrunt.

- Vat. cun) pluribus edd. pracmittit num.

'■'■ Homil. 2. n. I.

"• Ita (;o(l. D; codd. \\i\i Ipsi iilnm; omncs cdd. non
l)ciie Idem.

■' Val. iiliiicquc cdd., cxcepta I, cum cod. C corporeis.
Infra sola Vat. repleat loca pro replet loca, et insit \n'o inest.
Dcniiiue piurimae cdd. contnminntnr el contingitur pro rontn-
minelur et contingatnr.

" Cap. 29. Kliam (luae praccedunt a verbis Solet etiam sumla

conservet, manere non possunt. In eis ergo per sub-
stantiam Deus esse dicitur, ut aiunt, quia per virlu-
tem propriae subslantiae suae facit, ut etiam loca sint,
et omnia quae in eis sunl. — Sed licel haec vera sint ,
quae asserunl in explanandis inlelligentiis praedicto-
rum , in illis lamen verbis, quibus dicitur Deus ubique
esse per essentiam, plus conlineri credendum est; quod
homo vivens capere non valet.

C.\p. IV.

Quod Deus, cum sit in omnibus rebus essentialiter ,
non tamen coinquinatur sordibus rerum.

«Solet etiam ab eisdem quaeri, quomodo Deus
substantialiter insil omuibus rebiis, et corporalium
sordium inquinationibus non conlingatur. Quod tam
frivolum est, ut nec responsione sit dignum, cum etiam
spiritus creatus sordibus corporis ^ etiam leprosi vel
quantumcumque j)olluti inquinari non possil. Sol quo-
que radios suos sine sui pollutione eHundil super loca
et corpora non solum munda, sed etiam iinmunda ac
sordibus foelentia, quorum contaclu homines ac quae-
dam aliae res inficiuntur; solis vero radii impolluti et
incontaminati, ea conlingentes, exislunt. Non est igitur
mirandum, si essentia divina omnino simplex et in-
commutabilis omnia replet loca, et omnibus creaturis
essenlialiter inest, nec tamen cuiusquam rei sordibus

.'Vuguslii,

contaminetur vel contingalur ».

Unde Augustinus in AugugtlB

libro de Nalura boni": «Cum in Deo, inquil, sint
omnia quae condidit, non lamen inquinant eum illi qui
peccant. De cuius etiam sapientia , quae aUingit a fine
usque ad finem fortiter , dicitur: Attingit omnia pro-
pter suam mimdiliam, et nihil inquinatuni in eam in-
currit \ « Tiinent quidam quod fieri non potest, scilicet
ne hiimana carne veritas el snbstantia Dei inquinetur;
et tamen praedicant, istum visibilem solem radios suos
per omnes faeces et sordes spargere , ei eos mundos
et sinceros servari. Si ergo visibilia niunda a visibili-
bus immundis contingi possunt et non inquinari ,
quanto magis invisibilis et incommutabilis Verilas»?

Postremo respondeant, quid potius de Deo respon-
dendum exisliment: vel quod nusquam per essentiam sil,
vel quod ubique , vel alicubi, ita quod non ubique? Sed
quis audeat dicere, quod nusquam divina essentia sit,
vel quod alicubi , et non ubiqiie sil? Si enim ita esl
alicubi , quod non ubique, ergo localis csl. Est ergo
ubique tota, quae continet totum et penetrat totum,
quae n(^c pro sui sinq)ljcitate dividi, nec pro sui pu-
ritale maculari, nec pro sui inunensitale ullo modo
comprehendi potesl. Unde Augustinus ^- Deus ubique
esl, cui non locis, sed actionibus propinquamus.

Respoi ■
ad (hB*'
nem
lactai

sunt secundun) sensum ex .\ugust. de .\gonecl)ristiano, c. 18. n. 20.

■ Primus locus rcspicit Sap. 8,1; sccundus ibid. 7 , 23.
— Quac sequuntur usque incommulabilis Vcritns sumfa sunt
cx August. de Agone christiuno , c. 1 8. 20. Hic texlus in codd.
.\ B C D et nonniiUis edd. poiiilur in fine capituli ; in ed. 7 le-
gitur ad margincm ; in ed. 9 antc Unde Angustinus. Videfur
igitur, euni csse polius nolulam in secunda cditione iiuius libri
additam. CAv. siipra pag. 529, nota 'i. Nihilominus euni i)on rc-
movimus a loco , (lucm in Vat. et ed. 8 oblinet.

8 Knarrat. in l\salm, .34, scrm. 2. n. (i ; cf I. dc [)octrina
chrisl. c. 10. n. 10.

lHSTINCTK) XXXVII. I'. II.

r.a:)

Pahs II.

Gap. V.

Cti/n IJeiis sit ithique ct senipor, nim ta/nen loailis,
nec /oco nec fempore mooetiir.

(iiim(|U(' (liviiia iiatiiiii Ncracilcr ol ('sscnlialilcr sil
ii) oiniii loco ol iii oiiiiii lciiiporo, iioii laincii iiiovclui'
pcr loca vcl pcr lcin|)ora ', ncc localis csl, iicc lcin-
poralis. Localis noii csl, (|iiia pciiilus non circiiinscri-
liilur loco, quia ncc ila csl in uno loco, <|uo(l non sil
in alio, iic(iuc (liincnsionoin liabcl, sicul corpiis, ciii
sccundum locuiii assiiiualur piincipiiiiii , iiicdiuin cl
(Inis, cl anlc cl rctro, dcxlra ct sinislra, siirsum cl
dcorsiim, ipiod sui intcrposilionc lacit dislantiam cir-
cumstaiilium.

Cap. VI.

Qaibus modis aliquid dicalur locale vel
circumscriptibile.

1«X lo

omnino
locali^

Duobus nainque his modis diciliir in Scriplura
aliquid localc sivc circiimscriptihile, ct e converso,
sciliccl vel (piia dimensioneiii capieiis lonii;itudinis, alti-
tudinis et latitudinis dislanliam lacit in loco, ut corixis;
vel (|uia loco dednitur ac deteriniiuUui', (juoniam, cum sit
alicuhi, non ubique invenilur; quod non solum corpori,
sed eliam omni creato spiritui congruit. Omue igilur
corpus omni modo iocale esl; spiritus vero creatus quo-
dam modo est localis, el (]uodam modo non esl localis.
Localis qiiidem dicitur, (piia delinilione loci lermina-
lur, (pioiiiam cum alicubi praesens sit, totus alibi non
invenitur; non aulem ila localis est, iil dimensionem
capiens, dislantiam in loco laeial. Divina igitur sola
esscnlia omniiio illocalis et iiicircumscriplibilis est ,
quae nec locis movetur aliquo modo — seilicet vel de-
terminatione tjnita, vel dimcnsione suscepta — nec lem-
poribus, scilicel airectu el coguilione. His euini duohus
modis, scilicel loco vel tempore, fit inutatio creaturae,
quae louge est a Creatore. Unde Auguslinus super
i^stinus. Genesim ^ : «Deus, inquit, omnipotens, incomnuUabili
aeternitale, voluntate , veritate semper idem, movet
per tempus creaturam spiritualem ; movet etiam
per lempus et locum creaturam corporalem, ut eo
motu naluras, quas condidit, admiuistrel. Gum ergo
tale aliquid agit, non debemus opinari eius substan-
tiam, qua Deus est, temporibus locisque mutabilem
sive per tempora et loca mohilem, cum sit ipse et
interior omui re, quia in ipso suut omnia; et exterior
omni re, quia ipse est super omnia ; et aiUiquior onini-
bus, quia ipse est ante oinnia ; et novior onmibus ,
quia ipse idem est post omnia», scilicet post omnium

inilia. — Lccc liic apcrlc oslcndiliir, (|iio(i iicc loci«!
ncc tcniporibiis mulaliir \(l niovcliir Dcus. Spiriliialis
aulcm crcaliira pcr lcmpns iiio\clur, corpoialis x-ro
cliain pcr tcmpus el lociim.

Gap. Yll.

(Juid sil mutari secundum tempus.

Miitari autem per tempus csl variari sccuiidiim
(|ualilales inlcriorcs vcl exlcriores, (|iiai' siiiU iii ip.sa
re, (iiiac mutalur, ut (piaiido suscipit vicissitiidiiicin
gaiidii, doloris, sciciiliac, oblivioiiis, vel variationem
lorinae sivc aliciiius (pialilatis cxlcrioris. Haec onim
inulalio, ipiae (it secuiidum t('iii[)u.s, varialio cst (jiia-
lilatum, quao tit in corporali vol .spirituali crcaliira,
et ideo vocatur lempus.

De mulatione voro loci magiia iiilcr coiKniireiUes Aii(iui ne-
disceplatio versalur. Sunt eniin (pii dicuiU, niillum spi- uun muiari
ritum aliquo modo posso mutari loco, ah omni spiritii ''"*'
locum universaliter removere voIeiUes, quoniam seciin-
dum dimensionom laiUuin et circumscriptioiiom lociini
constare assoruiU , al(pie id solum locale vol in loco
esse dicuiit, quod dimensionem rocipil ot distantiam
iu loco facit. Et lioc dicunt Augustinum sensi.s.se, mu-
lationom temporis laiilum s[)irituali croaturae Iribuen-
lem, loci vero et temporis corporeae.

Sed, iit supra ^ diximus, dupliciter dicitur res esse , sementia

1- 1 • . -1 -1. ■ Magistn.

localis vel circumscriplihilis, scihcet vel quia dimen-
sionem recipit el distaiUiam facit , vel quia loci tcr-
inino definitur , quorum utrumque convenit corporeae
creaturae, altcrum vero tantum .spiriluali. .\aiii, iil
supra diximus, corporalis creatura ila est localis vel
circumscriptihilis, quod determinatur dofinitiono loci, et
quod dimensionem recipiens dislanliam facit; spiri-
tualis vero tantum (lefinitione loci concluditur, cum
ita sit alicubi, quod non alihi; sed nec dimensio-
nem recipit, nec distaiUiam in loco facit, quia si midti
spiritus essent hic, non eo coangustarent locum, quo
minus de corporibus continerel. Ideoque Augusti-
uus attrihuit mutatioiiom loci corpori , non spiritui ,
quia licet spiritus Iranseat de loco ad locum, non
lamen ita, ul dimensionibus circumscriplus, inlerposi-
tione sui faciat distantiani circumstanlium , sicul corpus.

Gap. YIII.

Utrum spiritus creati sint locales el
circumscriptibiles.

Sunt ergo spiritus creali in loco et transeunt de
loco ad locum, et quodam modo locales ot circum-

' Sumta siiiit haec secuiidum seiii^um ex .\ugust., VIII. de
Genes. ad lit. c. 20. ii. .39. iO.

2 Libr. VIII. c. 26. n. -iS.

3 Hic c. 6.

I **
|v

SENTENTIARUM LIB. I.

scripUhiles siml, sed non onini eo niodo, quo crea-
lurae corporeae. Spiritus aulem increalus, qui Deus
est, iii loco quidem est et in onini loco, sed omnino
illocalis et incircumscriptibilis est. Unde Beda super
Beda. Lucaui ' ail : « Cuni ad nos Angeli veniunl, sic exte-
rius implenl nuiiisterium, ut tamen anle Deum inte-
rius per contemplationem assistant, quia, elsi Angelus
esl spiritus circumscriptus , summus tamen spiritus,
qui Deiis esl, incircumscriptus est, iutra quem currit
Angelus, quocumque millalur». — Ecce hic dicitur,
quia spirilus angelicus circumscriptus est , spiritus
aulem, qui Deus est, incircumscriptus. Alibi etiam
Ambrosius, dislantiam oslendens inler spiritimi increa-
tum et spiritum creatum, dicit, Seraphim dc loco ad
Ambrosius. locum transirc, ita inquiens in lihro de Trinitate * :
« Dixit Isaias : Quia missus est ad me unus de Sera-
phim. Et Spiritus quidem sanclus missus dicitur, sed
Seraiihiin ad unum, Spiritus vero ad omnes. Sera|)him
millilur in ministerio , Spiritus operatur mysterium.
Seraphim de loco ad locum transit — nou enim com-
plel omnia — sed ipse repletur a Spiritu ». — Hic aperte
monslratur, quod Angeli quodam modo locales sunl.

Cap. IX.

Quod Deus est ubique sine locali motu.

Faleamur itaque, diviiiam naturam pro immensi-
tate sui nusquam deesse, eamque solam omnino illo-
calem et incircumscriplibilem nullo concludi loco, sed
a fine usque ad finem attinc/ere % non tamen spatiosa
magnitudine nec locali molu, sed immensitate alque
immobilitale suae essenliae. Unde Augustinus ad Dar-
Augusiinus. danum * ail: «Non quasi spatiOvsa magnitudiiie opiiie-
* mur Deum per cuncta diflimdi , sicut humus aut lux

isla diffuudilur, sed potius sicut in duobus sapientibus,
quorum alter altero corpore grandior est, sed sapien-
tior non est, una sapientia est, nec est in maiore maior,
nee in minore minor, nec ininor in uno quam in
duobus; ita Deiis, siue laboro regens et conlinens mun-
dum, in caelo totus est, in lerra totus, el in utroque
totus, el nullo contenlus loco, sed in se ipso ubique
idem. totus » . Ideui quoquc super Psalmum * ait : « Ad Ver-
bum Dei perlinet non esse in parle, sed ubique esse
per se ipsum. Haec est enim sapientia Dei, quae at-
tingit a fine usque ad jinem fortiter, non tameii motu
locali, sed immobililate sui: veluli si nioles aliqua

saxea impleat aliquem locum, dicitur, quod atlingil a
flne illius loci usque ad finem, cum tamen allerum
non deserat alterum occupando. Non ergo habet motum
localem Verbum illud , et Sapientia illa solida esl et
ubique ». — Ex praedictis innotescit, quod Deus esl ita
ubique per essentiam, quod nec spatiosa magnitudine
diffunditur, nec, uno deserto loco, alium occupat, quia
localem motum non habet. Ideoque Auguslinus, volens j
praescindere ® a Dei puritate omnem localem motum a
et localem circumscriptionem , potius dicit, omnia esse \
in illo , quam ipsum esse alicubi , nec lamen ipsum
esse locum, qui non est in loco, in libro Ocloginta ^"Kns».
trium Quaestionum ' ita inquiens: «Deus non alicubi
est. Quod alicubi est continetur loco, quod continetur
loco corpus esl; Deus autem non estcorpus: non igi-
tur alicubi est. Et tamen, quia est et in loco non esl,
in illo sunt potius omnia, quam ipse alicubi; nec lamen
ita in illo, ut ipse sit locus. Locus enim in spatio esl,
quod longitudine et lalitudine et altitudine corporis
occupatur; nec Deus tale aliquid esl. Et omnla igitur
in ipso sunt, et locus non est; locus tamen Dei, sed
improprie, dicitur templum Dei, non quod eo conti-
neatur. Id autem nihil melius quam anima munda in-
telligitur». — Ecce hic dicit, Deum non esse in loco.
Sed intelligendum est , eum non esse in loco localiter,
scilicet quia nec circumscriptionem nec localem mo-
tum habet.

Ad hoc autem solet opponi sic: Quotidie fiunl ^'ppoi^
crealurae, quae ante non erant, et in eis Deus est,
cum ante non esset in eis: est ergo ubi ante non erat,
ideoque mutabilis videlur. — Sed licel quotidie inci-
piat esse in creaturis, in quibus anle non erat, quia illae
non erant; hoc tamen fit sine sui mutatione, qualiter
in mundo coepit esse, qiiein fecit, tameii sine sui mu-
tabilitale; similiter et desinit esse, in quibus ante eral,
sine sui mutatione, nec tamen ipse deserit iocum,sed
locus desinit esse.

lam safticienter demonsiratum videtur, quomodo
omnia dicanliir esse in Deo, et Deus in omnibus; quam
disceplationem (|uasi incidenter suscepimus, quia id
videbatur poslulare res , circa quam noster versabatur
sermo. Disserebamus enim de scienlia sive sapientia
Dei, et cum diceremus^ Deum scire omnia, quaesitum
est, ulrum propter cognitionem, quam de omnibus
habet, dicerentur omnia esse iii Deo, an alia ratione
hoc diceret Scriptura. Huius ergo quaestionis occasio
in praemissam nos deduxit dispulationem.

Respc m

Epilo( 1

' Cap. I. Haec verby (cum paucis Jectionibus vaiiantibus)
Beda sumsit ex S. (Jregorio , liomil. 34. in Evaiig.

2 Vel potius 1. de Spiritu sancto , c. 10. n. 115, etc. II.
n. 116. — l>ocus s. Scripturac cst Isai. 6, 6: ct volavit ad
me etc. — In textu Ambrosii codd. .\ B C ter habcnt Serapli, pro
Serapldm. In fine capituli Vat. cum plurimis edd. ostenditur
pro monstnitur.

^ Hcspicitur Sap. 8, 1.

* lipist. 1 87. c. i. n. II. — In quo textu Vat. aliaeque edd.
fumus lo(() hiimus, refragantibus omnibus codd., cdd. 1. 8el

originali, in quo Jcgitur; sicut humus, aut humor, aut aer, aul
lux ista dillundilur.

5 Enarrat. in 1'salm. 147. n. 22, sed muita a Magislro hic
et in pracccdcnte loco omissa sun(.

" Codd. .\ B C li praecidere.

' Quacst. 20. — Vat. cum paucis edd. Quod enim alicubi
pro Quod alicubi. Circa finem textus post locus non est omnes
edd., cxccpta Vat., addunt nec in loco est, scd rcfragantibus
codd. et originali.

8 Codd. .\ 13 ct edd. 2, .3, 7, 8, 9 doceremus.

DIST. XXXVII. I». I. DIVISIO TKXTUS.

¥,:i7

COMMENTARIUS IN 1)ISTIN(T1()NKM XXXVll.

Pahs I.

Qiiornodo Dcus sil iii r('l)iis cl iii locis roi|Mif;ililnis.

El (juoniam demomtraluin est ex parte , (jtwmudo oinnia divanlar ess<; in l)eo.

DIVISIO TKXTIS.

Supra egit Mugister , (juoiuodo omuia suul iii
Deo. llic secuudo agit, (iiioiiiodo Deiis sit iu rebus
et in locis corporalibus. Et quouiam ad esse in loco
et iu re uiutabili sequitur luutatio iu co (juod iu
illo est, ideo agit secuudo ' de Dei imiiuUabilitate
in loco, infra distiuctioue eadem ultra mediuiu,il)i:
Cumqiie divina natura etc. Priiua pars habet tres
partes. lu prima uarrat, quomodo Deiis est in
locis et iu rebus, et per nuctoritates couflrmat. In
secunda nititur dictorum aperire iiitelligeutiam, ibi :
Quomodo autem Deus hahitat in honis etc. lu
tertia osteudit iutellectus uostri ad lioc capieudum
iiisuiricieutiam, ibi : Ex praedictis patet, quod, Deus
uhique totus est.

Prima pars tres habel secuudum tria capitula.
In prima ostendit modos esseudi Deum in rebus. In
secuuda vero confirmat auctoritatibus , quod Deus
est ubique per essentiam, ibi: Ne autem ista, quia
capacitatem humanae intelligentiae etc. In tertia
ostendit, quod Deus in solis Sauctis habitat per gra-
tiam. ibi: In Sanctis vero hahitat , in quihus etc.

Quomodo autem Deus hahitat. Ilaec est se-
cunda particiila, iii (jua excitat ad diclorum iiitcl-
ligeutiam, et liabet baec pars tres partes. Iii prima
ratioiiabiliter mauuducit. In secuuda slultam ratio-
iiem excliidit, ibi: Sciendum est etiam, quia , ut
ait Augustinus. In tertia iu admiratiouem erigit,
ibi: Illud quoque mirahile est. Sacramciita ciiim
diviua magis suut adinirabilia qiiam iiitelligibilia.

Ex praedictis patet, quod Deus uhique tolus.
Haec est tertia pars, iii qua osteudit insufricientiam
ad coguoscendum , quomodo Deus est ubique per
esseutiam : el haec pars babet tres partes secuu-
dum tria capitula. Primo enim ostendit, quod intel-
lectus nostri iion sutriciunt. Secundo excludit eos
([ui praesumtuose solvunt, ibi : Quidam tamen, im-
mensa ingenio suo metiri etc. Tertio vero abiicit
eos qui irrationabihter quaerunt, ibi: Solet etidm
ah eisdem quaeri, quomodo Deus etc; ubi osteii-
dit, quaestionem eorum esse frivolam et respousioue
indignam.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligeutiam huius parlis quaeritur de
existentia Dei ubique; et circa hoc tria priiicipaliter
quaeruntur.

Primo quaeritur, utrum esse ubique conve-
niat Deo,

Secundo . utruiii esse ubique sit proprium Dei.

Tertio, qualiter couveniat Deo esse ubique.

Et quantum ad primiim. quia esse ubique po-
test distribuere pro omnibus rebus et pro omnibus
locis, duo quaeruntur.

Priiuo , utrmn Deus sit in omnibus rebus.

Seciindo. utruiu sit iu omnibus locis.

' Val. suppressit secundo, quani vocem ex antiquioribus
mss. et ed. I revocavimus, et quidem iuste, ut evidenter ap-

paret ex paulo iongiore lectione cod. R: ideo primo agit , qtio-
modo Dem sit in rebiis . et secundo etc.

638

SENTENTIARUM UB. I.

ARTICULUS l.

Quod esse ubique conveniat Deo.

\\\

sll

QUAESTIO I.

Ulrum Deus sit in omnibus rebus.

Quod autem sit in omnibus rebus, ostenditur sic.

1. Philosophus in prima philosophia: « Quanto
Fnndamenu.aliquid siiuphcius, tanto a pluribus indigetur et in

pluribus invenilur^»; sed Deus est simplicissimus
in flne simplicitatis: ergo invenitur in omnibus.
Sed non reperitur nisi ubi est: ergo est in omnibus.

2. Item. quanto causa prior, tanto universahor,
ergo causa prima est universalissima; sed quanto
ahquid universalius, tanto influit in phira: ergo cum
prima causa sit universalissima, influit in omnia'".
Sed omne quod influit in aliquid, est illi praesens
secundum virtutem — nusquam enim et nunquam
operatur agens nisi per praesentiam virtutis — sed
Deus propter suam simplicitatem est idem quod sua
virtus: cum ergo virtus Dei sit in omnibus, et
substantia est in omnibus.

3. Item , hoc videtur per impossibile : quia
omne quod est in uiia re limitata, ita quod non est
in alia, est limitatum et arctatum; sed hoc est im-
possibile circa Deum : ergo non est in una re, quin
ii) omnibus sit.

4. Item, si Deus est in una re, ita quod non
in alia, aut potest esse in illa, in qua non est, aut
non: si non potest, ergo non est omnipotens; si
potest esse, et non est, cum res non mutetur, ergo
mutari potest. Ergo si Deus non est in omnibus
rebus, aut non est omnipotens, aut non immulabi-
lis; quorum utrumque est impossibile.

Contra: 1. Quanto aliquid magis seiungitur a
.\d opposi- natura tenebrosa, tanto est impermixtius et sub
nobiliori luce cognoscit; sed Deus clarissime cogno-
scit: ergo maxime a natura tenebrosa seiungilui'.
Sed oinnis crealura tenebra: ergo Deus aut in
nuilis, aul in paucissimis est rebus creatis.

2. Item, quanto motor inagis distat a mobili,
tanto sufTicientius movet — unde sutflcientius movet
anima quam forma naturalis ^ et Intelligentia quam
anima — sed Deus est motor et operator sutflcien-
tissimus: ergo summe distat ab omni mobili : ergo
aut in nullis est rebus, aut in paucis.

3. Item, «omnis virtus unita plus est infinita
quam multiplicata S); sed divina virtus est infini-
tissima: ergo unitissima. Sed quanto aliquid magis
est unitum, tanto minus diffusum et in paucioribus
repertum: ergo etc.

4. Item, quaeritur: quae necessitas est. Deum
ponere * in rebus oinnibus? Videtur, quod nulla ex
parte Dei. Nobilitatis enim est in agente, quod pos-
sit agere ubi non est, similiter, quod possit facere
eflectum per se stantem — alioquin opera Dei ma-
gis sunt debilia quam opera artificum creatorum,
quae salvantur in esse , ipsis absentibus — ergo si
nulla necessitas est, videtur ergo esse superfluitas.
Sed impossibile est, in Deo esse superfluitatem:
ergo etc.

c 0 N c L u s I 0.

Deus est in omnibus rebus , cuius ratio est tum \
perfectio ipsius, tum indigentia rerum. '

Respondeo: Dicendum, quod Deus in omnibus concinsi
rebus est, sicut ipse David^ testatur dicens: Si \
ascendero in caelum, tu illic es etc.

Necessitas autem exislendi Deum in omnibus
sumitur tuin a parte perfectionis ipsius , tum a
parte indigentiae rerum. A parte ipsius pi'opter B.-iiionei

. , . parle Oi

suminam wimensitatem et summam potestatem;

1 Ilacc propositio coilecta vidctur cx iis, quac Aristot., XI.
Mctapli. c. I. (X. c. 1.) dc priinis pi^iiicipiis cioquilur, scil.
quod sint siriipiiciora , conlincaiU oninia, ct (|uod, ipsis pcreni-
ptis, cetera siniul pereant. — Vcrba nio.\ subse(|uenlia m fine
simplicitatis sumta sunt ex libro de Causis, prop. 20. (cd. Bar-
dcniiewer, aiias 21.) In pluribus cdd. iibri dc Causis legitur
sic: infinita simplicitalis simplcx.

- Cfr. libr. dc Causis, prop. I. ct 20, iam supra pag. 471, nota
3. allcgalae. — De propositionc proximc subsequenli ait Aristot.,

Vll. Phys. text. 9. (c. 2.) : Unde est principium motus, est simul
cum eo quod movetur. Cfr. et 1. de GcMier. et Corrupt. text. 54.
(c. 7.). — Aliquanto infcrius pro suam simplicitatem codd. SZ
summam simplicitatem , cod. K summam suam simplicitatem.

3 Vat. voci natiiratis pracmittit materialis vel. Vocabulum
Intelliijeniia , quod proximc se^putur, significat hic Angelum.

* Libr. dc Causis. prop. 17.

■' Pi'o ponere codd. L 0 esse.

6 Psalm. 138, 8.

alii

iiin

DIST. XXWTI. 1». I. \KT. I. Ql AKST. I.

031)

18 e\
crea-

lil.is.

iini.
iiiio

et utriiis(iuc ratio cst summn .<impliri(as. Quia oiiiiu
suiniuo siiuplcx (;st, ad iiihil arctaluiu, idco iii oiiiiii-
|)iis iiiV(Miitur taii(iu;iiu iinnirii.su in. ; {\\\\:\ siimiuc
siiuphix, idco iu iiirmituiii i<irlii().si.s.sini.i(ni, vl i(l(>o
virtiis ciiis iii omiiihiis; ct viiliis idciu cst (piod
sultslaiitia, ct idco uccesso cst, (juod sit iii oiimihus'.

Ex parte credtnrae est neressitas, (piia crca-
luiM lialict iii sc po.ssihililalcni ct nanilatem, et
iitriiis(iiic causa cst, ipiia producta est de uiliilo.
Quia cnim crcatura est et acccpit ^ esse ab alio,
(lui eaiu tccit esse, cum priiis noii csscl; ex lioc
iion cst suiim esse , et idco iiou cst purus actus,
sed halicl possibilitalem; cl ratiouc hiiius liahct
lluxihilitatcm ct variabililalcm, ideo carct stahilitate,
et idco uoii potcst esse iiisi per praeseutiam eius
(pii dcdit ei esse. Exempliim hiiiiis apcrlum i^st in
impressione formae sijjilli iii aipia, (iiiae nou couser-
vatiir ad luomeutiim , uisi praesentc sigillo. — Et
itcrum, quia creatur;i dc nihih^ prodiicta cst, idco
hahct vanitatem; et (iui;i, niliil Y;uiiiin iii sc ipso
1'ulcitur, necesse'^ est . (piod oiunis creatura susten-
tetur per praescnliam Verilatis: Et est siinile : si
(piis poneret corpus pondcrosum iu aere, (piod est
(piasi vanum. non suslentaretur. Sic et in pro-
posito.

1. .\d illud ergo (piod ohiicitur dc distantia et
permixtione, diccndum, quod triplicitcr unitur ali-
(pud alicui : aut secundum praesentiam tantum ,
aut secundum praesentiam et dependenliam , aut
secundnm prae.sentiam et dependentiam eiconcomi-
lanliam in materi;i. Primo modo est radius in aere,
secundo modo anima in corporc. lertio modo liquor
in liquore. Quod primo modo est iu aliquo non per-
niiscctur, simililer (piod sccundo modo est non
permiscetur proprie , sed solum (luod tertio. Et

priiiio (luidciu iiiodo csl Dciis in rchiis. nori .scniiido
V(d tcrlio.

"2. \(l illiid (|ii()(l uhiiciliir *\i' (lislaiiti;i moloris uiic'" J'-

.... , . «l.KltU

;l iiiohili, dicciidiim, (piod cst dist;iiili;i pcr ;ih.^cn-
ti;iiii, ct h;icc impcdit, noii uiv;it ;i(l motiiiii; cl cst
distaiili;i pcr iiidcpcii(lciiti;uii, cl li;u;c iiivat, (juia
(jii;uilo motor pcrlcctior csl cl ;d)Soliilior, miiiiis de-
pciidct (!t cst siiniciciitioi : ct hoc iiiodo (lisl;il hciis
eti;uii pr;u'S(!iis.

3. Ad illiid (piod ohiicitur. (piod virtus iuiit;i
cst magis inllnita; diccnduiu , (juod uiiitas virliitis.
(piae lacit ;ul cius iu;igiiitii(liiiciu , pcr sc ;itlcn(litur
rcspcctu snhiccli, pcr ;iccidcns rcspcctu ohiccli.
U(»s|)cctii ;iut(!iii subiecli atlcnditiir pcr siihiccti sim- Voundum.
plicilatcm, rcspcctu ;uiteiu ohiccli pcr iii(lisl;uiti;iiii

a virtute, qui;i virtus t;uito potciilior, (|ii;iiito ohie-
cto ^ propin^piior. Quoiii;uu igitiir virtiis divin;i iii
suhstantia est simplicissima cl niUKiinuii a suhstiui-
lia eloiig;itur, ideo in uuiltis est iurmilissiiiiJi. (iiiia
unitissima in iiiultis, ut iii uno. << rhi^pic cuiiu est
centrmn illiiis polcnti;m)), sicut dicit Trisniegistus *.

4. Quod ultiiiio ohiicitur i;uu soliitum est. qiiia
necessitas cst cx p;irtc Dei ct creatunie, siciit vi-
sum est. — Quod ergo ohiicitur. qiiod agens crea-
tum ubi uon esl operatur et elTectum producit, (pii
sine ipso stat; dicenduin, quod non est similc in
Deo. Nam si ;iltendatur lioc iii ;irtitice creato, hoc
venit ex defectu perfeclionis: quia euim agens crea-
tum limilatum est, et differt a sua virtute, potest
operari per virlutem uhi non est; rursus, qiioniain
agit e.T supposilione et non potest in totum, ideo
effectus non totaliter depeudet ab ipso. Deus autem
habet condiliones oppositas. quia in/initus, et idem
est in eo virtus et substantia, et lolum producil;
ideo non est simile ^

SCHOLION.

I. Siniiil ciini quacstionc pcincipaii solviliir alia connexa
quaestio, in 4. ad opposil. proposita, scii. (tc causa , quare
Deus est in oninihiis rclius.

Douni inesse oinniljus rebiis (H locis , fido cortum est.
Haec inexistentia Dei secundum omnes doctorcs est prorsus
singuiaris et supereminenter continet omiies modos pracsentiae,

secundum quos creaturae, et corporales et spiriluales, silM pos-
sunt esse praesentos, sod seclusa omni imporfoctiono , quao
comitatur illos modos in croaturis. Undo Doi praesentia impli-
cat I. qiiandam « praesontialitatis indistantiam » (infra a. 3. q. 2.'
vol coe.vistentiam , sed non eam, qua substnntiae corporales ,
quantitato praeditae, sibi coexistunt , ita nt .sii una extra aliam .

' Miro modu S. Doctor dc lioc loquitur in itinerario mcn-
tis in Deiim, c. o. et 6.

- .Nonnulli codd. ul FiV cc accipit; Vat. cil I. creata
pro creatura. Paulo inforius pro sed Val. cum cod. cc perpe-
ram quia.

3 Cod. T hic inserit ergo , et paulo snporius anto nitiil
cnm pluribus aliis codd. ot od. I omitlit quia. Paulo infcrins
pro Veritatis codd. X bb cc cum edd. 2, 3, i, o, 6 virtutis.
De rationibus hic allatis cfr. supra d. 8. p. 1. a. 2. q. 2. ad 7,
et Anselm. , Monolog. c. 13. \i. 20. seqq.

* Pormulli codd. cum sex primis edd. suhiecto ; lectio prava,
quia contoxtui non rospondet.

^ Haoc vcrba in ncrnKMi.'^ Trismegisti operiiius non in-
vonimus, at in Alani al) hisulis libro, Thoolog. Regulae,
regul. 7, iibi sic logilur : « Deus est sphaera intelligibilis.
cuius centrum ubiquo, circumforontia nusquam » , quao vorba
etiam ab Alox. Hal., S. p. 1. q. 7. m. I. cilanlur ot Trisme-
gisto addicunlur. R. .Mbort. v<>ro in Comment. I. Senl. d. 3.
a. 18. ait: .Noscio. quis fiiit iste Trismogistiis, et crodo, quod
liber confiolus ost. Omnia onim qiiao dicitiir dixisso Trismogistiis.
invoni in quodam libri» magislri Alani, qui confoctus ost do
quibusdam propositionibus gencralibus et supponitur commen-
tum eorundem.

« Cfr. August., IV. do Gon. ad lil. c. 12. n. 22.

640

SENTENTIARUM LIB. I.

ol tantum pars alterius contingat alterius partcm ; 2. implicat « m-
Umitatis existentiam , ut iiliid quod est continens intra , ut anima
in corpore » (ibid.), seclusa tamen omni dependentia , anaiogo
modo, sicut lux est in aere; 3. implicat causalitatern, qua Deus
immediate operatur « per virtutis influentiam » (ibid.) « portans
omnia verbo virlutis suae » (Hebr. I, .3.). Constat etiam,quod
simplicissima Dei essentia simul est eius i)otentia et opeiatio.

II. Attamen de ralione propnn et formali ubiquitatis Dei
est controversia inter Scotum eiusque scholam et sciiolani S. Tiio-
mae. Nam S. Tliom. (S. I. q. 8. a. I. et alibi) ex praesentia
Dei per operationem concludit eiusdem praesenliam per essen-
tiam. Omnes concedunt, lianc argumentationem esse veram , si
est a posteriori, cum essentia, potentia et operatio in Deo in re
minime ab invicem separari vel distingui possint ; si vero intel-
ligitur a priori , ita ut ipsa ratio operandi sit ratio formalis
divinae ubiquitatis, Scotus (hic q. unica, et II. Sent. d. 2. q. 4.)
contradicit asserens , quod , si per impossibile Deus non ope-
raretur in aliqua re, tamen ibi esset, et e contrario , si non
esset in aiiquo loco, tamen posset ibi operari, scil. in dislans.
De hac controversia cfr. Caietanus ad locum cit. ; Rada , contro\ .
28; Macedo , coll. 9. ditT. 3. aliiquc plurimi. S. Bonav. a di-
versis traliitur ad utramque partem ; ipse autem praesentiam
Dei utroque modo probat, scil. a priori quidem per immensi-

tatem et simplicitatem Dei, quae ad nihil arctatur quoad inti-
mitatis praesentiam; a posteriori autem per causalitatem et
operationem , a qua ipsa essentia et potentia et operatio crea-
turarum intime dependet. Haec fundamenta conceduntur ab
omnibus. Actionem in distans , quam contra Scotum S. Thom.
(loc. cit. ad 3.) in nullo agente admittit, S. Bonav. (solut. ad 4.)
saltem quoad Deum negal. Infra a. 3. q. 2. etiam asserit, quod
« praesentialiter princiy)3\iter non respondet operationi; nam
praesens esl aliquis alicubi, etiamsi non operetur ». — Nolandum
est id quod in solul. ad i dicitur de (riplici differentia inter
agens creatum et increalum, scil. quod agens creatum habet esse
limitatum, unde praesens esse non potest nisi uni loco — quod
virtus eius dilTert ab ipso — quod agat ex suppositione et non
in totum, id est supponendo materiam , circa quam agit; unde
etiam effectus dependet ab ipso in fieri , non in esse.

III. Alex. Hal., S. p. I. q. 9. m. 3. — Scot., de hac et seq.
q. hic q. unica ; Report. hic q. 1. 2. — S. Thom., hic q. I. a.
I ; S. I. q. 8. a. I; S. c. Gent. III. c. 68. — B. Albert., de hac
et seq. q. hic a. I. 2. 3. 7. — Petr. a Tar., hic q. I. a. 1. —
Richard. a Med., hic a. I. q. I. — ^Egid. B., hic 1. princ. q. I. 2.
— Durand., hic p. I. q. I. — Dionys. Carth., de hac et seq.
q. hic q. I. — Biel, de hac et duabus seqq. qq, hic q. unica.

QUAESTIO II.

Utrum Deiis sit in omnihus locis.

Secundo quaeritur, ulrum Deus sit ubique lo-
caliter, id est, utrum sit in omnibus locis. Et quod

norij videtur.

1. Boethius in libro de Trinitate^: «Deus ita
Ad opposi- esse ubique dici videtur, non quod in omni loco,

sed quod omnino in loco esse non potest».

2. Item, hoc ipsum videtur ratione, quia, sicut
vult Philosophus% locus ad locatum magis compa-
ratur in ratione formae; sed Deus est forma excel-
lenlissima: ergo respectu eius nulla est forma, ergo
nullus locus.

3. Item, alia ralione videtur, quia quadruplex
est conditio loci iii respectu ad locatuin , scihcet
continere , salvare , mensurare et terminare '\
Continet locus ut vas, mensui^at ut quantilas, salvat
ut natura^ terminat ut finis; sed Deus secundum
nullam liarum conditionum comparatur ad locuin :
ergo etc.

k. Item , prima et propria passio essendi in loco
est dimensio *, ergo quod magis recedit a dimensione, '

minus est in loco; et quod raaxime, minime; et
quod omnino recedit, nullo inodo est in loco; sed
Deus est huiusmodi: ergo etc. 1

Contra: 1. leremias vigesimo tertio^: Cae/ttmFu"**»»» ■
et terram ego impleo ; sed omne quod est in loco , ;
ipsum implendo, est in loco secundum quod locus.

2. Item, hoc videtur ratione , quia loci, secun-
dum (fuod locus, est indigentia ad locatum, ut ab
ipso repleatur''; sed omnis creatura vanitas, vanitas
autem non replet nisi per veritatis praesentiam:
ergo ad hoc, quod locus repleatur, necesse est, Deum
adesse. Sed hoc posito, ponitur Deus esse in loco,
ut locus est.

3. Item, maior est indivisio ' formae ad mate-
riam quam locati ad locum; sed forma non unitur
materiae nec permanet nisi per Dei praesenliam :

' Cap. 4: Quod [Deus] ubique esl, ita dici videtur, noii
quod in onini sit loco (omnino enini in loco esse iion potest),
sed quod ei omnis locus adsit ad euni capiendum, cum ipse
non suscipiatur in loco; atque ideo nusquam in loco essc dici-
tur, quoniam ubique est, sed non in loco.

2 Libr. IV. Phys. tcxt. U. (c. 2.): « Quaie videbitur spe-
cies ac forma cuiusquc lociis esse, quo terminatur magnitudo
et materia magnitudinis; hic eiiin) est uniuscuiusquc terminus ».
Et IV. de Caelo et Mundo, text. 35. (c. 4.): « Dicimus autem
id quidem quod continet, formae esse, quod autem continetur,
materiae». — Paulo inferius post formae Vat. cum cod. cc addit
qwim in ralionc alterius generis causac.

3 Arislot., IV. Phys. text. 30. (c. 4.).

■• Vide textum Arislotelis hic , nota 2.

■' Vers. 24.

" Quod sequilur cx definitione loci apud Aristot., IV. Phys.
text. 41. (c. 4.); « Locus est contincntis tcrminus immobilis
primus », quae definitio iuxta Aristotelem convenit loco, ut lo-
ciis cst , non loco, ut vas esl: sic enim locus non est immobi-
lis. — Propositio subsequens alludit ad illud Rom. 8, 10: Va-
nitati enim crcatura subiecta est. — Paulo post pro replet codd.
G K T fl perpei-am repletur.

"^ Sive unio. — Aliquanto inferius verba ut natura non
perlinent nd Aocem Deus, sed ad qualibet re, ita ut scriptoris
mens haec sit: Deus cst in qualibel rc, quatenus res est na-
tura.

DIST. XX.WIl. I'. I. AUT. I. glAKST. II.

(i/i

\ coni-

h) lo-
id \o-

ergo iimlU) iniiiiis; iicc loc.itiim loro. Scd (|ni;i por
l)(M pt';u'S(>iili;im l'orm;i imiliir m;il(>ri;M', l)i>iis (>sl iii
(pi;ilitu^l r(5 iit ii;itm;i : cij^;») ciim pcr Dci pnicsim-
tiiun iinialiir el s;ilvctur l()(;;itiiiii in loco. D(>us csl
in loco , ut est locus.

h. Ilcm. csl pr;ics(Miti;i cl siinult;is sccuiifliiin
l()(Miin cl sccimdiim tcmpiis; scd Dciis p(M'rcclissi!iic
est pr;ics(Mis (Mnlihct rci: (M'g() sccnndiim lociim (>t
tcmpiis. Sod (pi;i(! suiit pnicsenlia s(HMiiidiiiii t(Miipiis,
sunl in (^odciii tcmpon^: ci[i:o cl ill;i (pi;ic siint
pr;u'senli;i seciindiim lociim, smit iii co(l(>iii loco:
si ergo Dens (>st pr;u'seiis oiimi loco. Dcus est iii
loco, non t;intnm, ul est rc^- , scd eti;im, iit csl l,ocu.s.

CONC, i.usio.

Dcus est in omni loco, non antcrn circmnscriptivc,
nec definiUrc , scd sccumlum cxccllentiam ct
per praescntiam. supplcns loci indigcntiam.

Respondeo: Diceiidiim, ipmd triplcx est condi-
tio, secuiidimi (luaiii com[)ar;itur locatiim ;ul locum.
Una, secundum (]ii;iiii ' c.\.ccllitur , et h;iec esl
[)roprietas salv;itioiiis; sic eiiim locatum indigel
loco, et locus complet eius indigentiam et con-
servat naturam , et secundum luuic [)ro[)rietatem
sola cor[)or;ilia smit in loco, non antem spiritualia,
([uia non recipiimt inllneiitiam a loco corporeo.

Alid (>st [)ro[)ii('l;is. sccimdum (|ii;im loc;ilum ae-
(jii;iliir cl [(ro|i()rlion;iIiir loco: cl Ilicc csI jiro-
[)ri(>l;is coiiimciisiir;ilioiiis . cl scciiikIiiiii li;inc con-
diti()ii(>m |)ro|)ric cor|)or;ili;i siiiit iii loco, i|iii;i ill;i
.sohi siiiit c()iiiiii(>iisiii';iliili;( . mid(> ciriMimscriiimitm.
S|)iritii;ili;i ;iiilciii miiiiis [iro|iri(>: ii:iiii iioii >iinl
coinin(Misiir;ilivc r(>s|icctii [Kirtiiim. siinl 1;iiii(mi de-
rmitiv(> r(>s|)ectii lotiiis-. '/'crfia (>.st condilio, seciiii-
diim i[ii;im loc;itiim cxccllil Io(miiii. vidclicct ([iiod
|i(>r siii [)r;ie.seiiti;im rc[)lcl cl sii|i[)lel iiidigcnlLim
loci. L()( iis (>iiim siiie IoimIo [iriv;itiis esl (>t indigcns.
si(Mil coiic;ivit;is (kmiH sin(> org;iiio.

Oiioiii;im igitiir Dciis ;id iiiill;im i rc;iliir;iiii
couip;ir;ilur, ii(>c .sciMnidum nilioiicm inferiorilalis ,
nec aetiualitalis , scd supcriorilafis el excellcnlijie:
D(>us iioii est iii loco i|ii;(iiliim ;ul primam. (>t .sv-- conciiisjo.
cniulam |)ropri('l;iteiii . .sed soliiin (|u;iiitiim ;ul
tertiam, scilicet quod [)er pr;ie,seiili:im su|)[)let loci
indigentiim. N;un locatmn [icr pnu^sciitiam r('[)let
vacuit;item distaiili;ie: Deus ;uitciii [)er pr;u,>sciiti;un
replet v;uiilatcm esseiili;ie, el ilh ([uidem sine liac
esse iion polest \

R\ his [):itet res[)oiisi() ;ul ohiect;). N;un i;iti()nes honwnn de

. arifiiinentis.

proh;iiiles, Deiim esse iii loco, iil cst uxmis, (Moce-
(liint secundmn terliam conditifMiem, iil |);i.tet; ra-
tiones vero ;ul o[)[)!)siliini secundum [iriiiuuii et se-
cundam, .scilicet salv;i,tionis el termin;itionis.

SCHOLIOK

I. Haec quiiestio diCfert ;i praecetlente , ciim S. lioiia^. (i.
itrg. ad opposit.) distingiiat locum, ut est res, sub quo respectu
ad quacstionein pracced. pertinct, et ut est locus , sub quo
respectu spccialcs dinicultates discuticndac sunt. .Vd rcin Aiex.
llal. (S. p. I. q. 9. m. 3. q. collater.) de diHercntia intcr locu-
tionem: Deus est in omni re , et aliam: Deus est ubique, sic
ait: « (aini liico : Dcus est in onini re, dico liabitudinem coii-
servaiilis ad conservatum. Sed conservatum magis cst in con-
servantc quam e converso, quia conservans continet conser-
vatum ad minus virtualiter. Brgo e.\ hoc, quod dicitur: Deus
est in omni re, ponitur, (piod res sint in Deo et contineanlur
ab illo, et non e converso. Scd ciim dico: Dcus i^sl ubiquc.
nihil pono esse in Deo, sed pono , ipsum replerc omnia ubiv.
— Pro intelligenlia quaestionis notanda cst quadruplex conditio
loci ad locatum (arg. 3. in lundam., et infra p. II. ;i. !. q, I,
in corp; II, Sent. d. 2. p. II. a. 2. q. 1.).

II. Communiter distinguitur quadruplex niodus essendi in
loco: circumscriptive , quando totum locatum rcspondet toti
loco, et partes locati rospondent partibus loci, sic sunt corpora
in loco; defmitice , quando rcs esl in uno ioco ita, ut non in

alio, scd tamen lnla iii toto loco et tola iii |).irtibiis loci , sic
anima est in corporc ct .\ngelus in loco; sacramentaliter, sicul
solummodo ss. ("orpus Chrisli csl totiim sub tota spccie ct eiiis
partibus, sed .simul etiam siib aliis spccicbus, iion autem ubi-
quc; repletive, iit dicunt S. Bonav. ct .Mex, Hal. ad significan-
dum modum prorsus singularem, (juo Deus inconlusc et im-
permixtc omnibus inest , omnia replet, continet ct in immen-
sum superexcedit. Hic modus loqucndi muluatus esse videtur ex
ler, 23, 24, ct S, .\ugust. (I, Conf, c. 3.) : « Quae imples omnia,
contincndo imples... quae imples omnia , tc toto imples omnia ».
— Verba in fine corp. « Deus pcr praesentiam replct vaciiita-
tcm esscntiae » e(c, bene cxplicantiir a S. Tliom. (S. p. I. q. !*.
a. 2.): « Deus omncm locum replct, non siciit corpus ; corpus
enim dicitur rcplerc locum, in quantum noii compalitur secum
aliud corpiis ; scd ))cr hoc quod Deus cst in aliqiio loco , non
cxcluditur, quin alia siiit ibi, in)mo per Iioc rcplci omiiia loai,
quod dat esse omnibus locatis , quac replent omnia loca ».

111. Alex. Ilal., S. p. I, q, 9, m. 2. — S, Thom., hic q. 2,
a, I. — Pclr. a Tar., Iiic q. 2. a. I. — .Egid. 11.. hic 2. princ.
([. I. — Duraiid., Iiic p. I. q. 2.

• Vat. et ed. I repetunt hic locatam.

2 Supple hic et paulo supcrius post partium vocem loci.
— Vat. commensurabilki ino commensurative, et defiribitia
pro definitive.

^ Scnsus est : et illa repletio, qiia locatum rcplct \acuita-

S. Bonav. — Tom. 1.

tem dislantiac, esse non potest sinc hac replctione, qua Deus
rcplet vanitatcm essentiae crealurae. Cfr. .Viisehi)., Monolog. c. 13.
seq. <'t c. 20. seqq. — Paulo ante pro vanitalem essentiae Vat.
cum noiinullis codd. vacuitatem essenfiae.

64:2

SENTENTIARUM LIB. l.

ARTICULUS II.

Esse uhique est Deo proprium.

Consequenter quantum ad secundum articulum
quaeritur. utrum esse iihique sit proprium Dei. Et
quia proprium est quod soli convenit et semper ' .
ideo quantiun ad hoc duo quaeruntur.

Primo, utrum esse uhique conveniat soli Deo.
Secundo, utrnm conveniat ei semper sive ab
aeterno.

QUAESTIO l.

Utrum esse uhique soli Deo conveniat.

Quod autem soli Deo conveniat . videtur.

1. Viigusiinus in libro de Symbolo'-: « Ubique
Fundainenta esse esl Deum esse»; sed nulii creaturae convenit

Deum esse, immo hoc esl Dei propriissimum: ergo
nulh creaturae convenit esse ubique.

2. Item, Ambrosius in hl>ro de Spiritu sanclo*:
«Cum omnis creatura certis suae naturae sit cir-
cuuiscripla iimitibus. esse ubique et in omnijjus
rebus divinitatis el doininationis esi proprium».

3. Itein , hoc, ipsum videlur ratione, quia oiniiis
creatui'a, per se exislens et in se , est hoc aliquid *:,

^ sed omne quod est hoc aliquid, est singulare, et

omne singulare est hic et nunc , et nihil tale natum
est esse uhique: ergo solius Dei est esse ubiqiie.

4. Item, conditio ista, qua Dens est ubique.
convenit Deo ^alione suae immensitatis: sed immen-
sitas est [)roprietas solius Dei , quae nuili creaturae
potest convenire: ergo nec esse ubique.

CoNTHA hoc: 1. obiicitur de imiversali , quo-
Ad oppoii- niam universale est semper ei ubique", et tamen

tum.

non est Deus. — Si tu dicas, quod est iibique re-
spectu suorum singularium et non simphciter; obii-
citur tunc, quod aliquod universale est, cuius sin-
gularia sunt ubique, et impossibile est aliquid fieri.
quod non sit eius singulare vel in singulari, ut hoc
universale substantia: ergo est ubiqne.

2. Item, obiicilur de numero , qui est in omni-
bus entibus, et nihil potest fieri, in quo non sit
numerus ° ; et praeterea , in omnibus entibus est
unus numerus: ergo cnm numerus non sit Deus ,
esse ubiipie non est propiium solius Dei. — Si
dicas , quod non est ibi totus, sed secundum par-
tem et partem; obiicitur de voce, quae est in au-
rilius diversorum tota et in toto aere: esto quod
vox esset ita magna , quod per totum mundum
audiretur, tunc esset ubique tota et una. Prohatio':
quia si multae, cuin infinitae sint partes aeris, et
vox sit in qualibet parte: tunc ergo infinitae .snnt
voces actu; quod est impossibile.

3. Item, ohiicitur de anima , quae est in qua-

' Secundiun Aristot., 1. Topic. c. i, ct V. c. 1, ct Porphyr..
de Praedicab. c. dc Proprio quatuor inodis sumi potest propi'ium:
vel quod convenit soli, scd non omiii; vcl omni, scd non soli;
vcl soli cl omni , scd non scmper; vcl soli et oiniii cl sempcr.
Ilic |)roi)iiiim quarto modo sumitur vel, ut dici solct, in sciisu
stricto.

- Ad Catcclium. (Scrni. III.), c. 7. n. 7: Iloc est cnim essc
Deum, ubiquc csse totum.

^ Libr. I. c. 7. n. 81. Clr. liic lit. Magistri, c. I. In tcxtu Iiic
allato pro divmilalis Vat. cuni cod. cc Dei virtntis, cl subinde
pro (lominationis plurcs codd. cum. ed. 1 durationis.

■' Sivc substanlia. Cfr. supra pag. 020, nota 3. — Quod
attinct ad w//(orm, cx Aiistot., dc Pracdicam. c. dc Substantia
nolentur liaec: « Omnis autcm subslantia vidctur lioc aliquid
signilicarc. In primis (i. c. singularibus) igitur substantiis indu-
bitabilc cl vcruin csl , (|uo(l hoc aliquid significant. Indivi-
duiiin ciiini ct uiium numcro cst quod significatur. In sccundis
Ncro substanliis (i. c. generibiis ct spcciebus) videtur quidcm

similitcr... non tamcn verum cst, scd magis quale aliquid s\gn\-
ficant; nccpic cnim unum cst quod subiectum est, quemadmo-
dum prima substantia, scd dc niultis homo dicitur ctanimal».
Et I. Postcr. c. 24. (c. 31.) ait: .Ncqiic pcr sensum est scirc ;
si cnim est scnsus talis huius (i. c. singularis rci) ct non huius
alicuius (i. e. universalis); scd scntirc /<oc aliguid QSt necesse,
et ubi et nunc. Universale autem, quodestin omnibus, impos-
sibile est scntirc ; ncquc cnim Iioc aliquid csl, nequc luinc
ncque ubi; iiequc enim uliquc csset univcrsale; quod enim
semper est et ubique universale dicimus essc.

•' Vidc notam praeccd.

" Xam (iiiodlibct ciis ]iro(Iii(tiim , co ipso quod csl singu-
lare, crit nunicro iinum. — Scqucnli propositioni haec subiccta
est scnt(!ntia : iii onmibus entibus collective sumtis est numerus
determinatus. — In conclusionc post ergo cum cod. T repctil unus.

' Pro Probntio Vat. prolatio , (piam voccm , suiiprcsso
puiicto anlcccd(!nti , cum vcrbis et una immcdiate coniuiigil.
Mox post parte cod. V interscrit aeris.

DIST. XXWIl. I». I. \HT. II. ()CM:sT. I.

i\Mi

lilicl |Ki!'l(' aitim;ilis tola, iil siipra iiioiislraliiiii i^sl':
nsto or^'o , (|iio(l lu'\v,i aiiimal ^'i^MiiUMim ila iiia-
»\\\u\\ (|iiasi toliis mimdiis, tiiiu" aiiima cssct iilii-
(|ii(^: cr^M) (|ii()(l iioii sit, hoc cst pi"()|ilcr (lcrcctiim
corporis. (U iion siiiim. — Si (licas , (jiiod cst iii
|)liiriliiis laii(|iiam iii iiiio loco. iinilc miii(|iiam iiiia
aniiiia cst iiisi iii imo coi^iorc; ohiiciliir dc coriiore
(Ihrisli , (jiiod loliim ct iiiU^griim (\sl in divcrsis al-
tarihus distinctis.

/i. It(3iii, oliiiciliir pcr riUioucni. (aiiii cnim dc
natiira siiio;iilaris sit ess(^ hic cfiniiic, laiiKMi aliciii
dat Dcus scmpcr esse, iit An<^elis: ergo pari rationc
alicui dahil cssc iibitjHc.

0. Ucin, si ali(pia diio iiiscparahililcr siinl miila.
iihicuiiKpic cst iimim. (U altcnim; scd hiimaiia na-
tura et divina iii Christo inseparahilitcr siiiit iinita:
ergo uhi est diviua'', (H liumaua. Sed diviiia natiira
esl iihi(pie: crgo et liumana, et sic elc.

eoNGi. r sio.

Soli Dc.o propric cl singularilcr convenit
cs.se ubiquc.

Rkspondeo: Dicendiim, ipiod esse uhique, sicut
n(5iusio. dicunt Sancti , convenit soli Deo proprie et singula-
riler, ita quod nulli (^onvenit alii, nec intelligi po-
Ratio. test convenire, si recte intclligatiir. — Nam Deiis dici-
lur esse ubique, ita (piod ex parle Dei intelligitur ^
identitas et tolalitas , ex parte loci pluralitas et
universalitas. Per conditionem identitatis excluditur
universale, quod quainvis sit in omnihus singulari-
bus, tamen secundum aliiid et aliud suppositum, et
ita numeratum. Per conditionem totalitatis excludi-
tur mimerus; nam quamvis mimerus sit ubique,
tainen secundum aliam et aliam partem. Per condi-
tionem pluralitatis a parte loci excluditur spiritus
creatus, qui quamvis sit in plurihus partihus corpo-
ris, non tamen ■* in omnibus nisi ut unitis. Per con-
dilionem universalitatis excluditur corpus Christi
sub Sacramenlo, quod quamvis sit in phiribus, non
tamen est in omnibus nec esse potest, quia hoc
solum convenit ei sub Sacramento.

1. :2. 3. Et ita patent priinae instantiae. Quod
op- tamen obiicitur de voce, intelligendum. quod gene-

Brnm.

I ralio .scnsihiiiimi m iiicdio csl pcr (hlliisioncm, imdc
non mimcraliir vo\ , siciit iiec lii\ . nisi ad iiiiiiie-
ralioiiem siisceplibilis — imdc (piol siml aiircs, lot
siiiit voces. (pioiiiam vo\ in acrc cral miiltiplicabi-
lis, cl iioii iiiiilliplic:ila — cl id(M) p;itcl. ipiod iicc
lolit iiliiqiic aiilc nmncrarioiicm. siciil nci lii\ ilil-
I Tiisa , iicc rtti/ciii posl mimcratioiiem. Kl ideo exem-
' |)liiin dc c\islciilia vocis noii (>st miillmii similc Dco.
h. .\(l illiid (piod ohiiciliir . ipiod Dciis dat
scmpilcriiilalcm : (liccndiim, i|iio(l t;im cssc iibitiiie, niireruni
(pi:im sciiipcr , imp()rl;it (pi.md;iiii mlmiNilciii; cl iii- m ..»»p ««m-
ruiil;is sciiipilcriiiliilis csl inruiil;is diir;itionis. (|ii;ie '"^
est secundiim |)otenli;im : et liaiM- non repiigii;il
cre;itur;ie, (pii;i iion impcdit diir;itionem (•re;iliirae
esse /inilaiii tictu et in/iiiitam polcnlia; ct ideo
oinni durationi creatunie necesse est aliipiid ;i(liici.
Sed (^sse ubitpic dicit imniensitatern actii , (piia
, importat simultatem locorum; el h;iec repiignat crea-
turae, el idco non potesl ei onmiiio communicari.
Oommuiiic;itur l;imen secundum i)ossihilil;it<!m crea-
!ur;ie, .secundum ipiod parlicip;it maiiis et mimis de
iwitiira spiritu;ilit;itis. N;im nihil esl oiimino .spiri- \..i,nii(imii.
: tiiale nisi solus Deus, sicut dicit .\ugustiiius de Mo-
I ribus Ecclesiae"': « Solus Deus est incorporeus, quia
omnia replet». Creaturae aiitem qu;iedain sunt spi- Tripiex spi-
rituales per abstractionem , ut iiiiiversale et nuine-
rus; et ista possunt esse in pluribus propter com-
munitatem ad plura, et ita secundum sui plurifica-
tionem. Quaedam spiriluales sunt per separationem
a maleria corporali, ut animae; et ist;ie sunt in
pluribus. tamen non nuilliplic;itis. Quaedam ;iutem
spirituaies per unionem, ut corpus Christi est cibus
spiritualis naturae", quamvis sit verum corpus, et
ideo quasi est medium inter aniinam et Deum , et
ideo in quantum cibus phis sapit naturam spiritua-
litatis; et ideo est in pliiribus, nt sunt plura loca,
non tamen in omnibiis , quia ratio cibationis non se
extendit ad omnia. Et sic patet . quare sub Sacra-
mento est in pluribus.

5. Quod obiicitur de inseparabiliter unitis, sol-
vendum est per interemptionem ' , cum alterum
excedit alterum , ut palet in geiiere et specie. Quod
obiicilur, per unioncm homo est Deus; dicendum,
quod hoc intelligitur per communicationem idioma-
tiim; similiter et esse ubique convenit per idioma-
tum communicatioiiem.

' Dist. 8. p. 11. q. .3. — Piiiiio post pro qunsi cod. T ctim
aliqiiibiis aliis cockl. ut, et in fino argiimcnti pro sxtnm cod. K
tmimae.

2 Snpple ciim Vat. cst.

^ Cod. Z intcUifjatur , cod. \V addit essc.

* Cod. T subiicit est.

^ Vorba cilata iii libro de Moribus Ecclesiae non liabentiir,

sod in Gcnnadii iibro dc Ecclosiaslicis Dogmatibus (qui olim
nomini Augiistini addircbatnr) c. II. sic Icgilur: .NMhil incorpo-
roiim ot invi.sibile naliira crcdendunK nisi soliim Uonm Palrem
et Filium ct Spiritnm sanctiim ; ([ui e\ -^o incorporous crodi-
tur, quia ubique ost et omnia implet et constringit.

" Val. ciim cod. cc animoc.

^ Cfr. siipr.i pag. S7, nota i.

644

SENTENTIAKIIM LIB. 1.

SCHOLIOK

I. Qiiiituor conditionos, qii;ie soli di\in;i(' ubi«|nit;jti conve-
niunt, ex ipsa eminentia divinae perlcctionis rcsultunt, ct faciie
inielliguntur per argumenta ad opposita. — Verba in solut. ;id 2:
€ quot sunt aures, tot sunt voces», intelligendae sunt de ,s7)P-
ciebus in inedio et in organo reccptis, non de ipsa voce. Ea-
deni fere solutio quaestionis et obieclionum invcnitur apud
Alexandrum Hal., S. Thomam , Hichardum a Mcd. ;iliosque.

II. Aiex. Hal., S. p. 1. q. 9. m. o. — S. Thom., hic q. 2. a. 2;
S. i. q. 8. a. 4; Quodlib. H. q. I. a. 1. — B. Albert., Iiic
a. 8; S. p. I. tr. 13. q. 55. a. 3. q. incident. — Petr. a Tar., hic
q. 2. a. 2. — Richard. a Med., hic a. I. q. 3. — .tgid, H., liic
2. princ. q. 2. — Durand., dc hac et seq. q. hic p. I. q. 2.
— Dionys. Carlh., hic q. 2.

>.ffl

QIIAESTIO II.

Uirum esse ubique ah aeterno Deo conveniaL

parte
mativa.

Seciintlo quaeritur , utruni esse ubique conve-
niat Deo seuiper sive aeternaliter. El quod sic, vi-
delur :

1. Quia, sicut semper se habet ad tempus.
Argg. pro ita ubique ad locuni ; sed ante omne tempus Deus
"^'^ "* "^' fuit semper: ergo ante omnem locum Deus fuit
ubique.

± Item, proprium Dei essentialius ei convenit
quam propria passio alicui subiecto; sed propter
necessariam convenientiam passionis ad subiectum
distributio suppositoruni inciudit distributionem tem-
porum' — unde « dici de omni est, quod non est in
quodam sic, in quodain non, nec alitjuando sic,
aliquando non » , sed in quolibet et seinper — ergo
similiter hoc quod est ubique includit sempiternita-
tem: ergo esse ubique seinper convenit Deo, ergo
ab aeterno.

3. Item ; res sunt in Deo , et Deus in rebus ;
sed res sunl in Deo al) aeterno: ergo a relatiuis ,
cum dicantiir hacc ad convertentiam -, Deus est in
rebus ab aeterno, sed non nisi in omnibus: ergo etc.
Si dicas , quod non dicuntur correlative; contra:
cum dicitur: Deus est in rebus, non significatur
respectus nec dependentia Dei ad res, sed rerum ad
Deuin: ergo nihil aliud est dicere, Deuni esse in
rebus. quam res esse in Deo.

4. Item, si Deus non fuit ubique ab aeteino,
et fuit. ergo fuit alibi quam ubique; et modo est
ubique: ergo mutavit locum, ergo in Deo cadit
mutatio. Sed hoc falsum: ergo et primum. Si tu dicas,
quod mutalio est in connotato; conlra: cum diciliir:
Deus est in loco. non notatur ^ effectus, sed solum

necatiT.

Dei praesentia: ergo videtur, quod secundum hoc
non significelur nuitatio in connotato, sed solum in
ipso Deo: restat ergo per impossibile, • qnod Deus
est ubique aelernaliter.

CoNTHA : 1. Ubique praesupponit ubi, et ubi Pro
praesupponit locum; et locum. non est ponere nisi
ex tempore: ergo et Deum esse ubique, non est
ponere nisi ex tempore.

2. Item, bene sequitur: Deus estubique, ergo
est in caelo, ergo destructo consequente, destruitur
et antecedens; sed ab aeterno non fuit in caelo:
ergo etc.

3. Item, bene sequitur: Deus estubique, ergo
in ista domo ; sed ista domus non fuit nisi ex
tempore et post initium temporis: ergo et esse
ubique.

c 0 N c L u s I 0.

Esse ubique convenit Deo ab initio rerum et lo-
corum , qui connotantur , non aeternaliter ,
nisi per esse ubique intelligatur praesentiali-
tas divinae immensitatis.

Respondeo : Dicendum , tjuod esse ubique dupli- i>istine«
citer potest accipi de Deo, sicut et esse semper.
Uno enim inodo semper importat divinam immen-
sitatem secundum durationem , et sic idem est quod
aelernitas, et convenit Deo aeternaliter; alio modo
connotat simultaiem temporis , et sic convenit ei a
principio lemporis. Sic esse ubi(/ue uno modo im-
portat praesentialitatem divinae iinmensitatis, per

_ l

' Scnsus est: sed propri;i passio rei creatae non con-scnil
tantum omni et soli , scd etiam semper. Cfr. supi-a pag. 6i2,
not;i I. Dc notionc distributionis vide supra pag. 99, Scholion,
i. n. 2. — Vei b;» , quac mo.\ citantur , sunt ex Aristot., i.
Postcr. c. i. Clr. etiam V. Topic. c. I.

- Cfr. Aristot., de Praodicam. c. de Relntione. — Verbis u

relativis significatur modus argumentandi, qui nititur in habi-
tudine unius rclativorum ad alterum, et generaliter exprimitui'
his propositionibiis: posito uno relativorum, ponitur et reliquum;
remolo uno rclativorum, romovetur et reliquum.
^ Cod. Z connotatnr.

niST. XXXVII. I'. I. AHT. Fl. OIMIST. II.

(;/i:

1.)

uisio I.

(|iiaiii cst iiracsoiis oiniii ci (|ii()(l csl, sivcsihi, sivc
alii; cl sic idciii cst Dcmii essc vhHjni' i\\uH\ Dciiin
my immcnsum. El sic conv«!iiil Dco aclcnuilUer ;
cl scciiikIiiiii Iioc promlit prhmi ralio.

Alio iiiodo, proiit coimolal locinii crcatum sive
tn.mi.rci)i: cl liiiic coiivciiil ci ah inUio rcniin cl loco-
riiiii pro|)tci' (■onnolaliiiii , cl convcnit scmpcr ; ct
adlinc est proprinin, (piia coiivcnit soli. cl scinpcr
iino inodo. licct noii actcrnalitcr; siciit cliain iii
dcinonstralivis '. Kt sic proccdit scrinn/a ratio. VA
islc inodiis accipiendi Dciiin osso iihi^pic, cst iisita-
tior. ct sccinidiiin luinc inodmn noii convcnil ci ao-
leriialiler.

3. Qiiod vero ohiicitiir contra lioc, (jiiod con-
Yeiiiat aetcnialiter per snaiii conversaiii; dicenduin,
ipiod iion est sna conversa^ Cnm cnini dicitnr, (piod
res sunt iii Deo, hoc intclli<i;itiir ratione excmplari-
tatis, et nihil connotaliir actii; sed ciim diciinr Dciis
essc in rehiis, connolatnr aTKpiid crcatnm. Nain
nihil esl in eo^ (piod noii esl: crgo si Dens est in
rehus et locis, rcs et loca siiiit; non-ens tamen se-
cimdum se hene est in exemplari tanqiiam iii priii-

argK
0 I le af
ni M.

cipio. Indc li;icc: Dciis csl iii n*hns, noii csl cori-
V(!rs;i hiiiiis: res siiiit in Dco, scd h:icc : Dciis csl
cxcin|)lar nMiiiii , ct nlni(|iic cst vcra aelcrnaliler.
Kl hiiius: Deiis i!st iii n-hiis, conversa esl: res cori-
tiiicntnr ;i Dco ct con.scrvanlnr ;ili ipso.

h. .\d illiid (piod ohiicilnr, ipiod si Dciis iioii
fuit iihiipic. cl iiiodo cst . crKo (!st miit;itiis; diccri-
diiiii, (jiiod iioii siMpiiliir. (pii;i lioc non (!St j)n)pt«;r
iniil;ili()ncm Dci *.

Qiiod ohiicitnr, (jiiod iihi(jiic non connot;it clTe-
ctum, scd solnin j)r;icsciili;iin: dicciidiim, (jiiod j)rac-
senli;i imi)orl;it ii:ihitiidiiicin :i(l diio. scilicct ciiis
(jiii [iniesens est, et ciii (!st jinu^seris, et idco |)otcst
esse iiice|)tio i;itioiie rei ciii i^niesens est, nori riovi
eflectiis.

Qnod ohiicitur ;i(l ojij^ositum, procedit seciindmn
quod ubi(iuc connotat locum creatiini.

Qnod l;uneii ultiiiio ohiicitnr, non v;ilet, irnmo A(1 3. pro
est ihi ialKicia ;icci(l(Mitis. sicut liic: iste tnan^niliis nva.
incipil hahere tres: iioii ergo omnis tri;ingiiliis scm-
jier iKihnit trcs, qiii;i non fit dislrihnlio pn» p:«rti-
hus^ ut niinc. sed simpliciter.

SCHOLIOK

I. (^ontliisioncs racilc intolliguntur, supposita ilia distinclioiie
cicoa sensuni vocabuionmi esse tibiqur ct esse semper. in sensii
absoluto, qiii tainen est minus iisi a*iis (ad 2.), primum signiti-
cat diviinm immensilatiMii , quatenus importat praoscntiam in
habitu ot iictu pri)iio , sod cum sumitur, prout connolat croa-
tas res et locum , imporlat praosenti nn in ndu secundo et sup-
ponit creationom. Simili inodo esse seiiiper signidcnt vol absolute
aeternitatem, vol connotando tompus el supponondo inllium tom-
poris. — Ullimnm argum. pro parte negativa morito roiicilur
pro|)tor fallaciaiii accidentis , quae committitur, (luando id quod
vere praedicatur do snbiocto ivspectu accidontis, quod iiabot,
praedicatur otiam de subioclo qua tali. Ita in exemplo proposito,
quando in tabiil i dolineatur triangulus, verum est, sed tantum
per accidens , (jiiod ista i\iinvii incipit liabore tros angulos, sed
absolutc ab aeterno comp(>tit triaiigulo jialxMV ties angulos.

Unde est failacia accidonlis, « quia iioii fit distribulio pro par-
libus ut nunc, sed simpiicitor », id est, locutio omnis triangu-
lus non supponit i)ro triangulo , (juatenus por accidens mmr
dolineaiur, scd simpliciter pro trianguio (|ua tali. Eodoni modo
in illo argiimcnto falso fii traiisitus a sensu absoluto proposi-
lionis : Deus esl ubique , ad sensum per accidens veriim, quando
domus incepit aedificari. — S. Tliomas (hic q. 2. a. 3. ad 2.i

1 aliiquo esse ubique accipiunt solumniodo iii sensu usitatiore ,

! quatenus connotat locum creatum ; unde maiorem in arg. I .

! pro parto affirm. non dislinguunt, sod simpliciter negant. Tamon

! in ipsa doctrina non est difforentia.

11. Alox. Ilal., S. p. I. q. 9. m. 4. — S. Tlioni., Iiic q. 2. a. 3;

i S. I. q. 8. a. 4. — B. Albert., hic a. i. — Petr. a Tar., hic

I (|. 2. a. 3. — Uichard. a Mcd., hic a. I. q. 3. ad •'J. — .-Egid. U..

I hic 2. princ. q. 3. — Dionys. Cartii., hic a. 2. in princ.

1 Simul audi: sciontiis suo modo est. In his enim propria
passio monstratur sompor inesse sive convenire subiecto, licet
sit quid creatuin. Ad hoc ait Boeth., in Comment. in Aristotelis
libr. d' Intcrpretatione, (>dit. secund. libr. III. in principio: Aliae
vero sunt (propositiones), quae non sempiterna significantes,
sunt tamen et ipsae necessariae, quousque iila subiecta sunt,
de quibus propositio aliquid affirmat aut negat, ut cum dico:
homo mortaiis cst, quamdiu homo est, tamdiu hominem mor-
talem esse necosse est. .Nam si quis dicat : ignis calidus est ,
quamdiu oslignis, tamdiu ex nocossitate vera est proposilio. —
Paulo inferius pro non convenit ei aeternaliter aliqui codd.
ul 1 Z convenit ei iemporaliter.

- Nempe proposilio: res sunt in Deo, non idem significal

ac haec: Deus est in rebus. l)e differenlia harum proposilionum
cfr. supra d. 36. dub. I, el Alox. Hal., S. p. 1. q. 9. m. 3, c\
/Egid. Rom., hic. — Mo\ pro et nihil codd. X Z nihil iamen.

3 Multi codd. cum odd. 2, 3 perporam in Deo; codd. FLO
Nam in nullo est Deus.

* Vat. cum paucis mss. addit sed rermn.

^ Ita foro omnes codd. ; cod. S pro rebus , cod. T a iirima
manu in rebus, Vat. cum cod. cc de iribus. Sensus nosliae
loclionis est; distributio per signum omms referlur ad paries
subiectivas ( sivo inforiores sub tolo universali ), prout sunt sim-
p//wYcr secundiim oarum naturam, non prout fiunt hicetnunc.
V. g. Iiiangulus formatur. — Paulo superius Vat. sola fuit
pro fit.

646

SENTENTIARUM LIB. I.

ARTIGULUS 111.

Qualiter Deus sil in rebus.

Tertio loco prineipaliter quaeritur de terlio ar-
ticulo, scilicet qualiter Deus sit in rebus. Et circa
hoc duo quaeruntur.

Primo quaeritur, utrum Deus sit in omnibus
rebus aequaliter sive uniformiter.

Secundo quaeritur, quibus modis, et qualiler
Deus sit in rebus.

ati

QUAESTIO I.

Utrum Deus aequaliter sil in omnibus rebus.

parte ainr-
mativa

Quod autem sit unilbrmiter, videtur:

1. Quia, sicut dicil Pliilosophus \ « prima causa
Argg. g.ro uno modo se habet ad omnia , hcet omnia non ha-

beant se uno modo ad ipsam » ; sed omnia in Deo
sunt uniformiter. quia sunt vita et creatrix essen-
tia: ergo muUo fortius Deus in omnibus rebus esl
aequahter et uniformiter.

2. Item , quod est ubique totum est aequahter
et uniformiter ^ ; sed cum Deus sil simphcissimus.
est ubique tofus: ergo aequaliter et uniformiter est
in omnibus rebus.

3. Item, unicuique rei intima est materia et for-
ma: sed forma non unitur materiae nisi mediante
appeUtu, appetitus autem ortum habet ab essentia^:
sed hoc non posset nisi per Dei praesentiam: ergo
Deus magis est inlimus omni rei quam sua forma.
Sed forma unicuique rei est summe intima: ergo
Deus in termino intimus est cuilibet. Sed quod habet
esse in termino est luiifonniter: ergo etc.

4. Item, hoc ostenditur per impossibile: quia.
si Deus non est aequahter in rebus, ergo cum '
magis intime est in una quam in aha, ergo in ali-
qua non est summe inlime: ergo aliquid est in re
intrinsecum, in quo non est Deus: ergo Deus non
est intimum quod est. Sed lioc est impossibile: ergo
et i)rimum.

Sed contra: 1. « Omne quod recipitur in aliquo. i^roi
est ibi per modum recipientis, et non recepti° » ; sed
creaturae non sunt aequaliter capaces Dei: ergo non
est aequaliter in eis Deus.

2. Item, sicut se habet intellectus ad primam
lucem, sic ens ad primam essentiam , et vivens ad
primam vitam " ; sed maior intellectus magis parli-
cipat divinam hicem: ergo perfectius ens , et perfe-
ctius vivens divinam essentiam et vitam: ergo Deus
perfectius est in uno quam in alio.

3. Item, existenlia Dei in rebus est conserva-
tio reruni': sed non onmes res aequnliler conser-
vantur: ergo non est aequaliter in omnibus.

4. Item, cum Deus sil ubique, solum dicitur
habitare in iustis; sed hoc non esset, si aequaliter
et uniformiter esset in omnibus: ergo etc.

c 0 N c L u S I 0.

Deus uniformiter est in rebus , quatenus noii con-
notatur effectus; sed quatenus uni creaturae
Deus dat plus quam. alii , magis dicitur esse
in una quam in alia.

Respondeo: Ad praethctorum inteHigentiam est oistincii
notandum . ([uod Deum esse in rebus dupliciter po-

' Philosophus hic inleliigitur auctor libri tle Ciuisis, qui
prop. 24. ait: Causa prima existit in oninibus rebus secunduni
unam disposilionom, scd r(>s oriinos non existunt in causa j)rima
secundum unani dispositionem. — Dc minori liuius argumenti
vide supra d. 36. a. 2. q. I.

' Cod. T in marg. non incongrue addit in omnibus.

^ Quid sibi volit haoc sentonlin, t^xphcat .\loxandor Ual., ut
invenies infra in Scholio liuic quaoslioni adiuncto. — .Mox post
posset codd. 0 V insonmt csse. In lino argumonti auctoritate
piurimorum codd. posuimus in termino intimus est, et dcindc
in termino i. o. summo sive quantum possibiio tjst, pro quo
Vat. intimior intimo cst intimus , ot deindc /'/( intimo pro m
termino. Cod. '1' primo loco intimior est intimo , et cod. W
snmme et in termino est intimus.

* In pluribus codd. ut H P Q V desideraltu' cnm. Paulo
inferius pro intimum. Vat. ciim nonnullis mss. in omni, cod. T
a secunda manu intimum omni.

^ Libr. de Causis, prop. 10. 20. seqq. Cfr. etiam Boeth.,
V. de Consol. prosa 4.

6 Cfr. liber de Cau.sis , prop. 18. scqq. — Immediate post
pro maior intellectus codd. M P Q magis intrlligens ot cod.
T cum aliquibiis aliis magis inteUectus. \n initio argumenti
pro sicut se hnbet intellectus codd. P Q .sicut se habet intel-
lifjens.

■^ Cfr. hic a. 1. q. 1. seq. — Voci existentia in initio hiiius
propos. codd. .V D Z aa lY et plures alii praefigunt ex , qua
particula addita propositionis sentontia clare apparot.

DIST. XXXVII. !'. I. AKT. III. QHAKST. II.

i\'u

u, 3.

lerini-

im de
omen-

i. pro

. pro
alVn-

tosl iiit('lli<,M: unn inodo, iil idcm sil (|iio(l csso
pracscntciM ciiililict rci , noii coiniohtiKlo crrcctiim :
ct sic imiibrmitcr cst in omiiihiis rchiis. co (|iio(l
iiitimiis (!st (■iiilihct \v\ ct simiinc |)r;icscns ct loliis
iii (iiialihct ni. Alio niodo potcst connolarc cljrclinii ,
siciit artifcx dicitur in artillcio esse per connotalio-
iKMii clTcctns et per imprcssionem snae similitndinis;
el sic, cnm imi creatnrae plns det (luani alii, ma<,Ms
est in ima (piaiii iii alia, — Kt hoc potesl (^ssc tri-
pliciler': vel cxUuisim, (|uaiitiiiii ad ca (|uae liahent
esse diuturnins , ut in corpore incorrnptihili pliis
(]uain in anima sensihili ; \t)\ iiUcn.s-iiH' , (|uantnin ad
t'a (|nae haheiit essc nohilius , nl in aiiima scnsi-
hili - (luain in cor[)ore incorrii|)lihili ; vel ulroijuc
iHodo . nt iii aniina rationali (|uain in corpore cor-
iiiptihili.

Ilis visis paleiit ohiccla ad nlraiiKpie partem.
Procednnt eniin his diiahus viis. iit patet, exceptis
duohus priinis ad utranKpie partem.

Quod enim ohiicitnr, (luod Deus nniformiter se
hal)et ad omnes res; si intclligatnr uniformilas e\

va.

parlc ilirini c.ua , venun esl; si aiilciii iiitcHi^'alur
ex parlc ijfccliis , ralsiim est. niioniam Dciis niiiror-
mitcr cl slahililcr cxislciis, (•ctcr.i iiiovct ' cl imil-
tos cl varios cHcctiis iirodiicil. cl cHiciciido divcisa
in r(;l)us lacit, ipiod res non se hahcant iiiiirormiter
ad ipsiiin. Quoniam i(];itiir. cnin dicitnr Dimis esse
iii /y7;/^v, iiiio modo coiinotatiir clTccliis. alio modo
non : idco iiiio iiiodo coiiccditiir . ipiod sil imiroiini-
lcr. alio iiiodo (piod iioii. Similitcr c coiiviTSO. ciiiii
dicilnr. ipiod oiiiiiia siiiil //( l)co, mio iiiodo potcst
coiinotari clTccliis, siciil [lati^t in praedesliiiatione el
rcprohalionc. el sic non csl miiformiler : alio iriodo
iioii coimotatiir elTectns. ct sic unilbrmiler.

Quod ohiicitnr itiirnm ad opf)()siliim . (uiod omiie aii i. pro

I • •. . I • • .• 1 ''■"■'* ""'<'''

(piod rccipitiir. est per inodimi rcci[)K!iilis; dicen-uva.

dnm, (|iio(l vcriini est. nhi reccqilum (le[)endet a

reci[iiente. ut S[)(M-ics^ a virtnte cof,'noscente ; in

pro[)osito auteiii noii sic est. IJiide diviiia (!s.scntia.

existeiis in vi\. noii acci|)it iiiodiim rei; el sic [latet

illud.

80H0LI0K

J. ll;ic(; (iiiiicstio . a ));mcis ;intiq(iis cxplicilc (i-;iclat;i , viam
sternit ad scquciiteni (nuicst. cnodandani. — In arg. ,3. intcr fun-
duni. ditlicilis lociis: « forni;i noii unitiir materiac nisi mediantc
api)ctitii ; ;ii)pctitus ;uitcm ortiim hahei ab essentia^, profundc
ab Alcx. Hal., S. p. 11. q. 86. m. 2. a. 2. § \. cxplicatur: « In omni
motu sivc ad form;im sive ad situm primimi principium molus
intrinseaini cst appctitus. Hic ctenim cst vis a (]rc;itorc omni-
bus indita crc;iluris, pci' qu;im ad siii complcmcntum ordinaii-
lur et in suo coinplcmento stant ct radicantur. Ncc soliun sic cst
in crc;ituris , sed ctiam in crealurarum essenlialibus principiis,
quac sunt m;itcri;i ct form;i, ;iclus ct potcntia.Neque cnim mcf/ma
SB ipsa movctur ad foriuam , quia . cum null;im dctermincl, non
magis movcretur ad h;m(: quam ;id iliam ; ncquc forma se
ipsam facit in matcria ; sed per appetiium insitum utraque ad
invicem ordinantur ct pcr ;ippetitum huiusmodi inscparabilitcr
coniunguntur. >'cc soliini a!>pclitus rem completam in csse
scquitiir, scd in ipsis rcruni principiis essentialibus i-adic;itur
el fundalur. Et sicut cst in motu ad formam , sic cst in omni
motu non violcnto: in omni cnim motu appctitus cxcitat mo-

torcm ad motuni. Ex ijuo patet , ipsuni essc principiuni motiis
intrinsectm universale ». Pcrgit cxplicans differcntias ;ippcti-
tuum ct corum in (|uil)iis cst appetitus , s(;cundum quod magis
vcl minus luibcnt vcl dc forma vel de m;itcria. Illiid ;nit('m
principium intrinsccum motus ct vitae minimc cxcludit infliixum
primae causac, immo euin postulat, ut ibid. ;i. I. S 1. proba-
tur. — Ex lioc Alcxandri loco patct, crrarc Trigosiim (Sum.
(|. (). ;i. •').), (|ni, iuillo codicc vcl cditionc siiffnigantc, tcxtum
muta^ it ijonendo ortum habet ab esse pro oiium habet ab es-
sentia, hacinnixus rationc, (juod scil. antiqua lectio nulluni sen-
sum hiibcrct.

Quod anim;i scnsibilis perfcctius h;ibc;it cssc quam corpus
incorruptibilc, m;)gis cxplan;itur III. Scnl. d. 21. a. 2. (|. 2. ;id .3.
(cfr. S. Thom., S. 1. q. 70. a. 3. ad 2.).

11. Quoad ipsam quaestionem: Alex. Ha!., S. j). 1. ([. 10.
m. 5. — Scol., dc hac et seq. q. Rcport. hic q. 2. — B. Albcit.,
hic a. 6. — Pctr. a Tar., hic q. I. a. 2. — Ricli;ir(I. ;i Mcd..
hic a. I. q. 2. — Diirand., dc hac cl scq. q. hic p. I. q. I.
— Dionys. Carth.. hic q. 2. circ;i med.

QUAESTIO II.

Quibus niodis Deus in rebus esse dicutur.

Secundo qnaerilur. cjnihns niodis, ct qnaliter
sit Deus in rebns. Et assignat Magisler dupliciter
modos existendi Deuin in rehus. Et nnuni modnm

accipit aij Augustiiio de praesentia Dei ad Darda-
num^ qui dicit, (juod (( aliter est Deus in omnibus
crealuris, aliter in Sanctis, aliter in Chrislo. hi crea-

• Vat. cum multis codd. perper;im diipliciter.

^ Supple cum cod. H plus.

3 Respicitur illud Boeth., III. dc Consol. metr.

Terraruni caelique Sator, qui tempus ab aevo
Ire iulies stabilisque manens das cuncta raoveri.

■* Scilicct intciitionalcs, quae coiicurrunt ad actum cogni-
lionis.

5 Epist. 187. c. 12. Vidc hic lit. Magistri , c. I. ct 3,—
Verba tcxtus citali In creaturis singnlis per naturam , in San-
ctis per inhabitanfem gratiam , in Christo iii Vat. desunt.

648

SENTENTIARIM LIB. I.

liii'is singulis per naturain. in Sanclis per inhabitan-
tein gratiain, in Cliristo per unionein ». Aliuin ino-
(luin acci[)it a (iregorio, qui dicit super quintum
Canticoruin ', « quod Deus est in reiius tripliciter,
scilicet polenlinlUer , praesentialiter et essentiali-
Quaestio fer » • Quaeritur ergo de distinctione , sufjicientia

conuexa. ...

et online isloruin inodoriim.

1. Et oljiicitur contra assignalionein Augustini:
obiicitur aut oiiim accipiuntur niodi illi quantuni ad divi-

contra as- ;

sisnationem nam su()stantiam , aul (Uiantum ad creaturam ,
aut (juantum ad elfectus. Si quantum ad elfectus ,
cum innumeraljiles sint, innumerabiles sunt inodi
essendi. Si (juantum ad crealuram suscipientem ,
cum solum duplex sit suscipiens, scilicet nalura et
voluntas, videtur quod lantuin duo sint inodi, sci-
licet per naturam , et per gratiain. Si quantum ad
Dei suhsUvntiam , cum in ea non cadat diversitas ,
erit tanlum unus modus.

± Item, sicut gratia est effectus superadditus
naturae, ita operatio miraculosa: ergo sicut in ha-
bentibus gratiam est aliter Deus (piam in non ha-
bentibus, ita et in re, in qua operatur miracii-
lose, ut in asina Balaam % erit alio modo essendi.

3. Item , sicut gralia gratinn faciens est supra
naturam, ita gratia gratis data, ul piophetia, ita
etiam poena et gloria: ergo cnm ista diiTerant ge-
nere et specie, debent secundum hoc diversi modi
essendi distingui: ergo non distinguit Magister suf-
ficienter.

4. [tem, obiicitur contra assignalionem Grego-
uemGre- rii: aut enim illa assignalio est secundum effectus,

gorii. " . "

^ aut conditiones et proprietates Dei. Si secunduiii

effectus , tunc cuin essentia nulluin connotet effe-
ctum , non deberet poni. Si secunduin conditiones
Dei; sed non tantum esl Dei pntentia, sed etiam
sapientia et voluntas: ergo videtur, quod insufficiei!-
ter assignet.

'i. Item, videtur esse praeposteratio inordine.
Nain secundum rem et ratioiiem intelligendi essentia
praecedit polentinm, et potentia praeseiitiam: ergo
male ordinat.

0. Itein , verborwm inculcatio videtur , quia in
Deo idem est potentia, essentia el praesentia: quae-
ritur ■' ergo distinclio.

CONCLUSIO.

Utraque assignatio modorum essendi Deum in
rehus conveniens est, tam illa quae est Au-
gustini, quam quae Gregorii: illa enim re-
spicit diversitatem modorum essendi in rehus,
haec conditiones eorundem modorum.

Respondeo: Dicendum, quod assignatio Augu-
stini respicit diversitatem modorum essendi Deuuiconoiai
in rebus, sed assignatio Gregorii respicit conditiones
modorum essendi. Dbicuinque enim est Deus , sive
per naturam sive per gratiam, est essentialiter ,
potentialiter , praesentialiter.

Diversitas aufem modoriim essendi accipitur TripM^
penes diversitatem effectuum, et non qualemcumque. modis ».
sed solum trimembrem. Quidam enim est etTectus , ' " ''
secundum quem comparatur res ^ ad Deum per mo-
dum exeuntis ; et hi oinnes continentur sub modo
naturae, extenso nomine. Quidam per modum rc-
deuntis; et hic est effectus gratiae inchoatae, vel
consummatae, vel gloriae, et qiiantum ad hunc est
secundus modus essendi. Quidam est effectus , se- !
cundiim quem comparatur crealura ad Deum ut •
perveniens^ , et hic est effectus unionis , in qua
uniuntur in unitale personae creatura et Creator, ut
homo-Deus. Quoniam igitur tres sunt modi effe-couciui
ctuuin, secundum quos creatura diversimode com-
paratur ad Deum ; ideo tantum tribus modis dicitur

esse in rebus. — Et primus , cnii attenditur quan-siiniiik

1 • •1.1- i 1 "**•

tum ad exituni, assimilatnr lineae rectae; secundus,

quantum ad reditum , lineae reflexae; tertius, quai-

tum ad perfectionem^, assimilatur circulo. Et pri-

mus quidom modus similis est lineae ; secundus, i

quia includit prinuim, similis est superficiei ; ler-

tius, quia utrumque, similis est soliditati. Et ideo i

optiine dicit Apostolus ad Colossenses secundo ', quod

in Christo tota divinitas habitat corporaliter: est ,

enim perfectissime, quia est ad modum circuli, I

quae est natura perfecla, et per niodum altitudi-

nis % quae est quantitas perfecta. Ex his patet sutTi-

cientia et distinctio , et solutio obiectorum.

Assignatio autein beati Gregorii accipitur qnan- .vssig^

tum ad conditiones modorum essendi. In his enim

1 l)c lioc tcxlu, ({iii fiilso iiUi'ibuitur CiiTgoiio , rlV. liic lii.
Mngistri, c. I. Triplcx hic essendi inodus insinuatur ;ib Ansclmo
de Fide Tiin. c. 4. ot a Hichardo de S. Vict., II. de Trin. r. 23.

2 Num. 22 , 2.3. scin]. — Ita Va(. , omncs codd. pro erit
habont erat, quod iniiius coiigruum nobis vidclur. Post mird-
culose supple cum codd. K V X quam in re, in qm non ope-
ratur miraculose.

^ Pro qiiaeritur aiiqui codd. ut (\ I iia bi) qunre.
< Codd. F l{ (T in marg.) creatura.
5 Vat. absquc auctoritale codd. aMit vel perficiens ; deindc
post effectus codd. I) W adiiciunt gratiae. Paulo inferius leciio-

ncin cod. T homo-Deus in. tcxtuin rcccpiinus pro homo et
Deus , ut in Vat. legitur.

^ Cod. T (in ma'g.) perventionem. Mox post tertius, quia
cod. S rcpctit includit.

"^ Vcrs. 9: Quiii in ipso inhabitat omnis plenitudo divini-
tiitis corporaliter. — Mox post perfeclissime supple cum Val.
et cod. cc in eo. Dcin pro natura Vat. cum aiiiiuibus mss.
figura. — Cfr. August. , dc Quant. animae , c. 12. n. 19, ct
c. 16. n. 27, ubi dc priicstanlia circuli agitur.

*' Cod. T iii marginc soliditalis, qui lcrminus inagis con-
vcnicns esse vidctur.

IMST. WXVII. I'. I. l)riM\.

<;v.i

X coii-
(|noa(l
1«.

trihiis (■ii('iiml()(|iiiUir hojiliis (Jrc^^oriiis iMirrcclioiiriii
inodoiiiiii existciuli I)(Miin in oinnihiis, iii (|iiihiis csl
lioc niodo. \li(|ni(l ciiim csl in :ili(|iio sccnndiiin
pracscnliiUilatis indislantiam, iit conlcntiim iii con-
linenle. iil ;i(iiia in vise; ;ili(|uid secniidiim virtutis
influentiam , iit niotor in niohili; ;ili(|iii(l sccimdiim
inlimitatis cxistentiam. , ut illiid (inod est coiilincns
intra, ul aniina in corporc '. VX oinnc quod pcrfc-
ctc csl in rc. necesse est essc (|ii;intuin ;id li;mc
tripliccm conditioiieiii ; et lioc modo est Deiis. Kt
ideo dicitiir e»»c polcnlialiter , pracscntialitcr (^t
essentialitcr , (|ui;i secundum priieseiili;ilit;itis indi-
slantiam, s(M'niiduiii virtutis inlliicntiani, si^ciiiiduiii
iiitimitalis existeiiti;iiii.

Et sic [latet distinctio , sufficientia et ordo ;

(|iioni;iiii sccimdiiin i-;di()ii('m iiitcllii.'ciidi coiidiliones
islae se Indient [ler ^iddilioncm. ct idco hciic ordi-
ii;il l)c;diis (irc'^'oiiiis. priiiio i)r;icscnli;ilitcr ctc.

Mi(liii l;iiiicii liiiiiismodi coiiditioiics voliicriinl opiiiio .ii-
dislin^mcrc peiies snl}stanti<i)n , viriulnn el opcra-
lioncm. '■'. Sed licet iiiodus exislendi esscntialitcr re-
sp()iide;il snl)st;iiiti;ie, cl 'potcntialilcr virtiiti, l;imcii
pracscntialitcr iioii respondct opcr;)lioiii: ii;iiii pivic-
seiis est ;ili(piis ;diciii, (!ti;iiiisi iion opcrctiir.

Ali(iiii ^iccipiiint \H',mt^ f/encra cansarian. Sed "iiiiiiio icr-
ncc illiid videlur coiivcnieiis. (piia es.senlialilcr cnn-
sisterc noii connolat ^mmiiis caiisalitalis.

Aliiini peiies trinitatem vestigii, srilicct mo- opinio qnar-
dum, .speciem eA ordincm; sed omiii;i lia(!C praece-
dit essentia secundiim rationein iiitclli^'eiidi.

SCHOLION.

I. In assignalione S. Augustini connotantui' (liversi e/fedus
praosentiac di\inae, et s('(;un(hini lios distinginiiitin' Ires gradus;
undc sic Dcus non est xnifonniler iii rebus (■i(!atis (clV. q.
praeced.). — Triplcx coini^aratio creatin-ae pei- inoduin exenntis,
redeuntis , pervenientis , sub variis formulis famiiiaris cst Se-
raphico, et sunita cst c.\ Dionysio .\reop. (de Div. Nom. c. 4.
^ i. 10. li; de Caelest. llier. c. I.). — Verba in primo incm-
bro di^isionis posila: « hi (effectus) continentur sub niodo na-
turae , extenso nomine », insinuant, quod naturn hic iii sensu
largiorc intclligitur, ut comi^rehendat simul etiam gratias gra-
tis datas v. g. operationcm niiracuiorum. — Exempluin tripii-
cis iineae sumtum est ex Dionys. (de Div. Nom. c. i. $ 8.). —
De circulo, qui est « ligura simplicissima, capacissima, puichcr-
rima » (IV. Sent. d. 24. p. I. a. I. q. I.), quatenus repraescn-
tat Cliristum , cfr. III. Scnt. d. I. a. 2. q. I. — De altcro exem-
plo, sumto cx Iripiici quantitate, cfr. supra d. 2. q. 4.

II. In expiicanda secunda assignatione , quac fundatur in
verbis per errorem a Sclioiasticis S. Gregorio attributis (vide
pag. 632 col. 11, nota 2.), antiqui magistri in diversas vias abeunt,
quac , quia v(>ra in se dicunt , plus minusve probabilitatis lia-
bent. Positio S. Bonaventurae profunda et plana est; ipsa distin-
ctionem horum modorum, ordinem eorum (quia sequens mo-
dus per additionem quandam gradationem exprimit) ct suffi-
cientiam praeclare expiicat. — Modus distingucndi , secundo loco
positus, est Alexandri Hal. (S. p. I. q. 1 0. m. 4.) , qui dicit : « In
Deo sunt tria: essentia, virtus, operatio... per essentiam est in
rebus essentialiter, per virtutem est in rebus potentiaiiter, per

operationcm pracsentialitcr ». Ilic modus dislingucndi piacel
ctiam Durando et .Egidio H., scd non S. Boiuncntura(!. — Ter-
lius niodus est « pcnes genera causarum », id cst secunduni cau-
sam cfficicntem , excmplarem et linalein. Contra haiic arguit
Seraphicus, ([uod essentinliler noii connotal genus aliiiuod cau-
salitatis. — Quartus modus est .secundum distinctionem modi
(mcnsurac), speciei et ordinis (cfr. supra d. 3. p. I. q. 2 , el
dub. 3.), quae tria S(>cundum .\lcx. Ilal. (S. p. I. q. 18. m. 2.)
in hoc sensu sunt cssentialia , quia refcrunt rem ad snas cau-
sas essentialcs. « Modiis enim dicit rclationem ad Dcum ut ad
efficientcm, species ut ad formam [scil. excmplarem], urdo ut ad
finem ». Unde in hac sententia essentialiter vnspondcnil modo,
praesentiatiter speciei , potentialiter ordini. Sed S. Doctor hoc
improbat his verbis ob brevitatcm obscuris: « Sed onniia haec
pracccdit essentia secundum rationcm intclligcndi ». Scnsus
est : cum cssentia rerum praecedat illas tres relalioncs , se-
querctiir, quod respectu essentiae rerum non csset praesentia
Dei ; quod est falsissimum. — S. Thom. (S. I. q. 8. a. 3.) ciim
multis sic distinguit : « In omnibus est per potentiam , in quan-
tum omnia eius potestati subduntur ; est per praesentiuin in
omnibus , in (junntum omnia nuda sunt et aperta oculis cius ;
est in omnibus per essentiam, in quantum adest omnibus iil
causa essendi ».

III. Praeter locos citatos : Alex. Hal., S. p. I. q. 10. m. 2.
3. 4. — S. Thom., hic q. I. a. 2. — B. Albert., hic a. o. 10.
— Petr. a Tar., hic q. I. a. 3. — Richard. a .Mcd., hic a. I.
q. I. — .Egid. B., Iiic I. princ. q. 2. — Dionys. Carth., hic q. 2.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DlB. I.

In parte ista incidunt dubit;itiones circa litteram
et primo de hoc quod dicit Magister, et est verbum
Augustini, scilicet quod mali non sunt cum illo, ut

caeci in luce etc. Videtur enim iiiale dicere, quia
mali sunt in Deo, quia in illo vivunt, moventur
et sunt ^: ergo si non importatur maior convenien-
tia per hoc tjuod est esse cum aliquo qii;im in
aliquo , videtur, quod sicut mali dicuntiir esse in

• Aristot. , I. de Anima, text. 90. (c. .5.): Videtur enim
contra magis anima corpus continere, egrediente enim exspirat
et pulrescit.

- Plura de his in Scholio huic quaestioni addito. — Paulo

S. Bonac. — Tom. I.

inferius post praesentialiter Vat. sinc causa et absque auctori-
tatc codd. adiungit principaliter, et post pauca pro alicui sub-
stituit alicubi.

3 Act. 17. 28 : In ipso cnim vivimns et movemur el sumus.

650

SENTENTIARUM LIB. l.

Deo, ita debeant dici esse cum Deo. — Iteni, quae
est niagis inipiopria, Deus est cum malis , vel niali
cum Deo ? Videtur , quod haec : niali sunt cum Deo.
Unde Augustinus in libro Confessionum ' : « Mecuni
eras, et lecum non eram»; loquitur pro statu
peccafi. Sed contra ; cum dicit auclorilatem in ca-
suali ', ergo videtur, quod melius dicitur: homo
cum Deo, quam e converso.

Respondeo: Dicendum, quod liaec praepositio
cum dicit a^socialionetn. In societate autem consi-
derantur duo, scilicet nmtuum auxilium et con-
formitas voluntatis. Quoniam igitur soli honi ha-
bent voluntatem conformem et sunt coadiutores
Dei*, ideo de eis sohs proprie dicilur, quod sint
cum Deo , et e converso; quia tunc hoc quod esl
cum non dicit auctoritatem. Quia vero mali non
conformantur nec auxiliantur Deo in sua salute.
Expiicatar sed contradicuut, et tamen Deus adiuvat eos in
'stof/°^"'multis; ideo dicil Augustinus: Mecum eras etc '.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Apud se
hahital etc. Videtur enim male dicere, quia prae-
positiones sunt distinctiuae , quia transitivae'"'. si
ergo Deus a se non distinguitur, male dicitur, quod
apud se erat. Si tu dicas, quod transitionem solum
dicunt quantum ad modum ; contra est Glossa super
primum loannis ^ quae dicit, quod apud notat di-
stinctionem Patris ad Filium.

Respondeo: Dicendum. quod Deus non solum
est in creaturis , sed etiam apud se. Unde Augu-
stinus in iibro Confessionum ' : « Deus est in se ut
alpha et omega, in mundo ut creator et rector .
in Angelis ut sapor el decor, in electis ut iibera-
tor et adiulor, in reprobis ut lerror et horror».
— Quod ohiicitur , quod praepositio dicit transi-
tionem et distinctionem ; dicendum, quod quantum
est de virtute suae significationis, non dicit nisi
transitionem quantum ad modum; quod autem di-
cat quantum ad rem, hoc est ratione materiae sive
terminorum. quibus additur^

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod Deus
hahitat in aliqiio, cum ita est in eo, ut ah eo
cognoscatur et diligatur. Videtur non bene dicere.
quia habitat in parvulis, qui eum non cognoscunt:
ergo non videtur haec ratio conveniens.

Respondeo: Est cognoscere actu, et est cogno-
scere hahitu; et quamvis parvuli iion cognoscant
actu, cognoscunt tainen hahitu , eo quod gratiam
habent et habitum virtutum , sicut dicitur in quarto
libro \

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Quomodo
uhique Deus sit, intellectu non capimus. Videtur
eiiim falsum dicere, quia « quod intelligimus debetur
rationi», sicut dicit Augustinus '"; sed habemus ra- ^
tiones , per quas scimus , Deum esse in rebus po-
tentialiter, praesentialiter et essentialiter. Si tu dicas,
quod non comprehendimus"; similiter nec alia com-
prehendimus, quae dicuntur de Deo: ergo magis
de hoc quam de supradictis non deberet dicere ;
Magister, quod sit ineffabile.

Respondeo : Dicendum , quod quaedam sunl Tripi

... ., ... ... ' differei.

pure mtelligibiha, et tahbus non contradicit imagi-
natio, sed "deficit; quaedam sunt sensibilia, el in
talibus sufficit; quaedam sunt quodam modo imagi-
nabilia, et quodam modo iiiteliigibiha, et in tahbus
frequenter intellectus deficit, et imaginatio contra-
dicit et deficit: ut cum cogilamus, Deuin esse
ubique , Deum solo intelleclu capimus , locum autem
imaginamur. Et quoniam nostra imaginatio exem-
plum '- non capit, quod aliquod unum sit in pluri-
bus locis, et intellectus in claritatem lucis non
aspicit; hinc est, quod talia nobis non intelligibilia
iudicantur magis quam alia.

DuB. V. I

Item quaeritur de hoc quod dicit: Spiritus
creatus sordibus polluti corporis non inquinatur. i

,f(5

' Libro X. c. 27. n. 38.

■ Cfr. supra d. 19. p. 1. q. 3. in corp.

^ Epist. I. Cor. 3, 9 : Dei enim sumiis adiutoros.

■* Hoc (lubium solvitur etiam a B. Alberto, iiic a. II, et
ab .'Kgid. 11., hic circa lit.

s I>raepositiones vocantur tmnsitivae , in quantum dicunl
aliquid (>xtra subiectum. Cfr. supra d. 5. a. 1. q. 2. ad I. et
Scholion.

" Vers. I. (ilossa exhibetur a Lyrano s\c: Erat apnd Deim,
ut alius apud alium.

■^ Verba liic citata in iibro Confessionum non inveniuntur,
neque in Augustini Sermonibus super Matth. 6: Paternoster etc,
ut ab aliis insinuatur. H. Alberlus, S. I. tr. 18. q. 71, cilato texlui
similem ex Hernaido (Serm. 6. de Dedicat. eccles) aftert, qui

tamen non in omnibus cum eodem convenit. In textu citato
Vat. cum cod. cc ^oci electis praemittit liberatis vel.

« Cfr. de hoc dubio B. Albert., hic a. 12. et 13; Petr. a
Tar., hic circa lit. ; et JEgkl. R., hic 1 . princ. q. 3.

« Dist. 4. p. II. a. 2. q. 2. Cfr. etiam III. Sent. d. 23. a. 2.
q. 2. in corp. et ad 5; Alex. Hal., S. p. I. q. 11. m. 5; B. .Vlberl.,
hic a. 15; Petr. et Uichard., hic circa lit.

"^ Libr. de Utilitate credondi, c. 11. n. 25, ubi textus ori-
ginalis drbemus pro debetur. Cfr. eliam I. Retract. c. 14. n. 3.

'1 Supple hic cum Vat. obiicitur, quod.

'- In Vat. desideratur exemptim. Mox pro unum multi
codd. tantum ; vitiose. — Solutio huius dubii magni mo-
menti est.

DISTINCno XXXVII.

(;:ii

I ilex ff-

i„. loptin-

Videtiir tMiim (•oiilraiiiiiii csst! t'i tiiiotl (liciliir S.i-
pienti;u^ iitMio ' : Corpus , (/nod, (•ornmipilur , <u/-
ynwal aniimmi. Kt itermii, aiiiiiiii contialiit tnigi-
nale a eanie ei iiiliritiir ;ilt ill;i.

l\i:si>oNDKO : Siciit ^'eii(!r;itit) univoca est, tiuae
est siniilis e\ siinili, et a6v/(^/r(;m, tpiae est rei tlis-
siinilis, ita est infectio seciintlum r;ilittiiem nniroc^ou.
iit leprosus lacit leprosnm, et seciiiKliim r;ilioii('m
ar^jN irocani, nl inlt'Clio <,u>ner;it inreclioiiem \ 1'riino
inotlt) lotpiitur iM;i^Msler, (pii;i aiiiina le|)rosi noii esl
lepn)s;i; secundo inotlo obiicit.

DiB. VI.

M Iteni tju;ieritur de lioc tpiod dicit: //( Dco siuit

ofnnia quae condidil, nec lamen impunanl eum tHc.
Videtur enim inale dicere, tpiia sortles corporales

iii(piiii;iiit res corpor;iles, ci^^M) >pirilii,ili'^ res spiri-
tu;iles. /feni, si Deuiii iit)ii iii(piin;inl : ePKt) vidcliii ,
(piod poss(!t (lici, ipiod Dciis cst iii tlial)t)lo; (piod
esl ct)iitr;i ttmiicm iisiim.

Ui:si'ONi)i;t) : DictMitliim. (piod, siciit l;iii^'il M;i-
^dster iii lillcr;! '\ sordes corpondcs non iiKpiiii.iiit
corpiis. (piod ncc commiinic^il iii m;ilcri;i iitsc dcpeii-
dcl, nt p;il('t iii r;idio, (pii iion iniicitnr raccihiis,
(pii;) nec depeiidet ncc comiiiiiiiic:(l iii li';iiismnl:diili
in;ilcria. Kt (pioni;un DtMis niMilriim li;dict, ideo nt)ii
valtU illiid. — Qiiod ohiicitur , (piotl DtMis t!sl in
pecc;i.tt)ril)iis: diccndmn. tpiotl nnllnni inconvcnieiis
esset dicere; l;im(Mi tpii;i lit)c vi(lel);itnr' soiiare iii
conlumeliam, ideo ponend;i est deteriiiiii;tlit), ratione
cuiiis sernit)nis inttdlectus .samis ;ip|):irc;il: iit si tli-
catiir, DtMis est in tli;il)()lo vel iii adultero tpi;intiiiii
atl ct)iiservationein ii;itur;ie.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XXXVII.

Pars II.

Ue iinnmtabilitate Dei (|iuuituiii ;id locum.

Cumque divina natura veraciter el suh.Hantialiter

TEXTUM M.\GISTRI VIDE SUPRA P.\G. 635.

DIVISIO TKXTUS.

Supra ostendit Magister, qualiter Deus sit in
locis et rebus onmibus; et quoniam ad existentiam
in loco sequitur circumscriptibilitas et localitas ^ in
creatura locata, ideo intendit liic a Deo has condi-
tiones removere. Et dividitur-haec pars in duas. In
prima ostendit Deum incircmnscriptibilem et immu-
tabilem. In secunda vero concludil et per auctori-
tates confirmat , ibi : Fateamur itaque, divinam na-
turam etc.

Prima pars habet tres partes. In prima ostendit,
quod iminutabiUtas et incircumscriptibilitas convenit
Deo. In secunda hoc removet a natura angelica et

omni natura creata , ibi: Spiritus vero crealus quo-
dam rnodo etc. In tertia ® suam conclusioneni infert,
quod solus Spiritus increatus est incircumscriptus,
ibi : Suni ergo spiritus creati etc.

Fateamur itaque etc. Haec est secimda pars,
in qua suani resumit conclusionem , ut ;uldat, et
habet haec pars tres partes. In prima concludit prae-
determinata et auctoritatibns confinnat. Iii secunda
vero inovet dubitationein et solvit illam, ibi: Ad
hoc autem solet opponi. In tertia breviter epilogat
praedeterminata et ostendit rationem situs praesen-
tis capituli , ibi : fani sufficienter demonstratum esL

' Vers. 15.

- Id est, inffctio carnis generat infeftionem aniniae. l)e
generatione aequivoca supra d. 13. dub. 8. dicitur : « quae est
secundum putrefactioncm ». Communis opinio illius aetatis ad-
mittebat istam generationem quoad aii([ua viventia imperfecta. —
Paulo ante pro univocam multi codd. univocatam. Verba,
quae mox sequuntur, et secundmn rationcm aequivocam in
piuribus codd. et ed. I maie omittuntur.

' Cap. i. — Verba proxime subnexa a Vat. sic in peius
mutata sunt : sordes corporales non coinquinant corpus spiri-

tuate, quia nec communicant in maieria nec depeiulent. Paulo
inferius pro qiiia nec non pauci codd. minus congrue qui nec,
et subinde pro transmutalnli codd. L 0 consimili.

* Ed. I videiiir. — Clr. de hoc dubio B. .\ibert., Iiic a. 17,
et S. Tliom., hic q. I. a. I. ad o.

5 Vat. locabilitas.

^ Val. , supra posito quaiuor partes pro tres partes ,
suo nomine hic insevit: ponit opinionem quorundam qui dicunt,
spiriius creaios non moveri loco, nec esse locales , ibi: De
mutatione vero loci etc. In quarta suam etc.

SENTENTIARUM LIB. l.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam huius partis duo principali-
ter quaeiuntur.

Primo quaeritur de incircumscriptibilitate sive
illocalitate Dei.

Secundo, de mutatione spiritus aiigelici per
locum; haec enim duo prosequitur * in littera.

Quantum ad primum arliculum quaeruntur tria.

Primo quaeritur, utrum Deus sit localis intra
locum.

Secundo, utrum sit mutabilis de loco ad locum'.

Tertio, utrum sit separabilis a loco sive sit
extra omnem locum.

ARTIGULUS I.

De incircumscriptibUitate Dei.

QUAESTIO I.

Utrum Deus sit localis.

lum.

Circa primam proceditur sic. Quod Deus sit
localis, ostenditur hoc modo.

1. Esse in loco et esse locatum convertuntur :
Ad opposi- sed Deus est in loco, ut iu praecedentibus proba-
tum est ^ : ergo Deus est locatum. Sed esse locatum
est locale: ergo Deus est localis.

^2. Item, quod est iii uno loco tantum locale
est: ergo si plus possunt oujnia loca quani unum,
et magis sapit naluram rei quod habet esse iii toto,
quam quod habel in parte, multo magis est locale
qund est in omni loco. Sed Deus est in omni loco,
quia ubique : ergo videtur maxime esse localis.

3. Item , Deus est ubique : ergo est hic a
toto^; sed quod hic est, est in loco determinato, et
quod est in loco determinato est locale: ergo etc.

4. Item , Deus est in loco aliquo determinato .
aut ergo secundum totum , aut secundum partem.
Si secnndum partem : ergo habet partem el partem ,
quod est inconveniens. Si secundum totum; sed
quod secundum totum est in aliquo comprehenditur

ab illo , et quod comprehenditur ab aliquo loco de
terminato est locale: ergo Deus est localis.

CoNTRA: 1. Magister in littera^: « Localis nonFmu
est, quia penitus non circumscribitur loco».

2. Item, ratione probatur sic: nihil dicitur tem-
porale , nisi quod exceditur a tempore — temporalia
enim in tempore sunt corruptibilia — ergo nihil
dicitur locale, nisi quod exceditur a loco^: sed Deus
non exceditur a loco : ergo etc.

3. Item , locus est accidens , ergo non deno-
minat illud, nisi ad quod comparatur ut accidens ^ :
sed ad Deum non potest comparari ut accidens:
ergo non denominat Deum : ergo Deas non est
localis.

4. Item, locus est quantitas continua divisibilis.
punctus autem est principium quantitatis indivisi-
bile ", ergo magis convenit cum Deo punctus quam
locus, quantum ad proprietates ; sed Deus non dici-
tur punctalis nisi improprie et falso : ergo non
debet dici localis.

^ Supple cum ed. 1 Magister. Paulo superius pro illoca-
litate Vat. illocabilitate , el mutabilitate pfo mutatione.

"- Parto I. huius disl. a. 1. q. 2. — Adiectivum localis liic
idem sonat ac ioco circumscriptil)ilis. — Paulo iiifcrius pro
Sed esse Vat. cum aliquibus codd. sed omne, et subinde post
locatum est ed. 1 interiicit esse.

^ Verbis a toto significatur locus sive modus argumentandi,
qui iuxta diversitatcm totim multiplex est, scil. locus a toto
universnti , a toto integrati, a toto m modo , a toto in loco ,
a toto in tempore. « Totum m loco [de quo hic agitur] est
dictio compreliendens omnem Jocum adverbialiter, ut ubique ,
nusquam. Pars in loco cst dictio comprehendens aliquem locum
adverbialiter, ut Iiic, ibi. Locus a toto in loco cst habitudo ipsius
ad suam j^artem et tenet constructivc et destructive. Constru-
ctivc sic: Deus est ubique, ergo Deus est hic. Maxima : Cui-
cumque competit totum in loco , et (luaclibet eius pars. Destru-
clive sic: Caesar est nusquam, ergo Caesar non est hic. Maxima:

Quidquid removetur a toto in loco, et a qualibet eius parte.
Locus a parte in loco est habitudo ipsius ad suum totum; et
est semper destructivus, ut : Caesar non est hic, ergo non est
ubique. Maxima: Cuicumque non competit pars in loco, nec
eius totum » (Petr. Ilispan., Sum. tract. de Syllog. topico.). —
Vat. oniittit a toto.

* Cap. 5.

s Aristot., IV. Phys. text. 117. (c. 12.): Quoniam autem
est, ut in numero, esse in tempore; accipietur aliquod maius
tempus omni eo, quod est in tempore. Quapropter necesse est,
omnia ea quae in tempore sunt , contineri a tempore, sicut et
alia quaecumque in aliquo sunt, ut ea qiiae in loco sunt, a
loco.

6 Cfr. supra pag. 475. nota 1.

" Vide Aristot., de Praedicam. c. de Quantitnte , o\ VI.
Phys. text. 1. seqq.

DIST. yy\\'\\. W II. MIT. I. Ol\KST. I.

6»:^

l^s loci.

clusio.

tio op-
nrum.

indiim

C 0 N C L II S I 0.

Licel Deus aliquo moilo sil in loco, ((Diwn
miUalcmis dicilur locali.s.

Rkspondko: Diccndmii , (jiiod localc (liciliir (|iio(l
se(|uiliir legos loci, siciit lcinporalc ([uod s('(|iiiliir
leges tcmporis. Leges iiutem locl siinl (luaiilum ;id
actum conlincndi , mcnjiiirandi , mluandi, lcrmi-
nandi , sccundum ([uas locus se liahet ;ul loc;itum
per modum imp;u-ticntis, et loc;itum sc li;d)cl ;ul
locum per modum susci[)ienlis '. VA (iuoni;im Deus
sic est praesens loco, ut iiihil ;d) co oimiino recl-
pial, sed soliim eius indigcntiam su|)pleat et del
loco virtutcm coutinciuli ct l()c;ito virtulem repleii-
di : hinc est , quod Deus nullo modo diccndiis est
localis, sicut dicit M;ip[ister in littera l VX r;itiones
ad hoc inductae concedendae sunt.

1. Ad illud ergo quod ohiicitur, quod esse in
loco , et csse localuni coiivertuntur ; dicendum ,
quod converluntur ratione materiae circa ipsum cor-
pus, tamen ratione virtutis vocabuli non. Nam h;iec
determinatio in loco, ad hoc quod habeat verita-
tem locutio, non exigit nec ponit nisi praesentiali-
latem et indistantiaiu : sed esse locatum ponit am-
bitum et continentiam , esse locale ponit idoneitatem
ad proprietates loci et indigentiam aliquam. Et ideo
haec conccditur : Deus est in loco; t;uuen aliquid
habet improprietatis , propter hoc quod haec prac-
positio in videtur importare continentiam ambien-
tem. Sed h;iec est magis impropria: Deus est loca-
tus. Et adhuc ista est plus impropria : Deus est
localis ; et ideo non est recipienda , sed exponenda.

2. .\d illud quod obiicitur, quod est in uno
loco ' est locale: dicendum. quod illud est, quia

locus .superexccllil ipsiim loc;ilum. imdc ilhid df-
lcrmiiKit cl dcrmil ; scd (|u;indo cst in onmihu.s .
ipsiim siipcrcxccllil oimii;i loc;i. Et i(l(!o siipcr /loc
iioii l;iiilmii |)0ssunl omnia loca, (pi;iiitum potest
unus locus siipcr dliid, (piod cst tanliim iii iino loco.
Et idco noii (3st loc;dis diciuidus Deii.s.

'i. .\d illiid (piod obiiciliir. ipiod Dciis <;st
hic etc. ; diccndiim, ipiod /lic |)otesl leneri diipli-
citer: aut (/cnionslralicc lanlnni, aiit dtnnonslra- \y\*y\MM(,.
Idve ei discrclinc*. Si lanlnni (lcjnon.slralicc , sic
veruin cst, Deuiii esse hic, (piia noii esl signare
locum , cui Dcus non sit praesens. Si aiitem di.scrc-
live , f;dsum est esse hic; et non sequitur ex priiiia.
et hoc sensu procedit su;i ratio.

4. Ad illud (piod (pia(!ritur: aut Deiis est se-
cunduin totum etc. ; dicendum, qiiod in Dco siint
simul .simplicilas et in/inilas. Qihiiido ergo ;q)poni-
tur circa Deum nomen iuqjortaus tol;ilit;itcm , potest
dupliciter ;qiponi : vel nitione sinmlicilaiis; et sic uniert lo-
privat partem et partem, et sic sigmncatur per no- loiaiuer.
men ^ , ut si dicatur : totus Deus. Et (pioni;im Deus
in omni loco sinqilex est, et qtiodlibet est cap;ix sim-
plicitatis divin;ie; ideo ratione simplicitalis Deus esl
in quolibet loco totus. Potest iterum totalit;»s apponi
ratione infinitalis et hoc fit per adverbium , ut si
dicalur : Deus est totaliter in loco hoc sive secun-
dum totum; et sic, cum divina infmitas a nullo loco
includ;ilur, Deus in nullo est secundum totum.
Quando ergo quaeritur : aut secundum j9a?7em, aut
secundum lotum; dicendum, quod iion dividit per
immediata % quia Deus nec est secundum partem.
quia simplex . nec secundum totum , quia iiiliiiitus.
Et ideo dicendus est totus in quolibet loco. non
tamen totaliter ; et ideo est in loco , non lamen lo
caliter.

SCHOLIOK

I. Huius articuli quaestiones discutiuntur, ut nb ubiquitatc
divina removeiiiuur iiiae imperfeclioiies, quac creaturarum prae-
seiUiam in ioco comitantur, ut ij^se S. Doctor obserAal supra
in divisionc textus iiuius distinctionis. — Solulio ad 4. eruitur
ex communiter recepta distinctione inter totum simplidter et
totum et totaliter, quae in multis quaestionibus theologicis sol-

vendis adhibctur. .Aliis verbis eandeni distinctionem adhibet S
Thom., S. 1. q. 8. a. 2. ad 3.

II. Auctorcs: .\lex. Hal., S. p. 1. q. 9. m. I. 2. — B. .Mbert.,
hic a. li. 18. — Petr. a Tar., hic q. 3. a. I'. — Henr. Gand.,
S. a. 32. q. o. n. 39-42. — Durand., hic p. 1. q. 2. — Dionys.
Carth., hic (|. 2. — Biel, hic q. unica.

' Cfr. Aristot., IV. Phys. text. 30. (c. 4.).

2 Cap. 5. seqq. — Cfr. etiam .\nseim., MonoJog. c. 22.

3 Cod. T bene adiungit tantitm , quod et in obiectione
liabetur.

* Id est, discernendo hunc iocum ab alio , ita ut hic sit et
atibi non. Ad vocem prima , quae in subnexis occurrit, intel-
lige : propositione , nempe : Deus est hic; ol subiude sua mtio
accipe pro ratio obiicientis.

5 Qiiod cst totns, pro quo Vat. minus congrue totum. —
.Mox post simpticitatis divinae pkirimi codd. cum ed. I adiun-
gunt vel dictum , omittentes simul voculam subsequentem
ideo, quam tamen cod. T retinet.

•■• FIoc sibi vult: obiiciens non dividit per immediata mem-
bra. — In fine solutionis Vat. cum cod. cc omitiit verba et
ideo est in loco , non tamen localiter. Pio localiter multi codd.
totaliter ; mendose.

654

SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO II.

Ulrum Deus sit mutabilis secundum locum.

Secundo quaerilur , utruni Deus sit niutabilis
secundum locum. Et quod non, videtur sic.

1. Magister in littera ^ dicit el accipit ab Au-
Fondamenw. gustino supcr Geuesim : « Deus est in omni tempore,

et in omni loco', non tamen movetur per loca vel
tempora ».

± Item, ratione oslenditur, quia « motus est
actus imperfectus ^ » ; sed in Deo nulia est imper-
fectio : ergo nec secundum locum mutatio.

3. Item. per omnem motum aliquid acquiri-
tur^; sed Deus nullum locum potest acquirere,
quia est ubique : ergo impossibile est, Deum secun-
dum locum mutari.

4. Item , nobilior dispositio est quies quam mo-
tus ^ : sed quod nobilius est Deo est attribuendum :
ergo impossibile est, Deum secundum locum mutari,
quia semper quiescil.

Contra: 1. Augustinus ad Orosium ^- « Deus mo-
Ad opposi- vet se sine tempore et loco » , ergo videtur quod Deus
moveatur ; sed perfectissimus motuum est motus
secundum locum : ergo etc.

2. Item , Isidorus ® : « Cum sit illocalis Deus ,
localiter tameii ambulat in Sanctis » : ergo saltem
videtur mutari per accidens.

3. Item , hoc videtur ratione , quia « motis no-
bis, moventur ea quae in nobis sunt». Hoc dicit
Philosophus ' , et dicit propter formas . quae non
sunt in uno delerminate : ergo si Deus est in nobis ,
Deus movetur in nobis saltem secundum accideiis.

4. Item , quamvis Deus quantum ad existen-
tiam per essentiam non determinet locum * , tamen
quantum ad habitationem defmite est in aliquibus.

tnm.

ita quod non in aliis : ergo saltem quantum ad hunc
modum est mulabilis.

CONCLUSIO.

Deus nec per se, nec per accidens mutatur
per locum.

Respondeo : Dicendum , quod sicut dicit Magi-
ster in littera^ Deus nullo modo mutatur per lo-
cum : et hoc verum est, quia nec per se , nec per
accidens mutatur, et hoc est propter summam im-
mensitatem, qua adest omnibus et nulli abest. Et
si incipiat esse in re, vel desinat, hoc solum est
secundum rei mutationem, non secundum mutatio-
nem eius : ut puta , si aere illuminato intelligatur
creari crystallus , radius incipit esse in eo , et cry-
stallo amoto , desinit esse , nulla facta mutatione
in radio.

1. 2. Ad illud ergo quod obiicitur. quod Deus
movet se; dicendum, quod Augustinus non dicit
simpliciter , quod movel se, sed '° : sine tempore et
loco. Et quoniam omnis motus secundum Augusti-
num comprehenditur sub mutatione secundum tem-
pus et secundum locum; ideo tantum est hoc dicere
quantum esset dicere : luovet se sine motu , et ita
non raovet se vere, nec implicatur contradictio.
Sed cum in motu sint duo, scilicet quod est actus
et quod est variatio sive imperfectio ", vult dicere
Augustinus , quod movet se sine motu, quia semper
est in actu , sed non in actu imperfecto, immo
perfecto. — Quod dicit Isidorus est intelligendum

Concll

CorolL

Solutif-
positca.

' Cap. S. Locus S. Augustini secundum sensuni ost VIH.
(Jenes. ad lit. c. 20. n. 39. 40.

2 Aristot., 111. Phys. text. 15. (c. 2.); Motus actus quidem
uliquis csse videtur, imperfectus tamen.

3 Aliter possibile esset, aliquem « simul moveri elmotum
esse, quo movebatur, quando movebatur, ut si quis Thebas
il , impossibile cst , simul ire Thebas et ivisse Thcbas », ut ait
Aristot., VI. Phys. text. 7. (c. I.).

^ Aristot., VI. Topic. c. 3. ic 4.): Prius enim est et notius
quod niancns est et definitum eo, quod indefinitum et in motu
est. — In fine argumenti pro quia semper, quod cum codd.
etiam edd. 1, 2, 3 habent, Vat. sed semper.

5 Sive Quaestionum 65 Dialogus, q. 41. De minori cfr.
Arislot., Vlll. Phys. text. 57. seqq. (c. 7.).

'' Libr. I. Sent. sive dc Summo bono, c. 2. n. 5.

" Libr. 11. Topic. c. 3. (c. 7.), ubi et verba subsequentia:
« et dicit propter formas, (juae non sunt in uno dcterminatc »,
explicantur. Aristot. cnim tractans de idcis Platonicis ait: Nam
el moveri ot quicsccrc easdem (ideas) accidot et etiam sensibiles
et insensibilcs esse ; nam videntur ideae (juicscere et immobilcs

et intelligibiles esse iis qui ponunt, ideas esse; attamen cum
sint in nobis , impossibile est immobiles esse; nam motis nobis
necessarium est, ct quae in nobis sunt omnia simul moveri.
Cfr. supra pag. 116, nota 8.

8 Id est , non sit determinate in aliquibus tantum, sed in
omnibus. — Mox pro habitationem cod. Y inhabitationem.

^ Cap. 5. sec]. — Post pauca pro per locum cod. V beno
secundum locum.

i" Plurcs codd. ut F N W X (T in marg.) hic repetunt verba
praecedentia quod movet se , Vat. autem cum cod. cc hic sub-
iicit cum his additionibus. — Dc propositione sequenti con-
sule hic lit. Magistri , c. 6, ubi ot ipsa verba Augustini pro-
feruntur.

" Aristot., 111. Phys. lext. 6. seqq. (c. 1.) motum definit sic:
molus est actus entis in potcntia prout in potentia i. c. actualis
tcndentia rei mobilis ad terminum. — Paulo ante pro movet
se vere maior pars codd. cum cd. 1 movet vere (omisso se),
quac icctio contcxtui non i'cspondct ; Vat. movetur. Paulo infe-
rius post quod movet rursum non pauci codd. pcrpcram omit-
tunt se.

DIST. WWII. I». II. \MT. I. giUKST.

i\y.>

iiK^laplioricc, vcl c;iiis;ililcf , (|uiii S;iiicl()S lacil ;iiii-
biiLiic, i(l esl per rKlcin d/' lyirliUe in virUUtnn '.

;{. A(l illiid (|ii(i(l ohiiciliir, (|ii()(l iiiolis iiohis clc. ;
(licciKliiin, (|iio(l illiKl iioii li;ili(!l vci'il;itcin . iiisi iii
illis (|ii;k^ siiii! iii ;iliis pci' (/('pcndcnfidni cl (lcfini-
tionon. llii(l(; (}iiia r;Klins csl in ;u'rc, scd non de-
y u\m». iwndal al) ;icrc , idco noii inovclnr. inolo ;K!re ; el
(|iii;i ;uiiin;i tvsl in ni;imi, ncc (lc/iniUir iiiann , i(l(!o
iion iiiovclur, inol;i, iiiaiin. Dciis ;iuleiii noii dcpcn-
dct ;i rclius ncc (lclinitnr , idco iioii nioveliir ad ino-
liiiii rcriiiii.

4. Ad illiid (piod oltiicilnr *dc li;d»il;ilione Dci,
diccndniii , ipiod dctermiiKite est iii aliiiiiibus non
rationp immensit;itis, sed rationc inlliicnliac grati;u';
et ideo iion dctcrmiiiatnr ipsc Deiis, scd cflectiis
taiitum. Ilinc est, (piod noii per ,se , nec per acci-
dens movetnr nec moveri [lotest, qui;! ;i iiullo de-
peiidet iiec dependere iiolesl", a iiullo delinilur iiec
potest deliniri; et noii soluin iioii est possibile, sed
etiam non intelligibile.

Obiiciet autem alifjuis sic: iiitelliganms corpus^

a diiii- egredi a loco, nullo introeunte, tunc rem;uiet v;icuum;

aut ergo ibi est Deus, ;iut non: si sic , ergo in eo

est qiiod niiivl est, qiiod stulluiTi est dicerc : si ?iOJi

csl . cl |)riiis ibi riiit , cigo vidcliir cssc iiiiit:itiis ,
.saltcin pcr ^iccidciis : crgo vidctnr, (piod Dciis c.\c;it
cum rc ct ciiiii ic ;ili;i iiigrc(li;iliii , ipii;i si ics laii-
tum exirct, Dciis iioii cxircl \ — Ad lioc rcspon- •m,i„i,„.
dco, ipiod si pcr iiiipossibilc pon;itiir. lociim cva-
cuari, tiiiic iciii;iiicrc intclligiliir (■(tpnciuis loci pri-
v;it;i ; cdpacilds ;ili(piid cst . cl in ill;i Dciis cst ;
priimlio ;intciii niliil csl. cl in ilhi Dciis essc non
potcst : iioii crgo dcsinil Dciis cs.sc iii ' (!o. (|ii()(l
reniancl po>;t rcccssmn c()!|)oris; scd < iiiii rcs pri-
vatur , aiirerliir c()iiip;u;iti() ciiis ;id Dciiin. (Miod
enim niliil csl , niilLim li:il)ct coiiip;ir;itioiiciii.

Sed cuiii rcs niovetur , Dciiin non diiniUit, nec <^'i'>ad m.>-
;i(l Dcnni accedu, nec Deiis cum re veiiU : quvd sic
est iii rc, ul sil c\lr;i rcm idciii: ideo nec res eiim
dimittit nec noviiin invenit. Kt lioc est intelligibile.
si qiiis potest intclligcrc. rpiod Dciis s\i siniplex, ei
infinitus ct iniincnsus. Qiii;i eniin est imrnensns .
it;i est iiitra, qiiod cxtni"; qiiia .S7'm/j/cx, secniidiim
unuin et ideiii est iiitra et extra: ideo nec dimit-
titur, nec ac^iuirilur ;diiid in re; nec ab ip.so ilui
ad ipsuui , cuin ' dimittitnr, iit alibi et alibi inve-
niatiir.

SCHOLION.

Duplcx (>sl nioUis sivc niutiitio sccunclinn lorum , scil.
per se \d per acctdens , iil tloccf Aiistot., pracc i|)ue I. dc Animn,
text. 37. seqii. .Ncuter modus convcnit Deo. lU aliqua res per
accidens nioveatur, requiritur, ut ipsa in alia rc, (luae per se
movcKu', sit modo circiDnscriptico , ut corpus in navi, vel sal-
tem definitivo, ut anima est in corpore. — Tcrminus quiescit in
ultimo arg. fundam. dicitur de Deo in sensu improprio , cum
iicc motus n(<c privatio motus proprie Deo conveniant. — In
.solut. ad 4. salis subiilitcr replicatur. (lanc inslantiam solvil

Scrapliicus hac distinctionc: si rcmanct aliquid positivum na-
pacitas loci) tiinc lioc posiUviim liabcl rclationem ad Dcum ;
quatcnus autem pcr privationem «iM remanet , « aufertur com-
paratio ad Dcum », id cst rcspcctus, quem res cxistens habei
realiter ad Dcum , ct Dciis secunditm rationem ad rem, |)cnitus
auCcrtur, quin tamen Dcus ncc per se iicc per iiccidens mo-
veatur.

Auctores: B. Albcrl., bic a. 19. — Petr. a Tar., hic q. .3.
a. 2. — Hcnr. Gand.. S. a. 30. q. 5.

QUAESTIO III.

Utriini Deus sit ab omni loco separabilis vel extra omnem locum.

Tertio loco quaeritur , utrum sit Deus ab onini
loco separabiiis vel extra oinnem locum. Et quod
non , videtur :

1. Quia extra omnem locum nihil est: ergo si
iament,n.Deus est cxtra omnem locum , ergo nihil est * vel
in nihilo.

"2. Item, hoc quod est extra adverbium loci
est: ergo si Deus exlra omnem locum est, est in
loco et praeter omnem locum ; sed hoc est falsum
et non intelligibile: ergo Deus non potest iiec rc
nec intellectu separari ab omni loco.

3. Item , cum dicitur : Deus est extra miindum.

' Respicitur illud II. Cor. 5, 7: Per fidem enim ambulamus;
et illud Psalm. 83, 8: Ibunt dc virtute in virtutcm. — Pro per
fidem Vat. cum ed. I proficere.

^ Cfr. Aristot., VIII. Phys. tcxt. 46, seqq. (c. 6.), ubi do-
cetur, primum motorem esse omnino immobilem nec moveri
per se nec per accidens.

3 Cod. T addit atiquod.

* Et sic Deus esset in nihilo, quod absurdum est dicere.

— .\n(e exiret ex codd. LO revocavinms non , quod iii Vai.
desidoratur, sed a contcxtu cxigiKir.

^ E\ cod. K reslituimus in pro ab, quod Val. exhibet.

''• Cod. K ita est infra rem , qiiod est extra.

' Ita codd. cum edd. I, 2, 3, in qua lectione omnino siip-
l)lendum cst res, quae scil. a locn ad locum dimiititur. Vat.
nec pro cum, quac lcctio nobis minus arridel.

** Sola V»t. omittit niliit est.

656

SENTENTIARUM LIB. I.

oxtra aut stat pro ali(iuo, aut pro niliilo : si pro
uihilo. ergo chimaera est extra mundum; si pro
aliquo. ergo pro creato , vel increato: non pro
creato; conslat^: ergo pro increato: ergo esse extra
mundum est esse in Deo. Sed onuiia sunt in Deo :
ergo omnia sunt extra mundum.

4. Item, in nullo est Deus. quod non sit in
ipso: sed nihil, quod sit extra mundum, est in Deo:
ergo Deus non est extra mundum.

Contra: 1. Quod locus possit separari a Deo
Adopposi-secunduui intellectum, videtur, quia possibile est se-
cundum intellectum, locum privari omni locato et
reuianere vacuum; sed vacuum est privatio, Deus
autem in nullo est, quod non sit in ipso; privatio
,autem non est in Deo : ergo nec Deus in priva-
tione , ergo nec in vacuo , et sic est separabiHs
a loco.

2. Item, quod Deus separetur a loco secundum
rem, videtur, quia, sicut se habet Dei aeterni-
tas ad omne tempus, ita immensitas ^ ad omnem
locum ; sed Dei aeternitas fuit ante omne tem-
pus: ergo Dei immensitas fuit extra omnem. locum.
Sed quod est extra aliquid est separatum ab eo:
ergo etc.

3. Item, si Deus est tantum in locis creatis,
cum illa sint fmitae dimensionis , et quod commen-
surat se fmito est defmibile et fmitum : ergo Deus
esset fmitus.

4. Item , Deus est adeo bonus, quod mehor
cogitari non potest, ergo adeo magnus et immen-
sus, quod maior eo cogitari non potest; sed toto
mundo potest cogitari hnea maior , si intelhgatur
protendi extra circumferenliam caeli: ergo si ibi est
Deus, Deus est extra, aut non est raaximum.

5. Item , Angehis potest esse extra mundum ; sed
non extra Deum: ergo Deus est extra mundum.

CONCLUSIO.

Deus secundum distantiam nec re nec inlellectu
separari potest ab omni loco, sed secundum
independentiam et re et intellectu a loco est
separatus.

Respondeo : Dicendum , quod aliquid separari

Distinciio. ab alio est dupliciter: vel secundum distantiam,

vel secundum independentiam ^. Primo modo aliqua

duo, quae sunt in eodem loco, separantur, cum unum

concinsioi. elougatur ab aho. Et hoc modo impossibile est esse.

nec intelligi, Deum separari ab omni loco. Nam ista
separatio includit distantiam spatii, et hoc de ne- i
cessitate includit locum; et ita implicantur duo op- '
posita, scihcet quod Deus sit in loco , et dislet ab j
omni loco. Si autem loquamur de separatione per
independentiam ; sic dicendum, quod Deus et reetconcio»
intehectu est separatus a loco, quia in se ipso omnino n

est independens a loco, sicut ante productionem loci. " »
Locus autem econtra non est separal)ilis a Deo neccoroiia, i"
re nec intellectu , sicut probant rationes ad hoc "

inductae. tjll g

2. Similiter, cum quaerilur, utrum Deus sit soiu*», j
extra omnem locum; dicendum, quod extra unouistin!. "^
modo dicit situm et positionem; et sic esl impossi- '
bile*, sicut impossibile est, si ante dicat tempus ,

quod sit ante tempus. Alio modo ante et extra di- ^

cunt excessum et superexcellentiam divinae aeterni- (

tatis et immensitatis respectu temporis et loci ; et sic
concedendum, quod Deus est ante tempus et extra
omnem locum. Nec ex hoc sequitur, quod separe-
tur a loco, sed quod summa iinmensilas superexce-
dat omnem locum nec ad illum arctatur. Et hoc vult
dicere Gregorius % quod Deus ^sX extra omnia, non
exclusus, quia non distat; et intra omnia, non in-
clusus. quia non arctatur. quia in se ipso ens'' est
omnlno immensus, ita quod extra ipsum nihil po-
test esse nec cogitari, sive nihil potest cogitari ita
immensum , sicut Deus est in se ipso.

3. Ex hoc patet sequens, quia quod non est
extra , non est propter limitationem suam , sed loci
defectionem.

4. .\d iilud quod obiicitur de linea, dicendum,
quod statim , dum intelligitur aliquid extra mun-
dum, ex hoc datur intelligi, quod Deus sit ibi, sicut
si intelligatur novus mundus fieri, absque dubio Deus
esset in illo. Tamen non sequitur, quod ibi sit, quia ,
illud nihil est.

5. Similiter, si fiat Angelus extra mundum ' ;
Deus tunc est extra non secundum motum suum , i
sed Angeli. Sed forte hoc est magis fictionis quam Notar
veritatis, quod Angelus extra universum exeat, si-
cut patebit^ Attamen illud cogitandum est, quod
divinum esse , sicut non potest cogitari habere ter-
minum in duratione, sic non potest cogitari nec
debet habere terminum in existentia et praesentia-
litate; et sicut non potest cogitari habere intercisio-
nem in duratione , sic nec in praesentialitate. Hic
intellectus habendus est; caveat tamen, qualiter quis
imaginelur et exprimat per sermonem.

• Codd. T V hoc constat.

^ Cod. Y vcrbo immcnsitas praemittit Dei.
' Aliqui codd. ut M V Y dependentiam ; viliose.

* Intolligo : qnod Dcus .sit extra omnciii locum.
^ Libr. II. Moral. c. 12. n. 20.

^ Sivc cxistens. — Vat. omittit ens. Paulo post pro sive
cod. K s/(-iif.

' Vocabulum miindum, quod cx cod. Y rcstituimus, dcest
in ceteris codd. ncc non in Vat. ; in plerisque (;odd. deest etiam
extra; in his Icctionibus su))plenduin est etc.

8 Infra a. 2. q. 2. ad uit. , ct II. Scnt. d. 2. p. II.
a. 2. q. 3. In his locis probatur, Angelos non posse in puncto
in(li\isibili essc, ergo non possunt csse extra locum et per con-
sequcns non cxtra mundum.

DisT. XXXVII. w II. Airr. ii. gr\i:sT. i.

t;r>7

S(niOLI()N.

I. l-x litiilo luiiiis quacstionis .ippiirct, (luo pn)I)!rmala liic
tractari; sod cum liis aliac^ (luacstioncs pcr moduiii (oiiilJaiio-
rum soiviindir. Piiina (luacslio principalis rcspicit locos >r(tli-
ter ('.ristcntcs , ct ulriun ab (MS Dcks sit scparahilis. Ad liaiic
rcspondctur distingucndo tcrminum scparari. I'cr modiim co-
rolhirii solvitur (luacslio , iitruin loc.iis a Dco sit scparahilis.
Ihic spcctant ar^fjf. I. 2. ad op|)osil. — Sccuiida (luacslio iii
solut. iid 2. rcspicil locos im(i()iii(iri()S, sivc (lui cxlr;i niundum
ossc supponunlur. Ucspondctur cum distinctionc priicpositioiiis
extra. In solutionc .ui i. '6. duao connexac quacslioncs quoad
miindum iioviim ct Angclum crcaduu e.rfra niKtufiiin dclcrmi-
iiiinlur. Quod aulcm An^clus rcvcra cxtra locuni iii puiicto iii-
divisihili psse possit, cl itii cxtra munduni, S. Doctor non coii-
ccdit.

II. H(^sponsio ad sccundam (|uacslioncm in solut. ad 2. mii-
gis explanatur a Uicliiirdo a Mcd. (liic a. I. q, 4.) Iiis vcrhis ;
« Dcuni csse extra niundum duplicitcr potest inlelligi: uno
inodo ita, quod immensitas cius cxccdit mundum ncc dcpen-
dct ;i mundo ; ot sic vorum cst, Doum exlra muiidum cssc in-

llnitum , (juiii cxccdil llnitum, ncc dc|)i;ii<lct ii llnilo, iicc cun-
(liKliliir ;i (liiito... Alio modo potcst iiitclll(^i, Dciiin css^- c.iirii
miindum il;i, i|iio(l sit d;irc spitium ixtni mundum . iii i|uii
sit Dciis ; ct sic l'al.sum cst «. .Si iiiucin dicaliir, cxtra iiiimduni
noii csso qiiidcm spiitium rciih^, scd imii^^inariiim , cx nicnti;
Scrii|)liici respondcndum csscl , hoc spatiuni cs.sc (irtii iiiliil, cl
tiintum in potcntiit lociiin cssc , in (piu cli.im Dcus t;iiitiiiii in po-
tcntid cssc intclliKiilur , « iiiui iiroptcr limit;ilii)iicm sii;iiii, scd locl
dcfcMUioncm ». Mic modiis Io(iiiciidi dc pracscntia D<^l iii HpiitiJs
im;igiiiariis approbatiir cliam ab Alcx. Ilal. (S. p. I. q. <). m. i.),
;i Scoto fliic ([. unic;i) ct ;i S. Tli()m;i sciuiiiliim (•omiMUiiiorcin
cxpositioncm (clr. Gotti, Tlicoloj;;. .scliohistico-doj^m. tom. I.
tr. 2. (j. i. d. 5. § 3.). Quid;im l<imcn Thomislae praccipuc cx
Quodl. 1 1 . .'). arguorc volunt, Aiigclicum docere, I>'iim actu el
verc in sp;Uiis im;igiiiariis c.ssc ; (|uo(l nohis vidctur inipro-
habilc.

lil. Alex. Hal., S. p. I. q. 10. m. .{. — 15. .Vlhcrt., Iiic a. 21.
— Pctr. a Tar., hic (|. .3. a. .1. — Hich;ird. ;i Mcd., Iiic a. I.
q. i. — Durand., hic p. I. (|. 2. — Dionys. Carlli , hic q. 2.

ARTICULUS 11.

De mutahilitale Angelorum per locum.

Consequenter de secundo articulo quaeritur, sci-
licet de mutatione * Angeli , et circa hoc quaerun-
tur tria.

Primo quaeritur, utriim Angelus possit moveri
localiter sine corpore.

Secundo quaeritur , utruin moveatur per me-
dium , vel non.

Tertio, utriim pertranseat medium motu subilo,
vel successivo.

QUAESTIO I.

Utrum Angelus possit moveri localiter sine corpore.

r opposi-
im.

Quantum ad primum , quod Angelus non possit
moveri sine corpore, ostenditur sic.

1. Bernardus super Cantica^: « Discurrere et
de loco ad locum transire non est nisi corporum » :
ergo si hoc convenit Angelo, non convenit nisi per
corpus assumtum.

2. Item, ratione videtur, quia quod movetur .
aut movetur per se, aut per accidens^; sed Ange-
lus non movetur per se locahter, quoniam hoc est
proprium corporum, et iUi soli inest res per se ,
cui inest proprie : ergo si movetur , hoc est per ac-
cidens. Sed quod per accidens movetur , movetur

alio moto, ut nauta mota navi: ergo videtur, quod
Angelus non possit moveri, nisi moto corpore, et ita
corpore assumto.

3. Item, omne quod movetur, movetur propter
indigentiam^; sed in Angelis beatis nulla est indigen-
tia: ergo etc. Si tu dicas , quod propter indigen-
tiam nostram; ergo, circumscripta indigentia nostra,
non videtur , quod Angelus possit moveri : si ergo
indigentia nostra nullam dat virtutem Angelo , pa-
tet etc.

4. Item, « omne quod movetur , differt a mo-
tore » , sicut proponit Philosophus ^ ; sed Angelus

^ Vat. cum cod. cc mutabilitate.
' Serm. 5. n. 2.

3 Cfr. .\ristot., V. Phys. text. 1, VIII. Phys. text. 27. (c. L),
et I. de Anima , text. 37. seqq. (c. 3.).

" Cfr. Aristot. , de .Anim;ilium molu , c. 4. seqq. ( c. 6.
S. Bonitv. — Tom. I.

seqq. ) , ubi finem motus constituit in bono ;iliquo conse-
quendo.

'> Libr. VIII. Phys. text. 27. seqq. (c. i.) ; vcrbotenus autem
est in Comment. Averrois. Ibi Aristot. recolligit quae diversis
locis, praesertim in libr. VII. Phys. docuit.

658

SENTENTIARUM LIB. I.

non distat a se : ergo Angeliis non movetur a se
nec ab alio : ergo non potest nioveri nisi movendo
aliud , sicut movendo corpus,

Contra: 1. Ad Hebraeos primo ^ : Omnes sunt

Fnndimeni^. aibninistratorii spiritus , missi propter eos etc. ;

sed aliquod ministerium exsequuntur sine corpore ,

ut suggerere bona, ethuiusmodi: ergo possunt sine

corpore moveri.

2. Item . Damascenus ^ : « Confestim inveniuntur
ubi divinus iusserit nutus, velocitate naturae » : si
ergo velocitas est dispositio ad motum, ex sui na-
tura sunt mobiles. '

3. Item , Angelus in uno loco tantura est et ibi
est, ubi operatur: ergo virtus eius aut est ad unum
tantum arctata, aut si non est arctata. nec substan-
tia est arctata ad unum locum. Sed non potest esse ^"
in pluribus: ergo cum est in uno loco, est in po-
tentia ad alterum. Sed quod est in potentia ad unum
non fit actu in illo, nisi per motum secundum lo-
cum: ergo etc.

4. Item, quod moveatur sine corpore assumto,
ostenditur per simile in anima. Anima enim, exuta
a corpore, fertur in caelum vel descendit in infer-
num localiter; sed constat, quod anima non assu-
mit aliud corpus quam suum: ergo movetur sine
corpore, ergo pari ratione Angelus.

0. Item, Angelus in empyreo potest esse sine
corpore, pari ratione et in terra: ergo si per ean-
dem vim, per quam quiescit in terra, facit se esse
in terra sive transfert * , ergo videtur , quod sine
corpore.

C 0 N C L U S 1 0.

Angelus moveri potesi tum sine corpore, tum cor-
pore assumto: sine corpore Iranseundo locum
definitive , sed ciim corpore assumto circiim-
scriptive.

Respondeo : Dicendum , quod Angelus , sicut di-
cit Scriptura, habet moveri. Movetur autem non
conciusio i.solum assumto corpore, sed etiam corpore non
assumto, cum non sit minoris iibertatis nec virtu-
tis nec nobihtatis sine corpore , quam est cum
corpore.

Ad intelligentiam autem obiectorum est notan-
dum, quod sicut esse in loco est duphciter sive nistiDJ,.
esse locale — sicut tangit Magister in littera * —
scilicet quia circumscrihitur , et quia definitur ; et |
illud proprie est locale quod circumscribitur, aliud
autem quodam modo est locale, quodam modo non:
ita moveri per locum uno modo est per circumscri-
ptionem ferri de loco ad locum, et sic est tantum
corporuni; aho modo moveri est minus proprie se-
cundum definitionem transire, et sic est spirituum.
Proprie ergo per circumscriptionem non movetur concim i
Angelus, nisi corpore assumto, minus proprie per '
defmitionem movetur Angelus etiam sine corpore.

1. Ex hoc patet responsio ad primum obie- *o>"»»ck
ctum , et ^ Bernardus accipit discurrere el trans-

ire secundum proprietatem loci, quae est circum-
scriptio.

2. Ad iUud ergo quod quaeritur, utrum per se
aut per accideiis; dicendum secundum praedictam
distinctionem ' de motu, quod secundum primum
motum non movetur spirituale nisi per accidens, alio
moto. Sicut enim nauta, mota navi, movetur, sic
spiritus, moto corpore, in quo est. Quanlum ad se-
cundum motum, sicut Angelus per se ipsum et sine
corpore definitur loco, ita per se ipsum transfertur,
ita quod non aho movente, nec per ahum motum.
Ipse autem obiicit de primo motu tantura, qui per
se convenit corpori soh.

3. Ad iUud quod obiicitur, quod omne quod
movetur, movetur propter indigentiam; dicendum,
quod illud verum est in motu naturah, in quo na-
tura non movet nisi per appetitum alicuius rei,qui
ponit impeifectionem in natura — quia nalura. habita
perfectione sua, quiescit — sed non est verum in rao-
tu voluntario , in quo movetur ahquis sive propter
aliud * acquirendum , sive ad virtutem demonstran-
dam, sicut movetur miles in stadio. — Vel dicen- ^''*
dum, quod iUud verum est in omni motu, genera-
liter accipiendo indigentiam. ad suam indigentiam et
alienam et suam quantum ad illud cuius privatio
ponit imperfectionem, vel cuius privatio non imper-
fectionem ponit, sed limitationem ^ ; et sic est iu
Angelo. Angehis enim , volens aliquid operari in
terra, indiget transire ad terram, quia non po-
test simul esse in caelo et in terra propter hoc .

' Vcrs. 14, in quo lcxtu Vulgata verl)o mssipracmittit m
minislerium. — Mo\ pro exsequuntur, quod ex codd. P Q bb
et ed. I restituimus , Vat. male conseqmmtur. Dcin post bona
eadcm Vat. cum cod. cc interiicil et revelare secreta.

2 Libr. 11. de Fidc ortliod. c. 3. Pro inveniuntur, quod cl
in lcxtu originaii (d in codd. PQ ct in cd. I cxUibetur, Vat.
invenitur.

3 Supplc cum Vat. simut.

* Scnsus cst : si Angclus potcsl essc in tcrra quiescens
sinc corpore , et consc^iucntcr sola vi spirituali , sequitur, ut
el sola vi spirituali possit se transferre in tcrram.

^ Cap. 6.

" Pio el Vat. cum ed. ! quia.

^ Pro distinctionem plurimi codd. defimtionem, pauci cum
Vat. divisionem; nostrac lectioni suffragantin- codd. D P Q R Y
cc et cd. 1 nec non contcxtus. Subindc i)0st de motu non pauci
codd. omitlunl quod, ct post pauca Val. vcrbis alio moto
pracfigit scilicet.

8 Pro aliud cod. T aliquid.

^ Hoc sibi vult : indigentia dicit in subiccto indigenti vel
privalioneni proprie dictani, scil. cai-enliam perfcctionis rfefeiVrti^,
vel simplicem negationem ulterioris perfectionis sive limitatio-
nem; prior non est in Angclo, sed tantum posterior. — Ali-
quanto superius pro et snam cod. V ad su^m.

DIST. XXXVII. I'. II. \hT. II. OIMIST.

C')\)

»!!

(|ii()(l l):il)(^l virliitcni finit:iin. Kl sic p.ilcl illiKl,
(|ii()(l liniilalio iioii rt^pii^Mi.il siiiiiiniK; pt>rri>(ii()iii
{•nVidiWM'.

Iv. A(l illiid i|ii()(l ohiiciliir. (piod oiihk» (piod
iiiovcliir (lirilMl ;i iiiolore; diccnduiii , (pK)(l in ii.i-
liindi iiioUi vcriiin esl. , ulii niliil moviM sc, (piia
riiliii rencditur supra st; pro[)l('r allij,'alioiHMii (11111
inalcria; sed iH)n esl veruin in voluntate, quae est

instiunienliim se ipsiim movens ' : ct virliis, (piat;

est iii siilistanlia S|iiiilu;di, polcst sii|tra sul)st;inliam Noundmn.

redtTti, cl it;i movcns idcni cs.sc (iim mohili. Liincn

noii s(!cuii(luni idciii : (pii;i .ViikcIiis li;il)ilis esl ad

niorari cx p;irt(^ ipsiiis (luod est sivfi suhstanti;^'

vcl in;it(U-i;ie, si li;il)tU matcriam , scd ;kI wo/v/v

cx p;irtc roriii;ic. sivc ipsiiis 7^/0 csi vcl virtiilis

activ;Kr.

S(UiOLI()N.

I. Vestigia Maj-islri .scciitiis, S. l)oi:U)r liic iiicidciilcr aj,nl
dc motii Angolorum (iiioad lo(;uni. Pro intcliigontia liuiiis (|uuc-
slionis siipponoiida csl doctriiia do mo(io, quo Angoii siiiil in
loco, iiiuio nMHitlimiis lcctorcni ad II. Scnt. d. 2. p. II. a. 2.
q. l-i. SuHiciat liic brcviter aniioUisso, quod, licet onincs con-
cedant, Angelos esso in loco non circumscnpUve , sed de/ini-
tive , Uiincn do riitionc formali praesontiac Angclorum in loco
inirc discrcpant scholac ct cdaiii ciiisdcin sclioiac aiicU)ios.
Pracscindcndo ab opiiiionc coruiii i|iii ciim Vastiucz putant ,
Angelos etiam iii i)uncto indivisibili cssc posse, ad duas prin-
ci|)ales positioncs muititndo opiiiionum rcduci potest: scil. fun-
damontum praesontiac ponitur \cl in (iiiplicatione virtutis \n-
gclorum , vel non in opcralioiic , .scd iii propria ot rinita suO-
stantia Angolornm. Prima sentenlia cst S. Tliomae, quae tamen
a suis discipulis non oodem modo explicatnr ; sccunda est Scoti,
Hichardi a Mcd. ct aliorum plurimorum, ciii favot niodus lo-
(|uondi S. Bonavcnturac. — Notanda cst cUam thosis ab Uni-
versitate Parisionsi temporc Alcxandri llal. roprobata: .Vngelus
in uno instanti potest esse in diversis locis, ot etiam ubiquo,
si voluerit (cfr. II. Sent. d. 23. a. 2. q. 3. in llne).

II. Angclos non taiitum pcr (iccidens , sod ctiam per se
moveri, aliter Umion ac corpora, contra PcripaU'ticos cuiii Ihco-
logoriim communi sontenlia Seraphiciis liic icnct ol bene cxpli-
cat. — In soliit. ad 4. S. l)ocU)r su|)ponil, (|uod substantia spi-
riUialis |)otost super .sc rcllccti ac sc ipsam movere, non lamcii
.sccundum idom (clr. II. Sont. d. 2i. p. I. a. 2. q. 2. ad i; d.
25. p. I. (]. I.i, ci (|uod so aclive moveat cx partc fonnae ,
l)assi\c ox partc mdtcride. Qiioad iiltimiim aiHom (iroblcmaticc
loquitur addens: « Si liabcl matcriam ». IIoc rcspicil soiitcn-
tiam , quam ipse II. Sent. d. 3. p. I. a. I. (|. I. 2. 3. ti.iKpiam
probabilcm dofendit, scil. qiiod etiam in Angelis aliViiio modo
distinctio materiao et formac admittonda sit.

III. Alex. Ilal., S. p. II. q. 33. m. I. 3. — Scol., II. Scni.
d. 2. ((. 9. — S. Thom., hic ((. i. a. I ; S. I. q. .•)3. a. I. —
IJ. AlberU, hic a. 22. — Petr. a Tar., liic ((. '>. a. I. — Ui-
chard. a Mod., hic a. 3. ((. 1. — /Kgid. l\., hic 2. i^rinc. q. I.
— Durand., dc hac (!t duabus scq(j. q(|. Iiic (). II. q. 2. —
Dionys. Carth., de hac et seqq. qq. hic q. 4. — Bicl , do hac
ct .scqq. ((((. hic ([. 3.

QUAESTIO II.

Utrum Angelus moveatur per medium.

Secundo quaeritur, utrum Angelus moveatur
per medium , vel non. Et quod per medium , vi-
detur.

1. Damascemis ^ dicit, quod ((Angelus cito per-
Midamenia.transit velocitatB et potestale naturae )> : sed per-
transire est per medium transire: ergo etc.

% Item, cum Angelus movetur a termino a quo
ad terminum in quem, aut movetur in termino a
quo , aut in termino m quem ^ ; sed in termino
a quo est non motum esse ; in termino vero in
quem est motnm esse: ergo cum moveri sit me-
dium inter utrumque , oportet quod sit in spatio in-
termedio.

3. Item, quod possit moveri per medium, vi-
detur, quia certum est, quod Angelus existens Pa-

risiis * potest esse Romae, eadem virtule et in qiio-
libet intermedio loco, et prius in propinquiori et
deinde in singulis locis consequenler se liabentibus;
sed hoc est transire per medium: ergo etc.

4. Item, quandocumque inter aliqua extrema
cadit medium, quod habet naturalem ordinem ;id
extrema, impossibile est, quod agens virtutis finitae
possit pervenire ab extremo in extremum sine me-
dio, ut patet — quia inter album et nigrum est me-
dius color, impossibile est, quod ahquod agens crea-
tum faciat de aU}0 nigrum . quin faciat per colorem
medium ^ — sed inter caelum et terram naturah or-
dine sunt alia corpora media: ergo impossibile est,
quod a caelo in terram fiat sive moveatur sine me-
dii transitione.

* Anselm., de Concord. praesc. Dei cum lib. arb. q. 3.
c. II: Unde (voluntas) dici potest instrumentum se ipsum mo-
vens. Cfr. et supra d. 17. p. I. q. 2. ad 4. — .Mox post c^Yfl
movens codd. T X repetunt poiest, et subinde pro esse Vat.
cum aliquibus mss. substituit est.

- Libr. I. de Fido orthod. c. 13.

3 Vat. terlium membrum adiungii aut in spatio intermedio.
Cfr. de hoc argumento Aristot., VI. Phys. text. 7. (c. I.).

* Codd. cum ed. I Parisius.

5 Vide Aristot., VI. Phys. te.vt. 32. (c. 4.). — Paulo infe-
rius pro fiat Vat. veniat. In cod. V verbo fiat adiungitur
motus.

660

SENTENTIARUM LIB. I.

Contra: 1. Augustinus super Genesim ad lille-

Ad opposi- rani . et Magister ponil in littera ^ : Deus niovet crea-

*"""■ lurain spiritualem per lempora, non per loca: ergo

quamvis fiat do uno loco in alium, hoc non est per

locum medium.

± Uem. conciusio proi)ata est in sexto Piiysi-
corum-, quod impossilDile est, impartibile moveri
super magnitudinem; sed Angeius, non assumto cor-
. pore, est impartii^iiis: ergo etc.

3. Item, rafione videtur. quia, si pertransit,
aut ergo per simplicia, aut per composifa: si per
composita , ergo est compositus; si per simplicia;
sed iila sunt infinita in quoiibet continuo, et impos-
sibiie est infinita pertransire ^ : ergo etc.

4. Item, si per simplicia; sed ex simpiicibus
non fit aiiquod continuum^: ergo motus iile non
erit conlinuus , ergo pertranseundo iila nunquam
pertransit spatium: ergo si per medium movetur,
nunquam pervenit ad terminum.

5. Item, « impossibile est, quod aliquid per-
transeat spatium maius se, quin prius pertranseat
spatium minus vel aequale ® » : ergo si spiritus ange-
licus transit per spalium, prius transit aequaie sibi
vel minus cpiam maius. Sed aequaie simpiici non
est nisi simpiex; sed simplex additum simpiici non
facit maius": ergo in primo transitu tantum est, ac
si nihil transeat, simiiiter nec in secundo transitu ,
ergo nec in tertio: et sic nunquam pertransit spa-
tium aiiquantum.

C 0 N C L U S 1 0.

V Rationabiliter dicitur , qiioci Angelus

per medium movetur.

Respondeo: Notandum est iiic, quod circa hoc
diversimode dixerunt diversi.

Quidam enim dixerunt , quod cum Angeius sit
opinio I. simplex, non potest medium pertransire; unde mo-
vetur ab extremo in extremum sine medio, et omnis
iocus , ad quem movetur , se habet ad iiium per
modum immediati. Unde ioci mutatio in Angeio non
est motus, sed mutalio tantum sine medio. — Sed
improbatnr. ista positio nou videtur conveniens. Certum enim
est, quod Angeius, qui est custos hominis, potest
ita custodire , quod non deserat ipsum , et sine cor-
pore custodire potest: ergo potest inseparabiiiter

comitari eum : ergo homo cum vadit per medium , el
Angeius non deserit eum, pariter et Angelus vadit
per medium.

Et ideo luerunt alii qui dixerunt, quod Ange- opinio
ius et per medium et sine medio potest moveri.
quia motus eius est ad nutum suae voiuntatis se-
cundum virtutem divinitus sibi coliatam ; et ideo ' .
cum vuit, facit se in extremum immediate, et cum
vuit, pertransit. Et ponunt simile, quod inteiiectus
noster potest cogitare de Parisiis et de Roma du-
piiciter : aut ita quod immediate cogitet de uno et
post de aiio, vel ita, quod primo de uno et post
de via et tertio de tertio *. Et quia Angelo ita faciie
est ferri , sicut nobis cogitare, cum non sit aliigatus
corpori , dicunt , quod sic et sic habel moveri. —
Sed quidquid sit de posilione, exemplum non esl ^'oaomj
conveniens : quoniam cogitans penes se habet speciem
Romae et speciem Parisiorum , nec ista hahent
situm in anima nec ordinem secundum situm .
immo quaelibet aequaiiter est praesens aspectui; et
ideo ad libitum polest de una et alia cogitare. Sed
in re esl ordo et situs naturaiis, et necessario in-
teriacet medium inter unam civitatem et aliam. Et
propter hoc exempium iiiud non est conveniens.
nec propter hoc aperitur nobis via ad inteiligendum.

Et quoniam iiiud est inleiiigibiie ahquo modo®,
quod feralur per medium , et ratio concordat et
auctoritas ; ideo videtur rationabiiiter iilud esse di- (^onciosi.
cendum. Sed illud memlDrum , quod dicit, quod
possit sine medio , arbitror reiiciendum, non quia ><oi^n"iu
asseram esse faisum , sed quia non est auctoritas in
promptu, quae hoc dicat, el ratio non cogit, immo
non capit. Possibiie tamen est , quod Deus aiiquid
dederit substantiis iiiis spirituaiii^us, quod carnales
inteliectus non capiunt. — Concedendae igitur sunt
raliones probantes, quod Angeius moveatur per :

medium.

1. Ad iiiud ergo quod obiicitur, quod Deus non soi»t'o

° ■* ^ posilorun.

movet per locum Angelum ; dicendum, quod facienda
est vis in verbo secundum inteilectum Augustini:
quod patet ex iittera. Ipse enim spiritum dixit non
moveri per ioca, quia proprietates loci, scilicet
circumscriptionem et dimensionem, non obtinet, cum
transfertur de loco ad iocum; sed proprietater)i
temporis , quae est variatio et innovalio aiiqua, vere
et proprie admittit spiritus. Nam novae affectiones
succedunt spiritibus per naturam et cogitationes, et

Senten
nuctoris.

' Hio c. 6.

2 Tfxt. 86-90. (c. 10.), ubi plures rationes afferuntur. Ver-
bum mpnrtilxite accipe « indi^ isibile secundum quantitatem »,
ut Aristot. interpretatur loc. cit., et verbis super magnitudinem
subiice notionem: spatium extensum.

^ Aristot., 1. de Caelo et Mundo, text. 35. (c. 5.), et II!.
lexl. 19. (c. 2.).

* Aristot., VI. Phys. lext. 1, et XI. Metaph. c. 9. (X. c. 10.).

^ Aristot., VI. Phys. text. 89. (c. 10.). — Mox post prius
transit codd. aa bb addunt per spatium.

« Aristot., III. Metaph. texl. 16. (II. c. i.) : Cetera vero
(iuodammodo quidem addita facient maius... punclum vero et
unilas minime... huiuscomodi namque additum non maius, sed
piiis eflicil. Cfr. 1. de Gener. ct Corrupt. lext. 8. (c. 2.).

" Vat. et codd. cc omillunt ideo.

" Pro tertio cod. I (a seciinda manu) cum edd. I, 4, 5
termino ; lectio congrua. Proxime ante pro via plures codd. ut
F L 0 V X Z alio.

" Cod. X subii^it scilicet.

DIST. XXXVII. I'. II. WVW II. (H\i:ST. II.

(Wi

ult(M'ins illao iiitciKliiiilur vi rciiiiUiiiiliir, ila (|ii()(l
verc polosl cssc parlihililas a jiailc lorniac sivc
[)!'opri(!lalis ac(|iiircn(lac.

'2. .\(\ illiid (pioil ohiiciliir dc IMiilosoplio, (piod
imparlihilc iioii iiiovcliir siipra iiiagiiiliKliiicm ; di-
ccnduiii, (juod IMiilosopliiis prohal cl coiichidil dc
iinparlihili , ipiod hahcl siluin iii ma^jniliidiiic , (|ii()(l
csl impartiitilc cl situaliir iii iiii|)artihili '. Iloc noii
p()t(!st movcri siipra ma[.,Mutiidiiicin , (piia si inovctiir,
movctur ad aci|uircn(liiiu sitimi; ct ipiod ac(piiritur
pcr inotiim, ac(piiritur. ita (piod pars post partcin ;
et ^ silus impartihilis non [)otcst acquiri , ita (|Uod
[)ars [lost [)arlcin ;u'(|iiiratiir : ct i(l(M) vcruin cst,
(piod tale impiutihilc non potcst inoveri supra ii)sain
iu;i|j;iutudin(Mn. Sed Anjfclus lalc impartihile est,
([uod noii !i;»hct situin iu im|);ulihiii, ncc cst dircrc,
(piod :\n«j;cliis sit in loco iin|);irtihili, siciit [i;itchit^:
(!t idco dcinonstrationcs IMiilosophi non li;ihcnt hic
locum.

3. 4. Ad illud quod quaeritur : aut [lertrausit
[)cr simplicia, aut per coin[)osita ; respondendum
cst, quod Iransit pcr composita, quia non est in
loco simplici, sed coin[)osito; lioc suppono ad prae-
sens, sed suo loco prokihitur \ Nec valet: transit
per coniposita, ergo est coiTi[)Ositus, sicut nec valet:
anima (^st in composito, crgo est composita: quia

sic esl in illo, iil non sil p;irs in (»;irt('. .scd i[»sum
lolum sim[)lcx sil iii (pi;dihct p;iitc.il;i l;iiiiciM|Uod
ill:u> |);u'tcs siiit uiiiis lociis.

1'osscl l;uu(Mi dici, si ipiis vcllcl .sc liijiusiiiodi aih 10111110.
implic;u'c, (|iiod cti;unsi [)(M'lr;uisirct [)(M' sim|)li(i;i .
t;iin(Mi ' iioii ()i'o|)t(M' hoc ()(Mtransirct inruiita. Kl lioc
[);itcl , (|ui;i si (jiiis im;igiiictur . s()li;i(M;iiu luovcri
sii()(M' |)l;uiuiii , noii t:iiigit iiisi iii [tiiiicto : (M'go iioii
t;ingit iiisi ()ci' siiiqilici;!, iicc 1;iiii(mi |)(Mtr;uisil iufimt;i
actu, (iii()iii;iin s()Ii;i(M';i illa rcrtiir su[)(M' ()l:uiiim cl
noii (piicscil in (piolihcl situ; cl il;i iiiiili piuif to se
comiuclitur, scd ncc iiiuii(M';iI puiict^i in illo. sed
cum sit in continiM Kitionc, rcs|)i(Ml ill:i indivisihilia
ut unila, et ita iil suiit in continuo; et sic, cum
contiiiuum sit rmitiim ;iclii ct iiirmitmii iii (lotcntia.
et illa [)ol(Miti;i iioii rcduc;itiir ;i(i actiiiii . iion [)cr-
Iransit inrmita actii, (pii;! non rcspicit illa iit actii
numcrata. — VcriimhiuHMi. (piia cx(Miiplimi hahcl HMincuo.
calumniam, ct dictum iioii vidctiir cssc consoniim
dicto Pluloso[)lii , qui omniiio dicit, inqiartihile iioii
moveri ; priori responsioni magis ;ulliaereo.

5. Et per ill;uTi patet sequens. Ohiicit eniin, ac si
Angelus esset in piincto, ([uod oinnino lalsum credo.
quia non esset in loco, cum punctus noii sitlociis.
nec sit actu in continuo. Scd hoc totum mclius [)a-
tehit in secundo lihro ''.

SCHOLION.

I. Pro iiac quaostionc solvenda distinguendus ost duplex
motus, scil. continum , (juo mobile surcessivi» poi- partos de-
sei'it terminum n quo et ptM- partes acquirit terminum ad quem,
et non continuus (discretus), quo mobile descrit totum simul
terminum a quo ot immediate acquirit totum terminum ad
quem. Modus continuus implicat transitum per loca intormodia;
sed motiis }ion continuus liiinc iransitum oxcludit , unde po-
tius simplex mtttatio loci quam motus osso videtur.

S. Bonav. hic loquitur tantun) de inotu Angelorum socun-
dum modum eis naturalem , praescindendo a potontia divina.
Circa hanc quaostionem tros hic ponuiitur opiniones. Prima,
quao liic ct communitcr roprobatur, asserit, Angelos non posse
se moverc nisi inotu non continuo; secunda 0 contrario asse-
rit , non nisi motu continuo ; tertia vero , utroque modo. Tcr-
tiam scntentiam docot S. Thomas secundum principia, quae
habct circa modum , quo Angeli sunt in loco. Secundam tenent
.\Iex. Hal. et fcre omncs extra scholam S. Thomae. Hanc cum
quadam rcstrictiono praefert S. Bonav., ct (juidem ob rationes
atlentione-ilignas. Scotus autom secundam opinionem cum di-
stinctionc approbat. Distinguit cnim cxtrema in oxtrcma conti-
nua, sive quac iii toto loco virtuti Angeli adaoquato includun-
tur, et cxtrcma ita distantia, ul habeant mediiim distinctum ab
extremis. Ilis suppositis, docet, in loco cum extromis continuis
Angelos possc, si velint, se movero sive lociim mutare, non

transito modio ; in aliis vcro « vidotur probabiliter, quod non ».
ut ait II. Scnt. d. 2. q. 12. n. .3.

II. Pro intclligcntia solutionis ad 2. nolunda e.st dcfinitio
puncti , quam habet Aristotelcs (I. de Anima, text. ()8,vidcin
hac pag. notam 1.): « Punctum unitas ost positionem habens».
Tota solutio huius difficultatis fundata ost in distinctiono intcr
indivisibile (impartibile) in se et quoad locum , ut punctum, et
inter indivisibile in se quidem , sed quoad virtutem occupandi
locum quasi virlualiter divisibilc, ut anima, quae, indivisibilis in
se, coexistit (luantitati totius corporis. Axioma Aristotelis verum
est rolate ad primum divisibilc (cfr. II. Sent. d. 2. [). II. a. 2. q. 3,
ot S. Thom., S. I. q. 5.3. a. I. ad 1.). — Secunda solutio ad ult.
eruitiir ex hoc principio , quod quando corpus movetur per
locum compositiim pcr puncta indivisibilia ot in potentia infinita.
non movotur motu non continuo ab uno tali puncto ad aliud.
Tunc enim sequeretur, ut observat S. Thom. (loc. cit. a. 2.), quod
« vol non transeat omnia modia , vel quod actu numerot media
infinila; quod cst impossibile». Sed manifcstum ost, illud moveri
motu continuo ct per loca niodia , quae in potentia sunt infinita,
sed actu sunt unita ad unum continuum finitum formandum.

III. Alex. Hal., S. p. II. q. 33. m. 2. — Scot., II. Sent. d.
2. q. 12. — S. Thom., hic q. 4. a. 2; S. I. q. 53. a. 2. —
B. Albert., hic a. 23.— Potr. a Tar., hic q. 5. a. 2. — Richard.
a Mod., hic a. 3. q. 2. — .Egid. R., hic 2. princ. q. 2.

' Sive in puncto indivisibili. — Sub hoc rospectu ab .Vristo-
lele punctum dofinitur substanlia posita sive positionom habens.
Cfr. supra pag. 447, nota 2. — Pro m impartibili Vat. sub-
stitiiit situ impartibili, ot subindo post Hoc intoriicit ewm, quani
voculam cod. R paulo superius vcrbis est impartibile praeniittit.

- Cod. T (a socunda manu) cum ed. 1 sed.

■^ Ilic ad ult., et fusius II. Sent. d. 2. p. II. a. 2. q. 3.

— Paulo ante pro situm in impartibili cod. T cum nonnullis
aliis nec non ed. 1 et Vat. situm m partibili.

* Cfr. loci citt. in nota praecedenti.

'-> Plorisqiie codd. rofragantibus, Vat. omittit tamen , pro
quo aliqui codd. perperam tantum. .Mox post planum in cod.
0 adiungitur sphaera enim sic mota, plamm.

<■■ Dist. 2. p. 11. a. 2. q. 3.

662

SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO III.

Utrum Angelus pertrameat medium moto subito , vel successivo.

Tertio quaeritur , utruni spiritus angelicus per-
transeat mediuni inotu ' subito , vel successivo. Et
quod successivo, videtur.

1. In aliquo instanti est in tennino a quo , et in
Fnndamenta.alio instauti est iu termino ad quem; sed inter quae-
libet duo instantia cadit tenipus medium, et in
niedio illorum instantium est moveri : ergo moveri
ipsius Angeii est in tempore : ergo movetur motu
successivo.

% Item, hoc ipsum ostenditur a parte spalii
sic: Angehis, si perlransit medium in aliquo iu-
stanti , est ^ in medio et in parhbus medii ; sed im-
possibile est, quod ahquod unum praeter Deum et
corpus Christi simul et semel sit in phiribus locis:
ergo impossibile est, quod Angelus in eodem instanti
sit in toto medio et in fine, ergo non movetur su-
bilo : ergo necessario oportet , quod successive.

3. Item , hoc ostenditur a parte virtutis. Sicut
vult Philosophus ^ , si tanta virtus movet in tanto
tempore, et maior in minori, et maxima hi minimo,
et infinita in nunc, ergo secundum quod potentior
esl virtus, secundum hoc velocior est motus; sed
instans excedit tempus improportionabihter : ergo et
virtus, quae movet in instanti, superexcedit illam,
quae movet in tempore in infinitum. Sed nuha virtus
creata superexcedit aham in infinitum, et virtus
angelica est creata : ergo cum omnis motus naturalis
localis sil successivus, patet quod motus Angeh sit
successivus.

4. Item, si Angelus movetur, aut ergo motus
ille est ve7'e motus, aut mutatio \ Si mutatio: ergo
generatio, vel corruptio, quod constat esse falsum.
Si motus ; sed omnis motus proprie dictus habet
prius et posterius, et situm et tempus, et omne
tale est successivum : ergo etc.

Contra: 1. Augustinus in hbro Quinque Respon-
Ad opposi- sionum ^ : « Radius non citius pervenit ad loca pro-

(iim.

pinquiora quam ad loca remotiora», et constat quod
pertransit medium: ergo si virlus angelica non est
minus potens, sed magis, patet etc.

2. Item, Philosophus ^ probat, « quod si esset
vacuum , non esset motus » ; sed idem facit ipsum
spatium Angelo, quod facit vacuum corpori moto,
quia ei nullo modo resistit, sicut nec vacuum : ergo
videlur, quod ipse Angelus subito ipsum pertranseat.

3. Item , omne quod successive movetur , par-
tim est in termino a quo , partim in termino ad
quem '; sed omne t:de est partibile: ergo necesse
est, Angelum esse partibilem, aut non movetur
successive.

4. Item, omne quod simul se transfert et totum
simul, non successive movetur ; sed Angelus simul
se transfert, cum sit omnino simplex : ergo in in-
stanti, et non successive movelur.

5. Item, motus successivus est compositus et
accidens \ et nullum accidens compositum est in
subiecto simplici; sed Aiigeius est simplex : ergo
non est subiectum motus successivi , sed mobile est
subiectum motus, ergo etc.

CONCLUSIO.

Angelus movetur per medium successivo motu, ra-
tione distantiae spatii et ratione Jinitae vir-
tutis moventis.

quod circa hoc sense-

Respondeo: Dicendum

runt aliqui diversimode. \

Quidam enim dixerunt, quod quia Angelus esl t>pin"> q"

, • . nindani.

simplex, et spatium compositum, quod tam Ange-
lus quam eius virtus est spatio improportionabi- ,

hs°; et ideo virtus eius omnino vincit supra spa-
tium, adeo quod subito et motu improportionabih
spatium pertransit, et est huiusmodi motus supra

' Plurimi codd. cum cd. I actu , qiiac lectio non convenit
cimi rubiica liuius articuli.

2 Vcrbo est Vat. pracfigit simuL

^ Colligi potcst e.x VI. Pliys. tcxt. 13. seqq., (c. 2.), «H
Vlll. tcxt. 79. scq. (c. 10.). — Circa finem argumenti post w«-
turalis cod. T interiicit el.

* Secundum .\ristot., V. Phys. text. 7-9. (c. I.) omnis trans-
mutatio vcl esl n non-subicclo in subicctum, vci a subic-
cto in non-subicctum , vel a subiccto in subicctum; prim;i
vocatur gcncratio, secunda corriiptio, tcrtia motus. Duas priorcs
Iransmutationis spccies S. Doctor hic conii)ichcndit vocabulo
mutado. Dc sentcntia mox allata , quod in motu [)roprie dicto
sit prius et posterius, cfr. Aristot., IV. Phys. text. 99. [c. II.).

— Post verba Si motus Vat. omittit sed omnis motus , et in-
ter S/ et motus interiicit omiiis.

^ Quacst. I. n. 5. (sivc Epist. 102. ad Deogratias): Ut enim
radius oculi nostri non citius pervenit ad propinquiora , tardius
ad longinquiora, sed utraquc intervalia parili celeritalc contingil.

6 Libr. IV. Phys. lext. 66. scqq. (c. 8.).

7 Cfr. Aristot. , VI. Phys. tcx(. 32. (c. i.). Vide etiam
ibid. tcxt. 87. (c. 10.), ubi ipse Aristotcles cx sententia allata
probat, impnrtibile non possc moveri.

8 Vidc Aristot., III. Phys. text. 18. seqq. (c. 3.).

" Cod. 'V improportionalis. Mox pro vincit cod. R dicitur
esse , ct paulo infcrius pro Sed quoniam Vat. et alii cpdd.
praeter cod. V et ed. I Et quoniam.

DIST

X.VWII.

I'. II. \KT. II. Qi;.\i;sT. III.

fK;:?

probaliir

I (lllSJO I

(jMio qiia-
I succos-

lllOtllS.

CJugio :t

A . ruiida
lotam.

Inlk) op
(K >rnin.

iiidum.

Aluolutio.

. ii;ilur;iin. — Scd (|ii(iiii;iiii (Jiniciic vidcliii iiilclli^MTC,
(]U()(I |)ci'(r;ii)sc;il iiicdiiiiii . (|iiin sil iii phiriliiis |i:ir-
libus iiiedii; el pouerc, ijuod suhilo iiiov(!;aiir cl sil
in pluriliiis p;u'lil)iis iiKMlii.esl |)()iicre iii illo iiiolii.
(piod sil. iii pliirihiis locis siiiiul ; el lioc oiiiiiiiio
;ibsur(luiii esl diccrc de .\iigel(), sieut dicuut S;iiicli,
et pliilosoplii et doclores c;itholici iii lioc coiicor-
d;uit ': ideo diceuduiii cst , (piod .\ug(dus iioii luove-
lur per luedimii luotu subito, sed siicce.ssivo.

Propter (piod iiol^iiidiiiu , (jiiod iii iiiotii, (pii
successiviis est successiouc perlecUi, est successio
ex (pi;ulriiplici c;uis;i : priui;i est mcdii di.stanlia ,
secund;i medii resislenlia , tertia est parlibililas
mohilis , (]u;»rla est finilas virtutis , ^o (\\\o(\ Miiit;ie
virtulis [)ro|)rie est movere in teuipore. maxime j^er
medium -. Coucedeiuliim est igitur, quod uiotus Au-
geli i)er mediiim nou esl pertecta successione suc-
cessivus , (]iiia delicit ibi resistentia spatii et par-
tihilitas mohilis ; est lamen successivus ralione di-
stantiae spatii, iii (]ii;i uon i^otest esse simui per
totam, et finitatis virtutis moveutis, qu;ie nou ex-
cedit mediuiu improportionabiliter, ideo nec facit
motum improportioiialem medio omnino. — Et con-
cedendae sunt ratioiies prob;intes. motiim illuui per
spatium esse successivum. T;uueii prima ratio so-
pliistica est; sed alibi dissolveliir . cuin agetur de
lr;insitione ]mnis in corpus Christi, ubi habet locum
suum l

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod nulius
non citius i^ervenit; dicenduiii, quod Augustinus io-
quitur secundum perceptionem seiisus * , quia sensus
non jjercipit, radium citius pervenire ;ul propinquiora
loca quam ad remotiora, non quia secundum rem
non sit ibi vere prius et posterius. Unde si dicatur
radius moveri subito, inleliigitur suhito pro repente ,
et repentinum dicitur illud quod habet moveri in
tempore imperceptibili. — Sed aliter potest dici,
quod lux subito movetur, quia inotus lucis in me-
dio non est inotus localis t;intum, sed est motus
diffusionis, qui est generatio, sicut generatur idolum ^

ah ohiecto ; cl (jiiiii liix simul est cl liicct , simiil
ciim cst, g(!ii('r;it siilcndonMii , ct il;i iii codciii in-
sl;uili ; siiiiililcr dc illo " iiilclhgi [lotcsl. cl sic
deincciis. riidc si siiiiul i^.ssct hoiiio ct gciicniret,
in priiiio iiisl;iiili hiissct immdiis plciiiis hoiiiiiiihiis.
Iloc iiiodo jiolcst rcs])()ndcrc (]iii iicscil mcliiis.

"2. Ad illiid i]iio(l ohiiciliir tU' v;u-iio, (]ii()d .si
(^s.set v;icuiiiii, noii es.sct niotiis; diccndiiiii, (jiiod circa
hoc luiilti iiiiill;i dixermil, (]U()ruiu dict;i loiigiim esset
di('ere. Niuic ;uitcm, siislincndo IMrdo.soj)hiim , dici KM-ixatT

. eiiilosophui.

])otesl, (piod si esset v;icuiiiii. iion e.ssiit motiis siio
cessivus, rc('t(; iiitcllccto v;icu(), sccundum (]iiod
credo Plulos()])liiiiii iiitellig(!rc, (jiiod dicit siiii])lici-
ter priv;ili()iicm : si est ' v;i('uiiiii ihi iibi iiitelligi-
miis v;icuiim, ihi iiitclligiiiiiis iiiliil c.^s(; — ergo noii
solum deest corjioris resistcntia, veriiiii etiam nuUa
distantia est ibi ; ubi ;iutem luilla dist;uitia est, non
est prope nec longe; uhi autem est motus localis,
necessario est approximatio vel elongatio : ergo si
est v;icuum. non est motus, non ])ropter defectum
resistentiae, sed distantiae. ^^qx^ (]uoiii;iiu mediuin
coiiqiaratum ad Angelum h;ibet nitionem dist;intiae,
quia vere facil distantiam inter extrema, id(30 suf-
ficit ad successionem (iualemciim(]ue i^rojiter dislan-
tiam; sed uhi est vacuum, uoii est dist;uitia. et haec
pr;ieexigitiir necessario ad niotiim localem. P;irtibi-
litas enim mobilis et finitas virtutis noii faciunt suc-
cessionem, nisi sit prius et posterius in magiiitu-
dine, supra quain est, sive in eo qiiod acquiritur
per motum.

3. Ad illud quod obiicitur. quod illud quod
movetur successive , iiartim est in termino a (juo ,
et partim in termino ad quem ; dicendum , quod in
successivo , .«bi est plena successio , est ponere par-
lem et parteiu , et quantum ad magnitudinem sulh
stratam^, et quantum ad magnitudinem motam ,
et quantum ad dispositionem acquisitam. Qui;i n;(-
turalis motus ad situm , est niotus ad formam quo-
d;un inodo ; sed in motu Aiigeli non est successio
secundum omniinodam completioneni , et ideo non

I''

' Cod(i. A 1 et nonnulli alii a erbo concordant pracmitUint
modo.

- Prima et secunda causa successionis in motu ab Aristot.
insinuatur IV. Phys. text. 66. seqq. {v. 8.), ubi cx defectu huius
duplicis conditionis ostenditur, motum successivum in vacuo
esse impossibilem. Diiae aiterae causae successionis in argu-
mentis huius quaestionis breviter tactae sunt. — Contextu re-
pugnante, Vat. et cod. cc liic adduni Quinta potest esse jinitas
et limitatio mobilis.

3 Libr. IV. Sent. d. II. p. I. q. 5. »d 4, iibi fusius de hac
difticultate agitur.

* Vat. cum non paucis mss. miiuis bene perceptibilitatem
sensus, et dein quod sensus pro quia sensus. Pro nostra lectione
militant codd. A T V, pro quia sensus etiam cod. X.

= Graece sfSwXov (imago, simulacrum , species) significat
hic in genere speciem rem exprimentem. — Paulo ante pro sed
est motus codd. A T sed etiam motus.

^ Intellige : splendore. — Pro illo Vat. cum nonnullis
codd. et ed. 1. alio.

' l*ro si est codd. .\ G l S T Y aa ff cum ed. I sed est ,
cod. U quod si est , Vat. si esset, cod. X quia, qui et subinde
omittit verba iiroxima vacuum ibi.

s llaec et quae sequuntur, clarius dicta suiit in fiiie solu-
tionis praecedenlis obiectionis. — De motu ad situm et de niotu
ad formam , qui mox commemorantur, clr. hic dub. 2. Motus
ad formam in latiore sensu dicuntur illi , |>er quos res vel dis-
ponitur ad recoptionem vel coriuptioncm formae substanUalis,
\el ipsam formam substantialem recipit aut amittit. El sunt
quinquo : generatio et corruptio, augmentatio et diminutio
(cpiae ambae respiciunt quantitatom) et alleratio (quae respi-
cit qualitatem et in se comprehendit intensionem , remissionent
et altcrationem specialiter dictam). In scnsu strictiore excludun-
tur generatio et corruptio. Motum ad situni intellige motum
localom sive mutnlionem secundum locum. Cfr. .Aristot., de
Praedicam. c. Ae Motu , et V. Phys. to.xt. 9-17. (c. I. seq.). —
Mox post quodam modo in cod. V additur quia completio est
forniae ((^on)pletior ost forma), cum pervenit ad suim locum
naturatem.

664

SENTENTIARUM LIB. I.

secundiiin onines has differentias , sed solum secun-
duni priorilateni et posterioritateni magnitudinis
supra quam '. — Quod crgo dicitur. (piod partim
est in terniino a (juo , partim in {enuino ad (luem,
lioc non est secundum diversitatem partium mobi-
lis. sed est solum per accessum et recessum.

4. Ad illud quod obiicilur. quod simul se
Iransfert tolum : dicendum , quod quamvis ex parte
sua se totum sinuil Iransferat, non tanien Iransferl
se sinuil super totum, propter distantiam medii, in
qua tota non potest esse simul.

5. Ad illud quod obiicitur, quod compositum
accidens non polest esse in re simplici ; dicendum ,

quod verum est de composito, quod habet partes
actu ; sed de composito, quod est iii successione, <
non est verum. Sicut eniin duratio successiva potest
esse in Angelo , secundum quod manet , eo quod de
illa nunquam est nisi 7mnc , ita motus successivus
potest esse in eo, secundum qhod fertur; et hoc
quidem secum nullum habet inconveniens. His visis,
patent obiecta.

Est enim praedictorum summa , quod Angelus Epik
movetur sine corpore assumto, et quod movetur in
inedio sive per medium, et quod movetur motu
successivo, hcet non omnimoda successione compo-
sito -, ut praedictum est.

SCHOLION.

I. Oninis motus conlinuus est eliam successivus . sed non
c convcrso. Motus successicus enim opponitur instanlaneo ; con-
tinuus autem non continuo sive discreto. — Prima opinio, in
lextu memorata , recte rcprobatur, (]uia ex ipsa sequeretur,
quod Angelus possct simul esse deflnitive in pluribus locis
sibi adaeiiuatis. Docet igitur Serapliicus, Angeium moveri non
in instanti, sed motu successivo, qui tamen differt a motu
successivo corporum, sicut expiicatur in corp. et ad 3. Etiijm
S. Thomas (liic q. i. a. 3 ; S. I. q. H3. a. 3.) negat, motum lo-
calem Angelorum, sive sit continuus sive non continuus, fieri
posse in eodcm instanti ; sed quoad motum non continuum ,

queni ipsc Angelis vindicat, aliis raiionibus utitur. Scotus iuxta
distinclionem , in Sciiolio praeced. commemoratam , putat ,
solam simpjicem mutationem loci intra sphaeram loci Angelo
adaequati in instanti fieri posse. — In solut. ad 1. observatione
dignuni videtur, S. Doctorem ium coniectasse, motum Jucis
non fieri in instanti. Alteram eiusdem obiectionis solutionem
approbat S. Thom., S. I. q. 33. a. 3. ad 2.

II. Scot., 11. Sent. d. 2. q. II. — S. Tliom., hic. q. 4.
a. 3; S. I. q. 33. a. 3. — B. Aibert., hic a. 2i. — Petr. a
Tar., hic q. 5. a. 3. — Richard. a Med., hic a. 3. q. 3. —
.Egid. R., hic 2. princ. q. 3.

DUBIA CmCA LITTERAM MAGISTRl.

DUB. I.

In parte ista sunt dubilationes circa iitteram
et primo de hoc quod dicit Magister : Neque dimen-
sionem hahet , sicul corpus etc. Videtur enim
male dicere , quia dicitur ad Ephesios tertio ^ : Ut
jpossilis comprehendere cum omnihus Sanctis, quae
sit longitudo, kUiludo etc, et Glossa exponit illud
de Deo.

Respondko: Magister loquitur proprie et ad lit-
teram, sed Aposlolus loquilur metaphorice. Unde
multipliciter exponuntur illa verba. In Deo enim
longitudo est longanimitatis, latitudo caritalis, siihli-
mito* misericordiae, eX profundvm 'm^WW-Af, sive sa-
pientiae quantum ad Dei iudicia.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit Augustinus in
littera, quod movel creaturam corporalem per tem-

tUS.

pus et locum. Videtur enim mala ista divisio Augu-
stini , primo, quia a Philosopho ponitur nulla mu-
tatio secundum tempus. Et iterum, sua divisio non
videtur sufficiens, quia Philosophus ponit sex species
motus \

Respondeo : Dicendum , quod secundum Philo-
sophum omnis species motus ad hunc duplicem Dupie»-
motum reducitur, scilicet ad motum ad situm, et
ad motum ad formam; Augustinus autem motum
ad situm intelligit per motum secundum locuni,
qui est entis perfecti et completi, sine deperditione
vel innovatione circa qualitatem sive proprietatem
substantiae, eatenus qua ad situm est, nisi pariter
sit ad formam \ Motum autem ad formam , qui
subdividitur per quinque species, comprehendit sub
mutatione secundum tempus propter hoc, quod de
se dicit mensuram variabilem et rei variabilis^ Unde
omnem mutationem, quae est secundum proprietates
rei absolutas et intrinsecas , sive secundum qualita-

' Supplc cum codd. P Q W est motus , vcl cum cod. D
transit.

' Pro composito Vat. cum cod. cc posita.

^ Vcrs. 18. — Glossam , cuius mox (it mcntio , invenics
apud Lyranum in hunc textum.

< Libr. dc Praedicam. c. de Motu: Motus autem spccies

sunt sex : generatio , corruptio , augmentum , diminutio , alte-
ratio et sccundum locum mutatio. Cfr. supra pag. 663, nota 8,
ubi etiam explanata invenies , quae mox in solutione huius
dubii de Aristotelis doctrina afleruntur.

■"> Cfr. Aristot., VIII. Phys. text. 33-60. (c. 7.).

c Aristot., IV. Phys. text. 98. seqq. (c. II.).

DIST. X.WVII. I». II. IU l{l\.

r.c»

lcs r()rj)()i;ili'S sivc sccimdiim spiritiiitjcs. iil simt
alTcclioiics iii imimahiis, i|)sc vocat miitalioiicm S(!-
j cimdiim frtnpii.s. Kl ita patot ratio (livisioiiis cl sul-
licicntia '.

Dl M. III.

Ilcm (iiiacritur (lc lioc (|iio(l dicit, (|iiod sjnri-
fiiulis crcafura pcr fcmpu.s moiwtiir. \'i(lcliir (^iiim
lalsiim (lic(M'c. (luia s|iirilualis crcatiira mcnsuratiir
acvo, cum sit j^crpctua: ci}2;o si movctiir. iioii per
tcmpus movclur. scd p(M' acviim. — Itciu. inlcllcctiis
an<fclicus est doilbrmis, sicut viilt IMiilosoplius -. er<i;()
intclligit in instaiiti : pari ratione et aflicilur: nou
erf?o in tempore. — Praclcrea. tempus pcr itriiis cst
miMisura inotus primi mohilis: cr^n) illud soliim
mensuratur tcmpore, (|uod subiacct illi iiiotui ; sed
talc non est Angelus nec eius inotus: ergo etc.

Rksfondko: Ad [)racsens notandiini \ quod tem-
ni,-tio. piis mio modo dicitiir propric, et sic dicit mensu-
ram rei mutabilis, in (Hiimtiim imitaltilis. tamcn sub
ratione continiii; et (jiioniam motiis priini mobilis
est luolus maxime evidens et coutinuiis inter oinnes:
ideo teuipus hoc niodo dicitur proprie esse in primo
niohili. siciit in subiecto, in qiio primo t^st et in qiio
primo apparet. .\lio modo dicitur tcmpiis mcnsura
cmuslibct rci mutabilis, secundum qiiod mutabilis.
sive moveatur instantancc sive contiime; et sic ufjii
lantum cst in motii primi mobilis, et iii his quae
ei subiacent, sed eliam iii omni creato, circa quod
accidit variatio ; et sic est in .\n<>elis. Et per hoc
patent ohiecta.

Quod eniin obiicit de aevo, dicendum , quod
aevum est mensura Angelorum quantiim ad csse
subslantiale , quod est invariabile et incorruptibile;
sed tempus quantum ad proprietatcs , quae variau-
tur. et qiiaedam subito, qiiaedam successive, sicut
patet^ in .\ngelis per iiaturam paulative intendi ali-
qua alTectio. Et sic patent cetera.

Dni. IV.

Ilem (piacritiir dc lioc (jiiod dicil . qiKMJ iiiilvni
sapicntia, cst in iliiolms , ncipic niiiior nnptc niinor.
Vidcliir eniin ralsiim diccrc. ipiia sapiciilia (?sl arri-
dciis cl (pialit;is s;ipi('ntis. cl ;iccidcns |icr siibsl;m-
ti;im miincr;itiii' '.

Ki;si'ONi»i;o: Dicciidmii. (piod ;i(| lioc voliicnml "i""'o «■
;ili(pii diccrc. (piod c;idcm .s;ipienlia creata e.s.^et in
diiobiis s;ipiciilibus. ct hoc d;int inlclligcre per diias
siippositiones. (!na csl, (piod spccics rci in ;imiii;i
noii dilTcr;mt per cssenti;im ;i iv, cxtr;i. Ali;i siippo-
silio csl . (jiiod c:mdciii rciii iiossc possuul diio s;i-
picnlcs, scilicct umim eiiiinti;it)ile, (piod dictiim est
singiibrc. VA lioc ullimiim non indigcl pcrsii;isi()ne:
.'scd priiis ostendimt. (piod c;idciii sit,(|iii;i [)cr e;i-
dem rcs coifiio.scitur . [ler (|u;ic res hahet esse ". Si
ergo per Ibrmani siiain h;ihet esse, ergo el cogno-
sci; et Ibrina rei vere est in :iiiiina. el cum int(;l-
lectus sit sciens per ilhmi roriiKim, el contiiig;it ;ili-
quos diios omnino idein scire cl cogit;ire, ill;i non
est tantum ver;i forma. .sed eti;im un;i. El (|iiod lioc
veriim sit, [jersuadcnt [ler hoc, quod si Ibrm;!. [lotest
secundiim verihitem consimilem rormain in iii;deria
[irodiicere et se i[)sain facere in alien;i in;iteria, (|uare
noii est similc iii aiiim;! , qu;ie habilior csl ;id reci-
piendum ? Undc et hoc dicunt sensisse Aiigustinum.
Unde dicmit, qiiod sa[iientia non est ad moduiii alia-
ruin [jro[)rietatiim. — Sed haec positio deviat ab Au-improiKitnr.
gustino, ([ui;i Augiislinus ' viilt, et alii Sancti, qiiod
esse in pluribus omnino dislinctis non convenit uni
et eidem creaturae nisi [)er miraculum. Et iterum.
positio ista super falsuin ** fiindata est: quia si veritas
asini esset in aiiiina, quare non diceretur aiiima esse
asinus? Et itcrutn, si essel veritas **, adhuc non esset
eadem, quia niilla forina, cuin generat se, generat
se onmino e;uidem, sed de necessitale plurilicatur
es.sentia in generante et generato. praeterqu;iin iii
Deo: et non valet ad propositum.

' Hoc dubium soivitur eliani a B. .Vlbeilo , liic a. 20 , et
a Petro a Tar., iiic circa lit. ubi idem simul tractat de duobus
'eqq. dubiis.

■ Cfr. Liber de Causis , prop. 10, ubi docetur, quod intel-
iigentiae primae , quae imi vero puro sunt propinquiores , inaio-
ris sint ^irtutis. — Meiius tamen ista iocutio reducenda videtui'
ad Dionysiuni, qui in diversis locis libr. de Div. .Noni. v. g.
c. 4. § 22 , et c. 3. § 8. .Vngeios vocat deiformes ( GEoaios"? ).
S. Bonaventura quoque II. Sent. d. 3. p. II. a. 2. q. 2. ai'g. I.
od opposit. aiictorem hiiiiis ioculionis cilat Dionysium.

3 Plura de aevo et tempore II. Sent. d. 2. p. I. per totani.

* Patet pro videtur. — Mox Vat. paulatim intendi aliquam
affectionem. .\bsque ratione et absque auctoritate codd. Vat.
paulative mutavit in paulatim, cum constet, verbum pautative
scriptoribus medii aevi famiiiare fuisse, ut videre est apud Dii
Cange, Glossar. ad scriptores mediae et infimae latinitatis.

= Vide supra pag. 411, nota 6. Cfr. etiam Boctli., de Uni-
tate et uno. — Pro substantiam Vat. et ed. I subiecta.

S. Bonac. — Tdin. I.

" B. .\lbert., Iiic a. 27. Iianc senientiam e.xprimit his verbis:
Sicut dicit .\ristoteies, Vll.Primac iiliilosophiae, text. 20. (VI. c. 6.),
quodsi formae suni absoiutae a rebus , quariim sunt, ut dicc-
bat Piato, quod tunc nihii per eas erit scitum ; ergo si forma,
quae esl in anima , alia est a forma , (juac est in le , non erit
res scita per ipsam. — Paulo superius pro ^ed priii.s cod. T
sed prinium. Paulo inferius \erbo contingaf fere omnes codd.
et ed. i perperam [iraefigunt noti ; perperam, iiiqiiiimis, qiiia,
interiecta particiila non, vis argumenlationis corrumpitiir. Cod. I.
ante continijat repi^lit ciim.

' Epist. 187. ad Dardan. n. 10, et libr. \.\ll. de Civ. Dei,
c. 29. n. 3. Cfr. etiam Damasc. , II. de Fide orlhod. c. 3 . el
opuscuium, quod olim S. .Vnseimo tribuebatur , Elucidariuin,
libr. I. c. 3. — Post pauca pro iteruni Vat. cum cod. cc ideo.

^ Vat. cum cod. cc addit fundatur et.

" Cod. V addit scilicet rei in cuusa. .\liquanto inferius
ante non vatet Vat. cum aiiquibus codd. interiicit ideo.

666

SENTENTIARUM LIB. I.

Son pio
batur.

Et ideo secundiis niodus diceiidi est, quod Au-
opinio -i. gustinus inteliigit de sapientia increala, quae est in
sapientibus et atlingit nhique propter sui mundi-
tiam \ — Sed cuni Augustinus intendat ponere
exeinplum in creaturis, noii videtur adhuc hoc esse
secunduin eius intellectum. Et iterum, ipse dicit ,
quod iila sapientia est aequahs in duobus, (pii sunt
aequahter sapientes. non autem in ahis: ergo vide-
tur loqui de habitu.

Et ideo esl tertius modus, quod ipse loquitur
opinio.!. de luiitate per conformilatem. — Sed illud adhuc

nonsutficit. . .

non esset sufficienter dictum, quia tunc maior es-
set in duobus quam in uno, sicut patet in duo-
bus divitibus, qui sunt in divitiis conformes et
aequales.

clori

Propter hoc dicendum, quod similitudo sive in- >oiutio[w
tentio in anima habet comparari ad animam, in qua
est, et ad illud cuius est. El quoniam ortnm habet
ab eo cuius esl, et ad illud dicitur; ideo similitu-
dines unius rei in animabus pluribus, quia in unam
et eandem veritatem ducunt, et tantum una, quan-
tum duae , hinc esl, quod ^ per comparationem ad
iUud cuius sunt, habent unitatem, nec maius sunt
duae quam una , similiter nec sapientia ; sed in com-
paratione ad animas , quae per illas cognoscunt.
habent pluralitatem, et plus sunt duae quam una.
Et ideo patet, quod non potest poni oninino simile,
quia res diflerunt intentione sive similitudine \: ni
Deo autem, in quo non difTerunt, patens esl, quod
unus potest esse in multis. Et sic patent cetera obiecta.

DISTINCTIO XXXVIII.

Cap. L

Aa scientia vel praescientia Dei sil causa rerum ,
vel e converso.

Nuiic ergo ad j)roposituni reverteulos, coepto
insislanms. Supra ' dictuni est, quod pracscientia Doi
fulurorinn tantuni esl, sed oniniuin lam bonorum quam
malorum; scientia voro vel sapienlia non modo do
praotoritis ^. sod oliam de praesontibus el futuris , nec
taiitum de lemporalibus, sed otiam do aeternis, quia
se ipsum novil Deus. Hic oritur quaostio non dissimu-
janda , ulrum scilicet scientia vol praescientia sit causa
rerum , an res sinl causa scientiac vel praoscionliae Doi.
Vidotur onim praoscientia Doi causa esse eorum quae
ei subsunl, ac necessilatem cvcniendi eis facore, quia
nec aliqua fnlura fuissont, nisi ea Deus praescisset,
nec possunt non evenire, cum Deus oa praesciverit.
Si aulom impossibilo ost, ea non oveniro, quia prae-
.scila sunl , vidclur iiiitur ipsa praescientia , qua prae-
scita siint, ois osso caiisa eveniendi. Impossibilo osl
autcm, ea non evenire, cum praescila sinl, quia si non
evoniront, cum praoscila sint, fallerelur Dci praescien-
lia. Al Dei praoscienlia falli non j^otest. Impossibile est

ergo , oa non ovenire , cum praoscila sinl. Sic igitur
piaoscionlia causa eornm esso vidolui', quao praescila
sunl. Hoc idom ot do scientia dicitur, scilicet quod,
quia Dciis aliqua novil, idoo sint. Cui senlentiae Au-
gustinus atteslari vidctur in dociino quinlo libro de.vugusn.
Trinitale -^ sic diccns : «Non ista ex a liquo tempore co-
gnovit Dous ; sed fulura oninia lemporalia atque in eis |
etiam, quid ot quando ab illo potiluri fiioramus, el quos
ct dc (piibus robiis vol exauditurus vel non exaiidilu-
rus ossot, sine inifio anle praoscivit. Univorsas aulom
croaluras, et-spiritiialcs et corporalos, non quia sunt,
ideo novit, sed ideo sunt, quia novit. Non enim nesci-
vil, (piao fuerat crcalurus : quia ergo scivil, creavit,
non (piia croavit, scivit; noc aliter scivit creata quam
creanda. Non eniin oius sapientiao aliquid accossil ox
eis, sed illis existontibus , sicut oportebat el quando
oportebat, illa mansil ut erat. Unde in Ecclesiastico *: \
Antequam crearentur , omnia nota sunt illi, sic ct j
postquam consummata sunt. — Ecce his verbis vi- ,
detur Augustinus innuore, sciontiam vol praoscienliam
Dei cau.sam esse eorum quao tiunl. cum dicit, id(H) ea ,
esso , qnia Deus novit. Idem quoqiie in sexto libro ^
dicere viclj^tur: «Ciun, inquil, decedant et succedanl
lompora, non decedil aliquid vol succedit scienliae Dei,

VllL-USl'*.

' Siip. 7, 2i, iibi Vulgatti : altiiigil autem ubi(|ui' propler
siiain uiuiirlitiam.

2 Oralio Imc est , quod est quaedain repetitio pai-ticuiac
ideo , paiilo siiperius colloeatae. — Paiilo ante pro et tantum
sola Vat. est tanlum.

3 Sensus ost: caedem res habent diversas inlentiones si^e si-
miiitudines in diversis animabus, et divcrsae res habent diversas
intentiones in eadcni aniina. — Paulo antc voci inlentione Val.
|)raeligit ab , cd. 1 sna , cod. ]•' a siia. — lloc dubium solvi-
tiir etiam a B. Alberlo, liic a. 27, a S. Tlioma, a Petro a
Tar. et a Hichardo. hic circa lii.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Dist. XXXV. c. I.

- Ita in codd. \BE et edd. 1, C, in aliis non beiie futu-
)is. Dcind(> Val. cuni piurimis edd. causae scientiae pro rausa
scicntiae , refragantibus codd. ct cd. I.

^ Cap. 13. n. 22. — Paulo ante Va(. cum paucis edd.
noverit loco novit.

■< Cap. 23. 29. Viiigata: Domino enim Dco, antequan)
crearenlur, omnia sunt agnita: sic et post pcrfectiim respicil
omnia.

■"' De Trin. c. 10. n. II, sed vcrbis transpositis.

DISTINCTIO XXXVI

«i<i7

In qtia iiovil oinnia (|uao lccil poi* i|)sain. Non niiin
haoc (piao croala snnl , idoo sciiinlin' ;i Dco , (|iii:i r.icl.i
siinl, scd poliiis idco lacla siiiil , (piia iininiilaltililn-
at» oo sciunlnr». — VA \\\v oliain siiinilicarc Nidcliir,
Doi soionUam causain csso oonnn (piao liuiil, dicons ,
nun idoo Douin oa no\isso, (piia lacla siint, scd idoo
lacla, qui;^ no\il oa Dous. Idcoipic \i(lcliii- Doi sci(>nlia
vol praoscionli;i caus;i oss(> oorum (|ii;ic novil.

(Juod si il;i csl , osl ii>iliir o;ius;i omniuiii in;iloi'iini,

ueciio iciiin oinni:i nial:i soi;inlui' ol pi';iosoi;nilui- ;i Doo ; ({iiod
longo osl a voril;dc. Si onim D(m sciciili:) vcl pi-;u'-
scionli:! c:uis:i cssol in;iloiiim , cssol nliipio Dons ;iiiclor
in;ilonnn , (inod p(>iiilns liilsiim csl. Non iii;ilui- s(-iciili:i
vol |)r:ics('ioiili:i Doi c:uis:i csl omniuin (pi:ic ci siihsiml.
.No(pio oli:nn los rutunio c:iusa snnl Dci pi':ics(-ioii-
ctioi'. tiao: licol oniiii non ossonl lulnrao, iiisi [)r;iosoironlui-
a Doo, non lainon idoo pr;iosoiunlur, (nii;i luliir:u>
sunt. Si enini hoc ossel, lunc oins quod aolonium (>sl,
aliquid oxistorol c;uis;i ah co alionnm, ah (>o divor-
sum, ot o\ croatnris pondcrol praoscionli;i ' ('rc^iloris,
el creatum causa cssot incro:»li. Orisioiios lamon snpor

nitscues. Epistolam ad Rom;mos - ;iil : « Non proploro;i :irK|ni(l
erit, quia id scit Deus ruturmn, sod (|uia (utiirum osl,
1(1(^0 scitur a Deo, ante(|uam lial». Hoc vidotur pr:io-
missis verbis .Xugustini ohviaro. Hic enim siji;nilicari
videtur, (|uod ros fulurao c;iusa sint |)raoscienliao; ihi
vero, ((uod pr;iosciontia c:iiisa sit i-erum riilurarum.

Hanc iiiilur (|uac vidotur repugnanliam {\c modio
tollerc ciipientes, dicimus, res fuluras iiullatonus caii-
sain esse praesciontiao vel scienliao Dei, nec idoo ])r:io-
sciri vol sciri, qiiia fiitui-ao vol lact;io siint ; il:i oxpo-
nenles quod ail Urigcnos, quia futurum ost, idoo sci-
tur a Doo, antoquam (ial, id est, quod (utnrum ost
scitur a Deo, anteqnam fiat, noquc sciretur, nisi fulu-
runi esset, ut non notetur ibi causa , nisi sitie qua non
(ieret ^ Ita etiani dicimus, scientiam vel praescienti;mi
Dei non esse causain eoruin quae fiunt, nisi talem,
sine qua non (iunl, si tamen scientiam ad notitiam
lantuin referamus. Si vero nomine scientiac includitui-
eliain benoplacilum atque dispositio, tunc recte potost
dici causa eoruin quae Deiis facit. His enlm duobiis
inodis, ut superius * praelaxatum est, accipitur cognitio
vel scientia Dei, .scilicet pro nolitia sola, vel pro no-
titia simul et beneplacito. Hoc modo forte accepit Au-
gustinus dicens : Ideo sunt , quia novit , id est , quia
scienti placuit, et quia sciens disposuit. Et hic sensus
ex eo adiuvatur, quia de bonis ibi tantuin agit Augu-
stinus, scilicet de creaturis, et do his quao Deus f;\cil,
(|uae omnia novit non soluin scicntia, sed etiam be-
neplacito ac dispositione. Sic ergo ibi accipitur Dei
cognitio, ut non modo nolitiam, sed etiam beneplaci-
tuin Dei significet.

Mala vero scit Deus et praescit, antequam fiant,

lonim. sed sola nolilia , non beneplacito. Praescit onim Dous

i itio cuii
'rdaiKs.

Eiua siiie I
Pbon

el praodicit oliam (|ii;ic non osl ipsc (^iciurus, sicnl
praoscivit cl pr:ic(li\il jiili(lclil;ilciii hi(l;iciiniiii, -^rd iioii
focit. Noc idoo, (pii;i pr;ics(-i\il , :id pccc:iliiiii iiiiidcli
(;itis oos coogi( , ncc pi-;ioscissol ncI pr;i(-di\isscl conim
in;da, nisi (>ss(MiI o:i li;ihiliiri. liidc .\ugiisliiiiis snpor .viiiiustmui.
I():iiiiicm '' : « Dous, iiKpiil , fnlindrnm pr;ics(-iiis pcr
Prophohim pi-:KMli\it iii(i(lclil:ilctii lii(l:icoriini , simI non
focil, iic((iic pi;ics(-isscl iii;il:i cdnim , iiisi c;i li;d)(M-(Mil.
Non (Miiiii idco i|uciiK|u;iin ;id |)(m-(-;iii((iiiii (-ogil, (|ui:i
hiliir;i homimiin |)C(-c:il:i pr:i(Mio\i( ; illonnn (Miiin |ii-:io-
sci\il |)(MM';il;i, noii su;i. ldco((iic si o;i (|u;io illo prae-
scivit i|)soruin, non siiiil i|)soi-iiin ", non V(M'o illc |)r;ic-
scisil. S(mI (|iii;i illiiis |)r:ios(-i(Mili;i f;illi iioii |)otcsl,
sinc diihio iioii ;ilius, sod i|)si p(M'(-;iiil , ((iios Dciis
|)cc(-;iluros csso praoscivil. VA idoo, si non nuilum, scd
honum facoro voliiissont , non nniliim fai-turi pi-;ievide-
ronlur ab eo (|ui novil , ((iiid sil ((uis((uo (;ic(urus». —
His vorhis a()or(o os^endidir, si diligonlor ;i(((Mid;nniis ',
()raoscion(i;nii Doi non osso c;ms:mi nnilorum, ((iiac
[)raosci( , ((ui;i noii o;i [)r:iosci( (;in((ii;im (aoliinis ikm;
lan((u;iin sii;i , s(mI illorum ((ui siinl o:i l^icluri \('l lia
bituri. Praescivit ergo illa sola noti(i;i , non bono|)laci(o
auc(ori(;i(is. Unde datur inlelligi , ((iiod Deus e converso
()raescit hona taii((u;iin sua, lan((u;mi e;i ((u:io f;icliirus
osl , iit in •* ill:) [ti':iosciendo siiniil liioril i[)siiis iiotilia
ol aiictorilatis bcno[)l;iciliiin.

C.\p. II.

Utrimi praescientia Dei pnssil falli.

Ad lioc autem, ((iiod supra dictum cst, scilicet
praescienliam Dei falli non posse, solet a quibusdain
sic opponi : Deus praescivit hunc lecturum , vel ali-
quid huiusmodi ; sed potest es.se, ut isle non h^gat :
ergo potest aliter esse, quam Deus praescivit, ergo
[)Olest falli Dei praescientia. — Quod omnino falsum nesponsio.
ost. Potest c((uidem non fieri aliquid, el illud tainen
praescitum est fieri; non ideo tamen potesl falli Dei
praescienlia, (|uia si illud non fieret, nec a Deo prae-
scitum esset (ieri.

Sed ;\dhuc urgent quaestionem dicentes : :uit alKer nepiicatur.
potest fieri, quam Deus praescivit, aul non aliter; si
non aliter: orgo necessario cuncta eveniunt; sl vero
aliter : potest ergo Dei praescientia falli vel mutari.
Sed potesl aliter fieri, quia potest aliter fieri, quam
fiat; ita autem fit, ut praescitum est : aliter ergo potest
fieri , quam praescitum osl. — Ad quod dicimus , illam Responsin.
locutionom muUi[)licem facere intelligentiam , scilicol:
aliter potest (leri, quain Deus praescivit, et huiusinodi,
ut: polest non esse quod Deus praescivit, o(: impos-
sibile est, non esse quod Deus praescivit, et: im[)os-
sibile est, non esse praescita omnia quae fiunt, e(
huiusmodi. Possunt onim baec coniunctim intelligi . iit

^ Ita in cod(i. et cd. I; iii Vat. ct aliis scientia. Immc-
diate ante Vat. et edd. i, 5, 7, 8, 9 dependeret pro penderet.
2 Libr. V((. n. 8. ( ad Rom. 8 , 30. ).
5 Codd. .\BC et ed. I (3 in niargine) fit, cod. E fiat.
* Dist. XXXVI. c. 2.

^ Tract. 53. n. 4; sed tantuni secundiim sensuni.
fi Ita codd. .\ C D K , edd. I, 6 ct originale .\ugusl., in

aliis omittitur ipsorum. Deinde codd. .\BCE et omnes edd.,
excepta Vat., vera pro vere , sed contra originale et cod. D.
Delnde, praeter originale et ed. I, Vat. cum aliis peccaiores
esse pro peccaturos esse.

' Codd. BCDE et ed. I intendannis, cod. .S. inspiciamus.

8 Vat. aiiaeque edd. , e.xcepta I, omiltunt in , refraganii-
bus codd.

lif

668

SENTENTIARUM LIB. I.

conditio sil implicila, et disiunctim. Si enini ita inlel-
ligas : non potest aliter flcri , qnam Deiis praescivit,
id est, non potest utrumque simul esse, scilicet quod
Deus ita praesciverit fleri, et aliter fiat; verum intel-
ligis. Si autem per disiunclionem intelligas , ut dicas ,
hoc aliter non posse evenire , quam evenit , et * quo
modo futurum Deus praescivit; falsum est. Hoc enim
aliter potest evenire, quam evenit, et tamen Deus hoc
modo futurum praescivit. Similiter et aha determina-

tio, scilicet impossibile est, ilhid non evenire, quod
Deus praescivit, vel cum Deus praescierit; si coniun-
ctim. intelhgas, verum dicis; si disiunctim, falsum. Ita
etiam et ihud : impossibile est, non esse praescitum
omne quod fit, id est, non potest esse utrumque simul,
scilicet , ut fiat, et non sit praescitum , hic sensus verus
est. Si vero dicis, Deum non potuisse non praescire
omne quod fit , falsum est. Potuit enim facere , ut non
fieret , et ita non esset * praescitum.

COMMENTARIUS IN DI8TINCTI0NEM XXXVIII.

De divinae praescientiae causalitate, infallibilitate et necessitate.

Nunc ergo ad propositum revertentes , coepto insistamus etc.

DIVISIO TEXTUS.

Haec est secunda pars hiiius partis totalis, in
qua agitur de divina scientia. Terminata enim prima
parte, in qua agitur de ipsa quantum ad substan-
tiam et in generali , hic agitur de ipsa quantum ad
modum. Et quoniam duplex est modus nobilis cogni-
tionis, scilicet certitudo eX perfectio, me infallibili-
tas et immutabilitas, ideo haec pars habet duas par-
tes. In prima agit de praescientiae infallibilitate sive
certitudine, in secunda vero de eius immutabihtate
sive perfectione, ibi ^: Praeterea solet quaeri, utrum
scientia Dei etc.

Prima pars spectat ad praesentem distinctionem,
in qua Magister intendit quaerere et determinare,
utrum divina praescientia infaliibiliter ponat praesci-
tum. Et habet haec distinctio duas partes. In prima
parte, rediens ad propositum propter digressioriem

prius factam, breviter epilogat praedeterminata. In se-
cunda prosequitur suum principaie propositum, ibi :
Hic oritur quaestio non dissimulanda etc. Et haec
pars habet duas. In prima Magister inquirit, ulrum
praescientia ponat praescilum per modum causae.
vel effectus; in secunda, utrum per modum neces-
sitatis, vel contingenliae sive infalhbilitatis, ultimo
capitulo ibi : Ad hoc autem, quod supradictum
est etc. Prima pars duas habet. In prima opponit
ad utramque partem , scihcet quod praescientia est
causa praesciti et etiam effectus, pro et contra. In
secunda solvit, ibi: Hanc igitur quae videtur re-
pugnantiam etc. Similiter et secunda duas habet:
in prima opponit, in secunda solvit, ibi: Ad quod
dicimus, illam locutionem.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam praesentis distinctionis duo
principaliter quaeruntur.

Primo de praescientia divina quantum ad cau-
saiitatem.

Secundo quantum ad necessilatem.

Et de primo quaernntur duo.
Primo quaeritur, utrum praescientia divina sit
causa rerum.

Secundo, utrum sit causata a rebus.

' Codd. et edd. 1 , 2, 3, 5, 7, 9 omittunt et.

^ Itn codd. nCD; in aliis codd. et omnibus edd. esse.

NOTAE AD COMMENTARIUM.
Supple cum Vat. infra distinct. 59.

hlST. W.WIII. Ain. I. QIIAKST. l.

(W.)

AUTICULUS I

De causalilalo pracscicnliaf! divinac.

QUAKSTK) I.

Ulrum pracHciciilia divina .nl causa rcrum.

all

allir-

Et qiiod sil rausa rornin. ostoiuliliir sic.

1. Aiitiiistiims (lcciino qiiiiito de Triiiitate ' :
<' Ideo res riitiirac siiiit, qnia Deus eas novit ».

2. Item, ratione sic: omne illiid quod antece-
dit aliud, et ipso posito, ponitur aliiid, ipsuin est
causa illius — hoc palet per dennitionom causae * —
sed divina [)raescientia praecedit omne futurum, et
iterum ponit futiirum. respectu cuius est: ergo prae-
scientia est causa.

3. [tem, oinnis res aut est a Deo , aut a na-
tura, aut a libero arhitrio, el accipio causas istas
large, prout compreliendunt casum el fortunam: sed
nulla res a iiatura esse potest nec a libero arbi-
trio, nisi operante Deo: ergo omnis res est a Deo
sive omne futurum. Sed non est a Deo agente nisi
secuudum arlem et cognilionem : ergo etc.

4. Item, omne quod scitur, aliquo modo est in
se. vel in sua causa-% ergo quod praescitur a Deo
est in Deo ut in causa: sed omne quod est in Deo.
est a Deo: ergo omne futurum praescitum^est a di-
vina praecognitione ut causa: ergo etc.

5. Item, omne quod scilur, aut scitur per cau-
sam , aut per speciem , aut per effectum : si ergo
Deus praescit, ergo aliquo istorum modorum. Non
per cjfectum, quia effectus sequitur ; non per spe-
ciem sive similitudinem, quia illa est simul vel
etiam post rem, cuius est similitudo: ergo per
causam, ergo divina praescientia est causa praesciti.

CoNTRA : 1. Deus nullius est causa nisi per vo-
luntatem; sed multa praescit, ad quae non est eius
voluntas: ergo etc. Prohatio mediae: praescit, te
mentiri , et tamen non est dicere . quod velit, te
mentiri: ergo non est causa illius.

± Itein, si [)raescientia est causa, aut ratione
scientiac , aut ratione antcccssionis. Ratione eius
quod est prac, mn\ ([uia non dicit nisi ordinem.
Ratione similiter scicnliae, non , ([uia multa cogno
scit Deus, quae nunqiiam faciet : ergo nullo modo
esl causa.

8. Item, si praescientia causa ost praesciti, cum
praesciat mala, Deus erit causa mali; hoc autem
falsum.

4. Item , si est causa, cum communicel alicui
praescientiam rei creandae . per consequens cominu-
nicat causalitatem respectu illius; sed hoc est impos-
sibile: ergo etc.

5. Item, Anseimus de Concordia praescientiae et
liberi arbitrii ' dicit, quod « tantum est dicere: si
Deus praescit, erit, quantum hoc: si erit, de neces-
sitate erit » ; sed hic nulla notatur causalitas: ergo
nec ibi.

CONCLUSIO.

Praescicntia ct scientia divina aliquo modo sem-
per importat causalitatem , sed non sempcr
respectu praesciti.

Respondeo: Dicendum, quod praescientia dicit
praecognitionem futuri. Est igitur loqui de praescien- Distinciio.
tia aut quantum Sid rem significatafn , aut prout ^z-
gnificatur per illud nomen ^ Si quantum ad ratio-
nem nominis , sic non significat in ratione causae; si
quantum ad rem importatam, sic dicit causam; sed
tamen non semper respectu praesciti sive futuri.

Futurum enim in triplici differentia est. Quoddam Tripiex fu-

tnrum.

1 Cap. 13. n. 22. Vidc hic iit. Magistri, c. 1.

^ De qua vide supra d. 3. a. 2. q. 2. fundam. 2. et ibid.
dub. 3.

^ Vat. cum edd. 4, 5: est in sciente ut in sua causa.
Nostra lectio confirmatur ex solutione ad ult. arg. — Mox pro
ut in causa codd. D E K ut sua causa , alii codd. cum edd.
4,2, d ut causa. — De proposilione minori : sed omne quod
est in Deo , est a Deo, vide supra d. XXXVI. c. 2. seq. et
ibid. Comment. a. I. q. 1. nec non a. 3. q. 1. seq. — Dein
post praesciYHW Vat. addit necessario , et proxime post pro
praecognitione cod. T substiiuit cognitione.

■* Vat. sic : Ratione antecessionis non, quia hoc qtiod est
ante , non dicit etc.

•> Quaest. 1. c. 2; Quare cum dico, quia si praescil Deus
aliquid, necesse est,-illud esse futurum ; quod idem est ac si
dicani : si erit , ex necessitate erit.

6 Sciiicet praescientia , qui terminus nifiil significal nisi
antecessionem scientiae. Simiiiter dicit Alex. Hal. (S. p. I. q. 24.
m. 2.): Praescicntia approbationis potest dicere causam ratione
approbationis intellectae, non ratione ontecessionis , quae intel-
iigitur per ante.

()70

SENTENTIARUM LIB. l.

enim est, ciiius Deas est tota causa. ut sunt illa
quae creantur ; quoddam, cuius crealura, ut vo-
luntas, est tota causa, ut sunt defectus et peccata;
quoddain, cuius Deus et crealura simul sunt causa,
ut sunt opera naturalia et opera moralia, quia Deus
cooperatur creaturae.

Secundum iioc inteliigendum , quod respectu

conciusioi.primi futuri divina praescientia est causa et tota
causa; respectu vero secundi futuri nec est causa
nec tota, quia non lial^et causam efficienlem, sed
(leficientem\ est tamen causa sui oppositi; respectu
vero tertii est causa , sed non tota. Concedendum
ergo est, quod divina scientia vei praescientia ali-
(juo modo respectu futurorum est causa. Tamen si

oonciusio-.?. accipiatur iii sua generalitale , dicendum , quod di-
vina praescientia semper importat causalitatem ali-
(|uam, sed non semi^er respectu praesciti, ut puta
cum praescilum est malum. Et in hac i-atione pro-
cedunt argumenta ostendentia, quod non sit causa.
1. Ad illud ergo quod primo obiicilur, quod
soiui. ajest causa praesciti per verbum Augustini; dicendum,

argg.proi ir- , . . i •. i • ,•

t« aii.rm. quod Augustinus loquitur de scientia rerum sive
bonorum, qiiae a Deo procedunt.

± Ad illud quod obiicitur, quod causa est quae
praecedit et ponit aliud; dicendum, quod ponerc

Distinctio. aliud est dupliciter, scilicet^ secundum produciio-
nem, vel secundum consecutionem ; et quod ponit
secundum productionem est causa vere in essendo,
ipiod vero ponit secundum consecutionem non est
causa in essendo, sed solum in consequendo.

3. Ad iilud quod obiicitur, quod illud quod est
a libero arbitrio est a Deo; dicenduni, quod verum
est de eo quod est a libero arbitrio efficiente, sed
vitia et peccata sunt ab ipso deficiente.

4. 0. Ad illud quod obiicitur, quod de neces-
silate omne futurum scitur a Deo per causam; di-
cendum , quod sicut supra ^ lactum fuit de cogni-
tione mali, in omni cognitione est assimilatio: nihil
autem assimilatnr Deo nisi quod est ab illo: et ideo
in omni cognitione Dei est causaUtas. Et cum * qui-
dem est respectu eius quod dicit entitatem simph-
citer, respectu illius est causa et idea ; sed cum
respectu privalionis est praecognitio , tunc ratio
causalitatis et ideae est respectu oppositi. Dicen-
dum ergo, (|uod ad hoc, quod aliciuid cognoscatur,
necesse est, quod ipsuin vel eius oppositum habeat
esse in re, vel in causa. Non soium autem opposi-
tum mali , sed etiam ipsa volimlas, quae est mali
principium , est in Deo ut in causa ; tamen malum
non est in Deo ut in causa. nec per se nec per
accidens , quia mutatur ratio causandi , sicut postea
dicetur '. — Exemplum huius manifestum est. Si arti-
fex operetur super materiam nodosam, quae non
esset idonea ad receptionem speciei, praesciret, quod
defectus futurus est in imagine, sed non ab ipso.
SimiUter intelligendum in Deo et libero arbitrio, quod
facit vitium in opere , dum non conformat se et
obedit Deo operanti ; et ideo sufficit, quod opposi-
tum mali , sive illud a quo est malum , sit in Deo
tanquam in causa, ad hoc quod praesciatur.

Notam

Cogoiti
mali.

...|

SCHOLIOK ^

I. In Iiac ot sequenti distinctione ti-actiitur dilTicillinia ma-
teiia de divina praescientia et scientia. de qua definivit Con-
cilium Vaticanum (Constit. de Fide, c. I .) : « Omnia nuda et
aperta sunt ocuJis eius (Hebr. 4, 13.), etiam ea quae iibera
creaturarum actionc futura sunt». De liac quaeslione inter
(heologos catholicos gravissimae controversiae agitatae sunt ,
quae, licet exortac sint ex dilTerentia opinionum dc concordia
inter divinam gratiam ct iiberum arbilrium stabilienda , tamen
in lioc loco amplissimum disputationum campum invenerunt.
Tarita enim est inter divinam cognitionem ct nostram diffcrcn-
lia, tam immense nostram capacitatem excedit altitudo divitia-
rum sapientiae et scientiae Dei (Rom. II, .33), ut difficultatcs
et obscuritates nobis eo magis augeantur, quo magis ad quac-
sliones speciales descenditur et quasi receditur ab immensa et
simplicissima unitate illius actus purissimi , qui di^ ina scientia
simul est ot substantia. .Vttamc n satis convcniunt t^mnes thoo-

logi catholici in praecipuis principiis, ad explicationem eiusdem
(idei adhibendis. Dum in humana cognitione realiter distinguun-
tur cognoscens etcognitum, ratio cogmscendi , potentia cogm-
sccndi et actus cognosccndi , omnes conccdunt, quod « in Deo
intellcctus intelligens, et id quod intelligitur, et species intelligi-
bilis, et ipsum intelligere sunt omnino unum et idcm » (S. Thom.,
S. I. q. 14. a. 4 ; cfr. S. Bonav. , d. 39. a. 2. q. I.) — quod
eademquc divina essentia est ipsa lux omnia illuminans , in
comparalione cuius « omnis cognitio, qua creaturarum quam-
libet in sc i))sa novimus , non immerito nox dici potest »
(S. August., de Gen. ad Lit. IV. c. 23.) — quod divina scien-
tia a re nec causatur ncc oritur; ideo ab illa non dependet
nec discurrit cognoscendo ex causu effectum, scd poliiis cogno-
scit effcctum in causa (S. Thom., loc. cit. a. 7. ad 2.) — quoil
divina scientia rcs cognoscat sub mcnsura aeternitatis et aeque
porlVctc praotorita , praosentia ot futura. .\os autcMii res conci-

1 Cfr. August., XII. do Civ. Dei, c. 7, et Enchir. c. 23.
n. 8. — Mox pro oppositi cod. T siipposili.

2 Cod. T vel.

3 Dist. 36. a. 3. q. I.

* Non pauci codd. cum edd. 2 , 3 , 4 , •'> voculam cum
transformarunt in tamen. Paulo inferius pro sed cum nonnulli
codd. et dictac cdd. sed tamen , Vat. si autem.

5 Dist. 4(). q. 3, ubi exponitiir difforentia inter ducerc in
linem per modujii causae, \el per modum casus, vel per mo-
dum occasionis, et quomodo incasu, de quo hic agitur, ratio
mutctur causandi, in quantiim scilicct transilur a ratione caii-
sae propiie dictac ad rationem occasionis. — Mox pro operetur
codd. A H operaretur, ot subinde pro super Vat. cum cod. cc
secundum.

DIST. W.WIII. AUT. I. (^)1!M:sT. II.

r.7i

piiiiiis siil» (liniTcntiis li'iii|Mii'is cl s|t;i(ii , cl hifiiriiifn iidii iiisi
rcs priicsciilrs iinpcilcclc cot^iiosciiinis , iiiciiiuiiindo xcio nli-
qiiti pnictcritii julluic iniporrcotius sciniiis, ci cuniirieiiilo {.iniiini
piiiird fnfiirn poliiis ;iii}?uriiniiir , (iuiini scinius.

11. Il;icc iiiiM simplicissiiii;i sciciili;i Dci « ips;i iii sc iiiilio
niodo (li\crsilic;iliir, licct (li\crs;i iioiiiiii;i sorli;itiir. Iii (|ii;iiitiini
cniiii ost co}?noscitivii oinniiiin po.ssibiliiini, (licitiir .s77V'm//V» sivc
cognitio; iii (iii;iiiliiiii csl co{jiioscitiv;i oiiiiiimii (|m;ic iii iiiii-
\crso limil, (liciliir risio: iii (|ii;iiiliim csl coj;ii()scili\;i (imiiimii
quiic liciic tiimt, (liciliir approbnli'1 ; iii (Hi;iiiliim cst cotriiosci-
ti\ii coruni (|ii;ic riiliir;i smit, dicitiir priicscicntid si\c pr;ic\ i-
sio; iii (|iiiiiitum cst co^Mioscitivii corimi ipiiic ;ili ipso Dco
licndii siiiil , diciliir ifispositio; iii (iii;inliim csl cof^iioscitiv ii
eoriim (iii;ic pr;icmi;iiidii smil , dicitiir piiicilcstiiKitiu ; iii (luiiii-
tuni \cro cst cogiioscitivii coriiiii (iii;ic d;miiiiindii suiit, dicitiir
reprobatio » (S. Bonav., Brcv il()(|. p. I. c. S.). — Inipriniis no-
tiindii csl triplcx sp(>cics scicnliiic (li\iniic. coinmunilcr iii sclio-
lis reccptii ct ;i S. I)octoi(> inri;i d. 3i». ii. 1. (i. ;}. c\plic;ilii
(cfr. hic dub. 3, d. 39. ii. 1. <i. 2; cl d. :5(i. diil). 3.), scil.
scientii» siinplicis iiitclliijcntiiw , (juiie terniinatur ad rcs incrc
possibilcs vcl ctiani ;i(l « solmn c\ciilimi » (liic diil). 3.), sci(>ntia
approbationis, ct sciciHia risionis. Scicnlia approbationis «con-
notat complaccntiani \oliml;itis» ( d. 39. a. I. (i- 2.) ct « cHc-
ctum et bonitatcm » (liic dub. 3, (>t d. 3(). diib. 3.), imdc iioii
est rcspectu nialormn; dicitiir cli;mi priirtica (d. iO. a. I. (]. 2.
ad 2, ct dub. 3.). Idco scicnli;i cisionis, (lUiic cst oinnium
quae unquiim luerunt, sunt ct crunl , ad pliira sc oxtendit
qiiam scicntla approbationis; ct iinn piiuci thcologi (ut r.otli)
scientiam cisionis sub(ii\i(lmit in sciciili;mi approl)ationis <:■{. iin-
probntionis. — Praccipuc autcm obscrvandum est, quod iiroprie
loqucndo, tribuenda est Dco \)oims scientia qwim praescientia .
In praescientiu enini notiitur non tantum oi^do prior'is , scd
eti;im quacdiim (listantia inter scicnti^im cognosccntis et rci
evcntum, cuni lcmi)us ipnisi qiioddam />(('(/////« iiitcr utrumque
concipiatur. Hevera antcin iion cst hoc nicdium inlcr cognilio-
ncm Dei ct cognitum , iiiidc « non cst futuruni r(\sp(M'tu divinae
scicntiac , (piac , in momcnto ;ictcrnit;ilis cxistcns , ad oninia
praescnliiilitcr se hiibet » ( S. Thom., S. c. G. 1. c. (i7. Cfr. S.
Bona\ ., infrii d. 39. ii. 2. q. 3 ; S. Thom., de Veritate q. 2.
a. 12. j.

111. Quoiid quacslioncm hic piopositam consentiiint oinncs
Ihoologi iii his: 1. qnod « scicntia sccundum rationcm scientiiie,
non dicit aliquam C(ti/5f///Yrt<m, alias omnis scientia esset causa;
sed in quantum cst scien(i;i artificis operantis rcs , sic habet
rationom causiic resp:Mtii rci oporatac jier artem... Piitet otiam.

(|nod priiicipiilidis caii.siililiitis consisdit pciics \oliiiil;iii-m •
(S. Tlioiii, liic (|. I. ii. I.i. 2. Qiioiid caii.saliliJd-ni Dciic>.pc(lii
fntnroriiiii (iiiincs admiiliint distiiictioiicin lilc iii corp. posiliuii,
(|iiod iili(|iioriiiii Dciis cst tot;i ct sohi CiiiiHii , iili(|iioriiiii csi
ciiiisii siniiil ciiiii caiisis sccmidiirii-i ("(Tr. iiifiii d. i'». a. 2. (|. 2.
ad l.j, iili(|iioriiiii , scilicct iii;iloriiiii , iiiillo modo dicendiis csl
ciiiisa. 3. Pracscindendo ii cognitioiic iiialoriiin, prodlcntiir plc-
i'i(liii', (iiioil s( icntiii Dci , (|iiiilciiiis iidiiiiictiini liiibci \()liiiil;itcm ,
0 iii siiii g(>iici'iililiilc sciiipcr impoital c;iiisii|il;iiciii ;ili(|Uiiiii *
(liic in corp.) ct qiiod « iii oiiiiii cognilione Dci cst cinisaliliis »
(cfr. iiifrii d. 'iti. (j. i. iid i.i. Controverliliir iiiitem do miido
liiiius (■iiusiilitiilis, utriiiii sit iioii l;intiiiii itirecticn (dc (Hio non
cst diibium;, ;in iiisii|)cr proximc ct iiiiiiicdialc /'///'/,7/V//, (jiiod
a niultis iiegaliir, iic libcrliiti \olmitiilis ('iciiliic piiiciudiciMur.
i. ilesj)eclu »«////, formalilor siimti iil />//'tY{//o, iioii daliir (iiusa
ejficiens, sod tantum de/ioiens , ct niillatonus in Doo osi iiinli
ullii causa , si\(' cnicicns, si\c c\ciiipl;iris, si\c (iii;ilis; finicii
in coijnitionc miili ralio cnnsalilalis iniilliplicitor implicatur. .Nam
iiiiinifosto liic \iiici ciiiisalitas impropric dictii , (jiiae vo(;aliir
cons(.'(|uenliae , iV' (jiiii agiiur iii soliil. ad 2 , ct iiiiao oxplica-
tur iiih'ii <i. 2, (]. I. Iliioc cnim non poiiit rcm prodnccnilo ,
sod simplicitcr infercndo con.siMiucntiiim , scil. \ei ab o\oiitii
sciontiim . \cl n s(Mciiti;i c\cntum. Scd etiam aliis modis in
coynifione mali imiilicatui' inlio causalitatis , scilicet rcspectu
boni , (uiius makim cst corniplio, sicut hic ad i. •'>. cxplicntui'.
Pliira do hoc vidc d. 39. ;i. I. i.\. 2. Scliolion.

Pro illustratione et confirmatione conclusionum sorviunl
\ei'bii S. Thomac (dc Vci-it. q. 2. a. 1 1.): a Scientia in qiiantum
scicntiii iion dicit causiim activiim, sicut iioc foi-ma in quantiim
est forma». « lnt(>r scicntiam Dci . (jiiac est cau.sa i'ei , et ipsani
rem causatam invenitur duplex mcdium: unum ex parte Doi, sci-
licct divina voluntas ; ;iliu(l c\ parto ipsariim reruni (iiiiintum ad
quosdam eircctus, scilicot caiis;ie sccimdac, (luibus mcdianlibus
pro\cniunt rcs a .scicntia Dci. Omnis autoin cffc(;tus non solum
se(iiiitur conditionem causac primae, sed etiiim mediae; ot ideo
res S('itae a Deo procedunt ab eius scientia pcr modum vokiii-
tatis et per modum causarum secuiidiirum , nec oporlet, q'Jod
in omnibiis inodum scicntiao scquantur ».

IV. Alex. Hiil. , S. p. I. q. Vi. m. 2. — S. Thom. , dc hac
et seq. q. hic q. unica, a. I ; S. I. q. 1 i. a. 8. — B. .Mborl.,
hic a. I ; S. p. I. tr. \'6. q. 61. m. 2. — Petr. a Tar. , hic
q. 1. a. I. — Richard. a Mcd. , liic q. 2. — /Egid. B.. hic I.
princ. q. 1 . — Ilenr. Gand. , S. a. 36. (]. i. — Durand. . Iiic
q. 1 . — Dionys. Carlh. , do liac et seq. {\. liic q. 1 . — Biel ,
1. Scnl. d. 3o. (1. 6.

QUAESTIO II.

Utrwm pmescientia divina sit causata a rehns.

j|>po,,i-
iim.

Secundo qiiaeritur. utrum praescienlia (iivina sit
causata a rebus. Et quoti sic . ostenditur hoc modo.

1. Origenes super Epistolam ad Roinanos ^ dicit:
(( Quia aliquid est futurum, ideo scitur a Deo. an-
tequam fiat». Quia ergo aut dicit causam essendi,
aut comequendi. Si consequendi , sicut sequitur: lioc
esl futurum, ergo praescilum , ita e converso: ergo,
sicul dicit: (juia futurum est. ideo praescitur, ita

deberet dicere e couverso: (juia scitur , ideo futu-
ruin est; et hoc negat in littera '^ : <( Non proplerea
ali(iuid erit , quia scit Deus » : ergo dicit causam
essendi.

2. Item, ra^?'o»e 'videtur , tpiia intelleclo . quod
Deus nihil praesciat, potest intelligi aliquid fulu-
rum •', sed non e converso: ergo haec est ratio et
causa illius.

' Vidc hic iii. Magistri, c. I , ubi ot invenics e.xpositio-
nem textus Origenis hic citati. — Aliquanto inferiiis post ita
e convcrso in plurimis codd. desideratur ergo.

" Intellige : Oi-igenes. Nam vci-ba, qnae sequuntur. sunt

Origcnis loc. cit. — Loco Origenis cod. Z post neyat supplet
Magister , qui tamen conversam non negat.

^ Cod. M ot ed. I voci futurnm praefigunt essc. — Huius
argiimcnti sensiis ost: in hypothesi, (piod Deus nihil praesciat ,

•

672

SENTENTIARUM LIB. I.

3. Iteni, hoc argunientniii est bonuni: iste inen-
titur, ergo Deiis praescivit, istuni mentiri: ergo est
ibi aliqua babitudo locaUs ^ et nulla potest inveniri
nisi causae ad efTectum. Sed Deus non est causa
mendacii : restat ergo, quod futurum est causa prae-
scientiae.

4. Item, quaecunKjue duo sic se habent, quod
invicem se conse(piuntur , aut ambo causantur a ter-
tio, aut ununi esl causa alterius; sed sic se habent
istii duo, scihcet istum nientiri , et Deum praescire.
et non est dicere, quod ambo causentur a tertio :
ergo unum est causa allerius.

Contra: 1. Augustinus ^ : « Non enim quae
Faiidaraeiiin.creata sunt ideo Deus novit, quia facta sunt».

2. Item, ratione videtur. quod non sit causata
a rebus, quia omnis causa nobihor est suo eflectu^:
si ergo divina praescientia causatur a re aliqua, cum
divina praescientia sit increata, et res creata, ergo
creatum nobilins increato.

3. Item, divina praescientia est aeterna: ergo
cum res sit tenqjorahs, si causatur a rebiis, tempo-
rale est causa aeterni ; et cum ^ausa sit prior effe-
clu * . ergo temporale prius aeterno.

4. Item, si res sunt causa praescientiae, aut ra-
tione prmcipalis signifcati , aut ratione connotati;
si ratione principalis significati, cum illud sit di-
vina essentia , ergo res sunt causa Dei ; si ratione
connotati, cum connotata sint res ipsae, tunc sunt
causa sui \

V CONCLUSIO.

Praescientia diuina tantum secundmn rationem in-
ferendi et dicendi in rebus aliquatenus cau-
sam hahet.

Respondeo : Aliqui ^ voluerunt dicere , quod
opii.ioi.causa dicitur dupliciter: proprie , et communiter ;

proprie, quod dat alteri esse; et sic nullo modo res
sunt causa praescienliae divinae. Alio modo dicitur
communiier causa illud, sine quo res non est. et
sic dicilur causa sine qua non; et hoc modo, (piia
praescientia Dei non est, quin res sint futurae, ideo
hoc modo dicuntur causa. — Sed quoniam hoc no-
men causa semper importat honorabilitatem , respe-
ctu cuius dicitur causa , et quandam superposilio-
nem ; ideo non videtur illud adhtic onmino sanum
dicere . quod sit ' causa sine qua noit. Et praele-
rea, illud non solvit ad auctoritatem Origenis, quia
ipse negal conversam *.

Et propterea aliter dicendum, quod est cau-
sam accipere secundum triplicem modum , scilicet
secundum rationem essendi , et secundum rationem
inferendi , el secundum rationem dicendi. Dico ergo,
quod secundum rationem essendi praescientia potest
esse causa aliquorum praescitorum, licet non omnino^
sed nullo inodo e converso. Secunduni rationem infe-
rendi, sunt mutuo causae, quia mutuo autecedunl
et consequuntur ; et antecedens est causa conse-
quenlis '". Secundum rationem dicendi , futurum est
causa praesf ientiae , et non e converso. Nam prae-
scientia dicitur scientia ante rem. Constal ergo, quod
importat ordinem ad posterius; et quoniam, si sci-
turn^ essel semper praesens, esset scientia, sed non
praescientia; ad hoc ", quod praescientia dicatur.
venit ex futuritione rei. Et sic intelligit Origenes, et
patet primum.

3. Ad illud quod obiicitur tertio de habitudine
locali, dicendum, quod est locus a convertibili ^'^

4. Ad illud quod ultimo obiicitur, dicendum .
quod habet instantiam in proposito. et quia in solo
Deo ^^ est instantia , ideo ferenda est. Ratio autem
huius est, quia Dei praescientia est respeclu veri .
et respectu omnis veri ; ideo ponit et ponitur. Et
quia potest esse respectu veri , quod non est ab ipso

Improb

Soluti )
ctoris .(
distincti

liul

Coiicli

Conclus

Concliu

Solutio <(
positori/i

adhuc intelligi potest aliquid futurum ; sed in hypotliesi , quod
nihil sit /ulurun), |)raescientia neque intelligi neque haberi
potest : crgo futurum est causa praescicntiae. Sive , ut ait Alex.
Hal., S. p. I. q. 24. m. 3 : Item, quo posito, ponitur aliud, quo
remoto , rcmovetur aliud , iliud cst aiiquo modo causa illius ;
sed re futura posita, ponitur, ct re futura remota, removetur
praescicnlia : ergo res futura est causa praescientiac Dei.

1 Nomine locti^ (to:^6?) Scholastici significant scdeni argu-
menti vel id , a quo ad propositam quaestioncm trahitur argii-
mentum, ct consistit locus in liabitudinc aJiquoruni lcrminorum
intcr sc. Sic v. g. locAisi a ciwsa, (jui mox a S. Doctore tan-
gitur, cst habitudo ipsius causae ad suum effectum.

- Libr. XV. dc Trin. c. 13. n. 22, Vidc hic lit. Magi-
stri, c. 1.

^ Avicenna , VI. .Metapli. c. 3 : (>ausa dignior cst causato.

* Aristol., II. l>oster. c. 17. (c. 14.).

•"' (.^uotl absurdum csset dicere. Gencrat enim nihil ipsum
se ipsum, ut dicit Aristot. , II. de Anima , lcxt. 47. (c. 4.).

^ Intcr (juos Magistcr Sent. , hic c. 1.

■^ Intclligc : res sive futurum , vcl substituc pro sii cum
cod. R sint scil. rcs futurac.

* Scilicet propositionis : quia aliquid est futurum, ideo sci-
tur a Deo. Conversa est : (juia scitur a Deo , idco erit futurum.

" Cod. Z omni. Mallcmus omnivm pro omnino.

'" Supple cum cod. 0 secimdum ralionem inferendi (non
essendi) ; nam aeque bene concluditur : hoc Deus praescit , ergo
erit, ac : hoc erit, ergo Deus pracscit. Hoc est quod in solut.
ad 4. vocat ponit et ponitur. Cfr. Aristot. , de Praedicam. c. dc
Priori, ubi haec prioritas vocatur prioritas « eorum quae con-
vcrtuntm' secundum esse» consequentiam » , et proponitur hoc
exeiiiplum : « Si homo cst, vera est oratio, ([ua dicimus, quod
liomo est ; cl convcrtitur ; nan) si vcra cst oratio , ([ua dicimus,
(piod homo est, est homo ».

11 Cod. K ideo ad hoc; cod. W ad hoc ergo.

>- Richard. a Med. , hic q. 3. ad 1. similem obicctionem
solvit sic: Dico, quod vcrum cst (scil. quod sit ibi aliqua ha-
bitudo localis) ; scd illa habitudo est habitudo relativi ad rela-
tivum, sicut hic: praescientia est: ergo aliquid praescitum est,
et c converso , ct loquor dc relationc secundum rationcm. —
Pro iertio codd. cum cdd. falso secuudo.

'^ Ex cod. X restituimus Deo, quam vocem ceteri codd. et
cd. I omittunt, et pro qua Vat. hoc.

DIST. VXXVIII. AlVr. II.

(i7;i

seciiiKliiiii i(l (|ii(>(l siilx^st, nec c converso ' ; idco
iiec caum est, nec causalur. Va<^o pniescienlia est
respectii m/, (luia diviiia; rcisptrtu (nnni.s ocri,
(jiiia nihil latet Deum : ideo ponil et ponilur. Ihir-

sus , (piia scieiilia est, «iiiac (licil siiupliccm ii(»li-
tiam. idco non rau.sal ; (|uia diviua, ideo non can-
.salur. Ideo poiiil cl poiiitiir, cl rion caiisjil , mr.
causaliir.

S( IIOLION.

I. Hiiic ((Uiicslioni occasioncin (lcdciniil \cri)a Oiij^cnis a
Magislro vi S. IJonav. (Iiic arg. I. ad opposil.j cilatajCt ctiani
ab aiiis Patril)us s(>cnn(lum scnstim rcpctita , ([iiac rcl)us lii-
turis quandaiii causalitatcm rcspcctu scicntiac (li\ini'c iribucrc
vidcntur. I)c intcllcclu liaium scnl(>nliarum indc ai) illis lcm-
poribus us(juc ad iioslram aclatcm multiini disputatum cst.

i'rima solnlio, (piac cst ipsiiis Magistri, distinguit intcr
causam in scnsu proprio , ipiac manifcstc dcpcndcntiam scion-
tiae di\inac a rcbns futuris implicat ct nullalcniis admilli 110-
test, et caiisam iii scnsu improprio , scil. caumm sine qua nou,
qua non tam causa , quam potius ocmsio , flisposilio si\ c
praerequi.situm (tliquod (\\|)rimiiur, (juod iii liac rc admitti
posse, nonnulli piitant. Ilacc solulio Maj>istri Scr;ipliico non vi-
detur cssc satis sana ; cui adstipulalur .Vic.\. Ual. (S. p. 1. (\. 24.
m. 3.) , qui \oceni causac ctiam in scnsu concomitantiae iion
admittit, « (piia concedendum non cst, quod tcmporalc sil ali-
quo modo caiisa aclcrni , ipiia nec pcr sc ncc |)cr accidcns ».
idcm tencnt S. Tliom., B. .Mbcrt. . Scot. , Hichard. aliiquc. IJcne
dicit Scrai)liicus {inrra d. iO. a. 2. q. I. ad I.), quod scicntia
Dei <i.nullo modo pendet cx i^raccognito ; non ciiim sccundum
eius c.\igciitiam cognoscil , sed sccnndum cxigcnllam luminis ci
(;laritatis aclcrnac , in qiia milla cadil dubiotas, scd cortiludo
summa ».

II. S, Bonavenlurae soiutio cum iriplici distinctionc vix a
quopiam improbari potcsl. Sanc sccuiidum rationem dicrndi
iiomoii praescientia idco dicilur , (piia rcfortur ad futura; iion
c coiivcrso aiiquid idoo dicitur futuram , quia praoscilur.
Quodsi non essont fulura, sed tantum praesentia, inopto dice-
retur praescientia , ciim non osset nisi scientia. Item manifestum
cst, quod secundiim rationcm inferendi iiccat conciud(>rc ex
cxistcntia futuri, quod Dcus illud pracscivcrit, ct 0 (;onv(>rso.

Ilaiic cxplicationciu approbal S. 'riiom. Cdc Vcrit. (|. 2. a. li
ad I.) diccns, qiiod in diclo Origcnis « noii imporUitiir caiisji
csscndi, scd causa infcrendi » (cfr. S. I. (|. \i. a. K. jid l.j.
Scd lunc remanet dillicultas, (piia vorba Origcnis « neganl con-
\orsaiii B i. c. non admilhinl propositioiicm : (piia rcs a Deo
sciunliir, idco futura siiiit ; (piod tamen, si quia ct ideo sii-
iiumaii iii sonsu illatico ct noii causali, ab ipso concodoii-
dum ciMi. — 'l'citio modo , scciindum ralioiicm cssendi,
coii((Mlilur al) omiiiltus, nullalcnus futura csso possc caiisam
di\iiiao |)raoscioii(iac; at \ i\ iicgari possc \idctur, iii omiii |)rae-
scienlia fiiturorum ali(pio modo implicari causalilalcm , cum
nuiluni ons possit csso futurum, nisi supposita approbaliono di-
\ inac voliiiilatis, iiulliiiiKpic nialiim sinc p^irmissionc ipsiiis.

.\liac ctiaiii ab antiquis doctoribiis cxplicationos liorum
dictorum aflcruntiir ad soivendam , iit videtur, illam dinicul-
talcm modo taclani, (juod scil. negatiir con\cr,sa. IJndc Alox.
Ilal. (loc. cit.): « Vel diccndiim, (juod Origcnos iion ponit acti-
\ um , sod passivum ; undo iioii osl (■onccdondum : quia futurum
ost , ideo scit Dcus, sod ideo scitiir a Doo. Sic enim notatur
causa aptitudiiiis ad sciondum ex parte scHnlia. In aclivo voro
magis iiotalur cau.sa rospcctii alicuius in sciente y> . hVnw rcpetil
B. .\lbcrtus ( S. p. I. tr. lo. cj. GI. m. 3.). S. Tliom. prae-
tor modum oxpiicandi iam rolatiim etiam dicit (Sum. loc. cit.) :
« Origcnos locutus cst, attondens rationem scientiae, cui non con-
venit raiio cau.salitalis, ni.si adiuncta \()Iuntatc » ; ct (de Vcrit.
ioc. ciL) : « Intontio Origonis cst diccro, quod scicnlia Dci non
ost causa, quac inducat noccssitatem in scito ».

111. -\lox. Hal., S. p. I. q. 24. m. 3. — B. .\lborl., hic a.- 3 ;
S. p. I. Ir. I.'i. q. ()l. m. 3. — Potr. a Tar., hic q. I. a. 2. —
Bichard. a .Mi^d. , hic (j. 3.

ARTIGULUS II.

De praescientia quantum ad rationem necessitalis.

Coiisequenler est quaestio de secuudo articulo,
scilicet de divina praescientia quantum ad rationem
necessitatis. Et circa hoc quaeruntur duo.

Primo quaeritur, utruiu divina praescientia po-
nat necessitatem circa praescitum.

Secundo, utruin divina praescienlia habeat in
se necessitatem.

' Sensus est : praescientia potest essc rclate ad aliiiuoci
\erum, quod non est ab ipso quantum ad malitiam, quae voro
subest, nec ab ipsa malitia potest esse praescientia talis veri. —
1'aulo superius ante secundum id Vat. iiiloriicit nisi, quae lcclio

S. Bonav. — Tom. I.

vera cssot, si hic immediate agcretur de actione niala. Paulo
inferius post nec causatar oadem Vat. cum cod. cc et ed. I
subiicit quia.

674

SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO I.

Utrum praescientia Dei rehus praescitis necessitatem imponat.

Et quod divina praescienlia ponat necessitaleni
ostenditur sic.

1. Anselmus in libro de Concordantia praescien-
Ad opposi- tiae et liberi arbitrii ' : « Ouae praescivit Deus ne-

cesse est fiitura esse ».

2. Iteni. ratione sic: « ex maiori de necessario
el minori de inesse seniper concluditur de neces-
sario » , sicut dicit Pbilosophus in primo Priorum ^
Fiat ergo talis syllogismus: omne praescitmn necesse
est esse futurum — hoc patet per Anselmum — sed
hoc est praescituni, quolibet demonstralo: ergo ne-
cesse est esse futurum.

3. Item, omne quod Deus praescit, est verum;
sed ut dicit Philosophus in primo Perihermenias %
« omne quod est, quando est, necesse est esse » :
ergo si praescitum est modo verum , necesse est,
nunc esse verum. Et futurum est praescitum: ergo
modo necessarium est esse futurum : ergo de neces-
sitate eveniet.

4. Iteni , hoc ipsum ostenditur per impossi-
bile : Deus praescit aliquid in partem affirmativam :
quaero ergo , utrum illud possil non esse ; si non :
ergo est necessarium ; si sic: ergo potest aliter eve-
nire . quam Deus praescit: ergo divina praescientia
est falliltilis et incerta. Et hoc est argumentum Au-
guslini * et etiam Boethii in quinto de Consolatione:
« Si aliorsum, quam praevisae suiit, detorqueri va-

lent res praevisae , iam non erit firma futuri prae-
scientia » .

0. Item , Deus praescit, aliquid esse futurum :
aut ergo possibile est, non esse futurum, aut i7npoS'
sibile: si impossibile, non esse, ergo necesse est
esse; si autem possibile; sed omne possibile poni-
bile, et falso possibili posito in esse, quod sequi-
tur non est impossibile '. Ponatur ergo, hoc non
esse; et Deus praescivit hoc esse: ergo Deus prae-
scivit falsum. Sed hoc est impossibile : ergo impos-
sibile est aliquod praecedentium.

CoNTRA : 1. Quod non inferat necessitatem .Fnndanii.
ostenditur auctoritate Augustini , sumla a simili, in
libro de Libero arbitrio " : « Sicut mea memoria non
cogit, facta esse quae praeterierunt, sic Dei praescien-
tia non cogit, facienda esse quae futura sunl ». '

± Item. ratione ostenditur illud idem: intelli-
gamus, Deum nihil praescire, ergo ex hoc nihil
accrescit libero arbitrio : ergo positio praescientiae
nihil ei aufert ' : ergo cum liberum arbitrium de se
sit causa rerum ad utrumlibet et contingentium. di-
vina praescientia hoc non tollit.

3. Item, sicut supra probatum est*. divina
praescientia in pluribus aut non est causa. aut non
est tota causa; sed (piod dat alicui necessitatem, ha-
bet rationem causae, quia a quo est esse , et esse
necessarium: cum igitur divina praescientia niullo-

1 Quaesl. 1. c. I. — Paulo ante verbo wecm^Mm cod. V
adiuiigit circa praescitum.

2 Cap. 9. — Duae generalim species propositionum , duce
Aristoteie ( loc. cit. c. 2.), distinguuntur, scil. absoluta et moda-
lis. Prior est illa, in qua simpliciler dicitur, praedicatum con-
venire (inesse), vel non convenire subiecto ; posterior autem est
illa, in (jua etiam exprimitur modus, quo praedicatum conve-
nit, vel non convenit subiecto. Prior vocatur etiam propositio de
inesse , quac duplex est, scilicet de inesse simpliciter, et de
inesse ut nunc, prout praedicatum subiecto convenit aut nc-
cessario (v. g. homo est animal) , aut contingenter. Similiter
j)ropositio de necessario duplex est, scilicet de necessario sim-
pliciter, et de necessario ut nunc. — Alex. Hal., S. p. I. q. 28.
m. 4. a. 3. ad 2, et S. Tliom. , de Verit. q. 2. a. 12. obiect. 4,
secundum antiquiores .'\ristotelis expositores, Theophrastum ,
Eudemium et Thcniistium, dicunt, in tali syllogismo non sequi
coiiclusiouom de necessario. At S. Bona^entura ct etiam S. Tho-
mas, hic q. I. a. 5. obiect. 5. contrarium dicunt cum ipso Aristo-
tele nec iion cum Averroc, qui in Comment. in hunc textum, dc
hac controversia disserens, illos intei-pretcs multis ^crbis impu-
gnat. Ceterum hae duae opinioncs contrariae bene conciliari
possunt, si dicalur, uiiam opinionem loqui dc inesse simplici-
ter, altcraiii <l(> incssc ul nuiic. Cfr. Scot. , I. Prior. (|. 28,ubi
ciHTi (lislinclionc lam unain (|iiam allcram opinionciii a()probal.
— Vcrba .Vnsclnii , ad (juac S. Uoctor mox pro^ocal , sunt citata
in argum. praecedenti.

3 Cap. 7. (c. 9.) , ubi agitur dc ^eritate et falsitate propo-
sitionum, quae respiciunt futura contingentia. « Igitur, ait ibi
Philosophus, esse quod est, quando est, et non csse quod non
est, quando non est, necesse est».

^ Cfr. hic lit. Magistri, c. 1. in fine. Verba Boethii invenies
loc. cit. prosa 3. — Aliquanto superius post utrum illud Vat.
inserit non, quod repugnat et sententiae argumenti ct codd.
HPQTZ etc.

^ Respicilur illa contingentis dcfinitio, quam Aristoteles
proponit 1. Prior. c. 12 : « Dico autem contingere et contingens,
quo non existente necessario, posito autem in esse, nihil erit
proptcr hoc impossibile » ; et VIII. Phys. (ext. 36. (c. H.): « Si
ergo ponamus possibile esse , nullum impossibile accidet , fal-
sum autem fortassis »; quae verba Scholastici sic reddere sole-
bant : Possibili posito in esso, nullum soquitur impossibile (cfr.
Gilb. PoiTct. , de Sex princ. ciiTa finom).

^ Libr. III. c. 4. n. 11. In textu originali verba citata sic
sonant : Sicut enim tu memoria tua non cogis, facta esse quae
praoterierunt etc.

■^ Sensus ost : sicut si fingeremus, Doum nihil praescire ,
liboro arbitrio nihil accresccrel , sive liborum arbitriuni essol
omnino indifferens ad utrumlibot: ita, po.>^ita praescientia , nihil
ei auferlur, sed ipsum manet indifferons.

8 Art. praoc(>d. q. 1. — Cfr. o( Anselm. , de Concord.
praesc. Dei cum lib. arb. q. 1. c. 7.

1 1

Disr. x.wviii. AHT. II. ()i;\i:sr. i.

<;?:)

liliio I.
iiip;i .

iioio i,
Inpia.

atentia
oiica.

riiin riitnroruin iion sit causa. iil iii.iloniiii . iiiill;iiii
rebns impoiiil iicccssit.il^Mn.

^i. Itciii, (livin.i pracsciciitia pracscil rcs. siciil
siiiit cvcnliirac, ciiin iiiliil pracsciat nisi vcruin :
cr^M) ciiiii pracscil, ali(|iiciii pcccaliirinn, ciiin pccfa-
Iniii non sit nisi pcr voliinlalciii , |)raescit, islinii pcr
voiiinlalcin lioc raccrc. et pracscit, aliiid po.ssc la-
cere. Ev^o si oinnc ([iiod pracscil, est vennn, vc-
niin (V^t, (|iio(l istc pcr volniilalcm lioc laciet et
potcrit aliiid lacere; ct si lioc est cominj^cns: crj^o,
si ciiin ' divina praescicntia est contingcntia circa
res, non crgo neccssitas.

^j. llcin , lioc ipsinn ostcnditiir ralioiiihiis dn-
centihus ad impos.sihile. Si'im[)onit pracsciiMitia
rebus necessitatcin , [lerit evgo casus el Ibrtuna.
SecuiKhim im[)ossibile est, ([uod [Derit libernm ar-
bitriinn et consilinm. Terliiim, ([iiod |3erit mcrituin
et demeritum. Qnartum. ([uod [icril ians et vitu-
periuin ^.

c 0 N c 1. u s 1 o.

Praescientia divina rehus non imponit necessita-
tem, sed ipsum modum conlingentiae rerum
con tiitgentium praescit.

Respondeo: Dicendum, quod tres circa hoc fue-
runt positiones.

Quidam enim dixernnt, ([uod praescientia ne-
cessario, cum sit infallibilis, imponit necessitatem, et
ideo abstulerunt hberum arbitrium et peccatum. —
Et ista positio fuit haeretica et iniqua , quia destrnit
bonos mores.

Aha positio fuit, qiiod divina praescientia , si
esset , necessitatem imponeret, et sic omnis virtus
et laus periret ^ Et quia dilexerunt rem publicam,
ideo abstulerunt a Deo praescientiara, et a proposi-
tionibus de futuro abstulerunt veritatem. — Et haec
haeretica fuit et impia , quia derogat nobilitati
divinae.

Tertia positio est cathohca, quae Deum hono-
rat et bonos mores conservat, et ideo iusta, pia et

vcra : ([iiod ' diviiia [iraesciiMitia esl, et laiiKMi iion (;.,i.ciii.io i.

iiii[)oiiil rcbiis iicccssital(Mii. Oinnia iMiim sic (iraeco-

^noscit cssc cv(Mitiira, si(iit (•v^Mitiira siinl : ct ideo,

(Miin iiinlla siiit cviMiliira coiitin|^'(Mil(M-. iM illa (|iiae

siml a libcro arbitrio ct casii cl lorlniia, siciil (Maf!-

.scit. Iiacc ess(! fiitiira ab istis. sic (iraescil iiiodiim comiuMo t.

conliiigiMiliac, .scciiiidiim ([ikmii siiiit ab istis.

Vd iiilcllij,'(Miliaiii aiitcin obiectornm nolandiim,
(|iiO(l dii[)lcx csl ncccssilas, .scilicet «/avo///^/, cI /v- r)„,,ic, „«.
spectim. Necessitas ahsolula, ((uae o[)(»()iiiliir contin-'"'"'
giMiliae, dicitiir nccessilas ronsequenlis. Necessil;is
respertica dicitiir nccc.ssitas cunsefpientiae ; et haec
iion ()()[toiiitiir coiilini^MMili. Naiii ali([iio(l (•oiiliii^,'eiis
neccssario .sc([iiitiir. nl siambiilcl. iicccs.sario s('([iii-
tur, (|uod movcliir '.

Dicendum iM-go, qiiod in praescito iion cst nc'-
cessitas absoluta, sed solum consequentiae , quiaconciuwo 3.
necessario sequitiir: Deus (iraescit hoc, ergo hoc
erit. Et hoc modo intclligitiir aiictoritas .\nsehni, et
consimiles auctoritates, quae ()r()[)oiiniitnr cuin modo
necessitatis ; et sic patet primum.

% Ad iUud quod secundo obiicitur de syllo- soiutio op-

• _ „ ... ...... nositorum.

gismo ex maiori de necessario et minon de inesse;
dicendum, quod sicut patet, et Philosophus exponil,
lioc intelligitur de ea propositione , ((iiae est de
inesse simpticiter , quod aequivalet necessario ; sed
minor iinius syllogismi, scilicet: hoc est praescilum,
non est de inesse simpliciter; sicut enim infra * pa-
tebit, non est necessaria.

3. .\d illud quod obiicitur de praescito, quod
verum est, et si veruni est, necessario est inodo;
dicendum, quod istam rationem facit Philosophus ad
ostendendum, quod in futuris non est veritas; et
est sophistica '. Nam quando dicitur : omne quod
est, quando est, necessario est; intelhgitur de eo,
quod ponit ahquid in actu circa suppositum , quod
ex quo positum est, inq)ossibile est non esse posi-
tum; sed veruni de futnro nihil jionit circa subie-
ctum , quia " non est verum pro prae.senti, sed so-
lum pro fuliiro : et ideo nulla est necessitas, ne-
que simpliciter , neque ut nunc , quia nihil ponit
ut nunc.

1 Pluiiiiii codd. nec non edd. 1,2,3 indebite omiltunl cum.
— Cfr. de hoc argumento Boeth. , V. de Consol. pi osa 3. seq.,
et .\nselm., dc Concord. praesc. Dei cum lib. arb. q. 2. c. 3.

2 Cfr. de his .\ristot., I. Pcriherm. c. 7. fc. 9.) et Boeth., Com-
ment. in hunc locum, nec non .\ugusl. , III. de Lib. .\ib. c. 2.
seqq., et V. de Civ. Dei, c. 9. seq. , ubi recensentur diversae opi-
niones, quae mox in corpore quaestionis a S. Doctore adducuntur.

3 In cod. Y additur et impomtur Tnllio et xequacibus eius.
* Cod. R scilicet quod ; Vat. cum cod. cc quia.

^ Secundum Boeth., V. de Consol. prosa 3. et 6. haec duplex
necessitas vocatur absoluia et conditionalis , secundum .Vnselm. ,
11. Cur Deus homo, c. 17, et de Concord. praesc. Dei cum
iib. arb. q. 1. c. 3. dicitur aniecedens et consequens. — Paulo
superius post sequitur cod. 0 addit ad aliud contingens. Mox
post Dicendum in plurimis mss. et ed. I desideratur ergo.

fi (^luaest. seq.

' Sophistica est illa ralio non in sensu, quod illuil piiMci-
pium .\ristotelis sit falsum, sed quatenus applicalur ad pioban-
dum, vel quod in propositionibus de futuro nulla sit veiitas,
etiam supposito respectii ad priman) causam fut ^ ult opinio 2.
in corp. relata), vcl quod etiam futuruu) contingens praescitum
necessario eveniat (ut vult opinio I. et opponens). Ceterum quod
« in futuro, quantum est ex parte rei contingentis, nulla sit cer-
titud » cum S. Thoma docct S. Ronav. infra q. 2. .Mitcr loquen-
duni de luturo siib ratione divinae praeiisionis. — Codd. R X
sic: veiitas determinata ; et ista ratio est soptiistica. Pro .^ophi-
stica ed. I sophisma. Mox pro omne quod inulti codd. et edd. I,
2 , 3 esse quod.

8 Cod. T particulam quia , hic suppressam, paulo ante
interiicit post verba de futuro. In fine solutionis verba quia
nihil ponit, ut nunc , sic sunl explicanda : quia nullum ponit
subiectun) actu existens.

67(i

SENTENTIARUM LIB. 1

4. Ad illud qiiod obiicitur per iinpossibile, quod
si posset aliter esse . posset falli etc. ; dicendum ,
quod * falsitas venit ex discordia intellectus ad
cognitu?u , similiter potentia fallendi ex potentia
discordandi. Dico igitur , quoniam necessario prae-
scitun: sequitur ad praescientiam , ideo non possunt
discordare: et ideo nunquam fallitur, nec potest falli.

0. Quod ergo obiicitur, utrum aliter possit esse;
dicendum, quod aliler potest esse, quia Deus po-
test aliter praescisse; et cum ponitur, quod aliter
sit *, ponitur , quod aliter praescit. Quando ergo
infertur: potest aliter esse, quam sit; et Deus prae-

scivit sic: ergo aliter^ quam Deus praescil , distin-
guenda est conclusio: quia potest intelligi divisim,
et sic vera est; et est sensus: Deus praescit hoc
evenire, et possibile est, illud non evenire; si autem
coniunctim , i2i\&2i; ?A est sensus: ilhid est possibile,
quod Deus praescit uno modo, et eveniat aho. Et
est fallacia compositionis in iUo processu, sicut
hic: currens potest non moveri: ergo possibile est.
quod aliquis currat et non moveatur; non sequi-
tur. Simihter, cum quaeritur, quod ponatur; ponen-
dum est; sed cum assumit: Deus praescivit, hoc
est oppositum ponenti * : et ideo est negandun».

Senstl^
visusetfe.
positns.!

SCHOLION.

I. Utramque opinionem quae vel libertatem creaturae ne-
gat, ut divinani praescientiam salvet, vel praescientiam toiiit,
ut libertatem salvet , ut impiam respuendam esse, cathoiica fide
constat. Cum autem divinae praescientiae conveniat omnimoda
mfallibilUas et mmutabilitas m sciendo, et in ea etiam im-
plicelur quaedam causalitas respcclu sciti, cx utroque capiLe
libertati creati arbitrii praeiudicari posse videtur. Semndam hanc
difficullatem S. Doctor hic 3. et 5. argg. in fundam. breviter
elidit ; plura vide hic ti. 1. q. 2. in corp. , et infra d. 40. dub. 7,
et ibid. a. 2. q. 1 , d. 43. a. 2. q. 2. Omnino conslat, quod
causalitas illa , qua Deus inlluit in causas secundas et coopera-
tur liberis actibus crealurarum intellectualium, congruit naturae
agentium nec libertatem tollit, sed polius ponit; tamcn de modo,
quo fiat hic concursus et quo libertas sit salvanda, inter theo-
logos catholicos disceptatur. — Prima autem difficultas hic
cum communi sententia evidenter solvitui', adhibita illa distin-
ctione inter necessitatem consequentis ct consequentiae . quam
ex Boethio ( de Consolat. V. pros. 6.) scholau catliolicae sub
variis nominibus receperunl. Verba Boethii sunl : « Duae sunt
necessitates : simplex una, veluti quod necess(> est, omnes
homines esse mortales; altera conditionis, ut si aliquem am-
bulare scias, eum ambulare necessc est. Quod enim quisquc
novit , id essc aliter ac notum est neiiuit. Sed haec conditio
minime secum illam simplicem trahil. Hanc enim necessitatem
non propria facil natura, sed condilionis adiectio. iNulla enim
necessilas cogit incedere volunlarie gradientem, quamvis eum
Uimen, cum graditui', incedere necessarium sit».Deinde idem

auctor hanc distinctionem adhibet ad demonstrandum , divina
providentia non laedi libertatem creatam. — Eandem distinctio-
nem S. Doctor adhibet infra d. 40. a. 2. q. 1. 2, d. 47. q. I.
el alibi.

II. Solutiones ad 2. 3. fundantur in distinctione rei actu
existentis et rei futurae. Quoad rem existenlem vera est sen-
tentia Aristotelis, quod omne quod est, quando est, necesse est
esse , necessitate scilicet, quae consequitur ex suppositione, quod
subiecium minc existit ( unde vocatur a S. Doclore « necessitas
ut nunc»), quia existenlia excludit non-existentiam ; non autem
verum est de eo, quod nondum est, sed futurum est , quia
pro nunc nihil ponit in re circa subiectum. — In 5. ad opposit.
supponitur , aliquid esse a Deo praescitum, et tamen non csse
futurum. Ad eludendum sophisma opponentium S. Doctor utitur
celebri distinctione sensus compositi et divisi, uti ex littera patet.
Eandem obiectionem S. Thom. (hic a. S. ad 5.) in eodem sensu
solvil , adhibita distinctione , « quod potest esse (propositio) de
dicto , vel de re ; et si sit de dicto, vera est (scil. quod omne
scitum a Deo necesse estesse), et si sit de re, falsa est».

III. AIcx. Hal. , S. p. I. q. 24. m. 4. 5. — Scot. , 1. Sent.
d. 39. q. unica ; de Rerum principio, q. 4. a. 2. sectio 3. — S.
Thom. , hic q. unica, a. 5; S. 1. q. 14. a. 13; S. c. Gent. 1.
c. 67 ; de Verit. q. 2. a. 1 2. — B. Albert. , hic a. 4 ; S. p. I.
tr. 15. q. 61. m. 5. — Petr. a Tar. , hic q. 2. a. I. — Hichard.
a Med., hic q. 6. — i-Egid. R. , hic 2. princ. q. 3. — Durand.,
hic q. 3. n. 19. seqc(. — Dionys. Carth., hic q. 2. — Biel, hic
q. unica.

' Vat. cum cdd. 4,5, nullo codice suffragante , addit :
sicut veritas renit ex concordia intettectus ad reni cognitam,
liaec autem concordia non est aliud , quam adaequatio re.i et
intellectus: sic. Mox post Dico igitur codd. HT interserunt quod.

2 Fidc codd. A F H Iv T et plurium aliorum , postulante in-
supcr conlextu, cum cd. 1 subslituimus sit pro scit , quac cst
viliosa lectio Vat. Paulo ante pro praescisse cod. V praescire.

^ liilelligc : hoc potest esse sive evenire. — Verba , (luae
mox sequunliii' : potest •intelligi divisim... coniunctim, dicere

\oluiU ; conclusio potest intelligi in sensu diviso et in sensu
composito.

* Val. posito , et paulo ante ponitur pro ponatur. Utraque
lectio est obscura ob brevitatem et ambiguum sensum verbi
ponere , quod vel inferre, vel supponere poterit significare.
Facilior explicalio videtur esse haec : posl ponatur supple: etc. ,
scil. Iioc non esse , ul legitur in 4. ad opposit. Vcrba Ponen-
dum est concedunt applicationem principii ibi memorati : omne
possibilc ponibile.

IMST. XXXVIII. \in'. II. QIIAKST. II.

«77

OllAKSTK) II.

Ulnini )U'rrssan'ii Dcii.s prdc.sciat (juac prac.scii.

iippos
II ni.

SecuiRio (juaeritur, utruiii (liviiia prnescieutia
habe;it in se necessitateiii , hoc esl , ulrum luTesse
sit, Deum praescirc quod praescit. Kt (piod sic,
osteiiditur:

I. Primo per aiictoritalem Anseimi iii iii)ro de
- Concordia praed(istiii;ili()iiis et lil)eri ;irl)itrii ': «Qiiod
praescit Deus, impossihiie est noii i^raescire»: ergo
ah aequipollenli , necesse est praescire.

;2. Ileni , ratione videtur, quia oinne dicliim
de praeterito verum est necessarium — unde si
cucurrit, necesse est cucurrisse — sed si |)r;iescit,
praescivit: ergo cum hoc sit dictuin de pnieterito,
ergo necessariiim.

3. Item, iicet polenlia Dei sit indiiTerens ad
exeuiiduin vei non exeuiidum. tainen ex quo exi-
vit in actum . necesse est exisse. Unde quamvis
potuerit creare et non creare, antequain crearet,
tainen ex quo creavit, necesse est creasse: ergo ex
quo praescivit, necesse est [)r;iescisse.

4. Item , si homo voiuil et pniescivit aiiquid ,
necesse est , hominem scivisse et voiuisse: ergo si
circa scientiam Dei non est niinor certitiido, immo
inaior, qiiam circa scientiam hominis, iniiiio fortius
est necesse. Si tu dicas , sicut aiiqui dicuiit -, quod
iii hac: Deus praescivit , totum ex luturo est se-
cundum rem , quamvis inteliigatur suij ratione prae-
teriti, unde nihii pius est dicere: Deus praes(»it,
nisi: Deus est, et hoc erit; contra: tunc. esto quod
Deus nuiiam iialteret cognitionem, dum t;imen res
esset futura, haec esset vera: Deus praescit ; qiiod
manifesle falsuin est. Praeterea , esto quod prae-
scienliae addatur actus transiens in praeteritum , ut
promissio * vel praedictio vel propiietatio, ibi transit
in praeteritum aiiquid , et vere fit idein sophisma
et idem dubium: ergo hoc noii soivit.

5. Item , plus distat esse et non esse , quain
necessarium et contiugens; sed aiiquid, quod sim-
pliciter noii est. habet esse in Dei praescienlia: ergo

iiiiillo Ibrliiis ;di(piid , ipiod iii se ((inlingcns cst,
potest esse nec(!ssarium in pr;ujscienli;i Dei: ergo (!tc.

(■). Ileiii. oiiiiK! iminiU;d)ile (.'St necessarium; sed
cuin dicitiir: Deiis praescit, est imimil;ibile: ergo
est necessarium. Priina (!st m;iiiif('st;), s^runda [)alet,
qiiia ciiin dicitiir: Deus [inie.scit, si mut;itur, iit
fiat noii pniesciens, aiit ^ secimdiim miit;ilioiiem rei,
;iut Dei. Rei iion, qiiia res ;idiiuc iiihii (!st. ergo
non mul;ilur nec inul;iri pot(!Sl. Si secuiidum mii-
t;itionem sui , ergo Deus inut;itur.

7. Itein. oinne aeternum e.st necessarium, qiiia
uiiuiii soiiiin est ;ieternum , et illud est iii quo non
cadit contingentia , sed sumina nc'cessitas ^ sed pme-
scire Dei est aeternum : ergo necessarium est, Deiiin
praescire quod praescil.

CoNTRA: i. Regui;i est , si ;intecedens bcjnaeFnndamenu.
conditionalis est iiecess;irium, el coiK«;equens; et si
coiise(juens noii est neces.sarium, nec ;mtecedens *.
Sed sequitur: si Deus praescit , hoc esse futiirum,
hoc erit , quocumque contingenti demonstnito. quia
oppositum iion potest stare: ergo cuni consequens
non sit necess;irium , ergo nec antecedens.

2. Item, reguia est, quod necessarium compa-
tiliir se cuin omiii possibili. Omne eiiim re[)ugn;ins
necessario est im[)Ossibiie ® ; sed demonstrato aliquo ,
qui praescitus . est damnari, possibile est, istum
salvari: ergo ista duo possunt simui stare, qnod sit
praescitus damnari , et salvetur : et hoc est impos-
sii)iie: ergo etc.

3. Item , regiila est, quod op|)osituni coiilin-
gentis est contingens, et oppositum necessarii est
impossibiie. Et regula iterum est, quod si ad ante-
cedens sequitur consequens , ad oppositum (^onse-
quentis sequitur oppositum antecedentis'. Ex his
arguo sic : sit A contingens praescitum a Deo . si
Deus praescit, A erit: ergo per regulam**, si A iion
erit, Deus non praescit. Sed A non esse fuit con-

tingens

Deum non praescisse fuit iinpossibile ;

' Allata Anselmi sentontia in cit. libro iisdem verbis, qiii-
bus hic, expressii non invenitur. Sed liabentur ibi, pracsertim
q. 1. c. 1. 2. 5, aliquae propositiones docenles, Deum futura
pracscire et quidem immutabiliter in aeternitate; ex quibus iianc
sentenliam rorinatam esse , verisimile est.

2 Vide liic in corp. quaest.

3 Ed. 1 prnevisio; in corp. quaest. ponitur credulitas.

* Vat. adiungit hoc erit. Pauio superius verbis est immu-
tabile cod. V praefigit praescire. Pauio inferius Vat. Dei pro sui.

^ Haec regula quantum ad simplices syllogismos insinuatur
ab Aristot., i. Prior. c. 8. seqq. et derivatur ex illo generaJi prin-
cipio Aristot. , II. Prior. c. 2 : Ex veris non cst faisum syilogi-
zare ; quod innuitur 1. Poster. c. 6 : Cum aulem medium ex

necessitate est, el conclusio ex necessitate, sicut ex veris ve-
rum, est semper. — Pro bonae conditiomlis Val. ciiivi edd. i. o
boiiae conseqiientiae.

fi Cfr. de liac et sequcnti regula Ari.stot. , II. Periherm. c. 3.
(c. 12. seq.), ubi de consequentiis et oppositione propositionum
modalium agitur, et I. Prior. c. 12.

■'' Haec regiila habetur I. Prior. cap. uit.. ubi Piiilosophus
de propositionuni simplicium et privaloriarum ordine ac con-
sequentiis agens ait: SimpUciter autem , quando sic se ha-
bcnl ctc. — in multis codd. et ed. I legitur, ordine inverso, sic:
ad oppositum antecedentis sequitur oppositum cQnsequenti.<i.

* Scilicel : quae hic uilimo ponitur.

678

SENTENTIARUM LIB. L

ergo ad contingens sequitiir impossibile. Sed hoc est
conlra artem ^ : necesse est igitur , lioc esse contin-
gens . Deum scilicet praescire hoc.

4. Item , omnis divina actio, quae respicit obie-
ctuLn, quod potest non esse, potest desinere. Unde
cum Deus conservet rem creatam, potest desinere
conservare: ergo cum praescire sit respectu contin-
genlis, erit contingens.

CONGLUSIO.

In dicto , Deum praescire futurum contingens , li-
cet actus Dei in se sit aeternus et necessa-
rius, iudicanda est contingentia in totali dicto,
ratione connotati contingentis.

Respondeo: Dicendum, quod, sicut necessario
probatum est \ illud constat et non est dubium ,
(juod Deum praescire conlingens aliquod — cum
antecedit ad contingens et connotat ahquid, quod
Gonciusio 1. habet veritatem conlingentem -- qnod ipsum iudi-
candum est contingens.

Sed aUqui vohierunt ipsum iudicare contingens,

Expiicatio i, quia totum quod dicit , dicit de futuro. — Et iUud

'''* improbatum est^ quia falsum est, et non intelhgi-

bile. Omnis enim intellectus , qui intehigit iioc ,

quamvis non inteUigat tempus circa Deum, intel-

hgit, quod actus divinae praecognitionis ab aeterno

fuit in Deo, et iUe differt a re futura. Et praeterea,

V sicut dictum esf, hoc non solvit.

Alii voluerunt iudicare contingens, quia, cum

Expiicatio -2. sit dictum de praeterilo, pendet lamen ex futuro.

Et hoc dicunt in credito et prophetico et dicto a

Christo, et consimilibus, quae inferunt de necessi-

tate propositionem de futuro. — El iUud est im-

impiobatur. probabile ^ ut videtur , quoniam si actus divinae

praecognitionis pendet ex faturo, tunc, cum in fu-

NotauduiM. turo, quautum est ex parte rei contingentis, nuUa

sit cerlitudo, nec in divina praecognitione esset.

Praeterea, quomodo dependet, cum ab eo non
causetur aliquo modo? Et iterum, quomodo depen-
det iUud quod necessarium est fuisse , ut actus
cognoscendi et credendi et praedicendi, ab eo quod '
futurum est? Non videlur nec probabile nec in-
teUigibile.

Et ideo aho modo dicendum , quod quoddam '^^p'>M«
est dictum de praeterito, et pro praeterito, sicut ,y"»^'«»

' ' j- i- ^ dictum.

si dicatur, Petrnm legisse; quoddam rfe praeterito,
sed pro futuro, ut antichristus fuit nasciturus; (
quoddam de praeterito et pro praeterito , tamen \
dependet ex futuro, nl hoc dictum: Petrum verum
dixisse, iiavale beUum fore; ad hoc enim, quod di-
ctum habeat veritatem , exigitur beUi eventus; et
ab illo dependet veritas nostrae assertionis et co-
gnitionis, quae causatur a re '^; quoddam est dictnm
de praeterito , quod non dependet, sed connotat,
sicut si dicatur: Deus praescivit hoc futurum.

Quia enim Dei scientia est solum respeclu veri,
ideo connotat veritatem circa iUud dictum faturum;
sed quoniam divina cognitio' non habet certitudi-
nem a re, quia ab ipsa nec causatur nec oritur,
ideo ab iUa non dependet; et proplerea faUi non
potest, quamvis connotet futurum. Unde in prae-
scientia haec duo dicuntur, scihcet actus divinae
cogniUonis, et hunc necessarium est esse sive fuisse;
et ordinatio futuri ad iUum actum, et haec ordi-
natio futnri ad iUum actum non est necessaria. Et
iudicanda est contingentia in totah dicto, non ra- *-f""''"* »■
tione totahtatis sive principahs significati ^ sed con-
notaU. Et siponatur, Deuin non praescire aliquid,
quod praescit, potest et debet intelhgi non per re-
motionem principahs significati , sed ipsius connotati
sive illius ordinis ipsius temporahs ad aeternum, ■.

qui quidem est contingens ratione aUerius, scilicet
temporalis. Contingentia ergo est in totali dicto, quia
connotat ahquid esse verum de futuro, quod qui-
dem est contingens.

Et hoc patet sic. Cum enim dicitur: Deus prae- ^"'""''"
scit te salvandum ; hic duplex inchiditur actus et

1 Scilicet : logicam, vcl specialilor syllogisticam (cfr. d. iO.
a. 2. q. I. ad 4.), iii qua liabetur regula contraria, primo
loco in hoc argumcnto posita. Ut pracdicta melius inteiiigantur,
verba Mastrii ex eius Curs. Pliilos. tom. 1. tr. 2. c. 9. n. 77.
de liac re liic ascribimus : Sicut contrariantur omnts et tnillus,
ila necesse et impossibile; et sicut subcontrariantui' quidam et
quidam non , ita sul)contrariantur possibile et possibile non. Et
riirsus, sicut contradicunt nullus et quidam, omnes et quidam
non, ita conlradicunt impossibile et possibile seu contingens,
item necesse ct possibile non seu contingens non ; et tandem,
sicut omnis ct aliquis, nullus et aliquis non subaiternantur,
iUi etiam necesse et possibile seu contingens, ac impossibile et
possibile non seu contingens iion.

2 Ilic in fundam. — !n Val. deest necessario. Mox pro
antecedit ed. I antecedat et connotet pro connotal.

3 Hic ii) 4. arg. ad opposit. — Mox i)ost non intelligibile
niiilli codd. cuni ed. I ;iddunt illud.

* Hic in 4. arg. ad opposil. — Pro praeterea Vat.
propterea.

5 (]od. 0 impossibile. Pro Et illud cod. R Sed etiam illud.

fi Cfr. Aristot. , I. Perihcrm. c. 7. (c. 9.). — Vat. cum cod.
cc in tertio huius propositionis inenibro pro quoddam de prae-
terito et pro praeterito ponit tantum quoddaiu pro praeterito,
et subinde pro dependet ex futuro cod. U dependenti ex fu-
turo. Paulo inferius post nostrae assertionis eadem Vat. omittit
et cogniiionis, et post pauca in quarto eiusdem propositionis
mcmbro post sed connotat addil reritatem circa illud fuiurum;
ed. I liic addit futurum solum.

^ Codd. L 0 praecognitio.

8 Sicut contendiint qui priniam seqiiuntur opinionem, in
principio corp. quaest. impugnatam. — Paulo superius post
ei haec ordinaiio complures codd. ut .\ 1 T V Z cum ed. I
omittunt futuri.

DIST. XXXVIII. AI{T. 11. QllAKST. II.

67'J

ollaridni.

Btio 0|)-

lid mii-

Siid D
eet i
i;abile.

compositio, videlicel hic ': lu salv;ihcris, nl hic :
Dciis hahcl cojjiiiilionciii dc sahilc liia ot hahnit
C()<,niitiontMn ah actcrno. llabcre (iiiidnn rognifionn)!
cst actus aetorims ol noocssariiis , (jiiia non (h^pcn-
(ict a. re; se(j salixtri est actiis fiitiiriis ct (•onlin-
gens. (^)iioiiiani igitiir actiis (hvinae cognitioiiis iion
dependet a cognito, idco potesl esse cerlitndo in
ipso, re (M)nling(Mite ' exislenle. Sed (|iioniain . iil
signilicatnr pcr mothiin pracsci^Mitiae, coiinotat lu-
liirum contin<j[(Mis. et oiniic (hcliini , cpiod claiidil in
se contin<][(Mis, iii(hcaii(him (\*^t coiitingens; id(H) to-
tale (^oiitini^^ens iiidicatiir. — Kt haec sohitio est
vera et gcneralis. Nain actiis (MTMJuhlatis. actiis pro-
phetatioiiis et divinae asscrlionis propter hoc. ipiod
eurrnnt secundum iihislratioiiem divinac jiraescien-
liae, ideo connolant, et non dependent; idt^o certi
et infahihiles sunt de rehus in se non certis.

I. Ad ilhid crjio (juod ohiicitiir dv Ansehno ,
quod necesse est praescire quod praescit; dicendum,
quod hoc inteUigil quantum ad actum praecognitio-
nis. (jueni iiecesse est luisse, :^(n\ non quantuin ad
connotationem hitiiritionis ^

^. 3. Ad ilhid ipiod ohiicitiir, (piod dictum est
de praeterito: dicendiim , quod quanlum esl de ra-
tione praeteritionis, necessarium est; sed (pioniain
connotatur fiiturum , ideo est contingens. Et ex hoc
patet sequens. quia (pianluin ad ilhid hitiirum non
est' adhuc potentia in actii, imnio adhuc potest
exire, ideo etc.

h. .3. Ad illud quod ohiicitur. quod est cognitio
sine existentia rei , ergo necessitatis sine rei neces-
sitate; dicendum, quod verum est, quod in actu
cognitionis est necessitas, sed non in tolo. Nec est
simile, quia praecognitio non connotat aclualem rei
existentiam . sed connotat rei futuritionem ; et ad
hoc, quod dictum sit necessarium, necesse est. qiiod
sit necessitas in connotato.

6. Ad ilhid quod ohiicitiir. quod onmc immu-
tahile necessarium; dicendum , quod ad esse mu-
tahilis duo concurrunt: quod se hal)eat uno modo
prius , et alio modo posterius; et per oppositum
immiUabile potest dici dupliciter: aut quia nihil
actu est, aut quia actu est et non potest aliter se
hahere. Illud ergo immutabile, quod est et non po-

t<!Sl aliler se haherc, (•onvertitiir nim necessario;
sed illiid (piod dicilnr inimiitahilc . (jiiod non e.st
ali(pii(l actii , noii coiiv^Mtitiir ''. Kt sic esl v(M-iiin
c()nting(Mis de hiliiro, antc^piam rcs sit. Iloc dictiim,
anlichrisliim lorc , csl modo viMMim immntahilc.
(|iiia si ponaliir, ess(^ veriiin . j)oniliir, (jiiod s^miijmt
huMit: cl similitiM- si falsiim, et hoc, qiii;i nihil
;icUi i)onit. Oiioni;im igitiir Dfnnn praesrisse con-
notat nitiiriim coiiting^Mis. idco est dictiim imniut:i-
hilc; iicc ex hoc secjiiitur. (juod sit nccessariiim.
nt visuin est.

Tiimen aliqui voliint aliter dicere, qiiod Deum AiiaM.iutio

, miiiiis pro-

praescire hor /utnriiin rontingens est irnmiitahile i-ai-ii"»
a i):irte |)racscieiitis. .scd a j)artc rei pr;icscit;ic cst
miit;il)ilc, ct ideo ex j)arte illa contingens. Scd larnen
illiid dinicile est dicere; qiiod eniin j)r;i(!scitur seinel
semper praescitiim hiit, et Deus polest noii'"' praescire
fuhirum contingens, ita quod nihil li;it circa hitu-
riim, et ita milla mutatio. Kt prophM' hoc modiis
alius dicendi est rationahilior.

7. Ad illud quod ultiino ohiicitiir. (jiiod niliil
ens aeternum est conting(Mis; dicendiim . quod eiis
aeternum est dujiliciler: -AWi pure aekirnum , aul
qiiod connotat temporale de hituro; et pure aeter-
nmn est necessarium, sed connotans temporale de
fuluro nitione connotati polest iudicari contingens,
sicut etiam ratione illius potest desinere.

Sumina diclorum est ista , qiiod Deum prae- Epuogns.
scire futurum contingens est quoddam dictuni,
quod claudit in se actum divinae cognitionis aeter-
nuni, et ordiiwitionem dicit ad futurum contingens.
Et quamvis actus diviii;ie cognitionis jionat aliquid
existens necess;irium et aeternum : illa tamen ordi-
natio ponit futiirum, quod contingens est. Et iteruin,
quamvis dicat ordinationem , non tainen dicit de-
pendenliam, sed soluni connotationem; et ideo non
ponit ' incertitudinein. Kt hinc est, quod Deum
praescire futurum est contingens ratione coniiot;i-
tionis ad contingens; est immutabile ratione ordi-
nationis ad futurum, quod potest non esse, nulla
facta * mutatione ; est certum ratione independentiae
ab eodeni. Kt hoc patehit iiifra planius in distinctione
de praedestinatione ^

1 Pro hic codci. A M S a;i bb ciiin ed. 1 liin) lioc loco tuiii
proxime post exhibent haec scil. conipositio.

2 Cod. T contmgenter. Subinde pro quoniam ut Vat. quando,
l^auio inferius post ideo totale suppte cum cod. K dictmn.

3 Pro fuhnitionis cod. K futini continyentis.

* Codd. L 0 non exivit. Mox verbo exire Vat. praefigit
non. Codd. R X textum sic suppient : potest exire et non exire.
— Sensus liuius propositionis l)ic esi : Licel potentia divina, m
se considerata . sive qiiatenus est ipse Deus, sit actus punis
et nuiiatenus mutetur , transeundo a polentia ad actum , ut effe-

ctu)Ti producat ; tamen relate ad futurum, quod nondum esf
productum, dici potest esse non in adu, scil. transeunti.

5 Codd. G aa non convertitur cum necessario. Mox ante
Hoc dictum Vat. interiicit Et sic, codd. R X sicut. Paulo post
pro actu ponit cod. A actu ponitur.

fi Vat. , verborum ordine inverso, non potest ; cod. V
non potest non.

' Codd. Z bb »10« prioat certitudinem vel ponit.

8 Cod. 0 liic addit in eo.

9 Dist. 40. a. 2. q. I. 2.

()80

SENTENTIARIM LIB. l.

SCHOLION.

I. Eandem quuestionem Alex. Hal. Iractat siib titulo : Lltrum
praescientia Dei sit immutabilis; ct Richard. a Med. sub titulo :
Utrum sit possibile, Dcum non praescire vel non praescisse
illud «luod praescit. Quaestio non est de principaU sigtnficato
divinae praescientiae , sive de actu divino in se, qui manifeste
aeternus et necessarius est , sed de ordinatione connotati, quod
est contingens, ad scientiam ; ve! clarius, est de proposi-
tionibus (sive dictis ) complexis, quae continent assertionem ,
Deuni praescire vel praescivisse aliquod futurum contingens ,
V. g. Deus i^raescit vel praescivit, antichristum esse futurum.
Cum actus praesciendi in praeterito vel praesenti non possit
simui non esse , quando revera fuit vel est, ipse videtur im-
portare , quod tota propositio sit necessaria ; et si hoc, videtur
sequi, omnia fuluro, eliam contingentia, esse necessnria. Patet
auteni, hanc quaestionem potius ad logicam spectare; nec vacat
discutere quasdam subliles difficultates , quas Scotus (I. Sent. d.
39. q. unica, n. 25.) urget contra dislinctionem hic circa finem
corp. et infra d. 39. a. 2. q. 2. adhibitam, scil. quod propositio :
Deus necessai'i() scit , in sensu composito sit falsa , in sensu
diviso vera.

II. Ad quat-stionem duplcx est responsio. S. Thom. (S. I. q.
14. a. 1.3. ad 2, et i. Sent. hic q. 1. a. 5. ad 4.) docet, propositio-
nem : Deus scivil, hoc contingens esse futurum, esse «necessa-
riam absolute » (quod intelligcndum esse videtur non de nc-
cessario absoluto in rigore , sed de necessario immutabilitatis).
— S. Bonav. vero cum Scoto (I. S. d. 39. q. 4.), Richard.
(d. 39. a. I. q. 2.) et plurimis aliis , etiam nonnullis ex schola
S. Thomae, vuh, propositioncm esse simplicHer conlingentem,
et necessariam tantum secundum quid. Sed S. Bonav. (ad 6.)

distinguit dictum immutabile a dicto necessario, ita ut aliquod
dictum possit esse immutabile , sed non necessarium. — Pro
ampliore explanatione servit infra etiam d. 41. a. 2. q. 2; et
quod hic dicitur de differentia quatuor dictorum (hic in corp.),
quorum ultimum ad rem spectat.

III. In ipsa responsione sunt plura notanda , v. g. quod « si
actus divinae praecognitionis pendei ex futuro, tunc cum in fu-
turo, quantum est ex parte rei contingentis , nulla sit certitudo,
nec in divina praecognitione esset » , quae sententia approbatur
a S. Thoma (loc. cit.). His autem verbis minime negatur, de-
lcrminatam osse veritatem in futuris contingentibus secundum
habitudinem, quam habent od primam causam et veritatem.
Item notandum , quod in fine resp. dicitur de certitudine divi-
nae scientiae quoad res conlingentes et in se non certas. — In
solut. ad 6. additur alia rcsponsio, quae est Alexandri Hal.
( S. p. I. q. 24. a. 7. § \. ad 3.), sed nostro Doctori minus
probatur.

Observandum est, cpiod distiiiguil Seraphicus inter connotare
el respectum liabere.^Sam in Deo aliquid potcst respectum habere
ad rcs mcre possibiles et inira Deiiin existentes; sed quod
connotatur semper est effectus ad extra , sivc existens sive
futurum. Sic ipse Seraphicus docct supra d. 27. p. II. q. 2. ad I.

IV. Alex. Hal., S. p. J, q. 24. m. 7. — Scot. , I. Sent. d.
39. q. unica ; I. Report. d. 39. q. 1.2. — S. Thom., I. Sent.
d. 39. q. I. a. I ; S. I. q. 14. a. lo. — B. Albert., S. p. I. tr.
13. q. 61. m. 6. — Petr. a Tar., hic (|. 2. a. 3. — Richard. a
Med., I. Sent. d. 39. a. I. q. 2. — .Egid. R., I. Scnt. d. 39.
princ. I. q. I. — Durand., hic q. 3. n. 22. seqq. , et d.
39. q. I.

DUBLV CIRC.\ LrrTERAM MAGISTRL

DuB. L

In parle ista snnt dubitationes circa litteram et
prinno de hoc quod dicit Augustinus: Nec aliter
scivit creata quam creanda. Videtur eniin male
dicere, quia res, si vere cognoscatur, cognoscitur
sicut est; sed aliter fuerunt, cum fuerunt ci^eanda,
quam cum erant creala — primo enim res fuerunt
in causa et secundum quid, postea in proprio ge-
nere et simpliciter — ergo aul Deus non vere co-
gnoscit, aut aliter cognovit.

Item, Angelus cognoscit res in Verbo, cogno-
scit etiam eas in |)i^oprio genere, et alius et abus
modns cognoscendi est bic ab illo^: ergo cum non
possit latere Deum quod novit Angelus , videtur ,
quod Deus utroque modo cognoscat, et ita aliter et
aliter.

Respondeo : Dicentlum , (|uod cum dico , rem
Disiinctio. aliter cognosci, dupliciter potest intelligi : aut ita

quod adverbium dicat alietatem quantum ad cogni-
tionem, aut quantum ad esse rei cognitae. Si quan-
tum ad esse rei cognitae , sic est verum*; et est
sensus: Deus cognoscit, rem istam aliter esse vel se
habere, quam se prius habuit; et sic non intelligit
Augustinus. Si autem dicat alietatem quantuni ad
cognitionem, sic est falsa; el est sensus: Deus co-
gnoscit aliter rem factam. quam prius faciendam
cognoverit; et ita est falsum , qnia sic significatur
divina cognitio altei^ata, et quod aliquid receperit a
re extra. Et per hoc patet obiectum primum.

Quod obiicitur, quod Deus cognoscit res in
pro[)rio genere, sicut Angelus; dicendum, quod co-
gnos-rere res in proprio genere dnpWcWer intelligitur:
aut ita quod esse illud, quod habel in proprio ge-
nere, cognoscatur, et hoc perfectionis est, et non
latet Deum, et sic non dicit novum modum cogno-
scendi a cognitione in Verbo; aut ita quod aspectus
intelligentiae sive vis cognitivae deflectatur " supra

Distincl

' (]fr. II. Seiit. d. 4. a. 3. q. I. scq. — Paulo superius
\erbo res cod. X adiungit creatas.

2 Codd. V X vera. Mox pro habuit codd. T cc habuerit,
•* Va(. contra codd. et cd. 1 reflectatur.

DIST. XXXVIIl. DIUIA.

(>KI

reni iit <\st iii proprio |j[<'nore, et lio(' (^st im[)erf(H"tio
nis, (juia srili(;el liinc ' coiijiioscens e}^'re(liliir extra
se; et hoc nullo inodo potest poiii in Deo, et ita
facit in Augelo aliuni inoduin coj^noscendi. Et sic
patel ilhul.

Dii». II.

Ueiii (piaeritur de hoc (piod dicil : 'runc dus
quod aelenmm est, aliqua existeret cau.sa e-tc. Viilt
euini dicere, rpiod praescientia dicat qiiid aclerimin;
sed hoc videlur r;ilsiim. (inia pruescioUia dicit ri'spe-
ctum ;id creatiinim hiliir;im: sed iiihil est hituriun
secundum esse, (piod ii;d)et iii Deo. sed in pro[)rio
genere: ergo connotal ali(piod tempor;ile, ergo vi-
detur, (piod cognoscatur - ex tempore. — Praeterea,
respeclus ille niliil dicil ;i parte Dei iiisi solum mo-
dum iutelliiicndi nostriim: ergo tiiiic coepit ille re-
spectus, (piaiido coepil iioster inlellechis, nou ergo
hht ah aeterno.

Respondko: Siciit dicit Magister '. praescientia
dicit quid aeteruiim et ab aeterno. Cum enim non
importet nisi duo, scilicet antecessionem et scien-
tiam, et antecessio omnis creaturae sit ante omnem
creaturam, et scientia naturaliter, patet quod prae-
scientia quid aeternum dicit *. — Quod ergo obiici-
tur , quod importat rei futuritionem ; dicendum ,
quod futuritio uno modo importat successionem tem-
poris, et ita non est de ratione praescientiae ; hoc
enim modo futurum coepit cuin tempore. Alio.modo
futurum importat ordinem temporalis ad aeternum
secundum consecutionem , sicut praescientia ante-
cessionem; et quoniain iste ordo sohim exigit pri-
muin extremuin iii actu, et illud fuit ab aeterno,
ideo et futurilio et praescientia ^

Quod obiicitur , quod respectus ille a parte Dei
nihil dicit secundiim rem; dicendum, quod falsum
est, quia respectus ille est divina essentia; sed ve-
rum est, quod iiihil dicit respectivum sive depen-
dens, nisi solum secundum modum intelligendi; et
ideo non coepit secundum rein, sed solum modus
significandi coepit. Et quando Magister dicit , quod
praescientia dicit aeternum , non lo(|uitur de ratione
nominandi , sed de eo quod signifi(xalur per nomen ^

Di h. III.

item qii:iei'itur dc hoc (piod dicil: Scientiam
ml praescicntiam non esse caitsam etc, si scien-
tiam ad notitiam tantum re/eramus. Si lu-ro no-
mine scientiae includitur hene])lacilnni atquc dLs-
positio , rrcir pofr.si (liii. Vidctur «iiim m;ile
dicere, (pii:i ;iiit scicnli;!. Iioc iiiodo cl illo dict^i,
dicit enndem modiiin scieiidi. ;iiil uliuni.; si eiindem,
ergo si uiio modo est c;iu.s;i , et ;ilio; si a//?(m mo-
duiii. ergo iii Deo est multiplex modiis sciendi, iion
ergo imiformis per oiiinia. — llem, sci(Mili;i simplicis
notiliae est Deiis; el Deiis est causa omniiim: crgo
scientia illa est caus:i omiiium.

Rkspondko: Dicendiim . (piod iii iiobis ?io///za
simple.T , et notitia beneplaciti diciint diversas co-
gnitiones et diversos inodos cognoscendi, et per con-
seqiiens connotant diversa ; iii Deo auteiii iina tan-
tuin cognitio est, sed ill:i nn;i lacitDeus, qiiod iios
multis; et ideo ill:i uiia dupliciler potest signinc:iri ".
Et ciim signiMc;itur per modiiiii approhationis , cou-
notat effectum el honihileni: qiuuido vero per iiiodum
simplicis notitiae , solum evenlum. Et quoniam esse
causam alicuius connolat effeclum sive respectum
— quamvis eadeni sit scientia sive sapientia a [)arte
principalis signi(ic;iti — ideo dicitur, qiiod haec** est
causa illoriim quae praescit, et illa non. Et hoc dici-
tur, non quia res significata non sit causa, sed quia,
ut sic significata est, non significatur per niodum
causae, quoniam comp;iratur ad ea quae niillo modo
sunt a Deo. Et sic [latet illud.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc verbo Augustini : Deus
per Prophetam, praedixit iiiftdelitatem ludaeorum;
quia, cuin dictum Prophetae fuerit verum certitudi-
naliter ", videtur, quod Deus revelaverit ludaeis suum
casum sive damnationem ; quod est contra ipsum
super Genesim ad litterain '", qui dicit, qiKxl riulli
debet revelari, ne cogatur desperare.

Respondeo: Dicendum, quod casus potest prae-

• Verba scilicet tunc, quae substituimus pro lectione Vat. et
coil. cc, quac eonim ioco exliibet vis , invcniuntur in cd. 1, et
lavent huic leciioni non pauci cockl., in quibus pro scilicet tunc
legitur, etsi incongrue , licet tunc. In cod. 0 sic : quia tnnc co-
gnoscere est per otiud sive sit per species innatas vel receptas
a re egreditur etc.

- Pro cognoscatur Vat. cum paucis codd. dicatur. Pauio
ante pro aliquod temporale cod. V quid temporale.

3 Hic c. 1. circa medium, et supra d. XXXV. c. 8, nec
non infra d. XXXiX. c. 2.

* Codd. V X dirat.

5 Hic duplex modus, quo consideratur rei futuritio , non
parum servit ad bene intelligendam quaestionem de modo, quo
Deus omnia cognoscit praesentialiter.
S. Bonav. — Tom. I.

6 Cfr. .\lex. Hal., S. p. 1. q. 24. m. I ; B. Albert., S. p. I.
tr. lo. q. 61. m. I.

^ Vat. hic addit : scilicet per modmn approbationis et per
modum notitiae simplicis.

* Intellige : scientia approbationis. — Paulo superius post
significati in Vat. adiungitur tamen diversimode signatur.

9 Dictum PropUetae, quod .\ugustinus respicil (Tiact. 53.
in loan. n. 5, ex quo tractatu sumtum cst hoc dubium), est
Isaiae G, 10: E.xcaeca cor populi huius et aures eius aggrava
et oculos eius ciaude: ne forlc videat oculis suis, et auribus suis
audiat, et cordc suo intelligat, et convertatur. et .sanem eum.

10 Libr. XI. c. 18. n. 2i. seq. et c. 26. n. 33. Immediate
posl Val. cum nonnuliis codd. ubi pro qui.

SENTENTIARUM LIB. I.

dici: sed non propter hoc revehitur, sive qnia di-
centi non creditur. sive quia dictuin de ' conditione
inlelligilur, sive intelligens intelligit de alio. non de
se ipso. Et quia verbum Isaiae proplielae comniina-

torie et generaliter erat dictum, et hominibus iam
in parte incredulis non advertentibus, omnibus his
modis potuit intelligi , ut esset praedictio, non re-
velatio.

DISTINCTIO XXXIX.

Cap. 1.

Lirum scienlia Dei possil augeri vel minui
vel aliquo modo mulari.

Praelcrea qiiaeri solel, utrum scienlia Dei possil
auitoii vel iniiiui. Utrumque ciiim videtur posse pro-
bari. Quod eiiiiii divina scienlia possit augeri vel mu-
tari S tioc modo probalur: quia potest Deus scire
quod nuiiquain seit. Esl enim aiiquis, qui iioii est le-
clurus hodie, et lamen })olest esse, ul legat hodie;
polesl enim hodie legere. Niiiil aulem j)otest lieri, quod
uon possit a Deo sciri. Polesl ergo Deiis scire, hunc
lectmsmi hodie, polest igitur aliquid scire, quod non
scit: ergo polesl eius scientia augeri vel miitari. Ea-
(iemque videtur posse miiuii. Esl enim aliquis hodie

V iecturus, quem Deus scil leclurum. At potest esse, ut

noii legat, ergo polest Deus non scire, hunc lecturum,
polest igilur nou scire aliquid quod scit: ergo potest
minui cius scientia, vel mutari. — Ad quod dicimus,

Responsio. quia Dci scientia omnino immutabilis est nec augeri
potest vel minui. Nam , ut ait Augustinus in decimo

Augusiimis. quinto libro de Trinitate^: « Scientia Dei est ipsa sa-
pieiitia, et sapientia est ipsa essenlia sive substantia
Dei; (juia in illius naturae simplicilale mirabili non
est aliud sapere^ aliud esse, sed quod est sapere, hoc
est et me». «Ideoque iiovit omnia Verbum, quae
novlt Pater; sed ei nosse de Patre est, sicul esse;
nosse cniin et esse ibi unum est. Et ideo Patri , sicut
esse non est a Filio, ita nec nosse. Proinde , tanquam
se ii)sum dicens, Paler geiiuil Verbum sibi coaetpiale
|)er oinnia. Non enim se ipsum iiitegre perfecteque
(lixisset , si aliquid minus aut amplius esset in eius
Verbo quam in se ipso. Hoc est ergo omnino Verbum,
quod Pater, non tamen est Pater, qiiia iste Filius, ille
Pater. Sciunl ergo invicem Pater el Filius, scd ille
gignciido, iste nascendo. Et oinnia quae sunl in eorum
scientia, in corum sapientia, in eorum essentia, unus-

quisque eoruni simul videl, non particulalim aut sin-
gillatiin, velul allernanle conspectu hinc illiiic, et iude'
huc el rursum inde, vel inde iii aliud atque aliud, ul
aliqiia videre noii possit, nisi non vidcns alia; sed
omnia simul videt, quorum nulluin est, quod non
semper videat » et sciat. « Eius itaque scientia ina-
missibilis et invariabilis est. Nostra vero scientia et
amissibilis est el receptibilis, qiiia non hoc est nobis
esse, quod scire. Propfer hoc, sicut noslra scientia illi
scientiae Dci dissimilis est, sic et noslrum verbum ,
quod nascitiir de scientia nostra, dissimile est illi
Verbo, quod natuin est de Patre scientia ». — Ex hac EpUopi "?
auctoritate clare ostendilur, scientiam Dei omnino in-
variabilem esse, sicut ipsa essentia Dei omnino iiiva-
riabilis est; et quod Pater et Filius cum Spiritu san-
clo simul omuia sciunt et vident. Sicut ergo non i

potest augeri vel minui divina essentia, ita nec divina ;

scientia. Et tamen concediliir, possc scire quod non
scil, et posse non scire quod scit; quia posset aliquid
esse subiectum eius scientiae, quod non esl, et posset
non esse subiectum aliquid, (juod est, sine permuta-
tione ipsius scientiae.

Cap. II.

An Deus possit noviler vel ex tempore scire
vel praescire aliquid.

Hic opponitur a quibusdam ita: si Deus potest scire
vel praescire quod nunquam scivit vel praescivil , |)o-
lest ergo ex tempore ali((uid scire vel praescire. — Ad iiespoa',
quod dieimus: potest quidein Deiis scire vel |)raescire
omne quod potest facere, et potest faccre quod iiuiKjiiain
flet. Potest igilur scire vel praescire, quod nunquam
fiet iicc esl nec fuil. Nec illiid scit vel scivit, neque
praescit vel praescivil, quia sciciitia eiiis non est, iiisi
de his quae sunl vcl fuerimt vel erunt; el praescicntia
non est nisi de futiiris. Et licet possil scire vel pra(v

' Vat. ciim orld. 3, 5 mb.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

' floft. D mimti , cod. E minui vel miitari.

2 Cop. 13. n. 22. Soqnens lociis esl «•. I i. n. 2:?; .sod ;i

Magistio iilicjuac propositioncs Iranspomintiir et aiiquao omit-
tunlur. Tcrtius locus ost ibid. itorum o. 13. n. 22. — In ultinio
textu solunimodo Vat. et edd. 4, f), 6, 8, 9 posl immi.^isibili.*!
addunt cf imariabilis, rofrajjanto otiain originaii. Imni(>diato
jiost |)ro qiiod scire lcgit Val. quod saperc vel scire ; origi-
naio (jnod srire vel sapere.

DISIINCriO \\\l\.

(;s;{

sciic (|ii()(l Miiii(|u;iiii csl ncc. orit ; iioii l.-iincu potcsl
;ili(|ui(l scirc vcl piMcscirc c\ lcin|)(U"c. Polcsl uli(|uc
scirc vcl |)r;i(vscirc (|uo(l iuiii(|u;un csl iicc crit , iicc
illud scituiu vcl |)r;icscituin cst ;il) ;u>tcrii(); iioii l;iincii
potcsl incipere sclrc vcl pi-icscirc illu(l,sc(l ita polcsl
iiiodo scirc vcl pnicscirc. sicul polcsl scissc vcl pr;ic-
scissc ;il) ;i(Mci'n(). S/ cNiiti (livds , ciiin inodo possc
scirc vcl priicscirc (piod ;d) ;uUcriio non scivit vcl
pnicscivit, id csl, ita (piod ;d) ;ict(>rno non scivcrit vcl
pr;»csclvcrit, <|iiasi idrunupic siiiiul cssc |)()ssit; ralsiiin
cst. Si ocru (/icfis, ciiin possc modo scirc vcl pracscirc
(juod al) ;»ctcrno noii scivit vcl pr;icscivit, id cst, l\a-
l)Crc |)()t(Miti:iin scicndi vcl pr;icscicn(li al) ;u'tcrii() ct
inudo ;di(pii(l, im' illud l;uucn pr;u>scituiii (>sl vcl lii-
turuin; vcruin cst. Noii potcst ergo novilcr vcl c\
tcinpore scirc vel pracscirc ali(piid , sicut noii polcst
novitcr vel ex leinpoir vcllc ;di(pii(l; ct laincu potcst
vclle ((uod uuu(iu;uii voluit.

Cai>. III.

Utrum Deus possit scire pliira, quam scit.

Itein a quihusdam dlcitur Dcus posse plura scire,
(|uam scial, qui;i [jotcst scire omiiia (|uac scit, et
potest aliqua faccrc, qnac nun(iu;un cruut , ct illa po-
test scirc. Non eniin ali^ina incoiiiiila lacerc potest,
Si vero omnia esscnt, quae modo sunt, cl alia (luae-
dani faceret, qnac non sunt nec crunt, ct iila omnia
sciret, pro ccrto plura scirct, qnain inodo sciat. Ncc
tainen cius scientia ;iu2;eri j)otest ' , qnia hoc totuin
lieri possel sine inutahilitate scienti;ic. Constat ergo, Dei
scienliani oinnino esse immutahilem nec augeri posse
vel miuui, sed ei suhiecta.

Cap. IV.

Quod Deus ef. semper et simul scit vmnia.

Ei vero quod praedictum est, scilicet qnod Deus
omnia semper videt et simul, videtur ohviare, quod

;iil llicronvinus iii cxpositioiK li;di:icuc': « Ahsiir- iitnmnvmn*.
diim csl , iiKpiil. ;id lioc dcdiiccrc l)ci iu;iicsl;itciii , iil
sci;il pcr iu(iincnt;i sin;;ul;i. ipiot (iiIiccn ii:isc:iiitur ,
(|ii()lvc iuori;iuliii-, (piot;i piilicum cl iiiusc:ii-uiii ^il
iiiiillilMdo . (piotv(- pisccs ti:itciit iii ;i(piis, cl siiniliM.
Noii siiniis l:im l;itui :i(lul:it()rcs Dci, iit (liiin provi-
dciili;uii ciiis cti:iiii :i(l iiii:i i-ctrudiiuiH, iii iios ipsos
iniuriosi siiiiiis. c;ui(lcin in-;ili()ii;ihiliiim ct i-:ilion:ihi-
liiiin provi(lculi:iin cssc (li(-cntcs». Ilic vidctiir (lic(-i-c
llicronvmus, (piod Dcus illoriim minimoi-um scicnli:i[n
sivc pi'()vidciili;iin iion h:il)c:il. niiodsi ho(- cst, Iiiik- iioii
ouiiii:i siuiul scit ct scmpci-. — Kx l;ili il:i(|uc sciisii Kipiicatur.
illiid dicliim cssc iiov(>riiniis , iit Dciim ilhi :illci-n:ilim
vcl |):ii-licul:itiin scirc iicjicl , iic(- pcr divci-s;i tcnipo-
ruiu inoiiiciil:i sic ill;i (dgiiovil, siciil pcr v:iri:i ino-
m(>nt:i illoriim (iii:icd;iin dcliciunt , (|ii;icd:ini incipiunl.
Nc(pic illis ;iliis(pic iri-;ili()ii;ihilihus it:i providet, (iiicui-
;idiiio(liiiii i';itioii;d)ilil)us. .SioK/iiid (•nir/i^ iil ail Apo-
stolus', ciird cs/ l)c() (Jc hnhiis:^ r>t sicul iion cst cur;i
Deo i\(' hohus, ita ncc dc ;diis ii-nitionahilihus. Dicit
tainen Scriplnra , ((uia ipsi cura esl de omnihus. Pro-
videnti;iin ergo et cnrain nuiversaliter (\o cuiictis, (piae
condidit, hahet, ut hahcal uiiuiminoihiuc qiiod sihi dche-
tur ct convcuit. Scd spccialem providenti;un ;it(|uc (-ui-;uii
hahcl dc ratioinihilihus, dc (luihns ^ pr;icccpl:i tr;i(lidit
cis(iuc reclc vivcndi lcgcin pracscripsit ;u' pr;icini:i pro-
misit. Hanc piovidculiam et curam de irratiou;ihilihus
non iKihct. Idco Apostolus dicil, (|uia jujn est cura Deo de
hohus. Providet l;niicn omnihus ct cunil, id cst gnhcrnat
onmia, qui omnihus solem suuni oriri facil et pluviam
dal\ Scit iUiqnc Dciis, quanta sit mnltitudo pulicum,
cnlicum ;ic muscarum et piscium, el quot luiscantiir,
quotve moiiantur; sed non scit hoc per momenta sin-
guIa,.immo siiiinl et semper* omnia, nequc ita scit,
ut eandein haheat providcntiam irrationahilium et ra-
tionahilium, id est, ut eodcm ])cnitus modo providcal
irrationabilihus ct rationahilihus. Rationahilihus enim
et praecepta dedit et Angelos ad custodiam delegavit.
Simul ilaque cl iinmiitahiliter scit Deus omnia
quae fuerunt et sunt ct erunl, tam bona quam inala;
praescit quoque omnia futura, tam bona quam mala.

1 Cod. D addit vel minui.

2 Ad c. 1 , 1 4.

3 I. Cor. 9,9; aliiis lociis cst Sap.

12. 13.

* intellige : respectu quorum dedit septem praecepta poste-
liora decalogi. Haec est iectio codd. et ed. I ; aliac edd. niinus
bene omittunt de, qiiia tunc sensns verborum idem est cum eo,

quem exprimunl verba , qiiac sequuniur : eisque recte vivendi
legeni praescripsit.

^ Respicitur Matth. •'> , 45 : Qui solem suum oriri facit su-
per bonos et malos et pluil super iuslos et iniustos.

6 Solummodo Vat. et edd. 4, 3, 6, 8, 9 semet.

684

SKNTENTIARUM LIB. I.

COMMENTARIUS IN DI8TINCTI0NEM XXXIX.

De perfectione divinae scientiae.

Praeterea quaeri solet, utrum scientia Dei possit augeri vel minui.

DIVISIO TEXTUS.

Supra egil Magister tle scientiae divinae certi-
tudine, hic agit de perfectione. Et quoniam vere
perfectum est cui non est possibilis additio ', ideo
Magister quaerit, utrum divina scientia possit au-
geri vel minui. Et tiabet haec pars tres partes.
In prima Magister quaerit et determinat , quod di-
vina scientia non recipit augmenlum nec diminutio-
nem nec alterationem , sed omnia simul et uno
aspeclu cognoscit. In secunda opponit contra hoc,
quod divina scientia non potest augeri, per hoc,
quod videtur ahquid posse scire ex tempore , et

determinat, et hoc facit secundo capitulo, ibi: Hic
opponitur a quihusdam. In tertia obiicit auctoritale
Hieronymi contra hoc quod dictum erat, divinam
scientiam esse respectu omnium, et hoc ibi: Ei
autem quod praedictum est , scilicet quod Deus etc.
Et quaeiibet harum trium partium potest subdividi,
quia primo in eis opponit et secundo solvit; tamen
in secunda ponit duplicem responsionem , et in
tertia post responsionem subiungit epiiogationem, ul-
timo capitulo ^

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad inteliigentiam praesentis distinctionis quae-
ritur de perfectione divinae cognitionis, et circa hoc
duo principaHter quaeruntur.

Primo quaeritur de perfectione divinae cogni-
tionis quantum ad numerum cognoscibihum.

Secundo quaeritur de ipsa quantum ad modum
cognoscendi.

Quantum ad primum quaeruntur tria.

Primo quaeritur, ulrum Deus cognoscat alia

a se.

Secundo quaeritur, utrum Deus cognoscat omnia
alia a se.

Tertio, utrum Deus possit scire vel praescire
plura. quam sciat.

ARTICULUS 1.

De perfectione divinae cognitionis quantum ad numerum cognoscibilium.

QUAESTIO I.

Utrum Deus cognoscat alia a se.

Quod autem Deus cognoscat alia a se, osten-
ditur auctoritate et ratione.

\. Auctoritate sic: Psalmus*: Qui plantavit
Fundaraeaia. awrm nou audict: aut qui finxit oculum non con-

sideratf quasi dicat, hoc est impossibile, quod det

ahis potentiam cognoscendi, et ipse non cognoscat.

2. Item, Ecclesiastici vigesimo tertio*: Domino

Deo antequam crearentur omnia sunt agnita, sic

^ Cfr. supra pag. 312, nota 5.

^ .Suppl(> cuni Vat. ibi: Simul itaqve.

3 Psalm. 93, 9.

* Vers. 29.

DIST. .\X\I\. AHT. I. QUAKST. I.

et post pcrfpctnm rrspicit nnrnia : orpo si non
creat so , s<'(l aliud . non lanlnin coi^Mioscil sr. scd
etiain alind.

f3. Ilcin, lioc |)rol)alni rntionc o.stcimua sic:
onnic producens rcs s(;cunduni ordineni et libcrta,-
lem i)roducil lias [(raecoirnoscens ' — si eniin pro-
diicit ordinatc , necesse est , (luod producat scciin-
dnin sapientiain ; rursnin , si sccundum Ubcrlalcm,
necesse (\sl, (juod secundum sapientiain pr()[)riani,
non alieiiain — crgo in ipso est oinniuni cogiiilio.

A. Item, in cntibus est status'-, ergo [)ari ra-
tione et iii cognoscibilibus; sed |)rimum cns , in
([uo esl statiis, est [)rinci[)iuin, a (juo est omnis
entitas, et sine ([uo nihil est, nec aliquid osi iiisi
ab eo: ergo eadem ratione in priino cognoscente,
si stalus esl, iiecesse est, ([uod ab i[)SO sit omnis
cognitio, e( ([iKxi per ipsum oinnia cogiioscaiilur,
et siiie ipso nihil. Si ergo « [)ropter quod iiiium-
qmxhjue, et illiid magis'')): patel etc.

5. Uem , hoc ipsum ostenditur pcr impossibile,
quia si non cognoscit aliud a se, aut ergo qnia non
potest, aut ([uia non vuU. Non quia non vult, quia
in Deo voluntas non praecedit cognilionem: ergo
quia non potest. Sed oinne cognoscens, quod non
potest cognoscere aliquid, quod est cognoscibile , lia-
bet cognitionem delicientem et arctalam; quod ini-
possibile est esse in Deo : ergo etc.

6. Item, nihil potest Deus , nisi quod novit,
alioquin aliquid [)osset ignorans, quod absurdnm
est: ergo si non novil aliquid aliud a se " nec in se
potest, cuin non sit supra se, ergo nihil in toto
mundo [jotest: ergo Deus est impotentissimus, quod
est absurdissimum dicere.

Skd contra hoc I. op[)onitur secundum ra-

mo^i- tionem Philosophi in duodecimo Metaphysicae ^ :

« Intelligibile est perfeclio intellectus»: ergo si Deus

intelligit aliud a se. intellectus eins perficitur ab

alio; et si hoc, tnnc seqnitur triplex inconveniens:

[irimum. ([iiod eius cognitio vilescil, cnm [XMficia-
tnr a re niiniis nobili, ([iiani sit Dciis : scciindiim.
([iiod ciiis cognitio vcl i^isc D(mis Iransmnl.ilur .
oiniic (Miim qiiod ab alio |)(M-ficiliir , habet [)ol(Miliam
|)assivaiii, (|uae est [>riii(i[)iiiiii tr.insninlandi ; et
tertiuin inconveniens est, (juod D(mis noii sit siia
actio , (Uin aclio sit a piMfeclioiie, et Deus alio per-
riciatur etc.

"1. Itein . si Deus cognoscit aliiid a se, ciim
omne quod esl in D(*o*', sit ideiii ([iiod Deiis, ne-
cesse e.sl, ([iiod illiid (|iiod cognoscit, sit extra
Deuin: ergo si cognoscil aliiid , cognoscit aliqiiid
extra se. Et ex hoc siiniliter oritur lri[)lex incon-
veniens, .scilicet quod cognilio eius sit indigens ex-
teriori , sit etiam transmiilabilis, (!l ([iiod sit aliud
quam ipse; quae omni;i siint inconveni(Miti;i.

3. Iteiii, ostenditur illiid ideiii per ratimicm
cognosccndi , ([noiiiam ratio cognoscendi est i[)sa ve-
ritas; sed v(MMtas ideni est ([uod rei entitas, ut dicit
Auguslinus ' : ergo niliil cognoscitur a Deo nisi ens.
Sed Deiis nihil cognoscit iiisi nh ;ieterno: ergo nihil
cognoscitur ab ipso nisi ens , ((uod est ab aeterno ;
sed tale esl unum solum, scilicet i[)se Deiis: ergo etc.

4. Item, ratio cognoscendi est assimilatio —
ubi enim est cognitio, necesse est, quod ibi sit assi-
milalio cognoscentis ad cognoscibile ** — ergo ubi
summa cognitio , ibi summa assimil;itio; sed Dei
cognitio est summa et perfectissima: ergo debet
altendi secundum summain assimilalionem. Sed nihil
summe assimilatur Deo nisi ipse: ergo solum se ipsum
cognoscit.

0. Item, videtur quod nulla necessitas sit po-
nere , Deum cognoscere aliii a se, quoniam, sicut
[)otentia se habet ad productionem , ila intelligentia
ad cognilionem: sed Dei potentia, etiamsi nihil pro-
ducat, non est minus j)otens: ergo si intelligentia
Dei nihil aliud a se cogiioscat, nihilominus est
summe intelligens.

1 De hac piopositione cfr. supra pag. 600 , nota 2. Verba
secundum ordinem sic explicanda sunt : ordinate destinando in
flnem determinatum. Ue connexu inter ordinem et sapientiam,
cuius mox fit mentio, respice illud Arislot. , I. Metaph. c. 2:
Non enim ordinari (emTaTTeaGai), sed ordinare (IxiTaTTsiv) opor-
tet sapientem.

2 Cfr. supra pag. 78 , nota 2. — Post pauca pro cogno-
scibilibus plures codd. ut K V V Z bene cognoscentibus.

3 Aristot. , 1. Poster. c. 2.

** Vat. cum cod. cc hic addit nec potest supra aliad a
se ; cod. bb non potest aliquid aliud a se ; in ceteris codd. et
ed. I niliii additur. Mox pro cum non sit multi codd. cum
sit ; perperam.

s Text. 51. (XI. c. 9.), iibi pro erronea sententia, quod
primus intellectus non intelligit alia a se , haec afTerlur ralio :
« Deinde dilucidum , quod aliquid aliud honorabilius esset
quam intelloctus, id scilicet quod intdligitur ». Averroes in
Coinment. de hoc textu ait : « Quapropter orit aliud ens nobi-
lius isto ; intellectum enim est perfectio intelligontis ». — Triplex
inconveniens, quod S. Doctor mox commemorat, insinuatur
etiam ab Aristot. , loc. cit. — Pro intellectus eius perficitur ab

alio codcl. .\ I T inteltectus eius perficitur ab illo, cod. bb
ab aliquo. In flne argumenti pro perfectione i. e. forma (de
quo cfr. supra pag. 84, nota 7.), Vat. cum edd. 4, o perfi-
cienie, et subindo eadem Vat. cum cod. cc omittit alio.

^ Verba est in Deo Vat. non absque auctoritnte codd. im-
mutavit in cognoscit Deus , simiil suo iiomine inserens ante
verba praocedentia omne quod particulam wo«, ut ralionabilem
redderet suam lectionem. .\t nostram lectionem, quam ox codd.
KVX restituimus, voram esse, evid(>ns est nec non ox con-
textu prob lur.

' Libr. II. SoliIo(|. c. 5. n. 8 : iNam vorum mihi videtur
esse id ((uod est. — Maior hiiius argumenli sic exprimi solet :
Quidquid cognoscitur, cognoscilur sub rationc veri. — Pro in-
tolligontia uKimae propositionis huius argumonti : s"d tale
est elc. , non inutile erit illud August. , 83 Qcj. q. i6. n. 2.
afferre , ubi S. Doctor idoas Platonicas falso acceptas impugnans
sic eloquitur: Non enim oxlra se quidquam positum intuebatur.
ut socundiim id constitucrot , quod constituebat ; nam hoc opi-
nari sacrilegum est.

' .\ristot. , VI. Ethic. c. I : Siquidem ex similitudine quadam
et aflinitato cogniiio existil ipsis (scil. potentiis animae).

()8()

SENTENTIARUM LIB. I.

(). Item, bonitjis creatnrae comparata ad boni-
tatem Creatoris est sicut punctus ad lineam, ergo
similiter veritas ad veritatem; sed si inlelligatur
punctus amoveri a linea, non est linea minor nec
imperfectior: ergo si Deus veritatem suam cognoscit
sine veritate creaturae, nihilominus sua cognitio per-
fecta est.

c 0 N c m s I p.

Deus cognoscit aliud a se, at non per
aliiid, sed per se.

Respondeo : Dicendum , quod piiim et neces-
coacxasioi. sarium est dicere, quod Deus aliud a se cogno-
scat: piim quidem , quia omnis rectus animus hoc
dicit, quia non latet Deum quod cognoscit noster
animus; necessarium, quoniam non potest opus
latere sapientissimum opificem. Et ideo oppositum
dicere est impium et impossibile.

El propterea ad intelligentiam obiectorum no-
tandum, quod cognoscere aliud est dupliciter: aut
per aliud a se cognoscente, aut per se. Quando
cognoscens cognoscit aliud el per aliud , tunc ve-
rum est, quod perfectionem habel aliunde, et tunc
eius inlellectus est in potentia et recipit aliunde
perfectionem et ideo additionem et transmutationem,
et hoc omnino impossibile est circa Deum. Est ite-
rum aliud cognoscere per se; et tunc cogiioscens
^ est actus ^ respectu cognoscibilis, et tunc non recipit
perfeclionem a cognoscibili , sed magis e converso.
conciusio2. Et hoc modo ponimus Deum cognoscere aliud a se
per se ipsum.

1. Et sic non procedit prima ratio, sed secun-
soiuiio op- dum primam viam , et intellcxit ita Philosophus, si

positorum. -,. ..

verum dixit.

:2. Ad illud quod obiicitur secundo, quod si
Deus cognoscit aliud a se, ergo aliquid extra se;
dicendum , quod cognoscere aliquid extra se est
Tripiex mo- tripliciter: aut per aliquid conceptuin- ab extra, et
jcendiaiia.sic dependet cognitio ab extrinseco, et sic non est
possibile ponere in Deo; aut cognoscere aliquid extra,
quia aspectus cognoscentis deflectitur extra, sicut
cognoscit Angelus; aut quia illud quod est aliud et
diversum, habet ortum ah inlra , et ita quod est
exlra cognoscitur per onmino inlrinsecum, el hoc
modo cognoscit Dens, scilicel |)er exemplar, quod

est idem quod ipse, a quo res cognoscuntur. Et hoc
modo nihil valet obiectio.

3. Ad illud quod obiicitnr tertio, quod ab ae-
terno fuit unum solum ens; dicendum, quod duplex
est rei esse, scilicet in se,etin sua causa, id est
in proprio genere , et in exemplari. Et ad cognitio- Notand»,i
nem rei sufQcit existentia eius in causa sive in
exemplari ; et quia per exemplar repraesentatur,
sicut fulura est in proprio genere, ideo per exi-
slentiam in exemplari omnino cognoscitur. sicut fu-
tura est, nec aliter cognoscitur, poslquam facta est.
Quod ergo ohiicitur , quod ab aeterno fuit unum
solum ens; dicendum, quod verum est, in proprio
genere sive in esse actuaii; multa tamen fuerunt
in causa, et esse illud erat ratio cognoscendi secun-
dum utruinque modum essendi.

4. Ad illud quod obiicitur quarto de assimila-
tione. dicendum, sicut supra dictum fuit in quae-
stione de ideis '', quod ad cognitionem requiritur
assimilatio, non per convenientiam in genere vel
specie, sed secundum ralionem exprimendi. Et quo- Notand^
niam divina veritas una et summa expressione ex-
priinit se et alia; ideo summa assimilatio est, non
tantum respectu sui . .<ed etiam respectu aliorum.
Et ita patet illud.

0. Ad illud quod obiicitur, quod potentia dici-
tur perfecta. etiam si nihil faciat, ergo etc; dicen-
dum, quod non est simile de actu faciendi respectu
potentiae , et sciendi respectu inteUigentiae. Nam
facere est actus ut actus et ut egrediens, qui non
facit perfectionem , sed consequitur et attestatur: sed
scire est actus ut habitus, qui significatur ut per-
fectio potentiae \ Quoniam igitur divina intelligentia
est perfectissima , ideo non tanlum cognoscit aliqua.
sed omne quod potest cognosci , non autem facit
omne quod potest fieri.

6. Ad illud quod ultimo obiicitur, quod veritas
creaturae nihil facit ad primam veritatem etc;
dicendum, quod verum est, et ideo aeque nobilis et
perfecla erat prima veritas ante creationem verita-
tum aliarum, sicut post Sed tamen ponere, quod voundoi
aliqua veritas sit, et non sit a Veritate aeterna, est
ponere primam veritatem non esse summam ; sic "
ponere, aliquam veritatem esse, et non esse cogni-
tam, tollit rationem perfectae veritatis, ut est ratio
cognoscendi. Et ideo patet, quod de perfectione
summae veritatis est cognitio creaturae, sicut et po-
tentia producendi.

Diffe

actus £a(
di etscie

• Cod. T aclii.

^ V.i\. I acceptum.

' Disl. 35. q. 1. in corp. ct ad 2.

* .Vi-istot. , IX. Metaph. te.\t. 16. ( Vlil. c. 8.) (iilTerentiaiii
inter actioneni trameuntnn ct immaricntem , quae liic lespici-
tur , sic proponit: « Quoriiinciiinque itaciue aliud (luiddam prae-
tcr usum est id (juod flt, hoiiun, actus in eo quod fit, est ,
iit aedilicatio in eo ([uod aedilicatur, ct contextio iii eo quod
contcxitur; simililcr el de aliis, et omnino molus in moto.

Quorum vcro non est aliud quoddam opus practer actionem,
in ipsismet actio est, ut visio in videntc, ct speculatio in spe-
culantc, ct vita in anima ». Ex his responsio S. Doctoris facile
intclligitur. Nam facere ut actio transiens pra(^supponit per-
fcciionem potentiae, ct ideo potentia , sive faciat sive non,
pcrfcctissima et actiis purus esse potcst; at scire, ut actio im-
mnnens, perfectissimum et actus purus csse ncquit, nisi in ipso
coniprclieiidatur actualis cognitio omniiim rerum.
5 Codd. A 1 Y sed.

DIST. XWIX. AUT. I. (,)rM:ST. I.

SCIIOIJON.

I. DiMim ros crciilis (H)j?ii()si'cr<' iion l.iiiliim scciiiKUim cssc
iiitclli};il)ilc, <|iio(l iil) iiotcriio iii ipso Dco luihciit , scd cliiim
seciiiHiimi illiid, (iiiod in proprio pMicrc liihcnl, cst commiinis
scntoiitiii Scliolaslicoriim, cxccplo, iit vidiMiir, Aiircolo, cl iiiiiiii-
fcsto ii S. Doclorc (hic lul 3.) asscritiir. Ilcs ij^iliir cli;im l)i .sv
ipsifi cof^rnoscnntiir , (iiiiiIimuis siiiit tenniniin (li\iniic (■og-nitioiiis.
S(>(i alitcM- dicoiuliim, si v(M'hii in .sr //w/.v intclligiintiir dc /«^v//o
sivo rationr cojiiiosciMuli. DisliiiKiiilnr i^ilnr mcdiiim (/no , cl
modiiiin in quo. Mcdiiim (pio csl id ([iiod polcnliam cogiu)-
scoiUom proximc lialiihiii rcddit ad coprnosccMidiim , ot vocalnr
eliiim modinm noii coijnitim , (piod iii iiohis (<sl spccics inlol-
ligihilis ct otiiim Iuiiumi inlcllccUis agiMilis. .Mcdiiim in qiio diic-
diiiiii coijnituni) csl id (piod ('ognitimi diuMt in cognitioiuMii
iiltoriiis rci , iil in spociilo vidoiiliir ros , ct iii principiis coii-
cliisionos. — Solam aiilcm (li\ iiiam cssonliiim osso m(>dinm ,
(/MO Dmis cognoscil . oxidcns ost ol ah (Miniihiis rcccpliim ;
oaiidom sotuin (>sso ctiam mcdiiim in quo , ila nt Deus oiiinia
croiita cogiioscat iii siia ossontia ul in medio (^ognito, ost scn-
loiitia antifiuorum Sclioliisticoriim. Undc .Mcx. Ilal. (S. |). I. q. 23.
m. 3. a. .i.) dicil: « Sciontia D(M, (piao est lui irs , non csl /?('/■
res ; uiido cum ipsc sit caiisii immiitabilis, pcr causam imiiui-
tahilom et nccessariam cogiioscit eliam (■ontingciilia ». Conseii-
tiunl S. Thomas (S. c. (icnl. I. c. 18.) , H. .\lbert. , Hicliard. a
Med. et S. nonavciitiira (lii(; ad 2, ot ad 6, a, 2. (j. 1. argg.
iii 1'uiidaiii. et in (wp.). — Bene auteiii nolandum ost , ciiiod (liic
ad 2.J dicitur dc Iriplici modo . ijuo aliiiiiid oxtra cognosciMi-
tcm oxislens cognosci potest, no ciiiis piilct, Dcum ita rcs
creatas cognosc(M'o, ut ciiis scicntia sil, siciit noslra, discursiva,
vel ut aspcctus cognoscciilis dclleclatnr ad oxtra , « sicut co-
gnoscit .'Vngelus » ((juod explicatur II. Sent. d. 3. p. II. a. 2. ((. I.).

.\liter consent plures auctoros post oxortas saeculo XVI,
controver.sias de divinis auxiliis, qui docenl, Deum res crcalas,
prout sunl in sc ipsis, cognoscero iion iii sc ul nicdio cognito,
scd iniinediate in ipsis. lid(Mii lioc priiicipium applicant cum
Suarcz ad cognitioiiom contiiigentium conditionato ruturorum, et
dicunt, lia(>c cognosci in veritatr ipsoruni obiectira , aiitc ct
iiid(>|)cndenler ab omiii decrcto Noliinlalis divinae. lluic sciitcn-
liae a miillis contiadictum ost, ct cliaiii a non paucis defenso-
ribus scientiao mediao, int(M' qiios est cl. P. Kleutgen S. I. in
praeclaro suo opero : Institutioncs Iheolog. Hatisbonae 1881,
tom. I, n. 548.

II. Incidimus hic in (iiiaeslionem dinicillimam, ei a tribus
saoculis inlor tlieologos valdc agitatam , de ratione s\\e medio ,
quo Deus cognoscit conlingenlia lib(M'a absoluto vel conditionate
fulura. Noslrum iion est de tot sentontiis, circa hqnc rem in
mcdium prolatis, iudicare; sed sufficiat, ut primo i^raetei' iam
nominatam alias principaliores opiniones brcvitor referamus, ot
deinde sententiam S. Honavcnturao i^roponamus.

I, Nominaleft hanc quaostioncm liumano intellectui csso
insolubilcm anirmaiit , atque recurrunt ad infinilam intellcctus
diviiii perfcctionem , cuius « actcrnus oculus iiituilivam omnium
rerum vlsionem liabet , immo , ul proprius loquar, ipse est
incomprohensibilis quaod im intuitio, quac immodiato super
quanilibet rom actualihM' \o\ possihililcr oxistcntcin simul-fer-
tur » (Grogor. .\riminens. , hic q. 2. a. 2.). — Nonnulli iiitcr
antiquiorcs Thomistas , intor quos Caprcolus el Caietanus ,
clavem ad rcvchindum hoc secretum sc reporisso putant iii
vorbis S. Thomac (S. p. I. q, I i. a. 13.), ([uod Dei « iiituitus
fertur ab aettMiio siipcr oiiinia . prout sunt in sua praesentia-
litate », dc qua stMitentia hic a. 2. q. 3. in Scliolio iionnihil di-
celur. — Alii scholae S. Tliomae addicti nunc communiicr to-
nont, Deum lihera absolulr Inlurii cngnosccro in suiie volun-
tatis decretis ah inlrin;;oco oniciicibus, liber.i auteni conditinniite
fulura in drcrctis cx parlc suhiocli absolulis. ox partc obiccli

condilioiiiilis ((iolli, Thcolog. Scholasl. toiii. I, Ir. i. (|. ■>. diih.
.'), ((. 0. (Iiib. 2.). — Scotii.i (hic ((. unicii, ii. 2.'J , d. 41. <(.
uiiicii,!!. 10, Hcporl, d. {II i(. iinicii) docot , (livinam ossontiiim
ro()iacs(Mitaro res , ((iiatiMiiis dclcMininalc futiirac siint , ox de-
terininatione siiac volunlntis. Ilanc dctcMMiinalioiKMn .Miislriiis
(!)is()Uliil. Ihoolog. toni. I. d. 3. ((. '.]. ii. ft.j iii sensii dccroti
concomitantis ox()licarc niiiliir, ((iiac ox(K)sitio ()ost (Mim a [)lii-
rihiis rcco()ta ost. Scd tiim i[)sii vorha Scoli , tiim iiuclorilas
mcliorum oiiis inl(M'()rctuiii, ut F.ycholi, Hadii, KrassiMiii alio-
riini([u(> [ilnrimorum, (irohahiliorcm rcddiinl aliiim intcrprotji-
lioiiom, qiiac islimi dcterminationem inlolligil iii s(misii dccnUo-
riim anlcccdcnliiim , ila ul liacc dcliM^minalio sil (•iiiisa, ((ikkI
r(>s II slatu miM'ii(^ [lossihilitalis transcaiit iid cxistiMiti im in fii-
turo iiifallil)iiil(M- ((uidiMii liiilKMidiim , sod ita iil conlingont(M' ot
lil)(M'c a sua causa [)roxiiiia ()roc(Mlant.

2, S, H()n-i\. iilio loqiKMidi modo ntiliir, scilicot (jiiod
DiMis « omniiim ideas liabct ()ra(>S(Mit(!S ct siiniil, p(M' quas co-
gnoscit res futuras ita cerlilndinaliUM'. sicut si osscnl praosen-
tcs » (liic a. 2. ((. 3.), si\c aliis \orbis: « Quia piM" c.remplar
(iTS) ro()racsciilatur, sicul fiilura ost in pro()rio gciKMc , idco
()er exislcntiiim iii exemplari omiiino cognoscitur, sicut futura
cst, iicc aliliM^ cognoscilur, [)OStqiiam facta est » (hic ad .3.).
Iliiec formula loqnondi , ((iiod Dimis iii siiis ideis futurii omnia
cognoscat, etiam nonnullis antii(uioril)us (lisci[)iilis S. Thomae
[)laciiit (cfr. Maslriu.s, loc. cit. a. I.), sed a Scoto (liic ((. iinica,
11. 7.) improbatur ca pr.iccipuc ratione, ([iiia idoae rc[)riiesentent
tantiim res ut merc /los.iibiles ; it(Mii ((iiia repraesentent oas
snlum ut terininos siinplices, non auIiMii, quatcniis (•ontingcnlor
hi termini co[)iiiantui' in |)roposilioiiihus coni|)loxis. Hac ralioiics
|)rocedunt cx cu quam Scotus dc idois (irolitcliir doctrina , .sed
iion valcnl , supposita accoptionc idearum , quam profitetur
S. Hoiiav. , ut supra d. 35. ((. I. iii Scholio commcmoravi-
inus, Idea enim ;ib ipso in sensu largioro accipiliir, ([uatiMius
re[)racsentat noii taniuni rcs in stalu iio.fsibilitatis , sod ctiam
cas , ([uatenns iii proprio gcnerc cxistiini ot determinationem
(li\iniic volunlatis [iracsuppoininl, Suinsit i[)so lianc idcariim
signilicationcm o\ Dionysio Cdc Div. >'om. c. o. n. 8. in fiiic),
([ui scciindum versioiKMU (^ordcrii docct: « J-^xemplaria (rapaoef-
yjAaTa) dicinuis esse rationes in Dco snbstantilicas rerum et unite
praccxislentes, (|uas divinus scrmo vocat praedcfinitioncs et
divinas atquc boiias volunlates, rerum deflnitrices et cffectrices,
SHnindum quas qui est su[ira substaiuiam omnia , quae sunt,
praodefinivit c( produxit ». Kliairi S. Thoiii. inUMxluin ideas in
codcm largiore sensu iiccipit , ut de Vcrit. q, 3. a. 6 , ubi di-
stiiignit « idcas (juodammodo indeterminatas » , ([uae respiciunl
ea quac nunquam sunt ncc crnnl ncc futM"unt, ot idoani, qiiac
« ad oa quao sunt vel crunt vcl fuorunt produccnda determi-
natur ex propo.sito diviiiiic voluntatis » (cfr. ihid. a. I , ubi
idcm locus Dionysii ivfortur, et S. p. I. q. li, a. 13.). Fiiv(M
etiam B. .\lb(M-t, (liic a. 12,), qui iii idea du[)licem ralionem
distinguit, quatenus cst liix u( ratio cognoscendi, ct cita u(
principium niotus; ot ut vita et lux cst « principium universi
esso creati », In Sumnia autem p. I. Ir. 13. q. 60. m. 4. a. I.
partic. 5. oxplicite dicit , quod Deus « per ralionos exemplaros
cognoscit, ut dicit Diony.«ius ».

Quod autem S. Bonav. , cum idoas dicit esse Deo ratioiiem
cognoscendi omnia alia ab ipso. causalitatem divinao voluntatis
non oxcludat , scd priiosiipponat , ox multis locis manifcstc a[)-
parct : V. g. Iiic a. 2. (j. I. inter alia dicit, quod scientia Dei
comparatur « ad creaturam .secundum ralionem diversilatis et
cau.salitatis, et idco ad crcaluram socundum rationcm idcandi »
(cfr. supra d. 36. a, I. q. I, |)racscrtim arg. 1. in fundam. et
ad 2. a. 2. ((. I.). — Omnino hoc confirmatur profunda doctrina
eiusdem dc voluntate ut causa rorum . infra d. 4-j. a. 2. q. 1 ,

688

SENTENTIARUM LIB. I.

ubi ad 2. dicitur: « In \oliiiUate primo invenitur ratio acluali-
tatis. Potentia enim et scientia, etsi habeant ralionem causae
habitualis , non tamen actualis nisi per voluntatem. Unde vo-
luntas facit de scientia dispositionem sive facit , scienliam esse
disponenteni et potentiam exsequentem » (cfr. d. 40. dub. 7.).
Docet etiam d. 45. a. 2. q. 2, quo sensu divina voluntas sit
causa immediatii omnium quae sunt , non exciudendo causas
secundns , et ibi (ad 4.) aflirmnt , quod voluntas Dei, plene
cognita , sit sufficiens causa ad cognoscendum omnia alia. Unde
S. Doctor non dissentit a S. Thoma , qui toties dicit , quod
Deus omnia alia extra ipsum cognoscit, in quantum est eis causa
(S. c. Gcnt. I. c. i9. 65. 61.), « et quod scientia Dei in tantum
se extendit, in quantum se extendit eius causalitas » (S. I. q. 14.
a. 11.). Idem saepe docent B. Albert., ut S. p. 1. (r. 15. ij. 60.
m. 4. i\. I. part. 3. ad 1, et Alcx. Hal., S. p. 1. q. 23. m. 3.
a. 4.

.Nolandum autem, quod secundum verba S. Bonaventurae
hacc causdlitas non videtur restringenda esse ad solam causam
effldenlem, quae supponit beneplacitum voluntatis (d. 40. dub.7.),
sed potius cxtcndenda 'ad triplex genus causae , secundum quod
rcs etiam in Deo esse dicuntur, « videlicet ut in principio pro-
ducente , ct sic sunt ibi ratione potentiae ; ut in exemplari
exprimenie , ct sic sunt ibi ratione notitiae ; ut iii fine conser-
vante, et sic sunt ibi ratione voluntatis » (supra d. 36. a. 2.
q. 1.). Explicite dicit, quod duo ad rationem exemplaris con-
currunt, scil. ratio potentiae et notitiae, « non enim est exem-
plar Deus nisi eorum quae cognoscit et potest (ibid. ad 2, et

d. 36. dub. I. et 4. et multa argg. in fundamentis quaestionum
d. 35. et 36.). Hinc est , quod toties docet, omne verum depen-
dere a prima causa exemplari (hic ad 6.), sicut omne ens a
prima causa efficiente, omne bonum a prima causa finali ; et
quod toties in distinclionibus 35. 36. 38. 39. 40. praeter cau-
sam efficientem nominet primam veritatem omnem veritatem
exprimcntem. Speciatim, quando agitur de cognitione contin-
gentium futurorum, ad perfectioncm et claritatem luminis aetcrni
provocat, ut d. 40. a. 2. q. 1. ad 1. 2. 3, et d. 39. a. 2. q. 2.

Fundamentum huius doctrinae inconcussum est, scil. quod
una simplicissima Dei essentia sub diversis rationibus intelligendi
est causa efflciens, exemplaris, finalis totius ordinis rerum
realis et idealis. Dissensio inter theologos tantum incipit, quando
descenditur ad species et diversos modos huius causalitatis de-
terminandos ; nec hucusque inventum est systema, quod com-
muni calculo approbatum est.

111. Alex. Hal., de hac et seq. q. S. p. i. q. 23. m. 3, per
totum. — Scot. de hac et seq. q. hic q. unica ; I. Report. d. 36.
q. I , et d. 38. q. 1.2. — S. Thom., de hac et seq. q. I. Sent.
d. 38. q. unica , a. 2. 3. 5 ; S. I. q. 14. a. 5. 6. — B. Albert.,
de hac et seq. q. 1, Senl. d. 36. a. 4 , d. 39. a. 9 ; S. p. 1. tr.
15. q, 60. m. 3. — Petr. a Tar., I, Sent. d. 35. q. I. a, 4. —
Richard. a Med, , i, Sent. d, 35. q. 3. — .tgid. R., de hac et
scq. q. I. Sent. d. 35. princ. I. q. I. 2, d. 38. p. 11. q. 1 , d.
39. princ. 1. q. 3. — Durand., 1. Sent. d, 35. q. 1. — Dionys.
Carth. , dc hac ct seq. q. 1. Sent. d. 35. q. I. — Biel, de hac
et seq. ([. 1. Sent. d. 35. q. 2. 4.

QUAESTIO II.

Utrum Deus cognoscat omnia alia a se.

Secuudo, dalo quod Deiis cognoscat alia a se,
^* quaeritur , utriiin cognoscat oinnia alia a se. Et quod

sic , videtur:

1, Auctoritate lereiniae decimo septimo ' : Pra-

Funciamenta.fww2 Bst cor hominis etc, et post: Ego Dominus

scrutans corda et renes; sed nihil incertius, nihil

occultius nostris cogitationibus: ergo si has cogno-

.scit, et omnia aha,

% Item , ad Hebraeos quarto ^ : Omnia sunt
nuda et aperta oculis eius , ad quem nobis sermo.
Et iterum: Vivus est sermo Dei et efficax, usque
ibi , et non est aliqua creatura invisibilis in con-
spectu eius.

3. Item, loannes ultimo^: Domine, tu omnia nosti.

k. Item , Augustirms tertio de Trinitate*: «Ni-
hil fit visibile nec intelhgibile, quod non de aula
interiori atque uivisibiU summi Imperatoris aut iu-
beatur , aut permittatur , secunduin ineffabilem
iustitiam poenarum et praemiorum , et gratiarum et
meritonim», Et si hoc: ergo omnia cognoscit.

■6. Ilem, ratione videtur: quia quanto substan-
tia est spirituahor atque simfilicior, tanto plurium
est cognitiva ^ ; sed Deus est substantia simplicis-
sima et spiritualissima: ergo est omnium cognitiva.

6. Item, Deus est ci^eator et renuuierator ; sed
in quantum creator est artifex , in quantum remune-
rator iudex ; sed perfectus artifex cognoscit omnia pro-
ducta, perfectus iudex omnia remuneranda: si ergo ®
omnis creatura spectat ad artificium, et omne bonum
et malum ad iudicium, ergo Deus onmein creatu-
ram cognoscit, et omnem bonitatem et mahtiam,

7. Item, impossibile est, aiiquid esse, in quo
non sit Deus per praesentiam essentiae, ut supra
probatum est ' , sed cuicuinque praesens est per
essentiam, et cognitionem: ergo impossibile est, ah-
quid Deo esse incognitum,

8. Item, si esset in una re ita, quod non in
alia, esset eius essentia limitata : ergo si ita cogno-
sceret, quod aliqua essent incognita, esset eius co-
gnitio limitata et arctata, et ita imperfecta.

\ Vers. 9. ct 10, ubi Vulgata ()i'o hominis exhibct omnimn,
el voci renes praemittit probans. — Mox pro incertius codd.
I 0 interius.

2 Vers. 13. Tcxlus sequens ibid. v. 12. et 13, ubi pro
aliqua creatura Vulg. ulla creatura.

3 Vcrs. 17.

■• Caj). 4. n. 9. In tcxtu originali pro visihile nec intelli-
yibilr lcgiltii- visibiliter et sensibiliter , et in linc rctributionam
pro meritorum.

5 Cfr. liber dc Causis, prop. 10, et Aristot. , III. de Ani-
ma, text. 3. seqq. (c. 4.).

6 Cum codd. D P Q (T a sccunda manii) et ed. I posuimus
si ergo pro sed , (piod exstat in Vat.

7 Dist, 37. p. 1. a. I. q. 1. seqq. — In propositione mi-
nori, quac sequitur, intei" verba et coQnilionem supple : prae-
scns cst per. Ralio sententiae in hac propositione minciri enun-
tiatae cst, quia in Dco csscntia idem cst ac cognitio. Pro cui-
cutnque multi codd, cum cd. I minus concinnc cuique.

IMST. X.WIX. \\{\. I. (^)i;\KST. II.

lum.

Ski) contha: I. Oiimc iiojiirnis Dco (isl ;illri-
ImicikIiimi : scd •' (|ii;i(>(l:iiii iii(>liiis (^sl ncscirc (|ii;iiii
scirc», siciil dicil Xii^Misliiiiis iii Kncliiridio ' : crijo
iicccssc cst i)oiUM"c, (|ii()(i Dciis ill;i iioii sci;il.

"2. Itcm , inlcllccliis noslcr proplcr siii iminilc-

ri;ilil;itcm non iiilclli'^! sin'fiil;iri;»

iindc. iil

»lii-

Htio in-
lens.

losophiis" dicil , « intcllccliis csl iiiiivcrs;iliiim . cl
sensns sin^nihriiiiii » — scd divimis inlcllccliis
muKo m;i<i;is csl imm;ilcri;dis (|ii;im iioslcr: i'r\!,o si
nostcr iion inlclli^nl sin}4iil;iri;i . ncc diviims.

ti. Item, iioslcr li;ihitus sciciili;ilis proplcr siii
certiliidincm non cst nisi ne(Tss.iri()rmn . cl iion
conlin^cntiiim . (|ni;i dicit Hocthiiis '. (|iiod -< scicnlia
est eoriim (jiuie siii imiimUihilcm cxislcnli;iin sor-
tiuntiir». Si crj^o diviii.i ('ognitio esl iiiiillo ccrlior
qiiJim nostr;i scienli;i, [);ilet etc.

A. Ilem , qn;ic iiccessitas est Deiim ponere co-
gnoscere omiiia ? Et vidclnr (|uod niilLi, (pii;i co},Miitio
nostra noii miniis diciliir peiTecta, si non cognoscit
un.uii muscam: si ergo divina cognitio niullo mi-
Dus perlicitur u scihili, non erit impeiiecta, si non
cognoscit ista vili;i.

0. Item , sicut Deus est ' omnisciens. it;i est
oninipolens; sed potenlia mali non est de omnipo-
lentia nec de perlectione potentiae: ergo et simi-
liter cognitio niali noii est de perfectione scientiae,
ergo etc.

6. Item, hoc ipsum ostenditur auctoritatihus ,
et primo auctoritatc Ilahacuc ■' : Mumli mnt oculi
tui, Doniine, ne oideanl matum etc. Item , de ma-
lis dicitur Matth.aei vigesimo quinto ''' : Nescio oos.

c 0 N c L i s I 0.

Deus cognitione simplicis notitiae omnia cogno-
scit, hona et mala , approhatiotvis vero tan-
tum hona.

Respondeo: Dicendum ad intelligentiam obie-

ctorum, quod in Deo est notitia approhationis , et

simplicis notitiae. Et notitia approhationis conno-

tat complacentiam voluntatis. Hac non cognoscit

ciusioi.Deus omnia, quia nec mala nec malos, sed t.antum

h()ii;i ct honos: i>l dc h;i( iiitclligiinlnr dii:u> iiltiiii:ie
;iiictoril;ilcs '. Ksl :Ui:i cognilio si^nplicis notilian ;
ct li;icc (|iii;i li;ihcl iMtioiicm cogiio.sccndi :i Verilale,
ipuu' csl lii\ siiiiim:i , ciii nihil potcsl occiill:iri ,
iicc eli:mi /rnchrar oh.scnran/iir ali ipsa ", idco d(!
ncccssil:itc cogiioscil omiii:i , iii:ign.i cl p:irv:i, |)ona<>"cin»io!i.
cl iii;il;i. siciil oslcndiiiil r:i,tiones ad |)rim:im parlcm.

I. Vd ilhid crgo (piod priiiio ojiiiciliir. (inod s<.iuii.i .i})-
oimic nohihiis Dco csl ;iHrihiicM(hiiii ; dicciidiim.
ipiod csl mcliiis siniplici/rr , cl csl iiichiis huic cl
sccimdiim sl:iluin. Dico crgo. (piod omni:i scin; .v/m-
plicilor iiielius ct nohilms esl; .sed /lomini cnrruplo,
(pii ;icci[)il occ^isionciii [)ccc:iiidi cx cognilionc, iiic-
lius (!s( (|u;ied;iiii iicscirc. Ideo noii sc([iiiliir . (jiiod
sit Dco ;iltril)ueM(liiiii.

± Ad illud qiiod ohiicitur de iiniiiateri;ilitale
intellectus, dicendum, qiiod hoc, quod non cogno
scat siiigiil;ii'ia, non t;intuin venit ex imm;aeriali-
tale, immo ex inaterl;ilitate coniuncti et inimateria-
litate su;l Quoni;im enim coniungitur corpori . ideo
habet potenlias, secundum quas dependet a cor[)ore
([uantum ;id o[)erationem , et [)er quas intellectus,
quamdiii est in corpore, exit ad exteriora, quia
ilhie sunt inediae, scilicet sensus [^arlicularis et
imaginatio. Quoni;im ergo singulare non pervenit ^fotandum.
ad intellectum nisi per istas potentias, et ascensus
per has est secundum abstr;ictionem et depuratio-
nem, et abstnictio lacit de snigulari universale ":
ideo non potest siiigul;iri;i cognoscere nt intclliNTus;.
nisi intellectus sit separatus vel divinus.

3. Ad illud quod obiicitur de cerliludine scien-
tiae, dicendum, quod lioc non est pro[)ter certitu-
dinem simpliciter , sed propter certitudinem causa-
tam a re. Et quoniam c;iusatur certitudo iii nostra
cognilione vel '" pendet ex re , ideo non potest no-
stra cognitio esse certa, nisi res sit necessaria. Di-
vina autem cognilio, quoniam a re noii causatur
nec dependet, ideo potest esse certa de re con-
tingenti.

0. Ad illud quod obiicitur, quod potentia mali
non est de omiiipotentia: ergo etc; dicendum, quod
non est siinile, quia rectitudo, inanens reclitudo,
est ratio cognoscendi inalum; sed rectitudo non est
causa mali , nisi declinando a rectitudine et defi-

1 Cap. 17. n. a. Et .\ristot. , Xli. Metoph. text. 51. (o. 9.j:
Etenini qnaed.nni nielius est non viderc (juani videce.

2 Multis io.is. Cfr. i. Poster. .;. I i. 20. 24. (18. 2i. .31.);
II. (ie .\ninia, text. 60. (c. '■'•>.); I. Metapli. c. I.

3 Libr. I. dc Aritlinictica, c. I : « Est enim .sapientia rermn,
quae sunt suique immulaljilcm substanliam sortiuntur, com-
preliensio veritatis ». Idcm docet .\ristot. , i. Poster. c. ult. , et VI.
Ethic. c. 3. 6.

^ Vat. cum cod. cc dicitur. .Mox post potentiae Vat. adiun-
git naturaliter.

5 Cap. I, 13, ubi Vulgata, omissa voce Domine, prose-
quitur: ne mdeas malnm. Nostra lectio, ut testatur editio
Hieronymi, aiias crat in iisu.

« Vers. 12.

S. Bonav. — Tom. I.

^ Quae an(M-untiir in 6. arg. ad opposil.

* Psalm. 138, 12: Quia tcndjrac non obscurabunttir a (e.

3 Sicut iiil(>llcc(us in ciicienda cognitione exlcriorum per
medias i. e. sensibiies polcntias qua.si exit (>i descendit ad
extcrioi-a , sic sinijalarc sive species , quam singuiare generat
in medio et organo, intrat ct ascendit a sensu particulaii ad
sensum communem indcque per phantasiam usquc ad iiilel-
iectum. Sic ascendens species abstrahitur et (]ei)iiraiur a condi-
tionibus singularibus sive individuantibus. Cfr. Itiner. mentis in
Deum, c. 2, et .Vristol. , 111. de Anima , text. 39. (c. 8.). — Mox
pro ut intellcciiis cod. 0 nostcr intellcc/iis , ct subinde mulii
codd. ut C (i H K L 0 R S U V V prosequtmlur: non sic intellcctiis
separatus ccl dicinus.

1" Pro vcl cod. 0 nccessario.

690

SENTENTl\RUM LIB. I.

cieiido. Ideo scire maluin est de perfectione scien-
tiae, sed posse maluni non est de perfectione po-
tentiae.

4. Ad illud quod quaeritur', quae necessitas est

t
coenoscendi Deum omnia: dicendum, quod iiifmitasAdqcnio.

. . . ,. . , nemtid l

et immensitas ventatis, quae non patitur, aliquid t
latere Deum, siciit iminensilas diviiiae praeseutiae
non patitur, aliquid absentari a Deo.

SCHOLION.

i. iii liuc geiiei-ali qiiaeslione Seraphicus solvit etiiini pro-
bieninla specialia , qiiae ab aliis magistris ( iit Alex. Hai., S. p.
i. q. 23. m. .3. a. 1-7.) distinctis quaestionibus tractantur.
in specie solvitur (ad 2.) (luaeslio, utruni Deus singulana co-
g-noscat, ubi tangiLin- etiam quaestio, utrum inteiiectus noster
pro statu viatoris directe cognoscat singularia ; quod S. Doclor
negat cum Alex. Hal. (loc. cit. a. 6. ad 1.) el S. Thoma (S.
1. q. 86. a. !.). Aiiter sentit Scotus (il. Senl. d. 3. q. 2. et
passim ) cum Durando aliisque. Cohaeret haec opinionum diffe-
rentia cum controveisia de adaequato intellectus humani obiecto,
utrum sit quidditas rei matcrialis, ut docet schoia S. Thomae,
an ens communissime sumtum , ut est ens reale in communi,
non tantum quiddilas rei sensibilis, uti Scotus censet ; de quo
diffuse disputatur in utriusque schoiae iibris phiiosophicis.

11. In respons. et in solut. ad 5. agitur bieviter de cogni-
tione mali. Quae hic tanguntur magis explicantur supra d. 36.
a. 3. q. 1. 2, et infra d. 46. q. 4. 5. xVnliqui Scholastici in hoc
conveniunt, quod malum a Deo non cognoscitur nisi per aliud,
« quia de rationc maii est, quod sit privatio boni, et sic nec
definiri nec cognosci potesl nisi per bonum » ( S. Thom., S. I.

([. 14. a. 10. ad 4. ). Fundamcntum huius doctrinae est , quod
« maUini substantificatur in bono, et non solum in bono, scd
etiam in bono quodam modo sibi opposito » (S. Bonav., il. Sent.
d. 34. a. 2. q. 2.), et quod purum malum non est possibiio, di-
cente eodem (loc. cit. q. i.j: » l*onere malum aliquod esse,
quod nihil habeat dc bono, non solum est pervcrsitatis haere-
ticae, sod oliam manifcstae caecitatis ot stullitiae ». Hinc est.
quod « quamvis malum non subsil divinae productioni , subest
tamen p)-ovisioni » (infra d. 46. (j. •'>. ad 3.); et quamvis ut
privatio non habeat nisi causam deficientem et nuilatenus in
Deo oliquam causam, tamon potost « csse in Doi praescientia .
quao non est nisi vori. Ad hoc autem, quod aliquid sit in Dei
praescientia, sufficit, quod ipsuni, vel eius causa, vel eius
oppositum sit in Deo lanquam in causa » (ibid. q. 4. ad 4.).
Quod posse facere malum non sil do ralione potentiae, expiica-
tur infia d. 42. q. 2.

111. Petr. a Tar., I. Sent. d. 36. q. i. a. I. 2, d. 38. q. 2.
a. 2, d. 39. q. 2. a. 1.2.— Richard. a Med., I. Sent. d. 35.
q. 6, d. 36. a. 1. q. I. 2, d. 38. q. S. — Durand.. I. Sent. d.
35. q. 1. 2. 3, d. .38. q. 3.

'«

QUAESTIO IIl.

Utrum Deus possit scire plura, quam sciat.

Tertio quaeritur , utruin Deus possit scire vei
praescire plura, quam sciat. Et quod possit plura
scire, ostendilur sic.

1. Niliii scitur nisi ens et verum'-; sed muita
pundamenia.possunt esse , quae non sunt, et verificari, quae
falsa sunt : ergo multa possunt sciri a Deo , quae
tamen non sciuntur.

"2. Item, quod possit plura praescire, videtur,
quia praescientia est tantuin futurorum; sed multa
possunt esse futura , quae nunquam fient nec erunt:
ergo mulla possunt praesciri , quae non praesciun-
tur: ergo Deus potest plura praescire, quamscial^

Sed contra: 1. Quod non possit plura scire,
Ad oppoM- videtur, quia scienlia Dei est infinitorum, cum sit

tiiro.

infinita, sicut probatum est supra'*; sed infinilis
non possunt esse plura nec cogitari: ergo etc.

2. Item, si potest praescire plura, aut plura in-
complexa sive plures res, aut plura complexa sive
enuntiabilia. Non phira incomplexa, quia res scit
Deus, etiamsi nunquam sint; scit enim omnia quae
possunt fieri. Similiter non plura complexa, quia cu-
iuslibet contradictionis semper altera pars est vera,
altera falsa"^: ergo de complexis semper tot sunt
vera quot sunt falsa : ergo qui scit omnia non potest
scire plura, quia non possunt plura esse vera.

3. Item , quod non possit plura praescire, quam
praescial, videtur, quia quaecumque Deus praescil,
simul praescil nec polest praescire nisi siinul : si

^ Codd. hanc solutionem ultimo loco ponunt , forlasse quia
lespondet ad (luaestionom incidentem.

" Arislol. . 1. Posler. c. 2. de condilionibus ad scire ro-
quisilis disserens ail : Vera (scil. principia) quidom igitur opor-
tet esse, (|uoniam quod non osl, non est sciro.

^ Val. cum ))aucis mss. praesciaf.

* Dist. 35. (1. 5.

5 Cfr. Aristot. , de Praedicam. c. do Oppositis, ct I. Periiierm.
c. 6. (c. 7.), ct IV. Metaph. texl. 9. seqq. (ill. c. 3.). — In
initio iuiius argumtinti post Item aucloritale codd. H M Y bb
rcstiluimus si, quod Vat. omittit, quae et deinde pro p/wscZ/v
exliibet scire.

DIST. \\\l\. \Ur. I. OIAKST. [II.

(l!ll

A D.>i
.iiilio.

iisio4.

ilusio^.

losio 'i.

pv^o potrsl pliir.i priiosciiT. (piani pr:ies('ial , aiil
(M'},'() .si)niil , aiit siiccc.ssinc. Siin.ul osl iiii|K)ssiliil(' ,
.sucrcs.sii)c simililcr impossihilc . (piia iii aclcniil.ilc
iioii csl siiC('(*ssio: crjfo iiiillo iikkIo.

A. Itcm , si polcsl phiiM piacscirc, cr^o ciim
iiiaior sil praiiscicntia pliiriiim saltciii cxtcnsivc, el
(piod potcsl cs.sc maiiis polcsl aiii^cri. cr<,'f) divina
prac.scicnlia polcsl aiii^cri: s(m1 uhi an^Mncnliim, ihi
miitatio (>l varialio: (;rgo divina scicntia ' polcsl inii-
tari cl variari.

CONCI. isio.

Scioilia approhalionis ct cisioiiis potest csse plu-
rimn , non aiilcni scicnlia sitiiplicis intclli-
gentiac.

Respondko: Diccndiim. (]iiod cimi (piacriliir.
ntrmn Dciis possil pliira praescire vel scire. aliter
esl iudicandum de praescientia quain de scientia.
Naiii, sicut dici consuevil . triplex est Dei cognilio,
noii (pianlum ad diversitatem cognitionum, sed conno-
latorum ■. scilicet co^mlm approbationis, visionis i^l
intclligentiac. C.ognitio approbationis est soluminodo
de eis ad (piae se exlendit hcneplacitum voiimtalis,
et hoc est soluminodo de his quae riunt el hona
siint; el haec ahsque dubio potest esse plurium.
Cogiiitio vero intclligentiae dicilur cognitio, qua
Deus cognoscit omne possihile et sibi et aliis, et
liac cognoscit Deus infiiiita : et haec nullo niodo
potest esse pluriuui. Cognitio visionis est eorum
quorum ab aeterno fuit praevisio^ et haec solum
est eoruui quae sunt vel fuerunt vel erunt ; et haec
cognitio potest esse plurium, quam sit. Et quia
eiusdem est haec cognitio, cuius esl praescientia,

praesciciili;i potest e<sc pliiriiim. Conccdcndmn

crgo, (piod ipiacd.im sciciitia potest esse phiriiim,

ipiacdam iioii. I''t pci hoc p.itcl responsio ;id olm;-

(•l;i iW scicnli;i.

I. "1. ()\m\ ciil'11 uhiirit, qiiod .sciciitni Dci c.sl s<iiuti»op-
, . III I (>"iiloniiD.

mlimtoriim . ct (pioil mhil coiiiiol.il circa iiicomple-
\iiiii: iliccndiim, ipiod hoc vcriim cst dc sciciilia
infclliffcntiac , <>i'i\ noii cst m-iiiiii dc >cienlia lujfio-
iiis. — Qiiod ;iiilcm ohiicitiir dc praescierilia . coii-
ccdcndimi cst. qiiod potcsl cssc phiriiim.

A. Qiiod ;iiilcin otiiicitiir :id ()|)positmii . ipiod
si pot(;st scirc plur;i . ;iiil simiil. ;iiil iion simiil :
diccndiim. ipiod simiill;is potcsl ;iltcii(li diiplicilcr : D"»im«tio.
aiit (pi;iiiliiiii ;i(l siibslantiani praescilonim ' sivc
cognitioiiem: sic est vcriiiii, qiiod simiil, (pii;i ;d)
aeteriio prae.scivit qii;uMl;im et ah ;u't(Tno poliiit prae-
scirc plur;i ct [lotesl praescisse. Si aiilcm :iltcn(l;iliir
simultas qiiantiim ad rationem. paucitalis et plura-
litatis; sic est implicatio ()|)[)ositoriim, et sic est
sensus, qiiod simul praescial pluni el p:iuciora. Et
priiuo sensu ohiectio hahet verit;itein.

k. Ad illud qiiod ohiicitur . si potest plura
pniescire, ipiod polest pr;icscienti;i ;uigeri : dicen-
duin, quod (?sto, (piod pracscita pos.sent augeri, non
t;uTien augeretnr pracsciciilia, qiiia uno et eodem
l)raescit Deus et mult;i el iinum , et piura et pauca.
Tamen quamvis prae.scita pos.sint esse plura, non xoiaudom.
tamen possunt augeri, qui;i aiigeri est de p;tuciorihirs
fieri plura; sed haec: posse esse plura h;il)et duas
caiisas veritatis: aut quia de paucioribus possiint ficri
plura, aut quia ab initio polueriint esse plura; et
hoc ullimo sensu est oratio vei'a. Et ideo, cum pro-
cedat a plurihus causis veritatis ad unam . facit
sophisma secundum consequens ■'.

SCHOLION.

1. Ad lianc (lUiiostionom solventlani distinctiono iitondum est
inler scientiam .simplicis intelUgentiae et scientiain cisiunis. Ean-
dem quaestionem S. Tl)om. (S. 1. q. li. a. \o.) proponit sub
tilulo: utrum scientia Dei sit varialjilis. Differcntia , quae est
inter solutiones antiquorum doctorum, in soio modo loquendi
consistere vidctur. (-ommuniter enim i'cceptum est: 1. quod
scientia simplicis intelligentiae est omnino invariabiiis; 2. ilem,
etiam scientia visionis e( approbationis , quatenus consideratur
ex parte cognoscenlis , 3. sed quatenus consideralur e.\ parte
rernm cognitanim . cum Deus ab aelerno plura in tempore
creanda sibi pioponerc potuisset, scicntia visionis et « praescien-
tia potest esse plurium » (hic in corp., cfr. S. Thom., S. I. q. li.
a. 15. ad 2.). Hoc valet eliam dc scienlin approbationis , si acci-

pitur respectu rerum uiiqiiam existentium. .Mii idem sic dicunt:
scientia visionis ef^t invajiabilis in semu composito , id est sup-
posita determinatione voluntatis iam facta; variabilis autem in
sensii diviso , sive ut separata ab illa delerminatione. — Pro
meliore explicationc (^fr. supra d. .38. a. 2. q. 2; infra d. il. a.
2. q. 2; et quoad solut. ad 2. infra d. 4-2. a. 2. q. I. 2. Nam
quod obiicitiir qiioad scienliam complexoruni , quoriim tot siini
falsa quot sunt vera, et falsa sunt praevisa sicut et vera. siib-
tilitatem aliqiiorum postcriorum Scholaslicorum non parum e\a-
gilavit cosquc mo\-4t. ut solutioiicm Iiic datarti negarent. Sed ge-
neralis responsio S. Doctoris sufficicns esse videtui'. — Ad obiect.
4. diiplex solulio dattir. Prima patet, secunda i^roccdit a dislin-
ctionc inlcr e.sse plurn et aiigcri si\c peri plura : illutl potest

' Cod. T praescientia.

2 Pro connotaiorum Vat. cuin cod. cc cognitoruni.

3 (]od. T praevisor.

■* Scilicet quatcmis suiit praesciia. — Pro praescitorum
sola Vat. praescieniiae. Mox pro potest praescisse Vat. cum ali-
(liiibus mss. poiuii praescisse.

5 Dc quo vide Aristot. , I. lilench. c. I. (c. o.j, ubi ad
ostendendam falsitatem huius sophismatis inter alia et hoc
exempliim aftertur : Quemadmodum nec|ui> si febriens calidus ,
i-tiam calidiim necesse est febiire. — Paulo anie verbis hoc
ultimo ed. I pr lefisril in : deindc pro oratio codd. P Q Z
omnino.

SENTENTIARUM l.IB. I.

concedi, quia locutio adniiltit sensum dmsuin , /iOf auteni iion,
quia importat sensum compositum.

il. Alex. Hai., S. p. i. q. 23. m. 4. a. 3. — S. Tliom., hic
q. I. ii. !. 2; S. I. q. 14. a. If). — B. .\lbert., hic a. I. 8; S.

p. 1. tr. 15. q. 61. ni. 7. — I»etr. a Tar., hic q. I. a. 2. —

Richard. a Med., hic a. I. q. .3. — .Egid. R., hic 1. princ. q.

2. — Durand. , hic q. 1. — Dionys. Carth., hic q. I. — Biel,
hic q. unica.

ARTICULUS Jl.

De modo divinae cognitionis.

Conseqiienter est qnaestio de secundo articuio,
scilicet de mndo divinae cognitionis. Et circa hoc
quaerimtur tria.

Priiuo quaeritur, utrum Deus cognoscat se et

alia uniformiter.

Secundo, utrum cognoscat mutabilia immuta-
biiiter.

Tertio, utrum cognoscat oiimia praesenter.

QUAESTIO I.

Utrum Deus eodem modo cognoscat se el alia a se.

Quod autem cognoscat se et alia eodem modo
sive uniformiter, ostenditur sic.

l. Scientia Dei est sua essentia, et suum scire
Fnndamenia est suuui csse, ergo el modus cognoscendi est mo-
V dus essendi; sed unus est modus essendi in Deo

essentialis: ergo et unus modus cognoscendi.

"2. Item, Deus se ipso et non aiio cognoscit se,
et se ipso et non alio cognoscit alia \ ergo una et
eadem ratione cognoscit se et alia; sed modus co-
gnoscendi attenditur penes rationem cognoscendi:
ergo si est eadem ratio cogiioscendi se et alia, et
idein modus , et sic etc.

3. IlPin, hoc ipsum xkielm per impossibUe ,
quia si alio modo cognoscit se, alio modo creatu-
ras: ergo cum cognoscit se et creaturas, variatur
in cognoscendo; ergo apud Deum est transmulatio
et vicissiladinis ohumbratio 'K

h. Item, si alio modo, tunc ego quaero: aut
iiiodus ille est (Jreator , aut creatura. Non cvm-
tiira, quia cogiiilio et inodus cogiioscendi est ae-
ternus; si Creator, aut dicit quid personale , aut
quid essentiale. Non personale , quia omnis cognitio
est communis tribus, ergo dicit qiiid (^ssentiale:
ergo si alius el alius modus, ergo aiia et alia es-
seiitia; sed hoc est impossibile: ergo et primiim.

CoNTRA : I. Deus cognoscendo ali;i a se, co-

gnoscit per ideam , se autem non cognoscit per Ad opi
ideam ': ergo si cognoscere per ideam dicit modum
cognitionis, et se non cognoscit per ideam, patel
quod alio modo cognoscendi; et sic etc.

2. Item, in cognitione, qua Deus cognoscit se,
idem est cognoscens et cognitum et ratio cogno-
scendi: sed in cognitione, qua cognoscit creaturam,
non est idem ratio cognoscendi cum cognito: ergo
non idem modus*.

3. Item, nihil commune est Creatori et creatu-
rae secundum rationem essendi, ergo neque secun-
dum rationem cogiioscendi : cum ergo aliud sit esse
creaturae quain Creatoris, el alins modus essendi ,
ergo ali;i cogiiitione et alio modo cognoscitur ^ quam
Creator. Si ergo alio modo cognoscitur a Deo, et
idem est creaturam cognosci ei Deum cognoscere:
ergo Deus alio modo cognoscit se et alia.

4. Item, omnis cognitio, in qua cognitum est
nobihus, praesentius et inteUigibilius . est cognitio
nobihor, scilicet quantum ad rem et modum. Quan-
tuni ad rem, quia de re inagis nobili; quantnm
ad modum, , quia de re praesenliori. Sed in cogni-
tione, qua Deus cognoscit se, cognitum est noiiihus,
praeseutius et intelligiiiiliiis qu;im iii cognitioiie
creaturae: ergo nobilior cognitio quantum ad lein

et modum. ;

» rir. Aristot., XII. Melaph. text. 39. el 51. (.Kl. c. 7. et 9.).
2 lacob. 1, 17: Apiui (nieni iion cst Iransmutatio nec vi-
cissitiuliiiis obimibratio.

^ (Ifr. siipra d. 35. q. 1. ci seqt[.

■• Supi)le cum cod. Z cognoscendi. Immediate ante pro
ergo non cod. V crgo nec

■' lntellig(f cuin cod. Q (iii inarg.) crcatvra. Paulo inferius
post cognosci in codd. L 0 repelitur a Deo.

IMST. .\\,\l\. AJn\ II. QUAKST. II.

i'm

III

c, (I Nc I, r si o,

Una cognUioue cl codcui niodo co(/no.scil
J)cn,s sc cl alia a ae.

Kksponuko: Dicciuliiiii , (|ii()(l csl (|ii;i('(l;iiii co-
Wnciio. {Tiiiiio. (|ii;ic c^uis^itiir (^l orliiiii li;il)cl ii, co^iio.scihili;
el li;u'c. (|ti()iii;uii ;i c()|,^iioscil)ili caus;itiir cl (lcpeii-
(Jet, v;iri;itiii' scciiikIiiiii c\i^MMili;iiii co^uioscihilis
qu;intiim ;ul rcni ct nioilnni'. Ksl cl ;ili;i co^niitio,
qu;ic scciiiuluni r(Mii idciii csl (iiiod coiiiiiosccns ct
;i co^uioscihiii iion c;iiis;itiir nec dcpcndcl ; cl li;u'c
luripit i(lcntil;itcin (puintiim ;ul rcm cl nn)(lnni a
parte cognosccutis . non ;i p;irtc co<i;nili.

Qiioniam i^ntiir diviii;! cognilio ;i rchiis non de-
peudet iiec c;iiis;ilur, .sed cst ideiu quod Deiis. et
Deus e;uleiii essenlia el codcm inodo se liaheus:
oBdusio. ideo uua coguitioiie el eodeiu luodo (•ogiioscit Deus
se et alia a se, (piia pcr .sc ipsiim nullo inodo va-
riatiiiu nec diversilic;iluin

.Vd inlelligenti^im autein ohi(H'toruin uot;uidum,
quod per respectum ad cognoscenlcm cognitio eo-
(iem modo comparatur et eodem inodo est , quia
secundum illam conqwratiouein hahet e.s.se^^; et sic
proceduiit primae rationes ostendentes, quod eodein

modo co^Mioscit .sc cl ;ili;i. I'cr rcspccliim ;id ro-
(jnilnni , licel sil codcm modo '. I;iiiicn ;ilio. modo
r()iiip;ir;itiir: ii;uii ;ul Dciim scciiiidiim ntioiicm idcn-
tilalis , ;id cr(\itiir;iiii sccimdiiiii i;ilioiiciri dincr.v-
lalis ct (•nnsalilalis , cl idco ;id crc;tliir;im scciin-
duiii nilionem jd(;an(li. ;id Dciiin vcro iiiiniMie; et
lioc |)r()h;inl r;ilioiics iii(lii(i;ic ;ul s(!ciin(l;iiii p;irlem,
(jiiod ;ilio iiiodo compaiMtiir . ct lioc iiiodo conce-
dendiim cst '. Si ergo inlcnit . (piod alio modo sit,
r;iti() iioii v;il('t, (pii;i cognilio Dci iion rccipil iiio-
(limi essendi iiec nohililitcm ;i cof^uiito.

1. !2. Kt sic p;i,teut dno ohiect;! dc i(lc;i ct di- x.imioop-

positorani.

versilatc,

8. Ad illiid (jiiod ohiiciliir tertio, ipiod iiiliil est
commiine (lre;itori et cn^atiirac : diccndum . (piod
veruin est de communiLite ' secimdum e;indcni com-
parationem: sed secundum ;ili;uii (;t aliam iiiliil pro-
luhel, qiiod aliipiid sit veritas creatiirae cl siinili-
tudo Dei. similitcr. ipiod ;ili(piid sit verit;is Dei et
similitiido crc;itnr;u'. Kt (|iioiii;iin nitio cogiioscendi
;iccipitur pcnes utnimqiie iiiodiiiu. ideo cognitio po-
test esse commiinis.

4. Ad illud qiiod ohiicitur ultimo, dicendum ,
quod tenet, cum cognitio causatur a cognito; iioii
aulein tenet . cum non causatur, sicut in proposito.

SCHOLION.

1. Quod cx pailc coijnoscentis uno oodonique niodo ct ca-
dcni raliono cognosccndi Deus omnia cognoscat , ovincilur ox
illo axiomato (in fino corp.), quod « cognitio D(!i non recipit
modum ossendi et nflbililatom a cognito » (cfr, supra d. 35. q.
■i, ad 4, q, 6. ad 2.). lloc cohaorot cum alio principio: Quid-
quid recipitur poi' modum rocipionlis recipitui', iicot irceptio
aiicuius roi ab oxlra nullo modo dici possit do Deo, cuius in-
toiloctus ost substantia ot actus purissimiis, — in solut, ad 3,
dicitur, quod mvYrt.s crcii tnnie poicsi esse simililudo D(m, quod
oxplicatur supr.i d 3. p. 1. q. I. ad I, q. 2. ad 3. 4; et quod
veiitas Dei ost simililudo crealurao, dc quo vide d. 3o. q. I. 2.

II. .\lcx. Hal., S. p. I. (1- 23. m, 2, a. I. 3, m, 4. a. i. —
S(;ot., I. Roporl. d. 36. (|. I ; do Primo principio, c. 4. concl,
9; Collat. 21,— S. Tliom., I, Sont, d. 38. q, 1. a. 2; S. 1. q.
14, a. o. et in seqq. passim; S. c. Gont. I. c, 46. et passim; do
Vorit. q. 2. a. 13. — B. .Mbort., liic a. 2, d. 36. a. 3; S. p. I.
tr. 15. q. 60. m. 2. — Petr. a Tar., 1. Sont. d. 36. q. 2. .a. I,
— Riciiard. a iMed,, I. Sent. d, 35. q. 7, in solut. ad argg. —
.Egid. H., (\e liac et se^i. q, d. 38. princ. 1. q. 2. — Ilenr.
Gand., S. a. 40. q. 45, — Durand., I. Sont. d. 35. q. I. — Biel,
I, Sont. d. 35, q. 2. 3.

QUAESTIO 11.

Utrimi Deus mutabilia immutabiliter cognoscal.

Secundo qu;ieritur. utrum Deus cognoscat mu-
tabilia immutabililer, Et quod sic, ostenditur:

I. Primo ;iuctoritate Dionvsii de Divinis NMiii-

nibus'': « Cognoscit Deus omnia immaterialiter ma-Knndamenta.
terialia, imparlite partita, uniformiter multa, immu-
tabiliter mutabilia »,

' Nam cognitio rei nobilioris ost nobilior quam rei igno-
bilioris, et modns cognoscendi rem per praosentiam (intuitive)
nobilior quam modus cognoscondi per similitudinom vol por
abstractionom. Vide supra d. 3. p. I. q, I. fundam. 3.

- Simul audi : cognitio divina. — Aliis vorbis : Deus co-
gnoscil sc el alia uniformitor, quia cognoscit se et alia uno
eodemquo medio, scil. sua ossontia.

^ E\ codd. R (T a socimda manu) V aa et ed, I restilui-
mus vocem modo. Vat. , quao lianc vocem suppressit , pro

podein substitiiil cinlein, paucis mss. suflragantibus. Paulo
inforius post minime cod. X repelit secundmn rationem ideundi.
^ Codd, U X et hoc cmcedendim est ; Vat. hoc modo
sunf concedendae. Eadom Vat, mox pro sit ponit cst sic.

5 Pluros codd, ut R S T W X commiinicato.

6 Cap. 7. § 2 : Semel igitur divina sapiontia cognoscens
cognoscit oinina , immatoiialiter malerialia , et non partiie par-
tita, ot miiita iiniversaliler (Iviaiw?), ipso uno omnia et cogno-
scens ol adducens.

694

SENTKNTIARUM LIB. l.

"2. Itein, Vugustinus decimo quinto de Trinitate':
« Eius .scienli;i inainissibilis est et invariabilis ));sed
oinne tale ininuUahile: ergo etc.

3. Itein, hoc ipsum ostenditur mtione, quia
quod nobilius est Deo attribuendum est; sed nobi-
lior est cognitio , qiia cognoscilur res immutabiliter,
quam (jua cognoscitur inutabiliter: ergo etc.

4. Item , quod est in aliquo est in eo per mo-
duin eius, in quo est% et hoc verum est maxime
in Deo, in quo omne quod est, est ipsum sive ipse
Deus: ergo cum scientia rerum et ipsae res cogni-
tae sint in Deo. et ipse sit omnino immutal)ilis: sunt
ergo in Deo immutabiliter.

o. Ilem , ad hoc est ratio Auguslini ^ ducens
ad impo.ssibUe : « Dei enim scire est suum esse , et
scientia sua est siia essentia»: si ergo sciret mutabi-
liter, esset vnutabiiis, quod omnino in ipso est im-
possibile.

6. Itein . ubi est mutabilitas , ibi nulla esl cer-
titudo, si ergo Deus sciret res inutabiHter, sciret
incerte : sed incertitudo est conditio dedecorans co-
gnitionem: ergo non haberet Dei cognitio perfectam
nobilitatem.

Contra: 1. Cum res est praesens, scit Deus,
.\d opposi- eam esse praesentem; et cum praeterila, scit eam
esse praeteritam; et cum est futura, scit eam esse
futuram , non praeteritam : ergo videtur, quod sicut
nos cognoscimus res mutabihter, ita et Deus co-
gnoscat \

2. Item , ad hoc quod scientia sit vera , necesse
est, scibile et scienliam proportionari , alioquin non
est vera scientia: cum igitur mutabilis ad immuta-
bile non sit proporlio, sed mutabilis ad mutabile ,
ergo Deus non cognoscit res mutabiles iminutabili-
ter, sed mutabiliter ; ahoquin non vere cognoscit, ut
videtur.

3. Ilem, « quidipiid scitur , est verum "' » . ergo
quod immutabiliter scitur, immutabiliter est verum;
sed res mutabiles non habent veritatem imrautabi-
lem : ergo uon possunt sciri iminutabiliter.

4. Item, quia res sunt contingentes, ideoDeum
praescire futura contingentia est contingens , sicut in
praecedentibus ostensum est": ergo quia res sunt
mutabiles, Deum scire res mutabiies est mutabile:
ergo mntabiliter cognoscit Deiis mutabilia. Aut si
non est hoc veruin, cjuaero quare non? Ei iterum,

tam.

quomodo potest illud intelhgi, quod rei uuitabilis
sit scientia immulabilisv

DistiDcti'

Conclusic' V

CONCLUSIO.

Deus mutabilia cognoscit immutabiliter secundum
actum sciendi, licet res secundum actum es-
sendi sint mutabiles.

Respondeo: Dicenduin , quod cnm quaeritur ,
utrum Deus sciat res iminutabiliter, hoc est dupli
eiter : quia haec dispositio ' immutabiliter potest
determinare actum sciendi Dei , vel actum essendi
rerum. Si actum sciendi Dei, sic omnino verum conciusk-
est, quod iimuutabiliter scit, quia circa eius actum
et cognitionem non cadit transmutatio nec vicissi-
tudinis obunibratio *. Si autem determinet actum
essendi rerum , sic falsuin est de rebus mutabili- co.iciusio i.
bus, quia Deus scit eas mutabiles et novit ipsarum
mutabilitalem, et scit, se habere nunc aliter^^quam
prius; sed tamen novit immutabiliter.

Et ratio huius est, quoniam in eius cognitione Ratio.
non est receptio, non est successio , nec est oblivio;
et ideo, quantumcumque res sint mutabiles, ipse ^"
non mutatur in cognoscendo mutabilitatem earum. Et
quamvis nullum sit siinile, potest tamen cogitaiH, si >fotandnt
intelligatur vel cogitetur oculus fixus in pariete, qui
se ipso videat transeuntes sine receptione et unico
aspectu omnes videat et omnes motus ipsorum , quan-
tumcumque res mntentur, tamen nec oculus muta-
tur nec eius cognitio; et sic est in Deo '\ Exemplum Exempioi
autem ad hoc intelligendum potest sumi a contrario
sic. Quia enim scientia causata pendet a scibili , et
non e converso, ideo potest esse mutatio circa scien-
tiam per oblivionem et errorem et successivam
considerationem , nulla facta mutatione in scibili. Sic
contrario modo ^'\ quia scientia divina non pendet
ex re scita, potesl esse mulatio circa ^c^Me, nulla
mulatione existenle in divina ,9amto; et tamen illa
scientia totuin scil.

1. Et per hoc patet responsio ad primo obie-
ctum de hoc quod scit fuisse, et esse. Dicendum
enim, quod hoc dicit mutationem a parte scibilis ,
non scientiae.

2. Ad illud quod ohiicitur de proportione, di-
cendum, quod in specialibus conditionibus non opor-

Solnlio
positoru

1 Cap. i;^. n. 22. Vide liic lil. iMugislri , v. I.

2 Clr. supra pag. G25 , nota 3. Dc ipso argumento cfr.
August., XI. dc Civ. Uci, c. 10. n. 2.

3 Libr. XV. dc Trin. c. 1 3. n. 22 , ubi principia Imius
argumcnti habcntnr. Vidc hic lit. Magis(i'i, c. I.

^ Cod. V vcrbo cognoscat piacmittit eas.

s Cfr. Aristot. , 1. Postcr. c. 2. Ipsa Philosopiii vcrba liabcs
supra pag. 690, nota 2.

« Dist. 38. a. 2. (). 2.

' Pro dispositio cd. I dictio, Vat. determimtio. Paulo antc
pro duplicitcr cadcm Vai. (Iuple.1; , cod. cc liaec esl duplex.

8 lacob. I , 17.

^ Pro nliler plurimi codd. cum cd. I incongruc cognitio-
neni; nonnulli codd. ut I (in marg.) ct V retentac \od aliter
pracfiginit lianc voccm cogniiionem , (|ua adicctione lcctiored-
ditnr aciiuivoca.

■0 Codd. F S T cum ed. I ipni. !\1()\ post nullum cd. I
inscrit exeniplum.

" ClV. lk)cth. , V. de Consol. prosa 6. Vidc etiam S. Bo-
na\., infra d. iO. a. 2. (]. I. ad 1. 2. 3.

1- Cod. 0 Sic e contrnrio in Deo.

DIST. X.WIX. \\\\. II. (^IAKST. 111.

(■.!»:;

lcl |tr()|)()rli(tii.iri cli.ui) sciiMiliam (•;iiis;il:iiii . (|iii;i rci
c()i"[)()r;ilis cst sciciih;i spirilihilis ; .scd siinicil . (|ii()il
sil |tr(i|)()ilio iii vcril;itc.

'f\. A(l illiid (|ii(>(l ohiiciliir, (|ii()(l (|iii(li|iii(l .sci-
hii', csl vtiriiin: crf^o (|iiO(l sciliii' iiiiiiiiililtililcr, im-
iiuil;il)ililer (^st Ycriim; (licciKliim , (|ii()(l liic csl (ic-
cklensK QiKimvis ciiim sciciili;i rc(iuir;it vcril;ttcm
in scito d(^ nilione su;ic intciitionis <,'C!icr;ilis, m;iximc
sciciiti;i rcspcctn cmiiili;il»ilis; I;uii(Mi sciculi;i iiou
dicit scinpcr C()iiroriuil;itcin iii iminnl;il)ilit;itc, m;i-
xiine divin;i sciculi;i . (piac ;i scihili noii dcpeiidct.

/i. \(l illiid (piod ohiicilnr. (piod hitnrnm con-

tin|.,'ciis iioii pruescit Dens iicccssiirio; diccnfhjm,
ipiod iion csl siinilc tiiiii cx p;irtc ivtu.s pracsricndi , !«(..ti(i(iiii»i
tiiin cx p;irlc (li.spo.silionis. \i\ p;irle (ictii.s nori e.st
siinilc, (pii;i prnr.scirc sciii|)cr not;»! ' rci cvcnlnm •
sed .scirc iioii sciii|tcr c()iiiiol;il rci cxislciiti;uii ; scil
eiiiiii Dcus (pi;ic polcsl laccrc, ct niui(pi:iiii laciet.
Prdclcrcn, non est similc de (li.spo.silionc, i|iii:i mo-
diis iiiiiiinl;ihilit;ilis rcs|)icit ;icliiiii. scd contiuKens
rcspicil iion t;iiitniii (iclnm , sed ordinnliomnn ad
nitiiriiin ; el af.'///.v (piidciu diviiiac co^uitionis esl
immiit;iltilis cl iiccc.ss;irius. sed coinpar;ilio ;id fii-
liiriiiii c()ntiii},'cns asl contiiif^fcns.

SCHOLION.

Solulio hiiius ol s{'(|uc>ntis (iiiaestioiiis (lopciulcl a priiioipio
comniunilcr rccrplo, (luod Dcus, cuius sciciitia iioii (lcpcndcl
a rebus, sicut nostra, rcs cognoscat non scciindiiiu nioduin (!a-
rum, sed secundmn moduin suuiu; crgo mutabilia iminutabiiiier,
(^onlingcntia inlallibilitcr, teni])oralia actcrnalit(>r. — Intcr anti-
quos Scholaslicos lianc (]uacstioncm s|iccialiter (ractant Alcx. Hal.,
S. p. I. (]. 2.3. m. i. a. 6, qui rcni aliis cliam cxcmplis a
crcaturis acceptis illustrat, ct 15. .Vlbcrl., S. p. I. (r. 15. q. (iO.
m. i. a. I. partic. 3. l)c (luibusdam diflicultalibiis a Scotistis
obiectis supia d. 38. a. 2. q. 2. in Scliolio mentioncm Cccimus.
— Pro intdiigentia solutionis ad i. notandum (ist, ([uod pme-

scu-nUn fahiroram a scirntia maUilnlium duplici cx capile dif-
fert, scil. e\ jiartc acliis, quia actus prdescicndi connotat rei
cvcntum, non aclus .st^/Wjr/nci c.xistcnliam; ct « ex parlc di.sjio-
sitionis » , (juia in praescientia implicatur onlinatio eoruin quae
sunt contingcntia, .sed scientin pcr inodiim inimutabilituUs u\\-
tum ipsum actuin rcspicit.

.Mc\. Ilal., S. p. I. (|. 23. m. i. a. 6.— S. Tliom., S. I.
q. 14. a. 1-5. — li. Albcrl., Iiic a. 3; S. p. I. Ir. 1."i. ([. (il. m.
G. — IVtr. a Tar., hic q. 1. a. 1. — Dionys. Carlh., I. SenL
d. 38. q. 2.

QIAESTIO 111.

Ulruni Dev,s cognoscat imiversa pracsenter

Tertio quaeritur, utrnm Deus cognoscal oiunia
praesenter. Et quod sic, videtnr.

1. Secundae Petri ultimo ^ super illud: Mille
idamenta.anm etc, Glossa : « lu agnitione divinae veritatis

praeterita et praesentia et futura aequaliter praesen-
tia sunt » .

2. Ilem, Augustinus super loannem ^: <( In veri-
tate, quae manet, praeteritum et futurum uon in-
venio, sed solum praesens, el hoc incorruptum » .

3. Item , quanto res est praesenlior, tanto co-
gnitio est nobilior, quia hoc facit ad nobilitatem
cognitionis •' ; sed Deus omuia cognoscit nobilissi-
me : ergo oinnia quae cognoscit , praesenlissime co-
gnoscit.

4. Item , si non cognoscit omiiia praesenter.

ergo noii cognoscit omnia .sim 1 1 1, • qimd si simnl ,
tunc ergo in eodem nunc cognoscit omnia. et ita
praesenter. Si autem non cognoscit simul, ergo nnuiu
post aliud; sed in omni tali cognitione est transmu-
tatio : ergo in Dei cognitione caderet transmutatio,
quod est oinuiuo falsum et impossibile".

Contra: I. Praescieutia non est nisi futuri. et Ad opposi-
nt futurnm est: ergo si Deus cognoscit omnia prae-
senter, ergo nihil omniuo praescit; sed praescit,
ergo etc. Si tu dicas , quod improprie dicitur prae-
scire; contra: in praescientia non suut nisi duo,
scilicet scientia et anfeces.sio respectu cogniti; sed
constat, quod in Deo proprie est scientia, constans
est etiam , quod in ipso proprie est antecessio , quia
proprie antecedit Deus omnia alia: ergo si cognoscit

1 De hac fallacia cfr. supra pag. 58, nota 5. — Codd. aa
bb addunl: ul hic, scio Deum esse multipliciter : ergo verum
est , Denm esse muUipliciter.

' Ed. 1 connotat.

3 Vers. 8, ubi in Glossa Lyrani virtuUs pro veritatis, et
constant pro sunt.

* Tract. 38. n. 10, ubi in textu originali incorruptifiititer
pro incorruptum.

5 Cfr. supra d. 3. p. 1. q. 1. fundam. 3.

6 Vide de hoc argumenlo Boeth., V. de Consolatione phi-
losophiao, prosa 6.

SENTENTIARUM LIB. [.

alia a se pro[)rie, ernfo Dens praescit alia^ ergo re-
sponsio illa nnlla est.

2. Item , omne praesens secnndnm statnm snae
praesentialitatis est necessarinm: ergo si Dens omnia
cognoscit praesenter et semper praesenter , ergo
omnia cognoscit necessario. Sicnt ergo qnod praesens
est non polest non esse . ita, si Dens aliqnid prae-
scit, necesse est praescivisse . et si praescivit, erit:
ergo necesse est esse ^

3. Item. hoc ostenditnr per impossihilc , qnia
si omnia cognosceret piaesenter, ergo plura simni ,
ergo siiinil se convertit ad multa; sed simpiex, ad
qnod se convertit, lotaliter se converlit: ergo cum
unnm intelligit, non potest in alternm.

4. llem, si cognoscit omnia praesenter: ergo
simul scit dno contradictorie opposita; sed qnidquid
scitur est vernm ^: ergo dno (^ontradictorie opposita
sunt simnl vera.

c 0 N c L u s I 0.

Deus cognoscil omnia praesenter, tamen praesen-
tialilas non accipienda est a parte cognito-
rum , sed cognoscentis.

Respondeo: Dicendnm , qnod cognoscere omnia
praesenter dupliciter polest intelligi: aiit ' qnod no-
tetur praesentialitas a parte cognitorum, et sic est

conciusioi. falsa, quia noii cognoscit, onniia esse s^va praesenter
et simul; ant ita, quod notetur praesentialitas a

conciusio 2. parte cognoscentis , et sic habet veritatem.

«P

Kt ratio huins est, quia Deus oiiininin ideas Ratio.
habet praesentes et simul, per qnas cognoscit res
futuras ita certitndinaliter, sicut si essent praesentes.
El iterum, snper omnes illas simnl et praesenter
se convertit, et ita simnl et praesenler cognoscil. Et \

iterum , praesens suae cognitionis est praesens sim-
plicissimnm, qnod circumplectitnr omnia tempora^
Ex his Iribus rationibns simul iunctis dicitur Deus
omnia praesenter cognoscere. — Et rationes istae
totum habent ex hoc , quod praesentiahtas divinae voundui
cpgnitionis, quae (|uidein aeternitas es\ . est simplex
et infnita. Quia simplex esl, ideo semper praesens;
quia infinita, ideo snnt ei omnia praesentia. Et
exemplum huius ponitnr in praesentiaiitate Dei quan-
tuni ad rerum existentiam , secundum quam Deus
totns est in una ^ et ita est in una. ut nihilomi-
nus sit et in aha; et hoc est. qnia simplex et infini-
tns. — Ideo Deus indicat, aliquid esse futurum ,
sed non futurum sibi; et omnia praesenter cogno-
scit, et tamen nihilominns praescit.

1. "2. Et per hoc patet primuin et secundnm ,
quia procethint, secundnin quod praesentiahtas est
dispositio rei cognitae in sua natura, non in cogni-
tione divina.

3. Patet etiam tertium, qnia hoc '' est simplex
et infmitum, et in uno multa cognoscit; ideo simnl
supra mnlta se convertit.

4. Qnod obiicitnr de oppositis, similiter patet,
qnia quamvis cognoscat opposita simni ex parte sna,
tainen scit, unmn alteii esse incompossibile, unum
tamen alteri posse snccedere.

Solulio Oi '
positonuji

SCHOLIOK

I. Dcuni oinnia cogiiosrciv praescntev, ab omnibus theoiogis
calhoiicis docotiir; sed nuiitum disputatum ost de duabus quac-
stionibus conncxis, quaruin prma est, quomodo \?>\3l praesen-
tia sit intelligenda ; secunda vero , utrum eadcm sit Deo ratio
cognoscendi rcs creatas.

Quoad primam quaeslioncm S. Thoni. (S. I. q. \i. a. 13,
q. o7. a. 3; S. c. (Jent. I. c. 66. 67; dc Vcril. q. 2. a. 13; I. Sent.
d. 38. q. unica, a. ■>.) docet: « Omnia quae sunt in tempore,
sunt Dco al) aeterno praesenlia non solum ea ratiori(>, qua ha-
bct rationes rerum apud se praesentes, ut quidam (ticunt, sed
quia eius intuitus fcrtur ab acterno supcr omnia, prout simt
in sua pracsentitilifate» (Sum. 1. q. 14. a. 13.). Hacc secunda
ratio mullis displicuit, intcr (juos Pclrus loan. Olivi Ord. Min. eo
progrcssus est, ut illam sententiam lanquam haereticam ccnsura-

vcrit. At econtra censorcs ipsius Petri loannis hanc censuram
rcprobarunt ut erroneam (D'Argentre, Collectio iudiciorum
tom. I. pag. 229, ed. Paris. 1728). Etiam Scotus (hic. q. unica,
n. 9.) non nisi piimam illam rationem pracsentialitatis admittit
et docct, (juod inlinita aeternitatis duratio, quae omne tempus
supergreditur , non nisi potentia, minime autem actu relationem
coexistentiae ad res futuras habeat ; quippe quia quod non exi-
stit nuilatenus cocxistere, vel fundanicnfiim relationis cocxi-
stentiae esse possit. Scoto favet ctiam Alcx. Hal. (S. I. q. 23.
m. 4. a. 3.), eumque sequuntur non tantum Dui^andus et No-
minales , sed ctiam plurimi postei-iores theologi ex omnibus fere
scholis.

Nihilominus scntcntiam S. Thomae, recte inteilectam , ve-
rissimam Dcoquc dignissimam reputamus et omnino confor-

' In Val. ct cod. cc desidci'atur conclusio : ergo si cogno-
scit alia a se proprie , ergo Deus praescit alia. Paulo ante pro
quia proprie cod. W ifva proprie.

"■ Clr. .Vnsclm. , dc Concord. pracsc. Dei cum lib. arb. q.
\. c. i.

3 Cfr. stipra i)ag. 690, nota 2.

* Cod. H post aul subiicit ila.

5 Cfr. August., 83 Q(\. q. 17. cl 19, nec non in loan.

tract. 38. ii. 10, et Knarrat. in Psalni 101. n. 10, ct in Psalm.
121. n. 6; Auselm. , Proslog. c. 20, et dc Concord. pi'acsc.
Dei cum iib. arb. q. I. c. •'). — Paulo superius pro qnod
codd. A I quia , et paulo infciius pro totum Val. cum paucis
mss. ortnm.

6 Pro una cod. M unaquaque re.

■^ Scilicct illud simpiex, ((uod totalitcr se convertit super
obiectum suae cognitionis; et loquitur de Deo.

IMST. \\\i\. \in'. II. 01 \i:si. III.

f;!>7

nioiii (loclririiii' S. Aiiniistiiii, S. (iic^^oiii , S. Ansfliiii cl S. ho-
navcnliiiac. Tola (linicullas vcrsaliir circa rcclani iiil('llit,'cntiam
liiiius proriinclac positioiiis. Uiidc liacc paiica iiraciiiitaniiis.

1. Aliiid v<.l nuiic (si\c iiislans ))racsciis) lcniporis, aliiKi
iiunr acvi, aliiid nuiic aclcriiilalis, iit hcnc cxplical Alcx. Ilai.
(S. p. I. (|. 13. m. 9. a. i. % '.).). Siillicil liic (liccrc, i|iio(l
niinc fcniporis csl instans indivisihilc, ra|)tini l'iij,'iciis, (|ii(iil co-
pulat tcinpiis priiis ciiin poslcriorc; nuiir (ivlcniUntis csl ipsa
aolcrnilas, (juac rationc inlinitac sinii)licilatis csl tolu siniul ct
inilirisihilis, ct iiac ralionc siniilis inslaiili indiv isihili tcin|)oris,
rationc vcro iinincnsitalis illiniitalai- oiniics durationcs tcinporis
(>l aovi cmincnli,ssiin(> iii ,sc coniplccliliir cl siipcrcxcodit.

2. Intcllcclio divina , ciiin sit siibslaiilia, caiidcm mcnsiiram
liabct, (iiiam ipsa divina siibslanlia , iindo oliain « piacs(Milialilas
divinao coKnitionis, (piac (|iii(lcni aolornitas cst , cst simplc.x
et inllnita » ( liic iii corp. ). Inlcllcctio aiilcm hiimana , (piao cst
accidons , inensuratnr lcmporc , subslanlia aulcm aiiimac mcn-
siiratur acvo.

3. .\lia ost i)racscnlia , (|iia rcs corpornlcs , vcl in f^cnorc
rcs, (ina(Mcm|)orc mciisiirantiir, sibi cooxislunl, alia, (lua />r»s
rcbiis cocxistit, alia, (jua rcs tiniiporules ct dincrontiao tcmporis
Doo cooxistunt. Vt rcs corporalcs sibi sint pracsontcs, |)raotor iii-
distantiam loci rcquiriliir, ut simiil sint in codcm instanti tcni-
poris , cuiiis incnsiira (lilahitur |)or partos sihi siicccdontcs sivc
per diirorontias practcMitorum ct fiilurorum, ct non ost nisi in in-
slanti. Undc in lia(; cocxisloiUia pnrs durationis siiccodontis cst
extra aliam (uus partom , ct nullum instans potost coexistcre
nisi uni soli instunti diirationis rci cooxistontis. Si incnsnra ulrius-
(juo durationis est ac.(iualis ct in codem fliixu tcmporis, tunc
tota diiralio unius cooxistit toti durationi alterius, sod ita, ut pars
iinius durationis tantuin parti alterius coexistat. Si autem mcn-
sura ulriusque est diver.sa, tunc non tantum secundum purtes,
sed ctiam ex pnrte sibi cocxistunt , vel nullatonus cocxistunt :
v. g. mensura horac coexistit quidem mensiirae anni, cuius
est pars, sed tamen nec toti anno , nec parti eius proportio-
natao indivisim, sed por succossionem partium.

.\liter Deum coexistere omnibus rebus ct mensuris tempo-
rum et locorum , manifestum ost. Tota aeternitas existil pcr
modum unius indivisibilis instantis, sine successione permanens
et omnes successionos et mensuras lemporis actu complcctons
et exccdcns. Sic cst mensura divinae vitae et actionis ad intra ;
sic mensurat etiam omnes ad extra creatarum rerum mensuras ,
unde in eodem simplicissimo et immenso nunc aeternitatis coexi-
stit omnibus rebus, non tantum iis quae in mcnsiira tempo-
ris sunt praesentes temporali nunc vel cuidam parti aetornita-
tis, quam nos imaginamur , sed etiam iis quae in mensura
temporis et loci ab invicem distant secundum differentiam prae-
teritorum et futuronim. Immcnsa ct indivisa actornitas finitis
rebus coexistit quidcni tota proptcr indivisionem , scd non tota-
liter propter excessum , quia etiam aliis unquain oxistentibus
rebus in actu coexistit, et aliis possibilibus in potentia.

.\liter denitiue ipsas res creatns et earum mcnsuram (toin-
pus) aoternitati cocxistorc, tenondum est. .Manifcstum cst, easdcm
pro mensura temporis , in qua sunt , et pro eo statu , in quo
eorum duratio in oinni instanti a differcntia futuri fluit ad dif-
ferentiam praeteriii, minimo respondere toti aeternitati , nec eas
virtute suae durationis possc cocxistcre eidem aetcrnitati. Sed
quatenus haec finita mensura teinporis circumplectitur et quasi
includitur in altiore et supereminonti mensura aeternitatis, ad
(luam totum teni|)us non cst nisi minimum instans, dici potcst,
quod ctiam res temporalcs cocxistant toti aeternitati, non au-
tem totaliter. Sed xo non totaliter , dictum de coexistentia re-
rum temporalium , aliam rationem habet, ac dictum de coexi-
stcntia Dei. Deo cniin convenit illa coexistentin pcr se, et xh
non totaliter ratione excessus suae mensurae. Creaturae autem,
cum non sint aeternae nec Deo coacternao, illam coexistentiam
non habent ex se et ratione suae durationis, sed ratione im-
mensitatis ot simplicitatis aeternitatis divinae , ct to non tota-

lilrr compclii ois propicr ilrfrihiin, scH. proplcr fiuit/nn siiao
(luratlonis iiiciisiiram.

II. i.idl S. Iloiiav. ii pliiriniis aiicioribiis ad H4'nlcnliain
Scoti trahaliir, pracscrtini ob .soliitioiicm diibii !>. disiinctioniH
3."). ((|uam partoni ctiam Hartliol. dc harlichis, (liirs. thcol.
toni. I. (lisp. .'». (j. 7. mordiciis tcnct); tamcii ipsa vcrba Sc-
raphici (liic cl iiifra d. iO. a. 2. (|. I. ad i. cl d. il. a. 2.
i|. I. ad i; Itincr. mcntis in Dciim, c. ■'). circa lliicm; satis d(;-
iiioiislraiil, plciic ciiin convonirc ciiiii .\ii^'clici scntcntia, saii<!
iiitcllccla. Iii Itincrario ila dicit : > Qiiia actcrniim d |)racscii-

lissiniiim, i(l( iniics diiralioncs anihil ct /n//Y//, (jiiasi simul

cxislcns c.iriim cciitriim ct circiinifcrcntia. (jiiia simplicissiniiiin
ol maximiiin , idco totiini inlra omnia ct loliim cxlra oniiiia, ac
pcr hoc ost sphacra int''lli(,nbilis, ciiius ccnlriim cst iibiijuc et
circiimfcrontia nus([iiam ». .Nihil aiitom dubii rcliiuiiiii cxpositio
huiiis doclrinac, (|uani S. Doctor facil iii inodila (|iia(lam (|iiac-
stiono (lispiitala, a iiobis siio tcmporc piiblicanda , cx (iiia lan-
liim unam proposilionom transcribimiis: « Siciit divina incir-
cumscriptibilitas habel oniiiia loca sibi praosonlia , ct ipsa non
distciidiliir pcr illa, licot illa vcrc sinl distcnsa, sic diviiia ao-
tcrnitas habot sibi omnia tonipora pracsontia , ncc tamcn ipsa
succcdit cum illis, liccl illa vcre succcdaiit ». — l*liirirnae
obioctionos, (iiiac contia liaiic sontontiam licri solciit, optime
inter antiquos magistros solvit Hicliardiis , liic a. I. (|. I, ot
d. 41. a. 4. q. 2 ; (jui tanicii scntciitiam Scoti iion omnino im-
probabilem consot. Circa utriiisipio positionis fundamcnta pos-
sunt conferri Hada, contr. 30. a. 2, Macedo, coll. \). dill. i. ot
alii utriiisquc seiUontiao patroni.

III. Verba, quibus S. Doctor in priiicipio rcspoiisionis du-
plicem scnsum locutionis praesenter cognoscere distingiiit, ali-
qua explicationo indigero vidontur. Si praesenter ut adverbium
detcrminat ipsiim divinuni actum sciendi, omnes concedunt ,
eundem esso extra omncm mensuram temporis in simplicissimo
nunc aeternitatis, ita ut nec praeteritum nec futurum nec prae-
sens temporis el convenire possint. Si autem praesenter tra-
hitur ad omnia , tunc itorum duplcx sensus distingui potost:
vel ut notetur « praesentialitas cognitorum », ut est « disposi-
tio rei cognitae in sua natura » (hic ad 1. 2.); quasi res futu-
rae in mcnsura temporis non inter sc realitcr distcnt, sed sint
simul et pracscntes, quod manifeste est falsuni — vcl ipsa co-
gnita comparari possunt non ad nunc temporale , scd ad prae-
sentialitntem aeternitatis , quac sirnul est praesentialitas di-
vinae cognitionis ; et si in hoc sensu sumitur, subsistit duplex
illa opinio scholarum. Ita fcro Richard., d. 41. a. 4. q. 2.

IV. Quoad secundam quacstionem, utrum haec pracscn-
tialitas Deo sit ratio cognosccndi futura contingentia , non defue-
runt, ut supra in Scholio (hic q. \.) notavimus, qui nodum
difficultatum , quae sunt circa pracscicntiam divinam , ita solvi
posse putarent, inter quos numerantur etiam Salmanticonses.
Ipse S. Thoin. saepius istam rationem profert, quam Scotus
(liic q. unica, n. 9.) nititur evertere. Communius autem S. Tho-
mae sentontia alitcr explicatur, nempc quod ipse istam ratio-
nem noii a priori tanquam unicum ct proprium medium in quo
statuere volit, sed quod potius a posteriori, supposita iam
praescientia , inde sumat optima argumenta, ut manuducat ad
intelligcndum , praescientiiim Dci essc intuitivam. infnUibilem,
iminutabilem , ncc ipsam contingentiae reruin derogare. Hoc
inter alia insinuant ipsius verba (S. c. Gent. 1. c. 67. in princ.) :
« Ex his autem iam aliqualiter patere potest, quod contingen-
tium ab aoterno Dcus infallibilem scientiain habuit, nec tainen
contingentia esse desistunt ». — Et revcra, si scicntia Dei non
est, ut nostra, a rebus, sed potius ad res , isia praesentiali-
tas rerum, saltem sola, non potest esse propria ratio divinae
praescientiae.

V. Praotor iam citatos auctores: Alex. Hal. , S. p. 1. q. 23.
m. 4. a. 3. — B. Albert. , S. p. I. Ir. lo. q. GO. m. 4. partic.
3. _ Peir. a Tar. , I. Sent. d. 41. q. 4. a. 2. — Durand., I.
Scnt. d. 38. q. 3. n. II. seqq.

S. Bonav. — Tom. 1.

698

SENTENTI.VRUM l.IB. I.

DUBI\ CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. I.

In parte isla sunt dubitationes circa litteram,
et primo de hoc quod dicit Augustinus: Sciunt se
Pater et Filius invicem, sed isle nascendo, ille gi-
gnendo. Videtur enim male dicere, quia scire est
essentiale in divinis: ergo si scit nascendo, cum
nasci dicat proprietatem personalem , proprietas
personalis est ratio rei essentialis ', quod non est
sane neque vere dictum.

Respondeo: Aiiqui voluerunt dicere, quod scire
Dei, relatum ad creaturas, vel ita quod una persona
sciat se ipsam , est dictum essentialiter ; sed secun-
dum quod una persona scit aliam , dicit respectum
personae ad personam et est dictum notionaliter.
— Sed hoc non est convenienter dictum, quia, sicut
in praecedenlibiis habitum est ^, sapientia et sapere
essentialiter lantum dicitur.

Et propterea dicendum , quod ablalivus iile non
tantuni dicit causam sive rationem dicendi, sed ra-
tionem concomitantiae. (ierundia enim, sicut dicit
Priscianus ^ habent exponi per si , vel per dum^
vel per quia; et primo modo dicunt convenientiam,
secundo concomitantiam, et tertio causam.

D( B. II.

Item quaeritur de hoc quod flicit: Et omnia
quae sunt in eorum sapientia et in eorum essen-
tia, unusquisque eorum simul videt. Sed supra,
distinctione trigesiina sexta Mictuin est, quod crea-
turae sunt in Dei notitia, sed non in Dei essentia:
ergo est conlradictio.

Respondeo: Dicenduni est, quod in divina
scientia sunt scibiha, in divina vero essentia sunt
attributa, sicut potentia, sapientia et bonilas. Et Au-
gustinus vult dicere, quod Pater et Filius simul
vident omnia cognoscibiha, creata et creanda, et
omnia essentiae attributa. Unde littera legenda est
divisim : omnia quae sunt in eoriim scientia , ut
puta rreata, simul scit quilibet; similiter omnia
quae sunt in eorum essentia, ut puta attributa ,

simul sciunt sive scit quilibet. Et ideo non vuU di-
cere , quod creaturae sint in divina essentia \

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod scien-
tia Dei non est nisi de his quae sunt vel fuerunt
vel et^unt. Videtur enim hoc esse falsum, quia Deus
scit omne quod potest facere ; sed potest facere quod
nunquam fuit nec est nec erit: ergo scientia Dei
est de aiiquo, quod nunquam fuit vel est vel erit.
Et praeterea, est infmitorum, sicut vult Augustinus
undeciiuo de Civitate Dei ^, non tantum quae sunt
vel fuerunt vel erunt.

Respondeo: Dicendum, quod Magister loquitur
de scientia visionis, quae est illorum tantum, quo-
rum ab aeterno fuit praevisio; sed ipse obiicit de
scientia intelligentiae , quae nuUius connotat exi-
stentiam; quod patel. Intelhgit enim Deus omne
quod potest, et ita non recte currit obiectio \

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod non
potest incipere scire vel praescire elc. Videtur enim
male dicere, quia nihil scitur nisi verum^: ergo
antequ;mi sit verum, non scitur: ergo si aliquid
incipit esse verum , aliquid incipit a Deo sciri: ergo
Deiis potest incipere aliquid scire. — Item, creatio
est divina essentia, et tamen ratione connotati Deus
potest aliquid incipere creare: ergo similiter et ali-
quid scire.

Respondeo : Scire dnpliciter dicitur. Uno modo Distincti
scire hoc est quod habere cognilionem de aliquo;
et sic non connotat actualem existentiam cogniti, et
sic non potest Deus incipere aliquid scire, id est
alicuius cognitionem incipere habere. Alio modo
scire hoc est quod nosse aliquid esse verum, et hoc
tunc primo scitur esse verum, qnando incipit esse; et
sicut ^ incii)it Deus scire. sic et desinit praescire, non
ratione principalis significati, qnod est scientia, sed
ratione connotati, quod quidem est veritas rei scitae.

^ Ed. I .iddit vel qnid essentiale.

■2 Dist. :^2. a. I. q. 1. ad 2, et a. 2. q. 1. in corp.

3 Cfr. Libr. Vlll. (irammat. c. 9. et 13. — Pro Gerundia
multi codd. ciim ed. 1 Gerundim, et paulo inferius pro dicunt
perperam dicil. — De lioc dubio cfr. etiam Alex. Hal., S. p. 1.
q. 23. m. 4. a. 4. ad 2 ; Petr. a Tar. ct Richard. a Med. , hic
circa iit.

•• Cap. 1 , et ibid. in Comment. dub. 1.

5 Vide .\lex. Hal., S. p. 1. q. 23. m. 4. a. i. ad 3.

6 Cap. 10. n. 3.

■^ Huius dubii solutio invenitur etiani apud Petr. a Tar
Bichard. a Med. , hic circa iit.

* Cfr. supra pag. 690, nota 2.

^ Vat. cum pluribus codd. sic. Paulo ante pro primo cod.
X proijrie. — Plura de hoc dubio invcniuntur supra a. 1 . q. 3 ,
et a. 2. q. 2 ; apud B. .Mbert. , hic a. 6 ; apud S. Thom. , hic
q. 1. a. 2; apud Dionys. Carth. , hic q. 1.

DISIINCTK) XL

()<)!)

\)vn. V.

Ilciii (iu;i(M'iliir iU\ hoc (iiiod (licit: IWfc pof.rsf
novUer vd c.x lcinporr vi'Uc aliquid, ct lamcn po-
lcst vcllc qiiod niviujaani voLuit. Videliir eniiii hic
dicere diio coiilradiclorie opposila, (luoiiiam illiid
est novum , (|iio(l [)i'ius iioii riiil tfl inodo cst: ci-go
si posset velle qiiod prius uon voliiil, videtiir (piod
incipiat velle.

Kkspondko : Dicendiim , qiiod ciim dico, Dciim
^otio. velle lioc ', diio dico: et actum divinac! voliiiitatis,
et iillcrins ordinatioiicm ipsius clTcctiis ad illiim
actuui. Et priiniim (|iiidcin est neccssariiim ct scin-
per , ncc potest incipcre nec desinere. Voluntas
enim divina est seinper in actu suo, ita {iiiod ncc
potest illo carere nec aliiiin hahere; sed ordinatio
aliciiius elTectus ad illuin actuin est ordinatio rei
fulurae, (piae nondiim est, et ideo potest esse et noii
esse, et ordinari cl iion ordinari. Quando ergo di-
citur : Deus polest velle (piod nimqnam voliiit, ct
tamen non ex teinpore; intellectus est, quod eflectus
ille potnit ordinari ad divinum velle; ct (luoniam
ordinalio elTccliis est ordinatio rci rntnrae, ct (jnod
seinel est fiiturum seinper fuit fntuinm , et qiiod
seinel est '^ ordiiiatuin seinper fiiit ordinatum ad

illaiii. Quaiido crgo dicitiir. (piod Dciis [)oti'St velle
aliipiid , idciii cst diccrc . (piod ali(piid potiiit csse
nitiirum sivc haherc ordiiicm ad divinam volunta-
tcin , ipiod laiiicn iion hahcl Drdincm''; scd si ha-
hcnM, ah aelcriio hahnisscl. cl idco non incipit cx
tcmpore. Et id(;o (^xeiiiplniii M;i|^'istri honiiiii cst, si
velle Dci impoitit ordiiicm ;i(l voliliim m i;ilione
futuri; scd .^ccundum ipiod imporl;)! coiicoiiiil;iii-
tiain in r;ition(^ pracscnti.s, potcst Dciis ex tcmpore
vellc hoc esse, sive hoc ;q)|)rol);irc hodic. iion(pii;i*
incipiat ;ictus, .sed qui;i inci[)i;it connoUilum.

DiiH. VI.

Iteiii (piJieritur dc hoc (piod dicil, quod spc-
cialcm curam hahet de rationalihus; qiii;i videtur
esse contra illiid qiiod dicitur S;ipientiae sexto':
Aequalis esl illi cura de omnihus.

Respondko: Dicendum, (juod acqualiter iioii
priv;it ihi ordinem divinae distrihutioiiis. sed privat
acceptionem person;ie. lit omnihus distrihnit'' ihi
tantuin pro hominihus, taineii pro ina<,mis ct paivis,
panpcrihus et divitihus; ct sic est ci ;iequalitcr ciini
dc omiiihus, (piia ita vult s;ilulem j^aupcrnm, iit
divitiini.

DISTINCTIO XL.

Praedeslinalio * vero de bonis salularibus esl el de
homlnibus salvandis. Ut enim ait Augustinus in libro de
Praedestinatione Sanclorum ^ « praedestinatio est gra-
tiae praeparalio, quae sine praescientia esse non po-
tesl. Potest auteni sine praedeslinatione esse praescien-
tia. Praedestinalione quippe Deus ea praeseivit, quae
fuerat ipse faclurus ; sed praescivit Deus etiam quae
non esset ipse facturiis, id est omnia mala». Praede-
stinavit eos quos elegit, reliquos vero reprobavit, id
esl, ad niortem aeternam praescivit peccaturos.

Cap. I.

An aliguis praedeslinattls possit damnori ,
vel reprobus salvari.

Praedestinatorum nullus videlur posse dainn;u'i,
nec reproboruin aliquis posse salvari. Unde Augustinus Angusiiuus
in libro de Correplione et gratia ^ : « hi Apocalypsi *,
inquit, dicilur: Tene quod habes, ne alius accipiat co-
ronam tuani. Si alius non est accepturus, uisi iste per-

1 Vat. , post velle posita virgula , pro hoc substituit hk,
auctoritate quidtMTi plurinioruui codil,, at perperam, ut ex
subnexis clare inteiiigitur. Librarii, inss. transcribentes , etiam
hoc loco, ut saepe saepius accidit, hic pro hoc iegisse, valde
verisimile est.

2 Vat. fuit. — Praecedens et intellige : ergo etiam.

3 Cod. Z hic ct paulo ante ordinationem. Paulo inferius
pro exemplam ed. 1 dictum. Nostram lectionem veram esse,
patet ex integro textu Magistri , c. 2 : Non potest ergo noviter
vel ex temporo scire ve! praescire aliquid, sicut non potest
noviter vel ex tempore velle aliquid etc.

* Mulli codd. cum Vat. post non quia alterum subiiciunt
non, quod contextui repugnat nec non codicibus D F M Y et ed.
I. _ De lioc dubio iege Alex. Hal. , S. I. q. 25; B. Albert., hic
a. 7 ; Petr. a Tar. , hic circa !it.

5 Vers. 8, ubi Vuigata Aequaliter pi-o Aequnlis. Paulo
post pro aequaliter Vat. aeqanlitas.

6 Sive accipitur. Clr. supi'a d. 4. ((. I. Schoiion. — Mox
pro tamen Vat. tnm. — Hoc dubiuin soJvitur etiam a Petr. a
Tar. et a Richard. a Med., hic circa lil.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 In codd. C D li et ed. I d. XL. incipit cum sequente
capitulo : Praedestinatorum nullus videtur. Lt revera, secundum
distributionem capitulorum hae quinque j)ropositiones pertinent ad
ultimum capitulum distinctionis praecedontis. S. Bonavenlura
aulem, ut patet ex tlivisione textus, liic incipit distinctioncm XL.

2 Cap. 10. n. 19 ; sed ullinia verba ex Glossa ad liom. 8, 29.

3 Cap. 13. n. 39. In codd. et edd., excepta 9, intitulalur
liber de Correctione et gratia.

* Cap. 3, II.

700

SEXTENTIARUM LIB. 1.

(lideril, cerlus esl eleclormn mimeriis», id csl , iioii
potesl augeri vel mimii. — Ad lioc luilem oi)iiciunt
obiiciiur. quidain , nilentes probare, nmnerum eleclorum j)Osse
augcri et minui, sic: possel Deus non apponere gra-
tiam ([uibus apponil, el posset sublrahere quil)iis non
subtraliit; (jiiod si tieret ', ulique damnarenlur. Pos-
sent ergo damnari isti, qui tanien salvabunlur. Posset
itaque ininui electorum nunierus; ita etiam posset au-
geri , quia posset apponi gralia quibus non aj)i>onilur,
per quam salvarentur. Possenl ergo salvari , lial)ita
gralia, (jui lamen sinc ea danuiabmilur: posset ilaque
Responsio. augcri luimerus electorum. — Quibus respondemus ,
ex ea ralione dictum esse et verum esse, numerum
electorum non j^osse augeri vel minui, quia non potesl
iilrumquc siimd esse, scilicet, ut aliquis salvetur et
non sil j)raedestinalus, vel ut aliquis praedestinatus
sit el damnetur. Inlelligenlia eniin conditionis implicitae
veritalem facit in dictOj, et imjjossibilitatem in vero. Si
vero simpliciter inlelligatur, impossibililas iion admit-
titur, ut ciim dicitur: praedcstinatus potest vel non
])0lest damnari , et reprobus poiest salvari. In his enim
et huiusmodi loculionibus ex ratione dicti diiudicanda
est senlcntia dictionis. Alia namque fit intelligentia, si
fer coniunctionem haec accij)ianlur dicta, alque alia,
si per disiunctionem , ut supra ^ cum de praescienlia
agebatur, praetaxatum est. Si eiiim, cum dicis: prae-
deslinatus non j)olest damnari , intelligas ila: id est ,
non potest osse, ut praedestinatus sit el damnetur, ve-
rum dicis, quia coniunctim intelligis; falsum autein ,
si disiunctim , ut si intelligas, istum non posse dam-
nari , quem dico praedestinatum. Potuit cnim non esse
praedcslinatus, et ila d;unnarciur.

Yerumtamen adhuc inslant et secundmn coniun-

^ insiinL ctionem argumentando ila j)rocodunt. Non eniin, in-

(juiuiit, potest esse, ul aliquis j^racdestinatus sit et

damnetur. Utrumque istoriim siinul esse non j)otest ;

sed alterum horum non potest rron esse, scilicet, qnin

isle sit praedeslinalus: ab aeterno enim praedestinalus

est el non polest modo non esse j^raedestinatus. Cum

ergo imj^ossibile sit, simul utrumque esse , et imj)os-

sibile. sil, aiterum non esse , videlur, non posse atte-

rum esse, scilicet ul danmetur. Quod si est , ergo non

j)oIesl esse, ul non salvctur. — In huius quaeslionis

sohiiio. solutione mallein alios audirc quain docere. Dicimus

tamen , similem de praescientia j^osse moveri quaestio-

nem; idco^juc, tam hic qiiam ibi, iinam facimus re-

spon,sioncin dicentes, detcrininandum fore illud , cui

innititiir tola haec qwdcslU), i>ci\k'H impossihik est, al-

terim^ non esse , scilicet , (jiiin iste inodo sit praede-

stinalus; ab aeterno enim isle j^raedeslinatus est. Di-

Disiinguen- stinguendum eniin est, cum ail: iste non potesl modo

sensum com- non cssc j^racdcstinatus , vel non j)otesl niodo essc ,

Si^v/sum. "'qniii sil j)raedcslinatiis. Hoc cnim et coniunctim et

disiunctim inlelligi potest. Non enrm polesl csse, ut ab
aeterno sit praedestinatus et modo non sit praedesti-
natus, nec potest esse simul, ut sil praedestinatus et
non sit praedestinatus; sed tamen poluit esse ab ae-
terno, quod non csset jn-aedestinatus, et potuit ab ae-
terno non esse praedestinatus. Et sicut ab aeterno Deus
potuit eum non praedestinare, ita conceditur a qui- Goncedii
busdam, quod et modo potest Deus euin non praede- dam.
stinasse. Ab aeterno ergo potest Deus non praedesti-
nasse eum: ergo potest iste non fuisse praedestinatu^.
Si vero non fuisset praedestinalus , nec modo csset
praedestinatus : ergo potest modo non esse praedcsli-
natus. Ita et de praescientia et de praescitis dicunt;
quod in actionibus vel in operationibus Dei et homi-
nuin nullatenus concedunt. Ex quo eniin aliquid fa-
ctum est vel dictuin, non concedunt, quod possit 7ion
esse vel no7i fuisse , immo imj)ossibile est, non esse
vel non fuisse quod factum est vel dictum , referentes
possibililatem vel impossibilitatcm ad naturam rei
existentis. Cum vero de praescientia vel pi-aedestina-
tio7\e Dei agitur, j)ossibiIitas vel impossibilitas ad po-
lentiam Dei refertur, quae semper cadem fuit et esl*,
quia i)raedestinalio, praescientia, jjotentia unum in
Deo est.

C.\p. II.

Quid sit 1-eprobatio Dei, et in quibus consideretur,
et quis sit praedestinationis effectus.

»1(1

nii.

Cuinquc praedestinalio sil gratiae praeparatio, id
est divina clectio, qua elegit qnos voluit ante ^nundi
constitutionem , ut ait Apostoliis ^ ; reprobatio e con-
verso intelligenda est praescientia iniquitatis quorun-
dani et j^raeparatio damnationis eorundem. Sicut enim
praedestinationis effectus illa gratia esl, qua in jjrae-
senti iustificanuir atquc ad recle vivenduin el in bono
perseverandum adiuvamur, el illa qua in futuro beati-
flcanuu'; ita reprobatio Dei, qua ab aeterno non eligendo
quosdam reprobavit, secunduin duo consideratur, quo-
ruin alterum praescit et non praeparat, id est ini-
quilalem, allerum praescit cl praeparat , scilicet ae-
ternain poenam. Unde Augustinus ad Prosperum etAugusiini
Hilarium": «Haec, inquit, regula inconcusse tenenda
est , j)eccatores in peccatis praescitos csse , non prae-
paratos, pocnain aulem esse praeparatam ». « Pracpa-
ravit enim Deus , ut ait Augustinus in libro de Bono
perseveranliae', in j)raescienlia sua, quibus voluit bona
sua; et quibuscuinquc donat, j)roculdubio se donalu-
rum essc praescivit». « Pracj)aravit ctiam Dcus, ut
ait Fulgentius*, malis ignem aelernum, illis utiquc,
quos iuste praeparavit ad luenda suj)plicia; nec tamen

' lla iii codd. el cd. 1 (-'i in inarginoj ; iii aliis faceret.

2 Disl. XXXVlll. c. 2. — Paulo superius post dicta, atque
Vat. ot cdd. I, fi, 8, 9 omitiunt alin.

3 Vat. ot aiiao odd. onntra oodd. ct od. 1 addunt istormn.
* Cod. D addit et erit.

5 Ephos. I , i.

^ Non invonitur in citatis libris, sod in VI. Ilypognostioon

c. 6. Vido otiani Glossam ad Hom. S, 29. apud lAranum,

undo Magister |)luia quae scquuntur, nonnullis mutalis, de-
promsit.

^ Vel dc Dono pcrseverantiac, c. 17. n. il.

8 Libr. I. ad Monimum , c. 2.') ; socundum sensum, sod ad
vorbum in Glossa (ioc. cil.). In quo toxlu codd. B E anlo ad fa-
cienda peccata praemittunt eos. — Paulo inferius codd. A B D et
odd. 2, 3, 7, 8 (5 in margino) iniustitiam admittendam pro
iiisfitiam amittendam.

DIST. XL. DIVISIO TKXTCS.

7(11

d prae-
lauo ot
batio.

Bfrecliis
iogqiin.

Siciit crgo prdcdoslindtio Dci propric cs( pi':ic-
scicndn c( pr;icp:)i':)lio bcnclicioriim Dci , (piihiis ccr-
li.ssinic lib(>r;)iitni' (|uiciini(pic libcniiitui''; il:) rcprobalio
Dci csl pr;)cscicii(i;i iii:)li(i;)c iii (piil>iis(l;ini non linicn-
(lac cl pr:)cp;ir;)tio pociuic noii lci'n)iii:ni(l;ic. VA siciit
pravdetylitKilioiii^. ('//'('(ias (>st ijraliac apposilio , i(a re-
probationis ;iclci'ii;ic (pi()(i;iiii inodo c//ccIhs cssc vide-
tur obduratio. « Ncc ob(iiir:)t Dciis , iit :iil .Viiiiustinus
ad Sixdiin '^ iiiipcrticndo )i);)iili;)n) , scd ))()i) inipcr-
liciido gr:)ti;)iii, siciit iicc dii^iii siinl. niiiiius ciiini non

iinpcililiir iicc (lit^iii siinl ncc iiicrciilui' ; potiii^ iil iioii
iinpci'li:ilui', iioc (ii;:ni siinl, hoc incrciilur ». riidc .\po-
stolus " :iil : Ij/iiis ■ rit/l iniscrchir l)ci/s , cl ipicin call
indural ; tniscricordiain ;ippcii;iiis pi;ic(lcsliii;ilioiiciii ct
pi';iccipuc pi':ic(lcstiii;)tioiiis cllccMiin, id cst f,'i':ili:ic :ip
posilioncin , ()l>(iiii-;ilioiicii) vcro ^'i';iti:)c pri\;iti(>nciii.
« Noii ciiiiii, iit :)it Aii^Misliniis :id Siiiipii(-i;iiiiiiii \ in- AiigutiiDUf.
lclii^cnduin cst . (piod Dciis il:i iiidiircl , (pi:)si (picin-
(pniiii pccc;irc cof^;)!; simI t;)iiicii (piii)iis(l;iiii prcc;iloii-
hiis iiiiscric()i'(ii;iii) iuslilic;iiioiiis su:ic iion l:ii'Ki(ur, c(
ob Ikx; cos iii(iiii':irc dicilur, (pii:i iioii coriiin iniscrc-
lur, iion (pii;i iinpciiil, iil pccccnt. l-ioriiin :iiitciii noii
niiscrclur, (piiiiiis i.'r:ili:iin iion cssc |)r:)ciicii(i;iiii ;)c(pii-
t;ilc ()cciiitissiiii:i cl ;ii) iiuni:)iiis sciisiiius rcinoli.ssiina
iudic;)t»; «(pi;)iii noii apcrit, scd niir^itiir A|)ost()lus <li-
cens : 0 aUitudo divitiarum snpicntiac c,l scientiac J)ei » !

COMMENTAlllUS IN DLSTINCTIONEM XL.

De pfaodestinatione et reprobatiotie (]uantuiii ad causain activain.

Pyaedeslinalio vero de bonis salutaribiis etc.

DIVISIO TEXTUS.

Haec est terlia pars, iii qua agit Magister de
divina scientia contracla ad speciales effectns. Et
dividitnr haec pars in duas partes. In priina agitnr
de praedestinatione el re[)ix)batione (piantnin ad cau-
salitatein activam. In secunda inqniiitur. utrum lia-
beant causalitateni passivam, ntrnni videlicet sint ex
meritis nostris, infra disliiiclione proxima: Siautem
quaerimus meriium obdurationis etc.

Prima pars lialiet duas. In prima agit de prae-
destinatione; in secunda de reprobatione, ibi: Cum-
que praeilestinatio sit praeparatio gratiae etc.
Prima iteruin pars dividitur iii diuis. In prima agit
de praedeslinationis quidditate.: in secunda inquirit

(ie eius necessitate, ibi: Praedestinatorum autem
nullus videtur posse etc; in qua parle priino mo-
vel dubitationein et opponit, et deinde solvit, tertio
opponit contra responsionem, et nltimo soivit. Partes
manifeste apparent in littera.

Cumque praedestinalio sit gratiae praeparatio.
Haec est secunda pars distinctionis, in qua agit Ma-
gister de reprobatione, et hal)et haec pars dnas. In
prima ostendil, quid sit et quid connotet in quantum
praecognitio. In secunda vero ostendit, cuius est
causa, sive quis ' sit eius effectus, et hoc ibi: Et
sicut praedestinationis effectus est gratiae appo-
sitio etc.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad inteUigentiam praesentis distinclionis
principaliter quaeruntur.

Primo (iuaeiitiU' de praedestinatione.

tria

Secundo de eleclione.
Tertio de reprobatione.
Primus articulus dnos habel:

^ .\ugust. de Dono perscver. c. 14. n. 33.
2 Epist. 19i. c. 3. n. 14. 3 Roni. 9, 18.

^ Libr. 1. quaest. 2. n. 16; scd pluriniis ;i M;igistro omis-
sis. (Jllima vci-ba qmm non uperit etc. sumta suiit cx lipist.

modo citata ad Sixluin , c. 2. n. 3. — Locus s. Scripturae est
Rom. 1 1 . 33.

NOTAE AD COMMENTARIUM.
1 Cod. W melius qiiid.

702

SENTENTIARUM LIB. I.

Primo enim quaerilur de praedestiiiatione quan-
tum ad entitatem.

Secundo, quantum ad necessitatem.
De entitate autem duo quaeruntur.

Primo quaeritur, utrum praedeslinatio sit quid
aeternum , an temporale.

Secundo , quid sit praedestinatio secundum
rem.

ARTIGULUS I.

De praedestinatione quantum ad entitatem.

QUAESTIO I.

Utrum praedestinatio sit quid aeternum, an temporale.

Quod autem praedestinalio sit quid aeternum,
videtur:

1. Quia quod est ante mundi constitutionem
Fundamenta.est quid aetemum: praedestinatio esl huiusinodi ,

quia praedestinatio est eiectio, ad Ephesios primo ^ :
Elegit nos ante mundi constitutionem : ergo etc.

2. Item, « praedestinatio est praescientia bene-
ficiorum^»; sed quidquid Deus praescit, aeternahter
praescit: ergo cum oiimis praescientia sit aeterna,
et omnis praedestinatio est praescientia, omnis prae-
destinatio est aeterna.

V 3. Item, « praedestinatio est propositum mise-

rendi^»; sed propositum est quid proponentis prae-
cedens res, quae proponunlur : ergo cum sit propo-
situm Dei, et Deus aeternahter proponit, patet etc.

4. Itein, de ratione sui nominis praedestinatio
dicit praecessionem sive antecessionem , sed non nisi
praedestinantis ad praedestinalum ; sed praedestinans
est aeternus: ergo dicit ordinem et antecessionem
aeterni ad temporale. Sed antecessio illa est aeterna:
ergo etc.

Contha: 1. Praedeslinatio importat relationem
Adopposi-ad praedestinatum; sed omnis relatio ponit respe-
ctum veruin ^ vel in utroque extremorum , vel sal-
tem in ahero; sed praedeslinatio non potest vernm
respectum ponere in praedestinante : ergo ponil re-
spectum verum in praedestinato. Sed verus lespe-
ctus non fundatur iiisi supra quid crealum : ergo
praedestiiiatio dicil quid creatum et temporaie.

tam.

2. Item , praedestinatio importat actionem , et
omni actioni respondet passio^: cum ergo actio et
passio non sint in eodem, quia non est idem prae-
destinans el praedestinatus , necesse est, quod sit
in aiio. Sed aliud non est nisi quid temporale et
creatum: ergo praedestinatio importat quid tempo-
rale et creatum: ergo non est aeterna.

3. Itein, praedestinatio imporlat ordinem prae-
destinantis ad praedestinatum , aut ergo secundum
esse, quod habet in Deo, aut secundum esse, quod
habet in proprio genere. Non secundum esse, quod
habet in Deo , quia sic est Deus et non sequilur
Deum: ergo secundum esse, quod habet \n proprio
genere. Sed esse , quod habet in proprio genere, est
quid lemporale et creatum : ergo praedestinatio si-
militer: et sic etc.

4. Item, omnis actus divinus, qui noii refle-
ctitur supra essentiam vel personam, transit extra,
et omnis aclus transiens extra ex tempore dicitur
de Deo: cum ergo praedestinatio non transeal in
personam vel essentiam , sed extra , ergo est tem-
poralis.

0. Item, praedestinatio est praeparatio ® ; sed ni-
hil dicitur praeparari , antequam incipiat aliquid
fieri secundum principia intriiiseca — artifex enim
non dicitur praeparare domum ante ligna et lapides
sola cogitatione — ergo necesse est, quod ponatur
in re.

• Vers. 4 , ubi iii Vulg. post nos additur m ipso. — Plura
de hoc, quod praedestinatio sit electio, invcnies infra a. 3. q. 2.

2 Haec delinido est .Vuguslini , de Dono persev. c. 14. n.
3S. Cfr. (j. scq. in corp. — Cod. B voci beneficiormn adiun-
git Dei.

' Dcfinitio iiaec est etiani Augustini, dc Pracdcst. Sanctor.
c. 17. n. 34, ct fundatur in \crbis .Vpostoii ad i\omanos 9,
l-')-l8, ubi conciuditur : « lirgo cuius vult >Tiiscretur » , et ad

Eplies. 1 , o : Qui ()racdestinaA il nos... secundum proposituni
voluntatis suae. Cfr. q. seq. in corp.

* Id est realem, dc quo vidc supra d. 30. q. 3. — In
fine argumenti Vat. cum cod. cc omittit verba conclusionis:
ergo praedestinatio dicit quid creatum.

s Cfr. supra pag. 521, nota 2.

fi Respicitur dcfinitio pracdestinationis sumta ex libro Ful-
gcntii do Fidc ad Petrum , c. 35. n. 78. cfr. q. seq.

msT. \L. AHT. I. gi;,\i:sT. i.

HKi

prae-
uone.

llQgio.

■} op-

Irnm.

0 ^ctio.

coNci. rsio.

Pr(i('(lt'sf/ii((,li() csl aclcrna , rationc priiu-ipalis si-
l/iii/icaii cl anlcccssionis ad coiuiolaliini.

Ukspondko: DicciKliim. (|ii<)(l iii pracdesliiKUioiio
noii sniil iiisi duo, srilicet priiwipaic .sujnificatmn
(\i connotalKin. Priiicipale si(jni[icatuin csl diviiui
osstMitia, connotatiim vero cst civalnra, ul ^ralia
ct gloria et persona salvaiula '. Kl liaec diio iinpor-
lat praedestinalio cum ordine antecessionis iiiiiiis
ad alteriiiii ratioiie praepositionis.

Quoiiiain i^Mliir significalimi principalc est ae-
lerniiin, ita praedesliiialio est quid aeternum '^
liursus , (jiioniain iin[)()rtat aiiteccisioncm signiti-
cati ad connotatum, et illa antecessio est ab aeterno:
ideo praedestinalio est (|uid aelernuin et ab aeterno.
El coiicedendae sunt rationes ad hoc.

1. .Vd illud quod obiicitur de rclatione, dicen-
duin, qiiod res' sive relatio potest significari in
Deo dupliciler: vel respectu exislentis in actu , vel
respectu existentis in potentia , futiiri aliquando in
aclu ; et quando respectu existentis in actii, tunc
necesse est, quod respondeat verus respectus in
actu; quando vero respectu existentis in potentia,
sulficit quod respondeat in potentia, et talis iunda-
tur super ens in potentia; et ideo actu nihil ponit
nisi Deum.

"2. Ad illud qnod obiicitur de actione, dicen-
dum, quod est actio secundum rem , et est actio
secundum mocium\ Actioni secundum rem , quae
est principium efficiens aliquid, respondet passio dif-
ferens secundum rem, ut creationi-actioni creatio-
passio\ Actioni vero secundum modiiin non re-
spondet nisi passio secunduni modum differens ,
ut cognitioni-actioni ipsius Dei respondet ipsum co-

f/no.sci; et hoc (|iii(l('m realiler non esl aliiid , scd
seciindiim niodiim. QiKHiiaiii i^iliir pracdc.slinatio
iioii importat iiisi itiaccdi^nilionciii . sive activ(r sive
passive; ideo (;st (juid aeleriium et non (^sl aliiid
(piam Deiis.

;i. Ad illiid (piod obiicitiii' dt' ordinc , dicciidiim, Dniiiex
(liiod est ordo scciindiim nohilUatcm, el secundiim
durationcm" ; et ordo scciiiidiim nohilitatcni poiiil
extrema siinul, ordo vcio scciiiidiim duraiioiumi ,
eo ipsoquod ordoest, poiiil, extrema iion esse siinul;
et secundiim ratioiiem antcccdcndi ordo siniiil esl
cuni antecedcntc siv(! ciiiii pra(!ccdeiitc. similitcr
secimduin ratioiicm .suh.sc(piendi siiniil est ciim siib-
se^piente. Qnoniam ijjtitiir prae(h;sliiiatio importal
ordiiiem secundiim ritionem praccedcndi , id(!o ae-
lerna est. (piaiiivis sit r(;s[)cclu lenqioralis: (|iioniaiii
non est siiiinl ciiin illo. sed ;intecedil.

4. Ad illud ([iiod obiicitiir, ([uod [)raedestinatio
tran.sit extra; dicendiiiii. ([iiod tramire e.i:tra est Distinctio.
dupliciter: aut in aliqiiid quod est extra, aut in
aliqiiid (juod e.st intra, sed erit extra. Kt priino
modo connotat ahqiiid in actu et dicit quid lem[)o-
rale, ut creare et conservare; secundo modo non, iit
praedestinare '.

0. Ad illud quod obiicitur de praeparatione ,
qnod attenditur ** secundiiin [)rinci[)ia inlrinseca, iion
secundum causam efflcienlem ; dicendum, quod ([uae- Distinciio.
dam esl causa etliciens, quae o[)eratur secun(hiin
materiam praciacentem; et ista quidem , quia alio
indiget, non dicitur praeparare, quando soluin vull
et dis[)onit intus, sed quando materiam aptat exte-
rius. Quaedam est causa efficiens, quae nullo indiget
ad operanduin, sed statim, cum vult, operatur; et
in tali praeparare ^ non est aliud quam ilisponere et
proponere ; et talis est Deus , quia nullo alio a Se
indiget ad operandum.

SCHOLIOR

1. « Pr;iedestinarc est pracordinaic in fineni... Praedesti-
natio tria connoiat, scilicet ])raeordinatum, ct hoc est homo ; ct
rationom praeordinandi , ct haec est gratia ; et rationem finis ,
et haec ost gloria : et sic sunt tria , scilicet quod, et per quod,
et ad quod» (infra a. .3. q. 2. ad .3.). Praedeslinatio sccundum

Augustinum (de Dono persevcr. c. 1 4. n. 35.) est « pracscientia
et praeparatio beneficiorum Dei , quibus certissime liberantur ,
quicumquc libcrantur » ; secundum S. Thomam (S. I. q. 23.
a. I.) est « ralio transmissionis creaturae rationalis in finem
vitae aeternae » ; secundum Scolum (hic q. unica, n. 2.) est

1 Et quidem gratia ut mediuni per quod , gloria ut termi-
nus ad quem, peisona salvanda ut subiectum. Quod sequitur:
haec duo etc. refertur ad principale significatum ct con-
notatum.

2 Obiici posset de creatione, quae active sumta ctiam
quoad principaie signiflcatum est divina essentia, nec tamen
dicitur aeterna ; sed vide infra solut. ad 2^. ct 4 , et S. Thom. ,
liic q. I. a. 1. ad I.

3 Pro res cod. X (V in luarg.) respectus. Aliquanto infe-
rius post verus respectus Vat. cum cod. cc non bene omittit
m actu.

* Sciiicet intclligcndi. Haec distinctio actionis fundatur in
illa, qua actio dislinguilur in actioncm transeuntem e( imina-

nentem. Aclioni transeunti respondet passio in effectu , non vero
immanenti, ctiamsi respiciat reni cxternam, v. g. visioni rcspcctu
rei visae. Cfr. supra pag. 686, nota i.

5 Eodem modo loquendi utitur Alex. Hal., S. p. II. q. 6.
m. 2. a. -3.

^ Cfr. supra d. 20. a. 2. q. I. in corp.

~ Hoc magis explicatur supra solut. ad 2. et 3. — Paulo
ante pro connotat aliquid, quae lectio invenitur in codd. .\ T Y,
Vat. cum aliis codd. ct ed. I connotat alind.

8 Cod. 0 quae attenditur ; Val. cum cod. cc quod an-
teceditur.

^ Vat. cum cod. cc pro praeparare subslituit praepara-
tione.

704

SENTENTIARUM LIB. 1.

« ordo electionis per volunlatem divinam alicuius creatnrae in-
teliectualis vel rationalis ad gratiam et gloriani » . Cum his de-
flnitionibus convenit triplex descriptio praedestinationis, quae ex
S. Augustino infra q. 2. proponitur. Pro amplioro explicatione
servire i)otest quod a. 3. q. 2. ad 2. dicitur de dilTerentia inter
proposiium, electionem ci praedestimtionem , nec non hic dub.
7. de triplici causalitate, quae importatur in praedestinatione, et
III. Sent. d. I I. a. I. q. 1. 2. 3. de praedestinatione Christi.

Catholica de praedestinatione doctrina media via incedit
inter innumeros errores, ad extrema delapsos, dum alii prae-
destinationem distorquenl in porniciosissimum fnialismum , qui
liberum arbitrium bonorumque operum merita suffocat, alii
vero eandem sub specie humanae independentiae omnino eli-
minant, vel saltom ila infirmant, ut nimis derogetur gratuitis
Dei donis graiiae , perseverantiae finaiis et electionis. In hoc
aulem omnes calholici doctores conveniunt, infallibilem et im-
mutabilem esse electorum praedestinationem , sed ita , ut minime
libertatem laedat creaturarum ; item , ab aeterno praeparasse
Deum bona opera, « ut in illis ambulemus » (Eph. 2, lOj, sed
ita, ut « dona Dei sint etiam bona ipsius iustificali merita »
(Trident. sess. 6. can. 32.), cum « lanta sit (Dei) erga onmes
homines bonitas, ut eorum velit esse merita, quae sunt ipsius
dona» (ibid. c. 16.); denique, esse aeternam Dei intcr electos
et reprobos discretionem , sed ita , ut nemo adultus nisi ob
propriam culpam reprobetur, nemo autem nisi per divinam
misericordiam salvetur. — Si autem descenditur ad specialiores
quaestiones, praesertim ad eas quae dependent a modo, quo
voluntas creata cooperatur divinae gratiae, et in genere a de-

terminatione concursus divini ad actiones liberas creaturarum ,
difficultates et coniroversiae scholarum fere in immensum cre-
scunt, ita ut sapientes in nonnullis stent contra sapientes, et
ut sapientiores, propriam ignorantiam confitentes, cum Apostolo
(Rom. M, 33.) dicant: 0 altitudo divitiarum sapientiae et scien-
tiae Dei! quam incomprehensibitia sunt iudicia eius ! Vide
praeclara verba Seraphici infra d. 41. a. I. q. 2. in fine.

II. Praedestinationem esse aeternam non tantum quoad
ipsum actum praedestinantis , sed etiam ratione aeternae con-
notationis ad personam praedestinati , ad gratiam et ad gloriam
(cfr. hic dub. I), communiter docetur (cfr. Alex. Hal. , S. p. I.
q, 28. m. I. a. I ; S. Thom., S. 1. q. 23. a. 2. ad 2.). — So-
lutio ad 2. fundatur in hoc, quod differt actio secundum rem,
quae est principium efpciens aliquid, id est, quae transit in
materiam extraneam, et actio secundum 7nodnm intelligendi, non
transiens extra subiectum, ut est in Deo actus cognoscendi
crcaturam. Huic non respondet in creatura nisi passio secun-
dum modum , quia creatura praecise ut cognita tantum deno-
minationem, non aliquid reale ab exlrinseco recipit (cfr. S.
Thom., hic q. I. a. 1. ad I. ). — Notabilis est etiam solut. ad
5, de quo conferri potest Alox. Hal., loc. cit. a. 3 ; S. Thom.,
hic q. 2. a. I. ad 2 ; Richard. a Med. , hic a. I. q. 2. ad 2.

III. Praeter auctores iam citatos: B. Albert., hic a. 2. 5;
S. p. I. tr. 16. q. 63. m. 1. q. incid. I. — Petr. a Tar. , hic
q. 1. a. 1. quaestiunc. 1, et a. 3. — Richard. a Med. , Iiic a. I.
q. 2. — ^Egid. R., de liac et seq. q. hic 1. princ. q. I. a. 1. 2.
— Durand. , de hac et seq. q. hic q. I. — Dionys. Carth. ,
hic q. 1. — Biel , de hac et seqq. qq. hic q. unica.

QUAESTIO II.

Uirum praedestinatio sit Dei scieniia, an voluntas.

Ai opposi-
tura.

Secundo quaeritur , quid sit praedestinatio ,
utrum scilicet Dei scientia, vel voluntas. Et suppo-
sito, qiiod dicat aliquid, quod sit in utroque genere,
— est enim , sicut dicit Augustinus \ praescientia
beneficiorum , et propositum miserendi — quaeri-
tur , quod istorum imporlet priiicipalius et per rao-
dum complementi. Et quod importet scientiam , vi-
detur :

1. Quia compositum trahit significatum a com-
ponentibus; sed destinatio , cum dicatur et missio
et ordinatio, in ratione praedestinationis accipitur ut
ordinatio — nam, sicut dicit Augustinus % praede-
stinare idem est quod praeordinare — sed artifex
licet volens et sciens praeordinet, non tamen ordi-
nat in quantum volens , sed in quantum sciens :
ergo etc.

2. Item , scientia non dividitur secundum ratio-
nem accipiendi in virtutes vel in ea quae sunt

voluntitis, sed in ea quae sunt cognitionis: sed nos
dividimus divinam scientiam in praedestinationem et
reprobationem: ergo praedestinatio, secundum quod
huiusmodi, ad scientiam spectat. \

Contra: 1. Praedestinatio est causa gratiae etFundamit.
gloriae^; sed gratia et gloria immediate sunt a vo-
luntate: ergo praedestinatio de se dicit quid in ge-
nere voluntatis. Si dicas , quod ex vi nominis non
importat illam causalitatem; contra: esto, quod Deus
praesciret, aliquem habiturum gratiam et gloriam
ahunde quam ab ipso , non diceretur praedestinare :
ergo de se dicit causalitatem.

2. Item, pi\aedes(inatio importat scientiam et
vobintatem; sed quoties haec duo in ahquo impor-
tantur, voluntas se habet per modum consequentis
et addentis ad scientiam ^ ; sed tjuod consequitur et
addil, se habet per modum differentiae et comple-
menli, et a tah est res denominanda: videlur ergo,

^ Vide supra ([. praeced. fundam. 2. ot 3, et hic in corp.
(juaest. — Paulo ante verbis utroque gencre significantur scioii-
lia et voluntas.

2 Libr. VI. Hypognost. (Augustini nomini quondam addict.)
c. 2 : « Praedestinatio quippe a praevidendo ot praeveniendo \ ol
praeordinando futuium aliquid dicitur». Sub hoc rospectu in
libro dc Dono persev. c. 17. n. i\. ait : Namque in sua quae falli
n)utarique non potest pracscientia, opera sua futura disponere,

id omnino nec aliud quidquam est praedestinaro, — Paulo su-
pcrius pi'0 significatum cod. K cum od. I bene significalionem.

3 Sic sumta, praedestinatio communiter definitur praepara-
tio gratiae in praesenti et gloriae in futuro. Cfr. hic lit. Magi-
stri, c. 2.

^ Voluntas enim, quia ost apjiotitus rationalis, praesuppo-
nit et sequitur rationem et sciontiam, Hinc est, quod relate ad
scientiam se habet per modum complentis et specificantis, ad-

insT. \i.. \\\\\ I. (^i;\i:sr. ii.

705

qiiod ('oniph^lins iinportot voliinlatiMn , <'t ila (|iio(l

inalt' siliicl Ma^Mstcr,

CON CLUSK».

Pracdcslhiatio, (iiiae csl cau.sa (jraliac cf. gloriac,
imporlat et .fcumtiani ct potcntiam. ct volunla-
lem , mlprincipalim cal in genc.rc rolunlatis.

RKSpoNnico: Dicenduin , (piod cnni pracdcslina-
tio si|j;nilic(U divinain cssciitiain iil caiisani ^fratiac et
irloriac, cl lioc sccnndnm ordinalain distriliiilioncin
gratiac ct gloriac. (|nanlnni cst dc sc. iion tantnin

iichmo I. iniportat scicnliani , scd cliain volunlalcni H polcn-
tiani. Scd (]U()niain causalitas gratiae et gloriae atlri-
buitur iirojirie voluntati nt cllicienti, sed scienliac
ut disponenli. et polcntiac ut exse^pienti : idiM), etsi
praedi^slinatio importel illa tria, tamen princi|)alins

nciusio -2. esl in genere mlunlalis. Kt ideo ab Augustino deli-
nitur [)raedestinatio per illa tria : primo per illud
quod respicit potcntiani, in libro de Fide ad Pe-
trum ' : « Praed(;stinatio est gratuitae donationis prac-
paratio » ; sccundo [)cr illnd ([iiod respicit scientiam ,
in libro de IJono [icrseverantiae '"^ : « Praedestinatio (^st
praescientia beneficioruni Dei » ; tertio per illud quod

rcsjiicil i<oliinlalcin ct |iro[»riissiin('. iii libro dc l'rae-
dcsliiLilioiic Saiictoruin ': « lYaedcslmalio, iii(|iiil ibi,
est [)roposilinn miscrcndi ».

I. \(\ illiid crgo (jiiod obiicilnr . ([iiod dicii xiIiuk. o|>-

,. 11 1 11. |io»il<iriiiii.

ordiiiein : (liccndiim , ([iiod csl ordo (ln[)lc\ : iiniis, i><ii>i'i>
(li.spo.silio rcriim in iinivcr.so, cl liic a[»[)ro[)rialiir
scientiae; aliiis, ilireclio iti fincm , ct liic a|)[)ro[)ria-
tiir bonilati sivi; voliiiitali. cl lioc modo est {\\' ra-
tioiie |irac(lesrmalioni.s.

"1. \(\ illud ([iiod oliiicitiir. ([iiod cst [lars |)iac-
scientiae; dicendnm. i|iiod (|iicma(ltiiodmn lidcs ct
priidcntia siiiil in gciicrc ciuiniliovi.s , tamcn addiml
su[)ra cognilioiicm aliijiiid , ([iiod dislraliit in gciiiis
cirlulis, ([uod res[)icil volnntatcm; [icr liiiiic iiiodiim
ct in pro[)osilo c.st inlclligendnm. Kt ([iioniam .scii^n-
iia non lantiim a('ci[)ilnr pro .sivipl.ici nolitia , sed
etiam , ut lm|ueiiter. pro praclica , et boc inodosciemiapra-

clic.i

coin[)l(H'titur scientiam cum volimlate, el Magister
sic accipit generaliter; idco cniimerat praedcstinalio-
nein inter ea (|u;ie siiiit .scientiae. — Voliiernnt ta,- Aiionim «o-
men aliqui dicere, quou [)rmci[)alius esl m geiiere i'--"''"!'»-
scientiae , eo quod in ratione [iraedcstinationis c;idit
scientia iii recto. scd voliintas in obrK^iio; cst enim
praedestiii;itio scieiitia l>cneplaciti. IJterque modus
dicendi satis est prob;ibilis, sed priinus magis.

SCHOLION.

I. Oinnes doclores tatholici doccnt, in praedestinatione in-
cludi tum actum divini intcliectus, tum actuii) voluntatis ; sed
inter eosdem contro^ertitur, quid in ipsa significetur principa-
lius. S. Thomas (S. 1. q. 23. a. I. 4.) iuxta sua principia
docet, cam formaliter consistcre in actu intellectus ut impe-
nmiis , qui supponit finem volitum et media clecta. Hanc sen-
tentiam ctiam S. Bonav. (,hic in (inc) iudicat esse satis proba-
bilem, eamque tenent Alex. Hal. (S. p. l. q. 28. m. I. a. 2.),
B. Albert., Petr. a Tar., Richard. a Med., Durand. aiiique. At-
tamen S. Bonav. ut probabiliorem i-eputat n)odum dicendi ,
quod eadon consistat potius in actu votuntotLs , quo Deus iliuin
ordinem, ab intellectu propositum, appi-obat et exsequi propo-
nit, ita ut directio in finem approprietur voluntati (hic ad 1.).
Haec est etiam sententia Scoli (hic q. unica, n. 2.) cum sua
schola et non paucis aliis. P. Trigosus (q. 18. a. 2. dub. 4.),
sulTragante P. Marco a Baudunio (Paradis. theolog. tom. I. q. 23.
a. 2.), utcamque sentenliam hoc modo conciliare vult : Praede-
stinatio completive consistit in actu voluntatis, sicut ipse S.
Bonav. (arg. 2. in fundam.) dicit, (juod « completius importet

voluntatem » ; sed es.se ntialiter in actu intelleclus, cuni aclus
voluntatis, quo Deus diligit et eligit, etiam in via S. Bona\en-
turae noii sit fornialitcr j)m('(/('.«^ma^/o, sed praesupponatui' ad
illam, ut patet ex ipsius verbis (hic a. 3. q. 2. ad 2. 3.). iNo-
bis autem videtur hic occurrerc oadem qualiscumque dilTe-
rentia inter duos Ss. Doctores , quam observavimus supra
d. I. a. 2. q. I , Scholion, quoad conceptum b(\ititudinis. —
De doctrina, quae tribuit causalitatem «proprie voluntati ut ef-
flcienti , sed scientiae ut disponenti, et /)o^^wto« ut exsequenti,
cfr. infra d. 4-5. a. 2. q. I. (praecipuc ad 3.) et q. 2. — In
solut. ad 2, ut explicetur, quomodo additio f>u\)or cognitiotiem
distrahit praedestinationem ex gencre intellectus in genus volun-
talls, duplex exemplum affertnr : primmn de ^rf^ (cfr. Ili. Sent.
d. 23. q. I. 2.), sccundum de prudentia (ibid. d. 33. q. 3.).

III. Alex. Hal. , S. p. I. q. 28. m. 1. a. 2. — Scot. , hic
q. unica. — S. Thom., hic q. I. a. 2 ; S. I. q. 23. a. I. —
B. Albert. , hic a. I. — Petr. a Tar. , hic q. I. a. I. quai^siiunc.
2. — Richard. a Med., hic a. I. ((. I. — Dionys. Caith.. Iiic
q. I. iii princip.

dens scilicet efficaciam respectu eorum, quae per scieniiam sim-
pliciler erant cognita. — Paulo ante pi'o quoties codd. A V
quotiescumque . — Ultimis Iiuius argumcnti verbis quod male
situet Magister indicatui', Magistrum quaestionem de praede-
stinatione perperam posuissc in tractatu de scientia Dei, cum
iuxta hoc argumentum pertincat ad tractatum de voluntate.
Pro situet cod. T insinuet.
1 Cap. 33. n. 78.

S. Bonav. — Tom. I.

- Nimc de Dono perseverantiae nuncupato, c. 17. n. il ,
ubi est haec definitio secundum sonsum. Ipsa verba .\ugustini
exhibentur hic in lit. Magistri, c. 2.

3 Cap. 17. n. 34, ubi sententia ciUita. si \erba spectas,
non quidem invenitur, sed facile erui potest ex vcrbis, quae
ibi leguntur : Electi sunt itaque ante mundi constitulionem...
illa scilicet vocatione sccundum propositimi. Cfr. etiam lihr. VI.
Hypognost. c. 6. seq.

706

SENTENTIARUM LIB. I.

ARTJCULUS 11.

De praedestinatione quantum ad necessitatem.

Secundo quantum ad hunc primum arliculum
quaeritur de necessitate praedestinationis. Et circa
hoc quaeruntur duo.

Primo quaeritur . utrum inferat necessitatem
salutis libero arbitrio.

Secundo. utrum inferat certitudinem in eventu.

QUAESTIO l.

Utrum praedesfinatio inferat salutis necessitatem.

liim.

Quod autem inferat necessitatern, ostendilnr sic.

1. Omiiis causa. quae necessaria est in se et
Ad opposi- necessario ponit etTectum , i.nfert simpliciter necessi-

tatem effectui : sed praedestinatio respectu salutis est
huiusmodi : ergo etc. Minor patet. Praedestinatio
enim, cuin sit Deus in se, dicit quid necessarium:
el iteruin, necessario infert effectum, quia necessario
sequitur : si est praedestinatus , salvabitur: ergo etc.

2. Ilem, omnis causa, quae nulio modo potest
cassari, necessitatem ponit circa productionem effe-
ctus — nam causa dicitur cassari, cum nullum ponit
efTectum — sed praedestinatio nullo modo potest
cassari : ergo praedestinatio ponit necessitatem.

3. Item, quotiescumque duae causae concurrunt
ad aliquem effectum , quas impossibile est discor-
dare , si una est immutabilis, necesse est, alteram
esse immutabilem , et effectum per consequens. Haec
manifesta est per se: nam si altera est mutabilis,
reliqua exislente immutabili, possibile est, eas dis-
cordare. Sed impossibile est , quod praedestinatio et
liberum arbitrium discordent: ergo cum praedesti-
natio sit causa immutabilis , necesse est, quod libe-
rum arbitrium sit immulabile; et si hoc, cum to-
tum sit immutabile . restat ergo , quod necessita-
tem imponat praedestinatio libero arbitrio et saluti.

4. Item , videtur , quod praedestinatus nuUo
modo possil damnari , et si hoc , tunc necessario
salvatur ; et ostenditur hac ratione : ista duo con-
vertuntur esse praescitum et damnari, esse prae-
destinatum et salvari; sed pi"aedestinatus non po-
test esse praescitus : ergo non potest damnaii. Pro-
batio mediae. Quando aliqua duo sic se habent ,
quod impossibile est . unum alteri succedere , nec
possunt siinul inesse , si alterum inest, impossibile
est, reli(}uuin inesse; sed esse praedestinalmn et

esse praescitum sic se habent, quod impossibile est,
simul inesse eidem; impossibile est etiam, alterum
alteri succedere, scilicet quod homo primo sit praede-
stinatus et postea praescitus: ergo cum est praede-
stinatus, nullo modo potest esse praescitus: ergo etc.

0. Item, de omni quod aeterimm est, cum non
est, impossibile est esse, quia impossibile est, quod
non ens sit aeternum; sed praescitus si est, aeter-
naliter est praescitus: ergo illum qui non est prae-
scitus, impossibile est esse praescitum. Sed praede-
stinatus non est praescitus: ergo etc.

6. Item, de eo quod non est, idem est dicere,
hoc posse esse , et posse^ incipere esse; sed prae-
scitum est quid non ens respectu praedestinati : ergo
idem est dicere, praedestinatum posse esse praesci-
tum, quod posse incipere praesciri sive damnari.
Sed non potest incipere esse praescitus, ergo etc.

CoNTRA : 1. Praedestinatio divina nullum facitFnndame
indigne salvari: ergo cum dignitas in salvando re-
spiciat meritum , et meritum liberum arbitrium .
ergo praedestinatio non tollit arbitrii libertatem, se-
cundum quod liberum arbitrium: ergo nec imponit
necessitatem.

2. Item, praedestinatio nihil aufert libero ar-
bitrio, sed tantum ponit in eo gratiam; sed gratia
nullam infert libero arbitrio necessitatem. ergo nec
praedestinatio : si nullam ei imponit necessitatem *,
ergo cum salus pendeat ex libero arbitrio, patet etc.

3. Item , si praedestinatio nnponit necessitatem,
ergo cum , omni casu contingente , necesse sit, eum
qui praedestinatus est, salvari. ergo frustra laborat
aliquis benefacere; quia, sive facint bonum sive ma-
lum , necesse est, eum salvari.

4. Item, nullus laiidatur in eo quod necessi-
tatis est, neque vituperatur ^ : si ergo necesse est,

' Miilti cocld. pcrpiTiim omiltunl scciindiirii posse.
- In Viil. ot ("od. cc dosuiii verbii si nullam ei imponit
necessildtem.

3 Clr. Arisiot., II. Klliic. c. o: l»roptcreii (virtules) noque fa-
cultiites ol potonliao sunl, quippo cum neque boni nequo maii
ob i(l dicamiir, quod absolulo agore possimus ; nequo laude-

DIST. XL. AUr. II. (,)IJ\j:ST. I.

7()7

prac.dcsliii.iluiii s;ilv;ii'i cl pnicsciluiii (l;uiiii;iri. ikmiuc
pr;u!(l«^sliii;ilus l;iu(l;iii(lus csl, si s;ilv;iliir, iic(|uc
praesciliis vilu|)ci';iii(liis, si (l;uiiu;ilur; (|U()(I est coii-
Ira sl;ituui <i[l()ii;ic cl pocii;u'.

CONC I. I' sio.

Pracdcslinalio nec rationc causalitntis' nec ratione
pracscicntiae infert necessitatcni sii>c rcspectu
salutis sirc respectn lihcri arbitrii.

Rkspondko: DicciKluiu, (|UO(l [)r;iC(lcstinatio ncc

onciusio. inlert ntvessitatcin saluti, nec infcrt nen^ssitalcin

libero arbitrio, (iiioniain pracdestinatio non est causa

salulis nisi inchitlciulo nierila, et ita salvando libe-

riiiu arbitriuin.

Ad inlellijfciiliam autcni obiectorum notaiidum,
quod prae(leslin;ili() diio imporl;it: et rationem prae-
scientiae et rationem caasae. In quanliim dicit ra-
Biiio cau- tionein causae , non necess;irio ponil e(Tectum, quia
non est causa per neccssitatem , ^t^A pcr volunl;item;
et iteruin, non est tota causa, scd cum alia c;iusa
contingente , scilicet cum libcro ;irbitrio. Et regnla
est, qiiod quotiescumipie effectus i)endet ex causa
necessaria et variabili — a riecessaria tanquam ab
universali, a variabili tanquam a particulari — de-
nominatur a variabili, quia denominatio est a causa
p;u'ticulari ' ; et effectus, qui dependet a causa
contingente, est contingens. — Praeter rationem
M fTze- causae importat^ rationem praescientiae ; et prae-

dentiae.

•desiiiia-
dun iiii-
llit.

Soltilif) o|)-
liotitonifn.

scinitia (piidciii tolum iiiclndit in ro^,'iiiliou(', (pii:i
lilicriiiii :irliili'ium cl ciiis c()()|icr;ilioiicm ct \cr(i-
bilil;itcm, cl lotiim. A7 praclcrca , noii csl riisi
veri, et eliain de vero coriliii^jcnle csl inrallibilis,
siciit siipr;i iii()iisli':itiiiii csl in ipi;icsti(>iic dr pr;ie-
.scieiili;i. '. Idco pi';ic(lcsliii;ilio infcrl s;iliilciii cl nun
potcsl cassiii iicc discoriLirc ;i lilicro ;irbitrio. Kl
(pii;i pr;ics('ienti;i iiiill;iiii imponil ii(;cc.ssil;ilciii con-
se(picntis, s('a\ soIiiiii consc^inentiac , similitcr nec
pra(^destinatio.

l. "2. 3. E\ lioc |):ilciit lri:i priiii;i ()bi(!ct;i de
iicccssii;itc infercndi , impossibiliLitc cassundi, im-
possibilitatc (lisconlati(li. Il;u!c eniiii omni:i dicunl
necessilitem conseipicnliae solum, ipiia insiml pr;ie-
(lcstin;ttioiii iioii pcr riitioncm cansalitatis , sed Noumium
praecognitionis , (pi;ic (!St concors , certa et infal-
libilis. (J(ni.cors , qiiia prae.scientia sive pnu-cognitio '
vera: (pii ciiim cognoscit vere cognoscit, rem prac-
senlein esse, sicut est. et futuram ita evenire, siciil
eveniet. Esl enini veritas ad;iequatro rei et intellc-
ctus •'. Est iteriim certa , quia independens. quia
nullo modo pendet ex praecognito. Non enim siv
cundum eius exigcntiam cognoscit, sed sccundum
exigentiam luiuinis et claritatis aeternae, in qiia
nuUa cadit dubietas, sed certitudo siimina ; et ideo
de omnibus aequaliler certa est. Est iterum infal-
libilis , qu()ni;iin est totuin posse praesciti circum-
plectens; et ideo in niillo potest falli nec circumve-
niri. — Et est exemplum Boelhii in libro de ('on-
solatione quinto"'. qiiodsi aliquis aspiceret dc loco

mur aut vitupereniur. Adde quod facultate praediti et potentes
natura sumus, boiii aiit maii, sieiit superius diximus, natura
miniirte erticimur.

' Hatio est, quia cffectus magis assimilntur eausae parti-
culari quam universali. Sic, ut exempium alTeramus Scholasti-
corum, liomo genitus magis assimilatur liomini gencranti (luam
soli, quia sol est universale geneians. Cfr. etiam supra d. 38.
a. 2. q. 2. in corp. circa finem, et d. 14. a. I. q. I. ad 6 ,
ubi similc de necessario et contingente habetur.

' Supple cum cod. H praedestinutio.

3 Dist. ,38. a. 2. q. 2; d. 39. a. I. q. 2. ad 3, et ibid. a.
2. q. 2. — De ultima iiroposit. eoij). cfr. supra d. 38. a.
2. q. i.

■* Cod. T cognitio.

=' Haec definitio veritatis communiter a Schoiasticis aut
.Vristoteli attribuebatur, aut cuidam Isaac, (jui scripsit librum
de Definitionibus. Si verba tantum spectas , definitio veritatis a
S. Doctore hic proposita neque in uno neque in altero occur-
rit, sed si ad senientiani intendis, illa definitio hubetur apud
utrumque. .\ris'oteIes multis locis di> v{;ritate ct falsitate oratio-
nis loquens docet, orationem esse veram, si enuntiet reni ,
sicuti est ; at falsam , si enuntiet rem , sicut non cst. Cfr. libr.
dc Praedicam. c. de Siibstantift ; I. Pcriherm. c. 7. (c. 9.) ;
iil. de Anima, text. 21. seqq. (c. 6.); et IV. Metaph. text. 27.
(111. c. 7.) nec non V. Metaph. text. 3i. (IV. c. 29.). In libro IX.
Metaph. text. 21. (VIII. c. 10.) autemait: « Quamobrem verum
dicit, qui divisum dividi et compositum componi pulat ; falsum
autem, qui contra quam res se habeanl , aut quando sunt aut
non siint ». Quod ad Isaac attinet, inspeximus .Monachii cod.
Bibl. reg. n. 8001, lal. , qui a fol. 131 vers. iisque ad fol. 134
vers. continet laudati Isaac librum de Definitionibus. In quo

libro hanc invenimus definitionem veritatis el falsilatis : « Veri-
tas est id quod est res ; secundum alios, veritas est sermo,
quem confirmat demonstratio vel sensibiliter vel intelleetualitcr ;
sermo autem iste sic est, ut definitio, quoniam est enuntiativa
naturae et essentiae rei ; similiter et sermo dicentis : veritas
quidem est enuntiativa naturae et essentiae veritatis, quanlum
id sibi quod est res, vere est, ct veritas non est nisi quod
est. ("al.sitas est quod non est res, et dicitur oralio, qua de ali-
quo dicitur eius contrarium. Verum esl afiirmatio rei de re,a
qua [non?] removetur vere ; falsum vero est eiiis contrarium;
rectum est quod impo.ssibile est removeii ». — Definitio veri-
tatis, a S. Doctore proposita, quoad verba magis eonvenit cum
illa deflnitione , quam Averrocs proponit iii libro « Deslructio
destructionum » , disp. m(>taph. 1. circa finem (dub. 22.j : « Ve-
ritas namque, iit declaratum est in sua declaratione (definitio-
ne), est aequare rem ad intellectum, scilicet quod reperiatur
in anima, sicut est extra animam » (ed. Venet. 1493.) — et
cum definitione .Vvicennae I. Metaph. c. 9, quae est : Veritas au-
teni... iiUelligitur dispositio diciionis \c\ inlellectus, qui .>*ignal
dispositionem in re exteriori, cum est ei aequalis. Cfr. etiam
,\.nselm. . libr. de V'eritate. — Paiiio post pro pendet plures
codd. ut X Z aa bb dependet ; deinde pro eixis e.vitjentiam Vat.
cum cod. cc eiiis (i. e. praecogniti; existentiam ; demum pro
el ideo de omnibus mulli codd. cum ed. I i)erperam et ideo
omnibus.

6 Prosa 6, ubi auctor de providenlia lo(|uens ait: « quod
porro ab rebus inflrmis constitiita quasi ab excelso rerum cacu-
mine cuncta prospiciat »... Et ibid. praescienliae immutabilita-
tem impugnanti respondet : Propositum te qiiidem tuum possc
deflectere, sed qiioniam et id te posse, et an facias, quove con-
vertas, praesens provideniiae veritas inluetur, divinam le prae-

708

SENTENTIARUM 1-IB. I.

eiiiineiiti circuiniacentein regionem , nbi est inulti-
tudo viarum , quas omnes simul et uno aspectu
videret, ainbnlans per locum illum, quamvis possit
per diversas vias ire , non tamen posset visum eius
latere, pro eo quod per nullam viam posset ire,
quain ille non videret. Si ergo inlelligatur unus
esse visus, qui posset omnes vias praevidere et toluin
posse euntis, nullo modo quis eum praevenientem '
circumvenire posset. Et talis est aspectus divinae
praescientiae, quia ab aelerno cognovit omne quod
potcramus cogitare vel uelle; et simul cum hoc
vidit . in quain partem nostra voluntas et operatio
inclinaretur. Et quia totum posse et velle et agere
complectitur , ideo non potest falli. Et quia praede-
Notandnm. sliuatio claudit praescientiam , hinc est, quod concor-
dat cum libero arbitrio, et non j)Otest discordare ,
et non potest m6'.«ir« ; et necrssario m/er^ salutem,
sed non necessario e/ficit^.

k. Ad illud quod quaeritur, utrum praedestinatus
possit damnari; dicendum, quod sic , sine distin-
ctione, quia quamvis haec possit distingui de re ,
vel dicto^: praedestinatum damnari est possibile ,
sicul haec: album possibile est esse nigrum; haec
tamen non est distinguenda secundum artem: prae-
destinatus potesl damnari, sicut nec haec: homo
albus potest esse niger. Non enim potest esse de
dicto, cum non sit dictum.

Propter quod intelligendum, quod ista habet^

praenotanda tres causas vedtatis : praedestiuatus potest damnari,

uitimormu sicut haec : praedestinatus potest esse praescitus: aut

"v' quia forma praedicati potest inesse subiecto cum

forma implicata, vel post formam implicatam, vel

sine forma implicata. Quocumque enim inodo prae-

dicatum possit inesse, iudicanda est locutio sim-

pliciter vera; et dico, qiiod in tertio sensu locutio

est vera^: praedestinatus potest esse praescitus.

Praedestinatus enim-polest non esse praedestinatus,

et necesse est, oinnem hominem esse praedestina-

tum, vel praescltum; et ideo sequitur, quod possit

esse praescitus. Et hoc quidem necessarium est

poni. Nam fides dicit et ratio, quod sequitur: si

est praedestinatiis . salvabitur. Rursus, fides dicit

et ratio, quod illum salvari est contingens; et qui
diceret contrarium et assereret, respuendus esset.
secundum omniuin iudicium certum. Et ite?'um,
ars dicit, quod si consequens est conlingens, im-
possibile est, antecedens esse necessarium, et hoc
supra probatum est per tres regulas"; et qui dice-
ret huius contrarium , totam arlem syllogisticam
destrueret, cuius virtus illalionis est. ut oppositum
consequentis non possit stare cum antecedente. Cer-
tuin est aulem, quod oppositum conlingentis stat
cum necessario '. istum ergo esse praedestinatum .
non est necessarium. Et est necessarium, vel con-
tingens , vel impossibile; et wm ^^i impossibile i\^t
necessarium : ergo est contingens ; et contingens
potest non esse: ergo iste qui est praedestinatus ,
potest non esse praedestinatus.

Et hoc quidem credo quod necesse sit poni ;
. hoc tamen difficile est inlelligi. Potest tainen sic
capi, si praesupponamus quatuor vera. Primum est,
quod praesens divinae aeternitalis circumpleclitur
omne tempus, idein et uniforme; et hoc dicit An-
selmus in libro de Concordia praescientiae et liberi
arbitrii ^ quod « sicut praesens tempus circumple-
ctitur omnem locum, et omne quod in loco est, ita
praesens aeternitatis omne tempus » . Et hoc neces-
sarium est poni , quamvis non possimus hoc plene
intelligere. Videmus enim , eius oppositum esse fal-
sum et impossibile: quia si hoc non esset, tunc
mutaretur praesens divinae aeternitatis. — Secun-
dum est illud, quod Deus uno et eodem cognoscit
omnia, ita quod est unica Dei cognitio, qua cogno-
scit hoc et qua cognoscit eius oppositum. Et hoc
supra" probatum est auctoritate et ratione, non
solum quantum ad illud per quod cognoscitur, sed
eliam quantum ad actum divinae cognitionis. —
Tertium est, quod cum dicimus, divinam cogni-
tionem vel voluntatem ordinari ad hoc cognosci-
bile et ad aliud, non ponitur ordo vel respectus
in Deo actu, sed solum ex parte rei creatae vel
cognitae ; et ille quidem , sicut praevisum est '", non
ponitur in actu, sed in habitu, nec de praesenti ,
sed de futuro. — Quartum est, quod futurum sub

Qnaloc
principia
i'rinrinm.

Secundoi

■

Terlium.

Ouartum

scicnliiiin non posse vitnre, siciiti pfuosentis oculi eflugerc non
possis intuiluni, quanivis te in varias actiones libera voluntate
coiivcrtcris... OKhne namque futurum divinus praecurrit intuitus
ct ad praesentiam propriae cognitionis retorquel ac revocat.
Cfr. et ibid. Metr. 2. — Paulo inferius pro Incum illiiin Vat.
cum cod. cc locuin suum.

' Intoliigc : visuni. — Pro prarvenientem sola Vat. prae-
videntem, et aliquanto infcrius inclinnntur pro inclinaretur.

2 Sive, ut aliis verbis utaumr, est neccssitas in consequendo,
sed non in efncicndo. Cfr. supra d. .38. a. 2. (|. 1.

3 Cfr. hic lit. Magistri, c. I , ubi dictuni distinguitur a vero,
et sensus coiiipositiis a sensu diviso.

' Ve! polius ; liabere i)otesl.

^ Pro faciliore huius loci inlelligcntia non inutile erit, pro-
positionem : Quocumque enim modo praedicatum possit inesse,
iwHcanda. est locutio simpliciter vrra, ut niaiorem syllogismi

accipere, et dein posl \i^vhi\ simpliciter vera , ut minorem haec
verba addere : sed in ista propositione forma praedicati subie-
cto non inesse potest nisi in teriio sensu i. e. sinr forma impli-
cata, el tunc conclusionem facere: ergo dico , quod in tertio etc.

6 Dist. 38. a. 2. q. 2. findam. 1-3. — Paulo anle looo
voculae supra in plurimis codd. faiso legitur sophisma.

^ Vide loc. cit. secundam et tertiam regulam. — Vat. cum
uno alterove cod. perperam non stat pro stat.

^ Quaest. 1 . c. '6: Quemadmodum praesens tempus conti-
net omnem locum et quae in quolibct loco sunt, ita aeterno
praesenli simul clauditur omne tempus et quac sunt in quoli-
bet tempore.

^ Dist. 39. a. I. q. I , ct (|. 3. ad i, nec non a. 2. q. 1,
et q. 3. ad uit. — Paulo supiMius post uno et eodem cod. Z
supplet respectu vel modo.

>o Dist. ,38. a. 2. q. 2 , et hic a. I. q. 1.

IMST. XL. \UT. II. gilM-ST. I.

70'.)

iMlionr riitiici. i|ii())l [toiiitiir stMiifl cssc Vi>niiii,
ponilnf S(Mii[KM' liiissc vtMMiiii, cl ([iiod |)oiiilMi' sc-
mt!i cssc ralsiiiii, (loiiiliir stMiiiicr riiisst! lalsiim; cl
idco ciim [loiiitiir pos.se essa, noii [loiiiliir iicc ynu-
tari iiec mcipcrc '.

Ilis [)racsu[)[)().silis lacilc csl iiilcllij^crc, qiiod

piiciuio. |)i'acdcsl,iiiatiis [lotcst (!ssc [)racscitiis, cl ([iiod Dciis
(liitMii [iracscivit [lotiiit pracdcsliiiassc. Constaiis eiiim
est, quod salus istiiis qiii pracsciliis est, poliiil ah
aeterno pracvidcri, ciiiii [lossil esse sivc ficri in
tein[)()re; ct si [lotiiil ah actiMiio ordinari ad divi-
nain cojjiiiilionein ct voliiiilal(Mii , [lolt^sl (^l iiiinc.
Eteiiim qiiia [iracscns totiim est, ct iiiliil Iransiit
in praoteritum, cl nihil factiim est, (jiiod sit ne-

* cessarium esse factum; liiiic cst. ([iiod sicut potest
cogilari, vere [)osse' ct noii pracdestinassc ah ae-
terno, ita ctiam. qiiod possit nunc, iii siio scilicel
nunc aeternitatis. iion |)racdcslinasse. Et hoc (Hcit
Magister in littcra. .Vctiis tamen aetcrnus divinae
cognilionis non potest cogitari iioii fuissc, sed ad
hoc futurum coiitingciis ordinatum noii csse*; et si
• hoc ponitur, iion [^onitur aliqua imitalio in actcrno
praesenti, quia null;i ponitiir siiccessio; nec [)onitur
nmtatio in cogmlioue , qiiia non ponilur in Deo alia
cogiiitio iiec iii ordiiie cx parte cognoscentis , quia
non [lonitur iii Deo alius ordo, nec in ordine ex
parte cogniti , quia ex parte illa non [)onilur nisi
futurum; et illud, cum non est, potest intelhgi esse,
et potest esse futiiriim sine mutatione *.

Et hoc totum clarius aperitiir. si vcniamus ad

flrmatur. significatioiiem honim vocal^iilorum pracscitus et
pracdestinatus. Pracdcstinatns enim et praescitus
diio sunt vocabula , et quanfnm ad principale si-

gnificatnni im()ortaiil divin;iin csscnli;iiii . (|ii;iiiliiiii
;id coniio/aliini iiii|i(>il;iiil hiliir;i coiitiiig(Miti;i. (^ii;iii-
tiim (Mgo ;id jirincipalr .significdluin idtMii siinl ,
(|ii;iiitiim vcro ;id coiinotalu.ni, ((iii;i suiil (•onliiig(Miti;i,
((inic noii (lc ni;c(;.ssitatc iiisiinl . |iolcst iiiiiim csse
;dttMuin '. (^iiia V(!ro connotala iioii lintiiiii siiiil
contingcntia, si;d i'li;iiii dr fiitnro, ((ii;i(' niliil fK)-
iimit ;ictii, |)Ossuiit non incssc cl inessc siiic miita-
tionc. (Iiim cniiii (loiiiinliir iiif.s.sr vimm dc liiliiro.
[)()iiiiiitiir siMiijitM- fiii.s.se, et ciim (joiiiintiir non esse ,
I)()niiiiliir iiiin([u;ini hii.ssi;, sitMil [);itct; cl Anscliiius"
dicit, si (lic;iliir, ;ili([iiid t^ssc hiliiniiii (W conlingcnti,
conslal ((iiod [lossihilc est, iion cssc nitiinmi; et si
fiituriim est. seuqier viMiim nhl, i[)siim esse fiitii-
riiiii. Et id(;o h;icc c.st vera siiic miiUitionc cl siiie
inccplione ; pniedcstinatiis potest esse praescitus.
Nulla enini rc|)ugnantia est nec ex parte significati
nec ex p:irtc connotati. ct hoc [latct, si resolv;inlur^
Seiisus ciiiin esl: iste est [)raed(;slin;itiis, id (;.sf, iste
est a Dco praecognifiis ct salvahitiir per D(;i gra-
tiam. Siinilitcr; islc cst pnicscitiis, sensus est: iste
est praerognitus et dainn;ihitur pcr .siiam ciilpam.
Constat enim , (juod iii divina cognitionc non est
diflferentia in se, sed solum in connotato. Ciim ergo
salvandus possit damnari, praedcstinatus potest esse
praescitus sine aliqua mutatione.

4, 5. (i. Ex hoc patent alia tria obiecta: nain
primum et nltinmm intclligitur in fonnis, quae
aliquid ponunt actu circa subieclum ; secunduin vero
de eo qiiod est ita aeternum , quod nihil temporale
connotat. Talia autem non sunl esse praescitum et
esse praedeslinatnm *. Et sic pafenf omiiia.

' Clr. dist. 38. ;t. 2. q. 2. ad duo ultima , ubi dupiex di-
slinguilur immutabile et aeternum, unum scil., quod converti-
tur cum ente necessaiio , et alterum , quod non convertitur cum
ente necessario, cum non sit aliquid actu, ut est fulunim
contingens.

^ Supple ; praedestinaro. — Pro posse Vat. potuisse. Par-
ticula et, quae Aerbtim posse seciiiilur, deest in ed. 1 et in
cod. T a secunda manu expuncta est. Paulo superius pro
transiit multi codd. cum ed. 1 transit. — Sententiam Magistri
vide liic, c. I.

^ Simui audi : potest cogitari. Cfr. supra d. 38. a. 2. q. 2.
in corp. — Paulo superius pru sed ad lioc nonnuiii codd. sci-
licet ad hoc et Vat. cum cod. cc vel ad hoc. Eadem Vat. paulo
inferius post et si lioc in textum inserit non; iierperam. Dein
post in aeterno cod. V omittil prnesenti, ([mo vox ct iii cod. T
primo defuit, sed posiea secundis curis adiecta est.

* Nempe , quia quod non est non mutatur, licel fiat; sup-
ponit onim mutatio existentiani. Vat. minus apte ad contex-
tum pauio suporius pro potesl esse fiiturim ponii non esse
futurum.

^ Id est, quia siinl ^. g. rciate ad hominem contingentia ,
non ost necesse, unum eorum determinate ex se illi convenire,
sed potest illi con^eniro vel unum vel altoriim. — Paulo anle
pro connotalum od. 1 connotata.

" Libr. de Concord. praesc. Dei cum lib. arb. q. I. c. 2:
Sicul non est idem rem esse albam et rem albam esse alljam ; li-
giiiim onim iion esl scmper noces-sitate album , quia aliqiiando,
priiisquam fioi'et album , potuit non fieri album ; et postquam
est album . potost fieri non album ; lignum vero ;.Ibum sem-
por necesse est essealbum, quia nec aiitoquam sil, nec post-
quam ost album, fieri potost, ul album simul sit non album...
Eodem modo ros aliqua, ut qiiaedam actio, non necessilato futura
est, quia priusquam sit, fieri polcst, ut non sit futura ; rem
vcro futuram nocesse est esse futuram, quoniam fuiurum ne-
quit osso simul non futiiruin. Cfr. ct ibid. c. 3. — Paulo anto
pro inesse vera ed. I esse vera.

' Intelligc : duao propositiones sequonies; vel lege cum Vat.
resolvatur (ed. 1 resolvitur), scil. illa proposilio.

8 De quo cfr. supra d. 38. a. 2. q. 2. ad iilt.

710

SENTKNTIARUM LIB. I.

SCHOLION.

I. Supposila distinctione inter necessitatem (ibsohitam sive
conseqnentis , et kypotheticam sive consequentiae \i'\ iliationis
(supra d. 38. a. 2. q. l.j, in liac quaoslione principaiiter agi-
lur de necessitate absoluta, sed in fine corp. etiam de neces-
sitate hypothetica. Insuper in solut. ad 4. tractatur spocialis
quaestio, quo sensu dici possit, quod praedcstinatus possil
damnari. — Manifestc haeretica et a Concilio Constantiensi, ap-
probante Marlino V. , condamnata est propositio ( prop. 27. ) Wi-
cleffi: « Omnia dc necessitatc absoluta cveniunt ».

II. Ut dogma catholicum melius inteliigatur, Seraphicus per
partes probat , quod nec ratio causalitatis , nec ratio scientiae ,
quae impiicantur in pracdestinatione, necessitatem libero arbi-
trio inferant, Nolum est, praetcr antiquos haereticos Cahinum
pluresque alios ila causalitatcm praedestinalionis cl efficaciam
graliae exaggcrasse, ut liberi arbitrii vera causalilas el contin-
gentia toUatnr , qu^isi illud a Deo moveatur, quin sc ipsum
moveai et dclermincl. Qui or'roi- perniciosissimus roprobatus ost
a Concilio Tridenlino Sess. 6. can. L Unde caiholici doctores
unanimilor docenl, actioncm causae priniac non oxcludorc ve-
iam et liberam cooperalionem causae secundao, nec molionem
sive efficaciam gratiae impedire, quod etiam voiunlas creata
se ipsam vcre moveal ct detcrminet. Sed acritor oliam inter
scholas catholicas dispnlalum esl de inodo el ratione illius coo-
perationis, praecipuc intor duas scholas celebres, in hac quac-
stiono ox adverso sibi opposilas. Schola onim, quae vocalur
Thomistarum, voram S. Augustini et S. Thomao docirinam
esse afiirm^u, quod divina volunlas sua causaiitato ab intrinseco
efficaci inferat consensuni libcrum voluntatis croatae, nedum
quoad subslantiam actus, sed otiam quoad modnm libertatis
(cfr. S. Thom., S. I. q. 19. a. 8, q. 8.3. a. 1. ad 3, q. 103. a.
4 ; S. c. Gent. III. c. 89 ; de Verit. q. 6. a. 3. ad 3.). In hac
sententia etiam cortitudo divinae praescientiae explicatur ex
ipsius volunlatis divinae dccretis efficacibus. .\ltora schola, ut
infallibilitatem et efficaciam decreti divini praedestinantis simul
cum indilTorentia liberi arbitrii explicet, utitur scienlia media,
qua praevidetur, quid voluntas factura sit de se, sed cum au-
xiiio gratiac praeoenientis, antecedenlor ad omne docretum di-
vinum absolulum ; et hac via propugnat concursum divinum
congruontem libertali ac motinnom indifferentem, quae non an-
lecedat determinationem voluntatis, sed ei sit simultanea vol, ut
aliqui videntur docore, potius eam consoquatur. — S. Bona-
ventura de causalitate divinae volunlatis hoc loco nihil dicit ,
quod non sit genoraliter receptum. Plura vidc infra d. 43. a. 2.
q. 1. 2 ; ot de motione divina II. Sent. d. 25. p. II. q. 4. 5;
d. 37. a. 1. q. 1 , d. 26. (j. 6, d. U. p. I. a. 3. q. I.

Sed quoad alteram rationcm, scil. praescientiae, manifeslum
est, praesertim cx solut. ad 1. 2. 3, S. Bonavonturam refundere cer-
titvdinem, quae est in praedostinatione, non ad causaiitatem in ea
implicatam, scd ad nobilitatem divinac sciontiao ; unde potius
ad praescientiam recurrit, ut ostendat concordiam praedeslina-
tionis cum libertate creaturarum ; immo ipsius verba hoc loco
videntur rationem causalitalis penitus excludere, cum dicat
« non per lationem causalilatis ». Sed S. Thom. (do Vcrit. q. 6.
a. 3. in corp.) quoad certitudinem praedestinationis videtur
aliter sentire, cum dicat: « Unde practer certitudinem praescien-

tiae ipse ordo praedestinationis habet infallibilom cerlitudinem,
nec tamen causa proxima salutis ordinatur ad eam necessario,
sed contingenter, scilicet liborum arbitrium » (cfr. S. 1. q. 23.
a. 7.). Putamus autem, S. Bonaventuram praccise in hoc non
disscntire a S. Tlioma , cum alibi (in quaostione seq. in corp.)
praeter cerlitudinom infallibilis scientiae referat ctiam certitu-
dincm inimutabilitatis, ox divina dispositione ot ordinalione or-
tam , quae includit voluntatis decretum; unde dicitur infra (d.
43. a. 2. q. 1. ad 2.): u voluntas facil de scientia dispositio-
nem ». Insuper eliam ipsam praescientiam Dei in causalitate
secundum S. Bonavonturam fundari, iam supra d. 39. a. I.
q. I, Scholion dictiuii est. Hanc autcm causalitatem ab ipso iion
in sensu solius causae efficiontis intolligi , etiam hic in solulione
ad I. 2. 3. satis manifestatur.

III. In solut. ad 4. subtiliter discutitur locutio : ulrum prao-
deslinatus possit damnari , ot plura profnnda ot notanda alTe-
runtur ad probandam viam S. Docloris, quao aliquatenus dif-
fert ab ea, quam alii magisui tcnoni. Distinguit enim duas
propositiones; modalom, in qua poiiitur significaluin dicti in
recto , ot talis osl forma propositionis : praod(>stinatus potest
damnari; ot modalom, in qua ponitur significntum in obliquo ,
p(M' ac^cusalivum et vcrbum iiifinitum, (pialis cst propositio :
possibilc cst, piaedostinahim damnari. Pioposilionom in hac
secunda forma debore distingui, cum communi .sententia af-
firmat etiam S('raphicus. Vel onim ista proposilio inlelligitur
dc dicto el in sensu romposito, et tunc ost falsa (ut : albuni
esso nigrum, est possibilo in sensu : haec propositio: album
cst iiigrum , est possibilis) ; \ cl de re et in sensu diviso (ut :
res nunc alba potesl fieri nigra). Distinctio do re el dicto , qua
in hac distinctione uiilur oliam Magistor, explicaiur a S. Thom.,
S. I. q. 14. a. 13. ad. 3. — Primam vero formam proposi-
tionis S. Bonav. sine distinctione tanquam veram admittil, dum
Magister (hic c. 1.), S. Thom. (S. 1. q. 23. a. 6. ad 3.), Scot.,
Ricliard. a Med., Durand. aliique etiam in hac forma adhibcnt
distinctionem sensus composili et divisi. Probat autem Seraphi-
cus suam assertionem , supponendo tripliccm sensum illius
propositionis (« habet tres causas veritalis »); ot haoc potost esse
vcra , si unus ox tribus sensibus est simpliciter verus. Intelligi
cnim potest subioclum praedestinatus vel « sub forma impli-
cata » i. e. reduplicalive , praedestinatus ut praedestinatus , et
sic est falsa; vcl « post formam implicatam », i. e. qui antea
fuit praedestinatus postea fit reprobus , et sic iterum est falsa ;
vel « sine forma implicata » i. e. absolute subiectum conside-
rando, et tunc praedicatum potest damnari recte dicitur de
subiecto , ut in sequenti et hic dub. 4. 5. probatur ; qiiod rleinde
quatuor profundis et valde notandis principiis aliqiiatenus ox-
plicatur. — Solut. ad 4. 6. iisdem fit principiis, quae adhibet
S. Thom., de Verit. q. 6. a. 3. ad 8.

IV. Alox. Hal., S. p. 1. q. 28. m. 4. per totum. — Scot., hic
q. unica; et Report. hic q. unica. — S. Thom., de hac et seq. q.
hic q. 3 ; S. I. q. 22. a. 4 , q. 23. a. 6 ; de Verit. q. 6. a. 3.
— B. .\lberl., hic a. 14. 15. 16; S. de hac et seq. q. p. I.
tr. IG. q. 63. m. 3. a. 2. — Petr. a Tar., Iiic q. 2. a. I. —
Richard. a Mod. , hic a. 2. q. 1.2. — .Egid. R., hic I. princ.
(]. 2. — Dionys. Carth., de hac et seq. q. hic q. 2.

DKST. XL. \\\l. II. QII\KST. II.

(,)LI\KSTI() II.

Utram praedestmalio pwial certitudiiiein iit ereiiiu.

Dentn

Secundo, supposito (piod praedostjn.iiio non
iiileral nec.essilateiu liltcro arhilrio. (piod non possit
aliter esse, (juaeiiliir. iitriiin [)onat certitiidiiicin in
eventu, sciiicet, iil niiiKpiam aliter eveniat, nisi
sicut Deus praedelinivit. Et quod sic , oslenditur:

1. Priino auctoritate loannis d(V,imo tertio ' :
Rgo scio, qiios elegerim; et secundae ad Timotlieum
secundo: Novit Deus, qui sunt eius: ergo si di-
vina cognitio est certa el inlallihilis, et lallereliir, si
non salvarentur illi ipios novit esse suos certitudi-
jialiler, ergo veruin est, quod sic evenit, sicut prae-
definivit Deiis, et sic etc.

*2. Item, primae loannis secundo': Ex nobis
exierwnt, sed ex nolns non erant. Ponit illud ergo
pro signo: quod illud est signum, quod homo iKrn
fuit eleclus, (piando non perseveravit in hono fina-
liter. Si ergo illiid signuin est rectum , certum est,
(piod oinnes praedeslinati et soli in gratia finaliler
perseverant; et si hoc certiim est, quod soli salvan-
tur et omnes : ergo certitudo est in eventii.

3. Item, Xugustinus in iihro de Bono perseve-
rantiae'': « Praedeslinatio est praescientia heneficio-
rum Dei, per quae certissime liherantur quicumque
liberantur ». Si igitnr liherantur cerlissime, patet
qiiod certitudo salnlis est respeclu persoiiarum , et
sic etc.

4. Item, Auguslinus in libro de Correctione et
gratia^: «Certus est numerus electorum. qui non
potest minui nec augeri >> : ergo videtur . qiiod cer-
tiludo sit in quoto nuinero.

0. Item, hoc videlur ratione , quia in domo
Patris sunt multae mansiones , sicut dicitiir loan-
nis deciino quarto"; aut ergo praevidit Dens , qui
debeant ihi hahitare, aut non. Constat quod prae-
vidit. qui debeant ibi esse: ergo si aliquis eoruin

tum.

(lesit, ali(jiia inansio vaciia reiiianehit. Sed hoc est
inconv(Miiens et indecens in civitati! siiperna: ergo
certuin est, quod qiiilihet j)raed(3stinatus locum suum
hahehit.

(). Item, numerus electorum w Deo [)raefinilus
est optiina et decentissima ratione et proportione
— si eniin oinnia lecil ordinati.ssime, multo fortius
supernam civitatem — sed oj)tiiiia pro[)ortio foedaliir
et [)erditur [)er augmentum et diminutionem : ergo
si iioii [lotest esse, ut sit ihi (hilectus ordinis et pro-
porlionis congriientis, certitiidinaliter tot salvahun-
tur, et non plures nec j^auciores quam''' Deus
praevidit.

Sed contra: I. (^iiod noii sit certitudo eventus •'Vd <>pposi-
(Iiiantum ad personas , videtur sic : Apocalypsis
lertio ' : Tene quod habes , ne alius accipiat coro-
nam tuam; Gregoriiis ihi: « Dum alius labitur, alius
in locum eius suhinducitiir »: ergo si uniis vindi-
cat sihi iocum alteriiis, non ita evenit, sicut Deiis
ordinavit, iinmo tota die fit transmutatio.

"■2. Item, super iiiud loh trigesimo quarto**:
Conteret multos , (iregorius ibideni: «Locum vitae,
ahis cadentii)us, alii sortinntiir ».

3. Item, quod iion sit ccrtitudo quanlum ad
numerum, videtur Lucae quinto^: Rumpebatur rete;
(jiossa : « Non tot intrant de Iiidaeis, quot sunt prae-
destinati»: ergo pauciores salvantur, quam sint prae-
destinati.

4. Itein, Deuteronomii primo'": Addat Deus ad
hunc numerum multa millia; (ilossa: « Ad imnc
nunierum j)raedefinituin in Dei praescientia , qui
novit , qui sunt eius»: ergo si Deus addit ad nu-
meruin praedefinitum , non est cerlitudo quantum
ad numerum saivandorum.

0. Item , quod quantum ad neutrum sit certi-

1 Vers. 18. — Soqiions textus est loc. cit. vcrs. 19, quem
textum Vulg. sic exliibci: Cognovit Dominus, qiii sunt eius.
— Circa flnem argumenti pro evenil Vat. cum aiiquibus mss.
eveniet.

2 Vers. 19 , ubi Vuigata prodierunt pro exierunt. — Vat.
post pro signo interiicit scilicet.

3 Nunc, ut iam supra dictum est, de Dono persever.
nuncupat., c. 14. n. 35 ; sicul de Correctione et gratia (ut legitur
in arg. seq.j nunc de Correptione etc. cfr. supra 699, col. 11.
nota 3.

'' Cap. 13. n. 39. Vide hic lit. Magistri, c. I. — In fine
argumenti pro quotd Vat. quodam. Adiectivum quotus idem
significat quod determinatus , sicut et appeliatio quota signifi-
cat quoddam determinatum, « quod quisque principi aut domino
in Iributum vel censum praestare tenetur ». Du Cange, Glossar.
mediae ot inflmao latin.

5 Vers. 2.

6 Pro quum Vat. quot.

^ Vors. 1 ! , ubi Vulgata ut nemo pro ne atius. — Toxtus
mox allatus ot CJrogorio adscriptiis, quoad sontontiam invonitur in
eius iibr. XXV. Moral. c. 8. n. 20, et c. 13. n. 31 ; sod verba
ipsa, ut citata sunt, habontur in Glossa ordinaria ad praeno-
tata vorba Apocalyps. . quaro ot Vat. pro Gregorius substituit
Glossa.

* Vors. 24. — Verba (irogorii habontur XXV. Moral. c. 8.
n. 19. ubi iii toxtu origiiiali itlis pro aliis.

" Vors. 6. — Glossae ordinariae toxtus integor liic est :
.Non lot intrant de ludaois, quot apiid Doum ad vitam orant
praoordiiiali.

1° Vors. II — Glossa ordinaria intogro sic : Ad fiu)u' nuine-
rum , deflnitum apud Doum. .\ovit (lui suiu oius, qui nunierai
mtiltitudinom stellarum.

712

SENTENTIARUM LIB. I.

tudo, videtiir. Inlelligamus A B C esse nuuierum
praedestinatorum, D E F numerum praescitoruni ;
tunc quaero: A ita bene potest damnari, sicut
et D, et e converso D ita ' salvari, sicut A: ergo
nulla est certitudo quantum ad personas. Rursus ,
A potest damnari, et tunc solum remanent duo,
et D salvari, et tunc erunt quatuor: ergo nulla est
certitudo quantum ad numerum.

6. Item, lioc ipsum ostenditur deducendo ad
inconveniens. Si enim certum est, qui et quot sal-
vabuntur, ita quod sic eveniet, et non aliter, quam-
vis possit aiiter ^ : ergo nullus praedestinatus damna-
bitur aliquo casu vel eventu, et nullus praescitus
salvabitur: ergo nuUus debet curare, utrum faciat
bene vel male , quia si praescitus est , quidquid
faciat, in fiiie damnabitur; si praedestinatus , quid-
quid faciat, in fine salvabitur; stultus est ergo, qui
non comedit et laetatur , et non habet bona in
oita sua ^.

CONCLUSIO.

Praedeslinatio a parte rei euenientis non habet
certitudinem in eventu , a parte Dei praeco-
gnoscentis et disponentis habet certitudinem
et infallibilitatis et immutabilitatis.

Rkspondeo: Dicendum, quod est dicere certitu-

Distinctio. (jinem a parte rei evenientis, et a parte Dei prae-

ordinantis \ Si loquamur de certitudine a parte rei,

"* cum haec dicatur contra contingentiam , sic dico,

conciusioi. quod non est maior cerlitudo in nuraero eiectorum,

quam sit in numero aliorum futurorum contingentium,

quia pendet eventus nostrae sahitis et damnationis

ex arlMtrii nostri hbertate. Si autem loquamur de

cerhtudine a parte Dei praecognoscentis , sic certus

conciusin2. est cventus sahitis '^ certitudine in f aUibilitatis, qum

divina praescientia non fahitnr, et ideo seiuper evenit,

conciusms. ut pracscivit. Certum etiam est certitudine immuta-

bilitatis , quia divina dispositio et ordinalio non

variatur, ut modo iinum eligat et modo ahmn, sed

qui semel electus est, semper fuit et erit, et non ahus.

Raliones ad primam partem inductae procedunl

.\d aigg. in (lc ccrfitudine eventus, non quaiitum ad necessita-

fundam.

tem , sed quantum ad infallibilitatem aeternae prae-
cognitionis , et quantum ad invariabilitalem aeternae
praeordinationis ^

1. 2. .Vd illud ergo quod obiicitur, quod alius ^oiutiow^
aherius locum accipit et coronam; dicendum, quod "*"'
locus aeternae mansionis et corona retributionis ali- , 1
cui debetur secundum reputationem iustitiae ' , Distinc-^
alicui secundum praedefinitionem praescientiae. Et
contingit, quod unus locus debetur alicui secundum
praesentem iustitiam, eo quod, illo cadente, alius
intrat, cui debetur secundum praede.fi nitionem ae-
ternam. Quando vero alicui debetur locus secundum
praedefinitionem aeternam, potest quidem cadere
et locum perdere, et alius, qui noii est praedesti-
natus, potest acquirere; sed tainen hoc nunquam
eveniet. Quia ergo praescitus iustus frequenter locum
aeternae mansionis perdit, quem alius paris ineriti
accjuirit; et nemo scit, utrum sit praescitus, vel
praedestinatus : ideo, quamvis sciat, se esse iustum,
timere debet, ne amittat locum. Et ad hunc ti-
morem hortatur beatus loannes in praedicta aucto-
ritate Apocalypsis. Et hic tinior bonus est omnibus, f^o'»"^
et praescitis et praedestinatis, quia humiliat et sol-
licitat. Econtra, certitudo de electione elevat in
tumorem et deprimit in torporem; ideo secundum
ordinatissimam dispensationem * hoc factum est, ut
nulli reveletur , an sit praedestinatus, nisi sit a Deo
confirmatus in bono, ut non possit elevari per su-
perbiam vel torpere per negligentiam. Patet ergo,
quod illa auctoritas non significat mutationem fieri
in praescientia , vel aliter evenire, quam Deus prae-
scivit, sed quod qui actualiter iustus est potest
locum, quo dignus est, perdere perdendo iustitiam,
et quod qui peccator est potest locum sibi indebi-
tum ® acquirere acquirendo iuslitiam; et hoc tota
die contingit. — Exemplum in veteri Testamento ma- Exempi
nifestum fuit de Saule et David in regno, cui sci-
licet Sauli recte potuit dici: Tene quod habes , id
est humilitatem et iustitiam, ne alius accipiat co-
ronam tuam, id est tibi debitam secundum stafura
praesentera , alii tamen debifam secundura disposi-
tionem aeternam "^. Exemplura etiam est iii coronis
quadragiiita Martyriim.

3. 4. Ad ilhid quod obiicitiir de diminutione

1 Cod. X post ita repetit beiie.

2 Vat. , omissis verbis quamvis possit aliter, post sequen-
tem voculiiin ergo interiicit cerium est, quod, quac accessio
nec in cd. 1 habetur ncc in codd. in omnibus fcrme codd. in-
veniuntur verba a Va(. suppressa quamvis possit aliter , sed
codd. perperam eis praefigunt ergo, excepto cod. T (in quo
a sccunda manu ergo cxpunctum est) nec non excepta ed. I ,
quos duns duccs nos stnnus sccuti. Cod. X , qui dc cetcro
convonit cum cetcris codd. , omittit ergo ante nullus praede-
slinatus.

3 Hespiciunlur verba Sap. 2, 6. seqq. ; Isai. 22, l3;Luc.
12, 10. — Pro non habcl cd. 1 non sumit.

•* Cod. W praedesiinantis. Mox post rei Vat. addit eve-
nientis. Dein pro dimtur codd. PQX (T in nvM^.) dividatur.

5 Vat. et cod. cc liic adiiciunt nostrae, et paulo inferius
posl ideo omitlunt semper.

s Ed. i praecognitionis ; Vat. praedestiuationis.

■^ Vat. cum cd. ! voci iastitiae praemittit praesentis. (]odd.
A 1 in iiac propositione bis aliter pro alicui. i^auio inferius pro
eo quod Vat. cum paucis codd. et quod.

* Vat. et nonnulli codd. dispositionem. Mox pro a Deo
pliircs mss. adeo.

9 Vat. cimi uno alteroque cod. debitum, quae lectio bene
explicoii potest. Paulo supcrius pro praescivit \al. praescit,
ed. I praesciverit.

10 Cfr. I. Kcg. c. lo. seq. — De excmplo quadraginta
.Martyrutn cfr. Urcviar. l\oman. die 10 Manii.

ilf

IMST. \l,. \\{\. II

7i:i

el an^Mnonlo, (licondnni. (piod lolnin rcrcnMKlniii csl
illud ;id sImIiiiii pr.icscnlis iiislili.ic. N.iiii illa (dossa:
« Non lol inlranl». inlclli^dliir lciiiporc iniiiiilivac
iil('('lcsia(\ (|iiia iniilli iiilralninl iii liMiijiorc linalis
lM'r<lesiae. SimiliUM' (jiiod diciliir, (|iiod Dnis iiiliUil
ad hunc numcrmn , iiiU^lli^j^ilnr iiislilicando |»liir(;s
et vocando ad rKlciii.

^). .\(l illiid (jiiod ohiicitiir. (|ii()(l possiinl csse
plures et pauciores ct alii, (juain siiil |)ra(^sciti :
ergo il)i nou est eerlitiido; (licenduiu, (piod non est
certiludo nocpsaitalis , est tainen certiludo infalli-
bilitalis. Qiiainvis eiiim possiul esse alii cl pliircs.
tameu nunijuam eriml; et si (^ssent, tunc ah aetcriio
praedestinati essenl : i(l(V) non potesl ihi ca(l(M'c ali-
qua nnitatio.

(). Ad illiid (piod ohiicitur. (luod si ita evenit.
tuuc frustra lahoral [)raescitus et i)raedeslinatus;
«ndum. diceudum, quod illud est ar^Mimcntum stultorum ',
\ quod ducit eos in torpoi-em et impielatis excusatioiiem.
Et ideo primo ostendendum est, eos stulte arguere,

mrcreiido a siniili , dicciido sic : Dciis pracordinavil, M-mn i
nlriim lii dchcas cras vivere, aii non : ad (piid ci'^'o
comcdis cl hihis '!" i)\\\ sic ar^,Micrcl cl lali ralioni
coiiscnlncl , arj^ucrclnr dcmciihac; simililci in pro-
[losito. — Secundo respoiidcliir cimlra arffnmilo: tii ».i(i«. i.
dicis, (piod Dciis [)ra(Mlcsfinal, cl c\r() dico, (jiiod Dcns
lau(piaiu iiistiis iiidex iiistc rcnmncrat. « Nulliim er^o
hoiiuin iiriMnuncralum. iiiilliim in.diim iifipiinitiiiir'»:
effjo nulliis lahor.il sinc h iiclii. iiiilliis lor[)cscit sine
damno. — Kl pro|)lcrca diccndnin. (|iiod pracdicUi nmo n.
ar<,'uincntalio ilrficii: procedil eiiim . ac si Deiis
pracMlestinarcl et ()racscircl iii omneiii eveutnm ; S(!d
non praede.stinal lioiiiincm .id s.iliitcm iiisi |)cr rne-
rita, nec reprohal , ut perveniat in damniilionem
sine mcritis. Kt idco non .soliim est nostra .salus ex
[)artc Dei, scd eliam ex parte nostra; et cum ip.se
velit, omncs salvos fieri''' et omnihus gratiam im-
pertiri , solum ex mjstra malitia vel negli|,'cntia vcnit
delectns nostrae salutis.

SCHOLION.

I. .Vdditiir liiUM- qiiaosfio, iie (jiiis o\ principiis antea sta-
bilitis (lerogare possit certitudini di^iiuie praedeitiiiutionis. Simul
in solutione ad 3. 4. n^solvitur aiia (luaeslio, utrum scil. nu-
merus praedostinatorum avgeri possit; et in soiutiono ad 6.
valide et triplici argumentaliono rolunditiir insipientia eorum,
qui doctrina liac ad im|)ietatis excusationem abutuntur.

II. Distinctionem certitudinis a parte rei evenientis . ol a
parte Dei praedestinantis etiam S. Tlioni. (S. I. q. 116. a. 3 ;
de Vorit. q. 6. a. 3. in fine corp. el alibi) adliibet. Haoc in genere

ab omnibus conoedilur, lico) do /y»/«o?U' corliiudinis a |)arte Dei
dissentiant. — Quod nemo, seclusa rovelaliono, m<o scire po-
test, se esse praedostinatiim, docetur a (Joncilio Trid. (Sess. 6.
c. 12.), ot a S. Dootore connrniatur inlra d. 41. a. I. q. 2. et
aiibi.

III. .\lo.\. Hal., S. p. I. q. 28. m. 2. a. i. — B. .Mborl.,
hic a. II. 12. — Petr. a Tar., hic q. 2. a. 2. 3. — Hichard.
a Med., hic a. 2. q. 3.

ARTICULUS 111.

De divina eleclione.

Consequenter quantum ad secundum^ articulum
quaeritur de divina electione. Et circa hoc quae-
runtur duo.

Prinio quaeritur, utrum electio sit in Deo ae-
ternaliter, vel ex tempore.

Secundo qnaeritur,quidsitelectio secundum rem.

1 Vat. omittit stiiltorum, et paulo inferius cum cod. cc
pro praeordinavit subslituit praedestinavit. Doinde post an
non cod. X intersorit si non.

2 Hoc axioma formatum vidotur ex dictis Boeth., IV. de
Consol. prosa I. ot 4 , sub cuius nomine circumferebatur. Cfr.
Auctoritates .\ristotelis etc. , quarum inm supr.i pag. 101, nota
0. mentionem lecimus. .Aliquanto supoiius pro contra arguendo
Vat. argumentando.

3 Episl. I. Tim. 2,4: Qui omnes homines vult salvos fieri
et ad agnitionem veritatis venire. — luv at hic afferre quod .Vugu-
stinus, do Dono porsover. c. 15. n. 38, onarrat de quodam mona-

S. Boiuic. — Tom. I.

cho : Fuit quidam in nostro monasterio, qui coiTipientibiis fratri-
bus, cur quaedam non faoienda facerot, et facienda non facerct,
respondobal : Qiaiiscumque nunc sim, talis ero, qualem me
Deus futurum esse praescivit. Qui profecto et verum dicebat,
et hoc vero non proficiebat in bonum, sed usque adeo profe-
cil in malum, ut, doserta monastorii societate , fleret canis re-
versus ad suum vomitum ; et tamen adhuc, quaiis .sit futurus,
incerlum est.

* Cum art. I. divisus sit in duos (pag. 701, col. II.), nos
inscripsimus, ut aliae edd., hic art. III.

714

SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO 1.

Utrum electio sil in Deo ab aelerno , an ex tempore.

Quod auteiii electio in Deo sil aelernaliter ,
ostenditur:

1. Prinio auctoritate Apostoli ad Ephesios pri-
Fundamenia.mo * : Elegit Dosaute 7nundi constitutionem , ut

essemus sancti et immaculati coram ipso.

2. Item , loannis decimo terlio ' : Ego scio, quos
elegerim; sed omnes elegerat temporaliter , qui erant
eius discipuli: ergo est alia electio in Deo quam
temporalis.

3. Item, quod electio sit in Deo, videtur per
rationem , quia omnis agens discrete et ordinate,
est agens per electionem ^ : sed Deus est huiusmodi:
ergo in Deo esl ponere electionem.

4. Item, quod a& aeterno videtur , quia omnis
dilectio, quae est speciahter aliquorum, non tantum
est dilectio, sed etiam electio*; sed praedestinatio
Dei non esl omnium hominum . sed solum salvan-
dorum , et praedestinalio non est sine dilectione,
ergo neque sine electione: sed illa ab aeterno: ergo
el ista.

Sed contra: 1. Damascenus "": « Eleclio non ca-
dit in Deum , quia divina natura non est possibilis
ad ignorantiam ».

2. Item, elig ere est alterum alteri praeoptare;
sed Deus vull omnes homines salvos fieri ^ : ergo
videtur , qiiod electio non sit in Deo.

3. Item, videtur quod solum sit in Deo tem-
poraliter — electio enim non essel, si homo perslitis-
set, ergo videtur, quod lapsus hominis faciat ad ele-
ctionem — sed temporale non facit ad esse aeterni ':
ergo electio non est aeterna, sed temporalis.

4. Item , electio est dissimiliter entium * ; sed
omnia in Deo aeternalitei' sunt unuin et similiter :
ergo electio est reium existentium in proprio ge-

Ad opposi-
turo.

nere. Sed in proprio genere non sunt nisi ex lem-
pore: ergo nec electio.

5. Item, electio est praeoptatio; sed Deus nihil
praeoptat alii quantum ad intensionem aflectus " :
ergo solum quanlum ad excellentiam effectus. Sed
effectum non est ponere nisi ex tempore: ergo etc.

6. Item, in plus est vocatio quam electio. Multi
enim sunt vocati, pauci vero el.ecti, Matthaei vige-
simo secundo^"; sed vocatio est temporalis: ergo vi-
detur similiter quod electio.

Quaeritur ergo, cum vocalio sit temporahs , QuaesUo

, . . cidens.

praedestinatto vero aeterna, unde hoc est, quod
electio et temporalis est et aeterna.

C 0 N C L U S 1 0.

Electio, sed non deliberativa , ab aeterno est in Deo,
cuius manifestatio est electio temporalis.

Respondeo : Dicendum , quod electio dicitur
dupliciter: uno modo, prout dicit dilectionem cum
discretione solum , alio modo, prout dicit dile-
clionem cum discretione praecedente et delibera-
tione et inquisitione. Et primo modo est in Deo,^o"c'""j
secundo modo " in creatura, in qua cadere potest
ignorantia: et hoc secundo modo loquitur Dama-
scenus.

2. Ad illud quod obiicitur , quod vohmtas Dei soiutio

' ^ posiiorn

et duectio est sme discretione; dicendum, quod est
voluntas antecedens et consequens: antecedens, qua Dupiei

' , Inntase

vult quantum m se est. consequens , qua vult cum lectio.
praescientia nostrae salutis; et prima quidem esl
omnium, secunda vero non '^ Secundum hunc mo-
dum est dileclio duplex: una, quae respicit volunta-

1 Vcrs. i, ubi Vulgata : Klcgit nos in ipso ; et infra pro
coram ipso (Anibros. in hunc locuni coram eo) Vulg. m con-
spectu cius.

2 Vcrs. 18. — Pro Itcm Val. sola substituit Conlra, ct tlcin
post ergo interiicit non ; perpcram, quia, hac lectione rccepla,
argumentatio Doctoris disturbatur et ad irritum redigilur.

3 Cfr. supra pag. 600, nota 2. Cfr. etiam Aristot., III. Elliic.
c. 2, cl. I. Magiioi'. .Moi iilium , c. 16. (c. 17.), ubi agitur dc
prohacresi (:i£pi ::poaipia£u)?) , quod vcrbum Graecum (Tipoai-
pECTts) iii antiquis versionibus Lalinis modo redditur vocc electio
(sic loc. cit. Ethic), modo \oce proposifum (sic loc. cil. Magn.
.Moral.) ; in ed. recentiore Paris. ( Firmin-Didot) verbum ^ipoai-
peai? constantcr vertitur consilium.

* Dc quo vide supia d. 10. dub. I.

•'' Libr. II. de Fide ortliod. c. 22 : In Deo volendi quidem
aclum dicimus, non autem electionem proprie (xuptw?) sumlam.
Deus quippc iion deliberat. «pua ignoranlis est consilium inire.

^ Epist. I. Tim. 2,4: Qui homines vult ctc. Quoad maiorem
hiiius argumenti commemoramus verba Aristot., III. Ethic. c. 2 :
« .Nam clcclio cum ratione et cogitatione est ; qiiod el nomen
ipsum (::poaipeat;) significarc videtur, quasi e quibusdam pro-
positis unum aliquod legatur i. e. capiatur ». Cfr. etiam
Damasc. , II. de Fide orthod. c. 22.

" Vat. cum paucis mss. aeternum.

^ Quod et August. innuit de Divcrs. Qq. ad Simplic. 1. (j. 2.
n. 4 : Quomodo est enim iusta aut qualiscumque omnino elcctio,
ubi nulla distantia est? Et ibid. n. 6: Nemo cnim eligitur nisi
iam distans ab illo qui reiicilur.

"^ Sive, ut aliis verbis utamur: scd Deus quanlum ad
intcnsionem alTectus aequaliler se habel erga omnes homines.

10 Vcrs. 14.

1' Ed. I interiicit esl solum.

'- l'lura de hac distinctionc voluntatis invenics infra. d. 46.
(j. I. in corp.

DIST. \L. AUT. lil. giAKST. I.

71-)

1 \t)\ i'lr

Itrant di-
|o et pli>-

diviria
liainnnn .

leni anU-vodmtem , el h;u' (liii^^nt oiimos; (!sl (^l:ili;i,
i\\\m i'('S[)i('il ronsciiuchlcni , cl h;ic dili^Ml oiinics
s;i[v;in(los, cl h;i('C csl clcclio.

;i. \(l ilhid (iiiod oliiiciliir, (jiiod ('lccliM iioii
(isset, nisi hoiiio i)ccc;issct; (liceiidnm , (|iiod (isl
clcctio, (iii;i cli{4itiir (M sc[);ii';itnr bonHs <( nidlo , cl
cst clcctio, ([u;i sc[);»i;ilnr mclior a niinu.s hono.
Il;iec s(H'nn(l;i cssct. si honio non [)ecc;»sset; [)riin;i
;intcm iion cssct, si hoino iion pecciisset, noii ([ni;i
/tt^mv ;Ui(|iiid laci^it ;ul r;ilioncin eli[j[cn(li. scd pnic-
visio lap,sii.s : ct ([n;imvis l;i|)sns hoimiiis rncrit lcm-
poi';»lis. [inuwisio l;imcii cins hiit ;iclcrn;i.

/i. \{\ illnd ([iiod ol)iicitnr, (inod clcctio csl dis-
similiter entinm; (liccndnm, ([uod sicnl dileclio du-
[ilex est: (|u;ied;im, ([uae oritiu' cx con.ndcrationc
bonitatis, quaedam, ([uae est principium bonit;itis;
sic clectio dnplex est: ([uaedani, qu;ie cav.salur a
dioersitatc et praeeminentia cligibilinm. ct h;iec con-
sequitur eligibilia, ul electio human;i; qiuied;im, quae
est ratio diDcrsitatis in eligendo, nl divin;i, et luiec
est dissimilium, non ([uae sunt , sed ([uae futura
sunt. Kt talis [)r;iecedit et est ;»etern;» ^ ; nisi enim
essel divina elcclio, omnes essemus reprobi et mali.
Et sic patet illud.

'). Ad illiid ijiioil ohiiciliir. qiiod clcctio cst
pracoptalio ; diccndiiiii . ([iiod |)r;ico|)l.ili() i;itioii('
m;ii()iit;itis clTccliis [)()tcst cssc dniilicitcr : ;inl pcr
\{\i)di[\\\ approhationis '• , ;iut [icr iiiodiim dispositio-
ni.s cl [)i;ic()rdiii;itionis. I*(!r modiim approltationis
|)onit cncclnin in aclii, [icr iiiodiiiii prarordinatiih
ni.s (!t (lis[)()sili()iiis |)oiiit /// potrntia l;iiiliim: cl si-
cnt dis[)Osilio est ;ictcrn;i , il;i (;t [)r;i(!()pt;itio.

(). Ad illud (|UO(l obiicilnr dc rocatixnic , ([iiod
solniii cst tcm[)()r;ilis: dicciidiim. i\\\oi\ rocatio dicit
;ictnm iit c.rlrriorcin , clcctio dicit ;ictiiiii ut intrrio-
rrni, [)r;icdcslin;»tio dicit ;ictum ut antrriorrni. i)\\()-
iiiani igitni' ;ictns ut rxtrrior coniiolat cHcclimi nt
cxteriorem, ideo V()c;itio soluiii csl tciii|)or;ilis. Hur-
sus, (pu)ni;in» ;»ctus ut antcrior non h;d)cl r;ili()iicm
initiandi, idco |)r;uMlestin;itio cst .soliim ;iclcin;i. Scd
([uonian» actus intcrior \m- m;inircsl;ili()iiciii lit
exterior, hinc est, ([uod chTtio et dil(*ctio" csl ;u'-
lerna et tem[)oralis.

Quod crgo obiicitur de (vcationc, ([iu)d in [)lus
cst, crgo prior; dicendmn, (\\\()i\ [)rior est secimdnm r;i-
tioiiem intelligciidi t;m([ti;im commniiior, S(?d iioii ((u;tn-
tuin ;ul ordinem dunindi; noii eniiii esl su[i('rins es-
sentiale, sed elTectus" consecpiens. Kt sic patentoinnia.

hi^liiicliM.

xilvilur
i|ii.ni>Ht. in-
cidPiit.

SCHOLIOK

I. (jiiid sit clectio ct qiioinodo diHoi-at a pvoposito ol a
praedestinatione , o.xplicatui- in quacst. soq. ad 2. ,3. ct aliqua-
teniis hic ad 6; sed ditTii.sius a Uiciiardo a Mod., 1. Sont. d. 11.
a. I. ([. I, ot a S. Tlioni. (I. Soiil. d. il. q. i. a. 2.), ubi di-
citur : « ipsa divina ordinatio, qua quidam aliis pi'act'eruntui-
ad consoquondani bcatitudinoin, cioclio dicitur » ; ot ibi ad I :
« Electio cst, qua aliqui cx ordino suae sapicntiae ordinanUu"
ad finom beatiludinis ; scd pniedesliitatio cst, secundum quod
pracparantur cis ea quac pcrducunl in finom » ; et ad 2 :
I Elcclio praee.rigit divcrsitatem naturao in divina cognitiono ,
ct facit diversitatem gratiae, sicut dispositio diversitatem natu-
rae facit ». — Distinclionem inter actcrnam ot tcmporalem ele-
ctioncm approbat S. Ttioin.. I. Scn(. d. 41. q. I. a. I , qui ctiam
2. oi)posit. cadem distinctione voluntatis antccedcntis et conse-
quentis solvit (S. 1. q. 23. a. i. ad 3.). De voiuiitato antecedente
et conscquente plui'a vide inlra d. 46. a. I. q. I. — Solutio
ad 3. sumta est e\ Alcxandro Ilal., S. p. I. q. 30. m. I. ad 2;
et consentit B. .Vlbcrt., S. p. I. tr. 16. q. 66. q. incid. i. Haec
solutio favet iis, qiii docent, quod in hypotliesi supponente,
.Vdam non peccasse, nulli 1'uisscnt nati rcprobi ; scd scntcntia
communis cum S. Thoma (S. 1. q. 1 00. ;i. 2.) contrarium tonet.
— Ex verbis : « Non quia lapsus aliquid faciat ad latiouem
eiigendi, scd praevisio tapsus » , ot ex solutionc ad i. videlur
sequi, Seraphicum cum xVngelico (de Verit. q. 6. a. 2. ad 9:
S. I. q. 23. a. ■'). ad 3.) supponero, secundum nostrum modum

intolligendi officacom electionom praodeslinatorimi a Doo lactiim
esse post pracvisum pcccatum originale. Sed Scol. (ill. Senl.
d. 7. q. 3.) videtur sentire aliter et secundum .suam scntenliam,
quod Clirislus incarnatus fuissot, etsi .Vdam non peccassct.

II. In .solutionc ad 2. docetur, (juod electio discrctiva ad
voluntatem con.se({uentem spoctat, non ad antecedenlem , dc
qua distinctione cfr. infra d. i6. q. I. Valde auKMii notandiim
cst, quod iii solut. ad i. cficilur de diffcroiilia intor dilectioncm
et elcctionem nostram, quae sapponit bonitatom ot praoominon-
tiam in dilectis et eiectis ct inde rcoisatur , et diviiiaiii dilo-
ctionem et electionem, quae econtra est cnusa bonitatis et di\er-
sitatis in dileclis et clectis. idcni omnino docet S. Thom. , S. 1.
q. 23. a. i; ct B. .\lbcrt. (S. p. !. Ir. 16. q. 6-3. ([. incid. 2.),
qui dicit : « In electione aeterna , quao iuillo merito potuit prae-
vcniri, Deus nihil respicit in nobis, sed in se ipso suae boni-
tatis tantum communicationem ». Et confirmatur ("onc. .\rausic.
II. can. 12: « Tales nos amat Deus, quales futuri siimiis ipsius
dono, non quales sunius noslro merito » (cfr. infra d. 43. dub. 7.).

m. Alex. Hal., S. p. I. (\. 28. m. I. a. I , et q. 30. a. 1.
— S. Tliom., 1. Sent. d. 41. q. I. a. I ; S. loc. cit. — D.
Albert. , hic a. 17; dc hac ot sci|. q. S. p. I. Ir. 16. (j. 6.'i. —
Petr. a Tar., 1. Sent. d. il. (]. I. a. 2. — I\icliard. a .Mod.. I.
Sciit. d. 41. a. I. ([. I. — .Egid. U., de liac ct seq. q. 1. Sent.
d. 41. princ. 1. q. I. 2. — Durand., de hac et scq. q. I. Scnt.
d. 41. q. 1. — Dionys. Carth. , 1. Sont. d. i1. q. 2.

1 Cfr. August. , de Praedcst. Sanctor. c. 17. n. 34. seq([.

^ Pro verbis per inodum approbationis Vat. absquc au-
ctoritate codd. hic et paulo infcrius oxhibot per modum appro-
priationis simnlque piinio loco his verbis addit sice operatio-
nis vel applicationis i. e. quae effectum ponit in actu.

^ 1n Val. et cod. cc desideranlur verba et dilectio.
Pro ejfectus, quod clarc legitiir in codd. II 1 U aa ot in
eil. I , Vai. ejfectu. Multi coiid. sunt dubiae lectionis nec dis-

cerni poicsi , iitrum ejfectus oxhibeani , aii elfectu. — Ikic
rcfcrri potest ([uod Augiist. , de Praedest. Sanctor. c. 17. n. 34,
de electis eorumque vocatione profert. Facta cnim c. 16. n. 32.
distinctione inter vocatos, qui, etsi vocati, noluerunt vciiire, cl
illos, qui etiam praedestinati et electi sunt. loc. cil. ait: Electi
sunt itaqiie antc mundi constitutionem ea praedesliiialione , in
qua Deus sua futura fact;i praescivit : clccli sunt aiiicm dc.
miindo oa vocaliono , qua Dcus id ([iiod ])raodcslinavil, implovil.

716

SEMENTIARUM L[B. I.

QL\ESTI() l[.

Utrum electio sit idem quod praedestinatio.

Secundo quaerilur, (juid sit electio, et quod sit
ideui quod praedestinatio, videtur.

\. Magister dicit in littera: ' « Cum autem prae-
Fundame.iia destinatio sit electio, qua Deus elegit quos voluit,
ante niundi constitutionem « : ergo etc.

% Item , ratione videtur , quia omnis praedesti-
natus est electus , et omnis electus praedestinatus :
ergo praedestinatio est electio, cuin per se praedi-
cenfur ad invicem \

3. Item, quorum opposita sunt eadem, ipsa sunt
eadem^; sed oppositum eleclionis est reprobalio, ct
haec est opi)ositum praedestinationis: ergo etc.

Contra: 1, Quaecumque sunt diversorum, ipsa
Ad opptM- sunt diversa;sed praedeslinatio est solum Ijonorum.
eleclio vero omnium salvandorum et aliquorum dam-
nandornm : ergo etc. Prohatio minoris habetur lo-
annis sexlo*: Nonne duodecim vos elegi, el unus
ex vohis diaholus estf Si tu dicas , quod illud in-
telligitur de electione temporali ; contra : electio
tejnporalis signnm est aeternae: aut ergo concor-
dant. aut est signum falsum.

± [tem. si nunquam essel aliqnis malns,esset
praedestinatio , sed non essel electio: secundum hoc
ergo aliud obiectum respicit electio, aliud praedesti-
natio: ergo non sunt omnino idem.

3. llem , agens secundum proposituni dicitur
agens per electionem ', el non dicitur agere secnn-
dum praedestinalionem: ergo difTert praedestinatio
et eleclio.

Qnaeritnr ergo. qnae sil dilferentia, et (pmd
fjuaesiio iii- §it prius secuudnm rationem intelligendi.

cidens. ^ "

C 0 N C [. U S I 0.

Electio secundum affectionem dilectionis idem est
fjuod praedestinatio , electio vero secundum ef-
fecium finalis gratificationis est signum prae-
destinalionis infaUihile.

Respondko : Dicendum, quod electio tiipliciter

Tripi.ix eie- dic-jtnr. Est enim eleclio secnndum alfectum. dilectio-

nis , et secnndum effectvm finalis gratificalionis ,

et secundum statum praelationis. Prima est aeterna
et est idem quod praedestinatio; secunda est tem-
poralis et signum primae infallibile ; tertia similiter
lemporalis, nec est effectus nec signum aeternae ele-
ctionis. Mnlti enim praeficiuntur mali et reprobi; et
utinain non sint plures mali quam boni !

l. \d illud ergo quod obiicitur de verbo Do-
mini, loannis sexlo, dicendum, qu(jd intelligitur de
electione praelationis , et haec non est tantum bo-
nornm nec omnium Ijonoruni: (t ideo vere patet,
quod iion est idem quod praedestinatio. — Et quod
obiicitur. (piod estsignum: dicendum, (piod non est
signum certum, nec Dominus dat pro signo, et
stultns est, (|Mi huic signo credit. Sed electio secun-
dum effecliim finalis gratifcatio)ds , haec est signum
certnm simpliciter, sed non est cerlnm nobis. Et haec
diflert a rocatione, quia mullis datur gratia, qui
non perseverant; ideo dicuntur imcati , sed non ele-
cti; et de his dicitur Matthaei vigesimo secundo " :
Multi sunl vocati, pauci vero elecli.

"2. .\(l illud (|uod oliiicitnr, quod electio respicit
inalum, et convenit omni agenti a pi'oposito, non sic
praedestinatio ; notandum, quod in Deo idem sunt
propositum, praedestinatio et electio secimduni rem,
tanien differunt secnndum raiionem intelligendi. Nam
proposiium ' simpliciler dicit voluntatem taciendi ali-
qnid. llle enim dicitur proponere, qui firmiter vult
facere ali(|uid. Electio vero et praedestinatio addunt
supra conceplionem % sed dilferenter. i[u\a. praede-
stinalio addit ordinem et directionem in finem, sed
electio discretionem sive separationem a suo oppo-
sito. Unde propositum dicit firmam voluntatis con-
ceptionem , praedestinatio cum conceptione dicit
praeordinationem , et electio quandam discretionem.
Secnndum hoc igitur patet, qnod propositum est
prius secnndnm ratirmem intelligendi . ci deinde ele-
ctio, quia pi'ius est iiitelligendnm aliquid separari a
malo sive a massa % quain dirigi in finem; et sic
patet diversitas et ordo.

3. Kt ex iioc patet illud qnod ultimo quaeritur,
quare agens a proposito non semper dicilur agere

CoQClu;

Irimembr

NotandDDi

SiiluUo op
posiloruin

Nnt.3ndain'

Differii
propositui
praedeslin
iio, eieclic

Solvitui
ipiaest. in
i-idens.

' Ciip. 2.

^ .\igiinionlii(io de concivlo iid iibslniclum liinc liiiilum
Viilcl, (|uiin(lo concn-iiim iiccipiliir forniiilitcr, scil. sccundiiin
('orniiini. (jiiani iibstracliiiu indiciil, sicul iii li')c argiiincnlo ;
nam priicdi-siinntus iit piJied "Stinatiis csl cli'ctus ut cli'ctus.

3 Hacc pro|)ositio siciit et maior scq. argiimcnli coiligitur
c\ rcgiilis, (jiiiis .\ristol., I. Topic. c. 1.3. dc distingucndis <ic-
quivocis ab uiii\()cis |)rol'crt.

* Vers. 71. nbi Vulj^iila : Nonne ego vos ctc. — Piiiilo
siiperios pro rleclio vern plurimi codd. el ; ac subindc ))ro el

nliquonini ditmmiidorum nonnulii codd. iit V iia bb ee electio
aiilrm ali<iuorum damuandonim ct codd. I V X <?f eleclio ali-
i/iionini ddumandonini. iNostnim ifciioin-m sumsimiis cx cod. T
ct cd. I.quaciim ct Vat. con\cnit, nisi quod omittal oniniiivi.

5 (;i'r. siipiii piig. 714, nota 3.

6 Vcrs. \L

' lii cod. 0 iuldiliir sirc disposilio.
* Supplc cum Viil. rolinitatis.

^ |{(>spiciiintur \ crb;! August. , Kncliir. c. 99. n. 2(5 : Sola
ciiini giiitiii rcdomptos disccrnit a pcrdilis, quos iii iiniim per-

DIST. \L. \HT. IV. OCMXr. I.

717

seciiiHliiiii |>i':i(;(l('sliii;iti<>iHMii. siciil scciiiKiiiin clcctio-
nein ; (|ni;i oiiiiiis ;><.,mmis ;i proposilo (lclihciMiis nlle-
raiii iKirlcin coiilradiclioiiis |ir;ic;iccipil . idco oiniiis
talis dicitnr (^liti[ere'. scd noii oinnis ;i}j;cns sic oidi-
nat elTccliiin iii lincin. scd iil pliii-iiniiin sc ipsiini.
PracdesUnan': ;inlciii csl piMeoi'din;ii'e ;ilternin in

linciii. cl hoc ipiidt'111 coiiipclil Dco |)roprii': cl idco

icilcl illiid. I*rat'ilr.sliniili(i i'u\\{\ tri;i coiinot;il, scili- yiini jirae-

dndiriaUo.

cet prdcordiiiatnrn , et hic esl hoino: cl rahannn
pnicitnlinaiKli , cl h;icc, cst j(r;tli;i: cl nifionnn
fiiiis, cl h;icc cst ^dori;i : el sic siinl lii;i. scilicel
ilHDil , cl pcr iiiiiii/ , ct (iil (inoil.

SCHOLION.

I. Iii rcsponsioiu' diciliii', hikkI (lcclio scciiikIiiih ancciin-
iicMi (lilcclionis « id ■ni csl (jiiod pnicdcsliniilio »; hnc inlcllincii-
duni csl noii scciiiidiini roriniilcm ntlioncm intelUtjcuili , scui
sccundniii vcin ; (iiiod cxplicitc dccl;ii;ilui' liic in solnl. ;id 2.
Conscnlil S. 'riioni. (S. I. (|. i'.\. ;i. i.) , iil)i c\|)lic;il, (|ii()(l
« |>r;iC(lcs(in;iUo sccuiidmii iMlioncm piMcsupponit clcctioiicm, cl

clcclid dilcctioncm ». — Qiio^id inlciilionem (Inis, quiic liiiijfl-
liir in SMliitionc ;id ulliiiiiim, clr. 11. Sciil. d. 28. dub. i.

11. Auclorcs: .\lc\. Iliil., S. p. I. (|. 2K. m. I. ii. I , c( r|.
30. m. 4. — S. Tliom., I. Scnl. d. tl. (|. I. ;i. I ; S. I. (j. 2:\.
ii. i. — li. Alhcrt., hic ;i. 1«. I'.». — Pctr. ;i T.ir. , I. Si^nl. d. 41.
i|. I. ;i. 2. — llicliiird. ;i Mcd. , I. Scnl. d. il. ;>. I. (i. I.

AiniCULUS IV.

De rcprobalioiic ct spccialitcr dc obdurationc.

Consecpienter est qnaestio de tertio - articulo, sci-
licet de reprohatione. Et curn ea qiiae dicla sunt de
praedestinatione aeterna. sint dicenda vel aplari pos-
sint reprohationi. quaeritur specialiter (W ohdura-

lione. quae est eius coimotatuin. fle qii;i duo quae-
runtur.

Primnm est, utriuii sit poena. an culpa.

Secnnduin, ntruni ohdunitio sit a Deo.

QUAESTIO l.

Utrimi obduratio sit pocna, an cvlpa.

Quod antem ohduratio sit poena, ostenditur sic:

1. Super illud ad Romanos nono': Cuius vult

am^.n^iseretur elc, Glossa .\ugustini : « Ohduratio est

nolle misereri » : sed nollc misereri non est culpa,

sed poena: ergo etc.

% Item, ibidem*: « Miseretnr secnndum gra-
tiam, quae gratis dalnr: obdurat autem secunduin
iudicium , tpiod meritis redditur » ; sed constat ,
qnod non reddilur bonis meritis, ergo iiialis; sed
quod malis merilis redditnr est poena : ergo ohdu-
ratio est poena.

3. Item, boc i[>sum videtur rationc, quia in
hoc differt culpa et poena, quia culpa est afiectio
voliintaria, poena autem est affectio involuntaria; sed
ohduralio cordis est involuntaria, quia imllus vult
debabilitari sive ohdurari: ergo etc.

4. Item, sicut se habet excaecatio ad infelle-
ctum, sic obduratio ad aflectum: sed cxcaccatio
dicit poenam, iion culpam : ergo et obduratio.

CoNTRA : 1. Super illud ad Romanos secun- Ad opposi-
do '^ : Sccundum duritiam elc. , Glossa : « Induratio
est indunitae menlis in inalilia pertinacia , per

ditionis concrcvcrat m;issani ;ib origine ducci c;iusfi communis.
(^fr. ct I. iid Simplic. q. 2. n. 17. seqq. ; in qua quaestionc
mult;i invcnics dc his (piae hio a S. Doctorc tract;intur. —
Vat. suo nominc voccm massa mutavit iii malitin. P;uilo supcrius
post deiiule clcctio cod. Y interiicit et deimle prnedestinatio.

1 Cfr. Aristot., III. Ethic. c. 2. scq., et l. Magnor. Moral.
0. 16. ((;. 17.). — Mo\ pro se ipsuin coM. F P Q non bene fn
se ipsum.

- Vidf supni pag. 713, nota 4.

3 Vers. IS. — Dictiun .\ugustiiii habctur I. ;id Simplic.
q. 2. n. 15.

* Verba Glossac ordinariac in Rom. 9, 16. hio all;it;i oxcerpta
vidcntur ex August. , I. ad Simplic. q. 2. n. 13, aut ex eius li-
bro de Clratia el lil). iirb. c. 23. n. 45, aul ex libro II. oper. cius
impcrf. contra lulianum , sent. 141. (in fine librij.

5 Vers. 5. — Vat. , negleota aiictorilate codd. et texlus
originalis, verba Gloss;ie sic reddit: Indiirafio est persevernfio
mentis in mnlifin pcrfinnci . per quitm etc.

718

SENTENTIARUM LIB. 1.

quain fit honio impoenitens » ; sed hoc dicil cnl-
pam : ergo etc.

2. Item. Augnstinus de Praedestinatione Sancto-
rum ': « Obduratio nihil aliud est guam Dei obviare
mandatis » ; sed obviare mandatis dicit inobedien-
tiam: sed « peccatum, ut dicit Ambrosius. nihil aliud
est quam praevaricatio legis divinae et cacleslium
inobedientia mandatorum » : ergo oixluratio dicit pec-
catum.

3. \\,m\, ratioiie y\ilQ\:\\\\ quia nulia poena tem-
porahs, secundum quod huiusmodi, opponilur gra-
tiae gratificanti ; sed obduratio opponitur graliae gra-
tificanti et maxime gratiae finaU: ergo obdnratio non
est poena, sed culpa.

4. Item, in hoc est differentia inter poenam et
culpam, quia, nt dicit Augustinus % « poena est ma-
lum , quod patimur, culpa vero est mahim, quod
agimus » : sed obdm^ationem unusquisque facit sibi ,
sicut dicit Augustinus in hbro de Gratia et hbero
arbitrio: « Inthu^avit Dominus Pharaonem iusto iu-
dicio, sed ipse se hbero arbilrio ». Et quod obdura-
tio sit a nol3is, patet: quia in Psahiio dissuadetur :
Nolite, inquit, obdurare corda vestra: ergo etc.

c 0 N c L u s I 0.

Obduratio, ut dicit cor inhabUe ad impressionem

gratiae , est poena peccati; ut significat cor

in peccato stabilitum , est dispositio praecc-

dentis peccati; ut vero dicit cor rebelle , est

V peccaium in Spi?'itum sanctum.

Respondeo: Dicendum, quod obdnratio in spi-
ritibus est translative dicta ab obduratione in cor-
poribus. In corporibus autem duritiam consequitur
Tripiex pro- triplex proprietas, quamvis insit corpori per eandem
niia^^ " naturam ; non sic spiritui \ Durum enim est inha-
bile ad suscipiendum , est stabile ad permanendum,
est iteruin forte ad rebeUandum sive resistendum.

Secundum hunc triplicem moduni cor obdurari di- i

citur tripliciter. Primo modo dicitur cor obduratum
ex hoc, quod est inhabile ad impressionem gratiae !

suscipiendam ; et hoc modo sonat in passionem etoonciiuiol
est poena consequens culpain. Sccundo modo dicitur '

cor obduratum, quod est in peccato stabilitum, .

quod scihcet est multum compactum ad amoreni
peccati; et hoc modo ol)duratio est peccatum cumconciQwo
dispositione sive dispositio peccati praecedentis.
Tertio modo (hcitur cor obduratum cor rebelle , j

quod vuh Deum et eius mandata et gratiam impu-
gnare; et hoc modo est speciale peccati genus, sci-^incinsio
licet peccatum in Spiritum sanctum. i

1. 2. Et secundum istum modum triphcem di- 'udicium

1 1 , , • auctorit

versae auctoritates procedunt de obduratione, quae bos.
videntur sibi obviare: sed diversis viis procedunt
secundum meinbra distinctionis praedictae. Conce-
dendum est ergo, quod obduralio uno modo est ,,

poena; concedendum est nihilominus, quod aliis i|

modis esl culpa sive dispositio culpae. (|

Ad ilhid ergo quod obiicitur, quod poena soiutiooi

positoruB

poena.

gratiae non repugnat et etiam sonat in passionem :
dicendum , quod triplex est poena. Est enim quae- Tiipiex :
dam poena inflicta, quaedam contracta, (juaedam
acta. Poena inflicta simpliciter est passio et non
repugnans * gratiae, ut fames, sitis et aegritudo.
Poena contracta est fomes et concupiscentia , et
haec quidem passio est, et ideo poena, sed tamen
incUnat ad actionem malam; et ideo gratiae repu-
gnat non quantum ad substantiam, sed quantum ad
inchnationem. Poena acta est sicut obduratio et gra-
tiae expulsio, et haec quidem poena est, quia pas-
sio est; sed quia ex mala actione sive ex peccato
est, el ilhid concomitatur inseparabiliter , ideo op-
ponitur gratiae. Et ita patet, quod nihilominus est
poeiia et passio; quamvis eniin conlingat per pro-
priam actionem, nihilominus poena est, sicut patet
in scabioso, qui in scalpendo se delectatur, sed
postea sentit in carne ardorem.

SCHOLIOK

I. Alcx. Hal. (S. [). I. (j. 29. m. .3. i. '5.) onuinerat ot bone
explicat trcs ciroctus rcprobalionis, qui sunt siibstractio (jnitiae,
excaecatio, nbduralio. In solut. ad 3. (aiiiiitur a S. Doclorc pri-

muin niombrum huius di^isionis, et bene distinguitur triplex
poena, ; excaecationis autcm ineniio fit in {. fundain. De poena
ciuscjuc ordinc ad culpam cfr. II. Sent. d. .3(5. per totam. — Do-

' Mclius logoretur de Praedestiiiatione et gratia. in (juo
libro, (pii ceteruni incerii auctoris cst, c, i. dicitur: Quid enim
aliud cst (iuriliii (luain Dei obviarc inandatis? — Sc^iuens toxtus,
ox .\mbrosio citiitus, invonilur in cius iil)ro de Paradiso, c. 8.
n. 39,

2 Conlra .\dimantum, Manichaei discipuium , c, 26: Maluin
hoc loco non peccatum, sed poena intclligenda est, Dupliciter
enim appoiiatur malum : unum, quod liomo facit, alterum, quod
patitur ; quod facit, poccatum est ; quod patitur, i)oena. Cfr.
ct de Vera Rclig, c. 20. n. 39, et I. dc lib, arb. c. I. n. I.
iioc non m. c. !•'). e( 10. n. ii. scqq. — Toxtus deindc alla-

tus loc. cit. c. 23. n. 45, sic sonat : \c por lioc ot Deus indu-
ravit per iustum iudicium , et ipse Pharao por liberum arbi-
trium, — Psalmus, ex quo mox vcrba citantur, ost 94, 8.

3 Scnsus est : Quamvis natura corjjoris sit i-emota causa
duritiae et triplicis illius proprielatis, quao duritiac attribuitur ;
duritia tamen est oiusdem causa proxima. Sed in spiritu duritia
ot proprictatos consequcntes nullatenus ei insunt ratione suae
naturae. — Dc (riplici proprietate duritiao cfr. .\ristot., de
Praodicam. c. de Qualitate ; III. dc Caelo et Mundo, text. M.
(c. I.); et IV. Meleor. c. o. (c. 4.).

* Codd. R V repufjnat.

DIST. \l,. MtT. IV. OCAKST. II.

719

cloios in liiic docdiiiii ciinvcniiiiil , ci Pcir. .1 Tiir. Icrc ;i(l \cr-
liiini sc(|iiiliii' nosli-iini Doclorcni.

II. i|. 7'.>. ii. I, I. (|. '2.'». ii. :t. — II. .Mlj.rl., S. \K I. ir. Ui.
(|. (■)«). m. i. — l»ctr. ;i Tiir. , liic ((. .3. n. 2. — Hichard. a
iMcd., Iiic ;i. .3. i|. I. 2. — Diiiiind.. dc liiti cl hc((, ((. Iilc ((.
2. — Dioiiys. Ciirlli., Iiic ((. .{.

QU.XKSTK) II.

Utrvm ofxfuralio si( (t M-o.

Uim.

Secuiulo quaerilur, ulriim ohdiiratio sil a Doo
sive sit (^ffectus Dei reprohanlis. Kl qiiod sic. vi-
detur:

1. .\d Romaiios nono': (Aiitis uidl ini.scrctnr ,
I oi.posi- 6'^ (juom uiiJt indurat; sed ideni est ali(|uid lieri

Deo auclore el Deo volenle: si ergo ohduralio est
Deo volente, ergo et Deo auctore.

2. Item . il)i(lein in Giossa - : « Ohduratio est
nolle misereri»: aul ergo hic est praedicatio per
causam, aut per inhaerenliam , aut per essentiam.
Non per inhaerentiam vel per essentiam — in Deo
eniin est voluntas miserendi, nec tainen ohduratio
— ergo est dictum per causam ; sed Deus non vult
misereri aliquorum ut praescitorum, ut dicit Augu-
stinus: ergo ah ipso est eorum ohduratio.

3. Item, super illud Kxodi^: Ego indurafw
cor eius , dicit Augustinus: « Induravit Deus Pha-
raonem iuslo iudicio)), ergo secundum hoc fuit iu-
stum , Pharaonem indurari ; sed omne iustum a
summa iustitia procedit, quae Deus est: ergo etc.

4. Item, ratione videtur, quia omne quod esl
aliquid, est a Deo; ohduratio est aliquid: ergo se-
cundum id quod est, est a Deo. Quod sit aliquid,
patet, quia duruin dicit naturalem potentiam *, sed
molle dicil impotentiam. Krgo si moliities et in

corporihiis et spiritihiis esl ali(piid . (|uo(l hahcl
Deuin causain, patet etc.

0. Itein, (piiciimqiie hahel curam aliciiius. si
permitlit eum iiialel';icei(' . (-11111 po.^sit proliihcre,
vel perire, ciim possit adiuvare, iion incoiivciiiijn-
ter dicitur causa sui malelicii vel peccati sive
niali. Unde praeiatus , (pii suhditos non corrigit,
causa dicitur maiorum in siihditis: simiiiler, qui
hahet unde pascat faine morientcin . et non pascit,
causa est mortis eius. Si ergo Deus potesl prohihere,
ut affectiis nostei' non " durescat, et potesl pascere,
ut iion deficiat, et non facit; videtiir. ipiod sihi sit
ratio et causa induralionis attrihuenda.

(). Itein, IMiiiosopiius dat ma.ximam "^^cSi aliquid
est causa alicuius, et oppositum est causa oppositi »,
ut, si hahere puimonem est causa respirandi , et
non hahere est causa non respirandi. Sed velle mi-
sereri est causa gratificationis: ergo noUe misereri
est causd ohdurationis.

7. Item, «si aiiquid per sui praesentiain causa
est aiicuius, per sui ahsentiam est causa oppositi )>,
i\aec est aiia maxima Philosopiii'; sed Deus per
sui praesentiani est causa moilificationis cordis:
ergo per sui ahsentiam est causa olidurationis.

8. Item, si aliqua duo sunt omiiino simiiia. aut

1 Vers. 18.

- Dicliim Glossac invcnios in Augiist. , 1. ad Simplic. q. 2.
n. 15. — De triplici praediciitionc, cuius mox fit mentio, vide
supra d. 30. <]. 1. in cor(). , el Scholion. — Sententia Augu-
stini, quae in flne argumenti commemoralur, sumla est ex cius
libro 1. de Diversis Quacst. ad Simplic. q. 2. n. 13, uhi S.
Doctor ;iit: Quia si vellet (Deus) etiam ipsoi'um misoreri, posset
ita vocare, quomodo illis aptum esset, ut et mov^erentur et
intelligercnt et sequerentur. El ibid. n. 16: Atque ita tenacis-
sime firmissimeque credatur, id ipsum quod Dcns cuius vult
miseretur, ot quom vult obdurat, hoc est, cuius vult miseretur,
et cuius non vull non miscrctur, esse alicuius occultac atquc
ab humano modulo invesligabilis aequitatis etc. — Pro volun-
tas miserendi , quac verba in medio argumento occurrunt,
sola Vat. (ierperam voliintas non iniserendi.

3 Cap. 4, 21. — Verba Augustini habonlur in eius iibro
de Gratia et iib. arb. c. 23. n. 45. Cfr. supra pag. 718, noia 2.

* Arislot. , de Pniedicam. c. de Qualitafe , inter varias qua-
litaiis species naturaleni poientiam el impotontiam socundo loco
ponit ot huic secundae speciei supponit dtirum et molte dicens :
Duriim enim dicitur, qiiod habeat potonliam non facile secari ;
molle voro, quod eiusdem ipsius habeat impotentiam. — Mox pro
Ergo .«/ mollities Vai. ergo si durities; quae ioctio non ita bo-

nc contoxtui ros(wndot , quia illud argumontum procedit do
minore ad maius.

5 Vat. omiitii non , codd. refraganlibus. — Pai'ticul<is hic
separatim posims ut... non ;iccipias pro ne. Vide Grammaticos.
— Cfr. de hoc argumcnto Anselm., de Casu diaboli, c. I.

6 Ilaec maxima oruilur ox l. Poster. c. 10. (c. 13.), ubi
demonstriilionem , in qua ponitur (.'ausa rcmota non convertibi-
lis neque suflieiens ad causandum cffoctum per se ipsam , esse
demonsirationcm propter quid a Philosopho negalur, prolato
hoc exemplo : « Ut propter quid non respinil paries? Quia non
est animal ; si enim non res(iirandi causa est hoc, oportol esse
animal caiisa rcspirandi. Ut si nogatio causa est ipsius non csse,
aflirmalio causa est ii)sius cssc a. Cfr. ot .\vcrroes in hunc locum,
ubi eliam idem exemplum de pulmono invenies, quod S. Bonav.
hic aflerl.

^ Libr. II. Pliys. text. 30. (c. 3.) : Amplius autem eadem
causa contrariorum cst: quod oniin praesens causa huius est,
hoc et absens facimus aliquando c;iusam contrarii, ut absenliam
gubernaloris navis subversionis, cuius erat praesentia caiisa salu-
tis. — Pro sed , quod immediato scquitur, Val. ergosi, refra-
ganlibus codd. el ed. I. Doin antc verba per sui absentinm
non pauci codd. cum Vat. omittunt ergo . qiiod ex cod. Z et
ed. I restituimus.

720

SENTENTIARUM LIB. 1.

proprietas aiiqua iioii inest uiii. quae noninsil alii,
aut si inest , aliunde inest. Ponantur ergo hic duo
parvuli, sicut lacob el Esau '. Deus unum obdurat,
ut Esau , alterum non obdurat , ut lacob : ergo cum
sint similes omnino quantum ad iiaturam et quanlum
ad merita, aliunde venit obduralio. Sed non est dare
nisi a Deo. ergo etc. Si tu dicas , quod a diabolo;
contra: esto quod diabolus nullo modo se intro-
mittat, nihilominus isle obdurabilnr.

9. Itein. oninis effectus, sive positivus sive defe-
ctivus, habet causaui proximam et immediatam:
quaero ergo, quae sit causa obdurationis proxima:
aut eniin culpa originalis , aut actualis, aut usus
liberi arbitrii, aut aliqnid aliud. Non culpa ori-
ginalis , quia tunc omiies obdurarentur; similiter
nec culpa actualis , quia tunc omnis actualiter
peccans obdiu\nretur: nec usns liberi arbitrii , quia
obduratio, iit est connotatum reprobationis -, esl in
parvulis, in quibus non esl usus liberi arbitrii. Re-
stat ergo. quod uoluntas Dei sit causa, et hoc vi-
detur, quia ea posita ponitur eflectus. Si enim Deus
non vult istius misereri, necesse est, eum obdurari.

Contra: 1. loannis sexto^: Omnis qui venit
K.indamenta.ac/ me , uon eHciam foras: ergo paratus est Do-
minus omnes amplecti: ergo defectus illustrationis
non venit ex parte Dei, sed ex parte nostra.

2. Item, Apocalypsis tertio * : Ecce sto ad ostium
et pulso , si quis mihi aperuerit , intrabo ad
illum etc. Sed si peregrinus, volens hospitari, non
recumbit in domo, non est causa ex parte sui ,

"^ sed solum ostiarii : ergo similiter et obdurationis non
est causa, nisi qui non recipit Deum pulsantem.

3. Item, Augustlnus super illud loannis^- Lux
in tenebris lucet , dicit: « Sicut caeco posito in sole
praesens est lux, et ipse absens est luci, sic omni
iniquo , qui caecus est corde , praesens est sapientia,
et ipse est absens». Si ergo bonum est simile, cum
caecitas sive privatio actus videndi non sit a sole,
patet quod nec obduratio est a Deo.

4. Item , Anselmus ^ : « Non ideo noii habet ho-
mo gratiam, quia Deus non dat, sed quia homo
non accipit»: ergo non debet dici obduratio esse
a Deo.

ratio.

5. Item, ratione videtur, quia « optimi est
optima adducere'»; sed obduratio est pessimum
inter omnia mala: ergo ipsam non eflicit Deus, qui
est optimus.

6. Item, obduratio animae reddit animam im-
potentem ad bonum, ergo est defectus;sed defectus
aut non habet causam, aut si habet, habet causam
deficientem *, Deus autem nullius est causa deficiens:
ergo obduratio nullo inodo est a Deo.

c 0 N c L l' s I 0.

Obduratio, prout est defectus, non est a Deo ; sed
prout ordinatur a retribuente divina iustitia
in poenam culpae, est a Deo.

Respondeo: Dicendum, quod obduratio, in quan- ymd obj »
tum poena, dicit animae ineplitudinem, et ita dicit
defectum poenalem ; et poena omnis, in quantum
talis, est iusta et ordinata: ideo A\q\{ defectum or-
dinatum. In quantum ergo defectus esi . non habet
causam nisi deficientem; haec autem non est Deus, conciu»
quia Deus non est causa deficiens , sed liberum ar-
bitrium destitutum. In quantum vero ordinatum ,
habet causam merentem , scilicet ipsam culpam, etconciosii
causam 07'dinantem, scilicet retribuentem divinam
iustitiam.

1. 2. 3. Illae igitur tres auctoritates Apostoli soiutio t^
sciUcet, Augustini et Glossae, et consimiles, quae '''"''
dicunt, Deum obdurasse aliquem, intelliguntur quan-
tum ad rationem ordinis , non quantum ad rationem
defectus , quia per comparationem ad defectum so-
lum comparatur in ratione permittentis, non effi-
cientis. Et est exemplum: si aliquis esset dignus KxempiB
perire fame, et alius posset eum pascere, et iusto
iudicio nollet eum pascere: si quaereretur, quae
fuit in isto causa mortis, responderetur, quod de-
fectus cibi; ille vero non diceretnr occidisse, sed
permisisse. Si rursus quaereretur , utrum iste iuste
fecerit, diceretur, quod sic; cum tamen niliil fece-
rit, quia ipsum non facere ordinalum fuit aucto-
ritate eius ad merita illius ^ et per consequens ille

' Rom. 9, 11. seqq. Cfr. August. , I. dc Diversis Qq. ad
Simplic. q. 2. ii. 4. scqq.

^ Sicut pracdcstinatio grali:im connotat ut efrcctum tcmpo-
ralem , sic reprobatio obdurationcm , (luae , ut Alex. Hai., S. p.
I. q. 29. m. 5. a. .3. ait, du|)lex cst: una est ^mwfl/w omnium,
qui ab Adam pcr concupiscentiam scminalem descendimt, et
hacc scquitur pcccatum originalc... alia cst specialis, quac, in-
quam, cst in adultis, qui liabcnt voluntat(>m ct piopositum iTsi-
.slcndi bencflciis iJei.

3 Vcrs. 37, ubi Vulgala Eum pro Omnis.

* Vers. 20.

5 Cap. 1, .'). — Tract. I. n. 19: Quomodo liomo positus
in sole caccus, pracscns (»st illi sol, sed ipsc soli abscns cst;
sic omnis slultus, omnis iniquus, omnis impius (>aecus cst

cordc. Pracsens est sapientia, scd cum cacco praesens cst,
oculis eius absens est ; non quia ipsa illi absens est, sed quia
ipse ab illa absens est. — Mox pro bontiin ed. 1 hoc, et
paulo post pro est a Deo codd. P Q sit a Deo.

^ Libi. de Casu diaboli, in quo quidcm quod hic de lio-
minc dicitur, dc diabolo docetur et probatur per totum librum,
praemissis in c. I. his vcrbis: vidc si non solum homini, sed
et Angelo potest dici, quia non habct quod non acccpit. Cfr.
et libr. dc Concord. praesc. Dci cum lib. arb. q. 3. c. 5. seqq.,
ubi eadem sententia insinuntur, sed relate ad hominem.

^ Dionys. , de Div. Nom. c. 4. ^ 19. Cfr. infra d. 4i. a. I.
(|. 2, ubi haec scntentia cx Platonc confiimatur.

8 Clr. supra pag. (527, nota 10.

^ Scilicct qui mortcm proptcr culpam m(>rebatur.

IMST. \l.. \\\\. IV. giAEST. II.

7^21

oi'(lin;iliis ost in poon.i sihi (lcltil.i. Pcr hinic inoiliiin
esl intolli},'('n(luin in proposito.

/i. .\(l iliiid er<i[o (jiiod ohiiciliir, (|ii()d ohdiir.i-
tio dicit |)()silion(Mn: (ticcndiiin. (|ii()d in corporihns
dml po,sUionc)}i , (juia pcr n;itiii;un su;uii n;it;i suiit
sihi ' resistero; sed in spiritihiis dicit (Iffcclntn .
(pii;» (l(^ n;dur;di ^iptitiidinc spiritiis dchct cssc li;i-
hilis ;i(l susccptioncm inllucnti;ic (livin;ic. Uiuh.' Ii;i-
hilit;(S t;ilis cst p()lcnli;ic cl li;ihitns ^*, scd (^conlni
ohdiUMlio cl incpliliido (^sl pcr inodnin priv;ilionis.

)). Ad illud (piod ohiicitiir, (piod (pii pcriiiittit,
suhdituin pcrirc, csl c;ius;i clc: dicciiduin. (piod
veniin est, si tciictur cl dchct tacerc; scd si iion
tenetur nec dehet hoc laccre. iiuino in;i<fis coii[r;i-
riiim, nullatenus poli^sl illi iinpul;iri [)criculiun,
sed iustitia'; et ita est in Ueo.

(). 7. \(l illud (juod ohiicitur, (piod si ;ili(piid
jtaiio I. esl causa alicuius. (^uod opposituin cst causa op-
posili; dicenduni. ipiod illiid tenet in naturalihus
et necessariis, sicut in Imbere pulmonem et non
habere , el rcspirarc ct non rcspirarc; non autem
habel locuni in voluntariis. siciit dicit \uselinus *.
Causa autein . (piare iste hahet gratiam . cst (piia
Deus dat ; causa, quare non habet, est (jiiia non
accipit. — Sed ista solutio non videlur compelens,
OTbaim-. quoniam si maxim;t Philosoplii hona est. necesse
est, quod teneat in omni inatcria.

Et propterea est dicendum, quod ipse loquitur
soiutio de causa proxima et immediata, et quae est tota

jacloris. ■■ '

causa, non exigens aliam\ et in omni tali tenet.
Sed quamvis voluntas Dei sit causa etFiciens gratifi-
cationis. lameu ad s;iluteiii concurrit liherum ;irbi-

triiiin iil conscnticns. (^)ui;( crgo ist;» diio (■oncurriint,
(|iio(llihcl horiiiii polcst c;uis;»rc (l(Tcctiiiii : cl iion
c;iiis;il diviii;» V()liinl;is. (pi;ic cst lihcr;ilissiiii;» . scd
c;ius;it lihcriim ;irhilriuiii. ipiod, (piaiiivis iioi» possil
neipu! suniciat c/Jiccrc, pot(;st t;iineii es.^^e dcficicnH
causa, qu;»e siiniciens cst ;id dcrcctnin clTcctiis. Iii ho- N-iainim»
nis cnim « lacilius est dcstriier^; (pi;»iii constiiicrc'')).

8. .\(l illiid (piod ohiiciliir dc ;d)scnlia, dicen-
diiiii . (piod cuiii ;ih.>^cnli;» ;»licuiiis est m;iliiiii. ;»iit

illc cst caiisa .sii;u' ;ihs('iiti;ie, aul non. Si illc e.st i>'»i'"ciio.
caiLsa suac ahsentiac. diciliir per conscipicns csse
c;uisa ciiis (piod incurritiii c\ ;ihsciilia; si aiitem
ipsc noii est caiisa, imino. (pi;uitiim cst dy' se ,
senipcr p;iratus est [inicscns cssc: liinc revcni niillo
modo diccndus cst esse cau.s;i, sed illiid , ratione
cuius iuste se ;ihsciit;it, idco nostrum pcccatiim, et
non Deus. Percata enim noslra diviserunl inter
nos ct Deum nostrum', el simt (piasi iiiihcs den-
sissimac, aiiferenles nobis illustratioiiem gnitiae.

9. .\(l illud qiiod quaeritiir, qiiae sit causa
elTiciens, nitionc cnius insit; dicendum. (piod causa*'
est liherum ;irbitrium, mcritorium est [)ecc;itum
sive originalo sive actuale. Cavsa vero dc/iciens ,
(juae [)onit defectum, est liherum arhitrium defi-
ciens et in defectu suo permancns , sive quia ipsum
negligit, sive ([uia, peccatis exigentibus. alius iion
succurrit. Quia vero, duobus existcntihus similihus, NotaiKium.
[lotest alter babere manum suhlevantem ". alter non;

ideo unus obduratur ex sc, alter vero sublevatur
ab alio. Et [ler liunc modum intelligendum est in
lacoh ct Es;ui: Esau enim iacuit propri;» iiifirmitate,
sed lacob relevatus est aliena virtiit.'.

SOHOLIOK

I. Ul iam observavit Brulire»' (i»i liuiic lt,ciini), solulio liuius
quaeslionis est pi'aeclai'iss»ma et plurima continet nolatu dignis-
sima, pi'aese»tim in soiutione oppositoi-um. Omnino concordat
S. Thoinas (1. Sent. hic q. I. a. 2.). Agitur autem de primo
membro divisionis in lespons. pr;iecedentis quaest. positac, sive
de obdu»'ationo, quntenus est poena. Ilaec secundum S. Docto-
rem ex parte honiinis est dispositio vel actus voluntatis In malo
obslin.itae , cuius lota causa (Irficiens ost in ipso solo ; ex pnrte

Dei est (luaedam subtraciio gratiae eljicads , non autem omnis
gratiae , quae subtractio est ex suppositione praecedentis pcc-
cati. Quod conlii-mat S. Thoni. (S. c. Gont. lil. c. 162.): «Cum
ergo (Dous) liacc auxiiia aiiquibus siibtrahit pro meiMlo siiae
actionis , socunduin (|uod oius iuslitia oxigil , dicitur eos obdu-
rare et e.\cae(;are » (cfr. tiichard. a Mod., 1. Sont. d. 41. a. 3.
q. ;i). — Praccipue notandiim ost , I. (|uod aiitoi' loquendum
ost do causalitate defoctus , quatenus osi ftefecfas. o| cpiate-

' Vat. (imittit sibi : cod. W bone oxhibot sihi invicem.

2 Quae sunt duae primae specics (jualitatis , ab .\ristotelo
in libi'. de Praedicam. c. de Qnalitate »'ecensitae, dc quibus
vide supra d. .3. p. II. a. I. q. 3. in corp. , et a. 2. q. I.
ad 1. — Cod. 0 anto vorba et habitiis inlmicU sive potentiae,
et subindo post obduratio omittit et. .Mox post per modum Vat.
adiicit praevisionis et ; demum cod. cc pro privationis substi-
tuit praevisionis.

3 Vat. iustitiae.

* Probans propositioiies , ((uae hic immodiate soquuiitur et
iam supra in fundam. 4. occurrerunt.

5 Multi codd. aiium , ed. I atiud ; incongrue.

6 .Vristot., Vli. Topic. c. 3. (c. 4.).

^ Isai. .'59, 2: Iniquitatos vestrae diviserunt intoi' vos et

S. Bonav. — Tom. ].

Doum vostiMim. — Paulo sup^^rius post ideo Vat. ciim aJi^iui-
bus codd. subiicit vere ; pro ideo cod. Z hoc aulem esl . codd.
F V itlud est.

8 Cod. Z adiungit efficiens. Soia Vai. omitiit est tiberum
arbitrium, cl doin pro meritorium i-xhibot meriforia, hoc ver-
buin roforons ad causa. litiam in uoiinullis codd. ut I P (.^ , qui
do cetero cum nostra lectione conveniunt, nec non in od. 1
pro meriforium legitur meritoria. Vcrba, (piae mox .sequuntur,
quae ponit defecfum rsf liberum arbifrium, de/iciens in muiiis
codd. desiderantur. Ueiiiquo post negligif cod. Z addit dete-
stari, el post paii(\'i pro succurrit muiti codd. cum ed. I sub-
stituunt succedit, cod. L' .mbvenit.

^ Respicitur illud Eccie. 4, 10: Vae soli, (|uia cuin ceci-
derit, non habel sublovantom so.

i>i

72^2

SENTENTIARUM LIB. l.

nus est ordimlus (hic in corp. , ct S. Thoin., hic ioc. cit.). 2.
Ad ponendum effectum requiritur concurrentia omnium causa-
rum, ad impediendum effectum suflicit dcfectus unius causa-
runi, in quo axiomate fundatur solut. ad 6. 7. (cfr. S. Thoni.,
loc. cit. ad 3.) ; unde causa , quae sufficil ad impcdiendum ef-
fectum, nondum suflicit ad ponendum eundem. 3. Inde sequi-
lur, quod licet voiuntas libere dissentiat motioni divinae gra-
tiac, et libcre eidem consential, aliter tamen loquendum est de
causalitate, quatenus actus voluntatis rfe/?c/f, cuius dcfeclus ipsa

est prima et sola causa deficiens, aliter quatenus voluntas ad
actum bonum proficit, cuius profectus prima causa efficiens est
Deus, sed cum causa secunda (hic ad 9.). Hoc explicatur II.
Sent. d. 34. a. \. q. 2: et a S. Thoma, S. c. Gent. III.
c. 159.

11. Praeter iam laudatos : Alex. Hal. , S. p. 1. q. 29. m. 3.
4. — S. Thom. , locc. citt. el S. I. q. 23. a. 3. — B. Albert.,
hic a. 23. — Petr. a Tar., hic q. 3. a. 3. — Richard. a Med.,
hic a. 3. q. 3.

DUBI\ CIRC.\ LITTERAM MA(.ISTRI.

DUB. l.

In parte ista siint dubitationes circa iitterani et
primo de huc verbo, quod ponitur, scilicet praede-
slinatio esl de honis salataribus. Quaeritur ergo,
quid intelligatur per bona salutaria. Si tu dicas,
quod giatia et gloria; ergo, sicut homo dicitur prae-
destinatus, ita gratia debet dici praedestinata.

Respondeo: Dicendurn, quod praedestinatio est
praeordinatio. In ordinatione autem tria concurrunt,
quid ordinatur, et per quid, et ad quid. Primum
esl homo, secundum est gratia. tertium est gloria.
Et quoniam ille solus dicendus est praedestinatus ,
qui praedestinatione ordinatur, ideo patet, quod
gratia et gloria non debet ^ dici praedestinata, sed
homo soluin, qui praedestinatur ad saliitem.

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Et de ho-
minihus salvandis. V^idetur enim insufTicienter di-
cere: quia cum praedestinatio sit praeparatio gra-
tiae et gloriae "^ ergo non tantum est hominum,
sed etiam Angelorum.

Respondeo: Dicenduin, quod praedestinatio uno
■modo dicit praeparationem boni ", et sic convenit
hominibus et Angelis et eliain Christo ; alio modo
dicit praeparationem boni et liberationem a malo ,
et sic dicilur praedestinatio propositum niiserendi ,
et sic proprie est hominum, et sic accipit Magi-
ster hic *.

' Ed. I debent. — Plura de lioc dubio habentur supra
a. \. q. 1. Cfr. eliam Petr. a Tar. et Richard. , hic circa iit.

2 Vel, ut accuratius dicamus : cum praedestinatio sit prae-
paratio gratiac in praescnti et gloriae in futuro. Cfr. hic lit.
Magistri, c. 2.

^ Cod. Y hic interponit : secundum quod dicitur praede-
stinatio in praescnti.

* Cfr. Alcx. Hal., S. p. I. q. 28. m. 2. a. 4; B. Albert.,
hic a. 7; S. Thoni. , hic q. 2; Uichard., hic a. I. q 3; .Egid.
H.. hic I. princ. q. 2.

s Aliis \('rbis : rej^robi vocnntur praesciti : si ergo prae-
.sciti non sunt praedestinati , videtur, quod praescientia non con-
tineatur in praedestinatione.

DUB. III.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod prae-
destinatio sine praescientia esse non potest. Videtur
enim male dicere, quia praescientia est juaiorum. unde
praesciti dicuntur mali; sed praedestinatio bonorum:
ergo potest esse praedestinalio sine praescientia , si-
cut e converso \ Si dicas mihi , quod praedestina-
tio est speciale. sed praescientia est commune el
speciale: tunc quaero, quare inagis praescientia
approprietur reprobationi quam praedestinationi.

Ad hoc est unus modus respondendi, qnod quia
praedestinatio addit, ideo habiiit nomen proprium;
reprobatio vero non, ideo retinuit nomen commune.
— Sed quomodo habet illud veritatem, cum repro- '"'?'■«'«'
batio sit praescientia poenae, cuins Deus est causa^?

Et propterea est dicendum , quod non tantum
addit, quod ita distrahat '. Nam praedestinatio dat
intelligere heneplacitum, quod trahit ipsim in genus
scienliae practicae simpliciter, eo quod beneplaci-
tum est simpliciter et absolute respectu totius con-
notati. Sed non sic est de reprobatione, quia volun-
tas non est respectu m^W culpae, et respectu jDoenae
est consequens, non antecedens, et quasi tracta *. Et
propter hoc, quia ininus distrahit a ratione scientiae,
retinuit sibi nomen praescientiae.

DuB. IV.

Item quaeritur de ista responsione Magistri :
Quibus respondemus, ex ea ratione dictum esse etc.

Solatio a
rum. I

Solutio i
ctoris.

^ Sensus cst ; non solum praedestinatio aliquid addil ad
praesiitiitiam, verum etiani reprobatio, nempc poenam, quae
reprobis a Deo infligitur.

' Hoc sibi vuli: rcpiobatio superaddit quidem aliquid prae-
scicntiae, sed non tantum, quantum superaddit praedestinatio,
quae praescientiam a genere scientiac distrahit in aliud genus,
scil. voluntatis.

8 Quid S. Doctoi- his verbis dicere velit, vide infra d. 46.
q. 2, praesertim ad ult. — Vat. minus recte : non est respectu
mali culpae, sed respectu poenae. Est et consequens etc. —
De hoc dubio cfr. Alox. Hal., S. p. I. q. 29. m. I : B. Albcrl. ,
hic a. 10; S. Thom. , hic q. 4. a. I.

DISI. \L. 1)1 Hl\.

Vidcliir *>iiiin. (|ii()il iioii solv.il propltM' sii.iiii ilistiii-
(Mioncin ;i(l (]ii;it*sliont'iii (W (iii<finen/i), (|iioni;iiii dc-
inoiislnilo ;ilit]iio d.iinn.indo , vtTiini csl difcre,
islnin posse s;ilv;iri, t'r<(o jtMtcsl cssc pr;u'dt'slin;iliis:
t'i'<,M) plnifs possnnl c.ssf |)i';u'd(^sliii;ili. i]ii:iiii siiiil:
ci<j[() polcsl nnincins pi';ic(lcslin;il()iiiin ;in}j;('ri.

i\i:si'0Ni)i:(): Diccndnm , (jnod Mi^Hslcr in li;i('
priiii;» rcsponsionc priii('ip;ilil(M' rcsiiondcl ;i(l (pi;ic-
stioncni priiii;iin, nlrnin pi;itMl('sliii;ilniii sil possiliilc
dainn;iri; ol bcna. sfilictU jx^r cotnposUwnmi cl di-
visionem '. Kl ])Pr isl;iin soliilionfin i);ilft ;ili(]iio
inodo rcs|)onsio ;id illiitl (W ;iu<j[incnl(). s(!tl noii
plene; ideo annerlit solulionein s('(]ncnl('m , (|u;u' est
explifatio huius, in (]u:i difilur, (]iu)(l ;ili(]uis non
poU^st incipero esse praedfstiu;ilus, (]n;imvis possit
esse praedestiiuilns. (]uia hof est dicere, (juod ah
aeterno |)otuil. Et (iuoni;iin augmentum dicil inaio-
reni numerum (]uam priiis fuin pi;ifsup|)osilione
prioris et nova ^idditione, idoo palel , quod e\
sui ratione distinflioneiu el sncfessioneui dicil in
partihiis. Unde si ahciuis, statim cum est, esset ila
magnus , <|uanlus fiitiirus est. non diceretur au-
geri, sed tainen potuisset esse maior ; ita in
soiutio. proposito inlellij^endiiin. — Vel aiiter solvi potest
per fomposilionein et divisionem, sicut Magister soi-
vit; possunt eniin plures esse, quam sint ^ ergo po-
test numerus augeri.

D\m. V.

Item quaeritnr de lioc quod dicit , quod intel-
ligentia condilionis implicitae veritatem facil in
dicto et impossibilitatem in vero , quomodo sit
illud inlelligii)ile. Si enim idem non esl causa op-
positorum , et conditio implicila fiicit veritatem ,
quomodo facit impossibilitatem ?

iHESP(WDE0: Dicendum, quod Magister vnlt di-

iohiiio 1. cere , quod illud est falsuui, demoiistrato aliquo:
istum (lamn;iri vei salvari, est impossibile; sed si
addatur et implicetur conditio praedestinationis ,
facit veritatem in dicto et impossibilitatem in vero,
id esl, facit illud diftum cum modo impossibilitatis
esse verum, utpole si difatur: istuin damnari et
esse pniedestinatum simul, est impossibile, sive: islum
salvari et non esse praedestinatnm, est impossibile. —

ointio -i. Vel ahter potest dici. quod diftum falsum alicuius
conditionis implicatione fit veruin ^* : ut demonstrato
reprobo, istum salvari est falsum ; adde conditionem

' Sive iit inmc dici solct : pci- disliiictionem in scnsii com-
posito et in sensu diviso.

« Codd. WX sunt. — Cfr. supia a. 2. q. t. et 2. —
Alcx. Hai., S. p. 1. (j, 28. m. 2. a. .3, et m. i. a. .3 ; B. .Mbcrt.,
hic a. 11. seqq.

3 Vat. implicite leruin sit.

* Cfr. supra a. 2. q. 1. cl 2. — liadeni liuius dubii
solutio invenitur apud B. Albeit. , liic a. 1-5; S. Thom. , Petr.
a Tar. , et Richard. . hic circa iit.

prnedestinalionis, el licl vcruiii: istiiiii salv;iri. si cst
|)r:u!d('sliii;itus, (!.st veruiii. Ilcin. codcm dcinoiislnito,
istnni damnari cst vcriim ; ;iil(|c conditionrni prae-
desfin(Uiu'nis , cl licl impossibilc: isliiin (l;iiiiii;iri. si
(!st pnuMlcslinaliis, cst impos^ibilc. foniimflim iri-
tclligciitlo \

iMii. Vl.

Ih'iii qii;u'iiliir dc hoc (piDd di. ii ; Ax (pw ali-
(piid factum est rel dictum, non concednnt, (/uod
illud possit non esse etc. Videliir eiiiiii faisiim :
qui;i (Ihristiis (lixit, Pelruin pcffatnrinn ■': ergo |)0.sl
quam dixit, fuil n(^ce.ssarium ^/?>m^' , et necessario
seqnitur: si Christiis dixil. hoc eril. (pii;! (/a oppo-
situm, et tiinf setiucliir''. Chrislum es.se inenlilum.
quod est iin|)o.ssibile : ergt) viiletur, cum ;u)tece-
dens sit tiece.ssarium. qiiod ncfe.ssarium hiit. {♦ctrum
negare.

Uespondeo: Dicendum. quod in dictione Chri.sli doo m di-
duo sunt, scihcet verbi prolatio et assertio. Et
verbi prolatio simpiiciler est praeterila et necessaria,
et ex ilia non sequitur consequens. Non enim setpiitur :
Chrislus hocdixil, ergo eril; protulit enim hoc ver-
bum: Ero similis vobis mendax \ Est iteruin assertio,
et illa sequitur illustrationem divinae praescientiae.
Sicut ergo divina pr;iesfienli;i est certa et infallibi-
lis, cui no:i potest snbesse falsum. et tamen ;ispifit
futurum et connotat circa ipsum veritjitem ", et ideo
non est necessarium , Deuin pr;iescisse (luod prae-
scivit, quamvis sit certum et infallibUe: ita intelli-
genduin de Christi asserlione, quod certitudinem
habet et infallibilitatera a divina praescienti;i ; sed
tamen non esl necessarinm, Christnm hoc asseruisse;
et ideo, si ponatur, hoc non contingere, ponilur, et
Christum non asseruisse. Et sic patet illud et con-
siiniha. hi assertione enim Christi diio sunt, Sfilieet
actus mentis', et relatio ;id fulurum eontingiMis
sive ordinatio. Et quamvis unum sit neeessarium,
reliquum est contingens.

Dru. VII.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Sicut prae-
destinationis effectus illa gratia est, qua in prae-
senti iustificamur etc. Ex hoc ostenditur. quod
praedestinatio sit causa gratiae. Quaeritur ergo : *i"'»«'"'o ' •
in quo genere causae ? Cum eniin sit scienlia. vi-

s Matth. 26 , 34. — .Mo.\ post fiiil codd. \ .\ intciiiciunt
verum.

^ Vat. cum nonnullis codd. sequitur.

' loan. 8 , or>.

8 Cod. Y adiungii contingentem. Paulo inferius posi as-
sertione cod. T quae pro quod.

5 Cod. V oerilatis. — Ue lioc dubio cfr. supra d. 38. a.
2. q. I. et 2, et hic a. 1. duae ult. qq.

7:24

SENTENTIARUM LIB. I.

delur dicere causam exemplare^n. Et iterum , hoc
non videlur sullicere , quia exemplar non necessario
infert exeiiiplatum, sed praescientia ponit. Et ite-
Quaesiio 2. Tum. , sl est causa, aut universalis , aut particula-
ris^: non universalis , quia tunc indigeret alia
particulari adiuvante; nou particularis , quia tunc
determinata esset ad unuin elTectum tantum. Et
iterum , aut necessaria , aut contingens: non ne-
cessaria, quoniam per voluntatem operatur; non
contingens , quoniam haec est faUibilis et incerta.
Rkspondeo : Dicendum , quod praedestinatio est
causa gratiae , sicul dicit ^ et tola causa , sed non
causa salutis , ut excludatur cooperans et disponens.
Adiutores enim Christi sumus ^, el nullus salvatur
Adq.iae- invilus. — Quod ergo quaeritur , in quo genere

stioneni I . , • , i • • i i •

causae sit; dicendum. quod praedestmatio claudit
in se scientiam et beneplacitum voluntatis et dis-
positionem voiuntatis, per quam placuit Deo nos
salvare, quae est summa bonitas nianifestanda. Ra-
tione primi dicit causam in genere foiinae \ ralione
secundi in genere e/fi.cientis , ralione tertii in ge-
nere finis.

Quod quaeritur, utrum necessaria, vel con-
Mquae- tingens; universalis , vel particularis ; dicendnm,

stionem i. . . i • i i ,

quod de omnibus istis modis causandi habet quod
Notandum. est perfectionis , non quod est imperfectionis. Nam
de proprietate^ universalis habet extensionem ad
muUa; de proprielate particularis sufTicientiam ad
singula; de proprietate causae necessariae imrau-
tabilitalem; de proprielate cont.ingentis habet arbi-
V trii iibertatem, quia potesl facere et non facere.
Conditiones autem imperfectionis non habet, quia
nec habet insufficientiam . sicut causa universahs:

' Oausa parlicularis est, (iuiie unam tanUini specieni ef-
lecliis producil, v. g. ignis igneni; causa universalis vero csl,
quac varias circcttium spccies i)rodiicit, v. g. sol, cuius in-
fluxu , concurrcntil)us aiiis causis parlicularibus , divcr.si pro-
ducuntur cffcclus. Cfr. Aristot., 11. Pliys. text. 32. ct 38. (c. 3.).

2 Intcllige : Magisler. — Snbiiidi' post sed non siipple cum
cod. Y tota.

3 Kpisl. 1. (x)i'. .'} , 9 : l)e/ cnim sumus adiutores.

* Si\(' formalis cxlrinsecae i. e. exemplaris. C.(r. supra pag.
73, nolii 7. — Paulo siipeiiiis post summa bonitasXid. omii-
til numifestnnda.

^ Cod. 0 subiicit causue.

« Cfr. .\lex. Hal., S. p. I. q. 28. m. 4. a. I ; B. .Vlbert.,
hic a. 21; Pclr. a Tar. , liic ciira lil.

^ .\risloL, dc Pracdicam. c. de fielatione.

nec hmitationem, sicul causa particularis ; nec ine-
vitabilitatem , sicut causa necessaria; nec vertibih-
tatem , sicut causa contingens ^

DuB. vm.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod prae-
destinationis effectus est gratiae apposiiio. Videtur
enim male dicere, quia causa et effectus sunt cor-
relativa: cum ergo relativa simul sint natura',
quandocumque est praedestinatio, est gratiae appo-
sitio: ergo nuUus est praedeslinatus, nisi qui habet
gratiam. Sed contra lioc est, quia praedestinatio est
non entium, sicut dicit Augustinus in hbro de Fide
ad Petrum *.

Respondeo: Dicendum, quod praedestinatio non
semper est causa in actu , sed in liabitu; et ideo
non oportet, quod respondeat effeclus in actu, sed
in habitu.

Unde ex hoc patet quod quaeri consuevit,
utrum praedestinatio ahquid ponat in praedesti-
nato; dicendum enim, quod non necessario ponit
ahquid de praesenti sive aciu ^, quoniam inulti
sunt praedestinati . qui non sunt maU , et muUi ,
qui maU sunt; sed ponit aliquid secundum habitum
sive de futuro, ratione cuius homo potest gaudere,
scilicet quia nomen eius scriptum est in caelo ^^.
Et cum ilUid positum erit, magnum bonum erit;
et iUud erit ratio persistendi in bono et perveniendi
ad magnum et summum bonum ; et ideo hoc bonum
habituale praeponendura esl gratiae, quae est se-
cundum praesentem iustitiam ".

Quaes
incideiui.
vitur. ll

* (^ap. 34, secundum scnsum; nam docetur, homines prae-
destiiiatos a Dco praedestinatos essc ante omnia saecula et ante
constitulionew mundi. Clariiis scnlcntia haec profcrtur in Serm.
26. c. i. n. 4. Cfr. supra d. 36. lit. Mugislri, c 1.

^ Sola Vat. voci nctn praeniittit mali.

'*^ Luc. 10, 20: Gaudele aulcm , ijuod nomina vestra
scripla sunl in caclis. — Proximc posl pro magnmn honum,
([uae leciio est codd. .M T aa bb (cc a sccunda manu), Vat. tan-
tummodo maynum.

" l)e hoc dubio nec noii d(> quacstione iii co tractata,
utruin pracdcstiniilio i)0iial aliqiiid in pracdcslinato , cfr. supra
a. I. (|. I ; .Mcx. Ilal., S. p. 1. q. 28. m. 2. a. 1, ct m. i. a.
2; H. Albert., hic a. 4; S. Thom., hic q. 1. a. 1 . c( S. I. q.
23. a. 2; Richard., hic a. 1. q. 1. cl Circa lil.

tt,

DISTINCTK) XLI.

TiW

DisTiNcrrro xli,

luid mi-
Mordi.i el
it ralio.

jedesli-
'atio siue
. 'leritis.

Cai'. 1.

Ulruni aliqmd si( inerilion ohduradonis
vc/ »risericordiue.

Si aulein (|u;u'rimiis luorihuu ohdnralionis cl nri-
sericordiae , oliduralioiiis luoriuuu iuveuiiuu.s, luiseri-
cordiae auteiu meriluiu iion invenimus, (|uia uullum
esl inisericordiae meriluin, ue gralia evacuelur, si uoii
}?ralis doiialiir'. sed merilis reddiUir. J//.sc/'^//«' ita(|ue
secimdum gratiam. (|uae gralis dalur; obdural aulem
secuudum iudiciiim, ([uod luerilis reddilur. « Tude da-
lur iutellij2;i, ul sicul reprobalio Uei est nolle tnise.reri ,
ila obduralio Oei sit non misereri , nt iiou ab illo
irrogetnr aliquid, (|uo sil homo deterior, sed taulum
(luo sil luelior noii erogetnr - ». — Ex his aperle osteudi-
lur, (juid niisericordiatn, qnUi obduraiioneni intellexe-
rit Aposlolus ^ , el (juia misericordia unllum advocal
ineritum, ohduralio vero uon esl sine inerito, sed ha-
bet nolle misererl. El misericordiae vcrbo hic accipitur
praedestiiialio, el praecipue praedestinaliouis efTeclus,
obduralionis vero nou ipsa Dei aeterua re|)rol)atio,
quia eins iiullnm est uieritum, sed graliae privatio sive
sublraclio, (|uae (juodain modo est reprobalionis elle-
ctus. Accipilnr laiueu ali^iuaudo reprobafio pro obdu-
ralioiie, sicul el praedeslinatio pro suo elTeclu, qui
est gratia api)osita ^ Gratia euiin, (|uae appouilur,
effectus est praedesliualiouis. — Cum igilnr gratiae, (juae
appouitnr homiiii ad iuslificaliouoiu, unlla siut inerila;
luulto minus et ipsius praedestiuatiouis, ((ua ab aeteruo
elegit Deus qnos voluil , aliqua jjossuut existere me-
rita, ita uoc roprobaliouis, cpia ab aeterno qnosdam
praoscivit fiiluros malos ot damuaiidos: sicnt elegit la-
cob, et Esau * roprobavil . qnod uon fuil pro merilis eo-
rum, ((uae tunc haboreul, qiiia uulla habobant, (juo-
uiam nec ipsi oxistobau;; uec propter hitura merita ,
quae praeviderel, vel illum ologil, vel illiim repro-
bavit.

Cap. II.

De varns super hoc carnalium vpi^iionibas.

()|)iuali suut laiuou ((uidatu, noiiiu ideo olcgisse
lacob, ((uia taloiu fulurum |)iaoscivil, ((iii in euin ore-
deret ct ei serviret. Quod ali((iiando Angnsliuus se seu- Aagmtim
sisse dicil in libro Rotractatiounm ", iibi aperle oslen- S" " "'
dit, ([uod si pro^)ler fntura uiorita oloclns e.sset , iam
uou ex gratia esset electio. Non ergo idoo electus esl
a Deo, ((iiia talis futurus erat, sed ex oloclioue talis
esl factns, ita dicens: « Disputans, ((uid elogoril Doiis
in nonduni ualo, cni dixit , servitiirnm esse maior(Mu .
el qnid in eodom maiore simililer uoudiim uato ropro-
baveril, ad hoc perduxi raliocinatioiK^m , ut dicerem :
Non ergo elegil Dens opera cnius^iuaiu iu ()rao.scion-
lia, quae ii)so daturus est, <.0(\ fidoiii ologil in prao-
scientia, ot quoin sibi creditnruui osso praoscivil, ipsum
olegit, cui Spirituin sauctum daret , ut boua operando
eliam aeteruam vilam consequeretur ». — Ecce hic
aperlo dicil, uoii propter opera eum elegisse, sed pro-
pterfidom, ([ua ouiu praoscivit ' crediturum. Sed fpiia
et iii lido merilnm (^st, siciili ot iii O()oril)us , hoc rc-
traelavit dicens*: « Nondum diligoutius quaesivcram
nec adhuc inveueram, (inalis sit electio gratiae, de
((ua dicit Apostolus: lieliqitiae per eleclionem yratiae
salvae pent ; qnao utique non osl gratia , si ex meritis
procodit, ut iam quod datur non secundum gratiam,
sed secundnm debitnm reddatur polius meritis, quam
donetur. Proinde ((uod continuo dixi : Dicil euim idem
Apostolus": Idem Deus qui operatur omnia in omni-
biis. Niisqnam autem dictum est : Deus credit omnia in
omuibus. Ac deiude snbiunxi: Quod orgo credimns.
nostrnm esf ; quod vero bomim operamur, illius est,
qui credeutibus dat Spiritum sanctum. Profecto non
dicerem, si iam scirem, etiam ipsam fidem inter Dei
munera reperiri , quae danlur iu eodem spiritu. Ulrum-

1 Val. ot pliiics odd. cum cod. (". donetur... reMatar.

2 August. , i. ad Simpiician. q. 2. n. 13.

3 llom. 9, 18: iM-go ciiius vull miserctur, ot qucm vuit
indurat. — Pauio inforiiis codd. B D et od. i addunt semper
et legunt non est semper sine merito. Immediatc post |)raeter
Vat. aiiac edd. omitttmt verba sed habet nolle misereri.

^ Cod. A gratiae appositio.

= Kespicitiu' ad Malach. I , 2. 3 : .Nonne fratcr crat Ksau
lacob, dicil Dominus, et dilexi lacob, Esaii autem odio habui.
Cfr. Rom. 0, i.3.

fi I.ibr. I. c. 23. n. 2. 3. Uetractatio refertur ad ea cjuae
ipsc dixcrat in Exposit. Kpist. ad Romanos, c. 60. Cfr. I. ad

Simplician. ([. 2. n. 8 , et de Pracdcst. Sanctor. c. 3. n. 7. — Paulo
infcrius Vat. cum cdd. 2,4-. 3,6. S.O^J- tati electione talis
pro ex efectione tafis.

• Vat. H aliac cdd. , excepiii I. praevidit , rcfrasjantibus
codd.

8 Loc. cit. — Locus s. Scripturac est Rom. 11,3. liil. .Vugust.
infra hnbct : (luac utique non esl gralia , si eam mcrita uila
praccedant, ne iam. Vat. : (piac ulique non c\ gratia, si eam
mcrita pracccdant. Tc.xtum noslnmi cxhibent edd. 1,6, 8 , cui
aliac edilioncs ct nostri codd. conscntiunt, nisi quod aiiquae cdd.
habcnt et ex gratia , aliac e.T gratin pro e.<<t gratia.

9 I. Cor. 12. 6.

7-i(i

SKNTENTIARUM LIB. 1

que erjio nostrum est propter arhiliiuin Nolunlalis, et
utrumque dntwn est per spiriUiui fidei et caritalis. —
Et quod |)aulo post dixi : Noslruin eniin est credere et
velie, illius autein doro credonlihus et volentibus f;\-
cullalein bene operandi per Spiritmn sanctuni , per
quem caritas diffunditur in cordibus nostris ^, vennn
est quidem, sed eadem regula et utrunuiue ipsius esl,
quia ipse praeparat volunlatem, el utriimque nostrum,
quia non (it, nisi voleutibus nobis » : ergo et nieritiim
fidei-Kle misericordia Dei venit. Non ergo propler fidein
vel aliqua merita elegit Deus aliquos ab aeterno vel
apposuit gratiam iustificationis * in lempore, sed gra-
tuita bonitate sua elegit , ut boni essent. Unde Augu-

Augnsiinus. stinus iu libro dc Praedestinatione Sanctoruin ^ : « Non
quia futuros nos tales esse i^raescivit, ideo elegit, sed
ut essemus tales per ipsam eleclionem graliae suae,
. qiM gratificavit nos in dilecto Filio suo » .

His lamen adversari videtur, (juod dicit Augusti-

obiiciiui ex nus * super Malachiam prophelam, ubi scriptum est :

Augusiino. ^^^,^^ f/tVexe, Esau aulem odio habui: « Cui vull , in-
quit, miseretur , et quem vult indurat. Sed haec vo-
luntas Dei iniusta esse non potest. Venil enim de oc-
cultissimis meritis, quia el ipsi peccatores cum propter
generale peccatum unam massam fecerunt, non lamen
nulla * inter eos est diversitas. Praecedil ergo aliquid
in peccaloribus, quo,quamvis nondum sint iustificati,
digni etficiantur iustificatione. El ilem praecedit in aliis
peccalorihus , quo digni sunt ohtusione ». — Ecce
hic videlur Auguslinus dicere , quod el ipsa Dei vo-
lunlas, qua alios eligit, alios reprobat, ex meritis
provenial^, sed occultissimis, id est, quod pro meritis
alios voluerit eligere , alios reprobare , el quod pro
meritis aliis apponitur gratia iuslificationis, aliis non,

oiJlnio Ma- uudc obtunduutur. Sed quid intelligere voluerit, iguo-
ralur, nisi forte hoc dicatur intellexisse, quod supra
diximus eum retractasse. Nam ibidem etiam quaedam
alia continue subdit, quae in libro Retractalionum '
aperte retractat; quod utrumque legenti patebil. Unde
verisimile est , in praemissis eliam hoc retractasse.
Quidam tamen ex eo sensu accipiunl fore dictum,
.\iioruranon quia aliquis praedeslinetur pro meritis vel iuslifica-
lionis gratiam mereatur, sed quia aliqui non adeo mali
sunt, ul mereanlur sibi gratiam non impertiri. Nullus
enim Dei gratiam mereri potest, per quam iustificatur;
polest tamen mereri, ul non apponatur, ut penitus
abiiciatur. Et quidem aliqui in lantum profundum ini-
quitatis devenerunt , ul hoc mereanlur, ut hoc digni
sint; alii vero ita vivunt, ut, etsi non mereantur gra-
tiam iustificalionis, nou tamen merentur onuiino repelli
el graliam sihi sublrahi. Ideoque dixit , in quibusdam

fistri.

opiDio.

Keais.

peccatorihus praec(>dere quo digni sinl iuslifleatione , iniprobajj
et in aliis quo digni sint ohlusione. — Sed hoc frivo-
lum est.

« Multi vero de isto profundo (|uaerentes reddere Error
rationem , alque secundum coniecturas cordis sui in-
scrutabilem altitudincFu iudiciorum Dei cogitare conan-
tes, in fabulas vanitatis abierunt dicentes, (|uod animae
sursuin in caelo peecanl el secundum sua peccata ad
corpora pro meritis diriguntur, et dignis sibi quasi
carceribus includuntur. ferunt hi talcs posl cogilaliones
suas, et volentes disputare de Dei profundo, versi sunt
in profundum, dicenles, animas in caelo ante conver-
satas et ibi aliquid honi vel mali egisse et pro meri-
lis ad corpora terrena detrusas esse. Hoc autem respuit
catholica fides propter evidentem Apostoli sentenliam,
qua ait®: Cum nondum nati essent, aut aliquid boni
vel mali egissejit * » etc. Melior est ergo fidelis igno-
rantia quam lemeraria scientia. « Elegil ergo quos vo-
luit gratuita misericordia, non quia fideles fuluri erant,
sed ut fideles essent, eisque gratiam dedit, non quia
fideles erant, sed ut fierent. Ait enim Apostolus": Mi-
sericordiam consecutus sum, ut fidelis essem ; non ait,
quia fidelis eram. Datur quidem et fideli, sed data
est eliam prius, ut esset fidelis». Ita etiam reprohavit
quos voluit, non propter merita futura, quae praevi-
deret, verilate tamen reclissima et a nostris sensibus
remota ".

Sed quaeritur, utrum, sicut dicitur elegisse quos- guaesiio
dam, ut boni fierent el fideles, ita etiam concedi de-
heat, reprobasse quosdam, ut mali essenl el infideles,
el obdurare, ul peccent; quod nullatenus concedi opor-
tet. Non enim reprobatio ita est causa mali , sicut p7'ae-
destinatio est causa boni; neque obduratio ita facil
hominein malum , quemadmodum misericordia facit
bonum.

Cap. III.

An ea quae semel scit Deus velpra£scit, semper sciat
et praesciat, et semper scierit et praescierif.

reprol
Uone.

Praeterea considerari oportel, utrum ea omnia
quae semel scit vel praescit Deus, semper sciat'^ et scie-
rit, ac praesciat et praescierit; an olim scierit vel
praescierit quod modo non scil vel praescit. — De prae- i*c p"

^ . . . , , . ^ , '^ scientia.

scientia pnmo respondemus dicentes, multa eum prae-
scisse, quae modo non praescit. Cum enim eius prae-
scienlia non sit iiisi de futuris, ex (|uo illa quae fiitura
erant, praesentia fiunt vel jiraetereunt, sub Dei prae-
scientia esse desinunt, suh scientia vero seinper sunt.

' lloiii. 5, 3.

2 Sola Vat. sanctificationis.

' Cap. 19. II. 38. — Locus s. Sc;rip(,urae est Ejihcs. I , 6.

* Libr. 83 Quacst. q. 68. n. i. — Loci s. Scripturac^ siuit
Maiach. 1, 2. 3, ot Rom. 9, 18. Vuigata ot Augusl. Cuius
oult pro Cui vult. — Vat. et odd. i, 6, 8, piuribus omissis,
••xhibcnt: Augustinus lib. 83 Quacstionum: Cui vult.

5 Ita codd. , edd. 1 , G et originaie. Val. oum |)!uiibus cdd.
fecerunt : tamen notmulla intnr eos.

^ Codd. el cd. I veniat.

' Libr. I. c. 26. — Paulo ante Vat. et odd. 4 , 6 otDillunt
etiam ante quaedam alia.

'^ Uom. 9, 11. 12. 'iposlolus i)iosoquitui sic : iil socunduni
eiectionem proposituin Doi manerct, iion o.\ oporibus, sed e\
vocante dictum csl oi : Quia maior .serviet minori.

^ Quae prac^ccdunt sumta sunt cx August., Serm. 165. c. o.
n. 6, sed nonnullis transposilis vol niutalis.

"^ 1. Cor. 7 , 25. — Quoad sonsum liae propositionos suintae
sunt ex August., I. Relracl. c. 23. n. i, el do Pracdesl. San( tor.
c. 3. n. 7.

^i Libr. I. do Divorsis Quaest. ad Simpiician. (\. 2. n. 16,
paucis mutalis.

'2 Vat. et edd. 2, 1, 6, 7, 9 minus congrue .9C«Y, sed re-
fragantibus omnibus codd.

IMST. \l,l. DIVISIO TKXTIJS.

7:27

i itinliii.

pomliii'

bciisio.

Piacscivil ('r-ji;(> Dcu.s oiniiia ah aclcnio, (|iiac riiliira
craiil , nc(Hic pracscirc dcsinil, nisi ciiin rtilnia cssc
desiminl. Nc(|uc cum pracscii-c dcsinil ali(|iia, (|uac
anlc pracscicbal, ininus ca noscil, (|uain anlc cof^noscc-
bal. Non ciiini (licilnr c\ dcrcclu scicnliac cius, (|uod
aliiiua |)ra(>scicrit ali(|uan(lo, (luac inodo non prac.scial,
scd c\ ralionc vcrbi (|uo(l csl prdcscic/ifia. I'racscirc
enim csl anfc scire , (pjain (ial ali(|ui(l. l(lco(|uc non
poh^sl dici Deus pra(»s(urc, ni.si (piac riilura siinl.

De scienfia autcin aliler diciiniis. Scil cniin Deus
seinpcr onmia (juac aIi(|uan(lo scil. Oiniicm ciiim scicn-
tiam, (|uani aliquando habcl, scmpiM- babiiil (M babcl
el babcbil. — Ad boc aiitcm o|)ponitur ila ; olim scivil,
lumc bomincm nascituriim , (|ui nalus csl , modo iion
scil, cum nascilurum : .scivit ergo ali(]uid, (piod modo
non scil. Itcm scivil, iniindum cs.se crcanduin, modo
non scil, cum essc crcandiim: aliquid crgo scivil, (piod
modo non scit; ct alia buiusmodi inlinila indiici |)o.s-
sent '. — Sed ad boc dicimus, (piod idcm dc nalivilale

biiiiis liomiiiis cl miiiidi crcalionc iiuiic cliaiii scil ,
(piod .s(*icbal, anlcipiain licrcnl , liccl liiiic cl niiiic lianc
scicnliam cius divcrsis cxprimi vcrbis oporleal. .Nam
(piod liinc biliiriim cral, nuiic |)raclcrituin csl; idco^pic
verba coinmiilanda siinl ad ipsiiin dcsignaiidum; si(*ul
di\crsis lcmporibiis lo(piciilcs c:iiidciii dicm modo pcr
boc advcrbiimi cras (lcsi}j;iiaiiins, (liiiii adbiic liiliiia
csl, modo pcr hodic , dum |)racscns esl, inodo \m'
heri j diiin piaclcrila esl. Itaipic aiilc(piani crcarctur
mundus, scicbat Dciis biinc crcandiim, post^piam crca-
tus csl, scil ciiin crcaliim. Nec est boc scire divcrsa ,
scd omniiio idca/ dc miiiidi crcalioiic ; siciil aiiti(fiii
palrcs crcdidcnml, Cbristum nascituriim ci morilurum,
nos aulcin crcdimus , eum iarn natum cl inortiium ;
ncc tamcii divcrsa crcdimus nos el illi, sed cadern.
« Tcmpora eniin, ut ail Auf^usliiius', variala sunl; el
idco \crba sunl miilala. non fidcs». Indiibitanlcr if^i-
tur lcncaimis, Dciim scmpcr omnia .scirc, (piac ali-
quando .scil.

OOMMENTAmUS IN DISTINCTIONEM XLl,

De causalitate passiva sive de causa tneritoria [)raedestinationis et reprobationis.

Si aiUem quaerimas ohdurationis meritum et mise?'icordiae etc.

DIVISIO TKXTUS.

Supra egit Magister de cansalitate activa prae-
destinationis et reprobationis. In hac parte inquirit
de causalitale passiva, iitrum scilicet praedestinatio
et reprobatio habeant in nobis causam meritoriam;
et hoc quidem principahter inlendit in hac distin-
ctione, quae duas liabel partes. In prima Magister
investigat principale propositum ; in secunda movet
quandam quaestionem, quae ex praecedenlibus ha-
bet ortum, scilicet ulrum Deus desinat aliquid scire
vel praescire. Ex cuius manifestatione patefacil di-
vinae scienliae interminabilitatem, ibi: Praeterea
considerari oportet.

Prima pars quatuor habet partes. In prima
Magister determinat veritatem ostendens, quoiJ re-
probatio habet causam meritoriam quantum ad con-

notatum, quod est obduratio; non sic pmerfe^^ma^^o
quantum ad connotatum, quod est gratilkatio. In
secunda vero Magister removet quandam opinionem,
quae posset hominem ducere in errorem , ibi : Opi-
nati sunt tamen quidam. In terlia removet eius
defensionem , ibi : His tamen videtur adversari etc.
In quarta i'emovet praesumtuosam in hac quae-
stione inquisilionem ostendens, aliquos volentes red-
dere rationem de hoc profundo divinae praedesti-
nalionis lapsos esse in profundum erroris, ibi: Multi
vero de isto profundo quaerentcs reddere ratio-
nem etc.

Praoterea considerari oportet, utrum ea omnia
quae seniel scit etc. Haec est secunda pars , in qua
determinal Magister quaestionem , utrum Deus desi-

1 Vut. el aliae edd. , excepta 1, dici possunt , conlvAA\cQnW-
bus codd. , quorum tamen codd. A B D possunt pro possent. —
De sequente sententia Magistri et Nominaliuin, quod omnino
idem sint propositiones de eadem re, sed sub diversis tempo-
rum difTcrentiis prolatae, dicendum, quod est insutTiciens et ex

paite falsa, cfr. Comment. tiic a. 2. q. 2. — De eadem re loqui-
tur Magister etiam infra d. XLIV. c. 2.

■2 In loan. tract. 45. n. 9 ; secundum sensum. — Paulo
ante Vat. et edd. 2, 3, 4, 7, 8, 9 omittunt iam anle natnm et
mortuum.

728

SENTENTIARUM LIB. I.

nat aliquid scire vel praescire ; el simililer est quae-
stio , ulrum desinat aliquem praedestinare : et haec
pars habet duas. In prima determinat de praescien-
tia, quod contingit desinere ahquid praescire. In

secunda vero determinat de scientia, ibi: De scien-
tia autem aliter dicimus , ubi dicit, quod Deus
nihil desinit scire; et in utraque parte primo movet
quaestionem, secundo determinat.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad inteiligentiam praesentis distinctionis duo
principahter quaeruntur.

Primo quaeritur de praedestinationis causahtate.

Secundo de divinae scientiae sempiternitate sive
interminabiUtate.

Quantuin ad primum quaeruntur duo.

Primo quaeritur, utrum praedestinatio vei re-
probatio in nobis habeant causam meritoriam.

Secundo, utrum liabeant in Deo rationem mo-
tivam.

ARTICULUS 1,

De causalitate divinae praedestinationis.

QUAESTIO I.

Utrum praedestinatio vel reprobatio habeant in nobis causam meritoriam.

tam.

Quod autem liabeanl in nobis causam merito-
^ riam, ostenditur sic.

1. Primo de reprohatione. Ad Romanos nono ^.
Ad opposi- super illud : Esau odio habui, Glossa : « Esau ,

subtracta gratia, per iustitiam est reprobatus»; sed
iustitia respicit merita: ergo reprobatio est ex me-
ritls.

2. Item, per reprobationem non dicuntur nisi
ista Iria, scihcet odium aelernum, obduratio tem-
poralis et damnatio finalis; sed omnia ista habent
in nobis meritum, quia Deus neminem odit nisi
propter demerita nec obdurat nec damnat : ergo etc.

3. Item , voluntate antecedente vult Deus omnes
homines salvos fieri ^ : si ergo ahquem reprobat ,
hoc est volunlate consequente . neminem enim de se
creat ad supphcium; sed vohmtas consequens est

concessio ex nostra causa ; sed non esl ex aha causa
quam meriti: ergo etc.

k. Item , de praedestinatione simihter ostendi-
tur. Gregorius^ dicit et Augustinus, quod praedesti-
nalio iuvatur Sanctorum orationibus; sed plus valet
unicuique fides sua quam fides ahena: ergo merito
suo et aheno potest quis impetrare, quod sit prae-
destinatus.

5. Item, nuhus est praedestinatus nisi finaliter
in gratia perseverans, et* e converso: sunt ergo
convertibiha; sed aliquis potest jnereri finalem per-
severantiam : ergo potest mereri , quod sit praede-
slinalus.

6. Item, quod potest in maius potest in'minus
vel aequale pari ratione; sed homo potest mereri
habere Deum, quod esl maximum inter omnia; potest

' Vers. \i. — Vcrba Gloss.u' apud Lyranum liiice sunt: la-
cob gralia eleclus, non mcrito. Esau sublracta gratia (Glossa in-
terlin. ; et Glossa ordinar. adiungit: per iustiliam reprobavit).

2 Epist. I. Tim. 2, i. — Argumentum ipsum ex Dama-
sceno, 11. de Fide orthod. e. 29. sumtum est, ubi dicitur:
Hoc itidem nosse oporlet, Deum (primaria et) anteccdente vo-
luntate vellc omnes salvos esse et regni sui compotes fieri. Noii
enim nos, ut puniret, condidit, sed quia bonus cst, ad hoc ul
bonitatis suae participes essemus. Peccanles poi-ro puniri vult ,
quia iustus est. Itaque prima illa Aoluntas antccedons dicilur e(
beneplacitum, cuius ipse causa sit ; secunda autcm , consequcns
voiuntas ct permissio ex nostra causa ortum habens (to Be 8eu-

Tspov £7:6[AEVov 6iXri|j.a xa\ ^^apaj^wprjffi? , 1? r)[j.£7ipac atiiac). Cfr.
infra d. i&. q. 1. — Mox post hoc est ed. I interiicit solum ;
post pauca sola Vat. est consequens pro est concessio.

^ I.ibr. I. Dialog. c. 8 : « Ea quae .sancli viri orando efli-
ciunt, ita praedestinata sunt, ut jirecibus obtineantur ». .\ugust.,
de Dono persever. c. 22. n. 60 : Cui- enim non potius ita dici-
tur : ot si qui sunt nondum vocati , pro eis ut vocentur orc-
mus? Fortassis enim sic praedestinati sunt, ut nostris orationi-
bus concedantur et accipiant eandem graliam , qua velint atque
efficiantur electi. Cfr. etiam Fnarrat. in Ps. 105, 23, ibi sub n. 21.

* Pro et plurimi codd. cum (»d. I nec; mendoso.

niST. XLI. ART. 1. gilAI-ST. 1.

7129

eliaiii iiHTori saliiltMii, (|ii()(l esl aeqiiiilc ci (|ii(mI csI
essc- pracdi^sUiialum : or^fo clc.

Skd contha: 1. Oiniic iiicriliim aiihjccdil illtiil
fJaiDflMta.cniiis csl incriliim, t|uia tlispoiiil atl illiiil: sod pratv
(lcstinalio cl rc|>rolialio pracct^dnnl noslniin t^sst^ :
ev^o noii cadiinl siih iioslro mcrilo '.

"2. UtMii . oiiinc iiitMiliim ;ilitpio motlo osl causa
oins tpiod intMfliir: sctl practlcslinalio ol roprolnlio
sunl aolcrna. inorila vtM'o siinl ItMiqioralia: cr<jo
lomporalc osl. caiisa acJorni; ipiod csl impossihilo.

;{. lloin, spocialilcr iW praedcstiimlionc \\{h'l\iv
ad Tiliiin loilio^: iVon cx opcribns iusliiiav, quae
fecimus nos , sad seciindum suain misericordiam
salvos nos fecit.

4, llein, gratia csi clToctiis pratMlostinatioiiis :
sed priina jj;ralia antecctlit tnniio morilum et est
i^ansa omnis inoriti : 01'go iidu catlil suh iiierito, et
eo ipso gratia est, qiiia siiic miM-itis tlatur : ergo
nor praedestinatio.

c 0 N c LU s I 0.

Nec praedestinatio ncc rcprobalio qiioad projwsi-
tuiii aelerniiin caduiU sub merilo, sed quoad
connolatnm reprobatio cadit sub merito sim-
pliciter, praedestinalio vcro secundum quid.

in prae-
Inatlone
reproba-

Itrti.-)!

tlex 111:-
titani.

Rksponpeo : .\d Ikh' intelligendum notanduin,
quod in praedestinationo tria intolligunlur: primuni
esl propositum aelernwm; secundum est temporalis
gratificatio; lorlium vero aetcrna glorificatio. Si-
militer in roprohnlione intelliguntur tria, scilicet ae-
ternum proposilum ^ , ot tcmporalis obduratio, ot ae-
terna damnatio. — Qiianlum atl primum et ultimum
similiter iudicandum: nam iillima , scilicet pocna
et gloria siinpliciter cadunt suh merito; priinum
vero, scilicet propo.situin aelornuni. ot) ipso tpio
aeternum est, meritiim liabere noii [totesl. Quaiilum
vero atl medium , tpiod est gralificalio ol obdura-
tio, dilTeroutor iudicandmn. Naiii obduratio simpli-
citer c;'.dil suh ilemerito sive sub malo merilo ,
gratificatio vero nec simpliciter suh merito nec sim-
piiciter extra. — Est enim meritum congrui, digni et
condigni. Meritum congrui est, quando peccator

lacil ipiod /// sr csl cl pri) .sr. .Mi-iiliiiii di(/iii, i|u;iii(lo
iusliis lacit pro alio. MiMiliim rondiqni, (pt;iiido
iusliis optMiiliir pro sr ip.so, tpiia ad lioc ordin;i(iir
gralia cx (M^ndigno: atl graliam aitltMii ;illiM'i pro-
morontl.im non omiiino /'./• rondigno ', (piia poccalor
omtii hoiit) t!st iiidi^Mins. iicc solitm /'./• rongruo ,
(pii;i iusliis digniis osl ox;ui(Iiri. — (iratifiratio tMgo '■"""'»»'0

, . . . <|iriiiii>ido

siih in(M'il() congrui polcst cailtMO ipitKitl ipsiiin gr;i-

innrnri
(riMlt.

t^iiirliiHio
geaeraliii.

Iilii';iiitlimi, siih intMilo //////// i|it;iiiiiim :id ;iliiim
viriiiii ,s;iii(titiii, siih iiKMilo rondigni (pi:uiliiiii ;id
ntMitritm. ct lioc iiroprio lotpitMitlo cst iiKMiliiin.

RospondtMidum orgo ;itl (pi;i(!slioii(Mii. citiii (pi;io-
ritiir. utriiin praotltstiiwilio ol ro,prt)li;ilio c;Klaiil sitb
morilo, (piod " siinplicil(M' lo(pi(Mido. (|ii;iiiliiiii ;ul
princip;iIo signiHc;itiiin, ii(Mitr;i c;idil siib iiitMilo: tpian-
tum voro ;ul connolalum . roprob;ilio c;i(lii siib
niorilo siinpliciltM'. praedcslinatio vim'o socimtlnin
quid.

(i0iic(^tloiiil;io igitiir siiiit r;itiones prohantos,
quod pr;iodoslin;itif) non c;ulit siih mcrilo: siiiiilitor,
quod iiec reprobatio.

i. .\d iliiid ergo (iiiotl prinit) ohiicitur do (Jlo.ssa, ^»'"."» »p-

" ' ' ' iiositoram.

quod iisau por iiislitiam est reprohatiis ; dicondum,
quod ibi ;iccipitur reproh;ilio pro connotato '". (piod
est obduratio.

2. Ad iliud quotl («hiicilur, tpwtl odiuiii ;ioler-
nuiii cadit suh inorito ; dicendiim, quod odium ae-
te/'n?^/w duo tlicit : el principale significatum et
connotatum , quia neminom odit IJeiis (pi;mtiiiii ad >f<it.indam.
alfectum , sod soluin t|u;intiira ;ul cffcctum. Kt pri-
mum non ost ex moritis. sed sociintluin; tiuod patet,
si resolvjitiir, quia odium esl propositum punirndi ;
propositum autein nuiius merotur, sed pocnam.

^. Ad iilud qiiod obiicitur, (jiiod iieinintMM ro-
probat nisi ' voluntale consequente : tliceiitliim. (pu)d
volunt;is (M)nsequens noii dicitur, (pii;! consequaiiir
merita nostra nitione voluntatis , sod solum r;ilit)ne '^''"='"'J""»-
voliti — vull enim aliquid Dens, (|iiod nos nicrui-
mus — et ideo qiiia volitum est connolalum, [)atot otc.

4. Ad illud quod obiicitur tle i)raodestin;itiono,
quod iuvatur orationibus Sanctorum ; dicondum .
quod illud inleiligitur ratione connotali , qiiotl i^st
gratia, quani sancti viri possunt aiiis siiis ora1it)iii-
bus impetnire; nec tameii sequitur , quod liomo
possit impetrare sibi, qiii;i ;i(i litjc quotl impetroi ,

' Dc hoc cl (.lo scHjq. ai-miniciilis cfr. .Vugusl., I. di- Dhcisis
Qq. iid Simplician. q. 2, et dc Dono pcrscvcr. Cfr. ciiani Iiic lit.
Magistri, r. 2. — In proposilionc minori cod. 0 post \crbaei
reprobatio proseciiiiiur sic : nntcccduiil oinne incritum, quia
praecedunt nostrum esse ; ood. T (in marg.) sic ; praecedunt
omne mcritum nostrum et ctiaiu nostrum esse.

- Vers. 5.

^ Pro propositum Nat. ciim cud. cc odiuni , tbrlc quia ci
in arg. 2. ad opposit. sic logitur; sed cum in subnexis ct etiam
in respons. ad. 2. exhibeatur, lcctionem codd. In tcxtum recipien-
dam duximus. Subindc pro temporalis ohduratio compiures
codd. temporatis ordinatio , cui lectioni subnc.va rcpugnant.
S. Bonav. — Tom. 1.

^ Hanc .secuiidaiii propositionis partem : //// (jraliam ////-
tem etc. Vat. , mulala interpunclione, in novam propositioncm
principalem sic translorma^ ii : Gratia autcm alteri proiucrcnda
noH cst omiiino elc.

^ Pluriml codd. ciim cd. I minus congruc (luia.

" Codd. L 0 effectu sicc conuotato.

' Vat. et cod. cc practcrmiilimi uisi ; mi-ndosc. — De \o-
luntate ronse([ucnl<>, quac scmpcr connotat clTcctiis cvcntum,
clr. infia d. i6. q. I. in < dip. — in Inv rcspons. post patet
codd. L 0 addiint : quod merituni uoii c.sl re.tpccfu coluiila-
tis, .sed rc.-ipectu coliti.

730

SENTENTIARUM LIB. 1.

necesse est, quod sit dignubs mereri, et hoc non est
nisi per gi'atiam.

5. Ad illiid qiiod obiicitur, quod idem est esse
praedestinatum el in gratia linaliter perseverare; di-
cendum, quod non esl idem, sed convertibHe. Sed
jfotandum. illud non sequitur, quod si aliquis possit mereri unum
converlibilium, quod possit et reliquum ^ ; sicut non
sequitur, si aliquid esl causa unius convertibilium,
quod sil causa allerius; islud manifestum esl.

6. Ad iliud quod obiicitur : quod potest in i

maius, potest in minus; dicendum, quod hoc verum
est, si aequahter ordinatur ad utrumque. Nam si '

habel ordinationem ad maius, et non habet ordina-
lionem ad minus, quamvis possit in maius, non ta-
men sequitur, quodinminus: simihter in proposito.
Gratia enim ordinatur ad merendum Deum ut glo-
rificantem, non ut praedestinantem , similiter ad glo- Noundom
riam , non ad primam gratiam.

SCHOLION.

I. Pi'0 hao et seciueiili qiiaestione facilius inteiligeiida iuval
haec praenolaro.

1. Distingueniium est inter i-ationeni volendi et rationcm
voliti. Deus enini unico actu vult (inem et ea oninia quao sunt
ad finem; unde avelle finem non est Deo causa volendi ea quae
sunt ad finem ; sed tamen vult, ea quae sunt nd finem ordi-
nari in flnem. Vult ei"go, hoc esse proptcr hoc , sed non
proptrr lioc vuU Iwc » (S. Thom., S. 1. q. 19. a. 5; cfr. com-
menlarius Caietani ; et S. c. Gent. i. c. 86.). — Eandeni distin-
ctionem inler rationem votendi et rationem voliti adhibet S.
Bonav., infra d. iS. dub. 3 , et differentiam intor voluntatem
nostran> et divinam ita c.vpiical, c quod voluntas nostra , cum
c.xciletur a voiito, et causam et rationem ab eo liabet et quanlum
ad se et quantum ad volitum, maxime cum vult aliquid, quod
est propier (inem ; sed voluntas Dei, cuius actus est ipse, quia
non excitatur aliqua ratione atia a se, causam quautum ad se
habere non potest. Volitum autem aliquando liabet aliam cau-
sam quam voluntatem, aliquando soluni volunlalom, ut in mundi
creatione. Votnntas habet rationem , sed non causam, quia

. non est irrationalis ». Unde etc. — Ead;'m utitur distinctinne
Scotus (Roporl. hic q. unica , n. 3-7.) , ut suam sontenliam
persuadeat, quod ex parte Dei nec in praedostinando noc in
reprobando sit aliqua alia ratio praeter essentiam divinam; et
quod es iiarlo ejfectus sii r;;tio reprobafionis , non auioni prae-
destinatio)iis.

2. DitTort caiisa efjiciens , causa meritoria, ratio motiva.
Deus solus est causa efficicns gratiae et gloriae ; causa mcrito-
ria , (|uae vel ad disposilion(>m vel aliquo modo ad causam
enicionlem roducitur, non potest essc nisi in creatura, sod est
praevisa a Deo. Ratio motiva differt a causa meritoria. Nam
ratio latius palet quani causa , (juae concipitur ut influons in
pnectum; undo unum divinum attributum a nobis (oncipi po-
tesl ut ratio alterius, minime autom ut causa. Ilem torminus
motica lalius pat(>t quam meriloria, ut manifostum est. Hinc
est, quod ratio moliva potest conripi tiun ex parl(> Dei , v. g.
ostfnsio sua(> misoricordiao , tum v\ pai'te praedeslinati ; el ex
hac parto ilorum duplicitor : vel quatonus haoc ratio fundatur
in aliquo merito (ot tunc coincidit cum causa meritoria), vel ut
supponit lantum aliquod motivum congruitatis.

3. Dislingiiitur a S. Doclnre in praedostinaliono principate
siynificatum ot connotatum. Illud esi aeterna pracordinntio sive
propositum divinao volunlatis vel miserendi vol piiniondi (cfr.
hic ad 2, (>t (]. 2. in corj).) ; connotatum autcm comprehendit
effectus divinae praod(\siinationis, (|ui ut ?;o/?7»m ordinaiuur ad
divinam volnntatom por rolalinn(>m roalom; et por consoquens

etiam voluntas Dei per relationem rationis terminatur ad isla
volita , quac eiusdem voluntatis sunt obiectum secundarium.
Ejfectus praedestinaiionis principales sunt Iros : vocatio, quae
in adultis implicat soriom graliarum actualium; iustipcatio per
infusioni-m graliae habilualis ; glorificatio, quao implicat gra-
liam pers(iverantiae finalis.

4. Hos effectus sivo haec votita ad se invicem ordinari
secundum rationem alicuius causalitatis, communis sententia est:
scil. effoctum « |)osteriorem quidem (causam et rationem esse)
prioris secundum rationem causae finalis ; priorem vero poste-
rioris secundum rationem causae meritonae, quae reducitur ad
dispositionem matoiiao » (S. Thom., S. I. q. 23. a. 3.). Certum
est ctiam, vocationem (juoad primam graliam ct oliam quoad
seriom gratiarum actualium non cadere sub merito ; nec iusti-
ficationem sub merito dc condigvo, licol adulii «t grafiae li-
boro assentiondo et cooperando disponanfur » ad iustificationem
(Trid. Sess. 6. c. 5.). Item certum esl , iustificatum auxilio gra-
tiae « vere mereri nugmentum gratiae , vitam aeternam et
ipsius vitr.o aoternae, si tamen in gratia decesserit , consecu-
tionem y> Nbid. can. 32.). Deniquo cortum osl, e.rsecutionem
huius condilionis: si tamen in gralia decosscrit, sivo « ma-
gnum illud usque in finem per.sevorantiai» donum » (ibid. can.
1(i.) « sine speciali auxilio Dei » (ibid. can. 22.) a iustificatis nec
obtineri nec d(^ condigno moreri posse. Cum autem nec primus
nec ultimus temporalium effectuum pracdestinationis, scil. vo-
catio et perseverantia finalis, cadant sub merito, tota series
effectuum praedestinationis gratuita censeri debot, licot in ipsa
multipliciter implicelur cooperatio et causalitas libori arbitrii.

5. 'n aclibus moritoriis « non est dislinctum quod est ex
liboro aibilrio et cx praedestinaiiono » (S. Thom., loc. cit.),
(|uia « totus effectus cst a causa creata, el lotus a voluntate
infinila incroata » (S. Boiiav., infra d. iH. a. 2. q. 2. ad 1.),
tamon non totatiter. Unde soquitur, qiiod idem actus merilo-
rius totus est effecfus praedestinationis et donuni Dei, licet
sub alio rospoctu possil esso otiam totns a libero arlntrio ;
se()uitur etiam, quod oadom possint osse nostra merita , quae
sunt Dei donn (Caole.stin. 1, opisl. 21. o. 12.).

6. Effectus praodoslinitionis, et singuli et omnes collective,
sicut haboiit ordinom ad se inviceii), ila (>tiam realem a parte
sua habont rolalioiiem ad Doum, qui est prima causa efficions.
exemplaris et finalis ot uniuscuiusque effoctus et omnium simul;
unde recto a theologis Deus dicitur causa salutis prima et
principatis ; non tamen sola, cum minime excludat actiones
causarum sociindaium , immo potiiis eas implicel et ordinet ad
effoctus suos. Secus non essot noc moritum nec demoritum ,

' Cod. I iiic inlorsorit: nnm unum convertibilium est causa
filterius frequentrr, non tnmen sui ipsius , ut veritas rei est
causa veritatis propositioni^i . et tiomo est causa risilnlis (ri-

sibilitalis); et simililor cod. T (in marg.) : nam unum cunver-
tibilium saepe est causa alterius , non tamen est causa sui
ipsins , ut liomo est causa lisibitis.

isr. xi.i. \m\ I. (^iiAEST. II.

7:11

noc vcru csscl uiiti(|iiii sciilciilia ii;|)isl. Sxiioii. lipiscop. in Sur-
dinia cxiiliini) : « Dciis };r;ilis s.ilvai iiislciiiic (ianiiiat ».

II. Iii rcspons. Iiiplcx (listin^^iiilur niciiliiin, scll. pructcr
mcriliini dv coiHlitjno ct dc coiKinio c(iani niriiliiiii iliijiii (ipiod
nuiic coinimiiiilcr siihsiiniiliir suh nicrito ilr r.oiiijruo), mni
iiistiis pcr siia siil1'rui;ia uliis u Dco ti;rutius ohliiicl. Dc liuc irlplicl
divisionc ct aliis siihdivisionibus clV. II. Si-iil. il. 21. a. 2. i\. 2.
3. et III. Scnl. d. i. u. 2. (]. 2, d. IS. u. I. (|, 2.

Vcriia in corp. : « Mcriliiiu (,'oii}?rui cst, (iiiundo pcccator fu-
(;it quod (^st in so», (iiiilMisduni, iil Vus(iiic/,, occasioncni dede-
runt, vitiipcrandi S. Doctorcni, (|iiasi doccat, p(>r opcru natii-
rulis ordiiiis flcri possc disposiiioncni ad iiisdlicalioiicin. llunc
interprclutioncin oiniiiiio a iiu.Mitc S. Doctoris alicnain csse ,
ium cx verl)is inox sc(]iiciitil)us colligi potcsl : « pcccator omiil
bono cst indii^niis » , cl clarius cx dul). '■]. huiiis disl. In aliis
locis Sancltis inanifcste docct, dispositioncin ad iustilicalio-
ncm r(H}uirerc « gratiam prucvcnicntcin ct udimuiitcin xoliin-
tutem » ; clV. 11. Scnl. d. 2S. a. 2. (j. I, d. 27. u. 2. <|. I. 2,
IV. Sent. d, l*;. p. I. q. ;>; ct S. Thom., I. 11. (j. 109. u. (>, q.
112. a. 2, Dc cclchri axiomatc : ru(;icn(i quod est iii sc Dcus
non dencgal gratiam, agitiir II. Scnl. d. 28. u, 2. cj. 1. ad i. —
Quia autiMn illa verha hic in corp, posita non praccise dc dis-
positionc ad iustilicationem dicta sunt, P. Trigosus ea putat
exponi possc ctiam dc vocnlione in gciicrc, a(H'i|)ieiido incritum
congnii U\ scnsu largiore, (luutcnus niinus inditjiius giatia videa-
tur, qui potius naturaliier bcnc vivit, quam iinpius, qui con-
tinuis peccatis magis quotidic provocat iram Dei,

III. ^,>ii()d fjiinciijulc siynificiitiun 111 |)rucdcstiiuitloiic , hcII.
proposituin iicternuin divinuc volunlatis, !ilt Ki'<itnituni , licel
rutionc coliti glorillcutio ct rcprohulio ( (>ns<.-(|iiuntiir tn<>ritu ct
dcmcritu iiostru , liic in corp. ct in snliil. ud 1. ct iiltimis \cr-
bis ad ('). manircstc docctur ; omniiio coiiscntiuiil S. Tliom.
(hic q. I. u. .'). ud ■').), Scolus ulii(|iit^ untiipii doctores, — In
soliil. ud i. ciim sentcntia coniiniiiii ilocciiir, i|U()(l pracdcstinu-
(io (|uoad cffccluni grutiac itncltir prccihiu Sunctoriim (cfr. S.
Tliom. , hic (|. I. a. t ; S. 1. q. 23. a. 8 ; dc Vcrit. (j. (i. u, (i,), —
In soliil, ad ■'>. supponitur, (|ti()d non omnia convcrlihilia sunl
formalitcr idem, tit patet In cxcmplo: risibile est nitionalc. Illnc
seqtiilur, qiiod falso si(; inlcrattir : pcrscvcrunliarn nnulcin ali-
quis potcst mcrcri , ergo ct prucdcslinationcm. Scd ncc ip.sum
|)erseveraiitiain flnalem homo potcst propric mereri, (amen,
(|iiun(l() ipsc non deest grutiuc, potcst eam stipplicilcr ;i Deo
impch;irc (clV. AIcx. Ilul., S. p. I. (]. 28. m. 3. u. I. ;i(l I, et
IliclKird. a Mcd. , hic u. 2. q, I. ad 3,).

IV. Alex, IIul., S. p. 1. q. 28, m. 3, u. I. — Scoi., (I(! hac
et seq. q. in utioqiie Scripto hic q. uiiica. — S. Thom., hic
u. 3 ; S. I. q. 23. u. '■> ; de Verit. (|. (>. a. 2 ; S. c. (icnt. III.
c. 163. — B. Albcrt., hic a. 2; S. p. I. tr. 16. m. 3. u. 2. —
Petr. a Tar., hic q. 2. ;i. I, q. .3. u. I. — Hi(h;ird. a .M(.>d.,
hic a, 2. q. I, a. 3. (|. I. — iEgid. H., dc hac et seq. q.
hic 1, princ. q. 2. u. I , el d. iO. princ. 2. q. 1.2, — Diii;ind. ,
de hac et seq, q. hic q, 2. 3, — Dionys, Carth. , de hac et
seq. q. hic q. I. — Bicl, de hac et scq. (j, hic q, unica.

QUAESTK) II.

Utrum praedestinalio et reprohatio habeant in Deo rationem motivam.

t damen!.-)

Secunclo cjuaeritur, utruni praedeslinatio et re-
probatio habeant in Deo ralionem motivam. Et quocl
sir , vitJetur:

1. Per Canonem Gcnesis clecimo octavo * : Dixit
.Dominus: Num celare potero Ahraham quod ge-
sturus sum, cum fulurus sit in gentem magnam,
et praecepturus domui suae, ut custodiat pactum
meum? Dominus ergo voluit revelare ipsi xXbrahae
propter consicJerationem bonorum futurorum: ergo
cum iila ab aeterno praevideat, pari ratione prae-
destinat ex praescientia bonorum futurorum,

2. Item, Ambrosius super nonum Epistolae ad
Romanos ^ : « Dabo gratiam ei, cpiem scivero toto
corde ad me post errorem reversurum » : lociuitur
in persona Domini: ergo ratio, cpiare Dominus pro-
ponit daregratiam, est, quia aliquod futurum prae-
vidit in homine.

3. Ilem , ratione ostenditur, quia omnis voluii-
las, eo ipso quod voUmtas, est rationahs*: cTgo si

hoc perfectionis est in voluntate, quod sit ex ra-
tione, hoc maxime reperitur in voluntale divina:
ergo cum praedestinatio dicat divinum propositum,
erit ex ratione.

4. Item, omnis sapienter ehgens eligit illos in
famulos, in quibus videt meliores mores praeleritos,
et similiter, quos novit fideliores fnisse; et si pos-
set futura cognoscere, muito fortius eligeret et re-
spueret propter praevisionem futurorum bonorum et
malorum quam praeteritorum. Si ergo Deus est
sapientissime eligens, ergo rationem eligendi sive
reprobandi accipit a praevisione sive praescieiitia.

D. Item, nulius sapienter eligens praeeligit om-
nino indistantia *, maxime si possit accipere omnia
aeque congrue: sed Deus praefert unum alteri in
electione: ergo etc.

6. Item, si divinum propositum sive praedesti-
natio solum haberet rationem volunlatem Dei , et
non aliam, tnnc ergo videtur parcitas in divina vo-

* Vers. 17-19, iii quo textu vetustiores codd. cum cd. I
vocabulo Abraham praefigunt ab. In conclusione pro praevi-
deat Vat. cum cod. cc provideat.

* Vcrs. 15. — Conimentnrius, qui hic ut Ambrosianus at\
fertur, a criticis Ambrosio denegutur; cfr. supra pag. 337, nota
8. — In fine argumenti pro praetidit nonnulli codd. , inter
quos et cod. T, nec non cd. 1 praevidet.

3 Aristot., III. de Anima, text. 42. et 50. (c. 9. et 10.),

et D;imasc., II. de Fide orthod. c. 22. — S. Anselm. , de Vcriuite
c. 12. idem docet diccns: Omnis voluntas sictii vult aliquid,
ita vult propter aliquid.

* CIV. supra pag. 714, nota 8. Pro interpretatione vocis
indistantia affertur etiiim illud Boeth., 111, dc Diffcreniiis topic. :
« De similibus idem est iudicium ». — Vat. post indistantia-
adiungit seu indifferentia.

732

SENTENTIARUM LIB. I.

Ad opposi'
tam.

lunlale — si eiiiin vellel omnes salvare , omnes sal-
varentur . et ison est alia ratio , nisi quia non
viilt — ergo voluntas eius non est liberalissima nec
optima \

7. Item , si non esset alia ratio quam volun-
tas*. ergo cum Deus reprobando propnnit damnare.
si sine omni ratione sola voluntate vellet damnare
a4iqnem. ergo videtur crudelissimus. et quod fecis-
set homines ad supplicium.

8. Item , si sola voluntate praedestinat et re-
prol)at. non praecognita ratione, videtur ergo se-
cundum hoc, quod sit acceptor persoiiarum ; quod
est contra iHiid quod dicitur Actuum decimo'': In
veritate comperi, rjuod mn est acceplor persona-
rum Deus.

Sed contra : I. Exodi trigesimo tertio ' : Mise-
rehor cui misereor , et clemens ero super quem
placuerit mihi: ergo ratio prima et potissima divi-
nae misericordiae et praedestinaiionis est Dei bene-
placitum el voiuntas.

% Item , Matthaei undecimo ■' dicit Fihus: Reve-
lasti ea parvulis, et abscondisti haec a sapientihus;
ila Pater, quoniam sic placitum fuit ante te : ergo
si Filius reddit optiinam rationem. soium divinum
beneplacituin esl ratio.

3. Item , Aposlohis ad Romanos nono * super
hac (juaestione dicit : Nunquid non hahet figidus
potestatem, de eadem massa facere alia quidem
vasa in honorem , alia in contumeliam ? Si enim
quaereretur ab artifice. quare de una parte mas-
sae facit vasa pulcra et ex alia viha, cum aeque
sit bonn tota mass:i , non est alia ratio , nisi quia
placet: ita enim bene faceret, si faceret e contrario:
ergo etc.

4. Item, Augustinus de Praedestinatione Saiicto-
rum ' : « Non (juia tales nos futuros scivit, ideo
elegit, sed ut tales essemus ».

0. Iteiii , ratione videtur , quia voluntas Dei est
causa causarum*. ergo ibi status est; sed ubi est
slatus, iion est ulh-a qiiaerere rationem: ergo etc.

Quod sit ibi status, patet. Quod etiaiii status non
patiatur quaerere rationem, videtur. (juia quoties
quaerimus causam vel rationem, quaerimus ut di-
stantem ; si enim omnino essent idem causa et cuius
est ratio, statim, illo viso. videretur causa el non
quaereretur. Sed non est status nisi in summe sim-
plici . et ita iiulia distantia: ergo nec ratio, nec
quaestio.

6. Item , si Deus praedestinat isliim propter
praevisionem , aut ergo honorum, aul malorum,
aut indifferentium; non propter praevisionem in-
differentium et malorum: ergo propter praevisio-
nem honorum. Sed bona nulla futura sunt in isto,
nisi quae Deus sua voluntate facturus est^: ergo
praevisio esl propter voluiitatem , et non e con-
verso.

7. Item, si quis quaereret: cum Deiis potueril
producere unum alium niundum similem huic .
quare magis istum quam iiluni^"? niiUa esset quae-
slio, quia hoc soliim fiiit , (juia voluil: ergo pari
ratione nulla estcausa, quare praedestinat el repro-
bat, nisi quia vult.

c 0 N c L U 8 I 0.

Praedestinatio atquc reprobatio quantum ad ordi-
nationem voliti ad voluntatem divinam, licet
non habeant causam meritoriam, hahent tamen
rationem in generali et in speciali, sed in
speciali non nisi rationes congruentiae et no-
his ignotas.

Respondeo: Dicendum, quod cum quaeritur ,
ulrum aeternum Dei propositum sive electio vel re-
probatio rationem habeat, hoc non intelligitur quan- EspUcatii
tum ad voluntatem divinam vel eius actum , qui
Deus est, sed quantum ad ordinationcm voliti ad
eius voluntatem ^^ Et si quaeratur ratio causalis velconcinsii
meriloria , respondetur, quod non.

1 Ue hoc (H sei|. ui'gunu.'nto ctr. v(>rb;i Dainasceni, supra
pag. 728, noUi 2.

2 In cod. V hic addiiur : Dei praedestimndi vel repro-
bandi. In finc aigunienti pro et quod Val. eo quod, cod. F quia.

3 Vcrs. :ii, ubi Vulgala quia pro qmd.

* Vcrs. 19. In textu cit. Vulgala votuero pro misereor , ct
in quem pvo super quem. Cfr. Rom. 9, 15. ^ — Dein pro di-
vinae misericordiae iion pauci codd. Dei misericordiar.

5 Vers. 2."i. scq. , ubi Vulgala : Abscondisli haec a sapien-
tibus el prudenlibus, et reveiasti ea parvulis; ita Pater etc.

8 Vers. 21. seq. , ubi Vulgata post figulas adiungit luti,
ot dein pro alia quidem vasa (>tc. svibstituit : aliud quidem vas
iv koiiurem , aliud vero in contumetiam.

■? Cap. 19. n. 38.

8 Augiist., III. de Trin. c. 2. n. 7, ct c. i. n. 9. Cfr. infra
d. i'6. a. 2. (). 2. — In (ine arguinenli pio el ita ed. 1 et ibi.

" Cfr. Augiist., I. de Diver.sis Qq. ad Simplic. q. 2. n. 4.
se(i(|. , vX (ie Piaedest. Sanct. c. 17. n. .34. seqcj. Cfr. etiam hic
iil. Magislri, c. 1. ei 2.

'" Scilicet produxit, ul l(>gitur in codd. aa bb. — .\ugust. ,
libr. 8.3 Qq. q. 28: Qui (luaerit: (luare volueril Deus mundum
facere, causam quaerit voluntatis Dei. Sed omnis causa ("fficiens
cst. Omnis aulcm efliciens maius est quani id quod etticitur.
.\iliii auteni maius es( voliinlate Dci. Non (^-go (mus causa quae-
renda est.

" Volitum, ii( csl clTeclus divinae voluntatis, realitxT ordi-
natur lul ipsam, et e convciso voluntas divina secundum ra-
tioneni refeitur ad volitum lanquam ad obiectum secundarium
ipsius. Licct sub lioc respcctn aeque bene dici posset, voliliim
ordinari ad divinam voluntatem, et divinam voluntateni onii-
nari ad volitum; melius tamen est priino dicendi modo uti,
quem S. Doctor hic adhibet, tum quia non maius ad miniis,
sedecontra ininus ad inaius ordinatur, tum (|uia ex parte voliti
est relatio realis, non ox parte Dei. Sed bene voliintas dicilur
terniinari ad \olitun). — Paulo supeiius post reprobatio cod. R
addit in Deo , Vat. m Deu motivam. Inlerius posl Et si quaera-
tur cod. V subiicit utrum sit ad lioc, el post pauca pro qusd
iion Vat. exhibct quod dari mm po.ssit.

DIST. \l.l. \UI. I. OlAKST,

7;{:j

j)«iutia I

|ilaci'l

inteiilia
• loris

lii!iio-i

ecies 1.
(|iim Dei.

liet ratKi
111 in L'«-
ali.

lu spp-

lieiali.

' ecie.s
• 'iini.

Si .•iulciii ini;itM;ilMr ralio a>ii(fniilii/ts cl di'-
ceniinc, rcspoiiilcnl (|iii(la.iii, (|ii()(l ip.-^;! Dci v(»liiiil;is
sil)i ipsi csl iMlio, ww esl aiia r;ilio. (pi;ir(> ishiin
elegil , iiisi (pii;i pl;u',(H; cl Ikicc csl siilliciciis pci"
oiniiciii iiiodiini. (pii;i t;st c^ausa ('aiisaniin. cl i';ilio
r;ili()nimi: cl co ipso (piod phiccl idco rccliini csl
proptcr siininiani ipsins volniihUis rccliliidiiicni, ipiia
noii linlnni csl rrcla , sed eti;un rcgula. — Sed c.a-
vendnni csl, ne. dnni volniiLilCiiii Dci in;igiiiHc;u'e
volninns, [lotins volniil;ili (miis dtMogcmus. Si cnim
non csset alia nitio, (piarc Dcns isUmi ol('<,Mt et il-
limi iion . nisi (pii;i |)l;u;el ' , cerlc i:un iioii occuUa
diccrcnliir (liviii;i iiidicia. sed iiKuiilcsla . ('iiin qui-
libel lianc nitionein (';ipi;il; ncc dicercntnr niirahi-
tia , sed potius volnnl;iria.

Et propter hoc dicendimi. (piod pruposilum
illud acHerniim , siciil dicil .Vngiisliniis. el liahelnr
in litlera', et volunlas illa esl r;ili()n;il)ilissim;i et
ratioiiem liahet: et sicul ah aeterno rnit, ;ih aeterno
ralionem hahuil. non aliam proptcr csscntiam. scd
propler coiinohdum '. {)n\\\ ;iiilem sil illnd in ele-
clionc hominnm vcl reprohationc . nohis iioii est
omniiio iiotum, nec oinnino ignolum.

Propter lioc notandum, (piod (pi;ied;ini sunt
opera, quae exeunt a divina voluntale cimi alio ad
hoc ordinato ordine nece.s.sitatis , sive necessitatem
sumamns in caumndo ' , sive in mcrendo vel dis-
ponendo, ul pluere et remunerare. sive damnare
et salvare; et respectu taliuin divin;i voluntas ha-
bet rationem iii gcncrali el speciali. Unde si quae-
ratur: qiiarc Deus vull pfuere? respondelur: propter
nostraiii iitilitatcm. Similiter si quaeratur: quare vult
remunerare ali(pios ? respondetur : [)ropter suam
gloriam ^ — Similiter ludjel ralionem in speciali, ut
siquaeratur: quare vult Deus pluere in hieme, non
in aestate? tuiic respondelur: quia v;ipores acpiosi
magis in hieme ahundant quain iii :iestate. Similiter
si quaeratur : quare magis vult salvare F^etrum
quam ludam? respondetur: quod iste habuit bona
merita, ille vero mala. — Quaedam autem sunt
opera. quae sunt a divina volnntale cum alio " ad
hoc ordinato ordine congruitalis , sicut est nostra
gratificatio vel iustificatio, qnae est a divina volun-

t;ilc ciiin coopcnilionc cl pnieparalionc liheri arhi- ^.und.uB.
Irii; cl hoc . ipii;i « (pii crc^ivil lc viiic lc. non iii-
slirK;iiiil lc siiic lc -. i;i lioc dicliiin csl .sccnii-
diiiii (•()ngrncnli;im ; adiutorc.s niini Ihi .suniiis.
.\ll;iiiien Dciis siiic pr;iep;ir;ilione cl roopcratioiiH
iiisliric;il . iil p;ilcl dc san(',li(ic,:ilis iii iilcro. c| iil
dicuiil dc P;iiilo. l'A rcs|)C(lii lijiiim opcrmii li;ihcl
ralionem vohmlas'' iii //n/m/// «d liahct m .spniali ,
sed in genenili ccrt;iiii. iii s|)cci;di oc(ull;im.

Si ciiiiii (|n:icriliir: (pi:irc Dcus viill inslilic:ircV i<'t">»uiu''-
rt^spoiidclur : :i(l im.^ericordi;ie su:ic ostcnsioncm. Ll si "'■'•aii
qii;icrilur: (pi:irc non viill omiics homincs inslificare
voliinlaU! I)cncplacili'! dicciidiiiii. ipiod lioc («st pro-' ""':i"»''> .i.
pler iiistiliac su;ie oslensioiicm. (Indc .\iigiisliniis
vigesimo priiiio de (livil^itc Dci " : « Si remanercnt
oinnes iii poen:i . iion :ipp:ircrel miscriconhs gmlSa
redimeiiti.s. Hursiis. si oinnes translerrentur de te-
iiehris :i(l luceiii. iii niillo :ipp;irei'et severit;is ullio-
nis, in qiia propteriia plures (ju;im in ill;i .siint, iit
sic ;ippareret, (juid omnihiis debehalnr »>. — Si qu;ie- i<atio m

, • • I • ■ , ■ .r. iipriali

raliir m .spc.ciaU: (pi:ire iii:igis viill instificare niiiim
qu:iin :iliuin . duohus similihiis demonslratis ? ijuia
mnll;ie po.ssmit esse raliones ('ongriienti;ie. ideo non
est cerlitiido a parte rei. Et ideo cum cognitio no-
sU'a pendeat a certitudine rei, nullus certam [intest < ■■"ciusio 4.
invcnire rationem , nisi habeat per revelationem illius
cui (hihi;i sunt cerla. Et quia non fuit nobis expe-
diens ad .salntem ista cognitio. sed occultatio fiiil
necess;iria '" propter humilitatem; ideo Deus noluit
revelare, et .Vpostohis non fuil ausus inquirere, sed
ostendit defeclum nostrae intelligentiao, cuin excla-
mavit uiideciino ad Romanos^': 0 altitudo divilia-
rum sapientiae et scientiae Dei , quam incompre-
hensihilia sunt iudicia eius, et investigahiles viae
eius, etc !

1. Ad illud ergo quod qiuieritur . utrum prae- soiutio op-

1 . . , , . ,. 1 positorum.

destinatio habeat nitionem : dicendum, quod hahet
in generali , similiter in speciali; et "* haec ratio
nota est divinae praescientiae non nobis. ratione
praedicta.

2. 3. Ad illud quod obiicitur de sacra Scriptu-
ra , quod assignat beneplacitum pro ralione: dicen-
dum , quod quamvis assignet pro ratione et aliam

1 Pi'o placet cod. Z Dominns voluit. Idem cod. cum plu-
ribus aliis el cum ed. 1 puulo ante eligil pro elegit.

2 Cap. 2.

3 Sensus esl : ab aeterno rationeiu habet et pro di\ erso
volito aiiam et aliam rationem, non (luidem ex parte sua sive
ex partc aclus di^inae vokintatis, sed ex parto volili connotali.

* Ed. I cum aiiquibus mss. sic : sive necessitate in cau-
sando. Mox post pluere codd. L 0 bene inserunt punire.

5 Fide praestantiorum codd. ct ed. 1 restauravimus hanc ul-
timam propositionem , incipientem a Simitiier, quae a Vat. abest.

6 Cod. T aliquo.

^ August., Serm. 169. c. II. n. 13: Qui ergo fecit te sine
te, non te iustificat sine te. — I.ocus s. Scripturae moxcitatus
est 1. Cor. 3,9; de S. loan. Baptista cfr. Luc. 1, 41. et de
conversione Pauli vide Act. c. 9.

8 Pro voluntas Vat. voluntatis ; perperam , ut ex contextu
clai'e intelligitur. Cum nostra lectiono concordat etiam cod. 0.
Cod. T pro voluntas exhibet congruitalis.

^ Cap. 12. In lextu origin;.li testimonium hic aliatum sic
sonat; Si omnes remanerent in poenis iustae damnationis, in
nuilo apparerot misoiicnrs gratia rodimontis... in qua propterea
muJto pliires (luam in illa sunt, ut sic ostendatur, quid omni-
bus doboretur.

10 Lectionem occuUatio fuii necessaiia ex codd. .\ L 0 T
desumsimus. Cod. L his verbis praomiltit ulterior. In bene
mullis codd. legitur sic: ulierior fuit necessaria ; in Vat. et
cod. bb nec non in ed. I : utilior fuit ignorantia (cod. bb et
ed. I nescientia).

'1 Vers. 33.

'2 Cod. R sed.

734

SENTENTIARUM LIB. I.

non exprimat, non est concludend uiii, qnod no/i 5«7
alia, qnia non sunt omnia scripta, sed nojjis uti-

Noundum. lia '. Utile auteui luit scire, quod divinum benepla-
citum est causa et rafio, ut discanuis euni tiniere
et nihil meritorum nobis attiibuere.

4. 5. Ad illud quod obiicitur, quod non elegit,
quia praevidit lales; dicendum, quod Augustinus
negat, secuiidum quod hoc quod est quia dicit cau-
sam , non secundum quod dicit rationcm; quia

(toiandum. quamvis divina voluntas possit habere ralioncm ,
ex qua dicitur congruenter operari, tamen non ha-
bet causam sive rationem causalem , cum sit causa
causarum, et maxime «espectu voliti, quod quidem
est ex mera Dei liberalilate , ut puta est gralia
iustilicans impium. Et per hoc palet sequens de statu.
* 6. Ad illud quod quaeritur: propter quorum
praevisionem ? dicendum, quod polcst essc propter
sententia praevisioneui bonorum , ut aliquo modo sunt a libero

modestaau- u-» • . . • • i .

etoris. arbitrio; propter quorum tamen praevisionem delcr-
minate, noii scio"- nec volo quacrcre, nee est ratio
nisi congruilatis, Unde et alia potest es.se quam liaec.

7. Ad illud quod obiicitur de nmndi crealione,
dicendum, quod non est simile, quia mundi crea-
tio a divina voluntate et beneplacito est tanquam a
tota causa. El rursus, per creationem non praesup-
ponitur aliquid.

Raliones vero ad oppositum probant, quod di-
vina voluntas rationabiliter facit, et quod habet ra-
tionem congruitatis ratione voliti. El quia hoc verum
est, ideo concedendae sunt. Quamvis aliquae earum
possint habere calumniam, taraen conclusio princi-
palis iion habet calumniain. Nam Augustinus dicit
hoc in libro Retractationum ^ post omnes retracta-
tiones, quod « proponit et eligit et reprobal veritate
cerlissima et a nostris sensibus remolissima. » Et quia
a sensibus nostris est remotissima, ideo nullus debet
ipsam inquirere, quia in hac vita non possumus
pervenire ^ Et ideo in nostrae intelligentiae insuffi-
cientia sermo de praedestinatione claudendus est,
ut obstruatur omnc os, et subditus fiat omnis mun-
dus Deo'', cuius iudicia non sunt scrutabiha, sed
formidoloso silentio veneranda.

De argg.
fundam

.VoUbilt
dictum. I

SCHOLION.

I. Haec quaesUo dilTorl a praecedenti , in qua agilur de
ordine effecluum praedeslinntionis ad invicem, et de causa
meriloria, quae inter eosdem esse possit. Hic agitur de ipso
divino proposito sive de praeordinatione in eligendo vel re-
probando, non quidem dc voluntate vel aclu ipsius in se, cum
sit essentia divina, sed « quantum ad ordinationem volili ad
eius voluntatem », sive aliis verbis, quatenus volilio divina
terminatur ad effeclum vel praedestinationis, vel roprobationis.
Quod ne in hoc quidem sensu cansa meriloria illiiis praeordina-
lionis concedi possit, cum sententia tunc communi hic et in prae-
cedenti quaeslione explicite docetur. Sed quaeritur, utrum sal-
tem ratio motiva aliqna « congruilatis et decentiae » assignnn-
da sit. Praecipue autem disculitur haec difTicultas non circa
rationem praedestinationis in generali, sed in speciali et com-
parative. Quare Richard. a Med. (hic a. 2. q. 2.) quaeslionem
sic proponit: « Utrum in Deo sit aliqua ratio , quaecumque
sit illa, quia praedeslinavit aliquos et aliquos non». — luvat
praenotare quae scquuntur.

1. Ilaec res gravibus difTicuItatibus obstructa est. Ex una
parte salvari debet Dei iiistitia, aoquitas et bonitas, nec non
seria voluntas anlecedens salvandi omnes hominos ; ex altera
parte cavendum est , ne derogetur gratuitati donorum Dei ,
scil. gratiae, porseverantiae finalis et praedeslinalionis, nec non
independenti^ie divinae volunt.uis. Sicut enim intellectus divinus
in suo actu non depondet ab aliqua ratione cognoscondi, quac
sit extra Deum, licet terminetur ad res extra Deum exislontes ,
cum cogniiio Dei non sit a rebus, sed ad res ; simili modo
voliiio voluntatis divinae, licet terminelur ad obiecta volila extra

Deum , non potest excitarl aliqua ratione motiva nec ab aliqua
dependere, quae sit alia ab ipso, ut bene docetur infra d. 45.
dub. 3.

2. lam inter antiquos Scholasticos multum disputatum est,
utrum et quomodo praescientia meritorum accipi possit ul
ratio praedestinationis. Plures opiniones recitat Richard. a Med.,
loc. cil. q. 1. — Alex. lial. (S. p. I. q. 28. m. 3. a. 1.) recte
dicit: « Ex parte praedestinationis nec principale significatum
est ex meritis, nec etiam primum connotatum, quod est infusio
gratiac, sed collatio gloriae ex meritis est ». Sed ibid. a. 3.
dicit (ad 2.) : « Collationis gratiae ct gloriae polest esse ratio
praescientiae meritorum ». .•Vd quae vorba Dionys. Carth. hanc
notam adiicit: o Responsio isla tanli doctoris admiralionem el
timorem ingerit mihi »; et probare nititur, ea esse contra inten-
tionem S. .\ugustini et Patrum. Sed, ni fallimur, sane exponi
potost haec sentontia Alexandii, ita ut non iis contradicnt, quae
in praecodonti articulo iam dixorat. Loquitur enim praecise de
iustificatione, et verba praescientia meritorum intolligenda sunt
de mera dispositione supernaturali ad infusionem graliae habi-
tualis, per gratias actuales acquisita. Sic intellecta sentontia Alex-
andri idem dicit quod B. Albert. (loco infra n. II. relato) docct
de praeparatione ad gratiam.

Henricus Gand. (Quodlib. 4. a. 19.) docet, quod praede-
slinatio, quatenus est a Deo agente, nullam rationem habeat
nisi bonitatem et voluntatem Doi ; sed quatenus ost in subiecto
recipiente, aliquam habeat rationem, scil. bonum usum liberi
arbitrii praevisum. Ilunc enim bonum usum sic distinguit, ut
sit quidem effectus (non ratio) praedestinalionis, quatenus est

1 loan. 21, 25. et Rom. 15, 4.

* Vat. praevisioncm nec scio determinare.

3 In ipso libro Retract. verba hic allata non reperiuntur ,
habetur tamon sontonlia, quae vorbis illis exprimilur, in alio
August. opusculo « de Diversis Quaest. ad Simplicianum » (lib.
I. q. 2. n. 16.), in quo S. Doclor etiam aliqua prius dicta

retractat. Cfr. hic lit. Magistri, c. 2. circa finem, et de Dono
persevcr. c. II. n. 25, c. 14. n. 35. et 37.

■* Intollige: ad illam, — Vat. invenire contra codd. et ed. 1.

5 Rom. 3, 19. Subnexa respiciunt illud Rom. M, 33:
Quam incomprehensibilia sunt iudicia eius!

DIST. Xl.l. MtT. I. (H'.\KST. II.

7M»

c.\ i/nitln . sc(i slniiil si( riilio iiiotiNa ciiisiliMii (iiini iiiiinii nir-
ritori.i) , (iimIciius csl ex libero arhilrio. (Jiiiii' (idciriiui Scoto
liiic <]. tiiiicii, n. S.) !i!iis(|iic |ilnriniis (lisplicnil.

N;ini Srotus cnin S. TIioiiim ralioncni pr.icdcsiiii.iiioiii-i. iii
cal liriirdcsliniilio l)ci, in i|)s:iiii (iiviiniii voliiiilntcni t;iiit|ii nii iii
cansjuu ndacqiialiiiu rclcrcndain cssc (loccl. riinicii Scotus (ihid.
n. 13.) sapicntcr iiddit : (( l)o islis opiiiioiiiliiis oninihiis, (|iiia
.\|)OStoliis vidctiir, disptitiiiis dc istii inalcria ad lloiuanos, iii
liiic (jiiiisi toliiiii iiiscriilaiiilc rclin(|ucrc : 0 altitudo (iiuiuicns)
divili;iriiiii... , idco iic scnil:indo (\v proruiido, .sccunduiu (licliini
Mii^isiri, catiir in proluiidimi , ciitriitiir (iu;ic iu;i},'is pliiccl, ^/»w/
tamcii aatvctar lilicrtas (liriiia sinc ;ili(|ii;i iiiiiislitia , ot iilia
(|ii;ic s;il\iiiid;i siiiil circii Dcuiu, ul !il)criilil(>r clijjciitciu » ctc.
Aiili(liia i^itiir siliol:i Scoti (Lyriiius, INicokiiis dcNiisse, Pctnis
al) \(iiii!ii, Alplionsiis dc C-astro, I.yclictus) cl ctiani postcrio-
rcs pluriiui (M;islrius, l{;ida , Maccdo, llau/.cur, Scliinising ,
Ilcriiicx, doclissiniiis ('.oibiniaiius l.uydl ctc.) nepanl, pnicvisa
nicritii ossc r;ilioiiciu ollicacis pracdcstiuiilionis. Tot im fcro
scholam S. Thomac , o( cclcbciriinos tlicoloi^os nclliinuinuni ,
Tolotuiu . Suiirc/. , Huiz, .Molin;iiii caiidcni scntciiliiuu prolitcri,
sod non codcin niodo c.xpliciiro, nolissiiuuin cst. In fiivorcni
autciii iiltcriiis .sciilcnliiic scrips^Tiint iiitor Scolisliis l'al)cr, Pon-
cius ot Frasscnius.

3. Observaiiduni ost, (luod in cclobri coiilroversia, (iino a
tribus .siioculis iii scliolis ciitliolicis iigitatur, utruin .scil. praode-
stinatio iid (jloriam sit o.\ praovisis nicritis , noii ('st idoin stutus
quacstionis, socundum (luoin S. Bouiiv. ot coaovi alii conimu-
nitor rom tractabant, cum oo, s(>cunduni (iiiom in nostris .scho-
lis disputatur. Illi quacrobant, utriini pracHlcsiiiiiilio in gonorc,
id cst pracoidin;;tio secundum oimics siios oftoctus colleclivc
sumlos haboat in Dco ratioiicm aliciuiim motiviim, sivc in ge-
ncrali, sivo in spcciati i. o. comparativo ad uiium homin(>m
prac allcro ; immo principalilcr coiisidoriibant |)rimos olTcctus
pnicdostinationis, scil. vociitioncm ot iustilicationom, et |)riiode-
stinalioncm in spcciali. Scd nunc agitur praecise de ultimo
efloctu pracdosliniitionis sivc do pracdestinationc ad gloriam. ,
non (juidcm iii ordinc crsccuiionis , sod intentionis. .M) omni-
bus euiin conccditur, iii ordine exsecutionis ultimum cffoclum
de facto reddi adultis proptcr pr;iccedcntia merita ; undc con-
secuiio gloiiae noc nou dccrctum divinum, dandi in tcmporc
« coronam iustitiac », praosujiponunl in Doo priiovisionem bono-
nim opcrum. In ordiiic outom intentioms est primum id quod
est uUimum in exseculiono; undc intentio diindi, gloriam conci-
pitur ut aiUocodciis volunlali dandi modia. Itaquo circa lianc
intcntionem , qu;i ollicai itor ot absolulc oliguntur iiliqui ad gio-
riani, duae oxortiie sunt sentcnliac, ex iidvorso sibi oppositac.
Pluiimac autom aliae cum quad;im restriciionc vel diversa
expositiono un;im vol altcnim p;irtoin soqmintur. Prima igitur
sontcnlia distinguil condilionalam inlcnlionom daiidi g!ori;im,
(a ahsolutmn. Voluntiite conditionata et antecedenti Deus omnes
homines gratuilo ad gloriiim praedeslinat sub condiliono , quod
gratiis dandis beno usuri sint. Voluntatc vero absoluta ot efjicaci
non omncs, sed olectos nonnullos prac aliis ad gioriam absolutc
praeordinat. Hacc discrctio iuxta illam sententiam praesupponit
pracscientiam mcritorum ut absolute futurorum, ila ut praede-
stinati secundum rationcm prius oligiintur ad grati;im et ad
merita, ot post vel oti;im, ut miilti voiuiil, propter pracvisa
morita voluntato consequonti ct absolula eligintur ad gloriam.
Unde discrctio silvandorum el rcproboriun eti;im in ordine
intentionis fit a Deo secundum praevisionem moritonim et cx
motivo iustitiae. Ita cum Lessio, Vasqucz, Bocano, Wircoburgen-
sibus plurimi postoriores. — Conlraria etiam sentontia distinguit
intor ordinem intentionis et exsecutionis , sivo inler primam
electionem ad glori;im ot ipsius gloriiio consccutioncm ; sed
alitcr loquilur do ordine (>!eclionis ol de motivo eiusdem. Ut
huius sententiae defcnsores volunt, intentio non tanlum condi-
tionata , sod etiam absotuta, qua iiliqui voluntatc consoquenti
ordiniintur iid gtoriam , praecedit rationo prnc\isionem merito-
rum, ila ut haec voliiio divina non habeat motivum nisi gra-
tuitam divinam miscricordiiim ; ordiniitio aulom ad gratiam et

iid nicrila ((|uao Miiit iiicdiii iid lincin, m-il. Klorliinij priicHiipponil
cloclionom ad Kloriam, ciiiiis siinl onorlus. Ilndo mutivnm in-
tcndciiili i^hiiiiuti osl Kriitiiitiim . scd riioliviiin dandi vniu In
oxscciitionc ost c\ iusliliii; sivc iiliis vcrbis: Dciis noii propl(!r
iiicrila , sod griilis vutl jiriviii nrdinarc iid Kloriiim , tiimon
viiit iliirc ciiiii iiiitjilcr iiicnln. Il.ioi; scntonliii (•«insidoriil hoiia
opoiii sub ralioiic doni divini , \\M.\ Dimis ooriim ost (^iusa pri
III. I cl piincipalis, ot por conscqiicns, (pialcniis ips;i siint cffcclus
priiodcstiiiiitioiiis ; i>i iiidi; inrcrt : crKo nnn siinl causii si-u
ratio oiusdom priiodo.stiriiilioiiis. Priina autcm Hontonliii oiidoin
bona opoiii coiisidcrai sub iTspcclii mcriti, (|uatonus pi-o(;(>duril
oliiiiii ii lihoid arbilrio til oiiis cffoclus.

iNon ost nostruni iiidiciirc dc voril;ito hariim scntontiiirum,
(jiiiis l;iiiiiini proposuimus. iil fiiciliiis constct, S. Bon;i\ontu-
ram liic rcm noii liiictarc siib istis disiinctionibiis, cuiii iion
lo(luiiliir ncc ik' ordiiio inlcntionis ot cxscciitionis (iii i;irii Sco-
tus loculiis o.sl), noc priici iso do olcclioiio ad gtnriani, iu:c dc
ordine priorilalis ot postorioritiitis, (iiii iiiU>r dccrotii divinii «;-
('uiiduin iioslrtini nioduni iiilclligcndi osso siipponilur.

Iliiic iioii csl miruin, S. Boiiinciitiiriim ol iiloros^jiio arili-
qiios Sclioliislicos ii (!iv(>rsis iid tilr.iui(|iio piirtoin Iriihi, ot oadcm
S. liiiii;i\cnltirao vorb;i (iii dd. iO. II, ol infr.i d. iii. a. I. (|. I.)
(li\crsinio(I.' intolligi, scil. vol do ordiiio intcntionis , vol de or-
dino cxsecutionis. Niini Trigosiis (Sum. thool. q. 18. ii. 6. dub. 1.)
difliisc dispuliit ad |)robaiidum, S. Boiiiivonltiriim docerc prao-
destinationem ad gloi'i;iin anie pnievisa mcrita , cui conscnliunt
Ilauzciir (Coll. I. col. ;il<).; iiliiquo. Isti prop(jsilionos , (inac lo-
(luunltir dc pracvisiono mcrilonim, intclliguiu iion dc ordino in-
tentionis, sod exsccutionis. Sed o(.'ontrii Barlh. ii Barbcriis ol
Frassonius (de Deo, tract. 2. disp. 3. a. 2. soct. 2. q. 3.) ('um
pliirimis iiliis S. Bonaventuram omnino patronum altciius sen-
tontiao fiiciunt.

Manifestum iititem osl, S. Doctoi-om lotiui soctindum sta-
tuin quaestionis stia actatc (•ommunem iit^pic summa modera-
tione et sapiontia siiam soutonti;im proponero. Dum loquitur dc
ralione motiva rosficctu pr';iodcstin;ilionis in gcncrali (hic in
corp.) non commcmor;]! pracvisioncm mei'ilortim, sod ostcn-
sionem uiisericordiae et iuslitiae. Dum iiutem loquitur de prae-
dcslin;ilionc in speciali el comparative (in corp. et ad 6.) non
intcndit probai'o nisi : a) supponcndam osso aiiquam riilinncm
motivam quiintum ad ordinalioncm voliti ad volunfiitcm divi-
nam, cum ipsa congruontor oporctur; b) hanc non essc causam
meritoriam , scd tantum i-ationcm congruentiae; (>) eandem non
csse nobis certam noc dotorniinatiim, « quia multae possunt
cssc i'ationcs congruontiii(> »; d) possihile csse, quod priiotcr
alias etiam pracvisio bonorum sit riitio moiiva , (quac autcm
sint hacc bon:i , se ignorare confitctur S. Doctor) ; c) tem(>rita-
tom qunndiim saporc ass(>rtioncm , mcrit;i in lacob osso ratio-
nem congruitatis su;ic ol(>ctioiiis (liic dub. I.); fj praotcr con-
clusionem principalem (quod divina voluntas « habet rationem
tongruitatis rationc volili ») \ ull, alia non esse iniiuirenda, et con-
cedit, argument;i ab ipso in fundam. allata cx partc posso ha-
bei'e caliimniiim (ad 7.). Vide eliam infra d. iG. q. I, d. i?. q. I.

II. Hinc patot. Doctorom Seraphicum cautissime sententiam
sua aetate coinintinem proponor-e, nec a S. Thoma etiam in
modo loqii(>ndi discedorc nisi in hoc, qmd r-espoctu pracde-
stinalionis in speciali ipse asscrat, esse quidom i-alionom con-
gruitaiis, quao tamon pr'opt(.>r nostiiim ignoraniiam detci-mi-
nate non possit assignari. Attamcn S. Thom. (S. 1. q. 23. a. 5. ad
3.), qucm in hoc seiiiiilur Scotus, cxplicito dicit: « Quarc hos
elogit in glori;im ct illos rcprobavit, non habet ralionom nisi
divinam voluntatcm ». Si haec v(>rba intolliguntur in eo sensu,
quem insinuiit aliii eiusdem formula (ibid. in corp.) : « Non cst
assignare (.scil. a nobis) causam divinao voluntatis a parte actus
volcndi »; tunc utei-qiio S. Doctor idom aliis vci'bis dicit. For-
tasse autem modus loquondi apud Angolicum procedil cx illo
principio (S. 1. q. 19. a. S.l quod vellc finem tunc non pos-
sit csse caus:i volcndi (>a quac sunt ad finem , quando aliquis
« uno aclu volit finem et oa quac sunl ad fim m », ut est in
Deo. — Cetcrum S. Thom. non ncgat , quod « voluntas Dei nun-

736

SENTENTIARUM MB. I.

quam est irrationabilis » (S. Ansolin., I. Ciii- Deus lionio, c. 8.), sed
ipse (hic q. I. a. 3.) dicit: « i'raedestin;Uio causam non habof, sed
habet rationeni cx parte eflectus, seciindiini qnani ralionalis et
iusta dicitur». Quaeritur igitur lantuni de assignationc rationis
motivae, quae non sit ipsa voluntas. .^rgumcnta pro utraque
parte exhibet Richard. a Med., liic a. 2. q. 2, licct ipse potius sc-
qualur S. Thomam in modo loquendi. — Alcxandrnm Ilal. convc-
nirc cum Seraphico, at non ita cautc {>t moderatc loqui, iam
observavimus. — B. Albert. in Summa p. I. tr. 16. q. 65. saepius
eodem fere modo loquendi utitur, quo S. Bonav. Dicit quidem (ibi
q. incid. 2. ad I.): « Klcclio divina causa mcriti est, ct cst causa
respectus ad fulura nicrita »; scd cliam : « Occullissima nicrila
pro certo sunt in praescientia Dci merita , sed hacc non possunt
esse CflMsa electionis aeternac, sed possunt esse ratio , propter
(juam elrctio sit rationabilis ^>; ct ibid. ad 2: « Voluntatis cnim
divinac opus esl clectio , et nullam aliam liabcl causam , licct
praescientia meritorum elecfionem Dstendnt rationabilfm r> . in-
super dc ipsa praeparatione graliae (quam mn\\nM principale
signijicatum praedeslinationis j dicit: « Causam habere non po-
test nisi volunlatcm Dei; lamen (luia pi'acscicntia mcrilorum
secundum ralionem inlelligcntiac infoimat voluntatem pracpa-
rantem gratlam... non vidco, quid prohibeal , quin praescientia
meritorum ralio sit » (ibid. q. C.3. q. I. incid.). (}uac vcrba
respondenl polius modo, (juo loquilur Alcxandcr, quain quo
utitur S. Bonaventura.

Dionys. Carth. (hic q. I. in finel concludit : « Quamvis
aulem posifio Thomae sit probabilis, attamen (si salva aucto-

ritatf Scripturae dici iiotest) jationabiliorem puto posilion(^m
Bonaventurae , quanlum ad hoc, quod dicit, praedeslinalionem
habere rationem in p;irliculari scu singulaii, sicut in communi,
ita (piod non sola Dei voluntas nl voluntas esl ralio , cur iste
praedestinatur magis quam illc, sed cerfa atque legitima ratio,
ob quam voluntas sic agit, praesertim cum volunlas Dei essen-
tialilcr sit ips;i infinit;i s;ipicnli;i ;ic iustilia, proptcr quod nec
irnilionalis ncc iniust;i consistcrc polesl»; quod ibi pluribus
rationibus probat.

III. Vcrba iii solul. ;id 6 : Proptcr qiiorum ( bonorum )
tamcn pracvisioncm nec scio dclermin;ire elc. respiccre vid(>n-
tur locum S. Augustini ( 83 Qq. q. 68. n. 4. apud M;igislrum.
hic c. 2.J, dc cuius scnsu ct lum tempoiis et m;igis a iribus
sa(>culis plurimum dispiilalum est. Dicit igitiir S. Augustiniis ,
quod volunt;ts Dci , qua cuius vull miseretur, cl quem vult
indurat, « vcnit de occultissimis merifis». Magisier pufat , S.
Augusfinum hoc saltcm in suo simili r(>tr;ictasse , quod ctiam
S. Thomas (de V(^rit. q. 6. a. 2. ad 10. j referf, sed addil: « Vel
si debeat suslincri, rcferendum csf ad e/fectnm rcprobationis
vel praedcslinationis, quod habct ;iliqu;im c;iusam mciiforiam
vel dispositivam ». Matth. ab Aquasparta, qui in quadam anecdota
quaesfionc disputata : ulrum praedestinatio habe;it aliquam cau-
sam , omnino sequitur S. Bonaventuram, cundem textum expli-
c;it « non dc clectionc aetern;i, scd dc vocatis ad poenifenliam ».

IV. Practer i;im citatos aucforcs : B. Albert. , hic ;i. 3. i.
— Pefr. a Tar., hic q. 2. ;i. 2, q. 3. a. 2. — Richard. a Med.,
hic a. 2. q. 2 . a. 3. q. 2.

ARTICULUS II.

Dfi sempiternitaie divinae cognitionis.

Consequenter quantuin ad secuncluni articulum
quaeritur secundo de interminabilitate divinae cogni-
tionis. Et circa hoc quaeruntur duo.

Primo, quia dubium habet per comparalionem

ad complexa, quaeritur, utrum Deus cognoscat res
per modum complexionis.

Secundo quaeritur, utrum enuntiabilia sive com-
plexa', quae Deus semel cognoscit, semper cognoscat.

QUAESTIO l.

Utrnm Deus cognoscat res per modum complexionis.

Quod autem cognoscat Deus per modum comple-
xionis, ostendilur sic.

1. Eandem rem, quani cognoscit sensus, cogno-
Ad oppnsi- scit intellectus% sed sensus per modum incomple-
xionis, intellectus vero per modum complexionis ;
sed intellectus est potentior in cognoscondo quam

Iniij.

sensus; ergo cognoscere per modum complexionis
est potentiae. Sed omne tale est Deo attribuendum:
ergo etc.

± Item, differenter significatur res per vocem
incomplexam et per complexionein , quia per vo-
cem incomplexam cpiantum ad esse simpliciter , per

* Ita codd. L 0 Y. Vat. cum aliis edd. ef codd. omiffif
complexa; cum autem habeant sive, istud vcrbum vix omifti
pofesf.

« Sic ct Arisfot., III. dc Anima, text. 9-12. et 21-40. (c. 4.
et 6-9.); de Sensu ct Scns., ct VII. Mct;iph. texl. 53. seqq.
ncc non XIII. c. 5. .seq. (VI. c. 15, ct Xll. c. 4. scq.), ubi
Philosophus, ideas Phitonicas impugnana, hoc quoquc argu-
mentum profeit, quod, istis ideis admissis, non de rebus quac

circum nos sunt, sed de oiunino aliis scientia habcretur. Cfr.
etiam Boefh., 1. (^omment. in Porphyr. (a se transl. ), circa
finem, ubi dicilur: Singularifati ef universalitati unum qui-
dem subicctum cst, sed alio modo universale est, cum co-
gitafur; alio singularc, cum senfitur in rebus his, in quibus
habct esse suum. Cfr. insuper Boeth., V. de Consol. prosa 4.
— De iiropositionc minori cfr. Aristol., III. dc Anima, texf. 21.
scqq. (c. 6.).

DIST. \M. \UT. II. QllAKST. I.

737

iiin.

oralioiuMU sivc; (•(miplcxioiicm (|ii.iiiliiiii ;i(l f.-.v.sv [(dr
vel lalo^; ^C(\ Dciis noii laiiliiin coj.^Mioscil rcs (|ii;m-
lum ad essp simplic.iler , sed cliam (|ii;iiilmii ;i(l
esse lale vel lale: cr^fo co{fnoscit stHMindmn coin-
ploxioncm.

8. Item, ordo imiiis rci ;i(l ;illcr;im, ciii con-
iiin<ritiii' iii rc. lacit coiniiosilioncm in C()<^niilionc
vcl in scrmonc: complcxioiiciin ; scd Dcus noii lanlum
intolli}j;it in .sc rcm ips;im, scd etiam iii ordiiie ad
rem ;tli;iin. ciii miiliir: ci'<::o iioii soliim pcr inodiim
simplicem ", .sctl composilionis.

4. Item. Deiis inlellijjiil noslium iiUclligcrc et
nostrum ilicere; scd uos dicimus et intelli^dmiis rem
per iiiodum romplexionis: cr^Mi Dimis lioc modo in-
telli<,dl.

Skd coNTnA: I. Dionysius de Divinis noininiliiis":
i-wCognoscit Dcus oiniii;i imm;ilerialiler m;ilcrialia,
imparlile i);trlil;i , iiiiiroiiiiiUM' luiilla, iiiimiilahiliter
mut;d)ili;i ». Si er<^() p;irtila cognoscil imp;ii'tite, ergo
eomposila per modiim simplicem; sed modus sim-
plicitatis et c()m[)lexioiiis oppommlur: erj^o non co-
guoscit per modum complexionis.

5. Item, cum intelleclus cogiioscal' per niodmii
complexiouis, aut modus ille est iu re, aut iu in-
lellectu. Non in rc , (|uia cum seusus apprelieudat
eandem rem, apprelienderet eam per modum com-
plexionis: ergo est in intellectu. Sed omnis talis
intelleclus, in quo est conipiexio, realiter est com-
plexus et compositus; sed divinus intelleclus non
est huiusmodi: ergo etc.

3. llem, si cognoscit res per modum comple-
xionis, cum modus divinae cognitionis sit ei ^ coae-
ternus, ab aeterno cognovit per niodum complexio-
nis : ergo complexio fuit ab aeterno. Sed niulta
intellexit, ergo multae complexiones sunt ab aelerno:
ergo verae, vel falsae; si verae: ergo plura sunt vera
ab aelerno; si falsae: ergo plura sunt falsa ab
aeterno.

4. Item , si cognoscit per modum complexionis,
cum eadem res modo vere significetur sub ratione
futuritionis, modo sub ratione praeteritionis, modo
sub ratione praesentialitatis: ergo his omnibus modis
Deus cognoscit. Sed corUra: omnia cognoscit ut
praesenlia; unde secunda Petri ullimo^ dicitur :
Unus dies apud Deum sicut m,ille anni etc: ergo
non cognoscit omnibus his modis.

coN ci.r si II.

(Aujnilio dioina rcrinn iinii c.sl jtiT inodiini com-
plcxionis , pniiil cDinpli-.viit (wcipilnr circa
inlellcctiim dii)inum , scd prout ciidit circa
res liiin in sc spcrlald.s , imn prr int.sliinn
inlcUcclutn rx/)rcss(i.s.

hr.spoNMiKo: DiciMidiim. (pKtd roi/iiosrrrc rcs pcr
niodinn coinplcxioni.s ' polcsl iiilclligi IripliciUM'. Aiit tM^tinciio.
eiiiin niodiis complexionis c;i(lil cii'c;i rcm ; el sic
est sensiis: DtMis cognoscit, rcn exisliMc vcl sc lia-
bere per iiiodmn complexionis sive conipositionis ;
et hoc est veruiu, cognoscil eniin res ivsse, siciitcoiichmo i..
simt. Mio modo, iii niodiis coiii|)l(^xionis c;idat circa
rein, ut est expressa pcr inlcllectum nostrnm; et
tunc est sensus, qiiod Deus cognoscil res iion l;iii-
tum ut sunt, sed etiain ut intellectiis exprimil —
cognoscit eniin res et voces sive iiilellecliis illas si-
gnilicantes* — et hoc veruin est. Terlio modo [)olest <: ""'«sio a.
intelligi, ut iiiodus com[)lexionis cad;it circa inlclle-
ctum diuinum ; et hoc modo falsuin est. IIoc eniiii «^onciugjoa.
spectat ad intellectiim, qui inlelligit inulta et [ler
niulta, quae oporlet comiilecli; Deus ;iulem multa
intelligit uno et ita simplici niodo^ nec inagis est
simplex intellectus eius inlelligendo uiium quam
multa. Unde intelligere multa [jer inodum comple-
xionis nec est omnino virtutis, nec omnino im[)er-
fectionis; et ideo non [)onilur nec in cognitione m- >foiaiidnni.
fima , ut sensiliva, nec in cognitione suprema, ut
in divina, et fortassis non etiam est in cognilione
suprema ipsius animae, quae dicitur intellectiva ,
prout est in suo summo: cognoscit enim per mo-
dum simplicis aspectus.

Rationes i)robantes, quod cognoscit |)er mod.um Dtargumen-
complexionis, procedunt secundum primam et se- «Jam.
cundam viam; ideo verum concludunt praeter pri-
mum, ad quod iam solutum est.

2. Ad illud quod obiicitur , quod complexio soiuiio op-

,•11 , • 1 1 I • positornm.

venit ab inlellectu; dicendum, quod complexio du-
pliciter potest comparari ad intellectum: aut sicut
ad causam, aut sicut ad subiectum. Si sicut ad
subiectum, in quo et quod informat et denominat,
sic coinparatur ad intellectum humanum , a quo est
complexio, (]ui etiam complectitur '". Si sicul ad
causam, sic comparatur ad intellectum divinum.

1 Cfr. Aristot., de Pracdicam. in princ. , ubi agitiir de
complcxis ct incomplexis, I. Pcrihern). c. I. scqq., iiec non
Boelh., Commcnt. in hos locos. Verba csse simpliciter intcilige
rei cssenlinm sive quidditatpm, cui rcspond^t conceptus, qui
voce exprimitur. — Pro per orationem ed. I per coniundionem.

2 Ed. 1 simplicis.

3 Cap. 7. § 2. Cfr. supra pag. 693 , nota 6. — Paulo in-
ferius pro modus simplicitatis ed. I modus simplicis.

■* Ed. I cognoscit.

5 Codd. P Q "^' cum ed. i Deo. Mox pro cognovit codd.
IX V cognoscit.

S. Bonav. — Tom. I.

fi Vers. 8.

^' Cod. T compositionis vel complexionis.

8 Id est conccptus intoilcctualcs, qui sunt siinilitudines et
slgna rcrum. Aristot., I. Periherm. c. I : Sunt ergo ea quae
sunt in vocc, earum qiiae sunt iii anima passionum notac... et
quarum hae simililudincs, res ctiain caedcm.

9 Cfr. supra d. 39. a. I. q. 3. ad ult., et a. 2. q. I.

i*> Vel aliis verbis : qui eliam fit compositus coniungendo
ct dividcndo suos conccptus. — In fine solutionis pro in intel-
tigendo codd. 1 0 iiileltectu.

738

SENTENTIARUM LIB. I.

Nam intelleclus divinus cognoscit complexionem non
circa se, sed circa nostrum infelligere; quoniam
Noiandum complexio Hon est ab intellectu nostro, nisi coope-
ranle divino in intelligendo.

3. Ad illud quod obiicilur. quod si cognoscit
res per moduni complexionis, quod tunc comple-
xiones sunt aeternae; dicendum, quod ex primo
vel secundo sensu non sequitui', quod complexiones
sint aeternae, quia non est complexio circa Deum;
sed bene sequitur. quod veritas significata per ali-
quam complexionem est aeterna , sicut veritas huius,
mundum esse fulurum; tamen propositio ' et com-
plexio est ab inlellectu nostro intelligente illain ve-
ritatem aeternam. Unde sicut vox lemporalis signi-
ficat rem aeternam, ut hoc nomen Deus, non tamen
sequitur, quod sil aelerna; sic multa enuntiabilia si-
gnificant veritalem aeternajn, nec tamen sunt aelerna.

4. Ad illud quod obiicitui', quod tunc cognoscit
• res sub ratione futurilionis et praeteritionis: dicen-

dum. siciit tactum esl, quod modus divinae cogni-

tionis potest accipi secundum se, vel a parte cogniti. Distincno *
Si a parte cogniti; sic dicendum . quod omnino co- J

gnoscit, rem esse sicut est, et ita mutabiliter- esse, | '

et ita composito modo esse, sicut est, et sic de 1

omnibus: et sic cognoscit, rem praeterilam esse prae- '

teritam, et futuram esse futuram, et non praeteritam '

esse praesentem. Potest iterum accipi a parte sui ; '

et sic. cum cognitio Dei sit omnino simplex, om-
nino praesens, omnia cognoscit per modum simpli-
citiitis et per modum praesentialitatis. Unde, quod
dicit: omnia sunt praesentia apud Deum. hoc dictum omnia su
est quanlum ad cognitionem , in qua nulla cadit se^iia!*"
successio, ideo nec novum nec vetus, nec praeteri-
tum nec futurum. hi actu autem cognilionis ange-
hcae et humanae cadit successio. et ideo praeteritum
et futurum. Et propterea^ non ila dicuntur omnia
praesentia animae cognoscenti . sicut Deo. Et hoc
manifeslum est, quia nunc aeternitatis , quod est
sem[)er praesens, complectitur omnia temporalia; et
ideo palet , quomodo sit intelligendum \

SOHOLIOK

I. Ordinem libii Sententiurum seoutus, S. Doctor reclit ad
iraclfindam sclentiam divinam. Eiid(>m quaestio ab Alexandro
llal. inscriiDitur: Ulrum scientia Dei sit enuntiabilium, el a S.
Thoma aliisque simiii modo. Idem S. Thom. ( i. Sent. d. 38.
q. I. a. 3.) etiam occasionem de hac rc dispulandi nianirestat
his verbis : « Secundum positionem Aviccnnae et ex dictis Ai-
gazelis videlur sequi, quod Deus enunliabilia nesciat».

II. Verba : « Fortfissis non etiam est in cognitione su|)re-
ma ipsius animae » etc. tangunt docirinam communem, quod
in anima humana est quaedam participatio illius simplicis co-
gnilionis, quae est in Angeiis, secundum principium Dionysli
Areop. ( de Div. iNom. c. 7. ), quod Deus fines inCerioium con-
iungat principiis superioi'um. Plura de hoc vide il. Senl. d. 39.
a. I. q. 2; Rreviloq. p. II. c. I'2. in fine; Itiner. menlis in

Deum, c. I ; .\lex. Hal., S. p. II. q. 69. m. i. a. 3; S. Thoni.,
de Verit. q. 13. a. 3. ad 7, q. 1o. a. I ; I. Sent. d. 3. q. i. a. 1.
ad. i; S. I. q. 79. a. 8, 9. — Nolanda est sententia in fine solut.
ad 2 , quod intellcctus divinus cooperalur nostro intollectui in
intelligendo; quod est dictum secundum illam sentenliam S.
Doctoris, qua specialem cooperationem divinam ad actus no-
stros intellectuales statuit (cfr. supia d. 3. p. I. q. I. Scholion).
111. Alex. Hal. , S. p. I. q. 23. m. 3. a. 5. — Scot. , 1.
Heport. d. 38. q. 1. — B. Albert. , I. Sent. d. 39. a. 5; S. p.
1. tr. 1«. q. 60. m. 3. q. incid. 6. — Petr. a Tar., 1. Sent. d.
38. q. I. a. 3. — Richard. a Med., I. Sent. d. 38. q. -i. —
/Egid. R., hic 2. princ. q. unica. — Henr. Gand. , S. a. 36. q.
6. — Dinand., I. Sent. d. 38. q. 2. — Dionys. Carth., 1. Senl.
d. 38. q. 2. — Biel . de hac et seq. q. I. Sent. d. 39. q. vmica.

QUAESTIO II.

Ulrum enuntiabilia , quae semel Deus cognoscit, semper cognoscat.

Secundo quaeritur, utrum enuntiabilia sive com-
plexa , quae Deus semel cognoscit , semper cognoscat
vel sciat. El quod sic, videtur:

1. Quia Deus non cognoscit enuntiabile nisi ra-
.\d npposi- tione veritatis"^; sed veritas enuntiabilis, quae semel

tam.

fuit, semper fuil et esl el erit: ergo enuntiabile.
quod semel cognoscit, semper cognoscit. Probatio
mediae: omnis verilas complexi fundalur supra reni
incomplexam ; sed eadem res primo est futura,
postea praesens, deinde praeterita, et una et eadem:

' Cod. K compositio.

2 Cod. T (V in marg.) mutabilem. Proxime anle Vat.
omillil sicut cst. .Mitiuanto inferius pro modvm, simplicitatis
ed. I viodum, simplicis.

' Val. cum cod. cc praeterea ; incongrue.

* Codd. A T patet, qtiod sic ivtptligcndum.

5 Codd. 1. 0 hic inleriiciunt : sigmtae vel ratione enuntia-
bilis in se; si ratione emmtiabilis inse, cinn ipsum sit atiqua
res etc. ; si ratione vcritatis : sed clc. Paulo inferius pro falsa
lectione Vaticanae super rem complexam substituimus auclori-
tate potiorum codd. et ed. 1 suprn rem incomplexam. In flne
argumenli pm horum cod. T istorum.

DisT. \i.i. \irr. II. (^rvKST. ii.

7:{'.»

(M'ti;o iiii.i cl t';ultMii vt'ril;is fsl iii i\i sfciiinlmii iniincs
liDs iiit)il(»s. St'(l iit^ctsst' t'sl . (|ii()(l sil s('iii|)t'r siil)
alitiuo honim motloiiim : it^m) t'tr.

!2. Iloni. lioc. ipsiim vitlftm- :ili:i i:itioiit': f|iii:i
(juacfumqne scil Deiis scit immiil;il)ililfr — :ilio-
(juiii, 1'iim sciri'. Dci sit siiuiii ossr. , si iiiul:irfliir
suum scirc, ot ('sst>\ ([iiod csl iiiipossihilc — sed
omiif (piod hihot immiit;il)ili(:it('m, h:il)ft scmpilcr-
iiitalcm. (pii;t , si dcsiiiit. mulitiir: crj^'0 (|U()d Dcus
som(!l co^iioscit scmpcr coj^Mioscit.

;}. [loiii , (piod scripliim ost iii illo lihro d(!-
leri non potosl : sod D(M1s co^Mio.scit iioii ;ispicioii(lo
extra, sed legi^ndo in lihro su;ie pnuisciontiae: ergo
(piod soiiH^l cogiioscit sompor coj^iioscit. Prima patel,
(piia sii|)or illiid Kxodi Irigesimo seomido*: Aul
dele mc. dc lihro Im etc. (iloss;i : « Siiciiriis hoc
dicit. (piia iion dclohitur ». Kt itlom dicil siipor
Psalimim.

4. Itcm, tiiiod (k^sinit vol pordiliir ;ili(pio desi-
nente, do necessit;it.o pondet ex illo; s(3(l diviii;i co-
gnitio non pondot (^x voritato cr(3and;i ^: ergo (pi;iin-
vis enuntiahilo desinat osso venim, tinioii Dens non
desinit illnd sciro; ot si hoc: crgo (quod .semelscit,
et sempor.

Sed ciontra: 1. Siout praescire se hahet respe-

i>ii«monM.ctu tiituri. iit fulnrum est, sic scire respectu veri

— si onim aclu scitur, ;iclu est verum — sed, si-

cut dicit Magisler \ Dous dosinit pr;iescire rem , cum

• res de futuro fit pr;iosoiis: ergo siniiliter desinit scire,

ciiTn de vero lit falsiim.

"2. Item , sicut divina acceptio respicit bonita-
tein, ita visio vorilatoni; sed Deiis dosinit hominem
acceptare, cum perdit hoiiitatem: ergo desinit rem
cognoscere^ sive enuntiahile , cum perdit verilatem.

3. Item, hoc ipsum o^-leiKWinr per i^npossibile,
(juia, si (piodcuinquo enuntiabilo scivit, modo scit,
et scivit, Chrishim esse morilnrum , orgo et modo
scit; sed (piidquid scitur ost veriim''': orgo Chrislum
esse moriturum est vorum , tpiod osl contra ridom.

h. Itf 111 , si (pmlipiid ^fivii. iikkIo scil ; scd
:ili(pi;iii(l() scivil tc loii cssc. ciim noii fr;is: ergo
scil If iioii css(^. ot scit tc c sx- , (pii:i Vfriim cst:
orgo scit siiiiiil duo ct)iitr:iiliclorio opposil;i. crgo diio
coiilr;((licloric ()|)p()sit;i siiiil siimil vcr;i . (piod lalsiim
ost ot impossihilc.

coNci.r sio.

/// (jnantnin scirc dicit tniilnin intcllii/crc, iinaccum-
(jtic Dciis semcl scit scmpcr scil ; in iiuantnni
uero scire connotal vcritatcm in ohicctn , ra-
tionc connolati, qHoil cst variahilc , hcns non
iinaccanniue semcl scit semper scil.

Respondko : Dicendum, (piotl scirc diciliir dii- Dupiex
pliciter: uno modo, proul rc/lcctitnr in .sY'';ctsic
sensus est: iste scit hoc, id esl, h;il)ot cogiiilioiiom
de hoc; et hoc niodo dicondum. ipiod scirc iiihil
connotat ;i parto sciti ;ictu;ile, noc veritatom noc
praoseiiti:un. Dous oniiii do omni enunti:iliono hahel
perfoctam cognilioiiom, ulnim sit eiiuiiti;itio perfe-
cta et congru;i, ulrum vora, et cetera similia. Alio
modo scirc dicitur, socundiim (juod est vorhum
prohaereticum " et tninsil in actuiu ('xtr;i . ot sic
connotat verit;item in ohiocto; tiiic ergo scire ali-
quod enunliahilo idom est quod scire, i[)sum (.'sse
veruin. Unde scio te seilere, hoc est dicero : non
tantum habeo cogiiitionom de hoc. sed efinm cogno-
sco, ipsum esse verum. — Primo modo scirc iui-
portat nuduin" intelligoro; secuudo modo intolligoro
cum assensu.

Si ergo scire accipialur prmio modo. sic dico.
quod ({uidquid est, et omne enunti;ihilc, et omne «^oncinsio i.
quod scivit, adhiic scit et habet cognitionem de illo,
quia de omni eo quod est et quod potest e.sso, ha-
bet cognilionem. Nec soquitur: scit hoc, ergo est
verum; immo est ibi conseqnens ". — Si autem acci-
piatur scire secundo modo, prout connolat voritalem

' Inlcllige: oiinm smiin esse iVKitarctiir.

- VtM'.s. 32. — Psiilmsis, qui nuix imMiioratiir , est Ps. lOii,
et versus, tiui respicitiir, \. 23. — Liloss;i, iii ([ua verba inve-
niunlur: Secnrus lioc il icU aic. , est Glossa interlinearis, et
Glossa, qiiac « idcm dicit siipcr Psalmiiin >l, cst Glossa ordi-
naria et stmita esl cx Aiigiist. , (;)q. in Exod. q. 1 17, ct Enarrat.
in Ps. lOo. n. 21. — I)c propos. minori argumenli cfr. August. ,
XX. de Civ. Dei, c. 15. — Pro Piima patet Vat. cum pluri-
bus codd. pei peram Praeterea paict.

3 Ed. 1 crenta.

* Hic cap. 3. Exposilio iiuius dicli Magistri dabitur infra ,
dub. i. — Magistcr loc. cit. distinguit iiiter praescientinm et
scietitiam Dci , et pracscientiam aflirmat posse desinere ; scien-
tiam autom noii. At S. llonav. ctiam hoo posterius affirmat,
scil. scientiam Dei posst? dcsinere, lioc dcri^ans dc codem
principio, quo Magistcr nisus docuit, praescientiam Dei posse
desinere.

5 Ed. I cogitare.

« Cfr. supra pag. 690, nota 2. — Pro .<icitur Vat. sciU

^ Id cst, prout sistit in sc, sive, ut pauio infcrius dicitur.

prout importat nudum intelligere , mciani scil. apprehensioni-m
absque iudicio de veritatc obicctiva cOKniiionis. }loc modo Deiis
omnia cognoscit ([uae cognosii possunt, eiiam omnia fal.sa ct
impossibilia. — Paulo inferius pro praesentiani non pauci codd.
cum cdd. 2 , 3 , 4 , '6 praescientiam.

^ Graecc TrpoatpsTixov (a -poa'.p33i;, d;> quo siipra ()ag. 7Ii,
nota 3.) i. c. electivum vcl adhacsivum. Verbiim igitur sciro ,
acceptum ul verbum prohaereticum , sigiii(icat cognitionem
cum eleclione sive adhacsionc (assensu) relate ad rein cogni-
tam, quatcniis .scil. simul iudicatur, rem cogniiam cssc \ciMm,
et scire transit in actum axtra connotando cogniti cxistcntiam
extra intellectum. Cfr. supra d. 3o. diib. o, ct d. XXXVIil.
lit. Magisiri, c. I. — Cod. M \orbo prohaereficnin adiungit: id
est coluntarium , unde prohaere.fi.s id est voluntas.

^ Ciiin Vat. relinuimus nudum , (luamqiiam codd. cuni
sex primis edd. cxhibent dirinum , quod sensum nimis ar-
ctflpe vidctur.

10 Scilicet fallacia consc(|Ucntis, in quanuim enim .<scire in
anteccdcnte accipitur in primo sensu hic exposito , ct in consc-
qucntc in s(H'undo. Cfr. Aristot., I. Elench. c. i. (c. 5).

SENTENTIARUM LIB. I.

opinio 1. et circa enunliabile, sic Ineriint qui dicerent, quod
desinil aliquod ennntiabile scire; quia posuerunl ,
quod enuntiabile , quod est veruni , potest esse
falsnin.

Alii dixerunt contrarium, quia posuerunt, quod

opinio i. enuntiabile, quod semel est verum semper est ve-
rum, et ita semper scitur. Et ut inelius pateat, vi-
denda est eorum ' posilio el ratio positionis. Fue-

unius opi- runt qui dixerunt, quod albus, alba , album,mm

tioT "" sint tres voces et tres habeant modos significandi ,
tamen, quia eandem significationem important, sunt
unmn nomen. Per hunc modum dixerunt, quod
unitas erunitiabilis " accipienda est non ex parte vocis
vel modi significandi, sed m significatae ; sed una
res est, quae primo est futura, deinde praesens,
tertio praelerita : ergo eniuitiare, rem hanc primo
esse futuram, deinde praesentem . tertio praeteritam,
non faciet diversitatem enuntiabilium . sed vocum.

Ra,io o. — Bursus, cum idem tempus sit primo fulurum ,
deinde praesens. lerlio praeteritum, tempus scilicet
quod est mensura rei, quod significatur per ora-
tionem ; quamvis esse vel fuisse vel fore consigni-
(icent tria tempora, ratione consignificati^ non di-
versificant enuntiabile , sed variatur solum a parte
temporis significati. Unde si dicam semel: Socrates
currit hodie, et cras dicam: currit; cum hoc ver-
bum det intelligere alind tempus, et ita aliam
actioneni ; enuntiabile non est idem, quantumcum-
que mutata significatione ^ Et quia, re^ewto eadem
significatione, enuntiabile semper est verum,etnon

* est idem . nisi cum eadem significatio relinetur :

ideo dixerunt, quod illud quod semel est verum,
semper est verum. Et ideo, cum Deus nihil oblivi-
scalur, dicnnt, quod omne enuntiabile, quod Deus

Repiicani. scivit, scit. — VA resj)ondent illi rationi: onme enun-

1 Omnos fonne codd. cuni ed. I niinus concinno sua pro
eonim.

- Cod. II emmtiationis.

* Scilicot tomporis. — Pro comigni ficati Viit. tamen signi-
ficati. li;<uiom V;it. paulo antc pro quod significatur substituit
quae signi/icatur , quam lectionem castigavimus e.\ nuiltis codd.
et e.x se.\ j^rimis edd.

* llacc proposiiio inierpretjtur verha praecedentia : sed
variatur solum a parle temporis signi/icati ; nain posita v. g.
quantii!;iciimi|ue diversa actione in diversis temporibus, enun-
tiabile diversidcetur nccesse esl. Sola Val. haiic propositionem
i'efert ad illa ^ frba ; ratinnc consigni/icati non diversi/icant
cnuntiabile , (piare ct ipsani iransformavit lioc inndo: Socrates
currit liodie , et cras dicam cucurrit, cuni hoc vcrbum non
det intelliyere aliud tempus (?) et ita nec aliam actionem
enwdiabile non est mutatum quantumcumque mutata consi-
gni/icalione. Codd. coiiveniunt cuin noslra lectione , excepto
quod noniiulli pro non esl idem exhibent non rsi mutalum,
repugnaiite contexlu. Prp non est idem ed. 1 lamen est idem ,
el paiilo superiiis i)ro cras dicam: currit endcm eii. cras dicam,
cucnrrit. Panlo inferius in se^iuciili propositione |)io srmper esl
verum Vai. semper est idem, el iii fine alterius iiroposilionis pro
quod Deus scivit, scit cod. Z paulo perfeclius quod Dens se-
mel scivit, scit. — l.ocuiio lempus signi/icatum ct tetnpus
consignificatum ^ywmli^ esi ex .\risloi., !. IVriherm. , ubi c. 2,

»:

tiabile, quod scivit, scit; sed scivit te nasciturum
vel te esse^: ergo elc; non debet inferri sic: ergo
scit, te esse, sed sic: ergo scit, te fuisse. Aliter est
ibi figura dictionis, quia procedit ab identitate in
modo sigriificandi ad idenlitatem rei. — Et hoc modo "i Man,
solvit Magister^. Et ista fuit opinio Nominalium, qui naie.s"
dicti sunt Nominales, quia fimdabant posilionem
suam super nominis unitatem.

Sed ista fuit positio contra Philosophum , quiimprobaij
dicit in Praedicamentis ', quod eadem oratio priruo
est vera , postea falsa. Fuit etiam contra communem
positionem. Fuit etiam contra veritatem. Et ratio
huius est, quia nec bonum fundamentum habet,
nec bonam adaptationem.

Primo enim, si quaei-atur, utrum albus, alba, Nin hai
album sint tria nomina, respondendum est: aut mm
loqueris grammatice aut logice. Si grammalice, ni.stinetki
cum grammaticus considerel impositionem nominis,
et niodum principalem significandi subslantiam cum
qualitate *, sic dicet, unum nomen esse. Si logice,
cum logicus consideret nomen, in qnantmn est vox
expressiva , unde definit nomen , verbum et oratio-
nem per vocem tanquam per genus; et multipli-
calo superiori, necesse est , mnlliplicari infeiius: si
sunl multae voces significativae, sunt de necessitate
multa noniina. Et ideo patet. quod male accipiebant
nominis unitateiu , secundnm qnod congruit ad pro-
positum.

Mala etiam fuit adaptatio, quia enuntiabile Maia »
nou significat rem, sed modum se habendi^; el
cum per verbum praesentis, praeteriti et futuri si-
gnificetur, res alio modo se habere: patet de neces-
sitate, qnod aliud enuntiabile est. te esse nascilu-
rum et le esse natum. — Rursus , deficiebant in
nllimo '°, quia, sicut Aomo non significat istum ho-

ptalio.

de nomine dicitur : iNomen igiliir esl vox significativa ctc. ,
et c. 3, de verbo dicitiir: Verbum atitem csl quod consigni-
ficat tempus.

5 Sola \'al. Iiic et paiilo inferius post te esse ac te fuisse
bene repelit nasciturum ; cod. L hic et paulo post verbo esse
et dein verbo fuisse praefigit non.

6 Ilic c. 3. — De fallacia ligiirae dictionis cfr. .Vristot., I.
Elench. c. 3. (c. i.), quae fundatiir « iii similitudinc dictionis in
parte cum alia dictione non idem significantc » (P(>tr. Hisp.)
v. g. esse nascitunnn, fiiissc naseitunim. — Vvo procedil eod.
V et cd. 1 proceditur.

^ Cnp. dc Substantia : Ivulein enlm oratio v cra ct falsa vide-
lur esse, \eluti si vera sit oralio, sedere queinpiam, eo surgenle,
ipsa eadem falsa cril. — Infia nuilti codd. haben! pro habet.

8 I)e grammaticali definitione nominis cfr. supra pag. 390,
nota G; de logica definitionc nominis, verbi (>l orationis cfr.
Aristot. , I. Periherm. c. I. seqq.

^ Scilicet coiinexum iiraedicati ciim subieclo.

!'> Sciliccl quoad con.-iignificalionem t-mporis, de qiia S.
Doctor piulo siiperins locutiis csl in propositione, quae incipil:
Rursns, cum idein tempus sit ctc. Ualio, iiuam S. Doctor liic
profert ad refutandos iNominales, funditur in eo, quod con-
ceptus nostri et pro()osiliones cx cis fornialae propter absira-
ctionem, quac ipsis compelit, non designanl obiecta singularia ;
et (|uae liis applicantur servanl eandem signilicalionem. ita ut

IMST. \\.\. I)(!IUA.

741

jniiHMii vcl illiiin. sic i'erhii»i pnwscnlis Irinjxiris
noii sifi[iiirK';il illiid v(!l illiid |)ra((S(Mis, scd pracstMis
ii) c.ommimi, sivc copiilat vcl coiisii^iiirical. VA indc
est . (|iio(l, siciil /lonio noii lialict aliam si^i;iiilicalio-
iKMii ii(>c csl aliiid nomcn ncc ac(|iiivo(Mim , si modo
suppoiial pro IN^fro. nioilo pro Paiilo; sic nec vcr-
bum pracsanlis lcmporis , sive prommlicliir liodie
sive cras. non iialict aliam si^MiilicatioiKMii, ct, idco
non lacit aliiid (Miiintiahilc. VX pro|)l(M'ca ' palcl .
quod (pio(Mim(pic lcmporc prolcialiir, le esse nasci-
turuin. (jiiod idem est eniintial)ile. (|iio(l priiis luit
veruni, modo lalsum. Secundum ijfitiir (iiiod scirc
luHioj. coiinotat v(Mitat(Mii circaenimtiahile, scitiim illii(l,ipiod
scivit, modo noii .^cit , milla lacta mutationc iii Dei
scientia. sed soliim iii connotato. — Concedendum igi-

tiii', (piod iii .sciMinda acccphoiK; non oiimc (piod s( it .
siMiifier scit.

I. Ad illiid (M'^o (piod ohiicitnr, ipiod viM-itas N.imio op-

l»i<il<inim.

(vst iiiia m pracsiMili. practcnto ct riitiiro: diccndiim.
(piod (piamvis sil riMliicihilis ad iin.im \n vrrilaliMii.
siciil accidcns ad siihicctiim -, cl modiis e.s.sendi ad
entilal(Mii, laiiuMi, cum iiiodus e.s.seiidi haheat siiani
V(Mital(Mii . ct trcs siml modi c.ssendi . idco Ircs siinl
veritatcs.

1. '1. /i. ,\(l illiid (jiiod ohiicitiir (\i' iiidclchililatc
et iiiiiiiiitahililatc (;t in(icp(Mid(Mitia . (liciMidiim . (piod
iam soliiliim cst, qiiia niilla fit transmiitatio in I)(m
cognitione, nec desinit scire (Miiinliahili! |)ro[)ler imi-
talioiHMii in se, sed in connolato.

SCHOLlOiN.

1. Ilanc. quaeslioneni posuit Miigistor hio c. .$. tuin (luoiid
praescire tuin quoiid scire , et do eudoin iv io^iuitni' ctiain iiifra
d. XLIV. 0. '2. Solutio I.oinbnrdi quoad pracscieiUictin ost roolii ,
sed quoad soouiidum inomlniun ost ox parto lalsa. .Nam S.
Boiiav. cum .Moxondro llal. (S. p. I. (i. Ifi. m. 7. ad ohioot.),
S. Tlioma (hio q. I. a. JJ; S. I. q. 14. a. \'i. ad .'}.), Hi(;hardo
a Mod. fhio a. i. q. I.) ad hoo ros|)oii(lot oiim distincliono. Conoe-
dit quidom, quod si soioiitia Doi relortur ad res , Doiis soiat
omncm rein , quam sci^it; si autoin rolorlur ad enwiHabilia ,
tuno dooet, sonlontiam .Magistri, ([uao ost Nominalium, dofioore
et falso nili fundamonlo. Putabiinl cnim iNominalcs, idom osse
enunliabilo, (iiiando eadem ros vol aotio tribus propositionibus
diversi t(^mporis onuntiatur, ul si do eodem cursu dicitiir ho-
die: Petrus mrril , (!t heri: curret, ct cras: cucurrit , undo
dixcriint « idom csso onuntiabilo, Christum nasci ot esse na-
scilunim 01 esse nulum » (S. Tliom., S. loc. oit.). H contrario,
eadom proposiiionc, diota divorsis tcmporibus, roctc significari
possunt diversac actioncs, ut dc; tribus cursibus Pctri , quos fecit
hcri ct hodic ol cras . in unoqiiociuc dic rectc dioilur : Pctrus
curiil. — Verum ost, haiic quaoslionrm sp(H'tarc j^olius ad dia-
lecticom; tamen iion inutilis cst ad vitandos orrorcs. .Nam si

\ora cssol sontontia .Noniinalium, sequcretur, quod di(T(erentiae
tcmporis nullius momcnti esscnl in cnuntianda veritatc alicuius
|)r()posi(ionis , ot (piod .siout non ost succcssio CT parle Dei ,
qiii oinnos rcs sibi habct praosontos , ita etiam ipsac ros et
dilToivntiae temporum non realiter sibi suo(;cdcrcnt. Nam si dif-
ferentiac tcmporum cx partc rerum veritalciTi habont, ctiam
enunliatio sivc significalio huius dilTeicniiae vcritatcm dcbet
habore, ot hanc vcrilatom Dous scit. Non cst orgo idem onun-
tiabilc, Cliristum nasci vol cum esse nalum vel esse msciturum.
Unde reotc lUchard. a .Med. (loc. cit.) concludit : « Scieniia s/m-
plicis intelligenliae, quidquid scivit Dcus. modo scit (am quoad
ros (iuam quoad ciiiintiabilia. Si auicm scire .signilioat cogiio-
s(^ero veruni , sic non omnc oniintiabilo , quod Deus scivit e.s.se
vcrum , scit modo osse verum ». Cfr. otiam S. r.onav. , supra d.
■S8. a. 2. q. 2, d. .39. a. I. q. 3.

II. Praetcr citalos auctores : Alex. Ilal., S. p. I. q. 2.'i. m.

3. a. 7 , ot m. i. a. (3. — S. Thom. praeter locos citt. Qiiodl.

4. a. 17. — B. Albcrt., hic a. 6. 7. — Potr. a Tar. , hic q. 4.
a. I. — Kichard. a Mod. , hic a. I. q. 1. — Durand. . I. Scnt.
d. 39. q. I.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB.

In parte isla sunt dubitationes circa litterain
et primo de hoc quod dicit Magister: Opinati tamen
sunt quidam, Deum. ideo elcgisse lacob , quia talem
esse praescivit etc. Videlur qiiod isla positio non

sit opinio, sed haeresis inanifesta . quia qui hoc
ponit, ponit, gratiam homini non gratis , sed ex
meritis dari a Deo: et iste est error pessimus, sci-
licet error Pelagii.

Respondeo: Dicendum. quod ideo potest dicere
causam meritoriam vel rationem congruitatis. Si

aliqua propositio, in se spectata, sit cadem, quocumquc tcm-
pore proforatur; sic v. g. haoc propositio : Socraios currit, in
se spectata cadom est , sive hodic sivc cras pronunlietur. Scd
aliter res sc habet, si propositio non in se consideratur, sed
relate ad rem, sive in qu.mtum cst vera. Tunc cnim cadom
propositio , quae primo fuit vora, falsa fiori potest, prout ros
ipsa mu(a(ur. Falsum cs( igi(ur quod dicunt adversarii, relenta
eadem .Hignificntione, enunliahile semper esse verum ctc. —

Paiilo inlorius pro sire copulut, quam leclionom cum Val.
(copulel) ct codd. .\ C L S T U W V rotinuimus, non pauci codd.
ciim cd. I site non coputet.

• Va(. cum cod. cc praeterea. Paulo inforius pro scituin
illud quod scicil, modo non scit , quam lectionem cum Vai.
eli.im exhibet cod. T, plurimi codd. cum.ed. I scitum illud
quidcm scivit et modo non scit.

- Ed. 1 substanliam.

742

SENTENTIARUM LIB. 1.

dicat caiisain mei'iloriani , sic, quamvis prima Ironte
non dicat errorem, tamon ad ipsam sequitur error.
Koundnm. Si vBro dicat nUionem congruitalts , sic non dicit
errorem; sed lainen temeritatem quandam liabet,
quia de occulto Dei profundo nititur reddere ratio-
nem ; el ideo ulroque modo erat digna retracta-
tione '.

DlIB. fl.

Item quaeritur de illo verbo ApostoM, quod di-
cit Augustinus: Reliquiae per electionem gratiae
mlvae fient; in qua habitudine construalur ille ge-
nitivus; quia gratia nec videtur eligens nec electa;
et iterum grati;i est soluin ex tempore: ergo et
electio.

Respondeo: Dicendum, quod si intelligatur de
eleclione iemporali, tunc eiectio gratiae dicitur, quia
fit per gratiam; si autem de aeterna, sic dicitur
electio gratiae'^, non ut gratia dicat habitum, sed
ut construatur sicut genitivus ex vi declarationis
essenliae; unde dicitur electio gratiae , id est gra-
tuita, quae merita non considerat. Et si ohiicitur ,
quod unus genitivus non construitur ex iila vi*;
dicendum, quod verum est, nisi habeat virtutem
duorum. Unde bene dicitur vir sanguinis , et homo
auctoritatis , similiter electio gratiae dicitur, id est
gratuitae bonitalis.

DuB. lU.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Praecedit
aliquid in peccatoribus , qao digni efficiantur iusli-
ficatione. Videtur enim falsuin dicere, quia peccator
ante iustificationem manet in peccalo, et quamdiu
est in peccato. esl indignus pane, quo vescitur, sicut
dicit auctoritas*, et elinm ipsa vita. ut puta Dei
inimicus: ergo etc.

Rf:si>0NDE0: Diceiidiim, (piod aut verl3um illud
Augiistini retraciatuin est. et retractatum inlelligitur
in praerala retraclatione , quae ponitiir in [)raece-
denli rapiiulo "^; aut dignitas ibi tanlum valet quan-
tum congraitas solum : et multae possunt esse
Noui.dnm. congriiitates in peccatoribiis ad gratiam gratum fa-
cientem per muiliplicem gratiam gralis datam.

1 Qiiod S. Doclor liic docd do olectioiic isd gratinin, valet
eliuni dc lola pra('(lrsi.in(i(i(»i)(' (•(, contiiict (vi (iiiac, siipra a. \.
q. 2. fusins dicta siniL

• ilx codd. LOV restitiiiinns (jraliae , (iiiod iii Va(. dcsi-
dcralur.

3 Cfr. siipra d. .'Ji. dnb. .'j, ubi S. Doctor idcin dicit liis
verbis ; Convcinentcr dicitur: « mnlier egnigiac tbrmao », sed
nihil esl dictnni : « innliiT forinao ».

■* Si^cundum ]). Mbcrl., 11. Scnl. d. i\^. a. 2. iiaoc auctori-
tas cst .Viintuslini.

DiB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicil Magister, quod
Deus praescire futura desinit, cum futura esse
desinunt. Videtur eniin falsum dicere. quia prae-
scientia dicit quid aeternum; m\ nullum a^^tcrnum
desinit esse: ergo nec praesciens desinit [)raescire.
— Item, Richardus ° dicit, quod cum (!iialuor sinl
coinbinatioiies, quod quoddam est quod habet prin-
cipium et finem, quoddmn qiiod caret principio el
fme, quoddam quod habet principimn et non finem.
ut anima, quartum, scilicet quod habet finem et
non principium, est impossibile. Quod enim caret
principio non habet esse aliunde: quod autem tale
est, se ipso est: ergo est omnino immutabile, ergo
non potest desinere. Si ergo praescire caret princi-
pio, necesse est, quod careat fine.

Respondeo: Dicendum, quod absque dubio Ma-
gister bene dicit, quod Deus desinit aliqua prae-
scire, cum fiunt praesentia. Si enim praesciebantur,
quia futura, et iam desinunt esse futura, constans
est , quod (\e&hmnl praesciri , non ratione eius quod
est scire, sed ratione praepositionis.

Ad illud ergo quod obiicitur de aeterno. di- oupiex*!

' lcrniim. '

cendum, quod aliquod nomen pure aeternum im-
portat . aliquod vero noiuen iinportat aeternum
connotando temporale. Hoc nomen Deus pure aeler-
num impartat, sed hoc vocabulum praescirc dicit
aeternuiu connotando temporale. — Secundum hoc
notandum, quod ciuaedam connotant temporale utoupiexu

' ' ' porale, j

ens in actu. Et quia tale temporale esse potest et
desinere potest, ideo tales actus circa Deum dicun-
tur habere inilium et teriuinum: iit puta si dicatur:
Deus conservat hanc rem , conservare dicit essen-
tiam ' connotando effectum ; ideo incipit et desinil
conservare. Quaedam connotant temporale, iit nou-
ens actu, ens tamen in potentia sive futurum. Et
quoniaiu temporale non potest incipere esse non-ens
sive esse futurum , antequam sit , sed potest desi-
nere esse non-ens, cum incipit esse ens, desinere
esse futurum, cum incipit esse praesens: hinc est,
quod praescientia Dei i'espectu creati dicitur desi-
nere , sed nunquam inciperc ; et desinit ratione
temporalis non desinentis , sed incipientis ^

Etex hoc patet iUud Richardi, quia cum " Deus
desinit praescire, rion significatiir. (juod aliquod ens
desinat, sed sohun (piod aliquid inciiiiat; et sic
patet illud.

^ Lit. .Magistri, c. 2. — l)c lioc ot .sc(|. duhio cfr. Pctr. a
Tar. ct iJiciiard. a Med. , Iiic circa lit.

'^ (^md hic ut l\ichardi dictiim allertur, in cius scriptis
vcrboteniis non invcnilur, scd colligi potost ex iis, quae lii-
chardus do divcrsis modis essciidi dncci 1. do Triii. c. i. ol
(). scqq.

' Supplo cum od. i divinam , ot siibindo post c.ijiHo/ftHrfo
cuin Vat. et cod. cc actii.

8 Cfr. supra d. 38. a. i. ([. 2; d. .19. a. 1. q. 3.

" Solummodo Vat. ot odd. i. ;>, addnnt dicitur.

DISTINCTK) M.ll.

7^3

DISTINCHMO XLII

i astiinis

idam :i-

lesDcii^
;»t pei-

hiasdam
ulatenu.s
tet>t, II t
«care.

Cap. 1.

De omnipote.ntia Iki, (juare dicatur onmipotcns ,
cum nos nmlta po.ssinma , quae ipsc iion polrst.

Ntiiic (lo ()iuiii|)()toiilia Doi agenduin e.sl, iibi piima
consideratio occiirrK , (iiioinodo vere Deiis (licaliir oin-
nlpolens: an (|tiin onniia po.^^sil, an lanliiin, (juia ea
possil (|iiae vull. Quod eniin Deiis onniia possil, j)lu-
ribiis auctoritatibiis coinjnobalur. Ait eniin Ani^iislinus
in libro Quaeslioiniin veleris ac novac Legis ' : « Oinnia
quideni polesl Deus, sed non facit nisi (juod convenit
veritati eius ct iusliliae ». Ideni in eodein: « Potuit
Deus cuiicta siinnl lacere, sed ralio probibuit», id est
voluntas. Ralionein neinpe ibi volunlatein appellavit,
quia Dei voluntas rationabilis est et aequissiina. Faten-
duni est ergo, Deuin oinnia posse.

Cap. II.

(Juomodo dicatur Deus omnia posse.

Sed (juaeritur, (juoinodo oinnia posse dicalur, cuin
nos quaedain poi^siinus *, quae ipse non potest. Non
polesl enini ambulare, loqui el buiusmodi , qiiae a
nalura divinilalis penitiis sunl aliena, cum borum in-
striimenta nullatenus babere queal ineorporea et siin-
plex substanlia. — Quibus id respondendum arbilror,
quod buiusmodi acliones, ambulatio scilicet et locutio
el buiusmodi, a Dei potentia alienae non sunl, sed
ad ipsam pertinent. Licel enim buiusmodi acliones in
se Deus babere non po.^sil; non enim j)olest ainbulare
vel loqiii el luiiiismodi, eas lainen in creaturis potest
opcrari. Facit enim , ut honio ambulct et loquatnr, et
huinsmodi. Non ergo per islas actiones divinae |)olen-
tiae detrabilur aliquid. (jiiia el hoc j^otest facere Deus^
omnipotens.

Sed sunl alia quaedam, qiiae Deiis nullalenus la-
cere potest, ut peccala; non enim polest menliri, non
polest peccare. Sed non ideo oinnipolenlia * Dei in ali-

(|Uo delrabilur \(l derogalnr, si ncccaic ikmi jiossc
dicilur, (|ui:i iioii csscl lioc jiotenliac, scd iiiliniiilalis.
Si eiiim hoc jiossel, omiiijiolciis iioii essel. Non igiliir
impolcntidi' , scd potcnliac im|)iil;iiidiiiii csl , (jiiod i^la
non j)olesl. Undc Auguslimis in dcciino (jiiiiilo libio Angogtino».
de Trinitale ': « .Magna, iii(|iiit, Dci jiotcnlia esl iion
|)osse menliii ... Siinl cnim (juacdain, (|iiac iii aliis rc
biis iiotcnliae (lcj)iilan(la sunt, in aliis vero iiiiiiimc ,
el (jiiae iii aliis laii(labili;i siiiit, iii aliis vcro rcjire-
heiisibiliii siml. Non ergo Dcus idco miniis jxilciis csl,
qiiia j)eccare non j)olest, cuin omiii|)oleiis niilhitcnus
sit (jui hoc polesL

Suiit etiam et ali;i qmiedam , (juac Deiis non |)0-
lest; unde videlur non oinnia po.sse. Non eniin jiotesl ^*" •'«'""'*'*
niori vel falli. Unde Augiisliniis in libro de S\mbolo ': '^"'"'*'''"*'
« Deus omnipotens non jiotest mori, non j)otesl falli ,
non potesl miser fieri, non polest viiici. Haec uliqtie
et huinsmodi absil, iit jiossit omnipolens. Si enim hiiius-
inodi j)assionibiis atijue defeclibiis snbiici po.sset, om-
nipotens miniine foret». Et inde monslratiir oinnipo-
lens, quia ei hsicc propinquare non valenl : potest
lamen haec in aliis opcrari.

Cai>. III.

Quod omnipotentia Dei secundum duo consideralur.

S:c igitur ' diligeiiter coiisidcranlibiis oiniiij^otenlia
eius secundum duo apparet, scilicet quod omnia fncit
quae vnll, et nihil omnino patitur. Secundum utrum-
que Deus omnipotens verissime praedicalnr, (jiiia nec
aliquid est, quod ei ad patiendiim corriiplionem iii-
ferre valeal , ncc aliquid ad faciendum impedimenlum
afferre. IManifestuin est itaque , Denm omiiino nihil
posse pati et omnia facere posse praeter ea sola , (|ui-
hus eius dignilas laederetur eius^jue excellentiae dero-
garetur; iii qiio tamen non est minus omnipotens. Hoc*
enim jjosse iion esset posse , sed non posse. Nemo
crgo Deuni impolcntem in aliquo dicere praesumal ,
qui omnia polest, qiiae posse potentiac est: el inde
vere dicilur omnipoiens.

' Quaost. ox iiovo Tcsl. (|. 97; sequens locus ibid. cx iitio-
que mixtim q. 106.

' Codd. .\ C D !•; possinmis. — Iloc et iili;i plura , qMao in
hac dist. sequunlur sumta sunt cx Abaolardo, Introd. ad theol.
III. n. i.

3 Oniittitur Deus a cod. D ct odd., e.xcoptis 1, 3.

* Edd. I, 2, .3, 4, 5, fi omvipoteptiae.

2 Cap. |.'). n. 24. — Infia Vat. ol aliac t>dd. millateiuis

possit esse pro nullatenus sit, refragantibus codd. ot cdd. I. 6
(o in marg.).

6 .\d Caloch. c. I. n. 2; secundum scnsum. — Paiilo infe-
rius pro imle Vat. ot odd. 2, i, o, 6, 9 ciim cod. D ideo.

■^ Val. cum aliis cdd., excepla I, et cod. B minus congrue
Hic ergo.

8 Codd. C D E Haec. Doiiido soiummodo Vat. et edd. i, 6
qnia omim pro qui omniu.

744

SENTENTIARUM LIB. I.

E.\ quibiisdam tamen aucloritatibus Iradilur , ideo

Aiiae latio- vere dici omnipolens, quia quidquid vult, potest, Unde

re^iia^"''."(iAugustinus in Enchiridio ' : « Non ob aliud veraciler

r^uaint.ir. vocatur omnipotens , nisi quoniam quidquid vult, po-

lest, nec voluntate cuiuspiam creaturae voluntatis

omnipotenlis impeditur effectus». Idem in libro de

Spiritu ct Littera ^ : « Non potesl Deus facere iniusta ,

quia ipse summa iuslitia et bonitas est. Omnipoleus

vero est , non quod possit omnia facere, sed quia potest

eflTicere, quidquid vult, ita ut nihil valeat eius volun-

tati resistei"e, quin compleatur, aut aliquo modo im-

chiysost.- pedire eandem «. loannes Ghrysoslomus in Homilia

^'"* quadam dc expositione Symboli * ait: « Omnipotens

dicitur Deus, quia posse illius non potest invenire wo??

posse^ dicente Prophela*: Omnia quaecumque voluit ,

feci(.'\\)iie, est crgo omnipotens, ut totum, quod vult,

possit. Unde Apostolus: Eius^ inquit, voluntati quis

resistit? » His auctorilalibus videtur ostendi, quod Deus

p.x eo tantum dicatur omnipotens, quod omnia potest,

quae vult, non quia omnia possit.

Sed ad hoc potest dici, quod Augustinus, ubi
Expiicaniurdicil: Omnipotcns non dicitur, quod omnia possit etc,
lo^f."" "" lam ample et generaliter nccepit omnia, ut etiam
mala includeret, quae Deus nec vult nec polest, Non
ergo negavit, eum posse omnia quae convenit ei posse.
Similiter, cum dicit : Non ob aliud veraciter dicitur
omnipotens, nisi quouiam quidquid vult, potest , non
negat, eum posse etiam ea quae uon vult; sed adver-
sus illos qui dicebant, Deum multa velle, quae non
polerat, affirmat, eum posse quidquid vult, et ex eo
verc dici omnipotentem , non ob aliud, nisi ^ quia po-
test quidquid vuU. Sed cavc , quomodo intelligas potest
quidquid vult , an quidquid vull se posse, an quidquid
vult facere, an quidquid \\\\\feri. Si enim dicas, ideo
omnipotenlem vocari , quia potest quidquid vult se
posse, ergo et Petrus ^ similiter omnipotens dici polest,
vel quilibet sanctorum Beatorum, quia potest quidquid

vult se posse, elpotest facere quidquid vult facere. Non
enim vult facere, nisi quod facit, nec posse, nisi quod
potest; sed non polest facere quidquid vult fieri. Vult
enim, salvos fleri qui salvandi sunt; verumtamen eos
salvare non valet. Deus autem quidquid vult fieri, po-
test facere. Si enim vult aliquid fieri per se, potest
illud per se facere , et per se facit, sicul caelum et
tcrram per se fecit , quia voluit. Si autem vult fieri
per creaturam et per eam operatur — sicut per ho-
mines facit domos et huiusmodi arlificialia ' — el Deus
quidem ex se et per se potest; homo autem vel Ange-
lus, quantumcumque beatus est, non esl potens ex se
vel per se.

Sed forte dices, nec Dei Filius potest a se, nec
Spiritus sanctus, sed solus Pater. \\\e enm potest a se,
qui est a se ; Filius autem, quia non est a se, sed a
Patre , non polest a se, sed a Palre; et Spiritus san-
ctus ab utroque. — Ad quod dicimus, quia licel Fi-
lius non possit a se nec operetur a se, potest tamen
et operatur joer se,- sic et Spiritus sanctus. UfkIc Hila-
rius in libro nono de Trinitate^- « Naturae, inquil,
cui conlradicis, haerelice , haec unitas est, ut ita per
se agat Filius, ne a se agat, et ita non a se agat ,
ul per se agal». Per se autem dicitur agere et potens
esse, quia naturalem habet polentiam eandem, quam
et Pater, qua^potens est et operatur; sed quia illam
habet a Patre, non a se, ideo a Patre, non a se di-
cilur posse et agere. Homo aulem vel Angelus gra-
tuitam habet potentiam , qua potens esl. Ideo igitur
vere ac proprie Deus Trinitas omnipotens dicitur, quia
per se, id est naturali potenlia, potest quidquid vult
fieri , el quidquid vult se posse. Nihil enim vult
fieri, quod non possit facere jjer se vel per creatu-
ras^"; et nihil vull se posse , quod non possit; el
omne quod vult fieri, vult se posse; sed non omne
quod vull se posse, vult et fieri. Si enim vellet, el
fieret, quia voluntati eius n ihil resistere pptest ".

Ubiicitoc i

ripspciwi I

1
tlilarius. i

r
I

' Cap. 96. 11. 2i.

2 Ciip. .'). n. 31. ct ullimo, socundum scnsum.

' Non invonitiir in nova ed. Chi-ysost., sed in ed. antiqua
(cfr. supra p;ig. 208, no(a 8.), ubi est in lioni. 2.

* P.s;i!m. 11.3, II; sequens locus est ad Kom. 9, 19.

= Ita codd. el ed. 1 ; aliae edd. vel omiltunt nisi vel po-
nunl quain.

8 Codd. adiiciunt nunc, ed. I tunc.

■^ Solummodo Vat. artificia; ed. 1 aedificia artificialia.
Dcinde codd. omiltiint esl post beatxis.

* Num. i8; in quo texiu Vat. et edd. 4, 5, 6, 8, 9 cum
codd. a se agit, ut pro a se agai , ut.

^ Vat. et ed. 8 cum cod. E qui.

^° Codd. ct Vat. crcaturam. Dcinde fide codd. et ed. I
adiunximus et ante fieri et antc fieret.

1' In hac dist. et dd. 43. ii. Magistcr plura ad verbum
vcl ad scnsum sumsit e.\ Ilugonc a S. Vict., Summa Scnten-
tiarum, tr. I. c. 14; et de Sacram. I. p. II. c. 22. Ex his duobus
operibus Magister eliam in allis praccedentibus dist. interdum
aliqua transcripsit.

nisT. XLii. nivisio tkxtus.

7/|f)

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XLll.

I)e potiMilia l)('i iii ('oiuparalione ail possibilia, ([uac polcst,

Nunc de onmipolenlia Dei ayencfum e.sl.

DIVISIO TEXTUS.

Siipra egit Magisler de scientia diviiia, hic agit
de polentia. Et (inia potentiain tripliciter contiiigit
considerari, scilicet quantuin ad quicklitatcm possi-
bilium, et quantuin ad quantitatem, et quantum ad
modum operandi ; ideo haec pars continet tres
partes sive tres distinctiones. In prinia determinat
Magister de potenlia in coinparatione ad possibilia ,
quae potest. In secunda deterininat de potentia quan-
luin ad quantitatem, ostendens eius immensitatem ,
infra distinctione quadragesima tertia: Quidam ta-
men de suo sensu gloriantes. In tertia determinat
de ipsa quantum ad modum, ibi distinctione qua-
dragesima quarta: Nunc illud restat discutiendum,
uti^um melius etc.

Prima pars, ([uae continet praesentem distin-

ctionem, habet quatuor partes. In prima Magister
ostendit, quod Dei potentia est omnipotentia, (|uia
est respectu omnium possibilium, quae posse poten-
tiae est^ In secunda removet illa possibilia, quae
posse non est potentiae, ibi secundo capitulo^: Sed
quaeritur , quomodo omnia posse dicatur. In fertia
ponit signa ^ quae attestantur divinae potentiae ,
ibi: Sic diligenler considerantibus omnipotentia
eius etc. In quarta Magister alias rationes onniipo-
tentiae docet ad praedictam ^ reducere , ibi : Ex qui-
busdam tamen auctoritatibus traditur , ideo elc.
Et ibi primo ponit auctoritates , deinde docet eas
exponere , et hoc ibi : Sed ad hoc potest dici, quod
Augustinus etc.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad intelligentiam huius distinctionis qualuor
quaeruntur.

Primo quaeritur , utrum Deus possit aUquid
ahud a se.

Secundo, dato quod possit, quaeritur, utrum
possit in omne, quod alii agenli est possibile.

Tertio. utrum divina potentia se extendat ad
omne illud, quod alii agenti est impossibile.

Quarto quaeritur, utrum possibile dicalur ahquid
simpliciter secundum causas superiores sive poten-
tiam divinam , vel secundum inferiores sive polon-
tiam creatam.

* Pro posse polentiae esi, {|u;ini lectionem ex cod. I e(
ed. 1 restituimus, plurimi codd. quae possibile est, alii pauci
cum Vat. quae possibile est esse. Lectio a nobis restituta non
soium eo commendatur, quod in sc speciata melior est, sed
etiam quia locutio posse potentiae est ot in subnexis recurrit
et in ipso textu Magistri habetur.

S. Bonav. — Tom. I.

' Vat. omittit secundo capitulo.
3 Vat. rationes.

* Intellige: rationem, quam Magister statueral.
praedictam Vat. praedictas duas.

— Pro

746

SENTENTIARUM LIB. I,

ARTICULUS UNICUS.

De potentia in comparatione ad possihilia , quae polesL

QUAESTIO I.

Utrum Deus possit aliquid aliud a se.

tuin.

Quod aiiteni noii possit Deus aliud a se , osten-
ditur sic.

1. Omnis poteutia, quae agit in aliud a substan-
Ad opposi- tia. in qua est vel cuius est, egreditur ab illa sub-

stantia ' ; potentia enim non operatur, nisi ubi est.
Si ergo divina substantia operatur per suam poten-
tiani in aliquid aliud a se , potentia eius incipil esse
vel fieri in alio: ergo egreditur a substantia. Sed
omnis potentia , quae egreditur, elongatur a substan-
tia, et omnis talis distat a substantia; et omnis po-
tentia distans a substantia repugnat simplicitati: cum
ergo hoc sil impossibile in Deo. videtur, quod Deus
non agal in aliud a se.

2. Item. omnis potentia, cuius «)pus est in
aliud '. babet dependentiam ab \\\o. Probatio: opm
enim, quod transil in maleriam subiectam, aliquo
inodo peiidet e\ illa; sed potentia pendet ex eodem,
ex quo pendel actus , quia perficitur per actum :
ergo si potentia divina est in aliud, habet depen-
dentiam.

3. Item, omnis polentia, quae est in ahquid ,
quod non semper est coniunctum suo actui ^ habet
indigentiam — iion enim esl perfecta, nisi quando
agit, et non agit, nisi cum obiectuin est praesens —
ergo qnando non est semper praesens, est incom-
pleta ; hoc auleni repugnat potentiae divinae :
ergo etc.

' Clr. siipr;! pag. 686 , nota 4 , ubi Aristotelicam clefinitio-
ncni aciionis transenntis invenies. De ratione a S. Doctore liic
adiuncla vide Aristot. , VII. Pliys. text. 9. (c. 2.), ubi docetur,
iilud , unde principium inotus cst, simul esse debere cum eo
(|Uod movetur. — Paulo inferius ex anliquioribiis mss. et ed.
I supplcvinuis et omnis talis distat a subslantia.

2 Id est, cuius operatio sive actio transit in aliquod exter-
iiuni. Huc respiciens Aristot., V. Metapli. text. 17, et IX. text.
2. (IV. c. 12, et VIII. c. 1.) potentinm aclivam sic dcfinit: prin-
cipium transmutdtionis in aliud, secundum quod est aliiid.

' Intelligc: quod non est semper praesens potentiac, sive
rclate ad (|uod potentia non semper cst in actu. Cfr. de hoc
argiimento Arislot. , l\. iMela))!). text. 13. seqq. (VIII. c. 8.).
— Mox pro nisi cuni alicjui codd. ut Z aa bb nisi quando.

< Aristol., III. Pliys. te\l. .32. (c. i.): Po.sse enim al) ipso

4. Item , in Deo idem est posse et e.sse * ; sed
Deus non est aliud a se: ergo non potest in ahud
a se. Si tu dicas , qiiod potenlia connotat, sed non
essentia; contra: Deus potest aliquid facere, quod nec
est nec fuit nec erit: ergo nihil connotat. Si tu di-
cas , quod connotat, quod est in potentia ; sed po-
tentia Dei non est aliud quam Deus et quod est in
Deo: ergo et nihil aliud connotat.

Sed contra: 1. Bonum est diftusivum sui "■; sedHmidame
diffusio, secundum quod huiusmodi. est in aliud:
ergo bonum, secunduin qnod lionum, potest in aliud:
aut ergo secunduin potentiain suam, aut alienam.
Si secundum alienam: ergo non est perfecte bonum,
cum non habeat actnni bonum per se; si per poten-
tiam suam: ergo bonum . secundiim quod bonum,
potest in aliud; sed Deus est summe bonus: ergo etc.

± Itein , omnis perfectio creaturae est in hoc ,
quod possit aliud a se producere": si ergo omne
quod perfectionis est. Deo est attribuendum . poteu-
tia producendi aliud est Deo attriliuenda.

3. Item , si nihil aliud a se potest, ergo nulli
alii a se praeest, ergo nec aliquid' Deo subest:
ergo a nullo esl colendus, a nullo est adorandus .
et nihil ab ipso omnino est quaerendum; quod est
summum inconveniens, .secundnm oinnes.

4. Iteni, si nihil potest aliud, ergo nihil est
ad ipsum neque propter ipsnm ; sed bonitas est in

esse niliil dilTeit in i^erpetuis. — In fine argumenti post est in
Deo sola Val. addit est Deus.

5 Hoc axioma formatum videtur cx iis quac Dionys. , de
Caclest. Hierarch. c. 4. § I , et de Div. Nom. c. 4. | 1. seq.
dc bono profert. — Paulo infcrius pro per potentiam, quod lia-
bent cod. V et ed. 1, Vat. ciim plurimis codd. minus recte
propter potentiam ; melius cod. Z secundum potentiam.

^ Cfr. supra paK. 180. nota 5. — Kx liac propositione
inteiligitur, S. Doctorem res|)uisse illiid syslema, quod Occasio-
nalismus vocatur, quod creaturis actioncm denegat, et dc quo
iam .\verroes, Comment. in IX. Metaph. text. 7. (VIII. c. 3.)
dicit : Ista opinio est valde extranea a natura hoininis, et (lui
recipiunl huiusmodi , non habenl cerebrum habilitatum natura-
liter ad bonum. Clr. infra d. i5. a. 2. q. 2. ad I.

DIST. \MI. AHT. IINICUS gi;.\KST. I.

rchiis (>l ()i°(l() pct' ichitioiiciii i|)soniiii ' .iil siiiii-
iiuiiii hoiiiiiiK :i (|iio cst oiiiiic hoiiiiiii: (>r^M) sitiiii-
(hiiii hoc iiiiM:i rcs *>sl hoii.i iicc oivhihit.i iii iini-
V(M"So ; hoc ;iiilciii cst siiiiiiniini iiicttiivciiicns : ci'}i[o
iie(;esse est poiiere, (|iio(l possit in :ihii(l ;i sc. P/inia
emiscqwiUia cst iii:iiiircsl;i: ;i(l iMiid ciiiiii sohiiii
st;il iihim;i rcsohilio iii rc(h'ini(U) , in ([iio csl |)riiii;i
orif^o iii c.vcidhIo , iit iii;iiiilcslmii csl.

r.oNci.rsio.

I^cu.s polcsf. aliud siuc iii aliad a sc , scd sinc uUa
imperfcclionc (lisla)Uiac , (lcpcndcnliae et indi-
(jcn.liae.

Rksponuko : \d hoc intfiliigciKJiim iiot;iFi(hiin est,
nctio. quod possc aliud sive in aliud a se, lioc est du-
phciter: aiil iii ;iliud sicul iu dislinclum secuudum
essentiaiii et rcmolum sccimdum dist;inti;un , sicut
umim contr;u'ium agit iii ;iliud, (juia impossihile cst,
duo contraria esse in eodeiii suhieclo-; et lioc uiodo
posse in aliud est per egi'essum potenti;ie a sub-
stanti;i. et ideo est ihi cl.oiigatio et dislanlia. Et
qnia elongalur a sii;i suhsl;iiiti;L, ideo pendet a suh-
stantia, in quain ;igit, et ideo est Ibi dcpendenlia;
et qiiia distaiiti;i et depeiidenti;i , ideo imperfeclio
iioiio i.et indigeiUia. — lloc modo posse in aliud Deo non
competit propter tres conditioncs praedictas, sicut
ostensum est ", (jiiia lepugnaiil divin;ie polenliae .
quae sunt dislanlia , dcpcndciUia et indigeiUia.

Alio modo possc in aliud diciiuj- sicut in di-
visum secundiim rormain et esseiitiam , non lamen
m remotum secundum aliqnam distaiitiam, (juia di-
vina essentia, dum operatur, iiitime esl in illo. Et
hoc modo nec ponil distautiam nec dependenliam
nec indigenliam. (aim enim divina essentia sit omni
perfectione perfecta , et potenli;i eius sit omnimoda
indivisione indivisa, a nullo alio dependet, nullo

;ilio indigcl : hoc igiliii niodo poiiciidiim . ipiod Dciis <>>nriii>i>i«.
polcst /// aliud a sc sive aliud a sc.

I. Kx his patet primo ohicctnm. giiod cnim s.,iiiij., o,,.
ohiicit : poU'iiti;i , (pi;ic cst in :iliiid , egrcdiliii ;ih
;ig(!iitc iii p;i.^siiiii : dicciidiim . ipiod lioc vcrmii esl,
iilii ;igciis iii ;tliii(l iioii ol m illo seciindmn Ncri-
l;ilciii : iihi :iiilciii csl . oiiiiiino iiiiM;i iieccssil:is cst
egriMliciidi.

"2. .\i\ illiid (piod ohiiciliii. (piod poh'iili;i , qiKic
est iii ;iliiid. pciidcl c\ illo; dicciidiim , (|iiod lioc
veniiii cst dc ill(j . ciiiiis ;iclio csl iii ;iliiid l.-uwpnm
in suslcnlans; diviii;i ;uilcm poteiili;! iion indigct
alio siisteiit:uite , ipiod p;itcl . (pii;i noii iiidigcl siih-
iecta inateria , sed facit e.\ nihilo. Kt ivilio hiiiiis
est, quia cuin potentia sit oimiino iiidillcrcns et ab
essentia el aclu \ siciit (;sseiili;i iion iiidiget .suslen-
tante , sic nec potentia.

;J. \(\ illud qiiod ohiicitnr, ipiod potentia, qiiae
est in aliud, hahet perfectioiiis indigeiitiam ; dicen-
duin , quod potenti;t agens iii aliud est diiplex : iiistmctio.
quaed;uii , (\\im) est suus aclus; et talis iiiliil pliis
habet , quando ;igit in aliud, quam ipiando iioii ;igit,
et haec nullo modo indiget ; el lalis est poteiilia
divina propter suinmam siinplicitalem. ,\lia est po-
tentia agens in ;iliiid per actum a se differenlem ;
et talis plus habet, qu;uido ;igil. quam quando noii
agit , et lalis est, quae habet iiidigciitiam aliipio
modo, ut polentia creat;i. Non sic est de potentia
divina ; et ideo , quamvis sit in aliud , quod non
semper est praesens, propter hoc tamen ncc iiidi-
gens est nec incompleta.

h. Ad ultimiim dicendum , quod polentia con-
notat possibile , et possibile ampliatur ad ens et ad
non-ens"'; et sicut possibile ampliatur, ita el diver-
silas connotati. Et ideo non tantum dicitur pos.se in
aliud, quia potest in aliud quod est , sed quia po-
test in aliud , quod potesl esse ; Dm?, autem a se
non potest esse aliud. Ideo patet ilhid.

SCHOLION.

1. (^uuestio inleliigiMida est de polontiii ;n'li^;i sivc exsocu-
liva in ordine ad actum tfansciinteni ; hanc in Deo ossc , fide
certuni est. Disputatur tantum inter tlieoiogos , ulriim et quo-
modo sccundum nostrum modum inteiligendi potcntia distin-
guenda sit ab intellectu et voUniUito, ct ab ipsa natura di\ ina.
Scotus docet , potentiam divinam ex natura rci iion distingut ;i

voluntate , cum hacc sit causa immedi;ita et effcctixa ope-
rum divinorum extra DiHim, praeluconte intellcctu ut j)i'inci-
pio directivo. S. Thomas, licet non eodem modo a suis disci-
puiis cxponatur , secundum Gotti ( !. tr. i. q. i. dub. 4.) tenet.
attributum omnipotonliae virtuaiiter distiiigiicndum esse ii n;i-
tiua divina , sed non a linea inteilectiva et voliiiva . et forma-

1 Scilicct bonitcttis ci oidinis. Pro ipsorum cod. V ipsarum
scil. rerum. — Cfr. dc hoc aigumento Boeth. , de Ilebdomad.
sive Quomodo substantiae in co qiiod sint, bonao sint etc.

- Aristot. , 11. Topic. c. .3. (c. 7.j : Inipossibilo enini, simul
contraria eidcm inesse. Cfr. et de Pracdiciim. c. dc Oppositis.
Hinc si duo contraria agunt, actio eorum in eo sita est, ut unum
expellat alterum de subiecto, v. g. calor prodiens ex igne cxpel-
lit frigus. — Paulo ante pro unum contrarium codd. R V
unum contrariornm.

* ("fr. tria prima argumenta ad opposil.

* Hoc slbi vult ; potentia omnino non differt ab essentia et
;ic(iono. — Aliquanto superius pro in sustcntans multi codd. in
sustentante vel in sustentatis ; prave.

5 Sensus est: possibile non tantum respiciiens, sed etiam
non-ens. Quare et possibile ab aliquibns definitur: id quod vel
est vel (luod potest osse.

748

SENTENTIARUM LIB. l.

liter consistere in intelleclu practico , quatenus applicnlur a
voluntate. Aurcolus , quem sequitur Suarez , putat , ipsam di-
vinam naturani , ut praeintelligitur ad divina attributa , esse
formaiiter ot immediatc potentiam operativam. Aiii virtualiter
distinginint potentiam divinam et a natura et a linca intellectiva
et volitiva , (juibus favet S. Bonav., infra d. 45. a. 2. q. I .
praesertim ad 2, et a. 1. q. 2.

Notandum est in solut. ad 3 , quod potenlia divina non
tantum est semper in actu, sed etiam est suus actus , quatenus
est immanens. Ilinc respectu Dei non potest applicari axioma
Aristolelis , quod qualibet potenlia melior est suus actus.

11. Breviter et eleganter totam dc divina potenlia doctri-
nam comprehcndit S. Bonav. in Breviloq. I. c. 7. Ipsae con-
clusiones fide et ratione constant. — De liac quaestione : Alex.
Hal., S. p. I. q. 20. m. I. — Scot., de hac et seq. q. dc Re-
rum principio , q. 2. a. 2. n. 8. seqq. — S. Thom., hic q.
1 . a. 1 ; S. I. q. 23. a. 1 . 2. 3 ; S. c. Gent. II. c. 7. 8. 9. 22,
— B. Albcrt., hic a. 1 ; S. p. I. tr. 19. q. 77. m. I. — Petr. a
Tar. , hic q. I . a. 1 . — Richard. a Med., hic q. I . — .Egid.
R. , hic 1. princ. q. I. 2. — Durand., hic q. 1. — Dionys.
Carth., hic q. 1.

QUAESTIO 11.

Ulrum. Deus possil omne quod potest agens creatum.

Secundo qiiaeritur, utruni Deus possit in omne
aliud, in quod potest omne agens creatum. Et quod
sic , videtur.

1. Qui enim omne dicit nihil excipit; sed non
F«tidamenta.tantum dicimus et credimus Deum potentem, sed

Deum omnipotentem ' : ergo etc.

2. Ilem, quia Deas est omnisciens , ideo scit
omnia, quaecumque scit alius sciens ; si enim ali-
quis sciret aliquid , quod non sciret Deus , Deus non
diceretur omnisciens : ergo pari ratione non dice-
retur omnipotens, nisi posset '' omne quod polest
omnis alius.

^ 3. Item, Deus non dicitur omnivolens , quia

non vult omnia, quae alii volunt: ergo pari ratione,
si non posset omnia quae alii possunt ^ . non esset
omnipotens.

h. Item, oimie esse est a primo esse , ergo
omne posse est a primo posse: ergo omnis polen-
tia potest quidquid polest propter divinam poten-
tiam; sed « propter quod uiuimquodque, et illud

magis » : ergo elc.

Sed comra: 1. Aliqua creatura potest omnia

Ad oppofi- recipere corporaliter , ut mateiia ; aliqua potest

omnia recipere spiritualiter *; sed Deus nihil potest

tnm.

recipere: ergo non potest omne quod potest aliud
a se. Si dicas, quod non est potentiae, sed impo-
tentiae; contra: nulla impotentia est a Deo sive a
potenlia divina: ergo secundum hoc potenlia mate-
riae sive animae non esset a Deo.

2. Item, homo potest pati miseriam sive susti-
nere poenam ; Deus non potest pati : ergo elc. Si
dicas , quod illud est impotentiae ® ; contra : nul-
lum opus virtutis est impotentiae ; sed sustinere
est opus forlitudinis, quae propriissime est virtus':
ergo etc.

3. IleiTi, homo potest peccare, Deus autem non
potest: ergo etc. Quodsi potest peccare, potest es-
se malus; quod est inconveniens. Si d.icas , quod
hoc posse non est pofentiae; contra: Augustinus de
Civitate Dei * : « Melior est natura , quae potest pec-
care, quam quae non polest peccare » : ergo posse
peccare spectat ad nobilitatem et perfectionem natu-
rae, ergo non dicit impotentiam.

4. Item, homo potest currere et comedere ,
Deus hoc non potest: ergo etc. Si dicas, quod hoc
est impotentiae; contra: omne illud quod dicit po-
sitionem. est a potentia, quae vere esl potentia;
sed currere et comedrre non dicunt actus privati-

' Symbt)l. Apostolortim : Credo in Deum Patrem omnipo-
tentem. — Pin sed Denm omnipolentem cod. M sed etiavi
oiniiipotentem.

"- Pliirimi codd. cl ed. I possit.

3 (]()(]. T ciim pltiiibiis aliis minus congrue possi iit.

* Aristot., I. Poster. c. 2.

5 Qiiare el Aristot., III. de Anima, lext. 37. fc. S.) dicit,
animnm cognoscentem esse quodammodo omnia. Quid sibi velit
hnec sentonlia , vide supra d. 3. )i. I. q. I. ad I. De polentia
maloriae recipieiidi formas vide ibid. p. II. a. I. q. 3. ad I. — In
hac propositionc post secundum aliqua Vat. cum multis codd.
interiicit potentin , simulque cum codd. PQX (Iv a secunda
mnnii) addit iit spiritns rationalis creatus, et cod. 0 ul nnimn.
Ni)niiulli codd. runi Vat. post nliquo poniint potentia, sed omit-
iimi deinde potest. Noslivie lectioni siilTrngantur codd. M V X et
ed. I. Pnulo inferiiis ])osl Si dicas, q u od 9iupph ciim cod. K lior.

6 Pro impolentine Val. hic et immediate post atque etiam
in seq. arguniento impossibile , et similiter in tertio argiimenlo
possihile pro potentine . quam immiilnlionem vociim contextus
ei codd. ciim ed. I [irorsus reprobant.

^ l)i' fortiliidine eiusqiic aclibus vidc Arisloi., III. Kthic. c.
6. seqq.

* Lihr. XII. c. I. n. 3, sed iion eisdem Aerbis. Verbis de,
Cidlnte Dei codd. aa bb adiungunt vel de Libero arbitrio , in
quo libro nimiium simile testimonium exhibetiir. Loquens enim
S. Augusl. , ibi libr. III. c. '6. n. IG , de animabus peccalricibus
ait : cum ct tales adhuc meliores sinl cis, quae , quoniam nul-
liim habont rnlionnlc ac liberum volunlatis arbitrium, peccare
noii possunt. — Mox pro ndbilitntem, qiinm vocem ex polio-
ribiis codd. iit K L N 0 P Q V Y IT et ed. I revocnvimus , Vat.
niiniis b( ne bonitnteni , et non pauci codd. ciim edd. 2, 3 per-
peram volmitatem.

DIST. XMI. \IM'. UNICrS OHAKST. II.

749

!■ niici-
iiii diril
ipolcn-
in.

Triplox

possp

wlnsio I .

iiclnsio:^.

vos. st'(l |)()silivos ' : (M|,'() siiiiI ;i |i(»l('iili;i . iii (|ii;m-
liiin potens csl, non in (]ii;uiliiiii iinpolcns: i>!'^'() in:i-
iiifeslnin csl elc.

coNci.r sio.

Ikui.s pofrsl oniiii' nHoil polrst lujciis crcntiiin .
(hunniodo |)oss(' non (licitt iin|)i)l(>nli:iin, ilii
liiincn , iit |t(>r s(> cl in so possil (luoil csi
potcnlinc pcrfccldc , in ^ilio rcro , (jiioil csl po-
Umliac iinpcrfcclac , cl imil;il(>niis , (iiiod esl
onininiodac inipotcnliac.

Ukspondko : l)ii'(Mi(liiiii . (|ii()(l, si(Mil (iicit IMiilo-
sophiis in |)liilosoplii;i piirn;» ': Qn:i(»(l;iiri siinl, (|ua(;
(liciint polcnliam (|ii;mtiiiii ;i(l modmii (li('(>ii(li. di-
ciint t;mKMi inipotcntiani ;i p;irto r(>i . iit possc inori,
possc cornunpi. l'i'()pt(M' lioc inlclli^M'ii(lmn . (]U()(I
(|ii;i('(l;iin smit. (pi;i(' possc csl pol(>nli;ic simplicitcr
et pcrrect;!!', iit pos.sc inh^lli^crc. dilijjicrc ct opei':ii'i.
Qii;ic(l:im siint. (in:u' /xw-sr est pot(Miti:i(>. I;micn m?-
perfeclnc , iit ciiircre el :iml)iil:u"e: isli eiiiin ;ictiis
diciiiit simul :ictioiicm cl |):issi()nein sive delcctiim
in :ifi[ente ^ Qiuieihim . tjiuie possc simpliciter est
impolcntiac. iit priv;iti()iies. iit posse peccare. posse
delicere. Io^humkIo (U' liis nilione privationis.

Secnndum lioc intelligendum, (juod ciim polen-
lia Dei sit potentia perrcctissim:i. illa potest Dcus per
se el in se , (piae simt p;)lenli:ie simpliciter. ut in-
telligere et openiri. lll;i vero, (juae suiil imperfectae
potenti:ie, [loiesl (piidcm non in se, sed per se: per
se potest ex lioc (jiiod est ibi perfectionis et ()oleii-
tiae: //( w iioii polcst propter ilhid (piod est ibi

impolt iilnc cl impcrfcclioiiis. (pi;ic in co noii r;idiiiit.
Ilb ;iiilciii. (pi;ic siiiil siinpliciliM- inipofrntiac , nec
polesl //( sc ncc potcsl pcr si: In sc non potcst , < on. iui»o ».
qni:i impcrfcctio iii co non c^idil'; pcr sc non po-
iesl. (pii:i iiiliil cst </ hco , (piod non sil ;i Dco ;;/r
.v^' ct iiiiin('(li:ilc: lioc ;iul('m (piod esl dcfcctus, non
|)otc.st c.ssc //( Dcit wv a /)co , ipii;i Dciis non ddl-
cil iii csscndo ncc m ;ii.jcii(lo.

Si crgo (pi:ici;iliii'. iilriim Dciis possil oiniic
(|llO(l polcsl ;iliii(l ;igciis: i('S|)ond('iidiliii csl iioii <.'Mi.iii,i„
simplicilcr , scd ciiin dctcrimn^ilionc , (jiiod [lotcsl
omne (piod po.sse cst polmtiar; ci in sr potcst omiie
quod esl potciiti:ic simphcitcr '; /// alio polest (piod
esl poteiili;ic iin|t(M'fcct;ic: ikm- /// sr \ur in alio,
(pK)(l csl oiiiiiiino(l:ic impotcnti^ic : cl hoc ip.so dici-
Inr (nnnipotcns, (pii;i |)olcnii;i cins ;id oninia sullicil
cl iii imllo dclicit.

1. '2. h. .Vd illiid (piod obiicitiir. (piod noii po- s.i.uio r,r-

|)0"il<irnm.

lcst re(M|)crc res ncc reriiiii siiiiililudincs: diccndiim

ad hoc cl :id oiimi:i. de (|iiiltiis obiicil . (piod ill;i

posse iioii cst potenliac pcrfrrtar. Sccmidiiiii lioc >c^_ m;«<-*

inlelligcndiim. (piod esl [K)lciiti:i oimiino snfjirirns

et acliva, ut [)otcnti:i [irodiictMidi rcs: ct csl [)oten-

['id pure passiva , iil [)()t('iili;i siiscipicndi: cl csl

potentia (lefccliva , iit [)()tciili:i [K^ccandi: cl cst [)0-

tentia parlini acliva , partiin passiva , iil [)()lenti:i

ambuhindi: el est [)otcntia /?a/"^/m acliva ol parfim

(lcfcctiva, ut [)otenti;i sn.scipicndi [)oen:un''; et [lotcn-

ti:i partim passiva et partim dcfcctiva , ul potciitia

inoriendi. — Dicendimi crgo. (jiiod niliil liormii in

I se [jolest Deus; qiiamvis ciiiiii sint [)olciiti:ic ;ilicu-

i ius, derog:ml taincn [jerfcclioni [)otciiti;ic. Ncc est

I simile de scientia, qui:i scitum non dimiiiuit de

I ratione scientiae. sicul possibilc dc ratione [toten-

piil(>Mlin(>.

■ ' Val. ciim nliis edd. ot pliiribiis cotld. actu.^ primtionis,
sed positionis.

- Libr. V. Mctiipli. text. 17. (IV. c. 12.), iibi Philosophiis,
agens de polPnti<T et iinpotentia , duplicein (listinguil potentiani,
soil. nctivani et passivani, cui duplici potcntiae r(>spondcnt duo
niodi pos.^iibilis fpotenlis), nempe potens aj^cre el potens pati
siv(! mutari. i'e lioc scciindo modo ait: .\lio vero [inodo |K)s-
sibile cst], si qiiid ad quodcimKiue lransmut(Mur, sive in peius
sive in mclius polentiam liidjcat ; etenim (jiiod corrumpilnr vi-
deliir possibiI(> esse coiriimpi , alilcr non coi'riimperctur, si
impossibile essct; iniiic autcm liai)c( quaiidiim disposilionem ,
causam ct principium lniiusccmodi passionis ; qiiandoquc enim
proplerea quod liibet, (iiiandoquc pioptcrca qiiqd iirivalur.
lale essc videtur... Aeqiiivo(;c aulem dicimiis ipsum ens ; qiiarc
proplcrea qiiod liabct liabitum quendam el principiiim ))ossibiIe
est, et proplerca quod habet liuius iiriAationcm, si possibile
esl privalionem habcre. CAv. ctiam l.\. Metaph. Icxt. 2. seqq.
(Vlli. c. I.).

•= Aiislot., 111. de Anima, t".\t. 28. (c. 7.), as.signans diffe-
rcnliam inter actnm physici motus et sentientis. ait : « Motus
enim aclus eral imperfecti; simpliciter antcm actus, (jui per-
fecti esl, aliiis cst ». Quae \erba .Vvcrroes cxponit sic: E(
causa , propler quam isli niotiii (pliysico) contingil traiismuta-
tio et allcratio, iili (senlirc, cognoscere) anlcni noii . csi , (piia

isle motus, cui accidit iransmutatio, est aclio non perfccta ct
via ad complementiim , illc aulein esl actio perfecta, immo
com|)lcmciiUim. — Quod ad seciucnlem propositionem altincl.
illud Aristot. , IX. Metaph. tcxl. 19. (VIII. c. 9.) afrcrrc iuvat:
Necesse autcm cst, ctiam in malis lincm et actum deteriorem
polentia cssc ; etcnini polens es| idem ainlio contraiia... .Non
igitur quidquam iii his. (iiiae a principio e( (piae per|)etua siiiK,
malum est neque corruptum; elenim cornqitio de malis est.

■* Hic in codd. nec non in Val. est erratum, (juod s:ic|)c in
mss. OiCiirrit ct homoioteleiiton \oc.itur. l)eest ciiim prol);itio
priinae partis proposilionis (lisiiincUvac, quae praccedit, quam
probationem supplevimus adiungcndo ex ed. I : In se mni po-
test, ipfia imperfectio non cailit. Proptcr consonaiuiam cum
praecedeiitiiius liae(; \erba a festinaiiUbiis aut oscilantibus li-
brariis oinissa suiil.

^ Vat. cum ali(iuibus codd. addit et perfectae. — Idem
docet Magister, hic in lil. c. 2.

^ Siciit apparel in (^o qui ip.se sibi iiifligit pocnam, nam
agendo laeditiir. « Poena cnim, ut S. Doctor ait II. Sent. d. il.
a. 2. q. 3, ratione poenae diio noininat, vidclicel nocumentum
naturae et inslriimenluin di^inac iiisUtiae, nnum tanquam ma-
teriale, reliqiium tanquam forinale. Undc poena cst ct ultio. (M
(^sl cti.im jiassio... non quaeciimtiiie pa.ssio... sed passio lacdeiis,
passio alTligens, passio displicens ».

-rio

SENTENTIARUM LIB. I.

tiae', quia scitiun uoii cansatur a scientia, sicut
possibile a potentia.

3. A(l illud tamen (juod dicitur de potentia
peccandi, inteiligendun) , quod si peccare (\kdi cffe-
ctum cuin deforniilate sive actuni, sic non tantum

dicil potentiam defectivam, sed activam ratione actus
sujjstrati , et sic dicit nobilitatem ; si ratione defor-
mitatis , sic dicit simpbciter defectum. Quocumque
tamen modo dicatur, quia semper concernit defe-
ctnm , nullo modo convenit Deo.

SCHOLIOK

I. DcscTiplio oiTinipotcntiae (in finc coip. j: qui;i polciiiia
ciiis ad omiiio sufficit et in nullo dcficit , cgTcgie explicatui- in
Breviloq. I. c. 7. ■ — Distinctio inter posse per se ct in se
siimta est cx Alexandro Hai. (S. p. I. q. 21. ni. I. a. I.). Iu se
supcraddit aliquid ilii , quod Dcus potest pe/' 5p, scil. qiiod ipsc
Deus ul ))iincipium i>roximuni rcm cflicial v. g. cicarc, dum
per se facit ctiam quac per alias causas cfiicit. — Vciba subob-
scura in finc solul. iid 1. 2. i, (|uibus solvitur quacslio : quare
Dciis ATiWf omnia, ci bona cl mala , sed non potest mdhnn ,
exi)licanlur a liichardo a Mcd. (hic a. I. q. 2. ad 4.): « (^uam-
vis scire maliim cnlpae sit scire. et velle illud malum sit
relle, tameii posse illud maliim iion cst posse. Scire cnim n.'-
spicit rem quanlum ad suiim csse rcpraescntatum intellectui...

Potentia acio rcspicit obiectum secundum suum csscM-caie. Et
quia malum sub ralione (|ua malum non cst aliqua res posi-
tiva , scd dclcctus boni debiti , ideo posse malum sub ratione
qua maliim est possc deficcrc; posse autem dcficere vere est
non possc». — Scntenlia S. Augustini C.3. ad opposil. ): Melior
cst iialiira, <iuac potcst peccarc clc, cxplicatur infra d. 44.
dub. 2. Quoad tolam solul. ad ^. cfr. II. Sent. d. 3j. a. 2.
q. I. 2. .3.

II. Alex. Hal., S. p. I. ((. 21. m. I. a. I. — S. Thom.,hic
q. 2. a. I ; S. I. q. 25. a. 3. — B. Albeil. , hic a. 8. — Pctr.
a Tar. , hic q. 2. a. I. 2. — Hichaid. a Mcd. . hic (]. 2. 3.
— - .Egid. R. , hic 2. princ. q. I. — Duraiid., (h' liac ct seq.
q. hic q. 2. — Dionys. Carlh. , hic q. I.

QUAESTIO lU.

Utriim Deus possit quaecunuiue ageiiti creato impossibilia sutii.

|iarte altir-
mativn.

Tertio quaeritnr , ntruni divina potentia se
extendat ad onme illud qiiod alii agenli est impos-
sibile. Et quod sic, videtur.

Dicitur enim - aliquid impossibile propter na-
turae ordinationem , ut de caeco fieri videnlem;
aliquid propler praeteritionem , ut te non fuisse , ex
quo fuisti; teriio propter oppositionem, ut idem
esse nigrum et album. Prinmm est impossibile se-
cundum naturam , secundum secundum tempus
sive pcr accidens, lertiuin potesl dici impossibile
secundum disciplinam , quia omnis scientia suppo-
nit illud |)rincipinin, (piod opposila non sunt simul
vera de eodem •'.

I. Osteiidilur ergo , quod Dens possit oinne tale
impossibile, Lucae pi-imo^: Son erit impossibiie apud

Deum omnc verbam; sed omnia contingit hoc verbo
dicere: ergo nnllum tale est impossibile apud Deum.
% Item, ad Ephesios tertio"^: Ei autem, qui
potest facere supra quam possumus intelligere,
ergo potest Deus plura facere, quain possit intelle-
ctus nosler fmgei^e; sed potest fmgere omne inipos-
sibile, quod potest i^nuntiare: ei^go et Deus potesl
illud facere.

3. Item, Hilarins'': « Perfeclae [lolestatis est id
naturam posse facientis, (piod potest significare sermo
dicentis ».

4. Item, Basilins': PIus potest Deus facere, quam
lu potes intelligere. — Ergo per auctoritates Cano-
nis et Sanctorum videtnr, quod Dens possil omne
iinpossibile.

' Xam .scirc quodciimqiie scibile est simpliciter scire ; sed
posse aliqua possibilia vcl cst simj)licilcr impolcntia, vcl po-
tciitia impcrlecta, ul dictum cst.

- Cod. bb subiicil csse.

^ CCr. Aristot. , IV. Mctaph. te\l. 9. s(>(i(|. (III. c. 3.). —
Cod. V addit siihirclo.

* Vers. 37. — Mox Val. xocuhim lioc aiilc verho omiltit;
(hI. I ergo si oviiiia linec rerbo rmilingit dicere.

■' Vcrs. 20, iibi Viilgata: VA autcin, qiii ))ol(>ns csl omiiia
laccrc siiiicrabuudanlcr, (|uam iiclimiis aiit intclligimus.

« Libr. V. dc Trin. n. H.

~ Undc hacc nasilii citalio di^siimta sit , indagare non po-

tuimus. Fr. (jiilicl. dc Marra in suo anecdolo (lomiiendio (cfr.
supra pag. (iOi, Scholion) dclcgat lcclorem ad Hasil. Hcxae-
meron , Homil. 6. u. 3, ubi lainen loco verborum citatorum haec
habentur: «Nec milii dixeris, Jieri non posse, ut haec a se in\ icem
S!'parcntur. Ncqiic cnim aio, lucis a solari corpore scparationem
mihi ct libi cssc ))ossibilcm , scd (juac noslra cogitatioiie dividi
)wssunt, (;a dico a natuiacCondilorc cliam rc ii)sa seiuiigi )xisse».
Scntenlia similis invenitur ctiam in llomil. \. \n line: « (j>iiique
(Deiis) oninem prae ))otcnlia(' siiac mullitiidine cogitationem cxsu-
))erat », nec non in lloniil. 2. ct 10, ct apiid Milaiium , lll.de
Trin. ii. 18: Ut crcdercs Dciim cfliccrc possc, ([iiorum intclligerc
cflicicntiam non jiossis.

DiST. xi.ii. M;r. rNiciJs qiiakst.

751

iali.'i

.'). Kciii, raliouc vidcliir. (|iii:i iIIikI csI |m)-

uionc. tenliiis. (-iii iiiliil oiniiino csl iini^ossihilc. i|ii:iin

cui :)li(|iii(l ost iin|)o.ssil)il(; ; seil Dciis csl polcii-

tissiniiis in suinino: i'r^'o iiiliil oiiiniiio csl ci im-

possihik'.

i). llcnK si ;ili(|iio(l iinpossiliilc iion csl l)(>o
possihilc. ;iut lioc osl piopler privalioncm , :iiit
pioplcr positioncm. Si [)roptci- prinalioncm; con-
tra: iiiill:) ni;ii()r priv:Uio (|ii:ini oinnino non-cntis:
sed Dcus (lc niliilo lacit :ili(pii(l ': non ci'^fo proptci'
prinafioiirm. Si proptcr posifiottcm : (M'^m) vidctiir .
(]UO(l :di(pii(l sit, (piod noii siil)i:i(-c;it (livi!i:ic polcn-
ti;ie ct cpiod ei non ohe(li:il: crj,M) pottMitia Dci li:il)(!t
resistens.

7. Item. ostcndiliir ,s"/;r6'm///^v, (piod possil iin-
possihilc secundnin italuram , iit di' ti unco facere
vilulinn ". Qui:i pliis dislat non-cns ah cnle, (pKiin
unuin ens ab alio: sed Deus de non-cntc lacit cns:
ergo de uno entc potcst lacerc aliud.

S. Ilcin, (piod po.^sil iinpossihil(! secniiduin fcni-
pus, vidclur. (|iii:i illiid csl iinpossihile pcr acci-
dens eX^ (piod nnlhiin ponit resislcnti;ini, (pii;i non
est: ergo si Deus potisl iinpossihilc pcr sc et ipiod
eti;im l);vhel n^sistenti:nn , ciiin illiid sit niains ini-
possihilc: ergo potest impossihilc pcr accidcns.

9. Item. (]uo(l possil iin|)ossihile secundnm (li-
sciplinam , videtur. ipii;) [iliis dislat Cie;)tor a (-rea-
tur;) (|naiii iimim ens (•ic:iluin ah alio; sed Deus
potiiit lacere , ipiod cre;itui';i Crc;itori unirclur in
e;uiem hyposfasi simplicissima: ergo inulto Ibrtius,
(juod opposila simul siiit in eodem. ut (juod aliijnid
sit simul alhum ct nigrnm. Kt hoc vidctiir lactmn
esse in Christo. (piia nnus et idem erat aeternus et
tem[)or:ilis. {):i.ssihilis et imjiassihilis, visihilis et in-
visibilis, ct sic de alii.'^.

10. Item.Deus fecit virgiiiem [Xirere, ([uod est
impo.ssibile siYinidum naluram , ([uia potentia m\-

llii:ic iiiillo iiiodo cst :id lioc ; cl csl iin()0ssil)ilc *
.sccimdnm ilisciplinain , i|iii:i siniiil siiiit o()|)osil;i
V(!ra (l(« codciii ; cl ([iiod cnt iii:iiiis iiii[)ossil)il(^
(jiiaiii iiii()().ssil)ilc sccimdiim accidcns . sciliccl cor-
ru|it:iiii inlcgi:irc sive lii^ri virgincm : iiia^is (tiiiiii
vidctur |);irtiis iiicomiiossihilis virgiiiit;)li ([imiii coi-
tus: crgo (!l(-.

Ski) coNTHx: I. Qnod Dciis iioii |)()ssil impo.ssi-
l)il(! seciindum naturam, vidclnr .\ii<iiisliiiiis diccre
iii lihro (W \'ci:i Innoccnti i ': «'Dciis. iii([iiil . il;t
csl oiimi|)()lciis. iil iiiiii(|ii:im iMtionis sii:ic iiisliliit;i
cvt!ll;it •). Krgo si ;)li(|iii(l cst im|)ossil)ilc .sccuiidiim
iiistitulioncm n;)liir;ic. sim[)licitcr cst Dco im[)os-
sibile.

!2. Itciii . /•(*/<o//y' vidcliir , ([ui;i Dciis iion [tolcst
lacere conti;i (irdinem rationis rcctac, iitpotc iiicn-
tiri et consimilia : ergo iioii polcsl laccrc contr:i
insliliitioncm naturac ordinalac : crgo noii |)olt!sl
impossibilc .sccnndnm ii:itiirain.

^. Itcin. ([iiod noii [lossit iin[)().ssibilc jicr acci-
dens. Ilicronymus' : « Cuin c(!tcia (lossit Dcns, non
j)()lcst {\{' (•orni|)t;i taccrc virgincm » : sed constat
([iiod hoc iioii diciliir. ([iiod iion [)()ssit re|);)rarc cbu-
stra, sed ([ui;) (!am, ([iiac corrupta cst. im[)ossibilc
est iion Inis.s)! corrii[)t;)in : crgo etc.

4. Itein . .\iigiisliiuis in vigesimo sexto libro
contr;i F;mstiiin': « llanc sententiam. (pn dicimns
pnieteritum fuisse. Deus fals;im facere non [)olest ».
Et rationem reddit: « Si eniin hoc faceret, boc essel
facere, iit ea qiuic vcr;i suiit . eo iji.so ([iiod vcr;i
sunt, esseiil lals;i. el il;i esset contr;iriiis vcrit;iti ».

o. Item . (piod non [lossit imjiossihilc sccun-
dum disciplinam, scilicet iit dno op[)()sit;i sint si-
mul in eodem, vidctur: (|iii;i sicut se babent oppo-
sita ad unionem. ita unita ad divisionem; sed Deus
non potest facere - (piod duo ct tria non sint (piin-
que. quia dicit .\iignslinus ■. ([iiod e.sf vernm veri-

l'rii (t.irtp
ii«2,'iln,i.

' Pfo nUquid cod. Iv. em.

- lloc exeinplimi, in libris Schoi<i,sl. frequentissimnm, .\n-
selmo auclori adscribitur (clV. iiifra q. 4. in corp.), et sccundum
B. .'\lbert., S. p. I. tr. 19. q. 76, in Anselmi libro de Con-
ceptu virginali occiirrere deberei. Sed in isto iibro non iiiveni-
tur, attanien aliud exenipliun ibi (c. II. edit. recent.) exhibetur
de costa Adae, ex (jua lormata est Eva, ct de formatione Adae
de linio. Exenipluin de trunco occurrit iani in Alani de insulis
Theoi. liegiii. reg. 58.

^ In cod. T et nonnullis aiiis nec noii in Vat. deest et.
Panlo inferius pro maiiis Vat. cum tuio aiiero((ue cod. iuagis.

* Auctoritate cod. F (T a secunda manu) substituimus im-
possibile , quod etiam contextus postiilat, {)ro Vat. iectione ibi
impotentia.

5 Sententia citala invenitur in libro sententiarum Prosperi
.\quilani ex operibus .\ugiistini exccrptarum, sub n. 285. Cfr.
VI. de C.en. ad lit. c. 18. n. 29.

6 Epist. 22. ad Eustoch. n. 5 : Cum omnia possit Deus ,
suscitare virijineni nou i)otest post ruinani. — Pro Item sola
Vat. Sed contra.

' Cap. 4. seq. : Unde lam non possiint fuluia non fieri ,
quam non fuis.se facta practerita ; (luoniam non est iii Dei vo-

luntate , ut co sit alifjuid falsuni, (luo \erum est. Quapro))ter
omnia quae vere futura sunt, sinc diibio fient, si autem facta
non fucriiU, fulura non erant: ita omnia qiiae vere praeierita
sunt, sine dubio praeterierunt. Qui.s(|uis itaiiuc dicit : si omni-
potcns est Deus , faciat. u( quae facta sunt facta non fuerinl,
non videt hoc se dicere : si omnipolens est, faciat, ut ea quae
vera sunt, eo ipso (juo vera sunt, falsa sint... .Non ergo est,
(|uod vere dicimus fuisse, sed ideo verum est illud fui.sse .
(luia in noslra sententia vcruni cst , non in ea re, quae iam
non est. Sentcntia quippe, qua dicimiis ali(|uid fiiisse, ideo
vera est, qiiia illud de quo dicimus, iam non est. Hanc sen-
tenliam Dcus falsam facere non potesl, quia non est contra-
rius vcrilati. — In citatione .\ugustini pro qiia dicimiis praete-
ritum, ut et in textu originali legitur, Vat. cum edd. 2, li, i, 3,
6 quam dicimus praeleritam , ad qiiam immutationem textus
ansam dedisse videlur vitiosa lcctio bene miiltorum codd.,qui
quam dicimus practeritum exliibcnt.

8 Libr. II. de Lib. Arb. c. 8. n. 21 : « Et (iiii(l(]uid scnsu
corporis tango, veluti est hoc caelum et hacc leira et quae-
cumque in cis alia corpora scnlio, quamdiu fiitura sint , nescio:
septeni autem et iria dcceni sunt, ct non soliim nunc , sed
eliam semper; neque ullo modo aliquando septem et Iria non

732

SENTENTIARUM LIB. I.

lale, (juae non incipil necdesinit: ergo pari ratione
non potest facere, quod opposita sinl simul.

(). Item, Deus non potest facere contra verita-
lem instiliae. Secundae ad Timotheum secnndo':
Fidelis pennanef, negare se ipsimi non potest, ergo
non potest facere contra ordinem sapienliae; sed con-
fundere opposila est facere contra ordinem sapien-
tiae: ergo etc.

c 0 N c L u s 1 0.

Deas potest omne illud , quo<l creato agenti iudica-
lur esse impossibile lum propter limitationem
naturalis potentiae, lum propter limitationem
nostrae intelligentiae; non autem potest , quod
est impossibile in se , sive hoc sit secundum
accidens, sive secwidum disciplinam sen. or-
dinem divinae sapievtiae.

Respondeo: Ad praedictorum inteHigenliam no-
<2uaiuoi enu- tandum , quod nos iudicamus aliquid impossibile

sae iinnos- , . ,

-.ibiiiMiis. quatuor causis%

Uno mf)do per limitationem naturalis polen-
c.usn I. tiae, ut de trunco fieri vitulum, et virginem parere;
mnlier enim sine semine non potest concipere natu-
raliter. Item partus, clausa porta , propter corpu-
lentiam non potest exire; similiter natnra statim
non potest trnncum in vitulum convertere, cum ha-
beat potentiam limitatam.

Secnndo modo dicitnr impossibile non propter
■^c-nun -2. limitationem potentiae . sed propter limitationem
nostrae intelligentiae , ut duo corpora esse in eodem
loco, vel idem corpus esse in diversis, vel maius
corpus in minori loco, qnia nnllo modo possumus
capere, cum nostra imaginatio semper dicat opposi-
tum. Unde etiam, quando Deus sic facit in Sacra-
mento altaris, necesse est, ut ratio contra se eleve-
lur. ut credat-\

Tertio modo dicitur impossibile propter priva- caua
tionem omnis existentiae secundum omnem compa-
rationem scilicet principii , medii et ultimi , ut
praeteritum non fuisse praeteritum. Omnis enim
potentia, quae intelligitur aliquid facere. respicit
ens vel in ratione principii, vel termini, vel ulroque
modo ^ Unde de ente potest facere non-ens , et e
converso, et de uno aliud ; sed de non-ente facere
non-em , lioc nullius omnino potentiae est. Unde
quamvis Deus de omni ente creato possit facere .
quod non sit , sive de oratione sive de re : tameri
de eo quod fuit et non est, facere, quod non fue-
rit , hoc omnino Deo est impossibile , quia hoc fa-
cere est nihil facere , sicnt iam melius patebit.

Quarto modo dicitur impossibile, secundum //- cansa
lustrationem veritatis aeternae et ordinem divinae
sapientiae, nt verbi gratia, quod duo opposita insint
eidem et secundnm idem, hoc ipsa veritas aeterna,
eo ipso quod veritas est , indicat et illustrat, ut iu-
dicet impossibile % sicut et hoc : duo et tria non
esse quinque.

Quando ergo argumentatur , utrun) Deo sit pos-
sibile omne impossibile ; dicendum de impossibili .
quod est impossibile propter limitationem poientiae,
veP propter limitationem intelligentiae , quod DeocoBciui
est possibile, propter hoc quod eius potentia non
est limitata, sed infmita; et ideo siipra naturam el
intelligentiain potest, quarum utraque est arctata. —
Illud autem impossibile, quod est impossibile pro-
pter privationem omnis existentiae , et quod ' pro-
pter illustrationem veritatis aeternae , non potest coucin
omnino. Primum quidem non potest, quia illud
posse est nihil posse. Secundum non potest, quia
illud est posse inordinate et contra ordinem sapien-
tiae posse. Et quoniam Deus sic est omnipotens, ut
nihil possit, nisi quod decet suam potentiam et non
deordinat sapientiam : ideo haec impossibiiia non
potest.

fuerunt dewin, aul aliquando septoi» et tiia iion erunt de-
com ». Idem dicit August. de voritale ips;i, iii liiir. 1. Soliloq.
c. U). n. 28. siMiq. , et II. c. 2. et 15. — In (ine arguinenti
post siwul Val. cum cod. cc adiicit vera.

' Vers. 13. — Mo.x post ergo Vat. perpcram omittit iioh.

" (lod. Y et ed. I ciarius (jnatuor de cansis ; cod. K qua-
tuor inodis. Suljindc pro per limitationem ed. I propter li-
niitationeni.

^ I.ibr. 111. Senl. d. 23. a. 1. q. I. ad i. S. Doctor distin-
guit ralioii 'Mi snrsum eie^atiuu, illuslratani a huiiino veritatis
aeternae, ct lalioncm conversam ad inreriora et ad cognitionem
sensibil(>m; et lianc posteriorem docet frcquenter iudicare, vera
esse quae falsa sunt, et o convcrso ; et rationem illuminatam
contra istam so (>levare crodendo mystcria ndei. Cfr. etiam su-
pra (1. 19. p. I. dub. 8. — Pro contra se codd. KPQ ce
siipra sc.

* Ut aliis verbis utamur : Est (riple.v actio , ciii aliquis re-
spundct enectus, scil. simpticiter prodnctiva , cuius tcrminus
simpliciter est cns ct (jua ali^piid dc niliiio producilur; simpli-
citer destructicn , (juae in principio respicit cns ct lcrminatur
ad non-cns, sivc (|ua ons e.xistcns annihilatiu- ; et actio, quae

m,ediat inter utramque, in quantum supponit primam ut cxer-
citam , socundam ut possibilem , et rcspicit haoc actio ens in
principio ct tcrminatur ad ens, qiiia per ipsam iinum ens im-
mutatur in aliud. Prima ct tcrtia actio dicit in se quid positi-
vum , sccunda vcro quid negativum, scil. subtractionem actio-
nis positivao. Qtiarta actio, (luao poni possot , scil. quac ct in
principio ot in lermino ot in mcdio nun-cns rospi(;crct , impos-
sibilis est, cum nullus eflectus ci respondei-et, ilaque non esset
actio. Talis autem actio supponcnda ossot, si Dous praeloritum
facerc posscl, non fuissi' practerilum.

^ In scrmono dc Dono intclloctus (Supplcm. Bonolli , tom.
III. col. 476, n. 83.) S. Doctor ail: Est cnim (sub.stan(ia spiri-
tualis) in Deo spoculum ot lumen : speculum, in qiiantum i"e-
praescntat, ct lumon, in qiiantum indical (manifcstat). — Pro
indicat Vat. ciim pliiribus niss. ot cd. I iudicat, ot subinde
pro iudicet eadem Va(. ciim nonnullis mss. iudicetur , cod. Y
iudicemus.

'^ Codd. H D et ed. 1 vel etiam. Paiilo an(o pro argumen-
tatur codd. PQ arguitur. Va(. quaeritur.

' Vat. omittit quod; cod. H voci quod adiungit est impos-
sibile.

DIST. XLII. \\\\. IMCrS (MAKSr

7'M\

iinqii''

ilbertii:
^tanus.

S('(l oliiicicl ;ili(piis, (|ii()(l illiKl csl r.ijsiiiii. sci-
liccl (jiiod iiii(tossil)ilc pcf (icridnis sil iiii|)()ssil»ilc
proplcr priv;ilioiicm oiiiiiis cxislciili;ic. N;iiii pro|)()-
sitio do pniclcriio cst v(^r;i, cl vci'it;is ill;i iioii riin-
dalnr siipiu' iiiliil wi' sii|icr ciis iiw i'c;itiiiii . niiii
iii('ipi;il esse vern , cr^o siipci' ciis crc;iliiiii : ct illiid
esl pnieteritiiiii: cr|.j() pr;ict(M'iliiiii dicil iiliipio iiiodo
eiis: .sed oiiuic criMtiiiii. (pi;iiiliiiiiciiin(pic li;il)(\-it p;i-
niiii de (Mite, polcst illiid ;uiiitt(M'c , si Deus velil :
cr<j:o Deiis polest racere, (]ii()d illiid (piod liiit, iion
t'n(M'it. — Et ilerum, (MIIii dico. Iioc essc pr;ie-
teritum, aut dico aliquid, ;uit n.i/iil. Si aliijiiid:
ergo respoiisio iiiilla; si auttMii ui/iil dico: o\'<f() po-
test dici ' , quod (•liim;iei';i sit pr;iet(M'il;i, ct (piod
non pr;iet(M'ituin, (piod niliil est, sil praeteriliim,
(|Uod iiuuiileste lalsum est: noii ijiilur dicit privatio-
iiein omnis exislentiae. — Praeterea, \\\\h\ ' iion vide-
tur subtniliere , (juiii siil)iace;it - pntentiae diviiuie.
Nam fulunim iioii dicit (Mis. et tamen Deus potest
1'acere, (piod tiiturniii .secundum verit;it(Mii niiiKpiam
sit fulurnm. — Simililcr , iion praescns iiiliil dicit
entitatis; et Deus potest fac(M-e, qiiod illiid (juod
nunquam est praesens, mi(pi;iin' sit pniesiMis. - Nec
ad/iiic videtur posse evadi : (piaeri enim potest,
utrum Deus jiossit facere de praelerilo [)i';iesens ;
et conslat, (juod in altero extremo ponitur ens: si
ergo potest facere, quod • praeteritum sit praeseiis
— et quod est praesens noii est praeteritum — po-
test facere de praeterito, quod non sit praeteritum.

Propter haec et his similia fuit opinio (lilberti
Porretini *, cpiod Deus potest super impossihile per
accidens; potest eiiim facere, quod praeteritum nun-
quaui fuerit. VA ilhid heati Hieronymi exponunt qui
sequuntur eum , quod non potest facere de corrupta
virginem, id est, non ostendit se posse, cum nun-
quam fecerit. Et similiter ilhid de .\ngustino, qiiod
Deus sententiam de praeterito noii potest facere fal-
sam , hoc intelligitur, salva re ^

Scd ciMtc hiiiiismodi cxpositiorics v:ildc niihI iini.ruiaiiu
c\||-;iiic;ic. Si iMiim lliiMoiiviiius dicil . qiiod iion po-
tcst dc coriiipl^i l;i(-(M'c virgiiKMii. id csl non ii.slrn-
dit , >^iiiiilil(M- iion pofcst dc Iriinco vitiihiiii f;tc(M'c,
ciim iioii oslciidal : nuii rcctc \\!\\\w dicil": " ciim
cet(M';i possit D(M1s » (Mc \'A iliMMiiii. si s«m-iiio \ii-
giisliiii iiilclliLritiir, ipiod noii potcst I';icim')- Dciik
ilLiiii s(Mit(Miti;iiii l;ils:iiii. siiiiposito |)r;iel(M'ilo. simi-
lihM- iiec s«Mil(Miti;iMi i\i' hiliiro. s;ilv;i niliirilionc. —
Kt proptiM' lioc. cuiii ;iiicl'»rit;d('s lioi' di(-;iiil m;igii<>- scnionti.n

I ■ II. I 1 i. ■, .iii> lori< de-

ruiii (l()(-t()i-iiin . (piod Dimis dc co ipiod hiil. iioii i-nitnnr.
potcst f;i(-(M'c, (piod itoii hi(M'it: et iiilcllcctiis iii iiiillo
(lic;il i'oiitr;ii'iiiiii : iicc lidcs ;id hoc ik^s move;it vcl
(M)inpcll;il : l;in(pi;iiii ntioii.ihiliiis cl scciiriiis diceii-
diiin cst ciim S:uictis, tpiod D(mis dc (^/ (piod hiil,
11011 potest facen^ (piod noii hierit. — Kt hiiiiis nitio-
neiii ad pr;i(\sens ;iliam nes(-io. iiisi (pi;i(! pniedi-
cta cst ' : nisi forle dic;itur, lioc e.sse pro[)ter omni- .\ii.i raiio.
modam indivisionem ", iit . siciit o[)posit;i, maiKMitia
()|)[)osila, noii [wtest iinire, sic nec idem :i sc divi-
dere; et id(^o (piod fuil pro tiMnpore. (jiio hiit ,
omnimode esl iinitiiin , et siinililiM- prdc.scn.s in
tenqiore, iii quo est, sive in iiist;iiiti. IJidc lioc
esset idem a se dividere, facere scilicet. ((iiod (irae-
teritum iion hierit pnieteritum : et lioc reiiiignat
ordiiii divinae sapientiae, sicut facere, quod sit
tri;ingnlus et noii sit hgur;i : cl lioc cLuidil iii ^^e
duo contradictorie opposita.

Hatio t;uiien ()r;icdict;i satis est conveniens , si criino raiio

. . II- . ,, . !• .. . coiilirmatur.

quis recte iiitelhg;tt. (auii enim dicihir, [iraeleriliim
carere exislenUa. noii dico propter hoc, qiiod ciim
dicitiir aliiiiiid hhsse, dicatur omniiio ni/iil , aed
[)ropt(M' hoc, (juod aliquid est verum fuisse, quod
habiiit aliquando esse, etiam si de eius esse iiihil
oinnino remanserit. Cnde si totus Caesar ces.serit in
niliil, verum est, Caesarem hiisse. Et hoc dicit .\n-
selinus ® , quod si omnia creata omniiio cedant iii
nihil, verum est, nuindnm fuisse.

• Vat. cum cotl. cc, imitata interpunctioiio, sic : si aatem
nihil : dico, quod ita tunc potest dici.

• Scilicet quod praeteritum non sit ens. — Pro Praeterea,
quod ex cod. Z restituinius, piurimi codd. cuin edd. 2, 3,4,
3, 6 Et, ed. I Et ideo , Val. cum cod. cc Et ita, scd perpe-
ram. Nam proposilio sequens non continet conclusionem ex ar-
gumentis praecedentibus. Paulo post cod. X sic : Nam futurum
non dicit praesens ens vel existens, et iamen Deus etc.

3 Vat. oniittit unquam, (juod ex cod. T supplevimus. Pro
iinquam ceiei-i codd. et edd. i, 3, 6 perperam nunquam.

• Qiii in expositione cap. i. IJoelli. de Trin. sic ait : .\eque
elenim universa subiecta eius potestati sunt, ut sciliect , sicut
quaecumque non fuerunt, possunt fuisse , et quaecumque non
sunt vel non erunt, possunt esse, ita etiam quaecumque fue-
runl , possunt non fuisse, et qiiaecumque sunl vel eiunt, pos-
sunt non esse.

5 Vel , ut in cod. 0 liabetur, salvo praeterito. Sicut enim
impossibile est, aiiquid simul praeleritum esse et non praete-
ritum, ita etiam impossibile est, Dcum posse facere praeteri-
tum, manenle pnicterito, iion ftiisse praeteritum. Attamen fau-

S. Bonav. — Tom. 1.

torcs huiiis opinionis putabant, oessare hanc impossibilitalem,
si praeteritum Dei omnipotentia destruatur. — PauJo ante pro
dc Aiigustino cod. Y Aiiyustin/.

" Scilic(>t Hieronymus, cuius verba invenics supra , ar^. 3.
pro neg:at. — Paulo ante pro ostendat codd. P Q ostenderit.

"^ Supra in corp. huius art., ubi tertia causa exponilur,
ex ([ua aliquid impossibilc iudicamus (Tertio modo diciliir iin-
possibile etc.j.

8 Id est propter omnimodam identitatem praelerili, quod
scilicet pro ilio inslanti temporis praeteriti ita fuit unitum, ut
non possit dividi. — .Mox pro potest unire aliqui codd., inter
quos et cod. T la prima manu) , minus congrue /)05S»?j/ «/»W,
et paulo inferius pro unitum ed. I unicum.

" l.ibr. II. Cur Deus liomo, c. 18: Et sicuf cum Deus fa-
cit ali(|uid, jiostquam faclum est, iam non potest non esse
factum, sed semper verum est factum esse elc. Et Dialog. de
Veritate, c. 10. de praeterito idem Doctor ait: Idcirco namque
vere dicitur, praeterilum esse aliquid , quia ita est in re ; et
id(>o est aliquid prael(M'itnni, quia sic est in verilale summa.
(^fr. et August., II. Soliloq. c. 2. et 13; et infra d. 16. q. i. ad 3.

75/*

SENTENTIARUM I.IB. I.

Ileruui coii-
firmatiir.

Siil\untiir
quinque iii-
stantiae.

Ob aliain etiaiu rationeni dicitur carere existen-
tia. quia nec est ' nec est ordinatnm ari praesens.
Unde veiitas propositionis de praeterito non dicit
a parte rei nihil oinnino nec vere ens iii actn. sed
illud (|uod luit et iion est: et hoc quideni non dicit
(juid iieatuin. quod sit, sed (|uod fuit. Si ergo Dens
dicaiiir posse ahquid supei' hoc. quod noii iuerit;
aut (laiescendo- sive niliil operando. aiil faciendo
aliqnid, aut deslruendo. Si (luiescit et nihil facit.
propter hoc nihiloiiiinus hoc j)raeteriit nec fuisse de-
sinit: quia, cuni non sitiiec actu nec potentia, nec in-
diget conservanle nec indiget producente. Non sic est
de futuro , quia futurum est oi^hnaluni ad esse ,
ideo indiget producenle: el ideo. si Deus non veht
facere fulurnni. non tit, et ila noii erit futuruin^
— Si ergo potesl nliquid. ul faciat. hoc quod fuit
iion fnisse; aut hoc erit faciendo , aut destruendo.
Sed facere, quod ^ non fiiissel. est iiihil facere. cum
non fuisse non dicat eiis: ergo Deiis laciendo niliil
lacil . cjuod est iinperfeclio et contradictionis impli-
catio. — Similiter non esl aliquid destruere , cuin
f^iisse non dicat aliquid esse: eigo si destniendo
hoc facil\ destriKMido iiihil destrueret, quod esl
siniile inconveniens. Non ergo potcst nihil agendo ,
nec faciemio , iiec destruendo: ergo de praeterito ,
(jnod non luerii praeleriiimi, noii potest facere".

Patent igilnr inslanliae. Naiii verilas pro()Osilio-
nis de praelerito iioii iiecessario hmdalur supra ali-
qnid creaium. qiiod sit, sed quod fuerit; el ideo
manet. onmi ci-ealo inlereiiipto. — Patel eliam, ipiod
praelerilio non dicil oinnino nihil. sed dicil aliquid
quod fuerit el non est. nisi forte praeterituin dicat
siiccessionem temporalem . quain utique polest Deus

destruere ; sed largius accipitur hic fuisse ". — Patet
eliam instantia in ipso fnluro, quia non est simile.
— Patet instanlia . quod praeleriluin potesl fieri
praesens. Esto quod hoc intelligatur ^ adhuc nihi-
lominus intelligitur fuisse. — Patet etiain, quod Dens
polest deslruere omneni propositionem et omne di-
ctum: sed salva propositione el eius significatione,
non potesl ipsani falsiticare , qiioniam hoc non
potest esse. nisi rein signilicatani mutaret; alioquin
faceret, orationein, eo ipso quo vera esl, esse falsam,
et hoc esset contra suam veritatem ^; reiii autem
inulare non polest. et ita nec orationem faisificare.

Ex liis quae dicta snnt. satis potest praeiiabita
lesponsio rol^orari.

I. 2. 3. 4. Ad illud ergo quod oijiicitur, quod
potest omne diciijile et cogitabile: dicendum. quod hoc
inteiligitur de his solum , quae dicimtur et cogitan-
tur secunduin rationem recle inteiligentem et recte
pronuntianfem. Nihil enim ralionahile potest dici vel
cogilari. quod Deus facere non possil, et etiam plus
polesl.

5. .\d iilud ()U(3d obiicilur. qiiod potentius est
illnd. cui (mmia sunt possibilia ; dicendum , quod
verum est de his ([uae posse esl potentiae nobilis:
nam si posset aliquid , (juod non sit de nobiiitate
potentiae, quanto magis iilud posset , tanto magis
adversitas et perversitas possent in iilum^V et ita
tanto minus esset potens.

(i. .\d iiiud quod obiicitur: aul propter priva-
tionem eic. ; dicendum . (juod propter privationein
omnis existentiae in ntroque extremo. et propter
privationem distinctionis^K et propter positionem
ex parte Dei ; quia potentia Dei respicit aiiquid

^olutio
^'omeolor
proparte i
tirmatiTa

1 In Doniiullis codd. noc non in odd. .3, i, 5 desidei"cinlur
\ ciba nec esi ; in Vat. liis vei bis adiicitur pi^aesens. Mox pro
vere ens in nctii irtulti codd. ut CF G i K L !\1 0 S V W etc.
cuni od. I cere cns et actv. l^ortasse iegendum erit vere ens
potentia ei aciu, (|uae leclio insinuatur loctioiio cod. B: vere
ens in acin rel iii poteniia. Proxime post pro ittiul sola
Val. atiud.

- Verbis ant qniescendo Val. benc praemittil hoc est.

^ Futuruin nnmque ab nntiqnis Scholasticis defniitur : quod
csl ordinatum sive deterniinatuni in suis causis ad recipiendam
existoiitiam in lem|)oro sequenti. Cum hac dolinitioiie parum
convenit illa , quao ab aliis proiionitur liis verbis : luturum cst
id quod modo non est, sed in durationo scqnonti erit, ita ut
essenlia Inluii niliii aiiud importet quam nogalionem oxislentiae
pro nunc. et exislonliam pro tunc.

■* Supp!(> cum codd. U V praeteritam. — Pauio inferius
pro imperfeciio codd. M X imperfectionis.

5 Ed. 1 facerei.

^ Eiusdom sontonliae .Aristol. fuissc M'dotur

c, 2. laudans .\gathonem .sic ait : « Idcirco

inquit:

Re namque sola bac ipse privatur Deus.
Ut facta minime infecta possit reddere ■• .

Quao verba .\verroos .sic coinmentatur: lllud quod iam fuit ,
necessarium esl, idoo quod iion ost possibile, nisi ut sit. Et
propterea vidobatur (luibiisdam antiqiiorum. \el Doum priva-

nam Vi. Ethic.
recte Agatho

tum osso ])Otestato in hac specio o\ factis solummodo, intondo,
quod faciat non fuisso (juod iain fuit. Cfr. etiam .\ristol.. I. de
Caolo et Mundo, toxt. 138. (c. 12.).

■^ ;\o(luaquam idom esso praetoritionem et lianc successio-
nem tomj^oriileni, lacilo ox oo inloiiigitur, quod, si ponamus ,
Denm creassi' unam tantum creaturam, et uno momento oxisten-
tem, dici posset, hanc croaturain fuis.se, sod non possot dici,
ipsam intercludi in successioiic tomporali , ciim oi aliud ens
neque antecosst^ril neqiio successerit. — In principio huius pro-
positionis j^ro Patet etinvi , (luod praeteritio Vat. Paiet etiam ,
qnod praetcriiiini.

^ Scijicet praolorituni lieri praosens sivo ropmduci in prao-
sonti. — Post Esio cod. F subiicit enim , et Vat. addondo et
\\U{W iiunc (quod haI)onl otiani iiliqui codd.) legit c/ m/o (/»0</
nnnc infeltigatur tioc.

^ \'at. hic addit: a quii liiiljct qiiod sil cerii.

if Vat. ct cod. cc hic adiiciiint secundum Anselmviii , v\
qiio revora liaec verba desumta ^identur. Nam Proslog, c. 7.
.\nsolm. sic ait: .Nain qiii haoc |n)oi)tiri, facore verum osso
fal.*um otc.] potost, quod sibi non expodil et quod non debct
potost : quao quanlo magis ))otest. tanlo magis adversitas et
porvoisitas possiint in iliiim. ot ipsr miniis conlra illas. (hii
orgo sic potost, non iiotentia potost , sod impotontia.

" Cod. V (IHnmarg.) addit : ([uia quod practeritum csi,
ctiam csi omnino indistinctuni ct iiidisiingviliile. In line solu-
tionis codd. I! X anto ordinaium ropetiint ut.

DIST. Xl.ll. WVW llNlCrS QIIAKST. III.

7%< *•

iil ohicclnm ('ffcclitni , cX s;i|ii('iili;i n'S|»i<il onli-
iKilion.

7. .$l illiid (|ii()(l ohliciltir. <|ii(mI possil impossi-
$\\v S(ru(i(liiiii ii:Uiir:uM: (licciKliiiii . (|ii()il illiid vc-
llllll csl.

8. Vd illiid (|iio(l ()l)iii'iliii\ (|iioil possil iiiipos-
sihile pcr accidcns , (|ui;i luilhiii dicil n^sisl(Mili:uii:
dicciuluin . (jiiod lioc iion csl [iroplcr icsislciili^un ,
sed proplcr oinniiiKxbin non-('\islcnli;un. oh (pi;uii
/)0.s'.sv' illnd (^sl niliil possc.

\). \d ' illnd tpiod ohiiciliir dc (".rc^ilorc cl
crcaUini, dicondiiin, (piod onuiis crealur;i (^sl in:ilfi-
ri;ilis et possil)ilis res|)eclu Dci , cl Dcns csl, in oinni
cnmtura per intiinihilcin sul)st;uili:ie: iion sic oppo-
situin respectu oppositi. — Qiiod ergo ohiicitur, (piod
in;i<i;is disl:int: vcruin est (pi;intuin ;i(l natur;irum
dilTereuliain, (piia in niillo coininunic;uil, sed non
est veruiii (piantuui ;id sirnullalis existenti:un.

10. .\d illud ipiod ohiiciiiir de lioc. fjuod est
virgineni p;u'ere ; dicendnm, (piod est impossihile
secundinn naturam , scd non iinpossihile stYiindinn

opposiinnirni . (|ui:i cssr riri/nirni cl jinifif iioii
siiiil op|)osit;i ', similitcr ncc r.v.sv rirffinmi v\ cmi-
cipcrc; )^{h\ iu(lic;iiiliir op|iosil;i pioplcr ii:ilur:ie im-
|)olciili;uii. Scd isl;i siiiil o|)posil:i coiis.sr cl r.ssc rir-
(filiriii; cl idc<i p;il<'| illiid.

I. \d illiid (piod ohiiciliir . ipnxi iion pol<'^l im-
possihilc .seciindiim ii;diir:uu proiilcr onliiiein; diceii-
diiiu. ipiod cst ordo ii;iliii;ic sjiccialis vl f/rncrali.s.
Ordo n;ilnr;ic siircialis li;iiisiiiiil;iri potesl cl dcslriii,
(|ui;i polcsl iii ;illcr;un dincri'iili;uii i'<>s rel:ihi. .^cd
(jciicrnlis noii. Sii' diccndiiiii. ipiod spccialis ordo
littciidiliir sccinidiiiii polciili;im ii:itiir:ic speci:ilis .
(jancralis ordo s(!cuiidiiiii polciiti:iui oiicdicnliac ,
qu;ie est gener;ilis': coiitr:i ///n/r onlincm iion r.i<il.
sed coulra alium.

"2. .\d illiid (piod ohiicitiir. ipiod iioii pot^iSt
coiitra dictamen nilionis rect:ie; dicendiim. (piod ve-
rum cst, proul recla ratio dicit, lualiim iiou (;sse
faciendum, (pii;i lioc facere estdeficere: nori sic au-
tem deficit lacicndo contni n;itiiram; et ratio liiiius
palehit iiifra '.

\cl Miin pru

fi.irt'" lii'(/ri.

l'i)l«iili.-i
olifdienlia-
llb.

80H0LI0N.

I. In praocedonti tiuaesl. dictum ost , quo scnsu Ueus possit
facere omne quod causis ci-oatis cst possibile ; liic inquiritur ,
utrum possil omnc quod agonti crealo ost hnpossibile. Cum
aulem in corp. roconsoantur quatuor spocies corum quao a nobis
impossibilia iudicantur , omnino manifostum ost , quod quacstio
anirmalivo soh i doboal (juoad piiinam ct sccundam impossibi-
jium speciem. Sed remanot quaestio circa spcciem tcrtiam ot
(juartam, ct praecipue circa tertiam sive circa impossibilo se-
cundum tewpus. Undo (luaeritur, ulruni Dous possit facorc ,
quod rcs praotorila non sit praoterita. Multi onim, praosertim
Nominales , hoc muitis sopliisticis rationibus probarc conaban-
tur. Ad rem dicit Brulifor (hic): (jilbortus Poriotanus et Gu-
lielmus .\ntissiodoronsis tonent partom aflirmali^am... et docto-
res Univorsitatis .\nglicanao, scil. Oxonionses, tonont ("ontra Pa-

risionses iliorum opinioncni ; uiido (hogorius (\c ,Vi-iniino ponit
utramquc opiniononi ot rationes oorum ». Ipsc Biulifor tamon
cum principalioribus Scholasticis lianc opinionom bene rofellit.
Praecipua iirgumonta Porroiani in corp. rosponsionis rocen.sciUur.

Praoscindcndo ab isla subliii (|uaostionc do impossibili pei-
accidens , plura i)rincipia utiiia ad stabiliondam sanain doctri-
nam de possibilitato miracuiorum ct ad alias (luaestioncs sol-
vendas invonies in rosponsione ot solutiono argumontorum pro
parte uegativa.

II. Alex. Hal. , S. p. I. ij. 21. ni. o. a. 2. .3. i. — Scot. ,
Rcport. hic i{. 2. — S. Thom., liic q. 2. a. 2; S. I. q.
25. a. 3. i. — B. Albert., hic a. 6. — Pelr. a Tar., hic q. 2.
a. 3. — Ricliard. a Mod., hic (j. 4. o. 6. — .Egid. R., hic 2.
princ. q. 2. — Dionys. Carlli. . hic q. I. 2.

1 In cod. 0 solutio huius obiectionis sic incipit : Ad nonum
[dicendum] , (jiiod Deus non coniunxit liumanam naturam
divinae , iia (fuod esset eadem iialiira , vel quod una persona
secundum ideni esset Deus et homo, sed secundum aliud et
aliud. Et sic non est dtibium, (juin contraria coniungere
possit et etiain natura lioc facit. Ad illud quod obiicitur de
Creatore etc.

2 In cod. V i)ic addilur, quod ol in cod. B in mai'g. ha-
bctur : sed defloratam esse sive corruptam opponitur ad esse
virginem. Paulo supt^rius post dicendum quod cod. T insc-
rit hoc.

^ Potentia obcdiontialis est aptitudo ad actum supra vircs
naturae per divinam viitutom oliciondum, sivo aptitudo crea-
turac ad acium viros nalurae oxccdeiUom a Doo recii^icndum.
Vocatur generalis , (luia i-ospicil inlinitam potontiam oi volun-
tatem Doi , quao quidijuid po.«sibilo est ex creatui'a elicero potest.
Cfr. .\ugust. , l.\. do Gon. ad lit. c. 16. n. 29. seqq. , et
XX VI. contra Faustum, c. 3, et Bonav. in quaesl. seq.

* Quaest. seq. — Paulo ante pro ratio dicit codd. K .M P
Q V Z ot od. I ratio dictal.

7oC)

SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO IV.

Utrum possibile sinipliciler dicatur secundum causas superiores , an inferiores.

prima parle.

Qiiarto et ultimo quaeritur, utrum possibile
simpticiter dicatur aliquid secundum causas superio-
res, vel secunduui causas inferiores , hoc est se-
cundum polentiam divinam, an secundum potentiam
creatani. Et quod secundum potentiam creatam sive
secundum causas inferiores, videtur.

1. Ab eodem enim est in rebus potestas^, a
Argg. pv.) quo est necessitas et contingentia siiupliciter ; sed

necessitas et contingentia attenditur in rebus non
tantum secundum causas superiores, immo secun-
dum inferiores causas proximas et particulares: ergo
et potestas.

2. Item, sicut aliquis dicitur potens a potestate
activa, ita dicitur^ possibile a potestate passiva: sed
polestas passiva primo est in eo, in quo primo est
potentia ad fieri, et per illud in aliis: ergo cum
hoc sil principium maleriale et causa creata, possi-
bile simphciter dicitur secundum causas inferiores.

3. Item, si possibile sinipliciler , diceretur secun-
dum causas superiores tantum, tunc, cum apud
Deum non sit impossibile omne verbum^ , nihil
iudicandum esset impossibile.

4. Item, si secundum causas superiores, tunc
cum Deus possit facere, quod caecus recipiat vi-
sum, possibile est caecum videre; sed si possibile
esset videre, posset videre, et si posset, hal)eret
potentiam visivam; sed hoc falsum: ergo etc.

Contra: 1. Possibile dicitur denominative a
Pro secun- potentia : er go possibile simpliciter a potentia sim-
pliciter^; sed potentia, quae summe et simpliciter
est potentia, est potentia divina, quae dicitur secun-
dum causas superiores: ergo possibile simpliciter
dicitur secundum causas superiores.

da pane.

2. Item, nmndum creari et animam antichristi
creari vel esse, et consimilia, simpliciter dicuntur
possibilia; et sunt possibilia solum secundum cau-
sas superiores: ergo etc.

3. Item, hoc ostenditur, quia si aliquid sequitur
ad aliquid, si antecedens est possibile, et conse-
quens; sed demonstrato aliquo impossibih, ut truri-
cum fieri ex vitulo, sequitur: Deum facere hoc, est
possibile'^: ergo hoc, scilicet truncum fieri ex vitulo.
est possibile simpliciter.

h. Item. omne verum est possibile, et omne
quod erat verum, potest esse verum% et omne
quod potest esse verum, est simpliciter possibile;
et est possibile solum secundum causas superiores:

ergo etc.

CONCLUSIO.

Simpliciter possibile aliquando dicitur praescin-
dendo a suis causis , aliquando dicitur secun-
dum causas et inferiores et superiores in
comparatione ad potentiam activam, ad quam
refertur, aliquando etiam ar^passivam, dum-
modo non sit potentia obedientialis.

Respondeo: Dicendum, quod circa hoc fuerunt
diversi modi dicendi.

Quidam enim dixerunt , quod secundum utras- opiaio.
que causas accipitur possibile simpliciter ; et fun-
dant se super illud primae ad Corinthios primo " :
Stultam Deus fecit sapientiam etc, Glossa : « Stul-
tam fecit, possibile declarando quod ipsa impossibile
iudicat » , quia possibile dicit commune ad utram-

' Tcrminus poiestas accipi potcst otiam in scnsu passi\o. Sic
oani nonnunquam accipiendam essc intclliges, si antiquiores Ari-
stotelis versiones inspicias, in quibus v. g. V. Metaph. tcxt. 17.
(IV. c. 12.) vox potestas occurrit pro Siva[j.ii;; Graeca nutem vox
ouva[Aic ab .Arisloteie iii sensu aclivo et passivo adhibetur. Vat.
hic cl in .se(i. argumento pro potestas suhslihnl possibilitas. —
Ratio, cur alj eodem sit in rebus i)otestas , a quo esi necessi-
tas et oontingcntia simpliciter , ex eo peti potest , quod neces-
sarium opponitur impossibili , et possibiie confunditui' cum con-
tingcnte, de quo vide supra d. 38, a. 2. q. 2. lundam. De
propos. minori argumenti vidc supra d. 38. a. 2. q. I. et 2.

2 Supple cum codd. P Q aliqaid. — Mox pro in qno primo
codd. K V in quo prima — Dc ratione conciusioni intexta
(cum hoc sit principium maleriale etc.) cfr. supra d. 19. p. II.
q. 3. lundamenta.

3 Luc. I , .37.

* Nom quod est simpliciter talc sivc primum in aliquo
generc, est causa et mensura omnium quae sunt iliius generis.

ut vult Aristot. , II. Metaph. text. i , et X. text. 2. seqq. (I.
brevior c. I , ct IX. c. I.).

s Propositio minor, paulo latius et diffusius cxpressa, so-
naret sic : sed demonstrato aliquo impossibili secundum causas
inferiores, ut truncuni fieri ex vitulo, nihilominus dici dcbet ,
Deum lioc facere posse , slve hoc esse adhuc possibile. — De
propos. maiori huius arguni. cfr. supra d. 38. a. 2. ci. 2.
fundam. I. In hac propos. maiori pro antecedens est possibile
codd. A F G II I V VV X ee antecedens est impossibile ; \)va\c ,
ut evidcns esl.

^ Sensus esi: quod erat vcrum in praeterito potest esse
verum in futuro , v. g. caccus aliquis potuit videre, ergo alter
caecus poterit vidcre. — Pro erat sola Vat. erit.

^ Vers. 20. — Vcrba Giossae , quae hic citanlui', neque
in Walfiidi nc(iuc in l.yrani colleclione (iloss. invcniuntur ; at-
tamen apud Lyranum habcntur haec : « Quac (sapicnlia huius
nuui(li) impossibile iudicat , quod in naturis rerum non videt » .
et apud Ambrosium in cxposil. loc. cil. haec : « Quod enim

DIST. XMI. AHT. UNICrS (^XAKST. IV.

7:i7

Ipinio

ijioi).itiii. (|U(\ — Taiiicii illiKl noii vidi-liir (•oiivciiiciilcr possc

' st<'U'(^ i|iiia ' iioii ailiiiiltiliii' , i|iioil possiliilc sil siiii-

plicilci' ilc caeco licii vidciilciii. iiiiiiio (liciliii' im-
possihilc: crijfo siiniil csscl |(0ssiliilc cl impossihilc,
(piod csl incoiiV(.'niens. Tanuiii illinl csl iiossilnlc sc-
cuiiilnin caiisas superiorcs. VA riiiiilamcniiini |)osilio-
nis coriiiii non est convenicns, ipiia (Jlossa iioii ili-
cit taiiliim (krhtrdiulo, scd cliam ilicil faricndo
'possibilc: crii;o priiis iioii eral possihilc. Kt ilcnnii
dicit: stulla /ac/a csl , ipiia s;ipiciitia miindana iii-
dicabal ita iiiiposssihilc, ipioil niilli cssct |)ossiliilc,
et Deiis declaravit sihi jiossiljile essc.

Et ideo est alia positio, ipiod scciinduni ipiod
descendiinl scicntiae, ila (^t noinina scientiarum :
el ita in n;durali [)liilosopliia, iudicandum est possi-
hile simpliciter seciindiim causas infcriores , sed iu

[irobainr. lheol()gi;i sccundiim (';iusas supcriores. — Tauien ad-
huc nou videtiir convenieus esse positio. (luia ipse
.\u.selmus% etthcologus. dicit. (piod impossihile est,
de Irunco lieri viliilmn, ct ipiod im|>ossihilia sim-
pliciler Dco sunt possihilia.

Propter hoc ;dilei' diceiidiim. i\\mi\- possibile
simpliciter potest dicere ordincm sul)st;uiliae * ad
illud respeclu cuiiis est, ordinem, in(piam, {\\\\est,

iaciioi. vel qiii futurus est, sive polentiam pruesentem , vel
futuram. Si dicat futuram. , tiinc est sensus: pos-
sibile est ho:iuiiem currere, hoc est hahere potentiam
ad currendum. Si dicat poteiiti;uu praesentem , tunc
est sensus: [lossihile est homiiiem currere, id est,
homo habcl [)oleiili;un ad currcnduiu; et iste du-
plex modus dicendi accipitur ;i Philosopho*, qui
istam ex[X)nit diipliciter : « Oinue B contiugit es.se

' A , id est omue quod est B, vel omne quod potest

esse B, contingit esse .\ ».

' Prout auteni dicit [)otenliam de futuro, sic

idusioi. potesl :iccipi possibile secundnm quascuiiujue cau-
sas, sive superiores sive inleriores. Et hoc [latet ,
quia nihil aliud dicitur tunc, nisi quod hahehit po-
tentiam ad hoc; et a quocum(jue habeat, sive a

Dlia au-
ris.

Dco sivc ;di Aiigclo sivc ;i sc, vcriim csl . ipiod po-
leiili;iin li;ihchil. Kl sic diccndiiiii, qiiod |)ossihilc csl
isliiin vidcrc. dcmonslnito c;icco illumm;iiido. c|
virgincm |);irei'c, el c(!tcr;i t;di;i . (jiiia lalihiis d;u-i
|)()(cst [)i)lciiti;i.

Alio ;uitciii niodo lioc ([iiod csl pos.sihih' dicit
actualilcr |)olciiti;iiii in rc , (pi;ic sigmlic^iliir :ul al-
teriiiu ()rdin;ui: et .sic geiicndis est regula, tjiiod si c.oncio.io i.
iii rc , ciii :itti'il)uiliir possihili; siiii|)liciter ''. cst |)0- lifoeraiiv
[v\\[\:\ siinplicilcr, liiiic dicitiir [lossihile .s//;//)//V77^'/';
si ;uilciii [)ol(!iiti;i, sccundam (/uitl , tiiiic dicitiir |)0S-
sibile sccunduni (/uid. ('anii eiiiiii jiossibilc (lic;it
ordinem [^otentiae ad ;ictum sive :iliciiius :id :diquid
iiicdi;uite [)otciiti:i : idco i':dio diccndi iii i|).so [)o.ssi-
biii siimitur ;i [lotciiti^i.

Noiiien aulcm polenti:ui dicilur diqiliciter, sci-i»'»t"'ciio2.
licet (W [)()lciili:i activa, (|u;ie est priiici[)iuin tnins-
miil;mili ;iliud. et de [)oleiilia passioa, ([uae est
priiicijiium tnuisnuilandi :d);ili()". Kt [)Otenli:i aclira
re[)ci'iliir et in I)(M) et iii crc:diii':i, et utr;i(|uc e.st
[)otenti;i siin[)liciter completa i'es[)ectu sui ;ictus. Nani
potentia actiiu, eo ipso ([iiod activ:i , dicit ordiiia-
tionem completam :id ;icliiiii, qiuuiliim est de se.
Potentia vero passiva reperitur soliim iii creatura.
Et haec quideui [^otentia potest esse actui propin- subdisii..-
(lua , et ab :u'tu reiiiola ; ideo polentia [lassiva di-
citur siinpliciler, et secundum (piid. (^)u;ied:iin enim
potentia est nata reduci ;id actum a potentia infe-
riori cooperante .mperiori, ut quando est cum
dispositionc propiiuiua , iit potentia, (juae est in
ligiio ad igiiilioiiem '. QiKiedam est ii;da reduci a
potentia superiori ;diqiio modo consonantc inferiori,
ut potentia iinpii ad iustificationem , et utraque di-
citur propimjua. Quaedam ita distat ab actu,quod
si reducatur, non potest nisi a [)otentia superiori
reduci , et hoc qiiidem omnino deficiente vel nullo
modo consonante potenlia activa inferiori , ul piita
quod ex mortuo possit fieri vivus, et ex trunco
fieri vitulus , et haec est potentia .secimdum rpiid.

(sapienlia Imiiis saeculi) impossibiio iiidicabat, possibile decla-
ratiim osl, Doum incuriosum oxistinians ». S. Doctor ista vorba,
citata sub nomine Giossao, fortasso suinsit ex Potri Lonibardi
Coliectaneiis, in (juibus rovora \ erba citata occurrunt (in Episl. 1.
ad Cor.) , additis tantuni post dedarando verbis et faciendo ,
qune verba ot cod. B in marg'. oxliibet , ot quao etiani S. Doctor
ipse paulo inforins affert, ubi ait: quia Giossa non dicit tan-
tummodo declarando , sed etiam dicit faciendo possibilo. — !n
citatione Giossao \'at. falso ipse pro ipm.

^ Pro qnia , quod (ide codd. IPQT ot od. i posuimus,
alii codd. cum edd. 2, 3 incongrue quod ; Vat. melius cum
et dein admittatur. .\liquanto inforius eadem Vat. nam pro
Tamen.

- Libr. II. Cur Deus liomo, c. 18: « Omnis quippe neces-
sitas et impossibilitas, eius [Doi] subiacct voluntati ». De exein-
plo allato cfr. supra pag. 731, nota 2. — Posl Anselmus Vat.
intoriicil et Phitosophus.

3 Pro suhslantiae Val. cum cod. cc perperam potentiae.
Nostrao lectioni suffraganlur (iim votustiorcs codd. et ed. 1 ,
tum ipsa verba Bonav. , quao aliquanto inforius in corpore huiiis

conclusionis habentur : Potest ergo hoc quod est possibile di-
cero ordineni substantiae ad agorc otc. — Mox post sive cod.
X ropotit potesl dicere.

* Libr. I. Prior. c. 12: Quoniam autem contingere iioc
liuic inesse dupliciter est acciperc : aut enim cui inest hoc , aul
cui contingit ipsum inesse ; nam de quo B, .\ conlingero, lio-
niin alterum significat : aut de quo dicilur B . aut dc quo coii-
tingit dici etc. — Pro potest esse B in codd. 1 V legitur con-
tingit esse li.

s lid. I omitlil simpliciter, quao lectio praeforenda \ idetur.
— Paiilo siiperius pro quae significatur sola Vat. substituii
qito signatur , ct paulo inferius post sive aticuius eadom Vat.
cum cod. cc perperam subiicit sive. Doindo partic.ilao ideo
plurimi codd. cum sox primis odd. praofigunt et.

6 Dolinitio potonliao tam aclivac quam passivae hic exhi-
bita insiiuiatur ab.Vristot. , V. .Metaph. text. 17, et IX. toxt. 2.
(IV. c. 12. ot Vlll. V. I.). (JeiundiunW/-rt/?sm»/(7wrf/ primo loco
vini aclivam, secundo loco passivam hal)el.

" Pro ignilionrm Vat. ciim cod. cc combustionem, et paulo
post pro ut potenlia impii subsliluit vt puta impii.

758

SENTENTIARUM I.IB. 1.

Kx qno palel , (iiiod poleiitia pcm-iva simplici-

couciusio 3. /('/• altenditur secunduin causas superiores el infe-

bimembris. ^,.^^^^^ p^^ ^^^.^ secumlum quid dicitur per defectum

respectu simpliciter , potentia passiva , quae potest
reduci ad actuui soiuni secunduni causas sui^erio-
res . deficiente potentia acliva creata disponente vel
consonante . est polentia secumhm quid et dicitur
potenlia obedienliac. VA de hac dicit Augustinus ',
quod « in cosla erat, non unde fieret nuilier, sed
unde fieri jmsset». scilicet potentia obedientiae. —
Possibile ij^ntur. quod dicitur a polenlia, non dicitur
uniformiter nec dicitur onmino aequivoce , sed
analogice , sicut sanuni : ct ideo eius acceptio de-
terniinatur i)er adiunctuin.

Potest ergo hoc quod est possibile dicere ordi-

Appiicatio nem substantiae ad agere; et tunc dicit potentiam

dictorum. ^^^^^•y^j^,^ ^ g( j^ggp determinatur pei- adiunctum. Nam

oonciusio 4. si dicat ordinem suitstantiae increalae ad actum ,
bimembns. ^.^.j potentiam secundiim causas superiores, ut si
dicatur : Deiim creare munduin est possibile , vel
illuminare caecum. Si autein dicat ordinem substan-
tiae creatae ^, dicit potentiam activam creatam , ut
si dicatur: possibile est antichristum currere, vel
caecum possibile est videre . significatiir potentia in
caeco; ideo falsa esl siinpbciter.

Polest iterum ■' dicere ordinem aiicuius ad fieri,
et hoc potest esse dupliciter: aut in comparatione
ad aliquid ex quo , aut sine comparafione. Si m
comparatione ad aliquid ex quo, ul cum dicitur ,
possibile est ex aere fieri ignem , tunc importat po-
'^ tentiam passivam secundum rem. Et si sit potentia
oonciusio 3. passiva simpliciter. ut illa quae est secundum cau-
bimembns. g^^ superiores et inferiores \ dicitur possibile sim-
pliciler. Si autem sit potentia pnssiva reducibilis
solum secundum causas superiores, est soluin pos-
sibile secundum quid ; ut si dicatur: ex trunco
possibile est tieri vitulum , negandum ■' est simph-
citer, nisi addatiir determinatio contrabens. ut si
dicatur possibile potentia obedientiae vel possibile
Deo. — Si autein dicat ordinem alicuius ad (ieri
sine comparatione ad principium ex quo , tunc
importat potentiam passivam secundum niodum ,
sed activam secundum rem; ut si dicatur: possi-
bile est , animam antichristi creari, vel possibile est,
vituluni fieri, hoc est dicere, abquis potest facere;
concinoio 6. et Idco siue deterniinatione est possibile sive secun-
dum causas superiores, sive secundum causas infe-

riores, ipiia "^ ratione potentiae activae utrobique saU
vatur simpliciter.

Potest etiam tertio hoc quod est possibile di-
cere ordinem vel comparationem entis ad esse , ut
ciim dicitur : boc potest esse, (|uocunique demon-
strato : et sic iiec potentiam activam nec polentiam
passivam dicit determinate . nec seciinduni causas concins"
superiores nec secundum causas inferiores , unde ■
simpliciler dicitiir, qiiocumque ' lioruin modonim sit
possibile.

Solum ergo in uno casu possibUe secundum Epiiogu.
quid dicitur secunduin causas superiores, videlicet
cuin dicit potentiam passivam secundum modum
et rem , ut cuin dicitur : ex caeco potest fieri vi-
dens, et ex trunco potest fieri vitulus. et ex asino ;

possibile est fleri hominem.

Ex bis patent omnia obiecta ad utramque par- ^d argg. ,'
tem: nam obiecta ad primam partein procedunt de
possibili . secundum quod dicit potentiam passivam.

i. Ad illud quod oi^iicitur ad opiiosituin. (luod '^«i^r^
possibile dicitur denoniinative a potentia; dicendum,'*'
quod possibiie potest dici denominative a potentia
activa vel passiva; et quia in Deo proprie est po-
tentia activa , ideo dicitur *" possibiie simpliciter,
secundum quod ab ilia denominatur, non secundum
quod a passiva.

% Ad iliud quod obiicitur de boc, quod est
mundum creari; dicendum, quod quamvis dicat
))olentiam per modum passionis, tamen secundum
rem non dicil nisi potentiam activam, quia ante
mundi creationein nihii est nisi potentia activa; et
ideo dicitur simpiiciter secundum causas su[)eriores.

3. .\d iilud quod obiicitur, quod sequitur: si
Deus potest facere, quod res potest fieri ; dicendum,
quod verum est, secundum quod potesl dicit eandem
potentiam per moduin passionis, et hoc dicit", cum
simpliciter dicitur. Si autem vere dicat potentiam
passivam , non sequitur, quia variatur hoc quod
esl possibile, ut patet , si dicatur : Deus potest fa-
cere de caeco videntem : ergo caeciis potest esse vi-
dens, vei ex caeco potest fieri videns. Prius enim
diceijat potentiain activam simpliciter et postmodum
passivam ; et ideo non sequitur. Ergo quando di- ^i
citur: si antecedens est possibiie, et consequens ,
inleiiigendum est eadem possibilitate.

4. Ad iliud ergo quod ultimo obiicitur, quod
omne verum potesl esse veriim, antequam sit: di-

> lAbv. IX. i\o (Jen. a<l lil. t-. IG. ol 17. n. 30. (>l 31.

■^ Supplc ciiiii V;it. ad actum. — Paiilo post pi-o anti-
ctiri.stum currert codd. \T perpcr;mi csse antichristum.

^ Post ilermn cod. M cl ed. 1 benc inloiiiciunt possibilc.

* Sive, (it su])ra dicl(Mii fin'(, ([uac cs( nata icduri ad acluni
a polentia inleiiori, ((xjixTanlc supeiioii. — Pauio supcrius pro
Et si sit plurimi codd. cum edd. 2, 3, i, •'> falso Et sic fit.

^ Sola Vat. , mutata interpunctiono , vorJ)o negandum ))iao-

niiltit el ideo. Pro ex truiico aliqui codd. ut V Z cuni od. I
dc trunco.

'^ Siipple: possibilo. — i^ro quia (.'od. H ct , o( subinde
pro rationc cd. 1 ratiQ.

^ MiiJli codd. cum cd. 1 quicumquc.

^ In non paucis codd. c( cdd. 2, 3, i, o pcrporam oniit-
tidu- dicitur , pro quo cod. H est.

'' Supplovimus dirit c.\ niss. ot (^dd. 1.2, 3.

IMST. \i,ii. i)i;ni\.

7'Mi

ctMKlmn. (|ii()(l vcrMiin csl . cl (IciiioiisIimIo (•.icco. ' (icri vidciis . scciiikIiimi (|iio(I /jo^-.sV |»oiiit polcnii.im

hoc (lichiin ' cssc vciiiin . (vsl possiliilc. (|iiia pos.sj- aclii in islo : (piia ilicil polcntiani passirdni ili.sini-

bilc accipitiir ihi rcspcclii vcri : cl (licliiin cv.sv si/uni , iinino csl ihi rallacia (•oii.sc(piciili> ; (piia ,

possihiir . (piaiiilo (licil ordinciii ad c.v.sv vcl ad (11111 pDssihiJr ;iccipialiir iii siia j^'cncr;ililalc . IkiIicI

essr iwnnii , dicil polcnli^iin (•oininiinilcr ;i(l ;icli- 1 trcs (•;i.iisas vcritalis : ;iiil ipii;i in cacco li.sl polcsliis

v:iiii cl |);i.ssiv;iin . sii|)criorcin cl iiircriorcin. Scd ! ;i(| vidrmlnni , ;iiil polcslas id iccipivndinn , :iiil

tuiic non scipiiliir ilc rr : cv^o istc pi}(rsl vidcrc ; j (pii;i in ;ilio cst potcslas ;i(l ^/ft//r///7n ; r;ilioiic liiiiiis '

i.pii;i " dicil polciili:iin :ictiv;iin crc;il;ini . sciliccl |io- ! diclmii csl possihitc. ct licl ;ili(pi;in(lo vcrmii. siciil

teiiliain visiv:im. Noc siMpiilnr : cr^o dc c^icco polcril ' palcl : cl il;i p;ilciil cclcra ohiccl;i.

SCHOLION.

I. Aiilic|iii( rsi (li.siinciiii iiili^i' possihilc .s/iiipliciter ct possi-
bilo scaduhini qiiid. Possiljilc ;iut(Mii iicii ijintiiiii iibsoiiito in
se oonsidcrcitur, (|ual(>nus si'(;unduni reguliis lo^^icat? concjpiatur
ul non impossibile , scd oliani iii ordinc lui aliud, lU ipsius
causani ; ct .sic dicii oidiiiciu inl iiliiiiiiini polonliiini sive
itctivuni sivc pa.s.siciini. .Miiiiilcstiiiii cst. ununi idciiKiui» in
comparalioiic ;id iiiiam (•aiisain possc osso ipsi possibili' , iii
comparaliono ad ;iliaiii \oro liuio inipossibilc. llinc ortii ost di-
slinclio iiitoi' possibilo siniplicilci' ot possibilc scciuidiini i/iiid,
1)00 iion (ni;i(>stio, .socunduiii (iiiiun rnlioncni sivo conipiiratio-
nem iid ;ili(|(i;iiii polontiam . (^-eatam vol incroatani , idi(|iii(l
dicatur po.ssih)ile simplicilcr , \ol possibilc secunduni quid. Vx
vidol);itur ilia iiclalo suliitio dinioilis. Sod S. Thoni. Ii;inc intrica-
lani iiuaostioiioni iii sii;i Siinini;i potiiis |)raocidit , ouiii pos-
sibilo siinplicilcr iiccipit in soiisii iibsoluto. Dicit onini ilii
(I. q. 25. a. .'i. ad i.i; « Possibilo aljsoluliim noii dicitur
ne(iu(> st^cunduiii Oiiiisas suporioros no(|iio sooiindiini caii.sas
inferioros, sod sooundum so ipsuiii. Possibiio \oro , i[uod dici-
tur socundiini aiiquam potentiam. nomin;itiir possibilo secundum
proximam caiisam » oto. — (^uaestio autoin sub fornia ;ib anlij
quis proposita potiiis spcHlat ad modum dicendi.

.\ntissiodorciisis (iit lcgitiir apud Dioiiys. (.^arili., Iiic ([. ;i)
tres refert opiniones. Prima est, (|uod solum illud est simplici-
ter possibilo, quod fiori potosl seciindum oausas infoi-iores; sc-
cunda. quod omno cl soluiii illiid, qiiod ost possibilo Doo;
tertia, quod noo t;iiitum sooundiim ciiusiis su|)oriores, 1100 tantum
secundum inforiores, sed interduni sociiiiduni c;iusas inferiores,
interdum secundum superiores iuxta diver.sa ;idiuncta. Ipse autem
.Vntissiodoronsis praofert socundam opinioncm, cui videtur oti;im
B. Alborl. favero. Alex lial. (S. p. I. q. 21. ni. o. a. I.), rooonsitis

liis Iribus opinionibiis, ;iddil i-l iipprobiit cam (|ii;io hic so( undo
loco |)oiiiliir. S. Itoiiiis. lortiam o|iiiiioiicm ab .Vnlissiodorinsi
reforliim subiilissiino ct iidliibitis mullis distinctionibus late
oxpliciil cl quid \iM'i una(iiiaeqiio Iriiim opinionum conlincat,
accuriilc dciciiiiiniil. l't doclriiKi ipsiiis s;ilis inlrioiilii ponipiii-
tur, ;illciidoii(luiii cst iid illiid priiioipiiim (iii oori). aiilo m(;dium
positum): « Possibilo dioit ordinom potoiiliao ad ;iclum sive
alicuius ad aliqiiid modiantc poloiitia; idoo ratio diceudi in
ipso possibili suniitiii' ii polciilin >'. Il;iiic aiilcin potentiam ;iu-
ctor siib \;iriis distiiictionibus consideriit, (luaruni iiriiicipulos
sunt haei': primo, potentia est \ol /■«/«/•(/ et idoo iiidotorminata,
vel praesens et determinata. luxla hanc distinctionem respondotur
ad qiiaestioiiciii por conoliisionos ;^oiior;ilos. Poioiiti;i prae-
.fens itcruni distiiiguilur iii potentiam acticam vl pa.ssimm,
cuni aliis subdisliiictionibiis ct conclusionibus, ut patot in littera.
Indc concluditur, ([uod possibilo non som|)or diciitur univoce,
sed etiiim analoyicc, 01 qiiod eiiis « ;icceplio dotorminctiir por
adiunctuni ». i'or lioc onini oxpriniitur vol ordo ad agcrc, \ol
ad fieri , \el ad esse. In hac .sccunda parle responsionis prin-
cipia ot distinotionos iii prima parlo positii applicantur ol magis
dotcriiiinantur.

II. S. Thomas in Comment. Iiic ii. 2. a. 3. cuinoiiit iii |)Iu-
ribus distinctionibiis vl conclusionibus ciim S. Bonav. — .\lii
paiilo alitor rosolvunl, quin appareat ;iliqiiii noUibilis dit1cr(;ntia
nisi in modo !o([iiondi.

Priiotor iiuclor(>s citatos: Scol., I. Slmii. d. 13. q. unic;i, ol
iteport. ibid. (|. unica. — B. Albort., hic ;i. 9; S. p. I. tr. 19.
q. 78. m. I. 2. ,3. — Potr. a Tar., hic q. 2. a. i. — rvichard.
ii -Mod., hic q. 7. — .Egk\. F5., hic 2. prino. <|. 2. — Dionys.
Cartli., hic q. 3.

DIJBIA CIKCV LITTERAM MACJISTHI.

Dlb. l.

In parle ista smit diibitaliones circa litter;mi et
primo de hoc verbo Aiioustini: Xon facit Deus ,
nisi quod convenit eius veritati et imtitiae. Videtnr

enim faisiim. qiiia in Psalmo^ dicitiir: 3/i>^/'?Po;'<//a
Domini siiper omnia opera eius: ergo magis de-
beret dicere, cpiod non lacit, nisi quod convenit
misericordiae. Et iterum, quae differentia est inter
veritatem et iustitiatn ?

' Viii. suo iiKiiio. ai noii iiuilo adiungit iste potest cidere.
Paulo inforiiis pro et dictum esse possibile eadem Vat. et
dictum est quod possibile , oodd. eo ff et dictum est possibile ,
codd. MHVXZ (T ;i soounda m;inip et sic dicUini esse pos-
sibile . od. I et ■ficut dicttim est, esse po.ssibile.

2 Inlellige : islo tiM-miniis/jo/e^.v/. — Subinde pro aciivam Vat.
( uin cod. cc passivam. Mox pro poterit cod. V et ed. I pofest.

3 Scilicet quia iii ;ilio ost |)otost;is ad dandum.

* Psiilni. lii, 9: Su;ivis Dominus universis, et miseraiio
nes eius super omnia opera eius.

7()0

SENTENTIARUM L115. 1

KiiSPONDKO : Diceiidmn, qiiod uisUlia uuo modo
Distinctio. t'st ideiii qiiod exigentia merilorum, et sic dividitur
contra uusericordiain ; alio modo dicit condecentiam.
honitatis , et hoc modo comprehendit misericordiam
el iustiliam proprie dictam. Et sic accipit .Vugusti-
nus in praediclo verbo. et hoc luodo differt a ve-
ritate secuiidum rationem dicendi, quamvis idem sit
secundum rem. Nam ueritas respicit nnamquamque
rem secundum se; sed iustitia respicit unam rem
comparatam ad aliam, secundum quod por leges

debitas colligatur una alteri '.

DlB. 11.

Ueni quaeritur de hoc quod dicit: Potuit Deus
simul cuncta facere, sed ratio prohibuit. Videtur
enim male dicere, quia posse prohiberi est impo-
tentiae: ergo si divina potentia potest prohiberi, est
impotens. — Item, illa ratio aut est qnid creatum, aut
increatum. Si creatum : ergo aliquid aliud a Deo
. prohibuit divinam virtutem, ergo aliquid potest resi-
stere Deo. Si increatum: quomodo potest prohibe-
re , cum sit omnino idem ? — Praeterea , hoc non vi-
detur prohibendum, quia Ecclesiastici decimo octavo^
dicilur: Qui vivit in aeternum creavit omnia
simul.

Rf.spondeo : Dicendum , quod ratio hic vocatur
voluntas rationalis, et rationahilitas in voluntate ^
quamvis non dicat aliud quantum ad principale si-
'^ gnificatum a divina essentia, connotat tamen aliud,
scilicet congruitatem aliquam in volito , quae qui-
dem non reperitur in eius opposito. Quod patet. Si
Notandum. omuia simul producta essent quantnm ad esse sin-
gulare, nulla creatura aliquid faceret, et non esset
rerum * cursus in universo , qui est. Voluntas ergo
rationalis hoc exigebit, ut Deus non faceret omnia
simul, quamvis posset; unde prohihitio non accipi-
tur hic pro repugnantia, sed pro arctatioiie potentiae
quantum ad actum, non quantum did posse. Et haec
est determinalio indifferentiae ad hoc opus , non ad
oppositum; et sic patent obiecta. Nam Ecclesiasticus
intelligit quantum ad partes principales sive priores,
sed Augustinus loquitur quantum ad individua\

Qiiadrnp-
actus, pot
tia.defect

Diu. 111.

Item quaeritur de differentia horum quatuor,
quae removet Augustiims "^ a Deo, scilicei mori ,
falli, miserum esse et vinci.

Respondeo: Dicendum, quod ista dicunt defe-
ctus ipsius hominis sive animae in corpore. Qua-
druplex autem est actus et quadruplex potentia.
Prima est vivificativa , et huius actus est vivere, et
contra hunc est defectus mori. Secunda est cogni-
tiva, cuius actus est nosse , et contra hunc est
falli. Tertia est affectiva, et huius actus est velle
sive amare et delectari, et contiva hunc est miserum
esse. Quarta est operativa, et huius actus est agere,
et contra hunc est vinci et superari. — Et nota,
quod ex his quae dicuntur, quatuor genera actuum
removentur a Deo, scilicet corporales sive instru-
mentales ^ ut currere; actus culpahiles , ut peccare,
mentiri; actus passivi, ut vinci et superari; actus
defectivi, ut mori et falli, quia habent potentiam
coniunctam defectui. Et inde elicit Magister * per-
fectam rationem potentiae, quod potest omnia fa-
cere et nihil pati.

DuB. IV.

Itein quaeritur de hoc quod dicit Augustinus ,
quod omnia tam ample accepit , ut etiam mala
includeret. Videtur enim falsum dicere, quia aut
malum includitur ratione suhstrati , aut ratione
deformitatis. Ratione suhstrati includitur etiam pro-
prie^ quia actio mala ratione actionis substratae
est a divina potentia. Si ratione deformitatis , cum
illa sit simpliciter non ens , non videtur posse in-
cludi.

Respondeo: Dicendum, quod malum accipitur
ratione deformitatis ; el quoniam om^uVt distribuit ^*
ibi pro possihilihus , et possibile potest accipi ge-Poss^bue
neraliter, tam a potentia activa quam defectiva, et
sic accii)itur ample , et comprehendit malum; el sic
intelligit Augustinus. Alio modo ut possihile dicatur
a potentia, quae secundum rem et modum est po-
tentia, et tunc proprie accipitur, et tunc non con-

1 Cfr. .\lcx. Iliil., S. |). i. ((. 20. m. -">. ;,(! i; B. .Mbert.,
hic a. 7.

2 Vers. !. — Pro prohtbciuJuin Vat. prohibitnm.

^ Vat. cuin cod. cc liic prosequitur: ei ista qmmvis non
dicat aliquid aliud.

* Pro rerum Vat. cum aliciuibus coM. propter hoc , codd.
hO\ praeterea, alii non pauci codd. primvm, codd. FPQ
ille. .Noslram loctioncm siunsinius ex cod. U ct ed. 1. Cfr.
Itincr. m(>ntis in Dcum, c. 1.

5 Cfr. II. Scnt. d. 12. a. I. q. 2. ad 2; Aiex. Hal., S. p. I.
(I. 20. m. .^. ad f), ot p. II. (j. 44. m. 3; B. .\lbort. , hic a. 7;
S. Thom. , Polr. a Tar. , Uichard. a Mod. ot .Egid. H., hic
circa lit.

« Libr. I. dc Symbol. ad Catech. , c. I. ii. 2. Vido hic in

lit. Magistri, c. 2. Cfr. ctiam lib. XXVI. ad Faustum, c. S. —
Pro vinci multi codd. cum primis edd. m^ntiri ; perperam,
quia et in Inco .\uguslini a Magistro citato ot in subnexa so-
lutione habetur vinci.

"^ Codd. VX materiales, quo verbo etiam Alex. Hal. uli-
tur S. p. I. q. 21. m. I. a. I.

8 Ilic c. 3. — Mox pro qnod Vat. cum cod. cc quae. —
Do hoc dubio cfr. etiam supra q. 2; Alex. Ilal., S. p. I. q. 21.
m. I. a. I ; B. Albert. , hic a. 8 ; Richard. a Med. , hic circa lit.

9 In Vat. desiderantur \Qvhn etiam proprie , el pro Ratione
logitur Non ratione. Etiam in scquonti propositionc Vat. siib-
stituit Non ratione pro Si ratione , ot subindo posi deformita-
iis interserit quia.

^** Cfr. supra i^ag. 99 , Scholion, I. n. 2.

DISTINCTK) Xl-lll.

7r,i

aluralt'
■•tnr du-
ter.

lineliir ihi iiuiliiin. el sic arcipiliir iii ('oiiiiiiiiiii
iisu, ('11111 (licimiis Ihuun omnipolrnlcni. Kl sic palet,
(|U()(I ([ujunvis non conlinoalur siih enlc, iion ' est
siinil(^ (i(^ polcntia.

1)1 II. V.

Ileiu (|uaerilur de lioc (piod (hcit, (piod /iu)nu
vd .\n()iius graluUarn liahcl polenliani , qua pu-
teius esl. Videtur eniin inale dicere, (piia (jeneraliu
est actus natiiralis, cum cpiis }j;eu(M'el simiiem iii
nalura'-, ergo esl polenlia natiiralis; sed non Dei,
(piia Deus non uaturaliler producit liomiuem: er<j[o
est homiuis, ergo homo habet pot(^ntiam naluralem.

RicspoNDKO: Dicendum, (piod naturalc dicitur
dupliciter. Lino modo dicitur uaturale (juod haiietur
a nalura et secundum consunantiayn naturae; et
sic creaturae mullae habent potentias naliuaies. Alio
luodo dicitur naluraiis polentia, (juae iuest aiicui
per propriam naturani, ita (piod non per aiiam
naluram, nec danteiu nec conservantem; et lioc
modo sola virtus divina est naturalis. omnis autein

alia a Dco csl lilicraiiter data. cl libcialilcr cons(!r-
vatiir (!l adiuvatur, iit a^Mt. ct idco dicilnr gra-
tuita".

1)1 H. VI.

Itein (|uaeritur de hoc ipiod dicil, ipiod oere
ac proprie (licilur Trinitas Dciis omnipotens. Vi-
deliir enim non veruiii dicen;. (pua uoii dicilur pro-
pric omnisciens: lirj^o ii(3C omiiipotens. — lleiu. Mat-
thaei iiitimo *: Dafa cst niilii omni-s putc.stas in caelo
et in terra. Kl de aliis videlur, ipiia Marci nono*:
8/ potcs creilcre , omnia possH)llia sunt credenti.

Rkspondeo: Dicendum. (piod omnipotentia. est
solius Dei pruprie , (piia dicit potentiaiii iiirmilam ,
(juae in niilla potest esse creatura, nec iii Clirislo
nec in alio secuudum luunanam naturam. Kt Ikjc
meiius [)atebit aiibi". Unde si dicaliir de (lliristo
omnipotentia , iioc inteiiigitur sticundum idiomatum
communicationem. Si autein dicatur de credentilius,
distributiu esl accomnioda ' solum de miracnlis. Kt
sic j)atet iliud.

DISTINCTIO XLIIL

C.\p. I.

Inoectio contra iUos qui dicunt, Beum nil posise ^
nisi quod oult et facil.

(Juidain laineii de suo scnsu gloriaiites, Dei poten-
(iain coarclarc sub ineiisura conati sunt. C.mw enim
dicunl: hucus([ue potcst Deus et non ain[)lius, (juid
est hoc aliud, (juam eius potenliain, (juac intlnita est,
concludere et restringcrc ad luensuram? Aiunt eniiu :
Non potesl Deus aiiud lacere, ([iiani facit ; nec melius
lacerc id quod lacit ; ncc aiiquid praclennillcre dc liis
(luae facit. Ts(am([uc priinani ' suam oj)inionem verisi-
inilibus argunicntis causisque comnicntiliis nec non e(
sacrarum auclorilatuin tcstiinoniis nmnire nituntur di-
centes: Non j)0(est Deus facerc, nisi quod bonum esl
et iustuni tieri. Non est autcin iustuiu c( bonuin lieri
ab eo, nisi quod faci(. Si eniin aliud ius(um est el

bonum eum facere, quam facit, non ergo facil onme
quod iustum est et bonimi euin facere. Sed quis aii-
deat boc dicere?

Addunt etiam : Non po(cs( fncere, nisi (uiod iusdtia '■dem ad-

... . . diint.

eius exigil; sed non cxigit eius lusdlia, ut faciat, nisi
quod faci(: iiou ergo po(es( facerc , nisi (juod faci(.
Eademque ius(i(ia exigi(, ut id non facial, qiu)d non
facit; non autem potest facere contra ius(i(iam suam :
non ergo po(es( ali^juid eorum facere , quae dimi((i(,

His au(em respondenuis, duplicem verborum in- Hespongio.
(elligendam aperien(es et ab eis invokUa evolven(es
sic : Non po(cs( Deus fiicere, nisi quod bonum es( el
iustum , id est, non i)o(es( facere, nisi illud qnod, si fa-
cere(, bonuin csse( e( iusdun, veruin es(; sed muKa po-
(es( facerc, quac non bona sun( ncc iiis(a, (juia nec sunt
nec erunl, ncc bene (iunt iicc (icn(, quia nun([uani (icn(.

item, quod sccnndo pi'oj)ositmn - fui(:Non j)0(esl
facere, nisi quod ius(i(ia siia cxigi(; c( non po(es( Id

' Vat. cuni i)liiribiis codd. non tainen. — De lioc diibio
cfr. supi'a q. i, ot PeU*. a Tar. , hic circa iit.

2 Aristot. , 11. do .Vnima, te.xt. 3'i. (c. 4.): Natui-alissimuni
enim oporum, quac in vivenlibus... ost facei'o aliud , quale
ipsuni.

3 Hoc dubiuni solvitur etiam a Richardo, hic circa lit.
VVers. 18.

5 Vers. 22.
Libr. III. Sent. d. I i. a. .). q. ^.

S. Bonav. — Tom. 1.

' Dc ((ua i-(v. siipiM pa^. -■JIT, iiola .3. — (llV. .Vlc.x. (lal,,
S. p, 1. q. -21. ni, I, a. ( ; IJ. Alhoit. . hic a. 1 0 : S. Tliom., (.
Sent. d. i:i. q. I, a. 2.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

1 Kdd. 2, o pracnm. Deinde Vat. ol aliac odd., excepta I,
connntar pi'o nitantur, contradiconiibus omnibus codd.

2 Solummodo Vat. et odd. i, 6, 8 oppositinit. Immediate
post cod. C exigat , nt /iat ; ct pru e.ritjit, i't.

762

SENTRNTl\RUM LIR. l.

facere, qiiod iiistitia sua exigil, iil non fial ; dicinuis,
quia exactionis vcrbuni dc Deo congrue non dicitiir
nec proprie accipitur. Et in illis locutionibus duplex
esl sensiis. Si enini intelligas: non potesl facere, nisi
quod iuslitia sua exigit, id est, nisi quod iiista volun-
tas sua vull, falsuni dicis. Iiistilia enim Dei ipsius
aequissiina voliuUas accipitur, qiialiter accipil Augn-
stinus ', illa verba Doinini in Genesi loquentis ad Lotb :
Non possum quidquum jhcere, doiiec iUo inlroeas , ex-
|)onens : « Aom posse , in()uit, se dixit, (piod sine diibio
poleial per polentiaiu, scd non poteral per iuslitiain»;
quasi dical '^ : poierat quidein , sed non volebat , el illa
volnnlas iusta eral. Si vero per iiaec verba inlelligas,
eiiin non posse facere nisi illud ((uod,si (ieret, iusti-
tiae eius convenirel, veruin dicis. Siiniliter distiiigiie
illud: Non polesl facere quod sua iustitia exigit, ut
non (aciat, id est, non potesl lacere id quod ipse, qui
esl sunnna iustitia, noii viilt facere, falsiiin est. Si
autem intelligas bis verbis, euin non posse facere id
quod iiisiitiae eius convenire non potest, verum dicis.
Adduiit ({uoqiie et alia dicentes: Non potesl Deus

instantia :2. facere uisi quod debet; non autem debel facere nisi
quod facit. Si enim debel alia facere, non ergo facit
oinne qiiod debet; si vero facit oinne quod debet, nec
potest facere nisi quod debet: non ergo polest facere
nisi quod facit. — Itein, aiit debet (liinitlere quod dimit-
lit, ne faciat, aut non debeU Si non debet, non recte
dimiltil; si vero debet diinitlere: ergo non debet fa-
cere. Si autem non debel , nec decet nec * oportet eum
facere; et si non decet nec oportel eum fa(^ere, ergo
non potest facere: non ergo polesl facere iiisi quod
facit. Nec potesl illud dimittere quod facit , quin facial,
quia debet illud facere; el (|n<>d debel facere , non

Responsio. polcst ilhul diiuiUere. — Sed iit mibi videtur. iioc ver-
buin debet veneinim babet. Mulliplicem eiiim el invo-
Uitam c(»ntinei * intplligentiam. nec Deo proj^rie com-
petii , qui non est del)itor nobis, nisi farle ex promisso,
nos vero ei debitores suinus ex commisso. Ul aulein
venenuni evacuetur, dislingue verbi sensus: non potest
Deus facere nisi quod debet, id est, nisi qiiod viill ,
falsuin est; sic enim polest ipse dici debere aliquid ,
quia vult illud. Si aiitein dicalur: non potest nisi qiiod
debel, id est, nosi polest nisi ilhid ([iiod, si (iicerel ,
ei }»eae convenirel, veruin est.

A(i(kml ' (pioqiie illi (licenl(\>^: Nihil facil 'uit di-

instantia.t. miHil , iiisi oplinia el rationabili causa, licet nobis oc-
culla sit, secnndinn quam oportet eum facere ac di-
inillere (|uae facit vel dimillit. Ratio eniin penes eum
(^sl, qiia illa (iicil ei illa dimillit; quac ratio aelerna
esl et semper manens. p.raeter qiiam uon j)otesl ali-
((iiid facere vel dinntlere. Illa ergo manenle, non po-
tesl quod facil dimillere, nei^ quod dimiltil facere, et

Responsio. iia iioii potcsl faceiT nisi quod facil. — E( ad hoc

' IJhr. I. idnliM (iiindcnlidn) . c. .SO. n. -^S. — Locns s. Scii-
|)liirac> cst Gon. 19, 22. VMlgntn ; Qui;i non potpro f;u;(>rr ((uid-
qunm, donec inp^rocliMiis illuc.

2 |(;i ctl. 8; ;ili;i(> (•dd. (•( Mninos codd. omittunl dkat ;
solunmiodo VmI. Quod.

^ V;il. (1 cdd. i. -j, 6. 7, 8, <) non bciic tton.

< Codd. A H 1) E ci vi\. I tenpA.

■• Codd. r. D i: ci cii. I Adiiriunt (quod c( li:,l)ci .^. Bon;iv.),

m
f

respondemns , ambiguitalem locutionis delerminantes.
Cuin enim dicitiir: ralio vel causa optima penes Deum
est, qua facit cuncla quae facil, et diinittil ea quae
diinittit , verum ((uidem est, ((iiia in eo voluntas est
aequissima el rectissima , qua facil el dimitlil quae
vull , contra qiiam facere non potest , nec praeter eam
facere po(esL Nec utique contra eam faceret nec prae-
ter eam, si ea quae facit dimitterel, vel quae dimil-
til faceret; sed eadem manenle ratione et causa, alia
jjotuil facere el ista dimilk-re. Licel ergo ralio sit pe-
nes (^Jiin, ([ua alia facit , alia dimillit. potesi lainen
secundum eandem rationem et dimittere quae facit, el
facere quae dimillil.

I|3si autein" addunl : Ralio (^st, eum facere quae '"*'»»*•
facit et non alia ; et non potesl facere, nisi quod ratio
est eum facere ; el ita non j)otest facere nisi ((uod
facit. Item, ratio esl, eum dimittere quod dimittil; el
non potest non dinnltere quod ralio esl eum dimit-
tere: et ita non potest non diniittere qiiod dimittit. —
Et ad boc dicimus, loculiones ambiguas esse, et ideo '^esp« m
determinandas. Si enim, cimi dicitur: non potesi fa-
cere, nisl quod ratio ost eum facere, intelligas, eum
non posse facere, nisi ea ((uae rationabilia siinl, el ea
quae, si flerenl , rationabilia essent , verus est sensus.
Si autem intelligas, euin non posse facere alia ratio-
nabilia et bona , nisi ea qiiae vull et facit, falsus e.sl
intellectus.

Ilein aliud adiungunl dicenles : Si polest Deus i»staBtt
aliud facere qiiain faci( , po(es( ighur facere quod non
praescivK ; et si potest facere quod non praescivit ,
potest sine {)raescientia operari, qiiia onme quod fa-
cturuin se praescivit facit , nec faci( ali((uid quod non
prae.scivil. Quod si praeler (^raesciendam eiiis aliqiiid
fieri impo.ssibile est , omne qiiod praescilum est, fieri
necesse est: ergo aliiid fieri, quain fit , nulla ralione
possibile e.st; non ergo polest ;.' Deo fieri, iiisi quod fit.
— Haec autem (juaesdo de j^raescientia facile determi- Responi
nari potes( j)er ea quae siij)erius ^ dicla sun(, ciini de
praescienda agerclur.

His aulem illi scrutalores, qiu defecerunt scrutan-
tes scrutinia , Sanclorum annectunl testiuu)nia. Dicit
enim Augusliiuis in libro de Symbolo*: « Hoc solum
non j)otesl Deus, quod non viill ». P(>i' ijiiod videtiir
non posse facere aliquid, nisi (juod vull ; sed non vuK
nisi ((110(1 facit : ct ita videliir non posse iiisi ((iiod
facil. — lllud anlem ila inlelligoiHliim esl: id soliim iion n^piicai
potest Deus, ((iiod non viilt, scilicel se posse. — Idem
in septimo libro (]onfessionuin ^ ad Deiiiti loqiiensait:
« Nec cogeris invitus ad aliquid , quia voluntas lua non
esl maior quain polenlia; essel aiilem inaior , si te
ipso tii ipse maior esses». Ex boc videliir, qiiod Deiis
non possil plura, quam viilt, sicut non viilt j^liira, (jiiam
potesl. Siciit enim volimlas non esl iiiaior j)otenlia, ita

'iictoril

6 V;it. c( cdd. 2, .3, i, -j, (>, 9 etinm. P.iulo inferius Val.
ot cdd. 2, .3, 4, fi, 7, S. 9 dimittere r/uae dimittit pro dimit-
tere qiiod dimittit.

" Dist. XXXVlli. XXXIX.

8 Sc.nn. ;id C;ilc(ii. c. I. ii. 2. In pra(>cedentibus ;illuditur
ad Psilin. 6.3, 7, \\h\ Vulg;ila el cdd. 2, 9 li;ibcnt scrntanten
.fcriitinio.

^ n;n). i. n. (5.

IMST. \l,lll. DIVISIO TK.\TIIS.

7():\

I lualiir

1«)

Prol):U
lagislor
NDtiai»
n.

iicc polciilia iiiaioi- csl soliiiilalc. lilco(|ii(> , siciil pliii-a
iion viill, (|uaiii potcsl, ila ciiiii iioii |)liira possc (|uain
vollc (licuiil. — Scd ad hoc (licimus, (|uia im'. voluii-
las |)olcnlia , iicc polcnlia voiunlalc iiiaioi- csl . (piia
una cl ca(l(>in rcs csl poUMilia cl voiunlas, sciliccl
ipsc Dciis , (pii csscl inaior sc ipso, si voluiilas csscl
inaior polciilia , \cl polcnlia \olunlalc. Ncc liac auclo-
rilalc ncgaliir, Dcuin plura pos-;c (piatn vcllc, tpiia
pliira siinl snbiccla ciiis polcnliac (piatn \olutilali.
FaU>amnr ilacpic, D(Miiii innlla ' possc laccrc , (piac
noii vull, cl possc (limill(M-c (piac lacil. Q\hh\ iiI c(Mlius
liriniiis(pic UMicalur, Sci-ipluiac lcsliinoniis allcramus,
Dcuin plura |)Ossc iaccrc , (piain lacial. Vcrilas ipsa
sciMni(liim Mallliacuin - ail : An piilas , quia non /)os-
.sum rogarc Palrcm nicuin , c/ cxliihcbil niihi inodo
plus quam (luodecim leijiones Ant/elorum ? Kx (piihiis
verhis palciil(M' innuiliir, (piia cl Filiiis polcral rogarc
(|U0(l non roi^ahal , ct l*al(M- cxliihcrc (piod iioii cxhl-
hchal. Ulcnpic isiitur |)olcral laccrc (piod non lacichal.
Hiinus. Augusliniis cliain in Enchiridio ' ait : Omnipolcnlis vo-
luntas nudla polcsl laccre , (juac non vull ncc lacil :
potuit cniin taccrc , ul duodccini h^gioncs Angcloruin
pugnarcnl (M)nlra illos (pii (^hristum cc|)crnnl. llein in
codein ': « C.ur apud (juosdain iion facldc suiU virlules,
qiiae si faclae fuissenl, eijissent illi hoinines poeniten-

liam ; cl laclac suiil apiid cos (pii non craiil crcdiluri?
Tiinc iioii latchil (piod mtiic lald. Ncc iiliipic iniiisli;
Dcus iioluil salvos (Iimm , cuin pos.siMit sal\i cssc, .sl
\cllcr\ ritiM- iii clarissinia SapiiMiliac lu(-c \i(lchilnr
(piod miiic pioruin lidcs hahcl, atilcipiam maiiircsla co-
gnilioii(> \idcatur. (piam ccrla (I Immiilahilis cl cnica
cissima sil \oltmlas Dci , (pmc iuulla po>sil ci "■■ iion
vclit , niliil aiit(Mii (piod noii possil , \clil ». hhMii in
lihid dc Naluia cl gralia ': « Dominus La/aruni susci-
lavil in corporc. NiiiKpiid diccndum csl , iion poinil
liidam siiscitarc iii mcntci' INiltiil (piidiMn, .scd iioliiil "».
Ilis aiK-loiilalihus aliisipic mullis ap(M-lc docclur,
(piod Dcus iiiiilla po.ssil laccrc, (piac iioii \ult. Ouod cliam
rationc |>r()hari |)olcst. Non cnim \iill Dimis onincs ho- Couiiriuaiur
mincs iuslilicarc, cl lanicn (|uis diihital, (Miin possc ?
Potesl, (M-go Deiis aliud lacerc , (piaiii lacil , cl laiiUMi,
si aliiid faccrcl , aliiis ipsc iion csscl, Kl potcsl aliiid
vcllc, (piam \ull, ct lamcii ciiis voluntas ncc aiia iicc
nova ncc iniitahilis ali(pto modo cs.sc polcsl. Etsi cnim "*
possit vellc (piod niiiKpiam voluit , non lameii noviler
nec nova volunlatc, sed scmpihMna tantiim voluntate
vcllc |)otest. Potesl eniin oelle (|uo(l ah acl(M-tio polcst
voluisse. Hahet cnim |)0lcntiam volciidi ct nunc cl ah
aeterno , (piod tamen nec inodo viilt m^c ah aetcrno
vohiit.

ratlone.

COMMENTARJUS IN DISTINCTIONBM XLIIl.

\)ir poteiitia clivinM quoad immensitatem.

Quidam tamen de sensu .suo gloriantes.

DIVISIO THXTUS.

Supra ostendit Magister, quid Deus possit; in
hac parte intendit ostendere , quanlum possit. Et
ipioniam quidani Dei potentiaiii liniitabant, ideo in-
tendit Magister ostendere huius opinioiiis falsitatem,
et huius positionis falsitate ostensa . repeiMtur ' Dei

polentia esse inflnita, Et liabet haec pars tres
partes.

In prima proponit sive narrat eonim erroneam
opinionem. In secunda dissolvit eorum multipbcein
rationem, ibi: Istamque suam opinionem vei-isi-

' Vat. cuiv) pluriniis cdd. plura.

■^ (^ap. 2(i, 33.

3 Cap. 95. n. 2i; ol de Spifitu ot liitora , c. I. et 35, e.x
quibus locis quao sequuntur secundum sensinn sumia sunt.
Eadem vcrba invenics apud Abaclardum, in libr. Sie et .Non ,
c. 33. (Migne, Patrol. Lat. toni. 178.).

* iilnchirid. loc. cit., sed multis a .Magistio omissis et
transpositis. In textu respicitur illud .Mattli. it, ^l: Qiiia si in
Tyro et Sidone tactae essent virlutes, quac lactae sunl in vobis,
olim in ciiicio et cinere poiMiitentiam cgissent.

5 PratMer Vat. et ed, i jiliae cdd. vellent; editio .\ugust.
nunc vellent , alias vellet. Godd, noslri oellet, sed B C a se-
cunda manu iii margine vellent. Utracjue iectio in bono sensu
intelligi potesi;"unde niliil mutavimus, praesertim eiim vellet
rnagis convenit cum re, de qua sermo est.

« Codd. .\ C quod.

"^ Cap. 7. n. 8. — Locus s. Sci-ipturac . ad queni n.-spici-
tnr, est loan. II. i3.

8 Solummodo ed, 8 repetit: Vel sic taiitum: quia Dominus
Lazariim suscitavil, sinc dubio poluil; quia vero ludam non
suscitjvit, nunquid diceiutum est , non poluit ? potuit ergo , sed
noluil ; quae verba genuinum lextiim .\ugustini e.vhibent.

^ Ita codd. et ed. I ; Vat. ciim aliis edd. Quod etsi. Deinde
pro possit cod. D possnl. Donique omnes codd. omiduni rolun-
tate post tantum.

NOTAE AD COMMENTARITJM.

' Cod. M aperitur. Paulo aiite lod. V voci opinionis prae-
mittit positionis vel; pro huius opiniimis cod. \ liuius po-
siHonis.

764

SENTENTIARUM LIR.

)us arginnenlis. hi lertia concludit et coiifirniat
verit<itis assertionem. quae esl in huius opinionis
contraria positione ' . ibi : Fateamnr ergo , Deum
multa posse facere elc. Prima et ultima parte re-
manentibus indivisis. media pars dividitur secundum
numerum rationum . quas adducit. Prima sumta est
a ratione boni et iusti. Et hanc format duobus
modis, et ponitur ibi: Non potest Deus, nisi (juod
bonum est et iustum. Secunda sumta est a ratione
debiti, et hanc ponit ibi: Addunt quoque alia di-

centes : Non polest etc. Tertia sunila est a ratione
faciendi et dimitlendi , et hanc format duobus mo-
dis, ibi: Adiiciunt quoque illi dicentes etc. Quarta
sumta est ex ratione praescientiae Dei, et haec poni-
tur ibi : ftem aliud adiungunt dicentes etc. Quinta
sumla esl ab auctoritate x\ugustini et hoc a duphci
auctoritate, et ponitur ibi : His autem illi scruta-
tores. Et in quahbet harum partium Magister ponit
primo obiectiones, secundo vero ponit sohitionem;
et partes manifestae sunl.

TRACTATIO QUAESTIONUM.

Ad inleUigentiam praesentis distinctionis quaeri-
tur de quantitate divinae potentiae sive de infini-
tate. Et circa hoc quaeruntur quatuor.

Primo quaeritur, utrum potentia Dei sil infinita.

Secundo, dato quod sic, quaeritur, utrum ipsa
essentia divina sit infinita , sicut potentia.

Tertio quaeritnr , utrum Deus possit producere
opus infinitum.

Quarto. utrum ratio operandi sit infinita.

Prima quaestio respicit infinitatem in possendo,
secunda in essendo, tertia in operando, quarta in
ratione operandi.

ARTICULUS UNICUS

De infinitaie divinae potentiae.

QUAESTIO I.

Utriim potentia Dei , secundum quod huiusmodi, sit infinita.

Primo ergo quaeritur , utrum Dei potenlia sit
infinita ; et quod ipsa potenlia , secundum quod
huiusmodi, sit infinita, ostenditur sic.

1. Infinitum dicitur quod non habet terminum ';
Fundamenta.sed diviua [)0tentia quantum ad posse non habet ter-
niinum: ergo etc. Prima manifesta esl; secunda pa-
tet per Chrysostomum in quadam Homilia^: « Omni-
potens dicitur, quia eius posse non invenit no7i
posse » : ergo si semper invenit posse, semper quan-
titatem potentiae accipientibus est ultra accipere: ergo
est infinita.

± Item, omnis potentia activa, quae polest in
elTeclus infinitos. est aclu infinita; divina polentia
est hunismodi: ergo elc. Probafio primae: si po-

tentia est pure in actu, ergo habet totum actualiler,
quod potest habere: ergo si totum habet actuahter,
et nihil potest ei accrescere nec de novo ahquid
dari \ et potenlia ut potens se extendebat ad infi-
nita: ergo actu habet in se infinitatem. Minor pa-
tet. quia divina potentia nunquam potest in tot ef-
fectus, quin adhuc possit in plures: ergo manife-
stum est, quod est infinita.

3. Item , omnis potenlia . quae potest in aclum
infiniinm . si est omnino iii actu , esl simphciler
infinita; sed divina virtus est huiusmodi: ergo etc.
Maior palet sic : sicut se habet potentia ad poten-
tiam, sic actus ad actnin; sed actus infinitus exce-
dit finilum in infinitum. ergo et potentia potentiam:

' Pi-o conirana posUione VhI. contrariam parteni.

' Cfr. Aristol., III. Phys. toxt. 63. (c. 6.), et XI. Mclaph.
c. 9. (X. c. lO.j.

' Vide lit. Magistri dist. praeced. c. 3. — lii scquenti pro-
positionc doflnitio ilia infiniti respicitur, quae habctur in Aristot.,

III. Piiys. lcxl. 6.3. (c. 6.); Infinilnni igitur id osl , cuius secun-
duni quantitatem accipicnlibus scmpcr aliquid accipero extra est.
■• Fidc coinj^iununi codd., intcr (juos ct cod. T, et suf-
fragantc cd. I , subslituimus dari pro dare , quod Vat. falso
cxhibot.

DIST. Xl.lll. MIT. IIMCIJS QlIAKST.

7r.!{

1 Oppo.^i

lam

ev\H) si |)()l(Milia csl oiiiiiiiio in aclii.c.Nl iiiliiiila. 1//-
iior |);ilol, (|iiia Dciis (lii-ihir (liiiarc iii iiirniiliiiii cl
potesl (*r(MliU"iii)i coiis^Mvaic in iiirmiliiin; ci;,'o clc

/i. llcin, oiniiis polciiliii . (pi;ic polcsi siipcr
exlrciii;i in iiiliniliiin (lisl:iiili:i. csl iiirnii(:i: scd po-
tciili:» >livin;i cst hiiinsinodi. (piia dc iiiliilo (iliijiiid
fa<ut. cl inlcr aliijiiiil cl /(///// csl inlinil;i dist;inli;i:
ergo clc.

o. Itcin. oiniiis |)otcntl;i, (]n;ie oinniiio iiidilTc-
1'cns esl ali cssciili;i, (^si inliiiil;i: scd diviii;i |iotcii-
t.i;i (\s| liiiinsiiiodi : cr^o etc. I^rohalio jirimar:
qnandocnnupic :ili(pi;i diio snnt oinnino indistaiiti;!.
nbiciniKpie esl nnnin. cl ' icrKpiniii : cr^o si po-
tentia esl oiniiino indiHcrciis ;il) essenli;i . iiliicniii-
qnc esl potciili;i. ct esseiiti;i. Scd iihi est essen-
tia , il)i est centrnin potciili;i(> : erj^o iihicmiKpic
polest poteiitia l;dis. polesl iil in cciilro: ciffo
cum niilla potcnti;! limilclnr in ceiilro sno , sed
amplins possit. ;inl divin;i |)olentia iiiliil potcsl .
anl polcsi qirintnm viill. el sic iii iiifinilnm: ergo,
qu;uilnm esl de se. puteiili;i illa polcsl in infinilis'-
oper;u*i. Sed poteiili;i ill;i omnino esl iiKliricrcns et
siniplex: ergo idein est il)i kUuui el mtcmum: ergo
si exlensive est inlinil;i , et inlensivc: ergo omnino
est inlinit;!. VA \\w esl. ipiod dicil hiilosophus in
libro de Causis\ quod « virlus quanto inagis unita,
tanto magis inrmita». Cinn ergo divin;i potentia sit
unitissima , (piia est omnino idem cum sua ori-.
gine, ubique |)0test tanquam in sn;i origine: ergo
nunquam invenit non possc.

Contra: i. Omne illnd esl fiiiitum, in qno est

• reperire statum; scd in (liviii;i polentia est reperire

statum, quia est assignare aliquid, ((uod non po-

test, sicul supra ostensum esl \ ut actus corporales

et actiis delormes: ergo etc.

2. Item . quod excedilur'-' <ib aliquo est fini-
tum. (piia intinitum nullo modo exccditur ; sed

srirnlia cNccdil iiiilniliniii ic^|icc|ii xihiliiim : plii-
riniii ciiiiii cst s('icnti:i (pi;iiii potcnlia sni fnim
in;il:i, el non i>itfc.sl : ergo etc.

>\. Ilcin. vidcmns iii polcnliis crc:ills. (jiiod nifi-
iiitas esi a m;ilcri;i . scd linilas csl ;i loriii;i ': ergo
cuiii poleiiti;i Dci sil oiiiiiiiio roriii;i sivc lormalis ,
niliil oinniiio h;d)cns possibilil^itis. ergo siinplicilcr
esl rmil:i cl nullo niodo iiirmil;i.

/|. Ilciii . iiilcr coiilradiclonc o|)posit:i cst di-
sl;iiiti:i iiifiiiit;i: scd crc;ilin';ic virtiis fiiiitiim iiniiin
icducit ;i(l ;ilteriiiii. iil iioii ciiircnlciii r;icil ciirrere,
et lameii esl rmil;i : crgo •.

I). Itein . video (piod :iiiim;i li;ihcl poleiili;iin
oiimino indiHcrciilcm ab essentia. sicnl poteiili;i vi-
Yific;ui(li corpiis: li;d)i;t eti;iiii polcnli;iiii ;i(l :iclnin
iiirmitnm. siciit :i(l diir;indnm sive penii;iiiendiiiii in
infinitum: li;d)ct |)ot(;iiti;iiii niiiilomiiiiis ad actns in-
finitos'*: et t;iinen ips;i potentia e.sl finit;i iii se: crgo
videlnr pari rationc dc diviii;i polciiti;i, ciiiii ;inima
sil exj)rcss;i iiiuigo Dci. I iidc vidciitiir i;ili()iics pr;ie-
dictae uiliil valere.

CONCI. isio.

Potentia ilivina cst infinita in actu
et in hahitu.

Rkspondeo: Dicendum, quod divinam potentiaTu
est ponere omnino et iii actu et in hahitu inlinitam: ^^^^^^^"
sicnt probatum e.st^ per efTectum -a posleriori, (juia
babet erieclum infinitum duratione et infinitos appo-
sitione , ad quos comparatur ul actus purus et ut
tota causa. VA ideo est '" habens in se pleiiJim et
perfectam ;ictualitatem respectu infiniloruni: el n(^
cesse est. cum liabeal totnm, quod unqiiani liabi-
tura est. et ex se babeal . quod ips;i infinita sit.

1 Viit. ot cocl. cc i)arti('iil;io et prarligiml ibi. Mov cocld.
F S, vcrbis iransposiiis , sic: tibiciimque est e.<isentia, et poten-
tia. — Conciiisio, cjuae adle.\ilur, nilitiir illo axionialo : ideni
est principiuni operandi ct e.ssendi , sive operari scciuiliir essc ;
de quo clV. supra pag. 84, nota 7.

^ Vat. cum alii|iiihus codd. mfinitiim.

3 Prof). 17. — Mo.\, lectionem codd. L 0 X sc^cuti, unitissimo
substituimiis pro infinitis.sima , cjuod Vat. peiperam e.xhibet,
qiiiii vo\ in/initissinia non rcspondet proces.sni argumentationis.

* Dist. 42. q. 2.

5 lletinuimus cuiu Vat exceditnr , (juod et iii cod. T
liabetur, aliis codd. non paucis disseniienlibus, qui ponunt ha-
bet excedi.

6 Cfr. Arislot., III. Pliys. te\l. 63-66. {C. 6.), et VU. Melapli.
texi. iO. (VI. c. II.), (W quo libro iam supra pog-. 612, nota
7. aliqua allata suiii. — Mo\ pro possibilitatis Val. materiatita-
tis , et non pauci codd. mendo.se impossibilitatis. — Cfr. dc^ liac
propos. Boetli. , dc Trin. c. 2, ubi divinam subslantiam sine
materia formam esse docetur.

' Obioctio linec 0|)posita est iis quae dicta sunt in fundani.
4 ; quare conclusio erit liaec: : ergo , licei Deus dc nihilo faciat
aliquid , potentia cius crit fiiiita. — Paiilo ante pro finitiim
uniim Vat. mnim tantum.

•** Potcnlia cnini inlellectiva , quia in se incorruptii)ilis ci
perpeliia, non tol acius elicere potcst, quiii non possil elicere
I)lures (infinitos syncategorcmatice sivc indefinitos}. — In cod.
0 liic additur siciif (licitur fertio de Anima , ubi text. 20. (c.
5.) intollectivae parti animae immortalilas attiibuitiir et ])er-
pctuilas. Subindc post ipsa pofentia in codd. V X inseritur
eins. iidem codd. V X etiam in principio liuius argumenti
Jtem, videfiir loco Item, video.

^ Hic fundam. 2. i. Locufio , quae paiilo posl occiirril .
infinitos (efTectus) appositione . apud .\ristoI. invcniliir, 111.
Phys. text. 56. ( c. 6. ) , iibi Philosophus inlinitum distinguens
sic ait : « Dicitur igitur ipsiim < infinitum) csso aliud quidom
polentia, aliud vero actii. Et infinitiini osi (]uidem apposi-
lione, est etiam ablatione ». Quac Aorba Avc^rroes ita oxpo-
nit : Id ost , et infinitum poiontia invonitur in additiono numc-
rorum et in divisionc mensurarum (magnitiidinum)... non in
actii. Idem .\verroes in libro do Substantia orbis duplicom di-
slingiiil polenliam infinilam. scil. infinilam diirafiow ot infini-
tam vigore. Cfr. otiam Ale\. Hal.. S. p. I. q. fi. m. 1. ad 1.

'° Pro Ef ideo est Vat. cum cod. cc Ef rafio . al maior
pars cocld. ct od. I Ef ideo , ad qiiao vorba e\ cod. .M (T
in marg.) apposuimus esf. Pro e.if liabens codd. V X liabet.
Paulo inferiiis |>osl cum habeat codd. V X Z interiiciunl in se.

766

SENTENTIARUM LIB. 1.

Alia ralio ostendit hoc quasi a priori. Propter
Ratio 2. suniniani enini indivisioneni virlulis cuni essenlia*,
et propler sununain unitateni ipsius virtutis, ubi-
cumque potest, tota potest, et tantuni in extremo
mundi qu.intum in medio, et tantum in summo
quanlum in latus, et omni modo infmitatis.

Nec est consimilis ratio in aliqua creatura nec
Tripiex quanlum ad causalitatem elfectus, nec quantum ad

'lilferentia ^ . , 7 •

estiacrea- prodiwtioneni actus ' , nec quantum ^(X umtatem.

furis. • 11 •

Non quanlum ad causalitatem , quia nulla virtus
creaturae respectu durationis infinitae est pure
activa, inimo necesse est per divinam influentiam
conservari. — Similiter nec quantum .xA productionem
aclus , unde habet infmitatem passivam etiam in re-
cipiendo, et ideo inilla esi actu infinita, sed solum
in potentia. Et quia infinituni in potentia pendet ex
infinito in actu , ideo omnis infinitas durationis crea-
tae et operationis pendet ex infinitale virtulis in-
creatae. Et hoc est quod dicit Philosophus in libro de
Causis % quod « omnes virtutes infinitae pendentes
sunt per nnniii infinituin primum , quod est virtus
virtutum». — Similiter non est simile de simplicitate
sive unitate. Nam potentia divina est omnino in se
simplex et omnino habet essentiam sive subslantiam
simplicem , omnino etiam ab illa est indijferens ; et
ideo omnimoda unione est unitissima. et ideo infi-
nita. Sed nullius creaturae, quantumcumque nobilis,
potentia est omnino simplex , quia omnis talis po-
tentia dicit aliquem respectum dependentiae ; nec
fundatur in subslantia omnino simplici; nec omnino
^ est indifferens , quia nulla creatura esl sua polen-
tia, loquendo essentialiter *. — El ideo quia deficit
omnis creatura a i'atione sununae simplicitatis , et
infinitatis per consequens. Et sic patet, quod divina
potentia est infinita ^ , et ratio infinitatis.

Et patet responsio ad ultimam rationem osten-
dentem . praedictas rationes non valere.

1. % Ad illud ergo quod obiicitur, quod invenit
•^fAxAio ^\^ tQffyiitiii^ty, et quod iuvenit excessum; dicendum .

positonjm. ^

quod divina. potontia esl infinita respectu eorum
(juae posse est posse %• respectu aliorum, quae posse
est impotentiae , nec est finita nec est infinita, quia

■Vlia I.
tio cam.
stinclior,

Subdiitl:
ctio.

nihil ex eis potest. — Quando enim dicitur , quod
invenit terminum vel excessum; dicendum, quod
falsum est, (\\\\d^ excessus q\. terwm?i.s rei atlenditur
secundum ea ad quae res se extendit; et divina
potentia se extendit solum ad bona, et quantum ad
talia ' nunquam est plurium scientia quam potentia:
nec quantum ad talia invenit terminum. Et ideo pa-
tet illud.

Potest tamen et aliter dici. qnod dupliciter est
loqui de potenfia et scientia: aut in se , aut per
comparationem ad obiecta. Si in se , sic una non
excedit aliam. quia quidquid scit, potesl scire, et
quidquid potest , scit se posse. Vel * per compa?'a-
tionem ad obieclum , et sic est loqui dupliciter:
aut secundum formam siye speciem,aut secundum
numerum. Si secundum numerum, sic, cum poten-
lia possit infmita, non exceditur a scientia; si autem
secundum forniam, sic, quia potentia est respectu
bonorum tantum \ exceditur; tamen ex hoc non
sequilur, quin sit infinita. — Et est exemplum: si •^"«■np»!
quis imaginetur duas lineas infinitas , plures sunt
duae quam una, quia non habebat una infinitatem
secundum numerum . sed solum secundum longitu-
dinem; et sic non sunt maiores vel longiores duae
quam una. Similiter in proposito intelligitur. Poten-
tia enim dicitur infinita respectu obiectorum secun-
dum numerum, sed non secundum qualitatem , quia
non potest in mala vel privatoria. — Et per hoc patet
primum et secundum. Quamvis enim inveniat ter-
minuin respectu mali , non tamen respectu boni, el
ille terminus vel excessus potius facit ad infinita-
tem , quia non est posse , sed non-posse ; et ideo ,
quamvis hoc videatur dare terminum secnndum
rationem intelligendi , secundum verifatem. non dat,
quia quod non possit mala, hoc totum est propter
immensitatem virtutis.

3. .\d illud quod obiiciiur, (piod infinituu) est
passio potentiae materialis; dicendum. quod hoc
verum est de infinito per privationem completionis
sive completi esse; sed non est verum de infinito
per privationem limifationis. Primum enim est in-
finitum potentia, passiva sive receptiva, et ita primo

' 1(1 cst ))ro|)lef sumniuiii idciiliUiluin virtutis et essonliao.
— Piiiilo aiite Vat. ciim coci. cc sic : Alin ratione ostenditur
hoc a priori. Propter summam ctc.

- lix codd. V X. ;idieciimis verbii nec iiuantuin ad produ-
clionem aclus, quiie, ut e.v sequenlibus iiciiiel, Viit. liilso prae-
icrmisit. Mox post causalitaiem supple cum Vat. et cod. cc
effectus. Post pauca pro creaturae codd. X Z creata.

•' Prop. 16: «Onines viitulcs, quibus noii est finis. pciiden-
tes sunt » elc. Quiiin |)rupositioneiM S. Thoiiiiis in suo (yonunent.
in hunc libruni sic cxponit: Ubi piimo consideriindum est,
quod infinilii potcntia dicitur cuiuslibet siimpcr existcntis... in
quiinUim scilicet videiniis. quod quiie plus diirare possunt,
liiib(,'iil iiiiiioreni \iituleiii essendi. Linde iila qiiiie iii inlinitum
durare possuiit, habeiit (lUiintum iid lioc indniliini potentiam...
ideo secaindum intenlionem huius auctoris hoc primunt infini-

tuni, a (luo omnes virtutes infinitae depeiident , est primum
simpliciter, quod est Deus.

^ Cfr. supra d. X p. IF. a. I. (\. 3, praecipue in solut.
obied., et d. 8. p. II. q. 2. per tolam.

5 Va(. ciim ed. I hic iiddit et quod sola est infinita, et sub-
ind(» post injinitalis Viit. adiungit verbii est summa simpliciia^.

^ Pro est posse Vat. est potentiae. Piiiilo superius pro
termimm codd. L 0 slatum,.

' Pro talia Viit. cum cod. cc perperam alia. In initio Iniius
propos. pro Quando enim ed. I Quando ergo. — CSr. Aristot. ,
V. Metaph., text. 21. et 22. (IV. c. 16. et 17.).

8 Pro Vel cod. C. Si.

" Vat. et cod. cc hic adiungunt: scientia vero bonorum et
malorum, ideo. Deindt* piiulo inferius pro habehat una infini-
tatem Vat. habebant unam infinitatem.

DIST. XMIl. \\\'\\ IINICrS OIIAKST. I.

7fl7

jJlDllulll

inost in;ilt'ri;i(': scciiikIiiiii csl inliiiiliiin nclii . t>i
ideo in illo solo vero csl, cl propric . (|iii ' csi i;iii-
tuin ;i('lns ef acliis piiiiis cl pcilcclissiiniis.

A. \(l illiid (jiiod oliiiciliir. (|iiod crc;iUir;i po-
lesl siipcr (.>;i (|ii:ic siinnnc disUinl : diccndnin . ipiod
cii.s- el /(o/(-^'//\ noii diciniliir siiinmc (lisl;nili;\ . (pii;i
opponiinliir conli':i(licloric . scd (^noni;iin nilnl li;ilicnl
(•oiimninc ncc (pi.mlmn ;i(l (fniu^ suhircliim mc
(pumlmii ;i(l (jc.tiKs pniciticiihilc ; .scd (iiiicsccrr cl
movcri , sivci nioucri ct iidii morcri . (piod pro co-
dem ;i('cipitnr. iitro^pic modo iKibenl commimc ': cl
il;i noii esl (lisl;iiili;i iiiliniln. nec vsl siinilc.

5. \d illnd (piod ohiicilur dc polcnli;i vivcndi •*.
linciio. dicendum . (piod riccrc uno modo dicil ;i(iiiiii ro//-

scijiiciili'!!! . siciil movcri ; cl sic csl ;il) :inim:i nic-
di;iiitil>iis polcnliis dilTcrcnliliiis ;di ips;i css4'nli;t.
\lio modo diciliir /'//w/' , scciindum (piod cst nrtiis
primiis , cl csl ;ili csscnli:i :uiim'ic iil in r:ilione
formoc . iion iii i';dioiic //7/'/i//.v; c| proplcr lioc noii
c(nisidcr;iliii' ilii csnc l;iiitimi m Dpcniiniii ', ^iciil
:illiC(lo sc ips;i dc;illi:it. it;i ipiod iioii iiol;iliii' ilii
ncc csl c|j[rcssus ;iliciiiiis. iil :i polcnli;i :i^'ciitc. .Nos
:iiilciii loipiiimir liic dc potcnli;i iil lu/cnlc cl pro-
diicciilc ;di(pii(l. ipi;ic'' polciiti;i . (pi;inliim('imi(pic
sit idcm . I:iincii dicil :ili(pi;im iiiclin;itioiicm . cl idco
depcn(lcnli:iin : cl idco [)i'iv:il siinplicildlcni , m- \m'
hoc privat infinilalcm. In Dco ;iiitcni non sic : cl
ideo nitio ill;i non li:d)el insl:iiiti;iin. n^lc iiil(dl(M;t;i.

SCHOLION.

I. Dolinilioiies cl Nari;u' spocies inliiiiii, (|ii;k' in iiac lii-
slinclionc occiirrtinl. plciiinu|iie cK Vcistotelc siinitac siiiit .
iit videri potcst in iiotis nostris; vidc ctiani inlra q. 2. —
Pro explicationc tciminornm servirc potcsl lociis Alcxandri
tlal. (J^. p. I. (1. (i. m. I.): « Indnitum dicilur tiiplicitcr , scil.
neyative , pnvative , conlrarie si\ c (lisparatc. Inlinitum luuja-
tive dicitur pcr abncgationcm linis , et sic dicilur inlinitum id
quod iion finitur; el lioo modo inlinitum est quod non est
natum finiri. Infinilum p/7i'«//i"e est (juod natum est liniri, non
tamcn liniliii'. Infiniliim conirarie cst ({uod halict contrariam dis-
posilioncm sive dispaiatam ad linicndum. Primo modo esscntiu
divina i'si infinita, quia non habet finem, scd cst finicns omnia,
nequc cst nata finiri. Similiter, si dicatur infinitum disparnte,
sic adhuc esl infiiiita , qiiia habel disparatam dispositioiiem
respeotu siinplicis; dicimus cnim aliquid infinilum, quod in tol
est, quod non potest essc in plura » etc. Et ibid. ad I : « Cum
finitum dicatur per positionem finis , infinitum pcr ablationcm
finis ; finis autem dicilur tripliciter, (H pnituni el in/imtuni.
Finis enim dicitur terminus, H finitum ct infinitum, sccundum
quod a finc acci[)iuntur, soli qnantiliili ('oiiKrdcnl ; rationc
cniiii termini in (iu;iiitit;itc siimiinliir. Q!ii;i ciiim iii coiiiiniio
non cs( tfrmiiuis su.ic flivisionis , dicimus ipsum divisibilc iii
innnilum sive infinituni ilivisione. Similiicr, (|ui ; iii iiiimero
non esl icrminus in addeiido, (iicimus, ipsum cssc infmilum
additione. Similitcr iuAt;i lociim dicilur tinilum ci inlinitum
circnmscriptione ; cl circ.i tempus llniduii ci inliniium dura-
tione. — \lio niodo finis dicilur idciu quod perfcctio: iicc di-
citur sic linilum ci infinitum in substaiiiia ; cl sic dicitur m;i-
teria siicundiim sc inlinita, quia c.iicl peiTeotionc. — Tcrtio
modo dicilur fiiiis sccuiHlmn iMtioncni proiiri;im. qu;! (|ni(lcni

' IMurimi codd. cum scx priiuis cdd. incongruc (juia.

- Nam quies et motus fiind;intur in cadcin rc;ili potentia
subiecti , ideoque ot ad idem pr;icdicamcntuni pcrtinent ; cfr.
.\ristot., IX. Mctapli. text. 19. (VIII. c. '.).): ;il ciis cl. non-cns
non fundanlur in codcm subieclo ; cfr. .Aristot.. IV. Phys. icxt. ()7.
(o. 8.j, ubi dicitur, nihil nullam ralionem sivc pioportioncm
habere ad ens. — Post coinmune codd. V bb ;idiiciiiut : scilicct
ipsim. .mbiectum motus et quietis.

3 Vaf. oum cod. oc vivificandi. .Mox post actum conseqaen-
tem oodd. a;i bb addunt : nlio inodo aclum priminn. Sed .te-
cvndum quod dicil actum consequenlem . et consequenter posl.

csi id. proptcr (|iio.l iiiiuiiKpKxUiiic, ct sic finitum diciiiir a
linc pcr ordiiicm ;i(l liiicm, inlinilum \cro pcr dcordiiwiiiiliiem :
el sic malum cul[>;ie di(3ilur intiniliim ». Dcindc ;iucti>r distin-
guil infinilatcm secundum qiiantiliitem dimensivam et aliam se-
cundum quantitatem virtualem, (|uae solii Deo [lotesl convenire.

Infinitatem, qu;ie ;ittribuitur mnleriae , S. IJonav., supra d.
35. a. o. ad 4, nomiiiat intinitiitcni per defectuin, cui op|)oiiilur
inflnitas per excessum. S. Thomas (hic q. 2. a. I ; S. I. q. 7.
a. I.) in eodem sensu distinguil iiifinitum cx |);n-tc materiae ,
quod c()m|)ctii (luiintitati , et infinilum cx [);irtc fonnae non
dcterminatac pcr maleri;im , quod habet rationem pcilecli, unde
Deo convenit. — Dc conce[)tii formali inliniti, quod convenit
Deo , controvertilur inter scholam S. Thomae cl Scoti, utrum
consistat in niujalione , quae liimcii fundnt;i sit in [lerfeolionc
immensii Dei, ut prima schola \ult, an |)otius in perfectione
po.fitiva omnis entitiitis, ut Scotus (hcit. S(;oto favet S. I}ona\.,
hic q. 2. [jriiecipue iid 6. (('fr. (piod idcm supra d. 2'.). q. I.
docet de innas(;ibiiitiitei. T;imcn Scrii|ihicus non faoit Scotisti-
cam dislinclioiKMU iiilcr inlinitalem radiculem, (?x (jua Scolist;ie
inferunt simplicitntem Dei, et infiiii(;item formalem ; sed ipse
(;ii'!i. .'». iu fiindim.i potius c\ simj)licit;i(c diviuii a priori in-
fcrl iiiliiiit;im polcntiiim (dc qiio (ir. siij)r;i d. .'57. j). I. ;i. I.
q. I. in corp. ct ;id .3, ci d. 8. j) II. (j. I. 2.).

II. Dciim «inlollcclu ;io voluntatc omniquc peiTectione in-
finittim» cs.sc (V;itican. consl. de Fide , c. I.), ipsa (juoque r;!-
lio dooct. — Distinclio (in jiriiicip. oorjioris ) inter [Kiteniiam
inlinitiim iii actu cl in liabitu cx|)licaiur iiifrii (j. i. in corj).. el
accii)ilur taiitum sccundum iiostrum modtim iiUclligcndi, (;um
consici , omnia in Dco cssc jicr iiiodum actiis puri. — .\rg.
i. iii l'iiii(i;im. c\plic;ilur liic ;id k ct iiilV;' (|. A. ;id j, ci II.

pauca pro Alio inodo dicitur vivere subsiiiuuiu Seciinduni quod
est actu>i primiis, est. U;iec jiosterior l(>olio in\ cnitiir ctiam in bcne
miiltis aliis oodd. — De duplioi siornificalioiic verbi vivere cfr.
.Vristol., II. dc .\nim;!, text o. .scij., et text. 2i. scq. (c. I. el 2.).

* Vui. adiunfi:it sed in iiifonnando.

=> Vocul:i quae in plcrisquc codd. et cd. I falso oniillilur;
in ood. T ab alter;i manu oiiis loeo vocabulo potenlia jji-iiefi-
xum est primn , scil. ex diotis duobus modis vivcndi. I*ro quae
ood. X quia, Viil. aiitem oum ood. oc \orho potentia adiunorit
vero aniinae. — Qiiiic (liflcrcnlia sit intcr jiolentias ;inim;u' ei
ipsim iinimam. vidc supra d. '^. p. II. a. I. q. ^.

768

SENTENTIARUM I-IB. l.

Scnl. d. I. p. I. a. 2, q. 2. Scotus aulcm (IV. Sent. d. 1.
q. I.) cum alii.s negat, dist^intiam infinitam cssc intcr aliquid
et nihU.

111. .\lc.\. llal., loc. cit. — Scot., dc hac cl scq. q. I. Scnt.
d. 2. q. I. 2; I. Rcport. d. 2. q. .3; Quodl. q. 7. — S. Thom.,

hic q. I. a. I ; S. 1. q. 25. a. 2. — B. Alberi., hic a. I ; S. p. I.
tr. 19. q. 77. m. 3. — Pctr. a Tar., hic q. I. a. 2. — Richard.
a Med., hic q. 2. — .Egid. R., hic I. princ. q. 1. — Hcnr. Gand.,
S. a. 4.5, ([. o. — Durand., hic q. 1. — Dionys. Carth., hic
q. I. — Ricl, hic q. I. in fine.

QLIAESTIO U.

Utrimi divina essentia sit infinita.

Seciindo quaeritur, ulrum essentia sit infmita
sive divina potentia sit infinita quantum ad esse. Et
fjuod sic, videtur :

1. Quia nulla potentia nobilior est substantia;
Fundamenta.sed diviua poteutia est infmita: ergo cuni ' non sit
nobilior nec maior substantia, necesse est, substan-
tiam esse infinitam.

± Item , si aliqua duo — liceat sic dicere —
sint omnino idem, si unum est infinitum, et reli-
quum ; sed substantia et potentia sunt idom , et
esse et posse-: ergo cum divinum posse sit infini-
tum , et esse, et ita essentia.

3. Item, quandocumque aliqua diio sic se ha-
bent, quod ad nibil se extendit unum, ad quod
pariter non se extendat reliquum, si uninu est in-
finitum, et reliquum; sed ad nihil omnino se ex-
tendit potentia, ad quod non se extendat essentia

^ — nunquam Deus potest facere tot , quin eius sub-
stantia possil esse in tot , secundnm quod dicitur
tertii Regum octavo^': Si caelum et caeli caelo-
rum etc. — ergo etc.

4. Item , omni finito potest aliquid cogitari ma-
ius 5 scilicet infinitum ipsum ; sed divina essentia
est ita bona et magna , quod nihil maius nec melius
cogitari potest *, alioquin non est Deus: ergo etc.

0. Iteni , omne finitum bonnm melius est cum
alio bono quam per se tanluin, quia finitum addi-
tum linito facit maius: ergo si divina essentia est
finita, maius aliquid cum alio erit quam per se
tantimc ergo non est perfectissima nec optima; quod
omnino nefas est direre.

(). Item, onine fiiiitum bonum conlingit ali-
quando aequari et reddi per duplicationem finiti, ut
patet in linea — et hoc di(!o, si illiul quod dupla-
tur, facit maius. hoc dico propter punclum * — si ergo
divina essentia est finita secnndum nobilitatem et
bonitatem , si dupletur bonitas creatiirae, ascen-
dendo aliquando pervenietur ad bonitatem aequalem
divinae bonitati; hoc autem est falsum et impossibile,
quod creatura sit proportionalisCreatori, et hoc dicit
.\ugustinus octavo de Trinitate": ergo et illud, ex
quo sequitur, scilicet quod divina essentia sit finita.

Sed contra : 1 . « Finitum et infinitum , ut dicil
Philosophus ', sunt propriae passiones ipsius quanti-
tatis»; sed essentia ut essentia non habet quantita-
tem nfiolis: ergo si consideratur ut in abstractione
virtutis ut essentia , divina essentia nec est finita
nec infinita.

% Item , omnis potentia, quae potesl unum so-
lum, ita quod non aliud, est potentia finita: ergo
pari ratione omnis essentia, (juae est unum solum.
ita quod nihil ahud, est essentia finita; sed divina
essentia est Deus et nihil aliud: ergo etc.

3. Item, omne illud qnod est finitum suminae
veritati, esl simpliciter finitum — et hoc patet, quia
prima veritas iudical de unoquoque, sicut est; pa-
tel etiim in simili, ut iioc est album et nigrum et
bonum Deo, ergo simpliciter bonum — sed divina
essentia est veritali divinae cognitionis finita, quia
Deus ipsam coinprehendit et novit perfecte, et «quod
scitur, ut dicit Augustinus^ scientis comprehensione
finitur »: ergo etc.

Ad oppi-
tuin.

' Supplc ciiiii cod. M potentia. Subiiulc idcm cod. M post
?mior iiUcrscrit quam . — ]h>r iirgumcntiim rnndilur in a\io-
matc : opcrai'i scquitur cssc.

2 Intcllige : in Dco. ('fr. .Viigust., VI. ct VII. d(> Tiin.
c. I. scqq.

3 Vcrs. 27, ct II. Parnlip. 2, 6. Primus locus sic prosc-
quitur : te capcrc noii possunt, (}uanto mngis domus hacc,
quam acdificavi. — Paulo supcrius voci nunqiiam cod. Y
pracfigit quia ; Vat. vhkm xoci nvnqiiam adiicit enim, et dcin
pro eius subntnntia cxhibct etiam substantia.

* Roclh. , III. dc Consol. prosa 10, ct .\nsclm., Proslog.
c. 2, ncc non libr. contra Insipicntcm, c. I scqq. — Proximc piwt
pro est Deus Val. esset Deus.

5 Nam punclum additum puncto non facit maius. Cfr. supra
pag. G60, nota 6. — Paulo anlc pro duplalur aliqui codd.
duplimtur , aliqiii cum cod. T dupticetur.

« Cap. 2. n. 3.

^ Libr. 1. Phys. tcxt. 13. (c. 2.): « Inlinitum cnim in quanto
cst... infinili enim ratio [dcfinitio] quanto utitur, sed non sub-
stiintia nec quali ». Quac vcrba Avcrrocs .sic intcrprclatur: « In-
finitum cnim ct finitum sunt dc diffcrcntiis quantitatis ». Dc
quantitate molis ct virtutis cfr. August., libr. dc Quant. animae,
c. 3. n. i. — Anlc virtutis supple cum cd. I a quantitate. In
Vat. dcsidcratur motis, ct loco virtutis lcgitur n quantitate.
Dcin post ut essentia codd. V X subiiciunt csf.

8 Libr. XII. de Civ. Dei. c. 18.

DIST. XLIII. AUT. IJNICUS QlIAKST. II.

7f.9

^i. IUmii. iiiilliiin iiirniitiiiM liiiil :iliii(t, (|iiia niliii
(lat ;ilii (|ii()(l noii liahct': (M«j;() si divina ('ss(Milia
esl infmiUi , ev\ro iiiliil rniil . crjfo niilliiis (!st. linis;
et si lioc : i'r<i[() nihil lioiinin.

;). ItiMn, niilliiin iiilinilnin (-oinpiH^luMKliliir a
finito; ^{'d I)(MIs ('oiiipiclKMKlitiir a lUsitis , (piia ali-
t(M' non ('ss(Mil beali, iiisi D(Miin pcrfcct^f eo^nosce-
reiit — scinpcr cniiii ;ippctitns fernjtnr ;ul ;iinplins,
(!t non (piics((M'cnt, (!t it;i iioii (^sscnt l)e;iti — ■ si (M'<<i;o
(^oinprelu^nditnr, noii cst inlinitus.

6. Itein, iinila privatio est li;il)itu nobilior : er^M)
ciiin in/i.nitum (licat privalionein, (initum dicat ha-
bituin, et oiniie nobilins Deo est attribuendum ,
patet etc.

c 0 N C L IJ s I 0.

Essentia divina est omnino infinita in actu.

Respondeo : Ad lioc voiuerunt (piidain dicere ,
pinio. 1. quod divina essentia sub ratione essentiae est finita,
sub ratione potentiae est inlinita. Nain essentia no-
niinat Deuin ut in se , et sic est flnitus, quia per-
fectus; finitus etiain , quia coinprehendiliir ;i finito ,
ut a Bealis ; et hoc dixerunt propter essentiae sim-
plicitatem, quam dixerunt totain videri. hi qimnluin
autem consideratur sub ratione potentiae, sic dicit
respectum ad effectus. Et quia non est status ibi,
quia seinper est aiiquid extra accipere -, dixerunt,
obatm. quod sub ratione potentiae erat infinita. — Sed ista
positio erronea fuit manifeste. Nain ista duo *sunt
incoinpossibilia , quod polentia sit infinita, omnino

exislente sHhslnulia linit;i, (M (pii.i kIciii siml oiiinino,
i;t qui:i [^rior se(Mindiiiii iMlioiKMii mlclli^MMidi cst
snbst;iiiti;i. (M (piia :i(l (pii(l(|iii(l .se ifxtciidit pot(Milia
sub rationc pot(Miti;i(!, ('tessentia, iit ost(Misiiiii csl *.

Kt proptiM' hoc dixerunl :iliipii. ipiod c.sl inli- opmio i.
nitiini * simplicifcr ct iiitinitiiiii iKthi.s: cl voliKMiint
diceie, (pioit taiii (fssenti;i (piani pol(Miti;i csl linita
sccnndiim v(Mil;itciii, (pii;i (;st finita Dco , ipii csl
veril;is; .scd t;uii(Mi iitr;i(pic tn)his cst intiiiil;i. i|uia
improporlioiKilitiM' nos e.Kccdit. riidc « D(mis iiifiiiitiis
dicitur, (pii;i ncc loco luic tiMiiporc iicc ('omjirclicn-
sione comprehcnditur «, sicut dicil D;iiii;i.sc(miiis\ —
Scd itcruin ista positio non pot(;st stare, (pioiii;iin , ''"iruiiiiur.
sicut supr;i " prob^ilum est dc j)ot(Mili;i, ipiod ips;i non
habet slatum iii possendo, et iterum, cst omiiino
actu , (H ideo ponitur vcic inlinita; sic etiain [)ro-
bari potest de essentia.

Necesse est ergo, ((uod omniiio infinita sil aclii. •>)ucia9ioi.
Et hoc ('oncedeiidum est et teniMidimi cst tan^piam
veruin , eo qiiod magis est consonum fidci, (pme
dicit Deuiii immensum , et inagis consoniim aiirto-
ritatibus Sanctorum , qui oinnes dicnnl iji.sum iii-
finitum, unde Damasceniis ' dicit, (piod Deus est
« quoddam |)elagus substaiiti;ic inliiiitimi >»: iii;igis
etiain consonum senlentiis magistrorum . magis
etiam consonuin rationi.

Ad intelligenti;un igitur obieclorum in oppositum
notanduin, quod iiifinitum dicitur [jer ;ibnegationem
liiiis. Potest ergo dupliciter dici iiirmitum , scilicet ('i^tinctio.
a parte negationis , et similiter a parte finis''.

k [)arte finis: nain finis dicitur dupliciter, uno a pane s-

nis.

inodo, ([uod est complementum ; ei sic mrmitiim
dicitur per privationem compiementi , et hoc modo

' Arislot. , II. Elcncli. c. 3. (c. 22.). — UUim;i luiius argii-
menli conclusio : ergo nihil bonmn, plano consequitiu' ex prae-
cedentibus, duminodo illud axioma adliibetui-: finis et bonum
sunt idem sive converluntur, quod axioma apud Aristol. saepe
saepius occurrit, sic I. Rlietor. c. de Bono el utili (c. 6.), I.
Ethic. c. I, I. Magnor. Moral. c. 2. seq. (c. I.), V. Metaph.
text. 3. (IV. "c. 2.). — Cod. Y in fine nrgumenti adiungit : sed
hoc falsum: ergo et illud unde sequitur.

2 Respicitur .Vristotelica dcfinitio infinili, supra pag. 764,
nota 3.

' Hic in tribus primis fundamentis.

■• Vat. cum cod. cc finilum. In od. I legitur sic: Et
propter hoc dixerunt aliqui, quod [essentia divina] non est
infinitum simpliciter, sed infiiiitum nobis.

5 Libr. 1. de Fide orthod. c. i. In textu cit. pro diciiur
piures codd. c.^it; aliqui codd. oniiitunt dicitur ncc pro co sub-
stituunt aliud \erbum.

^ Quaest. pracced. — Paulo inferius pro actu in Vat. lia-
belur actus, et dein omittitur vere.

" Libr. I. de Fide orthod. c. 9. — Post verba consonum
rationi in cod. M larguni liabelur addiiamentum, quod ex iis quac
postea sequunlur, confectimi videtur, paucis tantum additis. Ad-
ditur igitur: Vel meiius ad praedictorum intelligentiam notandum,
quod in quaestione, in qua est multiplicitas nominis, prius
oportet secundum ai'tem distinguerc, quam aliquid assererc
vel ncgare. Intelligcndum ergo, quod inflniium dupliciter dici-
tur, scilicet privative et negative. Secundum quod dicitur pri-

S. Bonav. — Tom. I.

vative, .sic privat actum e( relinquit aplitudinem, ct hoc modo
dicitur infinitum, quod cst natum finiri, non tamen cstliiiitum,
ct sic sonat in inconipletionem , ut materia dicitur infinita ;
secundum autem quod dicitur negative, sic simpliciter remo-
vet fincm seu finitatcm. Scd hoc dupliciter habet intelligi se-
cunduin dupliccm acccpUonem finis : dicitur enim finis tcrmi-
nus, finis romplcmcntimi, ct idco infinitiim dicifnr vcl per ab-
ncgationcm finis compIcmcnU, et sic dicitur malum infinitum,
vcl pcr abnegationem finis termini , et hoc diiplicitcr potcst
cssc secundum duplicem termiiium : est enim tcrminus sccun-
dum quanUtatem materialem, et est tcrminus s(,>cundum quan-
titalem spiritualem. Prinia dicilur quantitas molis, secunda di-
citur quantitas virtuUs. Infinituin igitur pcr abncgalioncm tcr-
mini circa quantitatcm molis sempcr dicit aliciuam incomple-
tionem aliquo modo vel actu \cl potentia, quia dicit recessum
a simplici quantitate ; talis enim quantitas non simul stal cum
simplicitate in eodcm ct sccundum idcin, et talc inlinilum nun-
quain cst actu, sed soluin potcnUa, actu uutcm finiUim. Infini-
tum vero per abnegationcm termini circa (luantitiitein virtutis
non dicit aliquam impei fectionem , scd summam perfectionem,
quia noii rcpugnat simplicitaU, imino non potcst csse nisi in
summe simplici ; ct lali inodo ScripUirae auctoriLis et fldei con-
fessio ponunt inflnilatem sive immensiiatcm in i|)so Deo sim-
plicissimo.

8 Sensus est : infinitum, qiiia esl vocabulum compositum cx
parUcula negaUva in et verbo finitum, dupliciier considcraii po-
test, et secundum parUculam negativam, ct secundum verbum.

770

SENTENTIARUM LIB. l.

inrinituin dicitur in niateria et in genere substantiae

conciQ8io2. et in aliis generibus ; et hoc modo non cadit in Deo,

quia ipse est perfeclissimus. Alio modo finis dicitur

terminus, sicut fmis agri, et sic infinitum dicitur

quod caret termino et slatu. — Et hoc potest esse

A parte ue- duphciter secMndum negalionem, quia potest intel-

gaiionis. j.^. pyi,,f^fjj,p ,^t negative: privaiive, quia non

habel terminum, sed tamen natum e^; habere , pro-
pter hoc quod habet esse iimitatum , et hoc modo
concinsio 3. dicit incompletionem , et non est in Deo. Alio modo
negative , quod non habet terminum nec est vatum
conciusio V. habere ; et hoc modo ponitur iii Deo propter sum-
mam immeiisitatem \

1. Ad ilhid ergo quod obiicitur, quod infinitum
soiuiio op- esi passio quantitatis; dici potest, quod sicut nomeii
positornm. ^^^^^^^^if^f^^ e.Ktenditur ad quantitatem virtiUis , si-

militer noineii iiifiniti. Quantitas autem virtutis non
tantum attenditur quantum ad opus, sed etiam
quanlum ad nobilitatem valoris;et hoc patet, quia,
ut dicit Augustinus ^ « in spirituahljus idem est
maius et melius ».

:2. Ad illud quod obiicitur, quod est unum ita,
quod non est aliud; dicendum, quod ahquid com-
Distinctio. parari ad multa potest esse dupliciter: aut secun-
dum comparationem causalitatis , aut secundum
coinparationem identitatis. Comparari ad multa sub
ratione causalitatis hoc convenit infinito, quia infi-
nitum ; sed secundum rationem identilatis, non.
Unde quia infinitum, ideo se extendit ad multa *, sed
non sequitur, quod sit multa. Unde si essentia vel
polenlia comparetur secundum rationem identitatis
ad res , neutra est plurium ; unde nec polentia di-
vina esl aliae potentiae , nec essentia aliae essentiae ;
si * secundum rationem causalitatis , sic convenit et

« V

potentiae et essentiae. Nam sicut potentiae convenit
facere plura, sic essentiae in pluribus esse.

3. Ad illud quod obiicitur, quod est finitum
summae veritati; dicendum , quod haec-' est duplex: oistinc
aut enim est tinitum summae veritali . quia veritas
iudicat , ipsum esse fiiiitiim, aut quia non excedit
eius comprehensionem. Primo modo non est Deus
siiii finitus, sed infinitus; vere enim scit, se esse
infinitum. Secundo modo est finitus, quia se non
excedit, cum sit infinitus; et sic non valet argu-
mentum , et est ibi fallacia secundum quid et sim-
pliciter: si non excedit infinitum: ergo est finitum
simpliciter. i

4. Ad illud quod obiicitur, quod infinitum non
finit; dicenduin, quod infinitum per privationem
perfectionis non finit; sed infinitum per negationcm
limilationis habet rationem finiendi , quia, cum sit
summum, in ipso est omnisstatus: in hoc enim in-
finitas non repugnat simplicitati nec complemento.

0. Ad illud quod obiicitur, quod comprehendi-
tur; dicendum , quod non comprehenditur per m-
clusionem , comprehenditur autem per perfectam votand.
visionem , dilectionem et tenlionem , et hoc a parte
comprehendentis et non comprehensi ; et ideo, quia
perficitur ^ requiescit, quamvis ultra non attingat.

6. Quod ultimo obiicitur, solutum est; obiicit
enim de infinito, secundum quod (hoWm privative ;
sed prout dicitur de Deo, non dicil privationem
secundum rem , sed solum quantum ad modum
signi/icandi; et resi)ondet ei summa positio '. Nihil
enim dicitur immensum, nisi quod habet summam
et perfectissimam actualitatem et nihil coarctans et
determinans. Unde etsi videatur dici privative, tamen
secundum veritatem excludit omnem privationem.

SOHOLION.

I. Opininnem sccundam in respons. positam S. Doctor
mitius censiirat quam primam, quia crror, iit videtur, potius in
perverso modo loquendi, quam in pravo, inlellectu consisterc
potest (cfr. ad 3. 4, et supra d. 35. q. S. ad I.). — Solul.

ad 2. militat contra pantliei.smum. Alex. !lal. (S. p. I. q. 6.
m. 1. ad 3.) in eodem sensu dicit, « quod aliquid non debet
dici finitum, quia sit hoc et non aliud , scd quia tenninatur
ad aliud, vel esi propter aliud, vel quia perficitur ab alio ».

' De hac duplici acceptione infiiiili cfr. Aristot. , 111. Pliys.
texl. 63. seqi}. (c. 6.), ct V. Metaph. text. 21. (IV. c. 16). De
discrimine, quod ost inter ncgationem et privationcm, clr.
Arislot. , de Pracdicam. c. de Opposiiis , ct IV. Metapli. lext. i.
iiec non V. tex(. 27. (111. c. 2, et IV. c. 22.). — Paulo superius pro
quod habet esse limitatum cod. T quod dicit esse limilaium.

2 Libr. Vi. de Tiin. c. 8. n. 9 : Quae non mole magna
sunt, hO(; csl maiiis esso quod ost melius esse. — Solutionis
senientia hacc est: quantitas virtutis non tantum attcnditur in
cffeclu sive opcu-c relatc ad magnitudinem exteriorem, sed otiam
relate ad intrinsccam nobilitatcm et essontialem valorem ; unde
divina csscntia, cui compctit quantilas virtulis, quia nobilissima
est, erit et infinila.

^ (:odi(!ibus nec iion ed. I r(^fragantibus, Vat. ideo Irans-
formavit in m Deo, ct (iein post ad mulla prosequilur : quia

poteniia vel essentia eius comparalur ad multa, ex hoc tamen
non sequiiur otc.

■• Pro si Vat. cum aliquibus mss. sed.

^ Scilicet propositio. — Ali(|uanto inlcrius pro Secundo
modo esi fiiiiius plures codd. |)erperam Secundo modo est in-
flniius. Circa finom solulionis ante non excedit interiecimus si,
aiictoritate codd. A R T. — Cfr. supra d. 1 9. p. I. q. \. ad 3.

^ Id cst, quia comprohondens com|)Ietui' et satiatur. Cfr.
supra d. 1. a. 3. q. 2. ad 2. — Val. cum nonnullis codd.
quia perficiiur res secundum suam capacitatem, quiescit,
quamvis ulira non atiingat. Alii codd. non pauci sjc: quia
perficitur res, quiescit, quamvis eic. Nostra loctio, quae est
accuralior, deprompta ost ex codd. B D.

^ Pio posiiio Vat. cuni cod. cc potcntia. Paulo post pro
uiide etsi videatur multi codd. Unde si dicatur ; incongi-ue.

FMST. XLIII. \|{T. (INKMS grXKST. III.

771

S. Thom. (S. I. (|. 7. ii. I. .ul '.\.) (Miwlcm ()t)i(>cliiincm solvil (!X
lioc piincipio, (luod esse Dei est pcr sr siibsislrns , iion rccc-
(itiiin in ,ili(|iio; cl idco (lislint^iiiliir iili omnihiis iiliis , licct
sil inllniuim.

II. h-iichT l;iii(l)itos: S. Tliom., S. I (|. 7. ii I ; S, c. (icnl,

I. c. i.t. — It. Allicn. , I. Scni. (I. 2. ;i. ii. — l'ctr. ii Tur., hjc

(|. I. ;i. I. — llichiinl. ;i iMcd., Inc (|. I. ijrni. (iimd., S.
ii. II. (|. I. 2.

OlI.\KSTI() III.

Utruin divina pofenlia possit in rlJccluni actu infinituni.

Tertio (]ii;ierilur de iiiliiiitale iliviiuie potentiae
(|iia[itiiin ad opu,.s , iitriini videlicel ilivina polenlia
possit iii elTectmn aclii iiiliiiitiiiii. Kl ipiod sic, oslen-
dilnr lioc inodo.

I. Poteiitia se liabel proportionaliter ad opiis ,

opposi- unde tanta polenlia potest iii tantiiin opus: er^o et

iiiaior 111 inaius, et inlinita aclii in iiiliiiitinii actu.

"2. Itein, oinnis potentia, (juae operatiir ex se
tota, si est inlinila, prodiicit inlinitiun, ciiin opere-
tiir ex tota siia virtute; sed divina polentia, cuin
sit siFnplicissiina, se tota operatur: ergo videlur,
ipiod producat eflectuin infinitiiin. Si tu dicas ,
qiiod lioc non potesl esse propter defectuin et liini-
tationeni ipsius effectus; confra: frustra est potentia,
quae iion reducitnr ad actiim; iinde et Philosopluis'
dicit, quod frustia est potentia activa, cui non re-
spondet passiva: ergo aut polentia divina frustra
est infinita, aiit ei respondet effectns infinitus et
potentia passiva infinita.

3. Item, omnis potentia potest se ipsain mani-
festare, ergo divina potentia, cum sit infinita, po-
lesi suam infinitalem manifestare; sed infinitas non
manifestatur nisi in effectu infinito: ergo etc. Si tu
dicas , quod manifestalur in productione Filii et
Spiritus sancti ; tunc obiicitur, quod Spiritus sanctus
habet potentiam infinitam: ergo potest ipsam inani-
festare, sed non in productione personae infinitae :
ergo in prodnctione creaturae.

4, Item , omne possilMie ponibile in esse ; sed
Deus potest producere infinita: ergo infinita produci

^ est possibile, ergo ponibile. Sed « possibili posito in
esse, nuUum accidit inconveniens ^ »: ergo posito,
(juod Deus faciat infinita, nulluin accidit inconveniens.

Sed Dens potc.st oinnc illiid (|iiod non cst iiiconve-
niens [losse vel facere: «'rgo Deiis potcst facere,
ipiod sint infinila iictii.

Ij. Ilem, appclletur .\ oiimc creabile; liinc qii;iero:
\ aul e.st liiiiliim. aut inliniliim. Si finiliiiii. cl Dciis
noii potest nisi .\: ergo iion jiotest nisi linita: ergo
potentia eius est finita. Si infiiiiliim . ct Dciis polest
facere .\: ergo potest facere ali(|iia actii inliiiila.

(). Itein , '( coiitinuum est divisibilc in inrmi-
tuin'»; qiiaero, iitrum Deiis possit reducere p(jten-
tiam continiii ad actum. Si non potest; ergo polen-
tia continui excedit potentiam Dei ; ipiod est absiir-
duin . quia tunc potenlia divina esset finita. Si eam
potest reducere ad actiiin oinnino ; sed lioc non est,
nisi cum est actu divisum in [lartes infinitas: ergo etc.

SkD C0NTR.\ : 1. QllOd nOll [lOSSit in eflectUUlFmidamenta.

intensimie infinitum \ videtur, quia infinito siinpli-
citer nihil est inaius: ergo si [jroducit efreclum in-
finitum , tunc ergo illo nihil est inaius: ergo Deus
non est maior. Si ergo hoc est suinmae iiobililatis
in Deo, quod nihil possit ei aequari, producere
talem effectum (\st contra nobilitiitem divinae jioten-
tiae: ergo etc.

2. Item, omne qiiod est actu infinitiim. est
summe simplex. Nam si est ahqua compositio, Innc
est ibi coarctatio et limitatio. Si ergo Deus [irodiicit
effectum infinitum, illiid est simplicissimum ; sed in
simplicissimo idem estessenlia, bonilas et potentia:
ergo si efTectus est infinitiis in [Wtentia et bonitate,
ergo summum bonuin, ergo non lionuin propter
aliud . ergo non bonum propter Deum : ergo nec a
Deo, quia imiversa propter semetipsum operatus
est Dominus^, et idem est finis./[uod et primum

• Propositiones istac : frustra est potentia, quae non re-
(fucitur ad adum , ct: frvstra est potentia activa, cui non
respondet passiva. fundantur in delinitionibus, (|Uiis .\iistol.
pruebet tum de frustra, tum de potentia activa et passiva.
Frustra et vanun) Philosophus, libr. 11. Phys. te.xt. 62. (c. 6.j
docet esse id quod ordiiiatum est ad ali(]uem firiem , quem non
consequitur. Et I. de Caelo et .Mundo, te.\t. 32. (c. 4.), ubi
tractat de corporibus in movendo se invicem impcdicntibus,
quae frustra esse docet, adiungit: « fruslra enim calceanientum
lioc dicimus , cuius non est calceatio » , sive ut in cd. l-'irniin-
Didot legitur : « frustra enim calceum eum dicimus esse, cuius
usus non est ». Quod autem ad potentiam activam et potentiam
passivam attinet, sic eas definit V. Metaph. texl. 17. (IV. c. 12.),
et IX. text. 2. (Vlll. c. 1 .) , ut in definitione uiiius inclusii sit
deflnitio aiterius. Cfr. supra pag. 757, nota 6.

- Cfr. supra piig. 674 , nota 5. Pro sed possibili posito
Vat. perperam sed ponibili posito. Quoad primam huius argu-
menli propositionem lectorem revocamus ad illud Aristot., Rhetor.
ad Alexiindrum , c I : Possibilia sunt omnia , quaecumque fieri
possunt.

3 Aristot., 111. Phys. text. I. et 69. (c. I. et 7.1. VI. text.
1 o. (c. 2.) , et 1. de Caelo et Mundo , text. 2. Idem docet
August. , 11. dc Gen. ad lit. c. i. n..8, ct XI. dc Trin. c. 10.
n. 17.

■• Intellige eflfectum infinitae perfectionis ; unde intensione
inflnitum pertinet iid infiniium secundum essenliam.

5 Prov. 16, i. — De propositione immediate subseiiuenti:
idem est finis etc. cfr. Arislot. , XII. Metaph. lext. .S7. (XI. c. 7.).
— Pro quod et primum principium cod. V quod est primum
et principium.

772

SENTENTI\RUM LIH. 1.

principium. Ergo si esl infinilus, non est a Deo:
ergo non est effectus; et sic patet etc.

3. Iteni, si Deus potest in effecluni actu infi-
nitum; quaero a te, utrum possit in aliud. Si non:
ergo in agendo amittit potentiam, et sua potentia
agendo debilitatur. Si ergo potest in effectum alium
consimilem illi, esto quod faciat: ponatur ergo. Isti
duo effectus sunt consimiles in natura , ergo sunt
in eodem genere: ergo si sunt in eodem genereS
tunc habent aliquod in plus, in quo conveniunt, et
aliqua propria, per quae dijferunt; ergo exceduntur
ab aliquo, et arclantur per aliquod. Sed omnia talia
sunt finita: ergo etc.

4. Item , quod non possit facere infinita actu ,
ostenditur, quia non sunt plura infinitis : ergo si
produceret infinita actu, non posset producere plura:
ergo Deus est^ impotens. Sed nihil potest facere
Deum impotentem: ergo etc.

.0. Item, ubi est infinitas actualis secundum
numerum, ibi deficit status et ordo et distinctio^;
sed divina sapientia non patitur, Deum abquid facere
sine modo et mensura: ergo etc.

c 0 N c L u s 1 0.

Potentia divina potest facere infinitum in potentia,
sed nullatenus infinitum in actu.

Respondko: Dicendum, quod duplex est infini-

tum , scilicet in actii et in potentia *. Infinitum in

comchmoi. potentia Deus potest facere et facit; infinitum in

generai.s. ^^^^ ^^^^ potcst facere uec facit. Non potest , in-

quam. facere, quia nec convenit sihi, nec conve-

nit creaturae.

Sibi non convenit: cum enim summe bonus

Ratioi. sit, non potest aUquid facere nisi bonum, et ita

non ^ polesl facere nisi rem ad se ordinatam. Quo-

niam igilur ordo praesupponit 7iumerum , ei nume-

rus praesupponit mensuram., quia non ordinantur

ad aliud nisi numerata, et non numerantur nisi li-

mitala: ideo necesse fuit, Deum facere omnia in

numero, pondere et mensura^, nec aUter facerc

poluit nec potest, nec infinitum nec infinita in actu.

Ratio est etiam, quia hoc nuUo modo convenit

n»tio'2. C7'eaturae. Infinitum enim in actii est actus purus.

alioquin, si ahquid haberet de iimitatione et arcta-
tione, esset finitum; sed quod est actus purus, est
suum esse per essentiam , et nihil tale accipit esse
ab alia essentia nec ex nihilo. Si igitur creatura,
eo ipso quod creatura, aliunde est et ex nihilo,
nullo modo potest esse actus purus, nuUo raodo concim!i?;
potest esse infinita. — El si non potesl esse una
infinita, nuUo modo possunt esse infinitae secundum conc
numerum, quia necesse est, illas plures ad aliquam
unam creaturam reduci; sed infinita ad finitum
reduci, est impossibile: patet ergo etc. Et quod ad
aliquod finitum necessario reducantur. patet: quia
necesse est ponere ordinationem in creaturis, non
tantum ad Deum , sed etiam ad se invicem '.

Summa ergo responsionis est, quia non rfece^ F.piiogoij
Deum facere creaturam, quin ordinem habeat et
mensuram; et ratio est ex parte creaturae , quia
necesse est, omnem crealuram esse limitatam , eo
quod ex nihilo, et eo ipso quod composita est.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod potentia soiutioj
tanta potest in tantum effectum sive opus ; dicendum ,
quod est opus operans et opus operatum " : opus opiu
operans, ut creare, opus operatum, ut creatura. r.Xm. :
Dicendum ergo , quod opus operans est infinitum ,
sicut ipse Creator, sed opus operatum necesse est
esse finitum. Quod ergo obiicitur, quod opus pro-
portionatur potentiae; si intelligatur de opere ope-
rante sive de actione generaliter, verum est; si
autem intelligatur de opere operato, non habet ve-
ritatem , nisi cum causa et effectus se habent per
univocationem " et sunl unius generis; hoc autem
non est hic.

2. Ad illud quod obiicitur, quod Deus operatur
ex tola potentia ; dicendum , quod agens ex tota
potentia quoddam agit per naturam, et hoc agit nisti*
tantum quantum potest, et tantum quantum ipsum
est; ubi est productio similis. Quoddam agit per
deliberationem et vohmtatem,, et tale non agit nisi
secundum ordinem et quantum vult : unde ex eadem
potentia facit magnum et parvum; et sic agit Deus.
— Ad illud quod obiicitur, quod frustra est poten-
tia, quae non reducitur ad actum; verum est de
potentia, quae completur *° in actu; sed divina po-
tentia non completur per actum, et ideo non est
fruslra, etiamsi non habeat potentiam passivam

ieti

' Vat. practcrmiuit propositionem ergo si sunt in eodem
genere (homoiotelcuton), ct dein pro in plus (ofr. supra pag.
348, nota 5.) sub.stituit superius. Aliquanto supcrius pro Si ergo
potest ed. 1 S/ vero potesl, et mox post consimilem illi cod.
V subiicit effectui.

2 Codd. V X Y et ed. 1 psset.

3 Cfr. Aristot., Wl. Phys. text. 41. (c. 5.).
* Aristot., III. Phys. te.\t. 56. (c. 6.).

5 Cod. T nec.

^ Sap. 11 , 21 ; Scd omnia in mensura et numero et pon-
dere disposuisti. — Cfr. etiam siipra d. 19. p. 11. q. 4. et d.
20. a. 2. q. 1.

^ CIV. Aristot., XII. Metnpli. tcxl. 52. (XI. c. 10.). — Paulo
superius Vat. cum cod. cc omittil necessario, et paulo inferius
loco responsionis exhibet rationis.

8 Locutio opus operans ct opus operatum significat hic
ipsam agentis actioncm et cffectum actionis.

^ Sive sunt univoca. Ktenim causa univoca cst illa quae
producit oflectum sibi in specic similcm; cui opponitur causa
aequivoca. — Paulo superius Val. vcrbis si intelligatur de
opere operante praemittil respondeo , et in fine solutionis pro
unius generis cum cod. cc ponit eiusdem generis.

^^ Ed. 1 addit et perficitur. Subinde pro m actu Val. cum
cod. cc per actum.

DIST. XLIII. AHT. (INICIJS QUAKST. III.

773

laodurn.

'iplex III
II a polen

'ilii

Aliter.

('OirespoiuleiUem. Taiiicii ill;i proixjsilio iiil(!lli^Mliir
noii liaberc, vorilatcm iii polciilia, (iiiac polcsl ' inli-
nitu , si iiilclli^Mlnr (iiiod omnino iHMlucaliir ad
a('lnin; iciliuilnr lameii et reduci [mlasl secundum
parteni; et ideo non est IVuslra.

3. Ad illud (juod ohiicilur, (inod diviiia polen-
tia, cnni sit infinita, debet snam iiilinilalem mani-
feslare in inrmilo (HTectn; diccndum, (|nod Dens
suam infinitatem manilestat in inlinito .secandum
potentiam, sicnl palct. (jui;i, sicut snpra - monstni-
tmn est, intennin;ibilis dnralio manifeslat virtuteni
inlinitam. In inlinito aulem sccundum actum non
potest manirestari simpUciter, (juia non decet, sed
proportionaliler, {jni;i ens in inrmilum excedil non-
ens; el tamen Deus ex niliilo lacit ens. iiiter quae
esl (list;inli;i inrmil;».-'.

Unde cum divina polentia dicatui' inlinita Iri-
pliciier: durationis aeternilale*, virtulis immensi-
tate et effectuum generalitate sive numerositate;
prima manifestatur per infinitum duratione, (piod
est finitum actu , infinitum in potentia; sccunda per
creationem de niliilo, ubi est (list;u)ti;i infinita pro-
pler omniniodam improporlionein; tertia inanifesta-
tur partini per positionem ■', partim per privationem,
quia tot fecit et adhuc potest in plura, et non lot
fecit, quin ;idhuc possit in plura; tamen hoc ma-
nifestatur alia infinitate duplici manifesta. Et ila
patet, quod non oportet, (juod sit infinitum actu.

Potest tamen dici , sicut tactum est *', quod vir-
tus Patris luanifestatur in productione Verbi, et per
consequens tola virtus divina, cum virtus Filii et
Spiritus sancti sil una, et aequales sint in virtute.

4. Ad illud qnod obiicitur de possibili, quod
potest poni; dicendum, quod est possibile a poten-
tia infinita, et possibile secunduin potenti;im finitam.
Possibile secundum potentiam finitam potest poni ,
quia omnino potest esse ad actum reducta ' ; sed
possibile secundum potenliam infinitam non potest

poiii . (|iii;i scmpcr csl iii rcdiicrndn , \-\ iiiiim|ii;iiii N'"Uudon
iii rcdiictum cssc.

^. Ad illnd (piod obiiciliii-, (jiiod A ^(ppclleliii
oiniie cr(!;d)ile; (^slo \ Qiiod (|u;ierit, iilrnm A sit (ini-
tum. vel inrmilum; dico, (|uod iiirmitmii. .simI iion est
inrmiliim ;ictu, sed potenti;i; ist idco non s<;(juitnr, (piod
si D(His possit A , quod [lossil in actu inliiiiTiim. \'A
si dicatnr: pon;aiir, (|Ui)(l Dciis f;i(iat A; diceiidum ,
quod iion cisl ponibilc, iMlionc pr;i(!(licta.

(■». Ad illnd (piod (jiMcritiir. ulriim possit po-
tenti;im coiilimii reducere ;i(l ;i(lum, dicciidum ,
quod sicut potentia in continuo passiva iiilinit;i est
;i(l divisionem, .sic in Dco aclioa iniinit:t. rndc sicnt
conliiiunm pot(3st dividi iii inlinitiiiii, t;iiiieii impos-
sibile est, quod to(;diler sit divisum , alioqniii iion
esset inliiiituiii; sic dividere in infinitum est possi-
bile ad actuin reducere'^; sed , sicut impossibile e.st
divinain potenli;iiii t('rinin;iri. i(a impossibile est ,
qiiod sit in termino divisionis. Undc Deus potest
potentiam continui redncere ad actnin, qui;i potest
esse iii reducendo"* et sempcr in n^dnccndo, ita
quod nunquam plus se exteiulal polciilia (|ii;uii di-
vina actio: sed tamen continuuni nunquam polest
esse in reductum esse, sicut nec Deus in reduxisse.

Concedendum ergo, quod imj)ossibiIe est, esse •''?■'<'«»»•
aliquid actu infinitum nisi soluin Deuin et eius
potentiam. Et hoc est quod dicit Hugo de sancto
Victore " : « Sicut aeternitatem Dei non aequat tem-
pus, iiec immensitatem locus; sic nec sapientiam
sensus, nec bonitatem virtus, nec potentiam opus».
Unde quando dicitur. quod Deus potest facere infi-
nita, notatur inlinitas circa potentiam, non circa
opus. Unde ;iliqui distinxerunl hanc: continuum
potest dividi in infmitum, quia illa determinatio '^
potest determinare hoc verbum potest, vel hoc ver-
bum dividi. Tamen quocumque modo distinguatur,
semper intelligendum est, infinitatcm actualem esse
proprium solius Dei.

1 Coci. A hir interiicit in , ood(i. L 0 e&&e, Val. cuin cod.
cc habere.

•2 Hic q. I.

3 Cfr. supi-a q. I. ad 1.

■* Pro aete.rnitate non pauci codd. interminatnlilate. 1'aulo
anlc Vat. cum cod. cc voci tripliciter pracfigit lioc est.

5 Pro positiunem Vat. cum cod. cc potentiam. Mo\ pro
quia tot fecit codd. GKSTVXYZ otc. quia tot facit , et
similiter pro el non tot fecit cod. W et non tol facit. Paulo
posl pro tamen hoc cod. V tamen haec. In flnc proposilionis
loco manifestata, ut in Vat. U^gitur . auctoritate codd. .\ H T
cc ee posuimus manifesta.

fi In argumento 3. ad opposit.

' Vat. reductum. Lectio nostra, pro qua multi militant
codd., confirmatur et explicalur lectione cod. V: quia omnino
potest illa potentia esse ad actum reducta.

8 Pro esto Vat. et , et paulo ante qxiod ponitur pro quod
obiicitur.

^ Sensus est: Sicut conlinuum potest dividi in infinitum
potentia, sic actio dividendi, si exerceretur , semper foret in
dividendo. — Vat. , paucis faventibus codd., sic: dividere in
infinitum est possibite, ad actum reducere impossifnle. Et
sicut impossibile est etc. , leciio non falsa. — Cfr. .\iistot., Hi.
Phys. text. 59. seq. et 69. (c. 6. seq.).

'° Accipias m reducendo in sensu passivo ci referas ad
potentiam continui, ut sensus sit: quia potentia continui |)0-
test esse in reduci. — Verba et semper in reducendo deside-
rantur in cod. T.

11 Libr. L de Sacram. p. U. c. 22, ubi in textu originaii
post sapientiam adiicitur eius. Paulo ante pro es.se aliquid ,
quam lectionem ex cod. X restituimus, Vat. incongrue quod sit
aliquid.

1- Id est : in infinilum. — Paulo inferius post juofes/ cod. V
hic bene addit et sic concedebant, ac dein post dividi aeque
bene subiicit ei sic negabant.

774

SENTENTIARUM LIB. l.

SCHOLION.

I. Apud omnes constaf, non posse creari inflnitum secun-
dum essentiam. Quod autem infinitimi iii aliquo genere , sive
socundum quantitatem \c\ contimmm (magnitudinem) vel dis-
cvetam (numerum), sive secundum intensionem, sive secun-
dum durationem creari possit, Nominaies ut probabile propu-
gnare volebant, quibus quoad durationem etiam quidam ex
schola S. Thomae et Scoti assentiebant. — Sed S. Bonav. cum
magis probatis Scholasticis muitis rationibus contrariam senten-

tiani invicte comprobat. — Responsio et solut. ad 2. .3. 4. 6.
plura attentione digna continet.

11. S. Thom., S. I. q. 7. a. 3; de Verit. q. 2. a. 10. —
B. Albert. , de hac et seq. q. hic a. 2. — Petr. a Tar., hic
q. I. a. 3. — Richard. a Med., hic q. 4. 5. 6. — Henr. Gand.,
de hac et seq. q. S. a. 35. q. 5. — Durand., hic q. 2. —
Dionys. Carth., de hac et seq. q. hic q. 2. — Biel, hic q. I.
in fine, ot d. 44. q. I. in fine; II. Scnt. d. t. q. 3.

QUAESTIO IV.

Utrum ratio divinae potentiae se extendat ad infinita.

Quarto et uitinio quaerilur de infinitate divinae
potentiae quantum ad rationem operandi, et quaeri-
tur, utrum ratio operandi ' se extendat in infinitum.
El quod sic, videtur:

1. Quia quidquid Deus potest , rationabiliter po-
Asgg. pro test; sed potest infinita : ergo rationabiliter polest

mYtiya^ ^ infiiiita. Et si hoc , ergo ratio operandi ipsius poten-
tiae se extendit ad infinita.

± Item, sicut se habet ratio -sciendi Sid scien-
tiam, ila ratio produceiidi ad potentiam; sed quia
divina scientia est infinita, ideo habet in se rationes
infinitas cognoscendi - : ergo cum divina potenlia sit
infinita, similiter et rationes producendi habet infi-
nitas.

3. Itein, ratio operandi in Deo non est aliud
quam bonitas et sapientia; sed sapientia et bonitas
est infinita : ergo et ratio operandi ^.

4. Item , ratio operandi in Deo non est ahud
quam Deus sive divina essentia, quidquid dicatur *
illa ratio; sed divina essentia est infinita: ergo et
ratio operandi.

Contra: 1. Potentia se extendit ad opera secun-
pro parte dum exigentiaiu rationis — nihil enim omittit de his
quae ratio exigit — si ergo raiio se extendit ad
infinita, ergo videtur, quod divina potentia producat
infinita, quod falsuin est.

2. Item, ratio operandi est ipsa ars et dispo-
sitio; sed dispositio non est nisi finitorum: ergo
ratio operandi non est nisi finitorum l

negativa.

3. Item , ratio operandi est ipsa divina iustitia,
quia universae viae Domini misericordia et veri-
tas^; sed iustitia non est nisi finitorum: ergo vide-
tur, quod ratio operandi similiter.

4. Item , obiicitur de praescientia , quae simiii-
ter est ratio operandi et est in plus quam potentia,
quia respectu malorum ; et tamen non est respectu
infinitorum. Si tu dicas, quod dispositio vel prae-
scientia vel iustitia non complectitur plenam ratio-
nem , per quam potest operari divina potentia ' ;
contra : si non totam complectitur, ergo divina po- Repiicatot
tentia sine his potest rationabiiiter operari: ergo
possibile est. Deum operari praeter dispositionem ,
praeter iustitiam et praeter praescientiam. Sed nullus
talis operatur sapienter nec recte: ergo etc. Restal
igitur, quod totam complectitur rationem.

CONCLUSIO.

Ratio operandi in Deo respectu actus, qui est
posse, accipitur in hahitu et se extendit ad
infinita; respectu actus , qui est facere, acci-
pitur in actu et est finita secundum divinam
dispositionem.

Respondeo: Sicut dicit Magister in littera *, ali- opinioqm
qui voluerunt dicere, quod ratio divinae potentiae
est finita. Et ex hoc voiuerunt divinam potentiam
limilare, tum quia iiihil polest facere nisi ex optima

rundam.

1 Vat. ioco verborum et qaaentur, utrum ratio operandi,
(\uae suppressit, ponit an; cod. cc si.

2 Cfr. supra d. 3S. q. 5.

3 Cod. T producendi.

* Vat. cum edd. 4, 5 dicat.

s Cod. M nisi respectu finitorum. — Vat. hoc argumentum
tertio loco ponit.

« Psalm. 24, 10.

^ Dispositio eriim ot praescientia ot iustitia respiciunt tan-
tum ea quae erunt, eorumque tantum rationem continent,
non autem corum quae possent esse , ad quao (amen divina
potentia se extondit.

8 Hic c. I . — Pauio post mendum Vat. ratione exhibenlis
pro ratio correximus auctoritate codd. el edd. I, 2, 3.

DIST. XLIII. \\\T. IINKU S QIIAKST. IV.

77!i

rationc. ncc (litnitUM'(', linn (|nia nilnl polcsl faccrt'
nisi |)rac.sci(;ns , nihil iiisi iiisU;: «'I idco ciiin W.w.c
rinil(M'iiin sint . iil piila coniin (pia(> lacit. (lixcrniit.
divinain potiMitiani non [)os.s(> alia . (piaiii (piac lacil.
iijrobatui — Scd liacc [)ositio est crronca . siciit ostcndit Ma-
gist(;r iii littcra, (jiiia nuhiiilali divinac i^olcnliae
der()*,'al ciiis iiiiincnsilah>ni liinitando : cl dicitiir
hiis.sc i\la|,Mslri IVtri Baalardi '. liatio aidcin hiiiiis
slullac [)()siti()nis hiit. qiiui nescicrnnl dislin^nicrc
ralionem polcnliac nec actiis cin.s. AcLius eniin [)()-
lentiac (lii[)lc\ cst: iiniis |)cr inodnin hahitiis. scili-
cet pos.sc , aliiis pcr niodiiin actiis. sciliccl opcrari.
Qiiando ergo (^iiaeritur. utrnin ratio divinae
[)olentiac sit inlinita: dicendmn, quod siciil duplex

tfoacci-est actns, ita ' dupliciter [)otest acci[)i ratio. Ues[)ectu
eniin actus, qni est posse, accipitur ratio in hahilu,
scilicet divina .scientia et divinae honitatis condecen-

httioi. tia; et haec ratio se extendit ad iiilinita, quemad-
inodum et ipsa jiotentia res[)eclii actus. (|iii est
posse. Respectu vero actus, qui est facere , acci[)i-

iiu»io2. tur ratio in actii. scilicct divina dis|)ositio sivc prae-
scientia et ineritoruni exigentia. Nihil enim facit',
nisi quod disponit; nihil etiain retribnit, nisi secun-
dum qnod inerita exigunt, quando retribuit: nullam
rem gubernat nec regit aliter, quam natura eius
sive iustitia naturalis exigal.

Kt socniidiiin hanc distinctioiKMii [lah-t rcs[)()n- A'1 »r»g.
sio ad |iriiiio (piacsitnm ct ad ralioncs indiicUis : i'."(i..
(|iiacdain ciiiiii proccdnnl scciindiini nnain viam .
qiia(;daiii sccinidiim aliain.

^i. /i. .\d illiid (jiiod [)()st('a ohiiciliii dc //^v/<7m, Ad.rdj. pro

, • ... p»rl« n«ga-

dicendiiin. qiiod mslitia, seciindnm (jiiod dicit c()[i- (•*>
deccnliam divinac honitatis ct |)otcstatis. sic esl (jc-
ncrali.s ra/io, (jiiac coiii[)l(n-titur lotiirn [)ossc: scd
in (|uaiiliiin (■oiinotat (!xigciitiaiii a [);irtc m«!riloriiiii,
sic non comiilectilur lotuiii po.s.sc nec totiiiii afjcrc;
in (|iiaiitiiiii V(M-() connolat C()nd(!ccntiain bonilatis iv,-
S[)(!ctn ciiiuslibcl hMiqioris ' in actii . sic comi^lcctitur
agcrc , scd po.s.sc non. Di.spo.silio similitcr «;t prac-
.saienlia af/ere complcctimtur , S(;(l non po.s.se ; sed
agere esl res[)ectu finilorum, sicul et illa sunt, sed
pos.sc (!st r(!S|)cctu inrmilornm.

Quod ergo obiicitiir liinc. (|iiod Deus potest •'kdidquod

' ' replicatur.

sine eis raltonabiiitiir ()p(Mari: diccndum, qiiod fal-
sum est ncc sc(|uitur cx illo. Quamvis cniin Deus
possit plura. (luani velit. tamcn iioii [)0U'st of)erari
siiie voluntate; ([uoniain iiihil [lolest facere , qiiin
possit velle, sic et praescire et disponere. Necesse
est enim, [jotentiam " exscqncntcm illis adacqiiari,
scilicel dispositioni et voluntati , sed non oportet de
potentia ut potente : ideo non sequilur, quod possit
facere sine illis.

SCHOLION.

I. Abael.irdus cuni ;iliis conccssit quidem, potcnliam divi-
naiTi m se ct ad intra essc inflnitam, s(>d quoud rationem
operandi ad cxtra ((juac cst aliquid quod cst intra Ueum)
voiuit diviiiam potcntiam limitai-c. Contra hunc errorcm Ma-
gistcr in tota liac distinctione disi)utat, et diffuse ctiam Alex.
Hal., S. p. 1. q. 21. m. 2. § I. 2. — Aliis rationibus motus,
Wicleffus peiorem errorem docuit, scil. quod Deus non possit
faccre alia, (juam facit; cum quo fcre conveniunt piurimi illi
philosophi antiqui et recentiores, qui Deum in operibus ad extra

iion libci'e , sed c\ nccessitate natui-ae agere, temere docuej-uiit.
Contra multipliccs hos errores haec responsio optime servire
potest. Tota vis argumentationis stat in distinclionc rationis
operandi secundum actum primmn et secundutu.

II. Alcx. Ual., loc. cit. — Scot., I. Sent. d. 44. q. unica ,
et Report. hic q. 2, et d. 44. q. 1. — S. Thom., (quoad prin-
cipia) S. I. q. 25. a. 5; S. c. Gcnt. II. c. 26. 27. — Petr. a
Tar., hic q. 2. a. .3. — Uichard. a Med., hic q. 7. — Durand.,
hic q. S. — Biel, hic q. 1.

^ Sive Abaelardi , cuius opinioncm vide in eius Inti od. ad
Thcolog. libr. III. n. 3. — Similem opinionem profert Aristot.,
IX. Metaph. tcxt. S. (VIII. c. .3.): Sunt autcm quidam, ut Me-
garici, qui dicunt, tunc soluin posse [aliqucm], cuin agat;
cum vero non agat, non posse : ut puta eum qui non aedificat.
aedificare non posse , sed aedificantem , cum aediflcat.

■ Vat. cum cod. cc subiicit etiam, ct mox post Respectu
Vat. inscrit enim, quam ijarticulain codd. ct scx primac edd.
incongrue ponunt post accipitur , quod paulo post sequitur. —
Locutionem subinde occurrentcm divinae bonitatis condecentia
inteilige iliud quod decot divinam bonitatem , praecise in se
consideratam. Locutio ipsa sumta est cx .\nselm., Proslog. c. 10:

Cum vero parcis maiis, iustuni est, non (juia illoium meritis ,
scd quia bonitati tuae condecens esU

3 Ed. 1 adiicit Deus, ct dein cum cod. .M (in marg.) pro
nihil etiam habet nulli etiam. Loco disponit, quod verbis nihil
etiam praecedit, cod. R disposuit. Mox pro quando retribuit
codd. V X qund retnbuat. Post retribuit Vat. interserit quia.
Dein loculio iustitia naturalis non in sensu morali accipienda
cst, sed tantum ut circumlocutio quaedam explicativa pro uatura.

* Id est omnium quae in temporc fiunt. — Pro temporis
Vat. operis.

5 Codd. V X post pofentiam inserunt ut. Paiilo ante pro
sic et Vat. cum cod. cc sicut et.

776

SENTENTIARUM LIB. I.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRl.

DUB. l.

In parte ista sunt dubitationes circa litterani et
primo de responsione Magistri , qua dicit: His au-
lem respondemus , duplicem verborum inlelligen-
tiam aperientes; unde scilicet veniat duplicitas hu-
ius ' : non potest Deus , nisi quod iustumest: quod
hoc verbum est potest significare iustitiam, quae
est, vel iustitiam , quae esset, si Deus faceret. Hoc
enim nihil videtur , quia , si dicatur : iustum est hoc
fieri, intelUgitur iustum esse ut nunc. Simihter in
proposito.

Respondeo: Dicendum, quod distinctio Magistri
est rationabihs. Ratio aulem huius multiphcitalis
est, quod hoc verbum est potest dicere praesens ut
nunc , vel simpliciter , et ita iustitiam, quae nunc
est , \d quae esset , si res fierent ^. Potest autem
Tresradices multiplicitas assiguari a tribus: pfHmo a ratione at-
tatisl'"" tributi; sicut enim hoc verbum currit , per se di-
ctum, dicit praesens ut nunc , sed quando additur
determinatio , potest stare pro praesenti simpliciter ,
ut puta si dicatur de equo iacente in stabulo: iste
equus bene currit; ita potest esse de hoc verbo est
ratione eius quod additur bonum et iustum. Aliter
potest assignari a parte ampliationis ^ huius verbi
potest, quia si arapliatio huius verbi potest totum
dictum respiciat, ita quod implicatio cadat sub am-
pliatione, ita dicit praesens simpliciter. Si autem
cadat extra, sic dicit praesens ut nunc; et secun-
dum hoc accipitur duplex sensus, quem Magister
assignat. Tertio modo potest assignari ratio a parle

eius quod est nisi, quia potest teneri exceptive,
vel consecutive*. Si exceptive, tunc stat actus sive
exceptum pro praesenti ut nunc, et est sensus: non
potest Deus, nisi quod iustum est, id est, nihil
potest Deus praeter hoc quod est iustum. Vel potest
teneri consecutive; et tunc necesse est, quod hoc
verbum est teneatur simpliciter , quia regula est,
quod termini in conditione '" ampliantur ad omne
tempus; et tunc est sensus: non potest Deus nisi
quod iustum est, id est, nisi sit iustum; et sic am-
pliatur ibi ad omne tempus. Ex quacumque tamen
causa accipiatur locutio, vere multiplex est.

DUB. II.

Item quaeritur de hac expositione Magistri :
Poterat per potentiam , sed non per iustitiam ,
quia iustitia stat ibi pro voluntate. Videtur enim
male dicere, quia nihil potest Deus facere, quod
non possit velle : ergo si iuslitia Dei est voluntas ,
omne quod potest simphciter, potest de iustitia, et
e converso. -- Item, « possibili posito in esse, non se-
quitur impossibile " » : si ergo Deus poterat per po-
tentiam Loth subvertere sive comburere ; ponatur.
Tunc quaero: aut hoc fuit iustum, aut non. Si sic:
ergo poterat per iustitiam ; si non : ergo fecit con-
tra iustitiam , ergo inique ; quod est omnino im-
possibile.

Respondeo: Dicendum, quod iustitia non stat
ibi pro voluntate divina simpliciter considerata —
sic enim poterat velle quod ' et poterat facere —

1 Scilicet propositlonis. \h'o huius Vat. huiusmodi, quae
et deinde post iiistmn est interiicit Si dicas. Immediatc post
pro quod codd. VX quia, et mox pro quae esset plurimi
codd. cum ed. I quae ef/icit.

2 Sic et Alex. Hai. , S. i). I. q. 21 . m. 2. § I . ad 1 : Ad
primum quod dicit, quod Deus non potest faccre, nisi quod
bonum ct iustum est ; distinguendum : hoc verbum est potest
copulare praesens indelerminatum sive in habitu, vei praesens
ut nunc sive in actu. Primo modo vera est , et sensus cst :
Dcus non |)Otest facere, nisi quod bonum et iustuni esset, si
faceret. Secundo modo falsa est, et cst sensus: non potest
facere, nisi quod bonum et iustum est nunc. — Paulo supe-
rius pro quod hoc verbum aiiqui codd. ut T X quia hoc verbum,
et immediate post si res fierent pro Potest autem multiplicitas
assignari codd. Y aa bb Ratio autem tiuius multiplicitatis po-
test assignari, pro quo non pauci alii codd. cum cd. 1 brevius
Potest assignari. Post pauca voce attributi significatur quod
iustum est.

3 Ad rcm B. Albcrt. iiic dicit in princ. dist. : « In iiac
enim locutione ponilur lioc verbum polest, (juod habet vim
jimpliandi ct ponitur circa Deum ut potentem, ot hoc quod

dico iustum et bonum est fieri cadit sub hoc verbo potest ,
sicut materia, in qua terminatur acfus illius potentiae, quam
copulat verbum est : ergo duplex locutio, scil. quod potest in-
telligi, quod prius cadat sub verbo habente ^im ampliandi
[poiest], antequam restringatur... et tunc ly est non copulabit
praesens tempus, sed confusum respondcns potentiae ; et tunc
vcra est sub sensu , qucm ponit Magister : non potest Deus etc. ,
i. e. non potest facere, nisi quod bonuni et iustum esset, si
fieret. Si'autem econlra iustum et bnnum intelligatur restringi
prius a vcrbo est ad praesens bonum et iuslum , tunc falsa est
locutio, quia tunc sequeretur, quod nihil posset facere Deus,
nisi quod modo iustum et bonum est fieri ». Fere iisdem ver-
bis S. Thom. , hic circa lit. , hoc dubium solvit. Eadem di-
stinctio recurrit infra d. 44. a. I. q. 4. in fine corp. quaest. —
Pro implicatio cadat ed. 1 implicatum cadat.

< Cfr. opusculum cui titulus : Parvorum logicalium (Petro
Hispano adscriptum) c. de coniunctione Nisi.

5 Pro conditione cod. V conditionali, scil. propositione.

6 Cfr. supra pag. 674, nota 5. — De Loth cfr. Gen. 19,
12. seqq.

' Pro quod Vat. quia.

i
•i

DIST. \LIII. |)lim\.

777

s('(l sl;it ilii pro voliiMl;ilt' f>ciisaiUr mrrila cl vo-
) Lnih. |(>iit.(>. i'(^lrihii(M'(; s<'i-iiii(|iiiii iiii>ril;i. Kl i|ii()iii;Mii Lotli
. non MiiTiKMiil siil)iM('r<^M i-iiiii illis pci r;(loi-il)iis. iioii

I {)otcr;U iiislc siihiiicr^ri . i|Ii;imImiii riii! ilc (rxi;r(>|iti;i
iiKtritoriiiM. NiliiloiMiiiiis t;iiiicii potcr^it Dciis lior l;i-
i'(M'H, i|iii.'i cx lior l:iii(lc.iii sii;iiii ct Lolh iHilil;ilciii
|)iii(>i';il cliccn^ cuim moii sil iikiIiiim sci-iiiiiIiiim s(>
\i-{v ' iiisliMM ;inii^'crc; potcsl ciiiiM hoc Dciis laccrc
;mI hoiiMiM SMiiiM. — Kl ()ci- lioc p;itcl rcspoiisio ;i(l
iilMil i|ii()(l obiiril. Posito (Miiiii. (iiioil hoc r;M'tiiin
fuerit, poiMtiir cli;iiM. hiisst^ iustuiii (pi:iMtiiiii ;i(l
condeccriliatn , \\a\\ iioii (pi;iiitiiiii ;i(i nw.rila. Coii-
tni eniiii cxig(iiili;iiu lueritoruiii Di^is (lott^st lacerc el
(jicit; lereiui;ie vigesinio-, Glossa: « Quod lacere
cogitabaiM propter iuslitiam , non feci proptcr de-
meutijiin ».

Duit. 111.

Itein (juaerilur de hoc (.piod dicit: lioc uerhum
debet iion propric convemt IJeo , nisi forte dicatur
ex proniisso. Videtur enim male dicere,quia, sicut
qui debet ex commisso ohligatiir, ne incurrat in-
gratitudiiiem , it;i qui debet ex promisso , si non
reddit. incnrrit falsitatem : ergo Deus vere est obli-
galus: ergo et vere el proprie est debitor.

Respondeo: Dicendum. (piod debituui ex com-
oofh^ misso est debitum proprie. qui;i praeit voluntatem.
velit enim nolit , obligatiis est ' qui accepit benefi-
ciuin, si necessario eget beiieficio. Debitum autem
ex promisso , quod est inerae libcralitalis, est de-
bitum. quod sequitur largitatem promitteMlis; et
ideo secuiidum rem plus habet de ratione graliae
quam debiti; et hoc modo Deus est debitor, primo
modo non. Ex sua enim iiberalitate promitlit, ut
alliciat, sed nihil recipit. Unde obsequia iiostra non
acceptat propter indigentiam : ideo ratio debiti, se-
cundum quod ohligalioiiem dicit, proprie in Deo
non cadit. Si autem abutamur iiomine, ut debitum
sonet in condecentiam bonitalis Dei , sic recipitur
in Deo *.

Dim. IV.

ItiMM qiMcnlMr iU' hoi- (piod di(-it. qiiod nidnn
raiione manrntc , pitttt.it aiia /acarf rl i.sla diniit-
tere. Vid(>liii- ciiim hoc cs.m' r;ilsiim, (pii;i .\iigusti-
nus '' dicit. qiiod " ;ilia nitioiic (-oiidilus (\sl liomo ,
;di;i i-;ition(; ('oiidiliis (>sl (>(]uus » : «Tgo :ili;i ct ;ili;i
nilioiic rumt opposit;!: ergo c;Mlcm nilioiic iM;iM(^iile,
noii poliiit f;ic(M'c o|)p()situm.

lii:si'oNi)i:o : Dicciidnm . qiiod M;igister voc^it
hic r<(li(meni volunt;il('iii Dci ;i('(piissimam: cl siciit
dictiim cst siipi-;i', (|iiod qui;i Dciis iiovil omnia .
ideo potest scire o|)posil;i siiic iiinovalioiic .scicnliiui,
ita etiam el de vohint;itc. lliidc iion iidclligitur no-
lunl.as mutari, (pi;iii(lo Dciis pot^ist vclic (piod non
vult, sed ;ili(piod volitum ad i|)s;im comparari ,
ipsa una et e;idein et immiitibili remaneute, sed alio
modo comparata sive ;id ;diu(l cl aiiiid. Kl ila iiilei-
iigit Magister '.

DuB. V.

Item quaeritur de iioc qiiod dicit: flaec autem
quacstio de praescientia facile determinari polest
per ea quae superius dicla sunt; per (piid deter-
miiKitur superius dictum ? Videtur cnim ;ii-guiiieii-
tatio necessaria. Si eiiim •"* Deus nihil potest operari ,
nisi iilud pniesciat: et uon pniescit, nisi quae facit:
ergo etc.

Kl dicendum est ad h(jc, quod Deus polest i'."spcDsio.
praescire plura, quam praescit, sicut potesl pliira
operari. Unde imiusniodi solutio est. quod pr;iescieii-
tia Dei potest esse aiicuius. cuius non est, et ita
Deus potest facere iliud;et aiicuius nonesse, cuius
est, et ita Deus potest iiiud iion facere; et nunquain
ponitur aiiquid facere sine praescientia. Kt hoc ma-
nifestum esl, quod non est necessarium . Deum
praescire quod praescit; si enim hoc esset. tunc
impossibiie esset. Deum aliud facere, quam iliud
quod facit. Kt hic est crror manifestus ^.

' Pro ve.ve V;it. ciitn cod. ('(.' iure.

'^ Hnoc citatio, levemine vigesimo , (|iiae in Vat. deesl,
inv(>nitur iii codd. ot (>d. I ; sed («lo.ssa , quae ex S. Hieronymo
in hiiiic locum afleitur, non (^onvenil cuin Glossa a S. Bonav.
hic citata. Hac' suiit onim vcrba '.SIos.sae apud Hieroiiymum :
« (.)ui pauper os( spiritu... cuni fui-rit vindictam a Domino con-
secutus, Dominum laudat iii spiritu et se dc manu pcssimoriim
erutum gloriatur. Hoc niitcm totum tit non nostro merilo, sed
eius gratia, qui paiipercm iiboravit nec habet divitias super-
biae corruontis, scd humilitatem paiipcris liberati ». .Marra, in
suo Commont. anocdoto, verba a Bonav. ut verba Glossac ci-
tata in Glossa ordinaria ad Gon. 19, 22. haberi vuit; sed ibi
non inveniuntur; at in cadom Glossa ad lonam 2, 9. legitur: Deus
natura niisericors paratiis ost, ut saivet per clomentiam , quos
salvare non potest per iustitiam. — Quid vcrbum condecentia
significet, quod paulo ante ociurrit, vide supra pag. 77o, nota

5. Bonnv. — Toin. I.

2. et dub. soq. — l)o hoc dubio cCr. .\lc.\. llal., S. p. 1. (|. 21.
m. 2. § I; B. Albort., hic a. .3; S. Thom. . hic q. 2. a. 2;
Potr. a Tar. ot Ricliard. a Mcd., hic circn lil.

^ Ed. 1 obligatiu:

* Cfr. .\1(\\. Hal.. S. p. I. q. 21. m. 2. § I. ad :i; Petr. et
Richard., hic circa li(.

^ Libr. S.3 Qq. q. i6. n. 2. — hi tino obi(M'tionis pro op-
positiim Vat. cum paiicis codd. opposita.

6 Dist. 39. a. 2. q. 2: d. iO. a. 2. q. I. ad i ; d. il. a. 2.
q. 2. — Mox post iUi etinm cod. >' benc suppl(M intelligen-
duvi est.

■^ Cfr. infra d. ii. a. 2. q. I , et d. i-^. a. 2. q. I. Porro
cfr. Alex. Hal., S. p. 1. q. 21. m. 2. § 2; e.t Petr. a Tar.. hic
circa lit. , quo loco etiam duo soquentia dubia solvuntur.

8 Vat. cum cod. cc ergo pro eniin.

" Cfr. supra q. 4, et d. 39. a. I. q. 3.

¥j

77S

SENTKNTIARUM IJH. l.

DuB. VI.

Item quaeritur de lioc quod dicit: An putas ,
fiuod non possum rogare Patrem etc. Videtur enim
iliud non benedictum, quia aut Pater oolehaf dnre,
aut non. Si volehat, et Chrislus ihmi volebat: ergo
in voiuntate discordaljant: si autem nolehat , et
Chrislus pot(M'at petere: ergo poteral a voluntate
Patris discoidare. ergo peccare: quod est contra
veritatem aperfe.

Respondeo : Dicendum . quod Pater noiebat
dare. et Christus noiebat petere: sed Pater polerat
velle, el Chrislus similiter petere, et ita non discor-
dare. Tunc auleui discordanlia esset, si Christus
posset petere, et Pater non posset velie. Quomodo
autem Deus possit aliquid veile. qiiod non veiit,
supra habitum est '.

DiiH. VII.

Item quaeritur de hoc quod dicit : Nuiiquid

dicendum est, non potuit ludam suscitare in mente?

Ex hoc videtur, quod Deus possit saivare ludam :

ergo pari ratione damnare Peti'um. Contra: histus

est, et neqare se ipsum non potest-: ergo nec fa-

cere contra iustiliam. 8i tu dicas, quod hoc non

polest: contra: posset Deus destruere omnia qaae

fecit, quod maius est : ergo mullo forlius hoc potest.

Responueo: \liqui distinguunt hic potentiam Dei

sointio 1. dupliciter, dicentes, Deum posse aiit de poientia ab-

^ soluta, et sic potesl liulam salvare et Petrum da-

mnare: aut de poteiiti;i ordinata , t^X sic non polest.

i.npiobainr. — Sed iiaec dislinctio non videtur esse conveniens.

quia nihil potesl Deus. (|Uod non possit ordinate.

Posse enim inordinate facere est non posse , sicut

posse peccare et posse mentiri. Unde nec potentia

ahsoluta iiec ordinala potest mentiri ^

Aiiler dicunt aiii. qiiod polest mlvare ludara ,
sointio -2. seii non daninare Petnmt. quia misericordia eiits

' Hio dub. 4, ei d. iO. a. -2. q. I. ;.d i.

2 Epist. II. Tim. 2, 13.

^ DislincUonem ipsimi iiitci- potentiam absolatam el ordi-
nalam S. Doctoi' non improbat. Nam ipso hanc distinctionem
fucit II. Sent. d. 7. p. 1. a. 1. q. I. ad ! ; ot Bicviioq. p. I. c. 7.
docot : « Potentiam ordinatam contingit tripiiciter dici : vel se-
cundiim actnm, vel secundum aplitudinem ex parte creaturae,
vel secimdum aplitudinem ex paile solius virtulis increalae.
Quod possibiie est potentiae i)rimo modo diclae, est non tan-
tum possibile, sed otiam actuale. Quod secundo niodo el non
priino, esl possibile simpliciter, licet non actuale. Quod auteni
lerlio liiodo, el non primo modo vel se(;undo, est possibile Deo,
sed impossibile croaturae. Quod autem niillo praodictorum mo-
dorum est possibile, sicut illud quod directe repugnat ordini
secundum rationes el causas primordiaies et aetcrnas, simpli-
cit«M' esl impossibilo ». S. Doctor hoc looo inodum lantum im-
(lugnat, quo haoc dislinclio ab aliquibus inlolligebalur et ap-
plicabaiur, quod etiam ex soliilione huius dniiii colligi polest,
quac mnx seqiiitur.

^nlotit

super omnia opera eius ^ , et misericordia super
exaltat iudicium ; et salvare fudam esset super
abundantis misericordiae, sed damnare Petrum es
set crudehtatis maximae. — Sed tamen . cuin Deusimpi
summe iuslus sit et sinnme misericors. sicut non
potest facei"e contra misericordiam , sic nec contra
iustitiam.

[deo aliter dicunt alii . quod Deus neutrum
potest. et hoc non derogat eius potentiae . quia
ulnimque essel iniustitia et inordinatio, revocare
quem finaliter damnavit, et qui linaiiter damnari
meruil. Nec est simile de Traiano. quia Deus sic
disposiierat ad honorem Sanctorum et suum , aliqua
speciaiia facere ; et ideo mors iiia Traiani el da-
mnatio, licet secundum causas inferiores finalis vide-
retur, secundum tamen divinam dispositionem et
consiiium aliler erat '. — Sed tamen quis hoc audeafrapf"»»
dicere, quin Deus de luda hoc disponere potuerit,
quod disposuit de Traiano ? et quin generaiiter pos-
sit omnibus facere quod probatur fecisse uni ? Et
iterum. .\ugustinus "^ dicit . quod Deus ipsi diabolo
bonam voiuntatem posset dare.

Et propter hoc dicendum , quod . (luando quae- ^"'atJi

1 Ructori»

ritiir. iilrum Deus posset salvare ludam et danmare
Petrum , dicendnm , quod aut ioqueris salvis meri-
tis , aul non salvis. Si salvis meritis , sic dico ,
qiiod non posset. Hoc enim idem est dicere et quae-
rere. ac si quaereretur . iitrum posset iudicare iniu-
ste; quod quidem absque duliio Deus non polest.
Si autem intelligatur non salvis meritis , sic aiisque
duliio posset salyare ludam, auferendo per gratiam
peccata et demerita et dando merita. Petro autem
non potest dare merita mala; sed tamen. sicul libe-
raliter dedil gratiam et naturam , potest auferre
utrnmque et alleruin tantiim : et tunc Petrus posset
peccare et Deus aeternaliter punire, Sicut enim Deus
hberaliter ■ dedil bonam voluntatem Petro, ila etiam
liberaiiter eonservat, simililer et naturam. El sic
patent obiecta.

■• i^salm. 144, y, ubi Vulgala miscratiotm pro misen-
cordia. .\llera citatio est ex lac. 2, 13.

^ In legenda seu vita S. Gregorii, a loaiine Diacono con-
scripta (habetur inter opera S. iiregorii). narratur libr. II. c. 44,
Deum, lacrymis S. Giegorii molum, imporatorcm Traianum,
propter idololatriam damnalum, ab inferis revocasse. De hac re
cfr. nostra Prolegomona pag. LXIV, col. I.

^ Vol potius colligi poli'St ex Kulgenlii libi . ^W Fide ad Pt>-
trum, c. 3. n. 32-34, qui libor olim sub .Vuguslini nomine cir-
cumferebatur. (^.fr. II. Sent. d. 7. p. 1. a. 1. q. 1, ubi S. Bonav.
in solvenda quaeslione: An affectus vel volunlas daemonis recti-
ticari possit. ad libnim ci(. rooiirrit. — Paulo superius pro
hoc, disponerc Vat. cum (;od. cc hac dispositionc , et deinde
voci om^nibus praofigit de.

7 V^at. nmittit vcrba dedit gratiam et .sequontia usque ad
tiberatitcr. Aliquanto siiporius inler veiba utnm possef codd.
aa bb interiiciunt Deus. — Dubiiim hic tractatum solvunt etiam
Alex. Hal,, S. p, I. q. 21. m. 2. ^ 1 ; B. Albert., hic a. 3;
S. Thoni.. hic (|. 2. a. '2. ad 5 ; Kichard. , hic q. 7. eiycirca lil.

IMSHNCTK) XUV.

779

l>lSTIN(^'ri() XLIV.

aaen
.- melio

Cai'. l.

Afi Jteiis /uissil facore aiiquid meiins . qi((nn factt. ,
rei (fiio vci mciiori ttiodo.

Niinr illiid rcsial (li.sciiliciKliiin , iili-iini incliiis ali-
uii (luid Dcns ' possil laccir. (|iiain lacil. Solcnl cniin illi
scriitaloiTs (liccrc, (iiiod ca (|uae facil Dciis, iion po-
lesl incliora laccrc, <|ui:i si possel lacerc ol nuii lace-
rel, invidiis essel cl non suininc honiis. El lioc ex
siinili aslrncrc conanlur. \il ciiiin Aiifiiislinus in libro
Ocloginla Iriuin Qiiacslioniim ' : « Dcus (|iicni i>cnuil ,
(|uoiiiani iiicliorcni se iienerarc iion poliiii — nihil ciiini
Deo ineliiis — i>encrarc dcbiiil aequaietn. Si eniin voluil
et non poliiil, inliriniis esl : si poluil el noluil , invidus.
Ex (juo eoiiliciliir, acinialein s>enui.sse liliuni». A si-
niili volunl diccre, (|uod si polcsl Dciis rcni incliorein

jrobaiiii. faccrc, (luain lacil, iiividus esl. — Sed iioii valet liiiius
"^imilitudinis induclio, (piia iiliiim geiiiiil de substanlia
sua; ideo(|uc, si possel Jiignerc a^^^jualein ct iion gigne-
rel, invidus esset. Alia vero, (piac noii dc siibstantia
sua facit, nioliora lacerc potesl.

Veruin liic ab cis respondcri dei)osco , ciir dicaiil .

tttet .M.i- reni aliquain sive etiani reriiin uiiiversilalem, iit (pia
maior consiimmalio expressa est, non posse esse nie-
liorem , (luain csl: sive idco, (]uia suniine bona est,
ila ul nulla omnino boiii perlectio ei desit, sive ideo ,
quia niaius boiiiim . ipiod ci deesl, caperc ipsa non
valcal. Sed si ila suinmc bona dicilur, ul niilla ci per-
fectio boni desil , iam crcaliira (jrealori ae(jualiir. 8i
vero ideo iion potesl melior essc, quia bonuin ampliiis ,
quod ei deesl, capere ipsa non valeat; iani hoc ipsiiin
no7i posse defectioiiis esl, non consummationis; cl po-
lcst esse inelior, si fia! c'.\\)i\\ melioris boiii, (juod ipse
potest ((iii cain fccil. [^otesl ergo Dcus mcliorciii rcm

igustimi.^. facere, qiiain laciat. Unde Aiiguslinus siiper Geiiesim ^ :
« Talem ])oluit Deiis hominein fecisse, qui nec peccare
posset nec vellet; el si lalem lccisset, qiiis diibitat ,
eum meliorem fiiisse »? — K\ |)racdiclis constat, quod
potest Deus et alia tacerc, (piain facil , et qiiae facit
ineliora ca facere, (|uam facil.

Post haec considerandum cst, utriiiu aiio niodo

De modo vcl mcliori , quam facil , |)ossit ea facere quae facit.

meiiore. j,. .^y^^^^^^^ op(M-alionis ad sapienlian^ opificis referatur,
nec alius nec inelior ^ csse polesi. Non enim ])otest
facere aliquid ahler vel melius, (|iiam facil, id rsl alia
sapienlia vel maiori sapienlia; nihil cnim sapientius

gisler.

potcsl faccrc, (piam facil. Si vcro refcraliir tnodits ad
rein ipsatn . (piain l'a(;il Deiis , dicimiis, (piia cl aliiis
et inelior polcsl cssc inodiis. I''t sccundtim hoc conccdi
polcsi, (piia ca ipiac facit, potcsl laccrc iiicliii- ci ali-
ter, qiiain facil , ipiia polcsl (|iiibiisdain mcliorcni ino-
diiin cxislcndi praeslare, cl (piibiisdani aliniii. I ndc
Aiigiislimis in deciino tcrlio libro dc Triiiitalc '^ dicil , AuKutUau%.
(|iio(l fiiil et aliiis inodiis noslrac libcralionis |)o<sibi-
lis Dco, (pii oinnia potcsl ; <.c{\ niilliis aliiis nosintc
miscriae sanandac fuil convcnienlior. 1'olcsi igiliir
Dcus coruin quae facit, qiiacdam alio modo incliori ,
(piacdam alio modo aeque bono, (|ua('dani cliani iniiius
boiio facere, quam facil; ul taincii inodiis rcfcraliir
ad (|ualitatein '' cn^Uiirac, non ad sapicnliaiii Crcalori.s.

C.w. II.

Ulriim Dens semper possil oitinc (iuod poluil.

Praeterea quaeri solet, ulriiin Deus scniper jiossit
omnc (piod olim potuil. Uuod quibiisdain non videlur o,„nio aiio-
diceiitibus: IVtUiil Deiis incariiari ci potnit mori ct re- '"""^
surgere, ei alia huiu.smodi, qiiac modo noii itolcst.
Potuil ergo quac modo non potesl, el ita liabuil po-
tentiam, quain modo non habol. Unde videtur cius
potentia imniiniila. — Ad ipiod dicinnis. qiiia sicul <'i"nii> .«»-
oninia sein])er scit, quae aliqiiando scivil, et sem|)cr '^***"
vult , quae aliquando voliiil , ncc unqnam aliqnam
scieiiliani ainittil, vel voliinlatcm niulat, qiiam hahiiil;
ita oinnia senijjer polesl , quae ahipiando jxiliiit, \\w,
unquain aliqiia potenlia sua privatiir. Non esl ergo
privaiiis poloiilia incarnandi vel resurgc^ndi, liccl non
possil modo incarnari vcl resurgere. Sicut eiiim poliiil
oliin incarnari, ita ct polosl modo incarnatus cssc , in
quo eiusdem lei polcnlia nionsiratur. Ul cnim oliin
scivit, se resuiTccturum , cl inodo scit, se resurrexisse,
nec esl alia scientia iihid oliin scivisse, ol hoc modo
scire , sed eadem omnino; et sicul voliiil olim n^siir-
gere, ol modo resurrexissc, in quo unius rci voiunlas
cxprimilur; ila potuil olim nasci el resnrgerc. ct ino-
do ' \wW^{ tialus ftiisse el rcsurrexisse ; et e.sl eiiisdem
rei potentia. Si enim possel niodo twsci el resurgere,
non esset idein posse. Ycrba enim diversoriiin tempo-
rum, (livcrsis prolala lcinporibus et diversis adiiincla
adverhiis, eiindom faciiint sensimi % ut modo locpientcs
dicimus: istc polest leiicre \\oi\\Q , cras autem dicemus:
islo potest iegisse , vol potiiil iegerc heri . iibique '

: ' Edd., excepla 1, uiniuunl />em, lofnigantibus (:od(J. Paulo
posi codd. A B post si posset addunt meliora. D(.'indc codd.
.V B D E a simili pro ex simili.

- Quucst. 30. fcfr. 11. contra Maxiniiu. c. 7.). — Vat. cum
piuribus edd. et c(xld. A C E oniitlit generare ante debuit;
cod. B et ed. I genuit pro dehuit.

' Ad lil. X.I. c. 7. n. 9. — Imniediatc aiile Vai. e( aliae
cdd., e.M'epta i, iviiagaiuibiis codd. pirit ]no faciat.

* Vat. aliaeque edd., excepUi i. repeiuni modus , conira-
dicentibus codd.

•'' Cap. 10. 11. 13; secundum sensum.

" Vat. et aliae edd. addunt opens , id est , refragantibus
codd. et ed. I.

' Vat. cum plurimis edil. addil ipse.

^ De h.ic opinione Magistri <'fr. ("ommeni. Inc n. 2. «i. unira.

■' Codd. ot edd. I. ."> ubi.

780

SENTENT[ARUM LIR. I.

uuius rei monstralur poleutia. Si autem diversis tem-
poribus loqueules eiusdem lemporis verbis et adverbiis
utamur, dicentes hodie: isle potest legere hodie, et
dicentes cras : iste potest hodielegere; non idem, sed
diversa dicimus eum posse. Fateamur igitur , Deum
semper posse quidquid semel potuit , id est habere
omnem illam potentiam, quam semel habuit, et illius
omnis rei potentiam, cuius semel habuit; sed non sem-

per posse facere omne iliud, quod aliquando potuil
facere; potesl quidem facere aut fecisse quod aliquando
potuit. Similiter quidquid voluit, el vult, id est, omnem
quam habuit voluntatem et modo habet; et cuiuscum-
que rci voiuntatem habuit, et modo habet; non tamen
vull esse vel fieri omne, quod aliquando vohiit esse
vel fieri, sed vult fuisse vel factum esse. Ita et de
scientia Dei dicendum esl.

OOMMENTARIUS IN DI8TINCTI0NBM XLIV.

De poteiitin Dei in comparatione ad modnin sive qualitatem rerum.

Nunc illud restat discutimdum , utt^um melius etc.

DIVISIO TEXTUS.

Snpra ' egit Magister de potentia in conipara-
tione ad possibile secundum substantiam et quan-
titatem; hic tertio agit de potentia qnantum ad
modum sive qualitatem rerum. Et haec pars habet
duas partes. In prima Magister agit de potentia quan-
tum ad qualitatem possibilium. quae quidem est
maior et minor bonitas. Secundo, quantum ad qua-
litatem potentiae, quae quidem est immutabllitas .
ibi : Praeterea quaeri solet, utrum Deus etc.

Prirna pars habet duas. In prima quaerit,
utrum Deus mundum potuerit facere meliorem ^ In

secunda, utrum res, quas facit, possit facere me-
liori modo sive alio modo, et hoc ibi: Post haec
considerandum est etc, ubi agit quantum ad modum.
Praeterea quaeri solet, utrum Deus etc. Haec
est secunda pars, ubi quaerit de divinae potentiae
immutabihtate, quaerens, utrum Deus possit quid-
quid potuit, et habet haec pars duas. In prima
ostendit, quod non possit quidquid potuit, et hoc
facit opponendo ^ In secunda vero contrarium asserit
in solvendo, ibi: Ad quod dicimus , quod sicut
omnia semper scit.

TRACT.\TIO QUAESTIONUM.

.\d intelligentiam praesentis distinctionis quae '
ritur de modo sive qualitate divinae potentiae. Et
circa hoc quaerunlur principaUler duo.

Primo quaeritur. utinm Deus mundnm potue-
rit facere meliorem.

Secundo quaeritur de immutabilitate divinae
potentiae. ntrnm quod semel potesl Dens, semper
possit.

Circa prinnim qnaerimtnr qnatuor.

Primo quaeritur, ulrum Deus polueiit facere
mundnm meliorem qnoad substantiam partium inte-
grantium.

Secundo, ntrmn poluerit ipsum facere meli(>-
rem quoad partinm integrantinm proprietates.

Tertio quaerilur, utrum potuerit fiicere num-
■dmn meliorem qnantum ad ordinem parlium.

Qnarto. ulrmn potuerit facere mnndnm anti-
quioi'em.

' Oist. XLII. 01 XLIII.

- Wal.utrtim Ueus potuerit aUqxiiil melim f(u:i>) e, qumi fncit.

' V;ii. sir : /« prima quaerit, utrum Deus semper pimit
oinnc qnod olim potuit . et oppovit. quod non possit.

IMST. XI,IV. \HT. I. (^mvKsr. I,

781

AliHClllAiS I.

Ik po.s.sihilit<Uf tnun</i nndioris.

OHAKSTU) I.

Utrum lk'u.s pofnvril niutnlnni /'n<-<'rr uwiiorfni <iuo<«l snhsl<tnti<(ni pnrduni int<'(/r<infinm.

Qiiod auteiii poluerit raccn' iiuuKluni lucliorein
(]Uoad .sub.sfaniiani [)arlium iul.cf!;raiilinm . osteudi-
tm- sic.

1. Partes inle^ranles inundmii smil linilae bo-
ndamcni;. nitaiis et iulensive el exleusive; sed oiuni lluito
|)Otest aliiiuid maius el inelius cogitari ; sed Deus
plus polest facere. (inain hoiiio possil intclligere M
ergo etc. Si tu (lica.s, (|iiod mniidus iion potuit
amplius capere; hoc uou solvit, (juia Deus tkcit
capacitatein : ergo inaiorem potuit capacitatem dare,
cum eius poteutia sit inriuita.

± Iteui, supreina crealura in universo esl li-
nita, ergo dislat a Deo in infinituiu; sed iu distan-
tia infmita est pouere gradus inlinitos: (^rgo ultra
bonitatem creaturarum est iutelligere creaturas gra-
dus bonitalis habenles, et ex his potnit iutegrari
mundus: ergo etc.

;^. Item conslat . quod Deus potuit facere
mnnduui ex partibus maioribus inolc , ut caeluin
ainpUus sive latius et terram laliorem: ergo si po-
tuit facere maius mole, eadem ratione et maius
virtutc: el si hoc. ergo simpliciler melius.

4. Item, materia secunduin se lotain capax esl
formae uobilissimae, ut patet: si ergo Deus dare
potuil (|uod iiatnra materiae potuit capere. ergo po-
tuit dare toli materiae et omnibiis partibus perfe-
ctionem formae uobilissimae , ut [)uta rationabs na-
turae: ergo [3otuit facere munduin, (jui coustaret
ex soUs sui)stantiis rationahbus. Kt si h(jc. tunc mun-
dus haberet omnes |)artes secundnm siibstantiam
mehores: ergo etc.
* Contka: I. Augiistinus in lerlio libro de Libero

'^*tttm''"*'' •^'bilrio '^ : « Quidquid in vera ratione meiius tibi
occurrerit, scias fecisse Deum tauquam bonorum
omuium condilorem: non essc autem. quod vera

ratioiu^ cogitas. non polcsl. Ne(|ue ('iiiin lu |)ot(^s ali-
(piid meliiis in creatura cogilare. (jiiod creaturae
artificem fugerit». Ergo iion [)otest ali(|ua creatura
nobilis cogitari, (|uae nou sit de constitntione iiinndi.
"i. Iteiii , .\ugiisliuiis (luo(l(3ciiiio (lonfessionum ':
« Duo fecisli. Doininc uiiiiin pro[)e le. aliiid pio[)e
nihil». scilicet angelicam creaturam el materiaiu
primam : sed non [)Otest inaior ainbitus c(jgitari
quain a |)ro[)iu(|uitate Dei ad uihil: eigo non [)0tiiit
fieri muudus . qui natiis esset amplecti [)lures na-
luras rerum: ergo iioii potiiit mundus lieri melior
quautum ad capacitatem. Sed constat, ca[)acitatem
illam non esse vacuam quautum ad aliquem gra-
dum, alioquin nec muiidus perfectus esset, nec iini-
versum [jerfectum dici posset: ergo iiec iste pliis
caiDere, nec alius capacior [)otuit fieri.

3. Item , materia prima est creata iu omnimoda
possibilitate et in perfecta obedientia resjjectu Crea-
toris * : ergo si capacitas i[)sius maleriae attenditiir
secundum suam possibilitatem et ()b(.Hlieiitiam. (|uam
habuit ad Deum , et in sumina [lossibilitale el in
summa obedientia est creala, ergo mundus quantum
ad capacitatem non [jotuil fieri inelior. Si ergo dedit
Deus unicuique. quantum capax erat. ergo nullo
inodo polnil fieii melior.

4. Uem, (luantumcumque creatura fiat lioiia ,
necesse est esse finitam : ergo necesse esl aliquando
ponere stalnm. ita quod creatura nullo modo possit
fieri melior, in nullo derogando divinae [)Otentiae;
sed qua ratione statur in aliqua S[)ecie crealurae,
statur in suprema specie creaturae spirilualis: nulla
igitur creatura vel species potest illa fieri nobilior.
Et " si optimum iii genere est inelius optiino in
alio , et siinpliciter hoc illo melius^». ergo , si
optimuiu in universo est optimnm omnis civaturae,

' CIV. supia (i. 'fi. (|. 3. ;iig. i. pro piiiK," iinirmativa.

' Cap. 5. n. 1.3. lii toxtu Auguslini iiic plun^s proposiliones
omissae sunt; i|>se beiie iliusti^aHii' intVa in corp. (juaest. his
verbis : (luod nulla essentia nobilior potesl (;ogitari esse in lioc
muiido ralionabiliter [sive , iit Lii ipso textu liabetur, .vera /o-
tione], quae iioii sit ibi.

■* Cap. 7. II. 7. — !'aiilo inlerius posl <inibitii.<i in co{\. (^
{in marg.j addilur cel (listantiu.

* Si\e iii perfeota poteiitia tum passi\a tiin) obedioiiiiali
reiate ad Creatorem. — l'aulo inferiiis pro noii poiuit ed. I.
ncc potuit.

^ Aristot. , III. Topic. c. 1 , de eligibilioribus agens ail :
« Amplius si hoc simpliciter iiio inelius, etiam omnino oplimum
eorum quae in hoc, melius eo quod in altero optimum ; ul si
melior est homo (iiiam (>(iuus, etiam uptimus liomo optimu
equo meiior. Kt si uptimum oplimo nieiius, etiani simpliciter

782

SENTENTIARUM LIB. 1.

quae possit esse crealiira, et siiuplititer nuindus
isle est ita bonus, quod eo non polesl fieri nielior.

C 0 N C L l! S 1 0-

Dem poliiit facerc aliiirn mnndwn meliorem quoad
siibstanliam partium , sed hunc mundum
tanlum sevundum accidentalia meliorem et
maiorem.

Ukspundeo: Dicenduin, quod excessus bonitatis
Djsunctio. substanti;ilis in rebus polest attendi dupliciter : aut
quantuin ad essentiarum nobililatem et gradus, et
sic dicilur, qiiod species lioininis inelior est et no-
bilior specie asini ; aut quantuni ad esse, proul con-
cernit additionem sive auginentuin . sicnt dicitur,
quod inarca ' auri inelior esl uncia, non quia no-
biliorein liabet iormam vel essenliam , sed quia
plus habet de auri subslantia ac per hoc de boni-
tate et valore.

Qnando ergo quaeritur. iitiuin l)eus potuerit
inundum lacere meliorem quantum ad substantiwm
partium; si tu intelligas de excessu qiiantum ad pri-
mum modum , qiiod mundus constaret ex meliori-

ix>iidu8io I. bus et nobilioribus e.s'.s'e/(^m', dico, quod idem num-
dus, qui est nunc , non potuit fieri melior , quia non
esset isle, sed alius; siciit, si iste ([ui factus est
liomo, fuisset factus asinus ', non esset ille qui esi.
Quia tamen posse eius non est arctatum nec liini-

cou(4!usio :2. tatum , non video, (|uare non potuisset miindum fa-
cere meliorem hoc genere melioritatis.

Si autein inlelligas (juanluin ad secundum
modum, sic dico, qiiod non solum alium, verum

conciiisio:j. etiam hunc potuit facere ineliorem, sicut et maiorem.
Et si fecisset, non esset alius; sicut posset facere,
quod iste puer essel ita magnus ut gigas, et plus
haberet de substantia et virtute, et tamen non esset
alius, (piam esl.

Concedo ergo rationes probanles, (juod Deus
Kepetitio simpJiciter potuit alium miindum quantum ad sub-

et eonfirraa- "^ *

to- stantiam parliiiin lecisse ineliorem. et etiain hunc

quantnm ad magnitudinem partium et virtutem ,
non tamen quantiim ad essentiarum nobililalem

lioc illo iiiclius : ul si oi^limus iioiiio optiino equo luoiior, ol
simpliciter iiomo simplicilcr equo melior ». Quae verba .Vvcr-
rocs ita expoiiit: ([uia quod simpliciter pracstantius cst aiia re,
ciuod in liMc illo geiiere est primum nobilitale, uobiiius est
primo secimdum nobilitatem in altero generc , v. ^. si liomo
sit simpiiciter nobilior e(|uo, id (juod cst prinuim secundum
liominum iKjbilitatom , praestantius cst secundum nobilitatcm
ipso 0(1110. Kl econtiu, si primuin nobililale in lioc gener(> l'uo-
rit nobilius primo alterius genoris, lioc itaque genus est nobi-
lius illo altero geiiciv. — Pro in genere Val. Jn uno genere.

' .Marca , ut explanat Du Caiigc in Gloss. mediac ot inlimac
latiniiatis, es( poiidus , (iiiod appcndit bessem librae regiae,
(jua ncgolialores (.'1 pigmentarii ct alii utuntur, omnesquc omnino,
qui apponsas incrccs venditant... Apud nos igitiir .Marca dupli-
cata libram cflicit , (|uae dividitiir in 16 iincias ; iincia vcro

inaiorem. Kl hoc vull \ugustinus dicere in prae-
missa auctoritate de Libero .\rbilrio ', quod nulla es-
sentia nobilior potest cogitari esse in hoc numdo
ratioiiabiliter, tpiae non sit ibi. Nam si cogites, rne*
Uores esse partes, hoc est aut secundum totum ,
aut secundum partem: si secunduin lotum , iam
non istnin inmidum cogilas, sed aliinn: si secun»
dum parlem, tunc ergo tollis ordinem et perfectio-
nem de hoc inundo: iit si cogites, qiiod Deus fe-
cisset Innain ita liicidam, iit est sol, vel terram
sicut caeliui» , iion rationabililer cogitas. quia peri-
inis universum. « .Non enim e.^^sent onmia, si essent
aequalia*». Et hoc est (juod dicit .Vugustinus de Li-
bero .Arbilrio: « Non est vera ratio, sed invida infir-
mitas. ciim aiiquid melius iaciendum fuisse cogi-
taveris, iain nihil aiiud inferins lieri velle, tanquam
si , perfecto caelo, noilir-s lerram factain esst?, utiquf'
omnino inique cogitares».

El sic palet, ullimo obiectum ad primam par- ^<i^'
tem '" esse sophisticum , pro eo quod hoc non com-
petei)at univer.so, ut materia secundum se lotam
perfecta esset forma nobilissiina.

1. .\d iliud ergo quod obiicitur in contrariiim ■'^'''""<»<

" ^ positorai

per auctoritatem Augustini de Liljero Arbitrio, iam
patet responsio, quia intelligit de hoc mundo, et
de inelioritate st^cundum essentiam , ut patet ex
textu ".

"2. .\d iilud quod (jbiicilur, quod sumina di-
stantia est iii universo; dicendum, quod prope
Deum potest dupiiciter intelligi , scilicet quantum "'*''"c»w
ad immediatain receptionem et conversionem in |

Deuin , aut quantum ad summam imitationem et
assimilationem. Primo modo est natura angelica
prope Deum , simpiiciter loqueiuio ; sed secundo
modo non nisi in comparatione , quia magis est
dissimiiis qnam simiiis. et pius deficit quam expri-
mil, iinmo infinilis gradibus distat'; et ideo maior
propinquitas est nol)is cogital)ilis et Deo possibilis,
quamvis nunc non sit.

3. Ad iilud quod obiicitur, qiuxl maleria est
creala in onmiinoda possibilitate ; dicendum , quod
possibiiitatem obedientiae Deus in nulia creatura ^^oi^nd»"
compiet lotaliter, quia lioc est secundum omnimo-
diim imperium (ireatoris. sed complet capacitatem et

subdividitur in 8 draclimas \ei 21 scrupulos scu dcnarios otc.
— Paulo ante pro sicut cod. M ut cum , Vat. sic.

'^ Pro asinus Vat. ot ed. I Angelus, omnibus codd. con-
tradii i ntibus. Paulo supciius Val. cum cod. cc omittit meliori-
bus ct, et paulo inforiiis vorbo mundum pracmittii alium ,
nonnullis codd. sulTragantibus.

^ Vide hic I. arg. ad opposit.

* .Vugust. , libr. 8.3 Q(|. q. il. — Te.Mus scqucns habclur
loc. cit. c. 5. n. 13, ubi tamen in originali ullimum vorbum
cogilares dosideraiur.

5 Scilicct in fundam.-

6 Paulo ante in flne corp. qiiaesl. ailato. — Pro lextu ed.

I cnnlextu.

' Cfr. supra d. 35. ((. 1. ad 2.

. i

IHST. \l,l\. \in. I. ()(1\KST. II.

'h:\

liossihilil.ilriii. iil ilis|)i)niliir pci' ;ilii|ii;is ' ilispit.si-
lioiH^s. Kl sir Dimis coiniilrl iihilciTiiii. i|iii;i ciiis
rap;i<'iUil(Mii dcliilis ilisjiosilioniliiis liipil i\il cl illis
roi'iii;is coiniilcliv^is cl pcrlcclivas ;iiliiiii\il . il;i i|iioil
iiiliil (liiiiisil in('oin|)lctniii. Qnis laiiKMi ;iii(lc;il di-
('(M'c . (jiiiii DiMis nohilins (lis|)on(M'c cl nohilioiihiis
ronnis |)(mTk'(M(! |K)s,scI . sccimdiiin sii.u.' s;i|)i(Mili;ic
el poliMiliic inliniUiUMn ? ()\un\ wi^o dicilnr: dcdil
nniciii(|iic hoiiit;ilis " (|ii;inliiiu im';iI c.ipiix : lioc
inlclligiliir (U' c:i|);i(-il;ilc. non pniiil dicil loni/in-
(jiKtni po.ssihihtdloii cl ohc(li(Mili;iiii icspcclii Crca-
loris. scd pronl ciini lioc dicil (lisposiiioncm cl
cxi,L>(Miliain ; cl haiic consruis cst l)(Mnn poliiissc in;i-
ionMii fac(^rc.

4. Ad illnd (|iio(l ohiicilnr. i|iio(l in crcalnris
iK^c.esse esl starc: dic^Midnin . (jiiod sicnl uioniTns

S(Mii|i(M' li:ihcl .>l;illlin iii :irlii. I:iincii iiiinipi.iiii f>l
d;in' slalinn :ili(|ii(Mii, iillri (pKMii divin:i pot(Miti:i iiori
po.ssil sc c\l(Mi(l(M'c: sic intcllij^MMidinn cst iri nniffui-
Uiiliiic innlis cl honilKlis , (jiiod i|ii:intinnciiin(|iic
sil in ci'c;i|iii'a . sl;itiis cst siMnpiM'. (|iii:i linita : ct
l)(Mic :i^il l)iMi> liiiciis(|iK- ili i|iioil iioii ;i^nt :iin-
pliiis. sed (|iiin possil :iiiipliiis. iiiini|ii:iiii csl darc,
iil crcdo. Kt idco. si :diiiin niiindiini inclioriMn lioc
lccis.siM. ;i(llni(' (M'il iillr.i (pi:icr(M'c. (|ii;ii'c noii lccit
inclionMii . ('iini pos<il. ct sic proccihMido iill(M'iiis: cl
idco l;ilis (|ii;icslio csi iri';ili()ii:ilis '. (M solnlio non
j)otcsl (l;iri iiisi li;icc . (|iii;i voliiil . ct nilioiKMii ip.^c
novit. AtlaiiKMi si iion lccil. ikmiio polcsl ;ii'(,Mierc.
(pii;i lioc lotniii . ijiiod tccil . rnit irralia : ik^c (^rat
ali(|ii;i c\i<r(Mili:i . r:ilionc ciiins possit poni in (;o
Inissc invidia.

tU(il« t*K 10

S(M[OLION.

I. Scriipljicus (lc iKilocUoiit' (ii\ inoiiiiii oiwiam (si\('
inandi) siib (iistinclis (jiiiicslionilMis iir.ic cciciis ;iiili(|iiis Sclio-

l;is(icis iicciiratc (lispulal. C.iini aiilcni uni\crsac crcaturao

' I

quoddain todini , c\ partit^iis inicgiantiljus constitutum, sive I
(]uendain. iil diciini, oiganismum cxhibcanl. lospiin potest 1
tuiii ad bonitatcni i^ailiiiin i» sc si\c al).solulain, lum ad caniin
bonilalcm qiioad ordincm iii finem si\c iesi)ecti\am; cpiac
(iistinctio cxplicalur liic dub. 2. et q. 2. l)e bonitate absolnta
(quam vocal S. Uoctor « melius simpliciter ») pr.i(!cii)iic asitur
in (ji]. I. 2; dc ])oniliitc in ordinc ad finem iii q. '^.

II. iMuiidum non po.ssc tieri meliorcni c.\ p;irlc ciiusiie
efficientis , eaeiiifjlaris oi fiualis inec ex p;u'te modi agcndi ,
manilestum cst, cl prol);iiur ai» .Mcxaiidro II.il., S. ii. I. q. 21.
III. 3. a. 2. ct a S. Thom.. S. I. (\. 2'). a. 6. ;id I. Scd diibi-
tiitur. iitnim ipse mundus. in sc spectatus, possit es.se melior;
et haec quacstio sccundum S. Doctorem (hic in corp.) potest
vel intelligi de eodem hoc mundo, \ci de alio po.isihili i'A ;i Deo
creabili. Kt itcnim intelligi polcst voc;ibuIiiin ineliiis qiioad pcr-
teclionem piirlium muiidi vel cssentiulcm, vel uccidcntalcm. His
lactis distinclionibiis . cum scntentia communi (^liditiir systema

Optimisnti, (iiiod defeiidit intcr alios i.eibnitius. — .Vrguuieiitum
aulcm i. iii fundiim. ab ip.so S. noiiaM'iiti,'ra iiot;itiir iil so-
phisticum. — lii .solulionc ad i. ncgatiir, ;iliquam creaturam
habere posse iiltimim gradum perfcctionis , ita iit sit in ea
status, iiltrii (|iicm iion possil cssc maioi- perfectio. Consentiiinl
S. Thom. (loc. cit.) ;iliiqiie. .\liler sciiliunl Scotus (III. Sent. d.
1.3. q. I.), Duriind. (hic q. 2, ci d. i3. q. I.) el, iit \idetur.
Henr. Gand. (Quodlib. •). (j. 22.). Pltira dc hac re, speci;itim
de perfcctione Chrisli cl B. Virginis Mariac, vide hic dub. ."i ,
c( siipra d. 17. p. II. q. i.

III. .Alex. Hal.. de hac et scqq. qq. S. p. 1. ([. 21. m. '^.
a. 1-7. — S(;ot. , dc hac e( seq. q. IJeport. hic (|. 2. — S.
Thom., de hac et seqq. <|q. Iiic q. I. ;i. I. 2. 3; S. I. q. 2-i.
a. G, — B, .'\lbert„ de hac et ,seq. q. hic ;i. 2; S. p. I. Ir. 19.
q. 77. m. .3. a. I. 2. .3, — Petr. a Tar. , hic q. unica. a. I.
— Richard. a Med, , de hac et seqq, qii. hic q. 1. i. 5. —
T.igid. H. , hic I. princ. q. I. — Diirand. , hic (|. I. 2. —
Dionys. Carlli., de h;ic et seqq. (|(|. hic (j. 1. 2. — Biel, de
h.ic el seq. q. hic q. unica.

QU.\E8TI() 11.

Utrnm mundii.^ polneril fieri mclior (jnantvm ad proprictates partiwn integrantium.

Seciindo i|uaeriliir. titrnin iniiudus poluit lieri
melior quantuni ad partiuui inlegrantiuin proprie-
tates. Et quod sic, videtur.

1. (saiae trigesimo": Eril lux lunac sicul lux
aAammiB. solh, cJ lux soHs sicul lux scptem dicruni; hoc

ei'it: ergo potesl esse. ergo Deus poluil condere, et
ita de aliis corporihus,: et si hoc, essent ulique res
meliores: ergo etc.

:2. Item. .\ugustinus super Geiiesim ad litlerani,
et Magisler adducit iianc auctoritatem '' : « Potuit,

V;ii, cum cod. cc alias. Iii i)rincipio liuius solutionis \ aiitc Aoceiii infinilateni inleriecta suni \(Mba diynitatcm et , ei
eadem V;ii. verbo materia ;idiiingil primu, ct ;iIiqiianto inlc- subinde verbo dedit plures codd. ut K M .N V praefigimt Dens

rius cum cod. cc pro et illis formas cxhibct et illas formas.
- In Val. omittitur bonitatis ; in cod. cc et in edd. 2 ,
3, i , 5, 6 Icgitur beatitudmem ; in aliis codd. mn hnw beati-
tudinis, sed in cod. B bonitatis. in codem cod. R paulo superius

3 Pro quod V;it. et . ;ic deinde et seviper pro est semper.

* Plurcs codd. ut A G I T bb cum ed. I irrationabilis.

^ Vers, 26. — Mox ))ro potait Vai. pote.ft.

« llic c. 1.

784

SKNTENTIARUM LIB. I.

tam.

inquit. Deiis laleiii lacere liomiuem, qui nec peccare
vellet nec posset: el si talem fecisset, quis dubitat,
eum meliorem fuisse»: ergo etc.

3. Item. melior est proprietas incorruptihililatis
et quietis quam corruplionis et molus ' ; sed omnia
qune fecit Deus , aut fecit corruptibilia , aut ali-
ipio iikmIo mobilia: ergo omnia potuit facere me-
liora.

fi-. Item. si non potuerunt crealurae fieri ine-
liores, hoc fuit. aut quia Deus iion potnit dare
plus, aut quia crmturae non potuerunt plus capere.
Si quia Deus non potuit amplius dare, ergo divina
potentia est limitata; si quia creaturae non potue-
runt amplius capere; contra: videmus tota die, crea-
turas meliorari et deteriorari, salva subslantia et ca-
pacitate: ergo etc.

CoNTRA : 1. " Optimi est optima adducere » ,
Ad opposi- sicut dicit Dionysius - ; sed optimo non potest esse
melius: ergo si Deus, cum sit optimns, adduxit res
optime, patel etc.

2. Item , Plalo " addit rationem: « Porro quia
optimus est, ab optimo vero omnis invidia relegata
eral » ; et ideo dedit unicuique creaturae tantum de
bonitate. quantnm potuit capere. Siludicas, quod
Platonis verbnm iion valet, quia invidia non esl
respectu inferioris; contra: Augustinus super (iene-
sim ad litleram ^: « Si bona facere non possel, nulla
esset potentia; si posset, sed nollet, magna esset
invidentia » : ergo pari ratione . si posset facere
meliora et noilet, esset invidus.

3. Item , ratione videtur: quia omne agens ex
tota sua substantia"' facit rein optimo modo, quo
potesl lieri, si polentiam eius nihil omnino im-
pedit ; sed Deus est agens ex lota sua potentia in
omni sua actione , et potentia eius nullam habet
indigentiam nec resistentiam : ergo quidquid facit,
ita bonum facit , quod nulio modo potest fieri
melius.

4. Item, haec est vera per se: « bonum est difTu-
sivuni sui"», ergo magis bonum inagis difTusivum,
et maxime bonum maxime diffusivuin; sed Deus
est agens maximae bonitatis, ergo maxime se diffun-
dit: ergo videtur, quod unumquodque optime fa-
cit et quantum ad snbstantiam et quantum ad pro-
prietates.

CONCLUSIO.

Partes huius mundi transenntes quoad, proprieta-
tes fieri meliores possent; item partes perma-
iientes, si ahsolute comideranlur , non autem
in relafione ad fmem.

nupi«x

niis partii'

Hespondeo: Dicendnin . qnod cniii quaeritnr de
melioritate partium universi . polesl quaeri quantnm
ad dnplex genus partiuuK aul quanlum ad partes
perma.nentes , sicut natura intellectualis, rationalis,
caelestis et elementaris: aut quanlum ad partes trans-
euntes, sicut hic homo el hic equus.

Si quantum ad partes transeuntes , sic sine
distinctione concedo, quod possunt ut in pluribus r.oncinrio
quantum ad proprietates fieri meliores, quia non
sunt de subslanlia universi. nec snnt a solo Deo,
sed a Deo simul operante cum agente particulari .
quod impeditur et deficit. — Si autein intelligamus
de partibns. quae sunt de constitutione et integritate
mundi et immediate sunt a Deo, cum quaeritnr.
utrum potuerint fieri meliores quantum ad proprie-
tates, distinguendum esl: quia aut loqueris de ipsis
absolute , aut de ipsis in T'elatione ad fmem. Si de
ipsis ahsolute, palet. quod meliores conditiones po- i.oDcin»io
tuernnt habere; si de ipsis in relatione ad invicem
vel ad fnem, optimas habuerunt proprietates: quod «.onciusioi
patet, qnia, sicut dicit Augustinus': « Meliores iu-
dicavit Dens homines, si ei liberaliter deservirent ».
Similiter melius fuit. quod omnes homines essent
ex uno, et ita quod haberenl corpus animale; et
secundnm exigentiam eins necesse fuit, alias crea-
turas corporales disponi in motu et corruptibilitate,

Kx his patenl rationes inductae ad primam
partem: procedunt enim de proprietatibus rerum
secundum se consideratarnm.

1. Ad illud quod obiicitnr in contrarium de soiuiio opj

r,- !• 1 T-iii- II.. positonm

Dionysio, dicendum, quod illud intelhgitur secun-
dum ordinem , sicut iam patebit^

'•2. Ad illud quod obiicitur de Platone, dicen-
dum , quod non habet veritatem , nisi intelligatur
salvo ordine universi , et hoc qnantnm ad bonitatem
essentialem, considerata dispositione in materia. Nec
ratio sua est necessaria, sed solum persuasio in si-
mili: sicut in homine, qui potest alii benefacere et

' CAv. Aristol., VIII. Pliys. toxl. 7S. (c. 9.), oi siipra pag.
6.S4, nota 1.

2 F.ibr. (lo Div. Nom. c i. % 19.

' In Timaeo (ed. Scrrani, 1578 pag. 29): ayaOb? rjv ,
ttyci.^(j> o£ ouSe^i? TCEpt ouoevbi; ouSiTTore lyyiyvETcxi «pOovoc. La-
lino: Bonitato \idclicot praostabal : in lioniim autom inilla do
iilla unquam rc cadit invidia.

* Libr. IV. c. 16. n. 27, vb\ od. opor. Augnst. si nutem
posaet nec fnceret \m) si posset, sed noliei , ot plnros codd.
cum ed. I et noliet pro sed nollel. Paulo superiiis codd. KPQ
WX\ quia invidia est respectu superioris, non inferioris ;
aliqui codd. cum od. I (/uin invidin esf rcspeclu inferioris. Cfr.
d. 20. dub. i.

^ Pro sut)stantia cod. M cum ed. 1 potentia , ei e con-
vorsD paulo inferius pro sua potentia cod. \ sua substantia ;
cod. K sua suf)stantia et potentia.

" De h;ic Dionysii proposilionc cfr. supra pag. 746, nota 5.
— Paulo infoiius pro nptime facit Val. cum cod. cc opii-
mum facit.

^ Libr. do Vora Kolig. c. li. n. 27: Talcs onim servos
meliores osse Dous iudicavil , si oi servironl liberaliter. Cfr.
de Agone christ. c. 10. n. II. — Paulo suporius multi codd.
omiltunt vel ante ad fmem. Pro hoc vel cod. T substiluit sive,
cod. F cum od. I et; codd. RX omiltunt tum tW tum vocem
anteccdentem ad invicem.

* Quaosf. seq.

■ I

Disr. \|,IV. \in. I. nlAKST

7Hl)

4. \d illiid (|ii(>(l oltiiciliir, (|iiod a;.;cns c\ tol:i
polcntia prodiicit oprniic: diccndiiiii, (|iii)d ajjicns (!x
tola polciilia <ii(i(/aii!. a^it scctiiidiiin iiiipcliiin. 7*//-
(/(iin scciiiidiiiii (irlcnt cl sapicKlUiiK. \\\ (|iii scciiii-
(luin iinpetKin a<,Mt lacit (|iiaiilo incliiis polcsl ; (pii
a<{il scciindnni ar/rm ct sapicnUani ai;it ipianiiiiii

viilt cl i|iianliiiii coiin|i||| . s;ilvi( ordiiic, (piia « sa-
picnlis ifsl ordiiianj * )». Idcii ipi.icdain lacit l)oiia,
(piacdain iiicliora, (piacd.iiii Mplinia. Kl sic palcl ,
(|ii()d illiid noii .sc(|iiitiir.

V \d illiid ipiod ohiicitnr , (piod hoiinin >nni-
niiini snniine .sc dirhindit; (lic(Midiiiii . ipiod hoc ve-
rniii cst {W dilhisionc iiatnrali , dc vohinlaria .sivc a
proposito ' noii cst vciiiin. 1'i'iiiio iiiodo csl diniisio
iii |iroilncti()iic pcrsonanini , sccnndo iiiodo in pro-
dnctionc crcatnrarnin.

SCIIOMON.

I. (Jii:u'sli(i liacc iiitcliiyiliii' iU' priipiicialiliiis (uridniUdibas
piiiiiiini iiuiiHli ri (|iii(li'iii Imins iiiuiuli, iinn alicnitis niniuli
possibilis. — IVo t>x|)li('ali()nc s(^ntontiiu> Dionysii in soliil. lui I.
(licit \\o\. \l\\. CS. |). 1. (|. 21. m. 3. a. I. ad .3.): « Dicciuliim,
([110(1 opiiniiim dUnur simpliciler , ct oplimiim sccniuliim ijcniis
cl socniulnm sldtuiu , et secundtim Diiliiiem. Optimiim siinpli-
eilcr cst DiMis ; optimnm secuii</i(m ijenKs ct slalKin , ni iii
jtonore croatnrac ct coiulilioiiis sCiIn, (llirislns ; opljmnm /)m)/'-
iline ot non simpliciior , icium imivorsitis. Oiitiini orso est

(il)tiinii iiililiiirre , lioc |iotcsl iutclligi ot (|iiantiii»i ad ojitimum
simpliiiler , nl in pidcossiono poisonali , ct (|naiilnm ad opii-
iiinni iii ijenere d slalii condilionis , nt iii produotioiio Chrisii ;
ot (|uaiitiiiii ad oplimnm in onliiie , iil iii prodiiolionc uni-
\orsi ».

QUVESTU) III.

U/rwm Deus potnerU faccre muiidum mcliorcm quantum ad ordincm partium.

Tertio qnaeritnr. utriim Dens potuerit inundum
facere meliorem (piantum ad ordiiiem partinin. Kt
(|uo(l non, primo videlur auclorilatc.

1. Genesis primo'': Vidit Dcus cuncia, f/uac
Oimenta. feccrat, ct eraitt valdc bona; Glossa .\u<j;iislini: « Sin-
gnla (|iiae(|ne l)ona in se,sed in universo optima».
Sed optimo nihil est melius: ergo etc.

'-1. Item. .Uignstinus^ dicit, «(juod ciuainvisalins
inodus nostrae liberationis esset Deo possibilis, iml-
Ins fuit iiostrae salvandae miseriae congruentior n.
Seu sicut Deus fuit sapientissimus redemplor, ita et
sapientissimus conditor: ergo si ordinatissime rede-

mit, ita (piod millus inodus melior nec congruentior
esse potuit, ergo similiter .se habuit in faciendo res:
et sic palet etc.

3. Itein , si consideremus ordinem elementorum
in mnndo, constal ea optime esse ordinala. Tnde
non potest cogilari, tjuod illa (]uatuor corpora ordi-
nentur melius, sive secundnm qualitatcs , sive se-
cundum formas nobilcs , sive secimdum propor-
tiones numeralcs , sicul ligantur octo el viginti
septem, (}ui sunt duo primi iiumeri solidi (luadrati:
lig:uitur per duos intermedios, scilicet duodecim et
octodeciin " : ergo etc.

1 Vat. ex iioc. Paulo post oadem Vat. cum cod. oc omil-
lit sic Deus carens imidia fecit.

^ Cfr. supra pag. 685, nota I. Do divlsiono agentium in
agentia secmiduni iinpetum (impetus est antiqua vcrsio Grae-
cac voois 6p[jLY), ut videre ost in antiquis edd. Aristot. atque
eliam in Dami.sc, II. dc Fidc orthod. 0. 22, et significat modiim
agendi ex nalurali neccssitate proccdcntem) et agcntia secundum
artem, vide .\ristot., I Metaph. c. I. (ex quo iam supra pag.
600, nota 2. aliciua exscripsimus), et VI. Ethic. c. i , ubi Phi-
losophus, postqiiam sic dofinivit artem: « ars est habitns (lui-
dam cum i'atione elfectivus», ait : <( .Neque onini corum ost
ars, quae exnecessitate vel sitnt vcl fiunt, neque*eorum quae
sunt secitndum naturam ; in se cnim hacc; principium ha-
benl ». Quomodo sapientia se haboat ad artom, vidc ibid. c. 7.
— Paulo suporius Vat. bis quoddam pro quiilam , et dcinde
Et quod pro Et qui ac quod agit pro qid agit.

3 Cfr. supra d. iO. a. 3. q. I. — Paiilo ante pro de eo-

S. Bonav. — Toni. I.

lunUiria Vat. sed de voluntario, nonnulli codd. et ed. I sed
de toluntaria.

* Vcrs. 31. — Glossa subinde allata sunita esl ox August. ,
ill. dc (ion. ad lit. c. 2i. n. 37, et sic ibi sonat: «Et singuia
bona , et in iiniverSo bona valde sunt». Similiter S. August.
loqnitur in Enchir. c. 10. n. 3: Sed tamon bona etiam singula ;
simiil voro univcrsa \alde bona, (piia ck omnibus consistit
iinivorsitatis admirabilis pulcritudo.

5 Libr. Xlli. de Trin. c. 10. n. 13. Vide hic lit. .Magistri,
c. I. — In loxtu cit. post nullus Vat. interiicit lainen, ei doinde
pro salcandae codd. K P Q cum od. I ot oum ed. opor. .\ugust.
sanandae, Val. levandae.

6 Cfr. .\ugust., IV. de (ien. ad lit. c. 2. n. o, et Boeth.,
1. do .Vrithmet. c. 20, et hic Scholion. — Paulo superius pro
numerales non pauoi codd. p(M'peram numerabiles. .Mox pro
solidi quaiirati Vat. solidi cubi , cod. 0 solidi cubici. Idem
cod. 0 deinde verbo intermedios adiungit snlidos quadratos.

786

SENTENTIARUM LIB. l.

'i. Item . « sapieiitis est ordinare * » : ergo
summe sapientis sunime sive optime ordinare : ergo
Deus res ila bene ordinavit. quod nullo modo po-
tuit ordinare melius.

Sed contra: 1. Ordo ille est bonitatis finilae:
Ad opposi- ergo si sapienlia Dei est infinita. et infinitum exce-
dit tinitum , ergo Deus scivit melius ordinare. Sed
quidquid scivil, potuit: ergo etc.

2. Item , melior est et nobilior ordo, in quo
nulla cadit inordinatio, quam in quo cadit-; sed in
universo cadunl mullae inordinationes el deformi-
tates : ergo alius ordo potuit fieri melioi'.

3. Item , quod propinquius est fini melius
est ordinatum ^: ergo si omnia sunt optime ordinata,
omnia sunt aequaliter coniuncta fini: ergo omnia
participant beatitudinem; quod absurdum est.

4. Item, bonitas ordinis pendet ex bonitate
parlium, sicut respectivum ab absoluto; sed res se-

. cundum esse absolutum non sunt optimae: ergo nec
in ordine '.

r, 0 N c I, n s I 0.

Quoad ordineni parlmm in universo, primae et
mbftantia/es partes optime sunt ordinatae ,
partes vero corruptibiles absolute quidem me-
lius potuerunl ordinari, non autem in rela-
tione ad finem. Quoad ordinem in finem res,
salvo ordine universi , optime ordinatae sunt.

^ liESPONDEO : Dicendum, quod est ordo partium

Dopiex in toto , et e^l ordo parf ium in finem. Primus ordo
respicit sapientiaiH . secundus ordo respicit bomta-
tem. El sunt isti duo ordines ita coniuncti, ut unus
alteri conformetui', et ordo partium in universo e,9,\,
propter ordinationem ■"' ad finem.

Si ei'go loquamur de ordine partium in uni-

snhiisiin- verso , aut hoc est quantum ad partes primas .•!

substantiales ; et sic absque distmctione optime sunt

concinsioi.ordinatae, ita quod melius ordinari non potuerunt,

quia in eis consistit ordo siibstantialis et pulcri-

tudo universi immutabilis. Vel quantum ad partes s

corruptibiles et remofas , et hoc dupliciter : aut subdisUB
absolute et ut nunc; el sic potuerunt melius ordi-condaslo! 3.1
nari et aliquando'' erunt melius ordinatae; aul sim-
plicitcr et in relatione ad finem; et sic sunt res
optime ordinatae in universo, secundum quod con- coi.cialio!
venit ordini in finem.

Similiter optime ordinatae sunl res in fineni , ccxaano
salvo ordine universi, quia universum est tanquam
pulcherrimum carmen, quod decurrit secundum opti-
mas consonantias, aliis partibus succedentibus aliis,
quousfiue res perfecle ordinentur in fineni '. Dnde
sicut in productione rerum manifestatur potentia ,
sed in comparatione sive in ordine ad non-ens
ostenditur summa potentia , creans ex nihilo: sic
ordo rerum in universo in se ostendit sapientiani,
et ordo ad finem bonitatem . sed in comparatione
unius ad allerum ostenditur summa sapientia et
summa bonitas , quia nihil potest hunc ordinem
deordinare, sicut nielius infra patebit^

Concedendae igitur sunt rationes probantesT
quod res sunt optime ordinatae , quia lespiciunt
uliumque ordinem.

1. .\d illud quod obiicitur. quod sapientia est ^oiutioopi
infinita; dicendum. quod quamvis sapientia est^ infl-
nita, tamen les non siint capaces nisi ordinis finiti;
et ipsa sapientia summa summum dat ordinem ,
quem habere possunt.

"2. Ad illiid quod obiicilar. quod "* cadit inor-
dinatio; dicendum, quod, si consideremus hos ordi-
nes, scilicel ad finem et in universo , ita se ad invi-
cem complectuntur , quod non polest ibi esse inor-
dinatio.

3. S.i\ illud quod obiicitur de propinquitate,
dicendum, quod hoc est verum secundum propriam
ordinationem " , sed secundum decursum unirersi
necesse est. quod res sit piimo longe a fine. el posl
appropinqnet.

4. Ad illiid quod obiicitur , quod ordo '' pen-
det ex partibiis: dicendum. quod sicut aliqua eon-
tingenlia in .'^e habent m^ absolutum contingens.

' Clr. siipra psig. 68;), noUi I.

^ Nuni, ut <iit Aristot., 111. 'J"opic. c i. (c. o.): Quiie coii-
trariis sunl impcrmixtiora sniil niagis lalia, iil albiiis quidcm
nigro imiicrmixtius. — Codd. ct cd. 1. arg. 3. ponunt 4. loco.

^ Aristol., 111. Topic. c. I : Kt diioriim (mcliiis cst), (piod
proi)iii{iuiiis cst fini.

^ l'ri> in ordiiio (>d. 1 ordiiintae.

5 Cdd. 1! ordiiieni. Pioximc post pro ergo Val. cum cod.
cc nuf^m.

8 Sciliccl post iudicium llnalc.

^ Augusi.. XI. dc Civ. Dci, c. 18: .Nc(pic ciiim Deus ullum,
non di(;o Angclorum, sed vel liominum crcaret, (}uem iniilum
futiirum cssc pracscisscl , nisi parilcr nossct, ({uibus cos bono-
riim iisibus comnMxiarcl, alijuc ita ordincin sacciilorum laii-
(|iiani iiiilclicriinium carmcn c\ (pjibusdam (|uasi antillictis
lioncstaict... Siciii crgo ista conlraria (■ontrariis opjxisita ser-
monis piihrriiiKJiticm rcddunl , ila qiiadam non vcrboriim. scd

rerum oloqucntia contrariorum oiipositionc sacculi pulcritudo

com|)Oiiitur. Cfr. ibid. c. 22 , ct dc Vcra Kclig. c. 22.

t2.

scq. et c. M. n. 77. — lii piincipio huius propositionis pro
SimiUler sola Vat. Simplidter enim, quae et aliquanlo inferius
(um cod. c(; in ordine noii-enti.t ad ens pro in ordine ad non-
ens. .M()\ phirimi codd. cuiii scx primis cdd. oinitlunl creans.
Loco tiiiius vcibi creans coild. K P Q T V \ ponuiil (jiiia. cl
tiinc supplcndiim cst: producil.

8 Disl. i6. i|. 3. ■'). 6, ct d. i7. (|. 3, ncc iioii II. Seul.
(I. 12. a. 1. q. 2. praccipiic ad i.

" Plurcs codd. ul F II V Z cuni cd. 1 bciie sil.

'** Supplc cum Vat. in vniverso. Paulo inferius codd. cum
sex primis edd. omittunt et antc in universo.

" lii cod. V liic addiiiir: ciim enim eril (jiiis in gloria ,
inelius ordinaias eril iiuanlim ad propriam ordinationern.
Loco projiriam ordinationem cd. 1 priinam ordinationem.

'- Val. ordinis honitas.

DIST. XLIV. \Kr. I. OIVKST. IV.

787

so(l ordhirm, iicvcss.Miiiin : sic cl iii iuoposilo iiilcl-
ligciKliiiii . <|iio(l (|u:iiiivis ;ili(|iii(l iioii sit ()|)tiiiiiiiii
!>jandiin.. //t .sv , t;iiiicn opliiiic or(li)ia(iir. Kt cxciiipliiiii liiiiiis
p;ilcl iii p;u'lil)us corpons cl iii rc ^irtilici^ili, iii (|ii:i
csl (•oiisoii;i.iili;i c( li;inMoiii;(, siciit iii cilli^uM. (^)ii;iiii-
vis ciiiiii iioliilior sit. sitiis ociili ipi;iiii pcdis, liincii
si coiisidcrciiuis ulruiinpic sccuiiduiu suiiiu olliciiiiii,
t;iiii ociilus (pi;uu |)cs opliiiic silii;ili siiid iii loto.
it;i (|ii(»d iicc ociilus iiicliiis pcdc. ncc c c(iiivcrso.

VA it;i dicil \u1411sl11111s siipcr lo;iiiii('iii ' . (piud -^uwl
.\u<^rcliis opliiiic iii (Mclo. il;i \criiiiciiliis opliiiic 111 iiiio,
siciil in tcrr;i. Kt siiiiilitcr ;ipp:u'('t iii cilli:iiM: |)os-
siiiil ciiiiii oiiiiics clioi'(l;ic il;i proporlioii;iri. (piod si
'ili(pi;i lcii(l;iliir . iil (lcliii ci iiiclior soiiii^ . iiiiiii|ii;iiii
nMu;uicliit cous()ri:uili:i. SuuilitiM' diclioiics possiuil
ordiinri :id iMciciidiiiii vcrsiiiii . il:i (piod c\ illis di-
ctioiiiliiis iiiipossihilc csl licri vcrsiiiii iiicliiis ordiii:t-
tiiiii : sic iii proposilo intclli^MMidiiiii.

SCHOLION.

I. Pco in((>llin'i'inia piMcdai-ac (loclriMac hiiiiis (juiic.siioiiis
aUondcndum csl ail pliiios (iistinclioiii^s circa ordinem aliciiiiis
r<^i. Non agilin' dc ordiiic /)/f/'//c»^//'/ aliciiius rci , si\c « sccun-
dum propriam ordinalioiicni », iii diciinr in solul. ad ,3, sod
dc ordinc unicersali |)arliiim iniindi, (|uac ordiiiaiiiiir noii lan-
lum ad proprios adiis ct ad iiropriain pcrl"ccti()iicni , sod cliam
ordiiiaiilur luni ad iiniccm, (piia i<;'nol)ili(ira ordinala siinl taii-
(|uam iiicdia ad nobiliora , (iim ad pcrloctionom ^o/i//.v , iiim ad
fincm loto uni\crso superiurcm . ul csi salus olcctoriim cl jjlo-
ria Doi. Schoiastici ;icccpcrunt iias distinclioncs praocipuc c.\
.\ristotclc (.\ll. Molapii. toxt. oi.j. Clr. ctiam inlVa d. i". q. 3,
ot praccipue S. Tliom., S. I. ((. (iS. a. 2.

II. In arg. '.i. tundam. , ubi sormo ost de miindo olomon-
tari, supponitur iu.xla scntontiam tunc communom, (juatuor ("s.sc
clemcnta, ct ca osse ordinata tuni secuiidum (luatuor (/»a//<afev
(calidum, frigidum, iiumidum, siccuni), (um sccundum mullas
formas nobiles, tum « sccundum proportiones numerales ».
Has proportiones clcmcntorum, (]uae rospondent proportionihus
numeraiibus, hic paucis vcrbis poiiiis in.sinuanlur, (|uam cxpli-

caiitiir. lliide praclor ca ipiac siipra d. 2. i|. i. iii Schollo dicla
siiiK , liacc cx Hriiiircro iiolamiis. Ifinis ol terra . iii cxlrcma
iiilcr sc colliganliir pcr diio iiilci iiicdi 1 (scil. (ii'r cl ai/ini), ci
similcm inuw so prfiportionom haboiii , ac iiiimori cxlrcmi H <'t
27 ot inlcrmcdii 12 e( 18. Scilicet niimcrus iiuailratns siiliilus
oritiir, qiiando idem iiumoriis duciliir iii se ipsmu , iil 2 X 2 X
2 = S ; ;{ X 3 X .3 — 27 : iindc S ct 27 siinl diio primi iiuiiicri
(|uadrati solidi iciiljij. Si aulcni a!i(|iiis niinicnis his diicilur iii
alium numcrum, liim orilur (|ui(lcm solidus (ciibus;, sed iioii
quadratus, ut 2 X 2 X 3= 12; ot 2X3X3 = 18. Sic cni-
ciuntur diio luimcri intormodii intcr primum ol sccundum iiu-
meruin solidum iiuadratum. Eandem aiitciu proportioncm habel
S ad 12, quam 12 ad 18, ct 18 ad 27. .Nani 12 = 8 -|- i;
18= 12 -|- 6 ; 27= 18 + 9. Simili modo dislribiicliantur qua-
litatcs oiomontorum , ut ignis sit simul calidus ct sicciis; ; aer
calidus ct iiumidus, aqua Irigida ci liiiinida , icrra frigida
ct sicca.

Vuctores ul iii Scholio ad 1. quaostioiicm, ci praelerea
U. .Mbcrt., hic a. 3.

OUAKSITO IV

Utrum Deiis polueril facere mundum antiquiorem.

Quarto qu;ieritur, utnuii potuerit tacere muu-
(luui anliquiorem. Et quod sic, videtur.

1. Secuudae Petri ultimo ' : MiUe auiti apud
idamenta. Dei<w sicul uiia dies. Et in Psalmo: Mille anni ante
oculos tuos tanquam dies hesterna , quae praeter-
iit; i)ari ratione centum millia annorum : ergo si
Deus potuit facere munduin ante diem hesternam,
potuit per centuiu iuillia annorum ;uite. Et si hoc,
esset antiquior: ergo etc.

± Item. divina potentia et operatio non depen-
det nec a materia nec a tempore: ergo qua ratione

potest iu uno instaiiti, potest in ;ilio; .sed qua ra-
tione in posteriori, eadeiii ratione in priori. Kt si
hoc , numdus potuit fieri antiquior: crgo etc.

3. Item, divina essentia et potentia fuit ante
temporis principiuui ; ant ergo fuit potens piodu-
cere ante , aut non. Si non : ergo erat iiiipo-
tens: .si sic : ergo potuit facere mundum . ante-
quam faceret.

4. Item, ego qu;iero. utrum potiierit facere
post. Si sic; sed non est niaior ratio de post quam
de ante: ergo pari ratione potuit facere ante. Aut

' Cap. I, 3. tract. 1. n. 13: Pcr (iiicm factus est .\ngo-
ius, per ipsum factus est et voririicuhis ; sod .\iigelus dignus
caelo, vermiculus terra. Qui creavit, ipse disposuil. Si poneret
vermiculum in caelo , repretienderes ; si vellet .Vngoios nasci
de putrescentibus carnibus, reprohendcros etc. Cfr. III. dc Gen.
ad iil. c. 24. n. 37, et XI. c. 8. n. 10, ubi occurrit cxcmplum
de oculo ; et de Vera Rolig. c. 22. n. 42. scq. ncc non de

Natiira boni, c. 8, ubi oxomplum afTorlur de tersu sInc soi-
mone. — Pro in imo , sicut cod. H /// limo sive, codd. V ee
in humo. Mox pro proportionari multi codd. proporliona-
liter ; lectio ovidcntor mutila, quam cod. R (;omplot addendo
tendi , ot cod. .N addendo ordinari; codd. K X cam complonl
adiiciondo esse.

'• Vers. 8. — Locus ex Psjilm. mox cit. esi Psalm. S9, 4.

788

SENTENTI.VHUM LIB. I.

si noii potuit posl , nec anle , et ita necesse fuit quod

tunc : ergo videtur, quod conipulsus et noii volun-

tiirius inunduni fecerit lunc.

Sed contra: 1. Ante priiicipiuni teniporis niiiil

Ad opposi- erat nisi aeternitas * : ergo si potuil inundum facere
tura. ... .'■.,.

ante prjncipium temporis, potuit lacere et m aeter-

nitate; sed quod liabet esse in aeteriiitate caret

principio, et niliil tale potest esse creatuin ex niliilo:

ergo etc.

2. Item, si potuit facere anie; ponatur. Simi-
liter ergo quaero, utrum ante? et sic in infinilum;
sed infinitum a parte ante est aeternum: ergo si po-
tuit in infmitum nnte facere, potuit etiam ab ae-
terno. Si ergo non potuit facere nmndum aeter-
num , quia iion esset factus, nec ^ antiquiorein.

3. Ilem . necesse est . nunidum liabere fniitam
duratioiiem a parte antc; sed in omni fmilo neresse
est alicubi stare, ultra quod non potest fieri pro-
gressus: sed qua ratione statur in aliquo instanti
flnito, statur in illo, in quo condilus est mundus:
ergo etc.

4. Item , principio tolius antiquitatis non potest
aliquid fieri vel cogitari antiquius: sed tempus vel
aevum , quod incepit cum inundo, est totius antiqui-
tatis principium : ergo eo ' non potuit aliquid esse
antiquius.

c 0 N c L u s 1 0.

Deus non potuit mundum sic facere antiquiorem,
V ut sit ab aeterno, nec sic, ut sit sine tempore;

bene tamen potuit facere tempus ante hoc et
in illo facere mundum.

Respondeo : Quod cum quaeritur, utrum Deus
potnerit facere mnndiim antiquiorem; potest intelligi
Distinctio. dupliciter : aut * quod ipsum creaverit ab aeterno,
cum produxerit ex tempore, et tunc esset antiquior;
aut ita quod mniidus durasset tempore longiori, ta-
men flnito.

Primum credo impossibile simpliciter, qiio-

concinsioi.niam implicat in se contradictionem. Ex hoc enim,

quod ponitnr /ieri, ponitur habere principium. Ex

hoc autem, quod ponitar aeternus , ponitur non

habere principium. llnde idem est quaerere, utrum
Deus potuerit ante mundum ° facere , quod mundus
habendo principiuin non haberet principium: et hoc
includit contradiclionis utramque partem.

Similiter quantum ad secundum sensum vide- •

tur aliquibus impossibile , quia implicat in se op- sentem.

... . .... .... qiiorundai

positionem, quoniam antenontas sive anliquitas m-
cipit simul cnm tempore. Nam in aeternitate non
est anle et post; et tempus incipit de necessitate
simul cum mundo, sicut situs inripit simul cum i

loco, et locus cnm orbe primo. Unde sicut, si quas- ^
reretur, utrum priinus orbis potuerit fieri altior.
nulla esset omnino^ quaestio. immo impHcat con-
tradictionem, scilicet extra omnem locum esse locum
— et venit ex falsa imaginatione, quia imaginatur,
totuin mundum esse in locali spatio, sicut imagina-
mur, terram circumdari aqua — similiter intelligen-
dum in proposito, quod est implicatio contradictionis:
et venit ex falsa imaginatione, qnia imaginamur,
ante principium mundi fnisse duralionem temporis,
in qua mundus potuisset ante fieri. Unde sicut '. si
quaeratur. ulruin totus nnmdus potuisset fieri extra
totum inundum, vel supra, vel infra fieri, slulta est
quaestio et implicans opposita et veniens ex mala
imaginatione: per hunc modum respondent, si quae-
ratur. utrum mnndus potuerit fieri ante vel anti-
quior. Unde dicunt , quod , si aliquid praecessisset.
;mte mensuians temporaliter, potuisset utique ante
fieri^; similiter si locus esset extra, potuisset allior
fieri. — Ratio autem istius malae imaginationis est:
cum eniin imaginamur, aeternitatem in infinitumimagilJatTo.
ante teinpus fuisse, intelligimus eam quasi duratio-
nem exlensam , in qua sunt diversa nunc, in quo-
rum qiiolibet potuisset fieri tempus. Sed hoc omnino
niliil est, quia aeternitas est nunc simplicissimum,
in quo nulla omnino cadit diversitas ®. — Conceden-
dum ergo. sicut probant rationes inductae ad hoc,
quod, sicut non potuit mundum facere in alio loco ,
qnia non est in loco '" , sic nec ante , quia nulla est
antiquitas nisi in eo. — Ad illud quod obiici- Ad insun

.,..,. 'iam respon

tur, quod apud Deum non est vis aliqua in ah-ii'^ni
quanto tempore, et quod potenlia eius non de-
pendet etc; dicunt ad omnia unica responsione ,
quod quamvis divina virtus ad nihil arctetur, tamen

.\ddunlr
linnemmai;

1 Cfr. Aiigiist., XI. de Civ. Dei, c. 5. et 6.

2 Vat. particiilae nec pnieflfjil ergo.

3 Hevocavimus voeulani eo ex ood. T, ubi a secunda (lui-
dcm , sed anticjua manu sciipta exstat. Pro eo multi codd.
(etiam cod. T a prima manu) et, Vat. etiam. Alii codd. cum ed.
1 , omisso eo, nihii snlwtiluunt.

* Vat. post avt addit ita.

5 Cod. R hic bcru! intei-serit prodiicere, quod est, utrum
potuerit. Paulo supei-ius jiro credo impossibile cod. V est Deo
impnssibile. — 1'Jura quac ad hanc qunestionem pertinent, in-
venies II. Sent. d. \. p. I. a. 1. (}. 2.

^ Pro omnino codd. cum sex primis edd. in mundo. Mox pro
quia imaginatur , Vat. qtiia imaginamur.

^ In Vat. et nonnullis mss. deest sicut. Paiilo post pro
stutta est cod. R stulta esset.

8 Cod. R addit vel aniiquior. \n sequenti propositione
pro durationem extensam codd. T W cc duratione extcnsam.

^ Cfr. August., XI. de Civ. Dei, c. 5. seq., ubi principia huius
quaest. insinuantur. — Paulo ante Vat. et cod. cc omittunt nunc
ante simplicissimvm. Paulo inferius post qxod , sicut cod. U
iiiserit Deus, et dein j)ro in alio loco codd. 1 0 in aliquo loco
et Vat. in loco altiore.

•'• Id est, ipsiim continente. Cfr. Aristot., IV. Phys. text. 43.
(c. .5.): illud corpus est in loco,extra qiiod est aliqiiod aliud
corpus. quod ipsum continet ; illiid vero non est in loco , extra
quod noii esl iiiliim corpus.

DisT. \i,iv. \irr. I. orvKST. iv.

78!»

])riiicij)ialiiiii iioii iiolcsl r.iccn' siiic |iiin(i|iio. cl
lc))ij)())-(il(' iioii siiic lnn|)on' . v[ pri)iiu))i to^iporalc
iion |)()l('sl raccrc nisi iii priiicijiio lcu^poris , ct
pri)icipium lcmporis iioii nisi in })i ixcipio loiipo-
ris. Opposiliiin ciiiin iioii (licil iiolciiliain. scd iii:ii.;is

i ('onlr.KliclioiuMii cl rcpii^niiiiili.iin. .NVc l.iincn ;ircl;i-

tiir ;i(l siv laciciKjiiin . (|iii;i posscl oinniiio iioii lU-
(•erc. llnde sifiil sliill;i (>sl (jiuiestio, si (Hi;ier;iliir ,
iilriiin poliieril ' lacere principiiim leinporis ;iiilc

j principiiiin teinporis; simililer ci |)r;ic(licl;i.

'>y'x\ (|ii()iii;im (Inriiin vidclnr diccrc. (piod Dciis

sententia 11011 potiiil f;iccrc imiiidiiiii ;uiti(|iii()reiii , ct (jiiiii ^*

i)riini 01)- , ■ , p , ■ 1 A . • .

.sita. ;ilimn mmidiim facere i^otiierit, sed t.;intiim isliini ;

propterea dicnnt ulii, ipiod, siciit Deiis potiiit lacere

mundiim ampliorem. it;i eti;uii poliiil lacerc ;uiti-

liohoiiini (liii<>''t'in siiie oiniii distinclione. — Sed tameii isliid

;""'""''*" non (^st omniiio similc, (jiii;i Deus posset facere cae-

Inni ainpliiis et imigis (list;ire ;i terra. salv;i utrius-

(jue natiira : sed si Dens intcllijj:atur leci.ssc , (jiiod

istud iiu)ic m;i<2iis distet a principio temporis, inlcl-

ligitur illud )iu)ic csse ;iliiid ■'. (juia eti;unsi inlel-

lic;atur innndns factns ;uite, adliuc non esset ;mti-

(piior respectn istiiis nunc , l\\\\a tantuin distaret,

(piantnm distat a principio: et ita iion esset ;inti(|iiior.

Kl ideo 11011 est simpliciter neg;uu];i iiec siin-

senieniia pliciter concedeiida , sicut nec ista: Deus potuit fa-

^fncuone! ccre iTiundum altiorcm. Si enim intelligas de lioc

absolutc , talsum esl, sicut dicit prima opinio , et

non intelligibile , et iinplicatio contradictionis. Si

ant+Mu intellig;is per co)icomilautiam altcrius loci ,

scilicet qnia Deus potnit facere alinm mundum am-

plectentein istnm, in (pio * situin posset habere magis

alluin et minns, vernm est. Similiter iudicandum

de antiquitate. — Et ideo si qiiaeratur, utruni Dens

potuerit ante facere mundum, distiiigiiendum est

sicut el haec: utrum Deus potuerit facere mundurn

in alio loco vel ahbi; quia adverbialis determinatio

polcsl r:iiU'V{' siih ((Dijilialioiic verbi . vcl c.rlra'". Si

suh (niiplialioiic vcrbi ; tiiiic.cst vcm . ct cst scnsiis,

(|iiod DiMis |)otiiit ;ilimii lociim f;iccrc ct in illo

muiidmii islimi loliiin poiicrc. {'oliiii ciiiiii laccre

ccntiim t;dcs miindos. cl ;idbiic iiiiiim complcclcn-

tciii oiniics. cl iimiiii iii loco ;illion (|n;uii ;diiim.

Sic cl iii lonporc intclligciidiim csl . (juod Dciis [)0-c,„cio,i<,i.

Iiiil lacere teiiqius anlc hoc . cl in illo l';u-ere

iiiiindiim.

.\lio iiiodo potcsl c;i(ler(; a(lverbi;ilis delermin;i-
lio cxlra (Dnjilialioiio)) de ly" /)o/^'.s7, et (!sl .sensiis.
(piod Deiis potest f;icen' mniidum istum in alio
loco , (jiii est extra miiiidum : et liic ' est iinplicatioconciowos.
I';ilsi, (|iii;( iioii cst locus nisi iiitni muiiduiii; et
simililcr dc tonporc iiitelligendum.

1. \(l illiiil ergo qiiod obiicitiir, qnod ;uite iion soiutiooppo-

.... , sltornra.

er;it iiisi ;ietcriiitas; diceiKlum. (|iiod veriiiii est ;
sed tainen Dciis potcr;il l;iccre, (|uod anle esset
tem])us.

:2. .\d illiid (jiiod obiicitiir de iiiHnito a parlc
aiitc, (licciidmn. (|uod inrinitum (( j)arte anle po-
test esse apponendo aul secnndnm aclum, aut se-
cundum potoitiam. Priino modo dicit aeternitatem.
secundo modo miiiime, quia aeternitas dicit inliiii-
lum actu.

3. Ad illud qiiod obiicitur, quod necesse est
ponere statum; diceiidnm, qiiod vcium est; sed
slatus possunt esse infiniti; et licet in potcntiamn
sit poncre statum, tamen quia actus iion conseqiii-
tur lotam poleiitiam, sed in ali(juo statu est , ideo
in statu finito. Sed^ quare magis in hoc qnam iii
alio. ratio summa et potissima est volnntas f;icieiitis.

4. .\d illud quod obiicitur, quod antiquitas coe-
pit cum mundo; dicendum, quod verum est; scd
Deus potuit facere, quod ante inciperet; ideo non
valet r;itio illa. Rationes ad oppositum sunt conce-
dendae ; procedunt enim secundum primam viam.

SCHOLIO]S.

!. Praeter quaostionpm principaleni l)i'eviter rosohilur ali;i
quaestio, scii. utruu) potuorit niundus creari ob (leter)io. Si
verba ab aete)'no non copuiantur cuni verbo potuit, sed cum
ternnnis mundus creaii, sive, ut hic dicitur (ad 2.), apponcndo
infinitmn a paiie ante non secundum potentiam, sed sccundum
actvm; tunc S. Doctor i)ic et 11. Sent. d. 1. p. I. a. I. q. 2.

omnino ncgat, possibiio essc , aliquid CToari ab aeterno. ipsi
consentitmt Ricliard. a Med. , Uenr. (iand. aiiique plurimi, prae-
sertiii) nosli'ae aetatis. Alii vero cum S. Thoma ot Scoto (qiii
tamcn dubius haerol) , duce .\ristotele, argumenta ex rationo
sumta non sufTicicnter istam impossibilitatom probaro consont.
II. .Vd quaeslionom autom, utrum mundus, qui supponiiiir

' Cod. T cum pluiibus aliis potuit.

2 Id est: quod non. Paulo ante pro pottiit Vat. potneiit.
Paulo inferius pro sed tantum cdd. T cum bene multis aliis
codd. et tantum, cod. R nisi tantum, codd. M F ee etiam
ante.

3 Vel aliis vcrbis: istud nunc, quod ab acliiali principio
mundi in praosenli temporo socundum cortam distantinm nu-
moratur, adiuncto tompoio a parte anto, non osset idem. —
Mox pro quia cod. ll et.

* Cod. 11 hic subiicii iste , ot paulo posl pro vervm est

exhibet sic hnbet veiitatem. Plurimi codd. ciim .<;ex primis odd
perporam omittunt ve)'um est.

5 Scilicet extra am|)lia(ionom verbi potuerit (potesl). (>fr.
supra d. 4.3. dub. I.

'^ In lingua (jallica antiqua pro articulo le in usu erat ly
vel //. Ita de ly iisurpatur pro tou.

^ Cod. T cum pluribus aliis liaec. Mox pro nisi intra cod.
0 extra.

* Pro Sed Vat. Si quaeratur. Proxime anto pro in statu
finito cod. 0 in statu aliqno in instanti finito.

790

SENTENTIARUM LIB. I.

(■rentus nun nb aeterno, polucrit croari prms, (juam in hoc or-
dine provideatiac crcatus esi, prinia opinio respondet ncgative ;
vel potiiis noiinuili ipsani quaeslioncm in sc irrationalcm csse
anirinanl, (juippe (juia ipsa (luaoslio laiso siip))onat, cssc tem-
pus ante initium mundi. Sed quaesUonem rationabililoi- poni
posse, patet, si inilium mcnsurandi durationcm ponimus non
in initio inundi nustri , scd in hocmomeuto, (luo nos Ai^imus,
si sfil. quaerimus, uUum duralio mimdi ah inslanii pracscnli
usque ad initium inundi jjossit ossc inaior. Ilcctc ad hoc rc-
spondet S. Doctor cum distinc-tione. Nam nunc praescntis tcm-

poris, si magis distarol a principio tcmporis (et Giiam primum
nunc) non esset idem nunc, sed alitul; quia ad mundum, qui sup-
ponitur ante dccursum nostri temporis. ctiam aliud tempus ov-
(linalum csset, et lunc osscl oliam alius nt undus, qwt\\ Dous fa-
corc poiuisset. Si autem idem nunc praesens et idem initium
tcmporis esse supponitur, tunc creatio mundi caderet extra
tempus , si mundus rcalis antiquior esscl ; quod cst impossibilc.
l-2xplicitc ol in eadem cum Sorapliico scntcnlia hanc quac-
stionem tractant: Pelr. a Tar. . liic (|. unica , a. i. — 15. Alberi. ,
liic a. I. — Hichard. a Mod. . hic (i. 3.

AKTICULUS Jl.

De imnmtabiliUUe divinae potentiue.

Consequenter qiiantuni ad secuncluin articu-
luin quaeritur de immutabililate divinae polen-

tiae. utruni videlicet quod semel ' potest semper
possil.

QUAESTIO UNICA.

Utrum Deus quod semel polest semper possit.

taoi.

Et quod sic, videtur:

1. Quia onmis potentia, quae est idem cum
Ad opposi- essentia, habet idem posse quod esse ^ et omne illud

cuius posse est idem quod esse, si habet esse im-
mutabile et aeternum, habet et posse; sed quod
Deus seynel est semper est, quia eius esse est im-
mutabiie: ergo et quod semel potest semper potesl.

2. Item , omnis potentia , quae est infmila et
non potest non esse infmita, semper est respectu
aequaUum ^ quia si respectu paucorum esset, aU-
quando desineret esse infinita et desineret esse o-
mnipotens; sed diviiia potentia semper est infinita et
omnipotens: ergo nihil possibihum accrescit ei nec
decrescit: ergo quod semei potest semper potest.

8. Item, omnis potentia, quae est onmino suf-
ficiens et millo modo dependens a possibih. omne
ipiod potest* semper potest, si in se ipsa maneat
nori mutata; sed divina potentia est huiusmodi , et
nori mutatur in se: ergo etc.

4. Item, quidquid Deus potuit, adhuc potest ,
si nihil de eo faclum est^; sed nihil i^otest fieri ab
ipso, quod non subiaceat (Jivinae virtuti: ergo pro-

pter illud factum non impeditur, quin adhuc possit:

ergo potest quidquid potuit. ^h

Sed contra: 1. Si Deus potest semper quidquidFundamentj]
potuit semel; sed potuit ® Christum resuscitare a
mortuis et mundum creare: ergo et modo potest;
quod stultum est dicere.

± Item, si quidquid semei potest semper po-
tuit; sed modo polest mundum creasse: ergo ab
aeterno potuit creasse.

3. Item, si quidquid potest semel, et semper;
sed ante mundum potuU facere, quod mundus non
fuisset: ergo et modo potest facere, quod mundus
non fuisset. |j

4. Item, cum dicitur: Deus potest hoc sive
potesl facere hoc ', aliquo demonstrato, aut conno-
tatur aliquid , aul nihil. Si nihil: ergo aeque vere
potest dici, quod Deus potest malum, ut bonum. Si
autem aliquid connotatur , hoc non est nisi possibi-
litas ad fieri; sed quod factum est, ideru ipsum
non habet possibilitatem ad fieri: ergo Deus non
potest facere quod factuin est; et prius potuit: ergo
iion potest quidquid potuit.

' Vat. nec non cod. cc ei ed. I adiiciunl Deus'.

* Aristot., II!. Phys. t(!xt. 32. (c. i.): Posse cnim ab ipso
esse nihil differt in porp^Huis.

^ Sive infinitorum.

* Pro potest cod. Y cum ed. I semel potest. Mox Val.
verbo hnivsmodi pracfigit semper.

5 Vat., omissis voculis de eo, hic praeter fidem vetuslio-
rum codd. el ed. 1 adiungit quod non snbsit eius virtuti , et
paulo post supprimit ab ipso.

« Cod. V addit semel.

' Vat. cum ed. I brevius sic : Deus potest hoc facere,
aliqno etc.

insT. \i,iv. \iii. II. (^cMisT. i;m(:\.

791

coNci. rsio.

(Jimmin.s dwinu pulnilut iu .vr .sil iinmidahili.s .
I ralioHc laincn ronnolali, (iitod /iiil (iliiiiiani/o

po.s.sihilr rl ini.slcn fnclwn c.sl iniixt.s.sihilc .
Deiis noii iiiiidiinid poliiil scnipcr polc.sl.

Ri;si'()Ni)i:(): Ad lioc t!sl diiplcx iiiodiis icsjioii-
luio No- dciidi. siciil ;i(l so|)liisiii;i dc .scicnlia\ ('.oiiccs.so

iiialiiiin. II'' , ' I

eniin. ijiiod diviii;i polcnii;! .scciindiiin vcnlalciii
oinniiio sil iiiiiiiiil;d)ilis, scciindiiin posilioiiciii l;uiicii
Noiinn;diiiiii coiiccdiiiil l);inc : polcsi (|iiid(|iiid poluil.
Kt rcspondcnl ilhlioni: scd [lotnil (llirisUiin .sii.sci-
larc : ergo cl inodo potcsl; respondcnl. (jiiod iioii
dchcl iiilcni siilt illo lcmpore, sed sub alio : er<^o
potcsl ('liri.slinn ■sn.scila.s.se, qiii;» lioc ciiimtiahile,
atlimictmii verbis diversorimi tcinporiim, non ' esl

Iidem. Ideo (llcunl. ipiod propositio est vera, el si
alitcr inrcratiir. ;issi^Mi;int pecc;i,lmn in processu se
cmidmii /Iffiirani diclioni.s sivc sccmidiim accidcn.s.
T;iincn. sicut su[)ia prolKilmn Ciiit '. Ii;icc [Dosi-
jjroh.iini. iio iioii luiliet veritatem — ([u;unvis isl;i posilio vi-
de;itur luisse prob;iljilis, et .Magistcr luerit liuiiis
posiliouis — (|uia per hoc non .solvit; ct iteriim noii

Ratio i.solvit in |>ro[)osit(). Primuiii. ([uia si dicerelur Deus
posse ([nid([uid [lotiiit, ([uia [Dotest feci.s.sc ([iiod ' [)o-
tuit faccre; [)ari rationc ([ui nunc est caecus po-
test quid(|nid [lotiiit. ettrnncatus. qui;i |)otest fccis.sc
quod [30tuit faccrc , et [lotest nunc vi(li.s.sc , quod

Ratio -2. |:)Otuit videre. Praclerca , danlem o|)[)(\sitm)i huius
solutionis ;idhuc conlingit solvere ', lioc inodo for-
mata ratione : [lotest «|nid([uid [)oluit: sed [)Otuit

' non fecis.se mundiim, anle([uam laceret : ergo et

modo potest non fecisse: loco eiiis quod est 11011

' fecis.se non est aliud dare ;iequivalens. — Ergo illa

respoiisio non solvit, m;ixiine cum i[)se Magister dicat

I in litteni ^ ([uod Deus iion polesl facere oiiine quod

' potuil aliqnaiido facere, nec vull facere vel esse vel
fieri quod ;diquaiido mluil facere vel esse vel
fieri.

^ Ideo dicendum, sicut dictmii fnil (W ■scientia'' ,

'^ententia qiiod diviiia scientia. in se omnino immntabilis, de-

irtoris.

' Vido siipia (I. il. ii. 1. (j. 2, iibi siMitciiliii .Noiiiiniilium
exponitiir ct roriitiitiir. — Cotl. U sophismota. Paiilo infcrius cod.
V vtMbis potest qiddqitid potiiit pr<icmitlit Deiis, cd. I sdlicet.

^ iii solii Viit. dcsidoiiitur uon , ct piiiiio siipcritis in ipsa
ct cod. cc ponitiir et pro quia.

' Dist. ii. ii. 2. (p 2, ul)i cliiim liitio iiabclur, (luarc tiic
sit fiiiiacia tigurac dictionis , scil. i|niii proccdit iib idcnlitiitc
in modo sigiiificiindi ad idcntitiitcm rci. — Scntcnliam Miigi-
stri invenics liic in li(. c. 2. — l';iuio infcrius in propositionc
quin per lioc non solcit [siippic: in quacslionc dc scicntiiil jiar-
ticulam non restituimiis c.\ cod. T, qiiae lcciio iit vcra tum c\
contc\tii tiim c\ sui)se(iucntibus \crbis ct iterum non solcit com-
probiitur. i^ro et itenm nun sutcit cod. X et tamen non .solcif.

* Pro quod codd, F V W et alii quidquid. itcm cod. W
paulo infcrius post quia potest fecisse siibsliluit qnidquid pro
quod. -Subindc posi el p<itest nunc cod. V siibiicit caecus.

siiiil scirc :ili([iiod eiiiinli;il)ilc r:iiioiM! connotati . i|iiia
si-ibilc dcsinil cssc vciiiiii, cl i[)s;i .scicnlin sivc
scirc comiotit iino mudo iii cogiiito vcrit;ilciii. Si-
niilitcr iiitclligciidmn, ([iiod diviii:i polcnlia coiinol:il
iii rr , rcs[)C(Tu ciiiiis (liciliir. po.s.sihilitalrni ; el ta-
lciii. iii(|ii;uii . |)().ssil)ilil:itciii . i|ii;ic rcs[)icit |)olcnli:(m
agcnlcm siib i';iti()iic potcntiac , iioii inipolcnliac.
(^)iioiii;uii igitiii' il;i csl , ([iiod iiiiill;i [)().ssibili;i liiiiit
iiii[)0.ssil)ili;i pcr aci-idcn.s\ ct iiiiiit:i ()Ossil)ili:i limil
ciiti;i cl i:ui! siiiil iiii[)0.ssil)ili:i ;i(l litui — facerc ciiiiii.
([iiod non-cn.s iion sit . iiiliil csl facere; similitcr
laccrc ipiod /acliini c.sl iiihil est lacere. ct it;i
inqiossibilc est ('u)v'i — hinc csl , (jiiod ([ui;i Dciis
iioii [lotesl iiisi [)0.ssibilc. ([iiod [los.se est [)ot('ntiae.
([iiod ' iiiill;i iimt:itionc f;Mt:i iii [)()tciili;i . sed a(;qua- conciuiio.
liter l)(M) e.\ist(Mite [loteiite, fit ;ili([ui(l Di^o iiiqiossi-
bile pr()[)lcr mulalionem ;i [);irlc rei. Et ha(!C con-
ccdcnd;i csl . (|ii()d diviii;i polcnlia c.&l immiitahilis;
et li;iec iicg;ui(l;i : (|iiid(|uid \)r\\<. .scnicl polc.sl , .smi-
per polest.

I. "2. 'i. \(\ illud cigo (|iiod obiicitm. ([iiod di-soiutiooppo-
viiimii |)0ssc est ^'v.sy' et in/tnilatn el indrpcndcns ;
tolniii illiid concliidit. (|ii()d ip.sa '" non miitcliir;
scd iiiliil se([iiitur de connolalo. Vcriiin est laineii,
qiiod po.s.se Dei res[)ectu connot;iti seii)[)er cst inli-
nitiiin, qiiia si aufer;iliir nnitiim ;ib inlinito, nihilo-
miiius remanet inlinitmn: et ideo quamvis desinat
;iliquid [)osse facere , seniper tamen infinita potest.

4. .Ul illud quod obiicitur iillimo — ([ui;i ;ilia
p;tteiit — ex hoc, qiiod divina [)0t('iitia dominatur
omiiibiis (|uae sunt; dicendiim, ([uod omiiia ei siib-
sunt; et tainen iion sequitur , ([iiod possit facere
([uod factuin est ; [)otest taiiien illud destruere. sed
facere non potest, quia faciendo aut f;icit aliif uid , nouDdam.
aut nihil. Si alifiuid: ergo aliquid plus est nuiic
qu;im [)riiis: (^rgo non facit qiiod factuiii est. Si
nilid : ergo f;iciend() nihil facit. Similiter, de eo ([uod
fiiit facere (juod ntm fuerit, aut facit hoc (piic-
.scendo , aut operando , aut de.struendo. Quiescendo
noii : si enim Deus nihil faciat. cum hoc ^' est prae-
teritum , senq^er est praeteritum. Si vero faciat
operatulo, cuin nihil ex hoc fiat — hoc enini non

= Dc liac Aristoleiica pro|(ositionc vidc siipiii pag. 104,
nota i i .

6 Hic c. 2.

7 Supra d. ii. ii. 2. q. 2.

8 Cfr. siipiii d. 'r2. q. .}. — .Mox post /iunt entia codd.
P Q iidiungunt quoe cum simt. .Viiquanto superius pro conno-
tat in re Vat. connotot in eo.

^ Coniunctio quod l>ic rcpctitur cx ioculione pracccdcnti
ttinc est quod. Mtiiti codd. ciim r(\. 1 pro quod pcrperam sub-
stituunt quio , Vai. et quia. Mox post \erba propter mutatio-
nem cod. K insciit factom.

"* Siippic cum cod. R divina potentio.

" Pro cum tioc cod. T tamen lioc quod. Idem cod. T
cum pluninis aliis codd. ci cd. I pauio post ininus bcnc
omiltit operando.

SENTENriARUM 1,IB. l.

fuis.^e praetentum noii esl aliquid — ergo faciendo
niliil focit. Si vero destruemlo, cuin praeterilum
sive quod fuit non sit, nihil facit destruendo , et
destrueiido nihil destruil '. — Concedenduni est ergo,

quod non potest quidquid potuit, quia fuit aHquando
possibile quod factum est inipossibile, non propter
arctationem poteutiae, sed propter hoc,quod neces-
sario connotat iinpotentiam. Et sic palent obiecta.

SOHOLION.

Hanc quaesdoneni Magister (hic c. 2.) non sufiicienter sohit.
Eadem principia , quae supra d. il. o. 2. q. 2. dcclarata sunt,
eliani in linc quaostionc determinanda a Seraphico adhibentur.
— Antiqiii doctores non nisi in modo loquendi aJiquatenus dis-
sentire videntur.

Alcx. Hal. , S. j>. 1. q. 21. m. i. — S. Thom., hic q. unica,
a. 4 ; S. 1. q. 2o. a. 4. — B. Aibert., hic a. 6 ; S. p. I. tr. 19.
q. 77. m. 3. a. i. — Petr. a Tar., hic q. unica, a. 5. 6. —
.Egid. R. , hic 2. princ. q. unica. — Durand., hic q. 4. —
Dionys. Carlh., hic q. .3.

DUBIA CmCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. I.

In parte ista sunl dubitationes circa litteram et
primo de ista solutione Magistri, qua dicit, quod
non valet huius similitudinis induclio, quia Filium
genuit de sua substantia. Videtur enim responsio
V ista non esse sufficiens. Nam invidia potest '^ attendi
respectu diversi in substantia et natura, sicut An-
gelus invidit homini: ergo propter hoc non exclu-
ditur invidia a Deo respectu creaturae.

Respondeo : Dicendum , quod ad invidiam ista
Duo concur- duo coucurrunt, scilicet potestas ^ ad aequalitatem
\idiara. et exigeutia rei factae. Non enim invidet aliquis ali-
cui, nisi quia parificatur ei aliquis vel excedit, vel
quia limet, ne parificetur. Item, artifex non dicitur
invidus, nisi quando non facit rem, secundum quod
exigit, et ipse potest. Et propter hoc, quia ex parte
rerum non erat exigentia, et iterum \ \\\ nullo po-
terant parificari; ideo qualescumque faceret, non
convincitur in Deo esse invidia, etiam si nullas res
faceret. Sed in Filio Dei erat potentia ad aequali-
tatem et ulterius exigentia propter hoc, quod erat
de substantia Patris. Hinc est , quod non est simile ,
ut dicit Magister; et est responsio eius bona. Ponit

enim antecedens pro consequente, non quia velit
dicere, quod invidia sit solum vel possit esse re-
spectu similis in natura; sed propter rationem prae-
dictam exigentiae scilicet et aequalitatis , quae
erant in generatione Filii, quia erat de substantia
Patris \

DUB. II.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod potuit
Deus hominem talem fecisse , qui nec peccare pos-
set nec vellet; et si talem fecisset, quis dubitat,
eum meliorem fuisse? Videtur enim dici conlrarium
in Ecclesiastici trigesimo primo " : Potuit transgredi
et non est tramgressus ; hoc dicitur in laudein
sancti viri. Et Augustinus ipse dicit super Genesim
ad litteram', quod « meliores iudicavit Deus ho-
miiies, si ei hberaliter deservirent ». Et iterum/m
libro de Civitate Dei dicit, quod « melior est sub-
stantia, quae peccare potest, quam quae non po-
test ».

Respondeo : Dicendum , quod melius dicitur DistincUo
dupliciter: aut simpliciler , aut in ordine ad fi,nem.
Si simpliciter loquamur , melior est liomo confirma-

■ I

' Cfr. supra d. 42. <[. 3. — Mo.x post quia plures codd.
ut F I' Q V cum ed. 1 iiiteriiciunt aliquid, ct deindc pro neces-
nario codd. .\ (» W exhibent uUinio.

2 Ed. I bene potest.

3 Val. et nonnulli codd. possibilitas , dc (pio cfr. supra
pag. 756 , nota 1.

* Pro iterum Vat. quia.

^ Cfr. supra d. XX. c. 2. et 3, et in Commenl. dub. 4.
Cfr. (>liam dc hoc dubio Alex. Hal., S. p. I. (|. 21. m. 3. a. I.

ad I , ct B. Aibert. , hic a. 4.

6 Vers. 10. — Mox pro hoc dicilur Vat. hoc dicit.

'■ Hacc .\ugus(ini scntentia ad verbum non invenitur in
eius Comment. in Gen. , sed tamcn erui potest cx cit. oper.
libr. VIII. c. 13. n. 30. seq., ct XI. c. 7. n. 9. Plus convenit
cum illo dicto in libr. dc V(>ra Relig. c. 14. n. 27, quod iam
supra pag. 784 , iiota 7. citavimus. Dc scq. textu , allato ex libro
do Civ. Dei , cfr. supra pag. 748 , nota 8.

DIST. XUV. I)llin\.

ato con

tiis in ^^raliii. (|ii:iiii poUMis lahi ^ si iii (»i'<liiiali()ne
ad/inrin, (|n,i(Mnii(l('ni (•onsislil in pcivcnicndo: sic,
incliiis Inil raccrc lioniincni in lihcrlalc pcccaiKli ;
sed laincii prinniin mcliiis i^sl siinplicUcr , lioc aii-
lem esl inelins ■•iccmiiluiii (iuiil. Kt idco vcrlmm
VujTnslini. siinii/icifcr hxpicndo. Iialicl vcrilalcni.

Qnod anlciii diciliir dv viro ius/o , laiis acri-
(lciilalis est sive (piaiilum ad <,d()riain accidcnlalcm.
(lonslal ciiiin. ('Iirislnm non polnissc |)eccare, (M. ta-
men eral <,doriosissimns. Simililcr inlclli^MMidnm esl
verlnmi illiid .\ii<i;nslini siipcr (lciKjsim. Scd (piod
dicitnr. (piod mclior csl iiatnra. (]iiac [lolcst pec-
care. (piain qiiae non potcst; dicendnm, ipiod iion
possc pcccare est dii[)lici de causa, aul quia caret
voluHlalc, aul vcrtihi/itale voluntatis; et i)riin() inodo
intelligit .\ii|j;iistinus. non secundo '.

DlK. III.

Item qiiaerltur de lioc qiKxi dicit Ma|,'ister, qnod
potuit Deus meliora facere, quam fccit. Vidi^tur enim
istud non habere veritatem in omnihns, et speciali-
ter in Christo, qnein videtur nullo modo posse ta-
cere meliorem, per illud quod dicitur ad IMiilip|ien-
ses secundo '"': Dedit ilii nomcn, (juod estsuper omne
nomen. Item, loannis tertio': Datus est ei spiritus
non ad mensuram; ergo nullo inodo ])Otuit Deus
dare Christo plus de sjiiritu: ergo non ]3otuil eum
facere meliorem.

Respondeo: Dicendmn, (|uod Magister lo(]uilur
de universo et eius [jartibus ; et quoniain Christus
nec est de universo nec eius ]wrs, ideo non habet
locum in ipso verbum \ Tamen adhuc in Christo
habet dul)itationein. Si enim quidquid habet huma-
nitas Christi, tinitnin est, ergo cum Deus possit
supra omne finitum , potuit inaius. Et iterum, Chri-
stus factus fuit passibiUs et mortalis, et potuit fieri
iminortalis.

Et propter hoc dicendum, quod tripliciter esl
piexdoloqui de Christo, aut quantum ad unionem , aut

ratip quantuin ad gratiam singularis personae , aut quan-
tum ad proprictates naturae. Si quantum ad unio-
nem, nec Deus potest plus dare, nec creatura '' re-

clpere, (|uia unlonis gratia cx jiarte altcriiis exlrcini

est dlgnilatis infinitai!. scilicct (jnod honio sil Dciis,

(inamvis ex jiarte hnmanitalis (jnid(|iii(l cst ibi sit

[ llnitnm : et ila iion jxiiiiliir liinilutiit c\ [larlc l)ci,

1 ncc ex i>art(! crca/urac cajiacitas iii/iui/u nisi |M*r

I unionem . vi(l(>licct (jiiia nniliir hoino hono iiirmilo,

1 ita ijiiod lioiiio cst Dciis. (jiii csl honilatis inlinitae. —

Si aiilciii l()([iiaiinir (jiiaiiliiiii ad grafiam siiign/a-

1 ris pcrsonae , sic concedo. ([iiod Dcns |)oliii! jjIiis

dare, sed ralionalis naliira non [lotiiit amjiliiis rcci-

l)ere ; iioii (jiiia ca])acitas aiiimac ad gratiam |ier

collatioiicm ^^raliac mimialiir. (jiiia iicc minniliir

nec aiigelnr, sn\ consiniimatiir ct comiilcliir ; el

ideo 11(311 est jio.ssibilis ad ampliiis ". Si autem lo-

quainnr (juanlum ad proprictatcs naturac , sic Deus

et plus iiotuit dc bonilalc dare, et rationalis crea-

tura reclj)ere, (jiiantnm ad ca scilicet, qiUK; siiiit

cori)oris — <juia niinc idiira li:ihet, (jiiani ([iiaiido fa-

clus est — sed non polncrnnl //m et saliiti iiostrae'

efTici congrnentiores. Nuiujuam cnlm saliis nostra

poluisset ])er substantiam incorrni^tibilem el mimor-

Uiieiii ila re])ararl, sicut per mortem et [)assionem

eius rc]3arala est. Patet ergo, (pioinodo mclior [lo-

luit esse Christus, et quomodo non '.

DiB. IV.

Item, obiicitur de beata Virgine. Videtiir enim,
quod non potuerit fieri melior, quia .\nsehnus de
Conceptu virginali " dicit: «Decebal, quod illins
Hominis conceptio fieret de Matre purissima, qua
purilatc maior nequit sub Deo inteiligi)): ergo vi-
detur, quod non potuit fieri mellor, et latnen ipsa
fuit pars universi. Item, super omnes choros An-
gelorum exaltata est in gloria: ergo facta est In
sunuua gratla.

Respondeo: Dicendum, uuod est loqui de l)eata De beau
Virgine quantum ad Ires conditiones, scihcet quan-
tum ad gratiam conceptionis, (juantum ad gratiam
iusti/icationis , quantum ad naturam ^°. Si quantum
ad conceptionem prolis , sic quia fuit Mater Dei,
quo iiihil nobilius cogitari polest, et Mater nobilis-
simi Fllii, sic tantam hafjuit lionitatis dignitatem,

* Plura de hoc dubio cxposita sunl supra q. I . seqq. Cfr.
etiam Vlex. Hnl., S. p. I. q. 21. m. 3. a. t; B. Albert. , hic
a. a , et Richard. a .Med. , hic circa lil.

- Vers. 9. Vulgata : Donavit.

3 Vers. 34. — Subindc intcr i^rgo uu/lo Vat. Interiicit
quia. Pro ergo cod. V si ergo.

* hi Vat. icgitur sic : iinn tiabei locunt in ipso. Verum
etiam adhuc etc. Pro iii C/iristo cod. bb in ipso.

5 Cod. V hic repetit potest pltis.

® CCr. supra d. 17. p. II. >\. i. — Paulo supcrius pro
natura codd. T cc cuni Vat. creatura, ot tlcin pro comum-
matur cod. I conservatur.

' Pro nostrae sola Vat. naturae.

s Eadeni solutio huius dubii datur ab Alex. Hal.. S. p. I.
q. 2!. m. 3. a. o. seq. ; a B. Alberto , hic a. -5; a S. Thoma ,

S. Bonav. — Tom. I.

hic q. I . a. 3, et S. I. q. 23. a. 6. ad i ; a Pelro a Tar. ,
hic a. 3; ab .Vegid. R. , hic I. princ. q. 3, nec non a Dionys.
Carth. , hic q. 2.

0 Cap. 18. ubi in ed. oper. Anselmi pro qua puritate le-
gitui- : nempe decens erat, ut ea puritatc qua.

•0 Plurimi codd. cum cdd. 2 , 3 pcrpcram addunt caritatis;
Vat. cum ed. I adiicit corporis, quo additamcnto notio vocis
natura nimis rcstringitur. Nostrae lectioni, qua<> prae se fert
ad naturam simplicitcr , suffragantur codd. P Q. Conlirniatur
ctiam haec lectio verbis, quae paulo inferius adhibcnUir ad
exponendas iilas tres condilioncs hic commcmoratas ; quae > erba
haec sunt: Si quantum ad naturatia, optima elc. , ci exstant
in omnibus codd. nec non in cdd. 1,2, 3. Paulo superius pro
quantum ad gratiam conceptionis ed. I quantum ad conce-
ptionem pro/is.

100

794

SENTENTRRUM LIB. l.

qiiod luilla nuilier amplius capere potuit. Si enim
yotandam omnes creaturae, quantumcumque ascenderent in
gradibus nobilitatis. essent praesentes, onuies de-
berenl reverentiam Matri Dei. — Si auteni loqua-
mur quantum ad gratiam iusti/icalionis , tantam
habuil. quantam pura crealura humana sive ratio-
nalis, quae facta est sic ', recipere potuit. — Si
quantum ad naturalia, optima habuil, secundum
quod fini rompetens fnit: simphciter tamen mehora

potuit recipere, et Deus dare. — Et ita patet, quod Epiiofiis
in nullo creato habet instantiam hoc verbum Ma-
gistri: quod Deus ea quae fecil. potuit facere me-
Uora. Patet etiam, quod in ahquibus capacilatem
gratiae complevit et implevit; sed in C/iristo per
omneni modum , in Matre eius \, secundum quod
capil pura creatura rationahs in sexu femineo ,
quantum ad ea quae spectant ad corpus, et in anima
humana, quanlum ad ea quae sunl gratiae.

DISTINCTIO XLV.

Cap. 1.

De Dolimtate Dei, quae essentio Dei est ,
et de signis eius.

lain de volunlate Dei aliqiiid pro sensus iioslri
imbecinilate dicendinn est. Sciendum esl igilur, quia
voluntas sive volens de Deo secundum essenliam dici-
tur. Non esl enim ei aliud velle et ahud esse, sed
omnino idein. El sicul idem est ei esse bofium quod
esse Deum, ila idein esl ei esse volentem. quod esse
Deum.^am volnntas, qua semper volens est, non af-
fectus vel molus est, qui in Deum cadere non valet.
sed divina usia, qua volens est , Deus esl ' , et hu-
iusmodi.

Cai>. il.

(j7io(jl licet idem sit iJeo velte quod esse, non tamen
potpst dici Deus ornnia esse quae vult.

Kt licel idein sit Deo veUc (\woi\ esse , iioii lameii
dicendum est , Deum esse omnia quae vult. Quod qui-
dam, de Doi voluntate iion recte sentiontes, nobis obii-
ciuiit dicentes: Si idem est Deo velle quod esse, ergo
ciim dicimus, Deum vclle omnia quae facit, dicimus,
eiim 1'sse omnia (juae lacit; alioquin non ibi illo verbo''
idein sigiiilicatnr, (juod significatur hoc verbo esse ,
cum de Deo dicitur. Et si ila est,non seinper dicitur
de Deo velle secundum esscntiam. Si vero secundum
e«sscuii;un non dicitnr aliqiiando. quomodo ergo dicitur

de Deo? Relative enim ' nunquam dicitur. — Ad quod ""«poMij
dicimus, quia licet idem penitus sit Deo velle quod
esse , non tameu potest dici esse omnia quae vult;
sicut idem esl Deo esse (piod scire, nec tamen sicut
dicilur scire omnia , Ita quoqiie polesl dici esse omnin.

ilw. 111.

De inlelligentiu harum locutiotmm : Deus scit , vel.
Dens vult, Deus scil omnia vel vtill aliqn.id.

Et nbicumque Deus dicitur scire vel sciem , et ^
velle v(^l volens , baec de eo secunduni essentiam di-
cuntur. Cum eniin dicitiir: Deus scil vel Deus vult,
sive Dens (^st sclens vel voleus , essentia divina prae-
dicatur et Deus esse enunlialur. Ciim aiitem addltur
omnia vel nliquid vel aiiqua, et dlcllur: Deus scit
oinnia, vel \ull aliqnid vel aiiqua ; essentla quldem
dlvina praedicalur, non slmpliciter et absolute, sed ita
ut scieiiliae, (juac ipse esl , oinnla subiecta '' mon-
strentur, el volmitatl. quac ipsa (\a(lem ost, allquid
vel ali(pia sublecla esse dicanlur, uf tdls liat sensus:
Deus sclt omnia, id est, Deus esl, culus scientiae, (juae
ipsius essi^ntia est, omnia snbiecta snnl. Slinlliter: Deus
vult baec v(^l llla. Id esl, Deus est, cuins volunlall, quae
Ipse est, baec sive illa siihiecta sunt. Volens ergo sive
velle dicitur Deus secundnin ossentiam, ciiius voluntas
essentia est senipllerna ol innnntabilis — licot oa va-
rientur et transeant, quao ei sublecla sunl — quae
non polest esse Iniusla nec inala, qnia Deiis esl.

' 1(1 esl, lil |)ui-ii (Teittura. — In V;il. , iiHJtiitii ii)t('r|jun-
cUone, sic legilur : quae fncta est, sic recipere potuit, tunc ;iu-
lcm verba quae facta est su|)('rviu;anea sunt. Kacteu) pcU)lo
post, iteruni n)uiiita inlo-punctione et interiectii \oc'c corpus ,
sic: Si quantuw ad corpas: natiiralia optima liabuii , )'efi;i-
ganlibiis o)))nil)us codd. el edd. I. 2. 3. nl iiim in pi^aece-
denti iinnotiitione di.xiniu.s.

- Vat. omillit rius , pro (pio |)luiimi codd. perpei-am enim.
Paulo superins ))m Pntet etinm . qiind iv Viit. Pntet qunti.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.

• Ila codd. ACE et od. I; Vat. et iiliao edd. omiUunt «s^-
cod. D est, ct Deus et; cod. B est, et Deiis est, et.

5 Cod. C addit vellc.

' Supple: vell(!, sive cum edd. 2, .j: volunlas.

* Vat. cuin pluribus edd. vel. Doinde codd. .\ D K el edd.
I . l, b de Deo pro de eo.

5 Codd. BCD addunt es.te. Immediate ;inie cd. I ipsa est
( scilicei essentia ) pro ipse est.

IHSTINCIK) XLV.

7'.>!>

Cai'. IV.

Quod Dei ra/unfds sumuic hona caiisn rs/ oniiiiiini
(/uac natunt/ilcr sunl. . cuiiis caiisa non rst quae-
rcnda , (jiiia prinia ct suninxr idusa cst oniniuni.

ihicr i(:i(|iio siiiiiiiic hoii.i voliinl.is (miis:! csl
oiiiiiiiiin (|u:ii' ii:i(iii':ilil(>i- lliiiil v(H l':i('l:i sivc rti(iii:i
siiiil, (|ii:((' iiiilhi |)i-:i('v('ii(:i (^sl c;uisa, (|itia acU^rna
esl. l(l('0(|iit' (vnis:! ipsius (|u:i('i-('n(l:i noii (*s(. (,)ui cnini
(>ius (>;)iis:iin (|iiaei'il, :ili(|ui(l nuiius cii (|ii;ici'il , ('11111
osiiiius. nihil (>a ni:iius sil. VmW Vii^uslinus in lihro ()c(();;in(;(
Iriiiin Oii:ics(ionnin ' : « (Jni (jiniciil, (|uai'c \oluci-i( Dimis
nnindiiin lacoro , caus:ini (iii:icril voliinhilis Doi.
Oinnis ;iu(oiii (';iiis:i (Mlicions ni:iior (isl 00 (|iio(I (^llici-
(ur. Niliil :mlcm nniiiis os( voInn(a(c Doi. Non or^o
oius c^ius^i (ni;ici-cn(l:i cs(». Idcin in lihro dc (icncsi
conlra M;uiichacos ^ . « Si ((ui di\crin( : (Juid |)l;icui(
Deo facoro caoluni cl (orcain ? rospondonduin ost eis:
(jui v()liiii(:Uoin Dei nosso dosidoraiil. c;iusas volun(;i-
tis ^ Dei scirc (iinioninl , cuin voliiidiis Doi oinniiini
(|u;io siinl, ips:i sil c;ius;i. Si cniin hahcl c;uis:nn vo-
luntas, osl ;di(juid . (piod ^iiHcccdal volunlaloni Dci ,
(juod nolas osl crodoi-c. (jtii crgo dicil : Quaro r(X'il
Deiis c;ielum el lornim? i-cspondcnduin osl illi : (piia
voluK '. Volunl;is oniin Doi caus:i ost caeli ot (orrao,
et ideo inaior os( \olunt;is Doi (piam c:ioluni et (orra.
Qui aiitoni dicit : Qiiaro voliiil lacoro c;icliini ot ter-
ram? iiiaius :ili(piiil (|ti;icri( . (jiiam es( \olun(;is Dei;
uihil ;iiiloin niaius inveniri polosl. Coinpcscat so ergo
hiiiii;ina temoritas, ot id quod iion est, non quaoral.
ne id quod (;s(, non inveniat». — Kcce his auclori-
talihus aper(o insinuatur, (|uod voluntatis Doi causa
nulla ost, ct ideo (piiioronda 11011 osl.

« V^oluii(;is iijitiir Dci, u( ;iil Augustinus iii (crlio
«limis. lihro do Trinilalo *. prima o( .suinma causa osl omniiim
speciorum ;i(quo molionuni. .Nihil cniin fil , ipiod non
de inlcrioii :il(]ue intolligihili aiihi sunnni lmpcr:i(oris
egrediadir socimdum inolTahilcm iiistiti:mi ». « Uhi
enim non operatur qiiod vull Doi oinnipolciifis sa-
pientia? (piao perfingit a pnc usque ad fmem forfiter,
et disponit omnia siiaviter'^' », « ol non soliiin facit ea
quae perseverantia consuotudinis admirationem non ad-
mittunt», «sed ofiani oa quac proptor r;u-i(a(em ot inso-
liluni oventum mir;i \idon(iu'. u( siiiU dofeclns liiiiiin;i-
riuin et (ernio niotus ot inonslriiusi aiiimaiUiiiin p:u'(iis
et his similia, (piormn nihil lit sine ' volniUatc Doi, sed
plerisquc non apparot. Ideoqiie phicuit vanilati philoso-
phorum oti;im causis aliis ea trihuere, cuin omnino
videro iion possoiU siiporiorom celeris omnibus c:uisam,

' Qu,i(!St. 28.

2 Libr. I. c. 2. 11. i.

^ Codd. (3lodd. , oxceptis Val. oi ed. 8, cuusas i't volun-
tatem, et iniinedi;ite post quod voluntas pro (yum voluntas.

* Va(. et edd. 3, 4, 7, 8, 9 vult.

5 Cap. 4. n. 9; sod originalc iiabot:... omnium corporafium
specieruivi atque motionuni. Niliii enim fi( visibiiitei' et seiisi-
biliter, quod non de interiore, invisibili atque intelligibiii aula
summi Irnperatoris aut iubeatur aut permiltatur (cod. D Impe-
ratoris vel eo pcrmittonte vel facicnte cgrediatur) sccundum
ineffiibiieni iustiiiam. — Sequens locus cst ibid. c. I. n. 6, ter-
tius ibid. ('. 2. n. 7 , cl ijunrtus ibid. c. .3. n. 8, ct c. 4. n. 9.

id osl \oliinl:itcm Dci. Il:i(pic iioii iiisi llri voiiintiis caus:i
priiii:i csl s;ini(:i(is, :ic{.'ri(ii(liiiis, pr:icinioruin :il<pii!
po('n;ii'Uin , gr;iti;iriiin oi i-c(rihiilionnni ». Ihicc if^iltir
sola ost, iindo ordiin csi (piid^pijd (>vi_ ri jp^.-i iKm ont
orta. scd ;ic(('rii;i.

Cak V.

(Jiiibus mudis (iccipitur l)ei vo/untas.

Ili(- non cs( pr;ic(ci-ctin(liim iiohis, ipiod ^acra
Scriptiii-;i tlc \oliiiU;Uc Dci \;iriis modis Uxpii (-oiimio-
vil; cl (:mion non osl Doi v()liiii(;is divcrs;i, sod lo-
culio diversa est de voltiiUiUc, i(iii;i noininc volMiit:ilis
divers;i accipit. Nain vo/unfas Dci \oi-o :ic |)ro()rio voiiiiii.i. b«

d. ., . . . . • • .• . . I nephrili.

icitnr (|ii:ic in qiso ost ol qisiiis css(.|ili;i csl ; ot li;icc ^

tiii:i cst ncc iniilti[)lici(;il('iii rc(-i()it ncc iiitU;ihilit:Ucin,

qu;ic in('X()lot:i cssc noii (lolcsi, de ((u;i l*r(»plicl:i ^iit":

Omnia quuecumque vo/u.it , Dominus feeit. Et A()osto-

lus: Vo/untati eius quis resistit? Et alibi: 67 prohe-

tis , quae sit vo/untas Uei bona ct f)enep/acens et per-

fecfa. K\ haec volunlas rocto a()()ollaliii' hono()l;)(itiun

Dei sivo disposilio.

Cap. VI.

ijiwd praeceptio, prohibitio, per^nissio, c(jnsi/ium,
operatio nomine voiunfatis inferduni infe//i(/untur.

.'Vliqiiando vero secnndum ((u;ind;ini diccndi ligu-
rani voluntas Dei vocatur quod secimdum pro[)i'ieta-
tem non esl voluntas eius, ut praecepiio _, iwoliihifio ,
consi/ium, noc non permissio et o/jeratio. Idoo([iio
pluraliler aliqtiando Scriptura vo/nntatcs Doi pioniin-
tiat. Uiide Prophela * : Mac/na opera Domini, exquisiia
in omnes vo/untafes eius. Ciim iion sit nisi una
volunlas Dei, quae ipse est, pluialiter lamen dicit
vo/unlates, qui;i voluiUas Doi v;n'iis inodis ac pro di-
versis accipitur, ut dictum est. Ita otiam idoni Pro-
phota pi'()()toi' multos oneclus inisoricordiac ot iuslUiae
pluraliler dicit*": Misericordias Domini in aeternum
cantabo. Et alihi: tuslitiae Domini rectae , faelifcantes
corda , cuiii tanion in Deo una sil misericordia, una
iuslilia , eadeinquo " sit misericordia quae iuslitia, sci-
licet divina usia.

ideo iiutom praeceplio ci /tro/uhitio atquc consi-
fium , cum sint tria, dicilur tamen unumquodc^uo coruni
Dei voluntas, ([uia ista signa sunt divinao voluntalis:
quomadmoduni ot signa irae dicuntur ira , el dile-
ctionis siqna diloctio appollantnr; ct dicilur iratus

Voluotas

si(.tii.

Voluntat«8
Dei.

Piaeceplio,
prohibitio,

« Sap. 8,1.

" Codd. A 15 C E ci ( d. 1 lusi. Paulo inlcrius solummodo
Vai. cum originali licuit cnnitati pro plucuit vuuilati, dcniquc
codd. A D ct omnes cdd., excepta ) , altribuere pio tribuere,
sed rcfragantc origitiali.

* Psalm. 113, 11: loci sequcnies suiu Rom. 9, 19. ci
t2,2.

9 Psalni. 110, 2.

»0 Psalnt. 88, 2; alius locus esi Psalm. 18, 9.

" Val. aliaeque edd. praemiltunt et una, refraganiibus codd.
et ed. I.

79(i

SENTENTI\RUM IJB. 1.

sign;. iiv).'. Deiis , 61 taineii noii esl ira in eo aliqiia: sed signa
tanlum, qiiae foris fiunt, quibus iratus ostenditur, ira
ipsius noniinantiir. Et est figura dicendi , seeiinduin
(}uain non est falsuin quod dieitur, sed veruin, quod
dieitur, siib tropi nubilo obiimbratur. Kt secundum
hos Iropos diversae voluntates Dei dicuntur, quia di-
versa sunt illa quae per tropum voluiitas Dei dicuiilur.
Pro praece|)lo Dei atque consilio potest accipi
voluntas, ut ibi *: Flat voiunlas (ua^ sicut in caelo et
in lerra. Et alibi: Qui facit voluntalem Patris mei,
qui in caelis est, ipse frater meus et soror et mater
est. Et contra hanc voluntalem multa fiunt. Unde Au-
gustinus in libro de Spiritu ct liltera * : « Infideles,
inquit, conlra volunlatem Dei faciunt, ciim eius Evan-
a;elio non credunl ».

Cap. VIl.

{Juod JJeus uelit ab omnihus fieri ea quae praecipitj
vel non fieri quae prohibet.

El si illa Iria dicuntur Oei voluntas, ideo quia
signa sunl diviiiae volunlalis, non est tamen inlelligeii-
dum, Deum omne illud fieri velle, quod ciiicumque
praccppit, vel non (ieri quod prohihuit. Praecepi! enim
Abrahae immolare filium , nec lamen voluil; nec ideo
praecepit, ut id fieret, sed ut Abrahae probaretur
fides'. Et m Evangelio praecepit sanato, ne cui dice-
ret; ille autem praedieavit ubique, inlelligens, Deum
non ideo probibuisse, qiiin vellet opus suum praedi-
cari, sed iil darel formam homini laiidem humanam
declinaiidi.
V Permissio quo<|ue Dei et operatio volunlas Dei ap-

PermisMo.pellaiitur, qualiter accipit Auguslinus in Enebiridio ^ di-

"iieratio.

ceiis: « Non (il aliquid, nisi Omnipolens lieri velil, vel .s/- An«jiti .
nendo, ut fiat, vel ipse fuciendo. Nee dubitandum est,
Deiim facere bene eliam sinendo fieri, quaecumque fiiint
male. Noii eniin hoc nisi iusto iudieio sinit, et pro-
fecto bonum esl omne quod iustum est » . — Eece ma
nifeste hic habes\ Dei voliinlatem appellari ipsius
operationem vel permissionem , cum dicit, non fieri
aliquid, nisi Omnipolens fieri velit, ubi indudit et
bona el mala omnia, quae liunt. Ideocfue aperle di-
stinguil, quomodo Deum velle dixeril, ne eadem ra-
lioiie inlelligeretur velle bona et mala, subdens vel
sitiendoj ut fiat — hoc quantum ad inala dicit — vel
ipse faciendo — hoc (pianlum ad bona. Mala enim
sinil (leri, sed non facit ; bona vero ipse facil. Ideoque
dixit, eum vel/c, quia et volens * mala sinit el voleus
bona operatur; et ob hoc permissio el operatio vnlun-
las Dei dieunlur.

Quinque igilur suj^ra posita sunl , qiiac dicunlur i piiogn. \
secnndum tropum Dei voiuntas, (fuia sigfia suut di-
vinae voluntatis, quae una esl et immutabilis, scilicel
Dei beneplacitiim. Ideo(|iie diligenter distiuguat leclor,
ubi ' de voluutate Dei Scriptura commemorat, iuxta
quem modum accij)! oporteal, iitrum scilicet pro be-
neplacito Dei, an pro aliquo si(jnorum eius. Magna
enim est adhibenda discretio in cognitione diviuae vo-
luntalis, quia el beneplacitum. Dei esl voluntas cius,
et sitjnwn heneplaciti eius dicilur voliintas eius. Sed
beneplacitum eius aeternum est, signum vero bene-
placiti eius noii; et consqnat rerum etfectibus bene-
placitum ipsius, el ipsi etfectus rerum ab illo non
discordant. Fit enim omne quod beneplacilo vult fieri,
et onme quod non vult fieri , nequaqnam fit. Non ita
autem esl de signis , quia praecepil Deus mullis ea
quae non faciunt, et prohibel qiiae non cavent, el
consulit quae non implent^.

' Matth. 6, 10; scquens locus est ibid. 12, .50. Vulgal;. ;
Quicuinquc! enini fecei it etc.

"• Gap. .3.3. II. f)8.

•* Fiespicilur Gen. 22 , 2. seqq. , et (ieiiuie Marc. i , ii.

* Cap. 95. ')6, n. 2i ; in quo textu Vat. cum aliis Gdd. .
exceptfi I , haec imi pro hoc nisi, conlradicentibu.s cocid. nec
non oiiginali.

'• Vai. cuin pluriuiis cdd. habemus.

^ Solunimodo Vat. nolens , sed perpcrani . el deinde cnni
ed. I el rodd. .\ C omitlil ff post sinit.

' Codd. B D ubicumque. Paulo posl Vat. cum plnribus
edd. oniittit scilicet.

** In Iractatu de ^ oluntate divina Pctrus Lombardus pliires
propositiones ad vcrbum expressas, alias vcro secundum sen-
sum deprompsit ex duobus opusculis Hugonis a S. Victore;
Suinma Scntcnliarum Ir. I. c. 13 , ct I. de Sacramenlis p. IV. c. 2.
scq(|. lam plurics obscrvavimus , Magislrum passim non pauca
cx llugono , Abadardo et lorlassc ctiam ex aliis auctoribus,
qui ante ipsum Sentcntias conscripsermit , in suos usus con-
vertisse.

IMST. Xl,\. IMVISM) TKXTIN.

797

COMMKNTARHIS IN DISTINrTIONKM XLV.

\)v voliiiilalc s<'Ciiii(liiiii siiaiii (|iiiililila()'Mi.

•t

Jatn de voluntalr Dci aliquii/ jtro .smsus iiostri iinhe<:iUiluU' ♦!l<:.

DIVISIO TKXTUS.

Siipra ' egil iMajiister de .sciciUia et potcntia ,
hic iam terlio agil de volunlalc. VA linbet haer pars
tres parles. In |)riina agit de voliintale secuiKhim
suam (|uiddilalem. In secunda S(!cundum eius im[)le-
tioiiem respectu operis. qualiter scilicet impleatur .
infra distinctione (juadragesima sexta: Hic oritur
quaestio: dictmn est enim, In tertia determinat .
qualiter volunlas iiostra divinae conformatur. et hoc
distinctione quadragesima oclava : Scicndmn qiioquc
est, quod aUquando mala est voluntas.

Prima pars hahet tres partes. In prima osten-
dit, quod vohuitas Dei est ipsa divina essentia: in
secunda, qiiod ipsa est onmiiim caiisa. ibi : Hacc
itaque summc bona volunias causa cst ; in ter-
tia ostendit, qiiod i^isa volunlas Dei est mullipli-
ciler dicta . ibi : Ific non est practermittemlum no-
bis etc.

Prima pars habel duas. In pi'ima ostendit .
quod velle est in Deo c.s.sc , et voluntas est essentia.

Iii secimdH solvil dubitatioiKim . ibi : Kl licrt idein
sit Dco vcllc ijuod c.s.sc.

Secnnda pars similiter habei (lu;is. In i^rima
osleiidit, quod divina voluntas est causa prima. in
secimda ostendil. qiiod est causa (jencrali.s.sima ,
ibi : Volvntas igitur Dei, ut ait Augustinus.

Hic non est practermittendum etc. llaec esl ter-
tia pars. in qua agit de istius nominis iiiiilli|ilicilate,
et bac^c non csl miiltiphcitas aequivocationis. sed
analogi;ie; et sunl in hac parte Ires p;iiMculae. bi
prima ponit modum principalem accipiendi circa boc
nomen, qiiod esl voluntas. qiiia scilicet accipitur
pro voluntate hcncplaciti. Iii secund;i ponit modos
non principales, scibcet ' tropologicos, secundum
qiiod ;iccipitur pro .v/^rw. voluntatis, et h(X' facit
ibi : Aliquando vero secundum quandam dicendi
figuram etc. In teilia breviter epilogat praedeter-
minata. ibi: Quvnque ergo supra po.sita sunt, qiiae
dicuntur etc.

TRACTATIO QUAESTIONIIM.

.\d intelligenliani praesentis distinctionis tria
principaliter quaernntur.

Primo quaeritur de volunlate divina quantum
ad qnidditatem.

Secundo qnanluin ad causalitatem.

Tertio quantnm ad ralionem signific;indi.

Quantum ad primum duo quaeruntur.

Primo qiiaeritur, utrum sit in Deo ponere vo-
luntatem.

Secundo, utrum ipsum sit dicere omnivolenlem,
sicut dicitur omnipolens.

Dist. XXXV-\LI. df scientia, XMI. seim. do potenlia.

Pro .mlicei V;it. cum e(i. 1 et nonnullis nws. sed.

798

SENTENTIARUM LIB. 1.

AKTICULUS I.

De voluntate divina quantutn ad quidditatem.

QUAESTIO I.

Utrum in Deo sit ponere voluntatem.

Qiiod auteni in Deo non sit ponere voluntatem,
ostenditur auctorilate et ratione.

1. Primo sic: Augustinus in libro de Libero Ar-
Ad opposi- bitrio ' : « Voluntas est rationalis niotus sensui prae-

sidens et appetitui»; sed ni Deo noii est motus nec
sensus nee appetitus: ergo neque voluntas.

2. Iteni , Uigustinus in libro de Duabus Ani-
mabus^: « Voluntas est animi motus ad aliquid pro-
sequendum, vel fugiendum »; sed in Deo non est po-
nere fugam nec prosecutionem: ergo nec voluntatem.

3. Item , ratione " ; quia voluntas est potentia
in nobis maxime vertibilis, unde aliae potentiae non
possunt in maluni , sed sola voluntas est , a qua est
peccatum; sed in Deo nulla est omnino vertibilitas
ad malum: ergo etc.

4. Item, voluntas, eo ipso quod voluntas est, esl
ad opposita, eo quod ad opposita , esl contingens et

V variabilis: in Deo autem nulla cadit contingentia nec
varietas: ergo etc. Probaiio primae. Voluntas, eo
ipso quod voiuntas, est potestas rationalis; sed « po-
testates rationales sunt ad opposita», sicut dicit Phi-
losophus ' : ergo etc. Similiter, eo ipso quo est vo-
luntas , est libera ; et si hoc . non est determinata
ad unum , quia tunc non haberet liberlatem , sicut nec
potentiao naturales: ergo est ad opposita, et ita va-
riabilis.

Sed contra: 1. Ad Ephesios primo ' dicit Apo-Fnniiamei
stolus: Secundum consilium volunlatis suae. Et
iterum ibidem : Secundum propositum voluntatis
suae; et tota Scriptura est plena hoc nomine volun-
tatis , ut est in Deo: ergo etc.

2. Ilem, Philosophus in duodecimo" concludit,
quod « voluntas est actio ipsius Dei ».

3. Item, ratione videtur. quia voluntas est illud.
penes quod residet inter creala summa poiestas ' :
ergo si voluntas de se dicit potestatem , quia omni-
bus praesidet in regno animae, et nihil potest sibi
imperare; sed Deus est potentissimus, et onme quod
potentiae est, sibi attribuendum est: ergo etc.

4. Item, voiuntas est, in qua consistit summa
voluptas sive feiicitas — « beatus enim est qui ha-
bet omne quod vuit * » ; unde nihil deiectatur nisi
habens voiuntatem vel aliquid simile voluntati —
sed Deus est felicissimus, in quo est omnis felicitas
et iucunditas: ergo etc.

5. Item , voluntas est iliud , penes quod residet
iustitia et aequilas — iustitia enim non est aliud
quam reclitudo voiuntalis"; unde non habentia vo-
luntatem non sunt capabilia iustitiae — sed Deus
est iustissimus secundum omnem intellectnm: ergo
habel voiurjtatem.

6. Item , voluntas esl vis . secundum quam at-

' Uofinilio hio nro|)osil;i ronnata vidolur ex iis quae S.
August., I. do Lib. Arb. c. S-lt. n. 18-21, et 111. c. 1. n. ]-i.
dc aclibus rationis ct voluntatis cetcros animi motus regcnti-
bus etc. profert. in cod. T a secunda manu loco libri de Li-
bero Arbitrio cilatur liber de Gratia el libero arbitrio , in (juo
tamen (c. 3. n. .^.) taninni docetiir, hominis esse resisterc con-
ciipisccnliae. In eodem cod. T (in marg.) paulo ante verbo
Primo praernitlitur Auctoritatp.

' Cap. 10. n. 14 : Voluntas i>st animi motus, c(>:;ente niillo,
ad aliquid vel non amittendum vel adlpiscendum.

^ Vat. et nonnulli codd. subiiciunt videtur. — Dc ipso
argumento cfr. yVnselm., do Conceptu virg. c. 3. seci.

* Libr. IX. Mctapli. text. 3. seq. , et lext. 10. (VIII. c. I.
ot 5.). Voluntatem esse potenliam ralionnlem, docet Aristol., 111.
de Anima, toxt. 42. et 50. ic <). ot 10.). — lii loxlu cil. pro ar/
oppoxita Vat. cum cod. c.c ad oppositmn. Mox pio eo ipso quo
codd. 11 K X bb ee eo ipso quod. In flno arg. pro et ita Vat.
est i(fitur.

5 Vers. II. — Textus sequens habetur ibid. v. 3.

« Id est : Metnphys. lext. 39. (XI. c. 7) : 'R:re\ xo(\ r)8ovr| t)

evdpyeia toutou i. o. iuxta versioiiom Aiabico-latiiiam: Volupias
[deleclatio] oniin est actio ipsius, scil. primi principii. — S. Do-
ctor hic pro voluptas substituit voluntas, quod non esl falsum.
quia voluptas non est sine voiuntale. Cfr. etiam quac dicit in 4.
argumento, ol (juae docet supra d. 1. a. 2. q. I. de dol(>ctatione
ol fruitiono.

' Cfr. August., VIII. de (ien. ad lii. c 0. n. 12. — Quod
attin(!l ad rationem. quae mox adducitiir: quia omnibus prae-
sidet otc.. Anselmus in lihr. i\o Conceptu viii;. c. i. ait: Deus
nos et poteslatom, (juae in nobis est, subiecit voluntali, ut ad
imperium eius non possimus non movero nos el facere quod
vuit, immo illa inovet nos velut inslrumonta sua... Dominae,
quam Deus nobis dedit, nec [lossumus nec debemus non obe-
dire etc. — Circa flnem argumenti pro poientiae , quam vocem
ex codd. F II K T et od. I rostituimus , Val. possibiir.

" .Vugust., XIII. de Trin. c. S. n. 8: noalus igitur iion ost,
nisi qui ct habel omnia quao vult ot nihil vult male. Cfr. do
Bcata Vita, n. 10. seqq. — De seq. propos. cfr. supra d. I. dub. 8.

^ .Vnselm. , Dialog. do Veritate, c. 12. iustitiam sic deflnii:
lustitia igiliir osl reclitiido volunlalis j^ropter se servata.

DisT. xrA. AiiT. I. ()r\i:sr. i.

7'.)'.»

ncliisii

(Terl l>ei

voliintiis
a iioslM
Iriplici-

t<T.

leii(liliii- siiiiiiii.i ii.h('f(dila,s oiiinis ciiiiii lihcrali-
las vcMiit ox amore ', sc^d coiislal, (|m)(l aiiior tisl
actiis voliiiilalis — iii Dim) aulciii csl poncrc siiiii-
in.iin lihcialilalcin : cr^ro t"t amorcin cl voliiiitalciii.

('.ONCi.l' sio.

Volunfas esl in Deo tnagi.s proprie el coinpleliore
modo (piam in nohis , el sine ulli.s iniper/e-
ctionihuH.

Rkspondko: DicciKluin , (|uod iii Oeo cst poiieie
voluntalem, sicut oslcndunt (lualuor ralioni^s prae-
dictae, propler (piatuor coiidiliones. scilicct />o^ey/a-
ti.s , voluptalis , ae(piitatis et liberalitatis , tpiae
sunt circa voliinlatem; el magis proprie \\\ Deo et
i^ompleliori inodo qiiam in nobis.

Voluntas enim in m)his osl per dineicntiam a
suhstantia cl actn cl per (lislantiam (/ fine'-; in Deo
autein per omnimodam indilTeicntiam liorum. scili-
cet suhstantiae , lurtntis, actus cl linis. Kt (|uia in
nobis (^sl per dillerentiain a siihstanlin el ah actii ,
ideo aliis praesi.dens et secnndiim diversos actus
variahilis. Propter ' difTercnliam eiiim a suhstantia,
in qua possuni el aliac polentiae YA(\\Q^v\,praesidct
aliis potenliis. ul sensui el appetitui. Proplcr diflc-
rentiam ah actu esl variahilitas secundum alter-
nationem atTectionum. In Deo aulem neutrum ; ideo

iicc rc«(il inrcriorc.s polcntias, ncc li;ihcl variari .sc-
(■unduiii ancilioiics vaiiiis. Kl idco ' i|iiia iii nohis
esl pcr di.sl.iiili.im a finc , indc c.>l (|iiod csl mdi-
gens , cl idco m c;i csl fuipi c| apprtilus, cl c;itlil
in c;i cliim Irislitia, iMdil cl innlitia , ipii;i pr)lc.>»1
;i linc olilitpi;iii , cmn non sit illi i'oniiiiit-|;i. In Dco
aiilciii csl omiiiiio ///// coninncld , itlco ncc fugani
iiec appetituni \y.i\)r\ , uiH- tristitiani ncc inaliliam ,
i^dd oimiiiii()tl;mi l;(ctili:im et iuslili;iiii.

I. iJ. 'i. Kt sic p;itcl responsio ;id priiiia tri;i, (piia .-•.luuo op-
qiiaiiivis isl;u' condilioncs: appelilus, fuga, inalitia
•sive vertihilitas, coiitlilioiH^s siiil voliintalis crcatae ,
lainen oiimino ;i volimtatc divin;i scinolac sunl.

4. Ad iMiid (piod ohiicitiir. iniod est contiiiKens, Mouodadi.-
et variahilis: dicciidiim. ipiod esl contm^fcntia in
actu vel in effeclu. Si loi{u;iiniir (lc coiilin},'cnlia in
effeclu, non t;in(um e.st in elTeclu noslro , sed etiam
in multis, quae a Deo siiril. Miilta eiiim f;icit Deus,
qiiae pos.set non lacerc, iiiillo rcpu{^'n;iiilc. Si aulcm
loqu;unur dc contingenliii iii actu, ipio volunlas
aliquid modo desinit vellc ' ct incipit vellc. inodo
viill aliipiid , modo vult oppositum ; hacc cadil in
vohintale humana, quia inter voliinlalem humanam
et actiiin est dilTerenlia; imdc nec seinper e.st in
uno aclu, nec in actii imilormi. Divina autein vo-
luntas propter identitatem sui cum actu oinnino va-
riari non polest, nec hahet in se aliquam contingen-
tiam; et ideo patent omnia quaesita.

vSCHOLION.

I. Df volunlate in sen^u propiio tr.ictiitui iii iirl. I. el 2;
de voluntiiti.' signi in ;irl. .3; do libertate , quac cornpetit vo-
luntali divinac in operibus ad oxtra . non paiica dicuntur in
tractatu de libero arbilrio II. Senl, d. 2o. praeserlini p. I. q. I ,
p. il. q. i. 2. — Quoinodo liljerlas Dei cuin cius imnnitabili-
lale possit componi, est dinicillima quaestio, in qua enodanda
plnrimuin laboriint tlieologi : cfr. snpiM d. 8. |). I. ii. 2. q. I.
2; d. 35. (|. 2. ad. .3; d. 43. dub, i; d. .39. dub. -3; d. i7.
q. I. 2.

Doclores iii conclusionibus conveniunl; aliqui ianien sunt,

qui prosecutionem et fiigam aiiquo modo ad Deiim transrerri
posse putimt.

II. Alex. Hal., S. p. I. q. 34. m. I. 2. — Scot., Reporl. hic
q. I. 2. — S. Thom., hic (i. I. ii. ! ; S. 1. q. 19. a. I ; S. c.
Gent. I. c. 72. 73. — B. .Mbert. , hic a. I. 2; S. p. 1. tr. 20.
q. 79. m. I. — Petr. ii Tar., hic q. I. a. I. 2. — Richard. a
Med., hic ii. I. (|. I. — .Egid. R., hic I. princ. q. I. — Henr.
(iand., S. ii. io. q. I. — Durand. , hic q. I. — Dionys. Carth.,
de hac et seq. q. hic q. I.

' Ctr. supra d. 10. a. I. ([. I. seq.

^ Sive diflert a substantia animae cl ab actu \olendi et
distat ii finc. — De diffcrentia voluntatis a substantia animae et
ab aclu volendi cfr. stipra d. 3. p. II. a. I. q. 3, et d. 8. p.
11. q. 2 ; de distaiitia volunlatis a fine cfr. supra d. I. a. 3.
q. I. et 2.

3 Cod. V ante Propter repetit praesidens, novam propo-
sitionem sic incipiens: Praesidens: propter. Paulo inferius pro
variabilitas secundum alferuationeni Vat. rariabilis secundum
alterationem.

* Vat. omitlit ideo, pro ijuo <od. R iterum. Lcctio a no-

bis recepta ininiis nlaiiii est, sed fere omnibus codd. confir-
niiitur. Paiilo inferius pro quia potest cod. M qua potest.

5 Vat. cnm cod. cc sic : in actu, quod voluntns 7nodo
rult aliquid , modo desinit aliqnid velle, quam leclionem ex
cod. T emendavimiis, contcxtu hoc poslulante. Alii codd. nostrae
leclioni non nisi ex parte suffragantur ; sic codd. H X etiam
l)ro quod voluntas exhibenl quo roluntas, et codd. Iv \\ iiim
ed. I omitlunt aliquid iinte velle. Non pauci codd. ^erbo velle
falso piaeniiltunl esse. Paulo inferius pro quia inter complures
codd. ciiin edd. 2, 3 perperam quare intfr. el in fine solutio-
nis (>d. I obiecta pro quaesita.

800

SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO H.

Utrum Deus dicatar omnivolens , sicul omnisciens et omnipotens.

hjra.

Secundo, supposito quod in Deo sit ponere vo-
luntatem , quaeritnr, utrum ipsuni ' sit ponere omni-
volentem , ut ita dicatur a voluntate omnivolens ,
sicut a potentia et scientia omnipotens et omnisciens.
Et quod sic, videtur:

1. Quia Deus non dicilur omnipotens, eo quod

Ad^oppnsi- possit omnia, sed quia potest omne quod decet eius

potentiam ^ — non enim potest mala — sed simililer

Deus vult ornne quod decet voluntatem eius velle :

ergo debet dici omnivolens, sicut omnipotens.

^. Item. sicut se habet cognitiva Dei ad verum,
ita se habet ajfectiua sive voluntas ad bonum ^; sed
cognitiva sive intelligentia amplectitur omne verum
— unde qui diceret, Deum aliquid verum ignorare,
arctaret et derogaret eius intelligentiae — ergo pari
ralione, cum intelligentia non sit latior nec perfe-
ctior quam volunlas , voluntas erit respeclu oinnis
boni: ergo sicul dicitur omnisciens , quia scit omne
verum, ita omnivolens, quia vult omne bonum.

3. Item, sicut dicilur Deus vermn omnis veri,
a quo scilicet omne verum habet veritatem, ita est
bonum omnis boni , a quo omne bonum habet bo-
nitalem *; sed Deus in videndo suam veritatem ,
quia est ratio omnium , omnia cognoscit: ergo simi-
liter diligendo suam bonitatem omne bonum diligit.
Sed omne quod diligit, vult: ergo vult omne bonum,
sicut et cognoscit omne verum, et sic etc.

4. Item, bona voluntas est quae se extendit
ad multa bona : ergo melior ad plura , et optima
ad omnia , ergo infinita ad inf>.nita : ergo sicut
potentia et scientia se extendunt ad omnia et
inflnila, ita et voluntafi: ergo qua ratione dicitur

omnipotens et omnisciens , pari i-atione debet diciKn.Kiamei
ommvolens.

Contra: 1. In Psalmo"': Omnia quaecumque
voluit, fecit, ergo nihil vult. nisi quae facit; sed
plura potest facere, et non potest nisi volens: ergo
plura potest velle. Sed si Deus posset plura scire ,
non esset omnisciens: ergo etc.

± llem , si aliquid sciret homo . quod non sci-
ret Deus, non esset onmisciens Deus: cum ergo ah-
quid velit homo quod non velit Deus, ut puta facere
furtum , ergo Deus non esl omnivolens.

rJ. Uem , si posse malum esset posse , Deus non
e.<;set omnipotens. qnia non potest mala: cum ergo
velle nuUum sit vellr, et Deus non velit mala, Deus
non est omnivolens. Prohatio minoris. Malum non
est malum, nisi quia voluntarium , quia, secundum
Augustinum '"' « peccatum adeo est voluntarium » elc,
ergo ratio volunlatis salvatur in malo, similiter et
actus voluntatis in volendo malum: ergo etc.

4. Item, velle malum aut est velle, aut est
noUe. Si velle, habeo propositum; si nolle; sed nolle
malum est bonum : ergo velle malum ' est bonum :
ergo si Deus vult omne bonum , Deus vult malum,
quod est falsum. Restat ergo, quod velle malum est
velle; et Deus non vult malum: ergo Deus non est
omnivolens. — Sed islud argumentum est sophisticuni,
quia similiter posset obiici de potentia. — Et ideo
quaeritur, imde est hoc, quod velle malum est velle, yuaesi^;
sed posse malum non est poteutiae, sed impotentiae. '"'''*'®"*

luxta hoc quaeritur de comparatione /)oie?ii«ae, Quaestio
sapimtiae et voluntatis ad sua obiecta secundum
ambilum.

' Vat. ipsam , et dein et ita pro ut ita.

' Vide verba Aiiselmi supra pag-. TSi, nola 10. citata. —
Mox posl voluntatem cod. T cum uno alteioque cod. omittit
eius.

3 Sicut enim vcrum esi obiectum intcliectiis, ita bonum est
obiectum volunlalis. Ilinc etiani Aristot., I. Rhetor. c. 25. (c. 10.)
voluntatem sic deflnit: Kst autem voiuntas boni appetitio cum
ratione ; nemo enim vult , nisi quod bonum esse putavcril. —
Proxime post pro intelliffevtia Vat. cum ed. 1 intellectivd.
Dein Vat. cum cod. cc omittit arctaret et.

* De prima iiuius proposit. parte cfr. August. , 1. Soliloq.
c. I. n. 2, ct de Vera llelig. c. 36. n. 66; nec non Anselm.,
Dialog. dc Veritate, c. 10. (;t 1.3; de secunda parte vide August.,
VIII. de Trin. c. 3. n. 4, ac Boetli. de Hebdomad. seu « Quomodo
substanliae in eo quod sint bonae sint ». — Mox pro videndo ,
quod auctoritatc; codd. P Q (T in marg.) ncc non ed. I posui-
mus, plurimi codd. dicendo, Vat. cum cod. cc coQnoscendo.

Porro ed. 1 omittit particulam in anto videndo , (juae ieclio
praefercnda essot, si non obstarcnt codd.

5 Psalm. 113, II.

•5 Libr. dc Veni Ilelig. c. 14. v. 27, el I. Uetract. c.
13. n. -S : Nunc vero usque adeo peccatum voluntarium est
mahiin, ut nullo modo sit peccatum, si non sit volimtiirium.

^ In cod. Z hic interiicitur : cum sit idem quod nolle per
kypothesim. Post pauca pro Deus vult malnm Vat. cum cod.
cc Deus vult omne malum. — Nota , quod S. Doctor hoc argu-
mentum paulo inferius vocat sophisticum, et iusto iure , quia
prima consecutio : ergo velte malum estbonum, proposiiio est
in se falsa , et dictiones velte malum et noUe malum non sunt
idcm. Esse sophislicum, probatur etiam ea ratione, quia , ut
S. Doctor bene adiungit, similiter posset obiici de potentia ;
nam simililer probari posset, Deum vel non esse onmipotentem ,
vel possc malum , quia posse nialiim aiil est possc , aut non :
ergo etc.

DIST. \IA. \UT. I. (M \KST.

Hiil

<:ONCI. IISM).

SiniplicUi'!' ncfialur, ijinul Dni.s tlir<i/,ii.r onuiirolm.s,
sicnt rectc (licil.iir om.ni.scicm e.t om.nipotcn.s.

Ukspondko: Diccndiiin, (|iio(l cnm (|ii;i('rilnr .
nlrnin Dens sit omnivolcn.s , (liipliccin iiilcllccliiin
polcst lacere isl;i locntio ex eo, (|no(l hor (inod csl
t\ncU'^.omnc potesl lacere (listrilnilioncin simplicilrr vcl nl
niuic \ Si (listril)iitionein simplicilcr iin;mtiiin :i(l
actmn et habitiini lacil , Innc dicitnr omnivolens,
qnia vnlt omne rolibilc; si nt nnnc , dicilnr omni-
voleiis, (pn;i vnlt oinne rolUimi.

in ntro(iue sensu ralsil;item Iiabet -, et in ntro-

(jue sensu liabet veritatem iii polcntia et in .fcim-

iiciHsioJiia. Et ideo simpliciler conc(3ditiir, (piod Deiis sil

omniscicns et omnipotcns, et simplicitei' negatnr,

(|n()(l sit omnivolcns.

Intelh^ctus linins et r;itio patet. Si enim sim-
M pvo pliciter accipi;imus, Dens scit onme scibile et potest
.listin- onme possibile, et non vnlt onine volibile; quia
divina volnntas importat c;insam aclualcm, potenlia
vero abstrahit a ratione ;iclu;ilitatis et ponit ratio-
nem ^ causac, scientia vero abstrahita ralione utrius-
ipic. Quia igitur Dens non est causa actualis oin-
nium quae potest lacere vel velle, sicut non facit
omne volibile, ila non vull. Quia vei"o potentia abs-
trahit a ratione actualitatis , ideo dicitur non solum
respectu faciendornm in actn, sed etiain respeclu
possibiliuni fieri a Deo. Quia vero scicntia abstrahit
a ratione utriusque , hinc est , quod scientia non
tantum est respectu tacieiKlorum , sed etiam respe-
ctu possibilium, non t;iiitum Deo, sed eti;ini aliis,
utpote possibilium malorum. Ilaec igitur est ratio ,
quia actus scientiae , ut scire, est per modum lia
bitus; simiiiter et * potenliae per modum habitus ,
ut posse; voluntas per modum aclus , ut velie. Ideo
scientia est onmium scibilium , potentia onmium
possibilium , qnae sunl potentiae , sed non voiuntas
onuiinm volibilium. Et ideo non potest Deus plura
.•icire vei posse , potest tamen pliira velle.

Simiiiter, si accipiamus reiv. ■' ut nunc respectii
rt)senm-rei praevisae et respectu factae et volitae; scieniia

memhro. f^ ' '

e.sl respccln omnis ici. in (|ii;i sajvatur ratjo scicn-
ti;ie, ct potrnfia rcspcclii (imiiis rel , in ipia s.'ilv;i-
tnr nttio potciili;ic ; scd rolnnfas non c-t icspcrlii
oiimis rci , iii (|ii;i nlio volmit;ilis s;dv;iliir. .<r/V'////a
eiiiiii cst rcspcclii oiiiiiiiiin liiliirornm ct piMc-cn-
liiim ct piMcterilornm , boiKiriim ct m;donim . (|iii;L
ibi s;tlv;itiir ivitio scicnli;ic cl ii(iliilit;ilis; (|iii;i scirc
nniliini .scirc csl , cl srirr mnhnn noliililalis esl".
Simililcr potcntia est rpspertu omniiim lioiiornm. in
(inibiis soliim salv;ilnr ralio polcnli;ic. ,N:mi possc
mrt////n non est posse. l'iidc/>o.v^v^' mninm non t;mtum
derog;it pcrfccfioni |)0lciili;u3, sed etiam ipsi pofrn-
liar , i\\\\;\ pos.sr i/rfirrrr non est possc ; ct idco
;idhiic omiiipolciis '. Volnntns vcro cst rcspcclii bo-
norniii hiiitnm, iion rcspectii iii;iloriiiii. Et (priiiivis
in volcndo m;iliim iion s;ilv(!tnr (/i(/nifas voluiil;itis,
salv;itnr t;iincii ratio volendi, (jiiia vclle malnm
vclle est. Et hinc (!St, quod Deiis non dicilnr omni-
volcns, (ini:i non viill m:iliiiii , scd l;iiiicii oinnipo-
tens dicitur, (jii;iinvis iioii possit iicilnm.

Si (luao-atur" : (juare ratio potentiae iion sal-
vatur rcspectu maii, sicut et nitio volnntatis? dicen- '
dum, (luod potentia id ipsnm quod dicil , dicit per
modum /labilus et positionis" , de polentia activa
loquendo; unde, cuin est respectu priv;ilionis, iam
non est potentia, sed (Jefectus potenliiie; siid w/un-
tas \(\ ipsum qnod dicit, dicit per modum cuiusdam
indilferenliae et complacentiae. Quia ergo in iii;ilo
salvatiir ratio consensus et compla^^entiae, sicut et
respectu iioni; ideo velle malum velie est, sed possc
malum non est posse.

I. .\d illnd quod obiicitur, quod Deus vult omne
quod decet; dicendum, quod iila non est ratio ,
quare dicatnr omnipotens ", sed illa qu;K! praeassi-
gnata est, sciiicet quia potest omne quod posse
polenti;ie est.

± .Vd iliud quod obiicilur, (piod cognitiva ain-
piectitur omne verum, et allectiva oinne bonum ;
dicendum. quod aliter amplectitur iiaec, aliter iila.
Cognitiva enim ampiectitur actuaiiter " cognosceiido
omne quod est verum et quod potest esse; sed ajfe-
ctiv-.i , (\\\VA. aclus eius esl in ratione actus, ample-
ctitnr et vult solum bonum, qu(xl est vel erit. Rursus,

Ad qoac-
(ioiieni m-
irlnnl. I.

»oli)iio op-
iiositoruni.

1 Uo ilisdibutivo signo omne vide suyira pag. 99, Scho-
liou I. n. 2. Distcibutio shiipUritev por signum omne (^onipi-o-
hondii tuin (|uod actu ost tale, tiin) (luod iiabitu est taio sivc
([uod tale cs.so potcst; sed distriJ)'ilio ut nunc compiohendit
tantum quod actu ost taio. — l^aiilo ante pro intellectxim ed. I
inteUiijentinm.

"2 Supplo cuni cd. I in voliintnte. Vat. eum cod. ca: pro-
soquitur et quia in utroque... et in scientia, ideo simpticiter otc.

3 Vat. ot od. I adiungunt liabituatem, codd. non suflra-
gantibus. Paulo ante pro et non vult Vat. sed non viilt.

* Stipplo cum cod. .M actus. Mox pro voluntas Vnt. cum
cod. cc. votuntatis.

^ Pro rem soia Vat. omne , ot subinde praescitae pro pvae-
vi-fae. Vorba respectu omnis rei, c(uao mo.\ post et potentia
habentur, e\ codd. M X (T in marg.) et od. I rovocavimus.

,S. Bonav. — Tom. I.

6 C(\-. supra d. .39. a. I. ([. 2. — Pauio anto pro et nohi-
litatis miilli codd. minus c->ngiuo ef nohititas.

^ Intoliige: iic t non possit lacoro mala. Cfr. supi-a d. 12.
q. 2. — Vat. vocabuio omnipotens pi-aomittil dicitur.

" Cod. R Si igitur quaeratur.

^ Id ost, sompor in so inciudit ol rospicit aliquid positivum
sivo ens ot bonum. Mox pro respeciu iirivationis cod. li can.^in
privationis , ct dein pro indifferentiae Vat. cum odd. i, '6 adliae-
rentiae.

'** Scilicot, quia potost omno quod (lo(.'ot oius poiontiam, ut
in obioctiono di(Mtur.

" Sola Vat. Iiahiiualiter. Mo\ pro quia actus eius cod. R
quia affectus eius. Utrumque vocabulum idoni significaro , ma-
ni!osl;!tur infra in fme quaost.

1(11

80^2

SEMEXTI\RUM LIB. I.

vermn amplectilur totum actum cognitivae, quia nihil
scitur nisi veruui^ — nam falsum scire non estscire —
sed bonum non amplectitur omnino actum volunta-
lis — nam velle oppositum boni est velle — et hinc
est , quod Deus sciendo omne verum dicitur omni-
sciens, sed non sic volendo omne bonum , oinnivolens.

3. Ad illud quocl obiicitur, quod Deus cogno-
scendo se, qui est veritas ipsa, omne veruni co-
gnoscit: ergo etc: dicendum, quod verum est, sed
ahter: quia cognoscendo se "^ est causa exemplaris,
et causa exemplaris non tantum futurorum, sed
etiam possibihum a Deo fieri. Sed dihgendo se bo-
uum est causa actimlis, ut patebit^; et ideo non
sequitur, quod veht nisi bona, quae erunt vel faciet,
et propter hoc non potest dici onmivolens. Aha ta-
men est huius ratio, sicut patebit in httera^

k. Ad iUud quod obiicitur de voluntate, quod
niehor est quae se extendit ad phira; dicendum,
quod voluntas est actus rationahs; unde non dici-
tur voluntas mehor, quia simpliciter ad pkira, sed
quia ad plura rationabiliter. Et quoniam ratio recta
dictat, creaturas fieri in numero definito, quia nu-
merus infinitus rebus non competit ^ ; ideo optima
Yohintas et perfectissima in ahquo numero vult res

Ad (.
stioDeni )..
deiil. 2.1 j

bonas esse, sed tamen finito: et ex hoc non sequi-
tur, quod volunlas sit infinitorum vel omnium pos-
sibihum, nec etiam omnium. — Potest tamen dici , Aiia miI
quod illud, si ahcubi habet veritatem , ibi tantum
habet, ubi voluntas ahquid recipit a vohto; sed
voluntas Dei nihil recipit, et ideo non est mehor
volendo tria bona quam unum , et mihe quam tria:
et ideo non valet iha ratio in proposito.

Ex his palet ihud, quod consuevit quaeri:
utrum voluntas et poteniia et sapientia sint ae-
quaha. Dicenduin enim, quod est loqui de his quan-
lum ad affectum sive actum, et quantum ad effe-
ctum , et quantum ad obiectum ^. Si quantum ad
actum; sic est ibi omnimoda aequahtas et circumin-
cessio; ut patet, quia quidquid scit Deus et potest,
vult scire et posse, et e converso. Si quantum ad
effectum; sic adhuc sunt aequaha, quia nihil eiricit
Deus nisi per potentiam, sapientiam et voluntatem.
Si quanlum ad obiectum sive connotatum, sunt ^
inaequalia: scientia enim hoc modo est in plus, et
potentia in minus, et voluntas in minus. Nam sci-
tum est bonum et mahim; possibile est bonum
tantum, sed futurum et non futurum; volitum vero
est bonum et futurum tantum.

SCHOLION.

I. Quacslio iiitelligenda ost de voluntate efficuci, sive qua-
tcnus « impoilat causam actualem » (iiic in corp). Distinguitur
enim a S. Doctore (hic dub. 2.) voluntas, ut dicit complacen-
tiam, ct iit dicit cavsam. Do illa docet: « Prout 6\c\i compla-
centiam , crodo quod bene potcst dici , (luod (Deus) volendo se
ve.lit omnia, quia omnia piacont ei, quae ab ipso et ad ipsum
sunt ». Hoc amore' complacontiao Deus amat etiam creaturas
possibiles, ut explicite docetur 111. Sent. d. 32. q. 1. ad 1.
Omnino igitur erravorunt quidam, qui cum Masliio ex liac no-
stra quaestiono arguebant, S. Bonavonturam negare, Deum
amare creaturas possibiles. Si autem sub omnia comprehendi-
mus etiam malum , propositio ilia intolligonda ost ita, ut in
complacentia boni implicotur dispiicentia oppositi (cfr. hic a. 3.
q. 2.j. — Alitor dicendum do voluntate efjicaci, cum Deus vo-
lendo so noii volit efTicaciter omnia bona possibilia. Sic patere
potost, in alio soiisu Seraphicum et Alexandrum Hal. (S. p. 1.

q. 34. m. 2. ad ull.) negare piopositionem : Deus ^oiondo se
vult omnia ; in alio vero sensu S. Tliomam (S. c. Gont. I. c. 75.
in fme) eandem aliirmare; unde hi Doctores non sibi contradicunt.
Ceterum communitor docotur, obioctum primxtriMm, adaequa-
tum et motivum divinae voluntatis esse ipsam divinam bonita-
tem, secundarium autem osse creaturas, (juatenus participant
de bonitate divina (cfr. hic dub. 3, ol supra d. I. dub. 12.j. —
In fine argumcntorum ponuntur duae quaestiones incidentes ;
prima solvitur in fine corp. , secunda post solutionem op-
posilorum.

II. Alex. Hal., S. p. I. q. 34. m. 3, q. 21. m. 1. a. 2. q.
collat. — S. Thom., S. c. Gent. I. c. 76. 81 ; et quoad principia
S. 1. q. 19. a. 2. 3. — B. Albort., hic a. 5. — Petr. a Tar.,
hic q. 1. a. 3. — Richard. a Med., hic a. I. q. 5. — Dionys.
Carth., hic q. 1.

• Cfr. supra |)ag. 690, nota 2.

2 Vai. adiicit verum , codd. T .\ addiinl cofjnitum sive
verum. Paulo aiit(! codd. P Q verbis sed aliier adiungunt et
atiier. Paulo inferius Vat. voci futurorum praefigit est.

3 Hic a. 2. (|. 1, ubi exponitur, quomodo bonitas divina
sit ratio causandi tiim in i'ationo effectivi tum in rationo finis.

■* Infra d. XLVI. c. 3. soqq., ubi assignatur haec ratio,
(jiiod Dous iioii potest vclle maliim; quam rationom S. Doclor
ctiam adduxit liic in corp. (juaosl. — Pro pafebit Vat. patet.

5 De quo vido siipra d. i3. q. 3. — Pauio post pro sed
tamcn ed. I sed lantum.

^ Vat. cum codd. aa bb omittit ^orba affectuni sive , sed

codd. aa bb vcrbis quantuvii ad actum simul praemittunt aliud
noA um membrum : .$ubsiantiam vel quasi subiectum, ot dein
post quantum ad obiectum sic prosequuntur: Si primo modo,
sic sunt omnino idem. Si quantum ad actum ctc. Locutio cir-
cumincessio , quae mox sequitur, nihil aliud significat, quam
quod iibi iinus lioruni actuum est, ibi ot altor orit.

^ Pro sunt pluros codd. tunc. — Do (|iiaestiono hic inci-
dentor soliita cfi'. Alox. Hal., S. p. I. q. 20. m. 4. el f), o( q. 34.
m. 3, ot Hug. de S. Vict. « libcllus de Polestate et volunlate
Dei, utra maior sit», in quo eadom distinctio occurrit quantum
ad affeclum, effectum ot respecium (obiectum).

DIST. XLV. \UT. II. Ul AKSr. I.

H(y3

AliTICl LLS II,

De voliititale Pci <ii(antinti ai/ iwi.saUtotinn.

Qnanliini ad secnnduin arrKMilnm (inacrilni- <!('
voluiilatt' (livina. scilicft (|iiaiiliim ;i(l cansalitalcin.
I*]t circa lioc (inacrnnlnr dno.

I*rini() (jiiacrifnr iii ^'(Micrali , nlriim voliinta.s
Dci sit (^aii.si rcriiin.

SccihkIo, iilnini sil (•■(iisa |iriiii:i ct iiiiincdiala.

(^UAESTIO I.

Utrutti colutitas Dei sit causa renitti in generali.

Et quod sit causa, ostcndilnr sic.

1. Ililarins in lihro de Synodis*: « Omnilms
imenin.creaturis substantiam voluntas attulit, sed Filio na-
tura dedit ».

"2. Item, Augustinus in lihro contra ManiclKieos^:
« Respondendum est eis (|ni volnntatem Dei nosse
desiderant, quod voluntas Dei omnium quae sunt,
ipsa sit causa » ,

3. Item, ratiotie videtiir: quia Deus est causa
i-erum; sed omnis rei, cuius est Deus causa, est
per scientiam , polentiam el voluntalem : aut ergo
est causa , quia potens , aut quia scieiis , aut quia
volem. Non quia potens, quia multa potest, (juae non
facit; similiter nec quia sciens: ergo (|uia volens,
ideo facit. Sed «causa est, cuius esse sequitur
aliud ^ »: ergo etc.

4. item , Deus est causa rerum creatarum : aut
ergo per naturam, aut per voluntatem , aut per
casum et fortunam *. Non per casum et fortunam ,
quia tales sunt causae secundum imperfectam ra-
tionem; non per naturatti, (luia sic simile ex simili
producitur: restat ergo, quod per vohmtatem : er-
go etc.

Contra: \. Si voluntas Dei est causa, aul ra-

opposi- tione priticipalis significati, aut ratione coniwfati.

Si^ ralione priiicipalis sigtiificati: ergo cum idem

sit sapicntia, potcnlia, volnntas et essentia, eadem
ratione deljeiit dici causae. Si ratione connotati,
quaero, (juid sil illud. Non est dare nisi ejfectum;
sed effectus consequitnr rationem causae, iion e con-
verso: non ergo ratione coimotati. Et iterutti , si
connotat eflectum: ergo nullo modo potest dici: Dens
vult se esse, cum circa se niliil oinnino efliciat;
quod est falsum.

;2. Itein, aut voluntas est causa per proprie-
tatetn, aut per appropriatioiwtn. Si per proprie-
tatem, tunc ergo sapientia el potentia non sunt
causae. Si per approptHationem , aut ergo quia in
volnntate per prius est ratio causalitatis, aut quia
ittimediatius. Non quia prius; nam potentia et
scientia antecedunt voluntatem secundum rationem
intelligendi. Nec qnia immediatius , quia lliigo"
dicit, quod «Deus per voluntatem movet, [ler sa-
pientiam disponit, et per potenliam exsequitur»:
ergo immediatiorem comparatioiiem liahent ad opus
scientia el potentia quam volnntas: ergo etc.

3. Item , aut est causa propter virtutem agen-
di, aut propter modum. Non propter virtutem'',
quia voluntas non dicit virtutem, sed potentia dicit.
Si propter modum agendi; contra: modus agendi insiantia i.
per modum naturae nohilior est: ergo natura magis
est causa. Probatio : illud agens est virtuosins, quod

1 .\uni. oH. Textiim originalem invenies supra paf^. 127,
nota 2.

* Libr. I. de Gen. contra Manicli. c. 2. n. 4. Xide iiic lit.
.Magistri, c. i.

3 Cfr. supra pag. 120, nota 7.

* Cfr. Aristot., II. Phys. text. 49. (c. 5.), ubi tractatur dc
agentibus per naturam et volimtatem. Ipsum textum iam cita-
vimus supra pag. 36, nota 6. Cfr. etiam II. Phys. text. 50.
seqq., ubi agitur de casu et fortuna , quae sunt causae imper-
fectae sive per accidens et in hoc inter se diflerunt, quod for-
tuna proprie iocum habet in causis liberis, casus vero in na-
turalibus. Cfr. etiam VII. Metaph. text. 22. seqci. (VI. c. 7.), et

XII. Metaph. text. 13. seqq. (XI. c. 3.), ubi hae quatuor causae,
quibus aliquid flt, una simul adducimtur.

5 Cod. T Sed si.

^ Libr. I. dc Sacram. p. II. c. 6, ubi de tribus perfectis
et omnia perdcientibus agens ait: Et haec Iria erant potentia ,
sapientia, voluntas ; et ad omncm effectum concununt tria
haec, nec aliquid absolvitur, nisi ista adfuerint. Voluntas movet,
scientia disponit, potentia operatur. — Loco Hugonis Vat. cum
cod. cc falso .\ugustinum citat auctorem, et paulo post pro
comparationetn substituit coopeiationem.

' Post lirtutem Vat. repetii agendi, et paulo inferius post
per modum natnrae cod. bb legit melior est et nobilior: ergo.

SOh

SENTENTIARUM L!B. I.

est snllic-ieutius et nobiliorein effectuni producil;
sed natura sufiicienlior est in agendo et paucioribus
indiget el nobiliorem effectum producil quani ars
sive agens voiuutarium ' : ergo etc. — Iteni, quod
iuitauiia :!. non quauium dnlmodum, videtur, quia agens, quod
dat producto proprietates naturales consimiles, agit
per modum naturae; sed D.'us effectibus suis dat
unilatein, veritatem et bonitalem; nec potest facere
sine bis, et istae sunt proprietates naturales divinae
substantiae: ergo Deus agit per modum naturae,
non voluutatis.

4. Item. onine agens voiuntarie est agens prae-
concipiendo; sed Deus non agit praeconcipiendo ,
sicut dicit Dionysius de Divinis Nominibus ^ quia,
sicut sol nou praeeoncipieudo illuminat, sic Deus
non praeconcipiendo creat: ergo etc.

G 0 N c L r S I 0.

Ratio causalilatis attnbiiitur Deo sub ratione
voluntatis , non sic sub aliis rationibus.

Respondf.o : Ad praediclorum intelligentiam est

NotauduiM. notandum, quod quamvis divina essentia sit unum

quid simplicissimum , tamen «est pelagus substan-

tiae infmitum^)). Et ideo omnia quae in nobis re-

periuntur per diversitatem, oumia, inquam, in Deo

nobilius per omnimodam reperiuntur identilatem,

nihilominus tameu secuudum omnimodam perfectio-

nem et veritatem. Unde sicut in nobis sapientia,

V potentia et voluntas est vere ens et causa rerum,

quae a nobis suut; sic et in Deo sunt, sed tamen

unum sunt. Et quamvis nnum sint^ qnia intelle-

Expiicaim' ctus uoster nou potest iurmitatem illius substantiae

^rtuaiis!' comprehendere nec per unum verbum exprimei^e;

1 ;*

Conclasio i;

[\atio.

ideo multis modis intelligimus Deum et diversis
nominibus exprimimus; et secuudum quod per illos
modos iutenigimus, plura enuntiamus, ita quod Deo
aliquid attribuimus secuudum unum moduin, quod
uon secundum alium, et vere quidem, quia omnia
in Deo hai)ent veram existentiam '\ Et ideo cum alio
inodo iutelligamus Deum, cum dicimus Demn bo-
num, alio, cum dicimus Dcum aeternum; concedi-
mus, eum se diffundere, quia bonus est, non quia
aelernus; haec enim est proprietas bonitatis , non
durationis. Hinc est, quod cum intelligimus, vere
voluutatem esse iu Deo , et proprietas voluutatis sit
producere ea quae exeunt per inodum liberalitatis ,
quod dicimus, Deum, in quantum voluntas est, esse
causani rerum.

Ratio autem, quare voluntati attribuitur cau
salitas, haec est, quia ratio causandi est bonitas
et in ratione effectivi el in ratione fmis. Nani
« bouum dicitur diffusivuni)), « et bonum est pro-
pter quod omnia'^». Ejfeclivum autem non fit
efficiens in effectu nisi propler finem. Iliud ergo,
quod dicit coniunctiouem principii effectivi cum
fine, est ratio causaudi in effectu; sed voluutas
est actus , secundum quem bonum reflectitur supra
bonum sive bonitateni: ergo voluntas unit effecti-
Yum cum fine. Et hinc est, quod voluntas est
ratio causare faciens in effectu; et ideo attribuimus conciusio
Deo rationem causalitatis sub ratione voluntatis, non
sic sub aliis rationibus.

Et hoc coiligitur ex verbis Dionysii in quarto
de Divinis Nominibus \ ubi dicit, quod « bouitatem
ut continentiam et ut principium et ut finem
omnia appetunt: ul principium, a quo sunt; ut con-
tinentiam, per quam salvautur; ul finem, iu quem
tenduul». Unde «divinus amor est quidam cyclus Noian<iam|

( ..*

Cinifirma-

liir.

1 .\rislut., li. Educ. c. 6 : Virlus vero omni ;irte exaclior
esl el mclior, quomndmodum etiiim natura.

2 Cap. 4. § 1. Verba Dionysii iuxla versionem Scoti Eri-
genae haec sunl: Elcnim, sicut quideni qui secundum nos est
sol non cogitans aut praceiigens, sed eo esse [eo ipso quod
est] iiluminnt omnia (juae participarc lumen eius secundum
propriam potentia sunt rationem; sic et optimum [quod est]
super solem, ut super obscuram imaginem, excellenter princi-
pale exempium ipsi subsistentiae omnibus exislenlibus propor-
tionaliter supcrmittit totius bonitatis radios. — Dc propos. ma-
iori clr. Aristot., 111. Elhic. c. 1. seqq., et supra pag. 714-,
nota 3.

3 Dc hoc dicto Damasceni cfr. supra pag. 769, nota 7. —
De modo , quo Deus omnes creaturarum perfectiones emincn-
tcr contineal, \ide Dionys. de Div. iNoni. c. 5. § 3-10, et Anselm.,
Monolog. c. lo-lS.

* Vat. et cod. cc omittunt quamvis unnvi sint. Post ^mum
sint codd. Q 11 inserunt tnmen, quam particulam cod. V insc-
rit ant(! quamvis. Pauio superius post sicut in nobis codd. cum
ed. 1 subiiciunt est.

5 Cfi'. supra d. 22. q. 2. seqq. — Paulo ante cod. Z verbis
omnia in Deo adiungit sunt vera et. Paulo inferius post con-
cedimus Val. cum cod. cc omittit eum, et deinde cd. 1 pro
cnm intelligimus <>xhibet cum intetligamus.

^ Hi duo texlus sunt Dionysii, quorum prior quond sen-

sum depromptus est ex libro de Caelest. Hierarch. c. 4. et ex
libro de Div. Nom. c. 4. Alter textus conlractus est ex his
verbis, quae habentur in libr. de Div. Noni. c. 4. § 31:
Principium et finis erit bonum. Propter enim bonum omnia et
quaecumque contraria. Etenim et haec agimus, bonum deside-
rantes; nenio enim malum respiciens facit qnae facit. Tfr. etiam
Aristot., V. Metaph. lext. 3. et Xll. text. 54. scqq. (IV. c. 2. et
XI. c. 10.), 1. Magnor. Morai. c. 2. (c. I.), ct 1. Morai. Eudeni.
c. 5. (c. 8.). — Paulo inferius pro ratio causandi multi codd.
et ed. 1 ratio creandi et post pauca similitei' creare faciens
pro causare faciens.

' Cap. 4. § 4 : « Et omnia ipsam [bonitatem] ut principium ,
ut continentiam, ut finem appetunt , et optimum est, ut elo-
quia aiunt, ex quo omnia subsistunt et sunt tanquam ex causa
perfectissima adducta, ct in quo oninia constituta sunl tanquam
in omnipotcnti consuilo custodila ct comprehensa , et in quod
omnia convertuntur sicut in pi'opriam singula siimmitatem, et il-
lud concupiscunt omnia ». Seciuens textus liabetur ibid. | 1 i: Di-
vinus amor ostendiUir diflerent(>r , sicut quidam aetcrnus cyclus
(xuxXo;), p(>r optimum , ex oplimo et in optimo et in ojitimum
inenarrabili conversione circuiens et in eodcm et per id ipsum
et proveniens semiier et maneiis ct revolutus. — Pro cyclus
neternus ed. 1 circulus aeternus ; aliae autem edd. el codd.
omnes actus aeternus. Sed hnec leclio videtur esse error li-
brariorum.

DIST. \|,V. \HT. II. (UAK.sT. I.

HHl}

i.on
riiiiii.

■lllio 0|1-

iloriiiii.

.iiutiiiii.

ucikMiiiis, cx opliiiio. |M'i' opliiiiiiiu cl iii opliiiiiiin».
\i\ (|iio colli^iliir, <|iioil dicil coiiiiiiictioncm pciii-
cipii cuiii liiic, cl ideo ransaiii actii. (|iiaiido viill
,iia- raccre ; ila (|iio(l adiialitas iii caiisaiido rcrcratiii' ad
voliuilalciii , iioii pro iiislaiili, iii (|iio liahel voliiii-
lalciM, scd iii (|U() facon; viill. Siciit c^o volo cras
audire inissain, ct voluiilas ' laciel, ine cras esse
in actu rcs[)cclii volili; sic siio inodo esl iii Hco.

1. $\ illud (|UO(l (|uaerilur: ulruiii convenial
voliiiilali ralio causalilatis proplci- connolatuin . vcl
propter rein sijj;iiilicataiii : dico, (piod nec pro[)l('r
ron signilicaLaui tantuin, nec $\u\)W\' coniiotaluvi,
sed propler rein sic si<j;nilicataiii. (|iiia si<j[nilicatiii-
diviua essentia ut voluntas, cui inodo signilicandi
res[)()ndet veritas. liiule- sicut, ([uando nos diciinus,
([uod la[)is assiinilatur Deo in (]uanluin cn.s , animal
iii (juanlum vivcns, et hoino in ([uantuin inlclligcns,
revera esseulia, intelli^^enlia el vila idein snnt in
Deo, tainen' idem i[)siun alio modo dalur inlelligi,
non propter connotationem, sed [)ropler eiusdem
suhslautiae inrmitatem, in qua oinnes nohiles pro-
[)rietates sunt uiunn. Non tamen [)ossunt signilicari
iiisi [)er diversa.

2. Ad illud qiiod ohiicitur, ulrum sit causa [)er
proprietalein, aut [)er appropriationem ; dico , quod

voiuiuas simpliciler lo([uendo propriissime est causa. (lom-
fa""'""^ [)arando vero voluntatem ad scicnliam et potcntiam,
dicitur cansa [)er appropriationcm; et hoc. quia
ipsa voluntas significal Deum ut causam actualem.
Unde in voluntate primo invenilur ralio actualita-
tis, non causalitntis '. Potentia enim et scieiitia, etsi
haheant rationem cansae habitualis.. nou tamen

''\. \il illiid i|iiiiil qiiacrilnr: (|ii;irc voliiiil;i> di-
ciliir caiLsa, iitriiiii |)ro|)ter virliilcm ;igf'iilem . vcl
[)ro|)l('r inodiiiii ;igcii(li; dico, (jiioil \)\i)\)W,v utrnni-
<iur — Deo eiiiin rcllc est possr — priiici|);dius
t;unen riilionc nnxli af/rnt/i. {'rodiictio enim diversi
iii rorin;i, el n;ilur;i ex .soLi liher;ilil;itc ;igeiitis s[)(;-
ctat ;ul ;igenl('in jier voliiiilatcin. — Oiiod obiirilnr,
((iiod iiiodus ;igeiilis ii;itiir;dis esl iiohilior; veruin
est, uhi voliint;is non csl ()iiini[)oleiis; scd si ars
[)osset lacere oiuik! ([iiod vellet, non niinus nohili-
ter'' ageret (|uaiii iiatuni. — Polest taiiien dici, quoiJ
modus [)roduceudi n;itur;ilis coiiq^etit [lersonac re-
s[)ecta pcrsonae, iioii ;iutem esseiitiae divinae re-
s[)ectn creatuniriim. ((ui;i non |)ossunt convenire in
roriiKi.

Ad illud ((uod ohiicitur, ((iiod Dciis [^rodiicit
siinile secundiim pro[)riet;iles; dicendum. ([uod na-
lura producit siinile in proprielatihiis s[)eci;dihus .
si est agens particulare; vel si est agens univcr-
.fale , producil necessario, non ex sua liheralilate;
Deus autein neutro modo.

4. Ad illud quod ohiicitur, ([uod Deus non est
agens praeconcipiens; dicendum, quod hoc verum
esl de [iraecogitatione ', quae praecedit voluntalein,
sed non est veruin de pnieconceptione res[)ectu
operis. Et [)rimo modo loquitur Dionysius: ipse vcro
opi)onit secundo inodo.

.\il iii<t:iu-

ll.-IIM <

.\<\ insi.in-
li.nni 2.

SCHOLIOK

I. lii praeclani hiiius quaestionis solutioiio privio iii geiiere
probalur, quod voltmtas Dei sit eausa reiuni,et eiiditur error
possimus, qui et antiquis et nostris teiiiporibus late grassatiir
omiiibusque Pantlieistis est communis, (piod scii. Deus in ope-
ribus ad extra agat per necessitalem naturae. — Secundo af-
feruntur profundae rationes, quaro potius volmtas , quam
scientia Ql potentia, dicatur caiisa rerum, sive quare ista « im-
mediatius se haboiit ad res » (hic a. 3. q. I. ad I.), quac ra-
lionos in^ eiiiuntur in 3. fundam. , in corp. et in solul. ad 2. —
Licet nonnulli ex scliola S. Thomae putent, intoliectum per
imperium ot indicium practicum immediatius concurrere ad

produclioneni rorum quani voluntatem ; tamen senlentia S.
naMMiturae communius tenetur. — Tertio optime explicatur
distinctio inter attributa divina, quae ab aliis vocatur sive
tualis , sive fundamentalis , sive rationis ratiocinatae.

II. Alex. Hal., S. p. 1. q. 35. m. 2. et I. — Scot.,
Herum principio, q. 4. a. 2. — ?. Tliom., de hac et seq
hic q. 1. a. 2. 3; S. 1. q. 19. a. i. — B. .\lbert. , hic a.
S. p. I. tr. 20. q. 79. m. 2. — Petr. a Tar., hic q. 2. a. I.
Kichard. a .Mcd., liic a. 2. q. I. — /Egid. R., hic 2. pr
q. 1. — Honr. Gand. , S. a. 36. q. i. — Durand. , hic q.
— Dionys. Cartli. , de liac et seq. q. hic q. 2.

vir-

mc.
I.

1 Codd. K. P Q cuni od. 1 et liaec votuntas. Paulo supcrius
pro in causando rursum plures codd. cum ed. I in crea)ido.

2 Unde vel superabundat, vei aliquid excidit v. g, simi-
liter est.

3 Pro tamen Vat. cum cod. cc cion. Mox pro datur plu-
les codd. cum od. 1 incongrue dantur, codd. K Z dant.

* In Vat. desunt verba non caHsalitatis ; quae bene re-

spiciunt verbum primo. Paulo sujierius pro et Jioc, quin cod. H
sed per Iioc quod. In fino solutionis Vat. omittit et ideo facit,
quia vult.

5 Pro agentem Vat. agendi.

^ Val. cum |)lurimis mss. minus beno nobilius pio nobiliter,
qiiod exhibot cod. V. Mox pro Potesi tamen cod. Z Posset tamen.

^ Vai. praeconceptione.

806

SENTENTIARUM LIB. I.

QUAESTIO II.

Utrum volunlas Dei sit causa prima et immediata.

Secundo quaeritiir, utruiu voluntas divina sit
caiisa prima et immediata. Et quod sic , videtur :

I. Per Augustinum tertio de Trinitate': « Vo-
Fandaraenta. luntas Dei est priiTia et summa causa omnium spe-
cierum et motionum »,

± Item, omnis causa, cuius actus primus et
proprius est rei productio, est causa prima et im-
mediata; sed voluntas divina est huiusmodi: ergo etc.
Probatio mediae. Super illud Psalmi^: lustus Do-
minus in omnibus viis suis , Glossa : « Deo hoc
• est velle quod facere, quia ex eius voluntate res
haberit esse».

3. Item , ratione videtur , quia omnis causa est
prima et immediata, qua non est altera prior^; sed
divina voluntas est causa, qua non est altera prior,
cum sit idem quod Deus: ergo volunlas est causa
prima et immediata.

4. Item, omnis causa est prima et immediala,
quae est in totum effectum per actionem suam ; sed
omne quod fit, est a Deo, et nihil potest operari
sine ipso, cum non possit in esse salvari \ et Deus
toti cooperatur et in totum: ergo etc.

V 0. Itera , omnis qui rem cognoscit certissime et

nobilissime, cognoscit per causam proximam et im-
mediatam; sed cognoscens Deum et videns cognoscit
in eo res certissime et nobilissime tanquam in
causis prioribus, ut dicit Augustinus ^: ergo in Deo
est causa proxima et immediata; sed non nisi vohin-
tas, ergo etc.

6. Item, qnod Deo attribuitur, debet attribui
ei in fine totius nobilitatis^: si ergo ratio causali-
tatis convenit ei, nobilissima causalitas debet ei at-

tribui. Sed haec est ratio causae primae et imme-
diatae: ergo etc.

Contra: 1. Unius est una causa immediata : ^"i «ppos

tum.

ergo si Deus est causa omnium immediata, nihil
habet aliam causam quam Deum; et si hoc, cessat
omnis operatio, et ita potentia cessat, cessat et bo-
nitas, et cetera sunt otiosa^.

2. Item , si divina voluntas est omnium causa
proxima et immediata; sed posita causa proxima et
immediata, ponitur efleclus^: ergo cum divina vo-
luntas fuerit ab aeterno, cetera sunt aeterna.

3. Item, omne quod habet causam proximam et
immediatam et necessariam , est demonstrabile " :
ergo si divina voluntas est omnium causa prima et
immediata, omnia sunt demonstrabilia.

4. Item, cognita causa proxima et immediata,
non est ultra quaerere " : ergo scito, quod Deus
velit aliquid, stulte laborat qui quaerit causam
aliam. Sed de omni bono, quod fit, scimus Deum cau-
sam esse: ergo non est ulterior quaerenda. Pereunt
ergo et vanae sunt scientiae doctrinales , immo
omnes scientiae.

CONCLUSIO.

Voluntas est causa immediata rerum, cum sit
causa prima , universalissima el actuaUs-
sima.

Respondeo: Ad huius '^ intelligentiam est notan-
dum , quod cum in creaturis sit reperire causam oupiex cart

' ^ sa in crea,

universalem Qi particularem, causa universalis uno 'u''s-

1 Cnp. i. 11. 9. lii loxtii originali post omnium adiicitur
corporalium.

2 Psaini. \ii, 17. Glossa, ex Gassiodoro desumta , liabetur
apud Lyranum, in qua pro Deo logitur Apud illum.

3 Aristot., 1. Postcr. c. 2. de primis et immediatis jirinci-
piis demonstrationis agens ait: Idem enim dico primum et princi-
pium. Est autem principium demonstrationis propositio immediata.
Immodiata .lutem ost , qua non ost aiia prior. — In conclusione
post volvntas codd. P Q inserunt eius.

* Intellige : per se sive sinc Deo. Cfr. supra d. 8. p. I.
a. 2. q. 2, et d. 37. p. I. a. I. q. 1. — De Iioc simultaneo
concin'su Dei cum creaturis quoad efRictum cfr. August., V.
de Gon. ad lit. c. 20. n. 40. seqq. Aristot., VII. Moral. Eudem.
c. 18. (c. 14. ) : Quemadmodum in universo est Deus, et vicis-
sim cuncta in illo [ed. Firmin-Didot : sic etiam in anima] : mo-
ventur onim omnia ab inexi.stonte in nobis numino.

5 Libr. II. de Gon. ad lit. c. 8. n. 17. secjq., ibid. V. c. 14.
n. .32. seqq., ot XI. de Civ. Dei , c. 29. — De propos. maiori
cfr. Aristot., I. Post''r. c. 2.

6 Hic modus loquendi iam occurrit in Avorroe, XII. .Motapli.
text. 39, ubi auctor Deo tribuit vitam in fine nobiliiatis i. e.
summopere.

■'' Cfr. supra pag. 746, nota 6.

8 Cfr. supra pag. 118, nota 2, et Avicenna, IV. Metaph. c. I.

9 Secundum Aristot., I. Poster. c. 2. et 24. (c. 30.) demon-
stratio constare debet ex primis, veris, immediatis, prioribus,
notioiibus, necessariis propositionibus causisque conclusioriis.

10 Averroes verba Aristot., II. Phys. text. 38. (c. 3.) : « Opoi--
tet autem semper causam uniuscuiusque summam quaerere»,
exponens ait: Oportet intendere principalitor de causis causam
ultimam in quaestione , non ultimam in esse , et illa est causa
propinqua; ultima enim in esse cst causa remota, v. g. quando
aliquis interrogat: quare aodificat aliquis homo?et dicotur,
quia est aedificator, et cum dicitur: et quare est aedificator?
dicotur, quia habet artem aedificandi; et hic cessat quaestio.
Cfr. otiam Aristot., VIII. Metaph. text. 12. (VII. c. 4.). — Paulo
inforius pro quod fil Vat. sic.

" Cod. U addit quaestionis.

DIST. \LV. AUT. II. nl AKST. II.

K<»7

modo pliis iiiiliiil iii ('rrccliiin (|Main particnlaris, alio
iiiodo iniiiiis. Qiiaiiltiin (>iiim ad iii/iniihdnn (•ansa
iiiiivcrsalis. (|iiia a^^cns prior ' csl , maifis inllnil,
sed (iiianliim ad arlHalilatnn cl (|iianliiin ad ca
quae smil />/'oy;/-/r( roi, ininiis inniiil. Ilt lalio Imiiis
est, qiiia caiisa uiiivorsalis (•/•caVo, iion liahcl omiiimo-
daiii actualitatcm lUH' perrcctam pdicnliam; ct ideo
iion polest pervenirc ad ronnain spccialcm nisi |)er
accidens, ut per Ibnnain agentis [larticiilaris, (jiiae

j noii cst ab ipsa '.

Dirina autcni voliiulas est caus'i prima ct iiiii-

iiiiei iii versalissiiua el actiialissima; et ideo polcst in lotiim
>Tfectum el in totaiii rei subsl.anliam ctiain sine
idminiculo altcrius caiisae: uec aliipia caiisa [totest
ali([ni(l vel modiciim sine ipsa. I'^l idco necesse est,

mciusio. (piod i[)sa sit caiisa immediata in omni actioue et
re. — Kt concedendae suut rationes ad lioc.

Ad obiecla iu contrarium iulelligcnduin , ([uod

>iinciio. cuin Deiis sit omniiim causa immediata, ([iiorundain
lainen est tola causa, sicut eoruin quae creantur;
quorundam auleni est causa cam alia (misa par-
culari, ut eorum quae sunt a natura et a voluntate
particulari *. Kt liaec ([uidem causa coucurrit non

itenanm propter indigentiain divinae volunlatis, sed propter
summam liberalilatem, quae non tantum dedit rebus
esse, sed operalionem et dilTusionem, et propter
ordinem et connexioneni universi ad invicem. Nec

iina caiisa derotjat altcii. <ri\ loliis clTcctiis cst a
caiisa crcata, cl lotiis a volimlalf incicala.

I. Ilt sic [latcl i'cs[)()nsio ad |)riimiin obicclimi: s<iiiiti.> »|^

.... . , ,. . I. ■ podtiiraiu.

obiicit ciiiiii de caii.sa iiimi(Mliata rcs|)cctii allcrins
caiisae crealae, i[uia diiae causae creatai; iion sunl
immcdiatac iii codciii ^'cnere caiisac.

"2. .\d illiid (|iio(l obiiciliir . (|iiod |)osila caiisa
immiMliala etc. ; diccndnm . i|ii()d causain [)oni cst
diqiliciter, vcl in /;.vw, vcl iii opcrari. \'.\ ()osita
caiisa. iioii [loiiitiir clTectiis ^ in actii, iiisi [)oii:itiir iii
()|)cr;iiido: cl sic iion biil ;il) ;ictcrno. scd iii lcinpon!,
in (|ii() (lis|)osiiit cl voliiit ;il) ^ictciiio prodiiccic rciii.

'S. Ad illiid (|iioil obiicilnr, ([iiod oiiini;i esseiit
(lciii()nslral)ili;i; diccndiim. ([iiod vcriiin est, .si caiisa
ill;i sil [)ro[)ria et deterini!i;it;i ;i(l l;des elTcctns.

4. Ad illiid ([uod ([ii:ierilur, (|ii()il non dcbet
([u;ieri ;di;i c;uisa; dicendum, ([iiod si [ilene c(jgiio- Nounjmu.
.scerctur Dei voliintas et dis[)ositio in se, nnlliis
uii([uain d(3sideraret scire aliaiii caiis;mi ; it;i |)lene
co^nio.^^cerct in caiisis [)riiiiordialil)US. Atlamen ([uia
divina voluntas noii co«i[iio.scilur, nec i[)sa exclndil
in afi;ciid() o|)cratioiiein c;uisae cnMtae. iion exclndit
etiam nec in cojj;n().scendo " ; et ideo boniini est el
perutile exerceri in consideratione causanim crea-
tarmn, ut aliquo modo semiplene veniamus in co-
gnitionem illins causae supremae . quae est finis
omnis co"nitionis.

SCHOLIOK

I. IJfus \oc;itui- causa primu, iiiiia praecedil ct porfeclionc
et ueteniitaie oniiios cuusas secundus; noii autem vocatur pri-
ma iii 00 seiisu , quod in ooncursu ( uni uctionc causue socun-
dae Deus agat iempore prius. Haec conceduntur ab omnibus.
Disputatur auteni do quaeslione, utruin in hoc concnrsu prinia
causa concipi doboat ut ugens prius natura sivc praemoren-
do. — Causa immediata vocatur a S. Doctore (supi-a d. 8. p.
I. a. 2. q. I. ad i.) ea , « intor quani el etTectuni non cudit
alia substantia media causans». Ab aiiis duplex distinguilur
immediatio , scil. stippositi et virtutis. Causa immediata secun-
diun immediationem virtntis oi)oratur jiropria virtut(\ non mota
ab alia causa; ijuod non convenit cuusae insirumentali , quao
opei-atiu' mediuntc virtute aliena. Immedialio autom suppositi
intellii,\itur, quando inter ipsam causam ot elTectnm non est
modium aliud suppositum. i^atet quod una immodiatio po-
test esse sino aliu. .Num in scribendo cuiamus osl agens me-
diatum, quia aliena virtute movetur, sed ralione suppositi
ipso immediate elTectum attingil. E contraiio scribens respectu
etTectus ost causu immodiutu rutionc viriutis , modiatu autem
ratione suppositi. .Vltamon saepc utraquo immediatio coniungi-
tur, ut aqua balnoi in rcfrigerando habet immediationem et vir-
tulis et suppositi.

II. Dcum in actionibus ad extra , quarum est sola causa ,
ut in crcatione, cssc agens inmiodiatum rationc svpposiii et
virtutis , manifestum est Ccfr. respons. anlc finom). Eaiidcm du-
plicoin immodiationem S. Doctor (solut. ad I.) vidotur docerc
etiam quoad conciirsvm cum actionibus causarum secundarum .
ut bene notant Trigosus (?. q. 13. a. 4. dub. 3. ) et Barth. de

.Barberiis (Curs. tom. I. disp. 6. q. 6.). Dicit cnim Sanctus ,
quod idem efloclus potost esso immediatc ab increata causa et
a crcata , sod non ;i duabus causis creatis. .Vttamcn immedia-
tio solius virtuiis ctiam in duabus causis creatis res))ectu eius-
dom effcclus benc potcst esse; non ;tutom immcdiatio in ulro-
que sensu.

III. Quoad Dei concursum generalem cum actionibus causa-
rum secundarum duae fuerunt opiniones extremac et sibi op-
posit;io. Prim;i opinio rcbus creatis aufort omnem virtutem vcrc
activam et caus;itivam; quom crrorcm , iam a quibusdam anti-
quis philosophis pracformatum , aliqui posteriores sub nominc
occasionalismi dcfenderc voiiierunt. Improbatur autcm haec
absurda o])inio a S. Bonavenlura, 11. Sont. d. 7. p. II. a. 2. q.
I. ot ;ilibi. — E.\ opposito Durandus Cll. Sent. d. 1. q. o, d.
37. q. 1.) ncgat, Deum immediate in omni actionc creaturae
simul agere, cui opinioni et ante aetatem S. Bonaventurac ct

1 Vat. potior. — Cfr. siipra pag. 471, nota 3.

2 Scilicet caus;i univcrs;ili crcata. Cfr. supra d. iO. dub.
7. — Vetustiores codd. cum cd. 1 ipso ; perperam.

3 Vide supra d. 38. ;i. I. q. 1. in corp. — Vat. cum cod.
cc omittit et a voluniaie , ot aliquanto inferius post vorba /o^f/.^j
a vniuninie intoiiicit infiniia.

* V;it. et cod. cc, post Ei posiia causa inscrtis vocibus
/)( esse, omittunt effectus. In fine solutionis pro rem antiquio-
res codd. cum ed. I iunc , cod. X iunc produxii.

^ Vut., omisso nec anto in cognoscendo , hic ;idiungit ro-
gniiionem rationis iiumanae. Paulo supcrius pro aliam causam
non pauci fodil. aliquam rnusani.

808

SENTENTIARUM LIB. I.

eiiani postea aliqui adhaeserunl. De hac (luaeslionc S. Bonav. , 11.
Sent. d. 37. a. 1. q. I. dicit : « Circa istam (luaeslioneni fue-
runt divorsac positionos adeo inagnoruni viroruni et adeo ra-
tionabiles, ut nec Magister ausus fuerit definirc, quac carum
magis contineat veritalom. Attamen, quia per niuitam discus-
sionem dubia ducuntur ad manifeslationem , nunc communitor
tenetur, quod illa opinio vcrior sit, quae dicil, quod omnis
aciio, sivc subsirala pccc;ito sive non, secundum id quod est
actio, esl a Deo. Nec immerito, quia illud oportet ponerc , si
pensetur emineniia divinac potentiae ct indigentia polcntiae
creatae» etc. ; quod ibi ot a. 2. 'q. I. 2, dub. 2, ct 1!. Sont. d.
1 4. p. 1. a. .3. q. I , d. 28. a. 2. q. 3 , et alibi variis rationi-
bus stabilitur. Conseniiunt Alex. Hal., S. ii. II. q. 91. m. 3. n.
6. S 3; S. Thom., S. 1. q. lOS. a, 3. 4. o , S. c. Genl. 111.
c. 66. 67. 70; Scot., 11. Sent. d. 37. q. 2. (alios locos vide :

Scoti Sum. , a P. Ilior. do iMontefortino, toni. II. p. 1. q. 105. a. 3.
L 5.); et alii communissimc. De opinione, quani sequitur Du-
randus, dicit B. Albert. (II. Scnt. d. 3o. a. 7.): « Fere cessit
ab aula et a multis modernorum rejiutatur haeretica». .\on
defuerunt posterioribus saeculis, qui cum Suarez eandem opi-
nionem ut erroncam vel haeresi proxin)am censui-averint. —
Mhilominus circa modum divini concursus, praesertim utruni
ille sit pi'aevius , an simultaneus, intcr scholas cathoiicas libere
controvertitu) , de quo alibi plura.

IV. Alex. Hal., S. p. I. q. 33. m. 2. § I. — S. Thom.,
locis hic et in q. praecedenti citatis. — B. Albort. , hic a. 8 ;
S. p. I. tr. 20. q. 79. m. 2. a. I. partic. 3. — Peir. a Tar. , hic
q. 2. a. 2. — Richard. a Mod. , hic a. 2. q. 2. — Durand., hic
q. 2. — Dionys. Carth. , hic q. 2. — Biel, hic q. unica.

ARTICULUS 111.

De oolimtale diviiia quantum ad rationem significandi.

Conseqiienter quantuin ad terlium articuluiu
quaeritur de voluntate divina quantuiu ad ralioneni
.significandi, et circa hoc duo principaliter quaeruntur.

Primo quaeritur de convenientia illins divisio-

nis divinae voluntatis in voluittatem beneplaciti et
voluntatein signi.

Secundo quaeritur de numero et sufficientia si-
gnorum divinae voluntalis.

QU.\ESTIO I.

Utrum uolunta-b' diuina conuenienter dividatur in voluntatem signi et heneplaciti.

tam.

Et quotl prima divisio non sit conveniens, vi-
detur :

1. Quia sicut voluntas est respectu rerum, ita
Ad npposi- et potentia et scientia; sed scientia non distinguitur
per scientiam veritatis el scientiam signi, similiter
nec polentia: ergo nec voluntas. Si tu dicas , quod
illa non liabent signa; contra: sicut creaturae sunt
signa voluntatis, ila etiam innuunt e.x. sao ordine
scientiam , et ex sua magnitudine monstrant poten-
tiam : ergo si signum perducit in aliud ', patet etc.

'2. Item, si contingit divinam voluntateiTi signi-
ficari, aut per signa naturalia , aut per signa uo-
luntaria '' : non per luituralia , quia praeceptio et
prohihitio non sunt a natura, sed a voluntate ; non
per uolunlaria, quia signum voluntarium est quod
significalex institulione; sed praeceptio et prohihi-
tio signilicanl non ex inslitutione voluntatem, sed
ipsum quod praecipitur: ergo etc.

8. Item, res significala non communicat nomen
suum signo — unde quamvis circulus sit signum
vini , non tamen est vinuin — ergo quamvis prae-

ceptio et prohihitio etc. sint signa divinae volun-
tatis, non tamen debent dici uolunlates: ergo non
debet dividi volunlas in voluntatem signi et volun-
tatem beneplaciti.

4. Item, praeceptio ei prohihitio ei [mmsimLYi,
aut sunt signa ratione actus , aut ratione ohiecti
sive connotati. Si ratione actus; sed idem est actus
quod divina voluntas et Deus — quia cum dico : Deus
praecipit, dicitur de Deo, et ita praedicat divinam
essentiam — ergo secundum hoc idem essel signum
sui ipsius, Aut ratione elfectus , et tunc, cum prae-
ceptio et prohihitio nullum connotent effectum , nec
consilium, nullum oinnino erit signum;et ita nullo
modo videntur signa.

Sed contra: 1. Scriptura dicit, plures esse i;o-i.,„uiamenia.
luntates Dei '; sed constat, unam esse voluntatem be-
nepiaciti: .ergo si plures sunt, oportet, quod stet
pro alia voluntate quam beneplaciti. Sed nulla volun-
las Dei est nisi heneplacitum , vel signum illius:
ergo etc.

^. Item, contingit cognoscere voluntatem Dei;

' Cfr. supra pag. 282, nota 2.

"^ \)o hac signorum divisionc in nalnralia ot voluntaria cfr.
supra pag. 283, nota 6.

^ Clr. Iiic li(. .Magistri, c. 5. seq(i. — lii fine argumcnti pro
nisi bencplacitum Vat. nisi beneplnciti.

f)IST. XI.V. AUT. III. (^H.VKST. I.

HO!)

s(.'(l iioii possiiiiiiis co^fiioscere e;iiii pcr sc: nfccsse
est er^fo, (|ii()(l co^nioscainiis |it'r si^Mia. Scd sic no-
I nuiiainiis, seciiiKliiin (|iio(l coj^Miosciiiiiis: cr^M» iion

taiiliim (lcl»ciniis diccre voliiiitatiMn hcncplacUi. cs.sc
voliiiilatciii, sed ctiain siijHum eiiis.

y. Itein, pnwceplio aliciiiiis recte dicitiir vo-
liinlas illins, crj^o el practv^iilio Dci; scd iioii csl
voliintas caiisans ', (inia pracccpdo i^st, ctiaiiisi niliil
(iat: ergo esl voliinlas iit signilicans.

CONCI, isio.

Aiictorilalc cl ralionc probatnr, distingiicndain
esse uolnntatcm hcncplacili el signi.

Rkspondeo: Ad lioc Inlelligciidnin (\st, (jiiod ct
conciusio. va^/o ct «//r/or//rt.s' roinpcllit nos distin^Micn! voliiii-
tatein Dei iii voliiiitalcin signi ct voluntatciii t)encpla-
citi. Aitctoritas (jiiideiii: (piia dicit Apostolus pri-
inae ad Thessalonicenses quarlo -: llaec est voluntas
Dei, sanctificatio vestra; sed illud non est dictuin
per es.sentiam, ergo vel per catisam, vel per si-
gnificationcm; non autein per causam , ergo per
significationem. — Itein , ratio dictat , quia coni-
miuii usu loquendi consueviinus praeceptiim no-
strum voluntatem appellare.

Proptcr hoc intelligendum, quod sicut noii ab-
Ratio. surde intcllectns dicitur vis inleliectiva et ipsum
inteliectum, ita voluntas dicitur ipsa vis volendi et
ipsum volilum. VA quia voluntas Dei innotescil iiobis
per volituin tanquam per visibile signum, et «si-
gnum est quod facit in aliud venire, dum offert se
sensui^); inde est, quod voluntatem Dei dividimus
in voluntatem heneplaciti et in voluntatem signi.

I. \il illiid (|ii(hI obiKiliir (lc scicnlM r\ po-
tciilia, dicendiiiii, i|iio(| ipsa voliintas sc liabcl iiii-
mcdi;iliiis ;id rcs, ct ('iiin noii sil dctcriiiiiMl.i iii
riitiiris iiKliHcrciilibiis, idco indigcl ccrtis signis '. Kl
proptcrca , ciiiii dcbc;iiiiiis iios illi conform;irc, opor-
let iios ips;iin cognosciTc. Scd divin;i scinilid csl
rcspcclii omniiim. simililcr ct fuiicntia, vl praclcrca,
iicnlii opoilcl iios coiironii;irc: idco non sic dicitiir
sciciilia siciii vcl ixilcnlin , si( iil voliiiil;is diciliir.

± Ad illiid (|iiod obiicitur, iilriim sint sign;i ii;i-
tur;ili;i. vcl voliiiil iria; dicendiim, (jiiod signiim (!st
ciis ct cst signii.m ; potcst ergo dici natnnilr in
(|u;iiiliim cns, vcl iii (|ii;iiiliim signum. Signa igiliir
volnnhitis in (|ii;uitum eiitia noluntaria siint, (jiiia
;i voluiit;ite, »eA\ iiaturalia siinl in (|ii;iiitum sigii;i'',
(|ni;i n;iliiralitcr signilic^inl, sicut cncctiis n;iliir;ilitcr
signilic;int c;iii.saiii.

rJ. Kx lioc p;itct se(}iieiis, qui;i res non coin-
municat .signo dato noiiicii, coiiiiiiiiiiic;it tamen signo
naturali^, ut p;itet: nam urina dicitiir s;in;i, (iiii;i.
est signuin sanitatis; est enini signuin , (piod c;iu-
s;itur n;ituraliter. IIoc t;uiicn non est generaliter
verum , nec secundum sermonis proprictatem , ^pA
secundiim tropum loqiiendi, sicul tangit M;igisler
in litlera '. Kt mtio transferendi est similitiido
comperta inter signuin, (piod natur;iliter significat
et signilicatum.

4. Ad illiid qiiod obiicilur: ratione cuius sunt
sign;i ? dicendum, quod ratione ;ictiis c;uis;iti ** per
comparalionem ad obiectum. Obicctum enini innote-
scere facit voluntatem , ut est sub actu praeceptionis
et probibitionis et huiusmodi. Unde lioc quod praeci-
pitur, signum est voluntatis, in quantum praecipitur.

iliiti>iopp<^
•itoraiu.

SCHOLION.

Distinctio voluntatis in voluntatem beneplaciU et signi cst
fundata in s. Scriptura et ab omnibus doctoribus recepta; licet
a paucis postcrioribus Schoiasticis , ut Franc. Mayronis, voluntas
signi reducatur ad actum bencplaciti, sed ineflicacem, quod
communissimo improbatur.

Alex. Hal. , de hac et seq. q. S. p. 1. q. 36. m. I. —

S. Thom., hic q. I. a. i; S. 1. q. 19. a. II. — H. Albcrt., hic
a. 9; de hac et seq. q. S. p. I. tr. 20. q. 80. — F'etr. a Tar.,
hic q. 3. a. I. — -Egid. R., de hac et seq. q. liic 3. princ q.
I . — Durand. , de hac et seq. q. hic q. 3. — Dionys. Caith.,
de hac et seq. q. hic q. 3. — Dioi , de hac et seq. q. I. S"nt.
d. i6. q. I,

1 Multi codd. ct edd. 2, 3, i, 5, 6 creans.

2 Vers. 3. — Paulo ante soia Vat. praetermittit coluntatem
Dei in. Pauio inforius post non antem per causam cod. Q (in
marg.) adiicit quia non omnes sanctificat.

3 Verba suiit .\ugustini, quae integra iam supra allata sunt
pag. 282, nota 2. — Piura de his quae hic docentur invonios in
.\nselmi iibro do Voiuntato, ot in eiusdem libro do Volunlate
Dei, nec non hic iii lit. Magistii , c. 5. seqq. — Paulo ante plu-
rimi codd. ot edd. post per visibite omittunt signnm, quod Vat.
cum ed. 1 bene sui^plovit.

■* Hoc sibi vult: cum vohmtas quoad res, quae essc vel non
esse, et quae sic vel aliter esse possunt, hoc vei illud determinare
possil , ideoque per se a nobis certe cognosci nequeat , hinc ut
cognoscamus, quid voluntas determinaverit, eam certis signis
manifestari necesse est. — Pro et cum non sit determinata Vat.
cum uno alteroque cod. et ed. 1 et tamen non sic determinate

S. Bonav. — Tom. I.

(cd. I determiiiata). Post pauca eadem Vat. cum od. I Et
praeterea pro Et propterea , et doinde cum plurimis codd. et
edd. porperam oporteret pro oportet , quam ioctionem ox cod.
T et ed. I restauravimus.

^ In cod. X hic additur : Exemptum de mitibus fiomiuum,
qui sunt naturates, et per ipsos cognoscimus votuntates.

'^ id est, quia noii signum arbilraiium, sed tanium signum
naturale eodem nomine nominatur, quo res nominatur. — Vat.
cum cod. cc omittit nomen, et bis pro communical exhibct com-
municant. Cod. Q (in marg.) post signo dato addii id est in.^tituto.

^ Hlc c. 6. — Subiiido pro Et ratio pormulti codd. et
edd. 2 , 3 , i, 6, 6 Et ratione ; vitiose.

8 Ex cod. Y restituimus causati , pro quo plurimi codd.
cum edd. creati. Ex contextu apparot , loctionom ex cod. Y
depromptam esse voram. In flne soluiionis Vat. praecipit i)ro
praecipitur.

102

810

SENTENTIARUM L[B. 1.

QUAESTK) H.

#
f

De numero el sufftclentia signorurn diuinae voluntatis.

Secundo quaei-itur de numero et sufficientia
signorum divinae voluntatis.

Et ponit Magister ^ quinque signa, quae conti-
nentur in hoc versu:

Praecipit et prohibet, permittit, consulit, implet.

Et videtur , quod debeat ponere pauciora.
1. Quoniam signum et signatum dicuntur cor-
yaod sint relativc, et si unum oppositorum dicitur nuiltipliciter,

pauciora. . '^ ^ . , . , . .

et reliquum, sed si unum non dicitur multipliciter,
nec reliquum, per artem Topicorum - ; sed voluntas Dei
est una et uno modo se habens: ergo unum solum
debet habere signum.

± Item, aut signa iiaec distinguuntur ratione
modi significandi , aut ratione rei^. Si ratione rei
significantis, ergo tot debent esse signa, quot res,
quia omnis res signum est divinae voluntatis tan-
quam causae. Si ratione modi significandi ; sed
eodem modo significant divinam voluntatem prae-
ceptio et prohibitio: ergo sunt unum signum.

3. Item, volunlas Dei. sicut infra^ patebil, non
est respectu mah, ergo nullum signum eius debet

^ accipi per comparationem ad malum: cum ergo
permissio et prohibitio sint respectu mah, non sunt
signa vohmtatis divinae.

Quod smi pliira, videtur :

4. Quia cnilibet bono resi)ondet malum ex
Quod bint opposito, iiumo uni bono plura mala ^ : ergo tot

vel plura signa debeiit accipi a parte mali, sicut
ex parte boni. Cum ergo ex parte boni sint tria :
patet etc.

0. Item , sicut im.pletioni respondet permissio,
ita et cohihitio'^, imino multo fortius et magis ex
opposilo: ergo videtur, quod plura sint sigiia.

(). Ilem , sicut praecepfioni opponitur prohi-
bitio, ita consilio dissuasio: ergo videtur, quod
sint plura.

c 0 N c L u s 1 0.

Numerus et sufjicientia quinque signorum
voluntatis divinae explicantur.

Respondeo: Dicendum, quod numerus signo-Modusp

' ^ " mus.

rum uno modo consuevit accipi sic. Voluntas enim
divina, proprie loquendo, est praesentium et fu-
turorum ; praeteritorum, autem aut non est , aut "
non alio modo quam praesentium. — Secundum
hoc notandum , quod si est respectu praesentis, aul
illud est bonum , et sic impletio; aut malum, et
sic permissio. Si respectu futuri , hoc tripliciter:
aut est malum, et sic prohibitio ; aut bonum neces- \

sarium, et sic praeceptio; aut bonum superero-
gationis , et sic consilium. Bonum autem superero-
gationis non habet inalum oppositum , ideo nec
consilium habet signum oppositum. |

Alio modo possunt distingui sic: voluntas di- '^'"^"y^
vina , sicut infra ** patebit, aliquid vult simpliciter ,
aliquid vult conditionaliter sive quantum in se ; et
utroque modo contingit eam significari. Voluntas
ergo absoluta potest ad aliquid comparari aut per
modum complacentiae , aut per modmn displicen- \

tiae. Si per modum displicentiae , illud nullo modo
fit; et ita hanc non contingit signihcari nec sciri i

ahquo signo exteriori. Si per modum complacen-
tiae, aut quia placet illud quod fit, et sic impletio; \

aut quia placet aliquid " ex illo, et sic permissio;
et sic habemus duo signa. Potest iterum significari
divina voluntas ut antecedens sive conditionalis ,
et hoc dupliciter: aut per modum complacentiae ,
ita quod oppositum displicet, et sic praeceptio ;
aut per modum displicentiae , eX &\c prohibitio ; [inl
per modum complacentiae , ita tanien quod oppo-
situm non displicet, et sic consilium. Per modum
vero displicentiae *", ita quod oppositum non placet,

' Hic c. 6.

2 Aristol., I. Topic. c. 13.

^ \'at. ciiin cocl. cc adiungit significatae, quam \occm et
proximc posl substitiiit pi'o significantis , sed falso, qLiia res
signifkala hic est ipsa NoiiuUas Dei.

* Dist. i6. q. 2.

5 Simiiitci' Aristot., 11. lilliic. c. 6 : « Peccarc muitis modis
possumus; maium eiiim est iiirmiti, ut Pytiiagorici coniectabnnt,
bonum autem finiti ». Et Dionys. , de Div. Nom. c. 4. S .31 :
Oplimorum (tuiv «YaOiov) causa una, optimo malum conlrarium,
niali caiisiie multae.

6 Vat. cum cod. cc prohibitiu, al iii soluliune obiccfionis
ctiam Val. legit cohibitio.

' Vai. , suppressis verbis aut non esi, aut non, sic :prae-
teritorum aidem alio modo non est quam eic. Pro aui non
alio modo j^lurimi codd. cum ed. 1 aut atio modo , omissa
particula non, quam cx cod. T restituimus.

^ Dist. 46. q. 1. — Immediate post pro aliquid vult sim-
pliciter, atiquid vult \n\. aut vult simpticiter, aut vult.

" Vat. cum cod. cc aliud.

"^ t:d. I : Per modum vero nec placentiae nec dispti-
centiae.

DIST. \LV. 1)1 Ml\.

Hll

Concliiiiio

liitiooppo
>ilorDiii.

iKjii csl |K»ssil)il(' i('|M'iiii. — Kl scciiikIiiiii Ikm- |i,i-
tcl mimcriis ct siirHci(Mili;i ct soliilio olijcctonim.

I. Qiiod ciiiiii ol)iiciliii'. (|iioil voliiiil.is liciic-
|)l:i(-ili iion cst iiiiilti|)lc\ ; (licciiiliim. (|iio(l lioc vc-
nim (^st (|iiaiiliiiii ad siihstaiiriam ; Iuiihmi (|iiaiiliiiii
•m\ roiiiiolala miilliplcx csl , iit visiiiii cst. Volimlas
eiiim i(,hs()lii/(i. (■oiiiiotal clTccliim. voliintas coiK/i-
l,i()it((/(t coimotat iialiiralcm ordiiiatioiKMii rci ad
evciilmii, siciil omniiim ad saliilcm '.

"■2. .\(l illiid (jiiod ([iiacriliir, iilriim'- ratioiic
modi si<j;iiirK'andi ctc; diccndiim. (|iiod ralioiic inodi
sifjni/icdiuli. Kst ciiim ali(|iiis modus si^^niiHcaiidi
volimlatcm iit (/ctes/an/on, (|iiod facil prolii/^i/io:
alius wmhx^f' ni iipp )•()!)(( lUrin , [\\m\ hc'\i praeccp/io.

3. \d illiid (iiiod ohiicitur, (jiiod volimlas iion
est respcctu inali; diceiidiim, ipiod |)cr inodiim ap-
prohanfis noii cst res[)cctii niali , sed * cx ina/o
eliciii; [ler modiim vero (le/cslantis est i'es[)ectu
t)iali in se.

'\. Vd illiid ipiod oliiiciliir. (|iiod ciiililict iMino
rcs|)oiid('t iiialiim cx o|ijmis||(): dinMKlmii. ijiiod vc-
1 II 111 cst; .s(!(i laiiicn Itoiio Hiipcrcrofiationis |)olcsl !<<»u»idnnj.
oji|M)iii ina/i(iii ct iioii-iiin/inn. Iii (|iiaiiliim cniin
snpcrcrof/a/ionis , ojijionilm iniini.s t/oiiinn; m (|iian-
liiiii aiilcm tioiiiini, opjionitiir ina/iini, <.('i\ non aliiid,
cl illiid (jiiidcm ojjjioniliii' ' iKino [iracccpti: ci idco
cadit siili [iroliiliilioiic.

'i. \d iliiid (piod ohiiciliir dc coliihilioiic . di-
ccndmii. (|ii(i(l illa iiii|)('dil cllci-liim. ct |iro[)tcr lioc
[irival ralioncm si^Miiiicandi . iit visiiiii cst.

(i. \d illiiil i|iiod oliiiciliir. ([iiod consi/io o|)-
[loniliir (lissiiasio; di^-cndmii . (jiioil. >ii'iil o[iiiiio cst
iiiia contrariornm . i|iiia cst a(-(-c|)lio iiniiis [lartis
(11111 Ibrmidinc allcrius -'', sic ronsirnim. (|iii:i iioii
:ic(-i[)it alteram [):irtcin dctermin.ilc, coiii[)rcliciidit
siiasioiieni ct (lissKasioiicin. N;iiii (jiii sii:i(lcl i-on-
siilit, et ([iii (lissii;idct simililcr consnrit ;ili(|ni(l.

SCHOLION.

In assignaiidis (iiiiiunR' sitrnis cli\iiiac volmilatis antiqui
magistri convcniuiit, iion aiileni candeni \iain trnciit, nt snffi-
dentiam et congruenliani horiim signo)'nm manifestent. De his
opinionibus dilTiisins agit .Mcn. Ual., lo('. in q. I. rit.; et de ipsis
signis ibid. in qq. M. :5S. .3').

I*ractcr iam in qnacstione I. ritatos : -Sioi., I. Snii. d. 47.

q. nniia. — S. Tliom., hic q. I. a. l; S. I. q. II» ;i. 12. —

B. .Mbcrt., hic a. II.— !'clr. a Tar., liir ii '{. .i. 2. .3. —
Hichard. a Mcd., Iiic a. 3. (\. 12.

DrBlA CIRC.\ LITTERAM MAC.ISTRI.

DUB. I.

In parte ista sunt (lubit;itiones circa litteram et
primo de lioc (juod dicit Magisler, quod cohoUas
nimquam dicitur relative. Videtur eniiii falsum, ([ui;i
sicut creator dicitur ad creaturam , et praescientia
ad praescitum , ita velle dicitur ad volituiu : sed su-
pra habitum est distinclione trigesima ([uiiita ", fpiod
illa dicuntur relative: ergo et velle.

Respondko : Dicenduni , quod Magister accipit

hic (lici relative , prout ivlativus modiis dicendi
distinguitur a modo dicendi secundum subslantiam ,
et hic est pe)'sonalis , et ita accipitur hic ^ I[)se au-
tem ohiicit de relatione respectu crealurae , quae
esl quantuni ;id mothim intelhgendi , nec distingui-
tur a modo diceiidi secundum suhstantiam. — Vel .Miter.
potest dici, quod Magister lo([nitur secundum gene-
ralem nominis intellectum. quia velle non est lan-
tiim respectu creati, ut p)'aesci)-e et creare, .'?ed
etiam res[)pctu Dei ®.

1 (^fr. infra d. i6. (\. I. — in Vat. ct cod. cc; desideran-
tur vei'ba connotat effec/uin, vo/uii/as coiutitiona/a.

"2 Supple cum Vat. (listingHantiu: .Mox post ratione modi
in plurimis codd. et ed. 1 dcest .•iignijicandi.

3 Suppie cum cod. 0 (Q in mai"g.) boni , vcl cum cod. V
respectu boiti.

■* Pro et illud qnidem opponitur Vat. quain ittud quod
opponitur, ([uac et pauio superius cum nonnullis mss. omittit
enim, pro qiia particula cod. 0 exhibct est.

5 Sic et Aristot., 1. Postcr. c. 26. (c. 33.) dicit, opinionem
csse natin-a sua fjuid incertum (a^i^atov). — Mox post dfter-
iiiinate Vat. perpcram addit quia.

6 Dub. l.

" Cfr. supra d. 22. q. i. — In principio solutionis Val.
cum paucis mss. omitlii dic>.

® liuiiis dubii solulionem invenies oliam apud Peti". a Tar.
et Riciiard. a Mcd. , hic circa lit.

81^2

SENTENTIARUM LIB. I.

-yt

DUB. II.

Item qiiaerilur de Iioc quod dicit : Deus scit
omitia, id est, Deus est , cuius scientiae, quae esl
ipsius esseiitia , subiecta suiit omnia. Videlur eniin
niale dicere, quia siniiliter dioinae voluntali subiecta
sunt uninia. quia voluntati eius nullus resistit^: ergo
Deus vult oninia: quod non conceditur.

Ilem ego quaero: cum omnia scibilia sint sub-

Quaestio iecla divinae scientiae et essentiae, el similiter vo-

mcdens. jj^^^^ . j^^.^pg „yjj (jicimus, quod Deus volendo se veiit

alia, sicut sciendo se scil alia ? Quod si tu conce-
das, tunc celera essent aeterna. Si tu dicas, quod
non est simile; quaeritur: Quare non ? et videtur
quod sit simile, quia. sicut divinae scientiae actus
non deflectitnr extra Deum , et ita sciendo se scit
onujia. ita et de voluntate videtur.

REseoNDEO : Dicendum , qnod subiecta dioinae
scientiae non dicuntur, quia sunt inferiora, sed
subiecta dicuntur , respectu quorum est actus divinae
cognitionis; et haec quidem sunt omnia cognoscibi-
lia ; et ideo novit omnia. Similiter subiecta voluntati
suiit ^ , et haec non sunt omnia volibilia , ideo pa-
tet illud.

Qnod quaeritur, nlrum volendo se velil omnia;
Ad quae- dicendum , quod velle uno modo dicit complacen-
tiam , alio modo dicit causam. Et prout dicit com-
placentiam, credo quod bene potest dici, quod
volendo se velit omnia, quia omnia placent ei, qnae
ab ipso et ad ipsum sunt. Prout tamen dicit pro-
gressuin effectus ab ipso. qnamvis actus nori egre-
diatur extra, lamen res egredinntur, et ideo dicit
respectnm ad extra '\ Unde sicut non concedi-
tur : possemlo se polest omnia, sic et in proposito.

DiB. m.

Ilem (piae!'ilur de hor quoil dicit: Quarc Deus
fecit cael/am et terram ? Respondendum est : quia
voluit. \'idetur enim mala responsio. quia tnnc vi-
delur facile omnia determinare; videtur etiain, quod
voluntas Dei non habeat ralionem. Sed contra: su-
per illud ad Epliesios i^rimo^: Secundum comilium

stionem.

voluntalis suae , Glossa : « Voluntas Dei est ex ra-
tione » : ergo est quaerere rationem.

Respondeo : Dicendum , quod voluntas nostra , v
cum excitetur a volito, et causam et rationem habet
el quantum ad se et quantum advolitum, maxime
cum vult aliquid , quod est propter fmem ; sed vo-
luntas Dei, cuius actus est ipse % quia non excita-
tur aliqua ratione alia a se , causam quantum ad
se habere non polest. Volitmn autem aliquando
habet aliam causam quam voluntatem ® , aliquando
solam voluntatem, ut in mundi crealione. Voluntas
habet rationem, sed non causam , quia non esl
irrationalis. Unde non habet rationem tanquam di-
versam a se, sed w/em ' re ; et ideo voluntas Dei
non potest esse irrationalis; et propter hoc in acti-
bus, qui totahter sunt ab ipsa. sufTicit ipsam scire.
nec oportet ulterius aliam rationem quaerere. Et sic
patet illud *.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit , quod volun-
tas Dei est cama omnium specierum et motionum.
Videtur enim male dicere , quia tunc, cum voluntas
Dei sit agens per intentionem, videtur quod nihil
fiat casu et fortuna.

Respondeo: Dicendum, quod Deus, quamvis sit
causa omniuui, non tamen est tota causa, sed ipse
cum causis creatis. Propter hoc notandum , quod
effectus habet comparari ad causam supremam,
quae Deus est, et sic nihil evenit casu et fortuna ;
habet etiam comparari ad voluntatem sive causam
creatam, quae est natura vel intelligentia, et sic,
cum muita eveniant praeter intentionem. multa fUmt
casu et fortuna.

DuB. V.

Item qnaerilur de hoc quod dicit, quod nihil
fit, quod non eqrediatur de interiori aida summi
Imperatoris. Videtur enim falsum , quia peccata
funit. et non egrediuntur ab ipso.

Respondeo: Dicendum, quod Magister non assu-

alde nota r
dum. i

1 Udin. '.», I'.): Volimliiti (Miiiii ciiis qiiis rosislil ?

2 Itii pliiiiini codil. cuin cd. I. V,it. , pro stint posito di-
niiihn-, liic iiilciiicil lespcrln ipiontiii esf nctiis divimti' iioti-
tionis , quod iiddiliinientuin cliinn oxhijjcnt codd. BII bb, ex-
ccjito (luod pro diiinne nolitionis substituunt colnntntis.

3 Pio i':rtrn pliiriini codd. cum cdd. 2. .3, i, o, (i exeiu-
pl(tr. Piiulo ;nitc pro proijressiim cd. 1 egressttm, ct subindc
cuni iniiltis codd. (il) ipsti (.scil. \oluntiitc) jiro nb ipso. .Mox
posl e(iredinlnr Viil. cuin cod. cc omittit extra , ct paiilo infc-
rius |)i'o non com:editur cod. iT cum cdd. 2, 3, i, .'j, (i non
seijuitnr. — l)c lioc dubio cCr. supiM ii. 1. q. 2.

■* Vcrs, II. — (Jlnssii inlcrlinciiris apiid l.yiMniim: Id cst
sccnndnm \olunl;ilcm, (|ikic csI c\ riilioiic. — lii liiic obic-
clionis siqiplc (-11111 cd. I roUtntnlis Dei.

■'"' V:ti., ivrragnnlibus cocld. cl cd. I . Iiic ;uldii moxime

ciim ntll se, ct mox cum ))aucis mss. voci causnni pracmillil
tnmen. .Miquanto superius eadem Viii. post cmtsam et ratio-
nem intcriicit ab eo.

6 Sola Val. Iiic ^idiicit el tunc respectu eius habet rutionem
et cnusnm , ct deinde post crentione intcrserit el tunc.

' Post idem codd. LO subiiciunt sibi , ct subindc cod. 0
voci voluiitns pr;icfigit soln.

** Qiiod S. Doctor ;id .solvcndiim lioc ilubium liic proicrt
planc convenit cnm illo quod supra d. 41. ;i. I. q. 2. docuit
de c;iusa et ralioiic pracdcslin;itionis. — Cnm S. Doctoris so-
lulioiic coiivcniunt .Vlex. Hal., S. p. I. q. 3'j. m. 3 ; Scot., dc
Ucruin |)rinc. q. i. ;i. 2. n. 20; H. .Vlbcrl. , liic ;i. 7; S. Tlinm.,
S. 1. (j. 19. ;i. ,'); Pclr. ;i T;ir., Iiic ([. 2. ;i. 3. el in expos. lil,,
cl Hiclrird. a Mcd., Iiic ;i. 2. q. 5. (>l circa lil.

IMST. \I,V. IUHI\.

H\:i

"utioiics

iiiil liaiK- .-iii(-l()r-il;il(>ii) . si(-iil liMhcliii' iii (iii^Mn.ili '.
I N;im il)i (liciliir. (|ii()(l iioii iiihni/ur , aiil pn-^nif-

^e AUnotdtiir ; ('Mt;i iioii IkiIicI Iociiiii (iliicclio. Niliiloiiiiinis
l;imcii polcsl (TK-i, (jiiod !\l;i^MSl('r i-cslriiinii (listrilni-
lioiicm siiiim ;i(l rcs. (|ii;ic siiiil ;ili(|ii;i !i;iliii-;i. —
Vel (IJcciKJiiiii , (|iio(l ;iiii|)li;il vcilnim c^rrcdiciidi ;i(l
facrrc cl prrmi/lcri'.

Diit. VI.

llem (iii;ici-iliir dv lioc (jiiod dicil, ([iiod nion-
strumi anituantium partu.s ct terrac motus c/ /ri.s
similia fiunt voluntate I)ci. Vidcliir ciiim r;ilsum
diccrc, (Hii;i monstrum dicil dcordiii;ili()iiciii ali-
(lii;mi m ii;iliira.- orji^o iioii csl ;i caiis;i siipnMii;!.

Kkspondko: \li(|iiiliiis dicimdiim vid(,'liir, (iiiod
monstrum dici! ilconlinafioncni ;ili(iii.im iii n;ilnra ,
et dicit eliam siihs/anliain [{\'u\ivau\''. Suhs/antia illa
c;His;un li;ibct positivain, quac Dcus (*st. scd inor-
(dnalio illa non habet cansain posiliv^im. scd pri-
vationein : et liaec est iit pliirimnm improiiorlio

Solulii
qaorimi.

ia solnlio

virtutis ;igentis ;ul materiam : ;uit enmi iiKitcria
superabundat , aul dc/icit secnndum [^rojiortionem
caloris openuitis et virtntis. VA .Vuf;uslinus lo(|uiliir
de monstris (luantum ad id , (piod liabent sul)-
stratum.

Tamen aliter posset dici , (piod monstra etiam
sunt a Deo punienle, quoniam '' poenae siint; et sic
babent rationem ordinis. Qiiamvis eiiim Deus non
faciat contra ordinem in fincm , f;icit tamen conlra
solitum cursum naturae frequenter, vel ad vindi-
ctam, vel ad misericordiam \

DiB. VII.

Item qnaeritur de hoc quod dicit: Placuit'va-
nitati phHosopliorum causis aliis attrihuere. Vide-
tur enim, qnod non bene dicat, quia philosopbi cau-
sis aliis vere attribuerunt: ergo iii boc vani non
fueruiit. ut puta luna eclipsatur , eo quod terra
interponitur.

Respondeo: Dicendum, quod non «V/eo dicuntur
vani, quia aliis Iribuerunt, sed quia sic aliis tri-
buerunt , ut tamen ad c;msam praecipuaiu non
referrent. Et ideo evanuerunt % quia ad causam
priiuam et praecipuam non venerunt. quae sola
est causa sim[)liciter prima et simpliciler genera-
lissima.

l)ri>. VIII.

Ilciii (|u;ic|-illir dc Imc i|iiod dicil: hirina nt-
tuntas 111)11 rccipil in si- niiilliplirilalrui. Nidctiii
enlm ImIsiiiii. (|iii;i pliircs siiiit idcac, co (piod plii-
riiiiii idc;iloiiiiii : crgo simililcr pliiics roluntatcs ,
(|iii;i pliirium volilonim.

lb;si'()M(i;o: l)i(-ciidiiiii , (inod noii cst similc .
siciil p;ilcl iii (iii;icstioiic Ar idcis '' : (iiii;i roluntas
di(-it . (|ii()d [)Iiis sc tciicl c\ [);u-l(' ralcntis cl sc-
ciindmn es.sc el seciiiidiim ralioncm diccndi , ct idco
rc ct ralionr iin;i esl volunt.is hciie|)l;u-iti: ^iH\ idca
sc(-imdiiiii rationcm dicendi |)lus se lenet ex [);irtc
ideali., i\\\\:\ simililiKliiKMii eiiis dicil. Kt cofjnilio sr-
cuiidiim r;ili(;iiciii intclligcndi ct dicendi moliim
(licit iii nohis ;i rchus ad ;miiii;im seciiiidiim rcni ,
.scd in Deo secundum rationcm intcllii/cndi ; roliin-
tas ;iiitcm iioii, Idco h;ic duplii-i nilioiic coiiccdiliir
de idcis , iioii dc volunlatc''.

Dni. I.\.

Itcm qiuierilur dc boc (piod di(-it. (piod rolun-
tas non recipit mutahilitatem. Videtur enim falsiim .
quia Deus nunc vult ;ili(iiii(l esse, quod postea non
volet * esse: ergo videtiir. qiiod
similiter incipiat : ergo videtur
mulari.

Hespondeo: Dicendum , quod in buiusmodi lo-
cutioiiibus est solum respectu comiotati mulatio .
quod comparatur <ad diviiiam vobint^iteni , ratione
cuius [lonitur inceptio et desitio in actihus illis .
qui connotant aliquid de praesenti. Si eiiim dicatur:
Deus vult, hoc esse futurum, ab aeterno voluit: sed
tamen causa in actu sive aclualiter causans non fuit.
nisi qiiando facere voluit , id est pro illo instanti .
in quo actus voluntatis® copulatnr operi , non autem
ipsi suhiecto volenli. Et sic patet, quomodo sit causa
<actu;ilis in tempore, iiulla facta in ea mutcatione ,
quia continue voluil , et ita actu fuit; sed causans
in actu non fuit nisi pro tem[3ore, pro quo voluit,
ita quod nulla circa Deum voluntas incepit , sed so-
lus ejfectus incepil ^".

DuB. X.

Uem quaeritur de hoc quod dicitur: Et Deus
iratus dicitur ; sed non est ira in eo. Videtur enim

desinal velle et
divina volunlas

' Vido siipca p.Tg. 79o, nota 5. — PhuIo inleiius pro
Magister Vat. imitpria.

2 Pro aliquam non pauci codd. a materia ; perperam.

3 Pro qiioniam Val. cum cod. cc quamlo.

* Do hoc dubio clr. \h'\. HaJ., S. p. 11. (]. 16. m. 3 ; PiUr.
a Tar. , liic circa lit. , ubi et duo scciq. dubia sohunliu';
Richard. a Med., hic circa lit. , qiio loco ct S('([. dubii solutio
exhibetur.

•'' llom. I, 21 : Scd c^aiiuorunt in cogitationibus suis. —
Cfr. (lo hoc diibio S. Thom. el .Kgid. l\., hic circa lil.

fi Dist. 35. q. 4. — Pauio post pi-o ex parte lolentis an-
li(luiores codd. cum ed. I ex parte voluutatis.

' De duplici motu , scil. a rebus .id animani et ab anima
ad res, ctr. supra pag. 362, nota 10. — Cfr. de hoc dubio
B. .\lbert., hic a. 9.

8 Vat. cum aliiiuibus mss. vult.

^ Pi'o voluutatis multi codd. minus bene volunlariiis.

10 De hoc dubio cfr. B. .Vlborl. . hic a. 10, ei Richard. a
Vod. , hic circa lil.

814

SENTENTIARUiM LIB. 1.

male dicere , (iiiia in Deo est vis rationaHs et con-
cupiscibilis: ergo pari ratioiie poneiula est in Deo
irascibilis : ergo sicul vere in eo est actus cognitivae
et anioris, ita proprie actus furoris.

Respondeo: Dicenduni, quod irascibilis alicpio

modo sonal in iniperfectioneni de ralione sui nonii-

opinioquo-nis: et ideo dicunt aliqni, quod nulio modo recipi-

run am. ^^^ .^^ ^^^^ ^.^. ^^,^,j^5,^,^^^/yg_ — Tauien cuni actus

huiusmodi vis in nobis sint gloriari et dominari ,

et hi sunl in Deo; quare non simihter et haec vis?

Et est propterea dicendum, quod in Deo vere est

soiuiio haec vis gloriandi et dominandi, quae est ipsa di-

aactons. ^.^^ substautia. Tamen quia ira ' habet passionem

coniunctam de ratione sui nominis. ideo non recipi-

tur in Deo nec irascibilis , nec ira, nisi transsum-

tive et sermone tropico. Et notandum , quod Deus

habet signa irae, non quae significent iram in ipso,

sed quae significant iram in nobis et vere, quando
in nobis sunt.

DiB. XI.

Item quaeritnr de hoc quod dicil, quod prae-
cepit Abrahae immolare fUium, nec tamen voluit;
ergo secundum hoc videtur, quod praeceptum fal-
sum signuni fuit.

Respondeo: Dicendum , quod vohintas Dei vole-
bat fidem et devolionem Abraliae manifeslari '^ in
praeparatione obediendi ; et hoc Deus volebat, et
hoc signum importal)at et vere; sed tainen secun-
dum aestimationem Abrahae plus importabat, et per
illud plus , quod Abraham intelligebat, Dominus
fidein eius probabat, ita quod nec in signo falsi-
tas , nec in Abraham deceptio fuit, sed probatio^.

I»

DISTINCTIO XLYI.

Cap. I.

Quod volunlas Dei, quae ipse est, in nullo
cassari potest.

Hic orilur quaesho. Dictuni est enim in superio-
rihus^ el auctorilalibus comnuiniluin, quod voluulas
Dei, quae ipse est vocalurque beneplacilum eius, cas-
sari uon potesl, qnia illa voUnilale quaecmnque voiuit,
fecU in caelo el in terra : cui , tesle Aposlolo , nihil
resistU. « Quaeritur ergo, quomodo accipienduin sil
Qnaestio de ({uod Aposlolus de Domiiio ail^: Qui vuU omnes ho-
s."" scripui- ^mes salvos fieri. Cuin enim non oinnes salvi fiant ,
'^*' sed plures damncntur, videtur uli(iue non fieri quod

Deus vull fieri, humana scilicel voluntale impediente
voluntatein Dei. Dominus quoque in Evangelio impiam
civitalcm compellans: Quoties, inquit, volui congregare
filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub alas,
et noluisti! Ila ^ haec dicuntur, lanquam Dei voluntas
superala sit hominum volunlale, et iufirinissiinis no-
lcndo iinpedicnlilnis, non polueril faccre j)otcntissiinus
(juod volebal. Ubi esl ergo illa omuipolentia, qua in

caelo et in ferra, secuudum Prophetam, omnia quae
cumque voluit, fecit? El quomodo voluntati eius, se-
cundum Aposlolum, niJUl resistU , si colligere filios
lerusalem voluit,el nonfecil^»? Haec enim praediclis
plurinunn obviare videnlur.

c.\p. n.

Quomodo intelligendun/. sit illud: Volui congregare
flios tuos , et noluisti, et illud : Qui vuU omnes
homines salvos fieri.

Sed audiamus solulionem; ac primum, quomodo
accii)icndum sil illud quod Dominus ait, videamus.
« Non enim ex eo sensu illud dictuni est, nt ait Au- soiutioA'^
gustinus m Encniridio , praediclain solvens quaeslio-i. locum.
nem, quasi Dominus voluerit colligere filios lerusalem,
et non sit factuni quod voluit, quia ipsa noluerit; sed
polius illa quidem filios suos ab ipso colligi noluit,
qua tamen nolente, filios eius collegit ipse oinnes quos
voluit; quia in caelo et in tcrra non quaedain voluit
et fecit, quaedain vero voluil el non fecii , sed o;«rt2«

* Pro ira plufimi codd. ciiin pi^iinis edd. ita. Mox pro
nec irnscibilis Va). vis irascibilis. — I)c qiiacsliono , ntrinn in
Deo rccipicnda sit vis irascibilis, cfr. supra d. 10. a. !. q. 2.
a(J 4, ct ibid. Scliolion , nmn. II.

2 Vat. rnm cod. cc manifestnre.

3 Cfr. dc hoc dnbio Alcx. Ilal., S. ji. I. q. :^7. ni. I ; 15.
.■\lbcrt., hic n. 1.3, (>t Hichard. a .Mcd. , hic a. .3. q. 2.

NOTAE AD LIBR. SENTENTIARUM.
' Disl. XI.V. — Val. ('( pliiris ('(id. pauiu infcriiis, addilo

qvae, sic habent : quac boncplacitiim oius vocatur. — Loci
seipionles s. Scripturac sunt Psalm. 113, II, ot Rom. 9, 19.

2 I. Tim. 2, 4. Sequens locus est .Matth. 23, 37.

3 Va(. et edd, i, 5, 6, 9 addunt etiam; ed. 8 enim; codd.
ct aliae edd. legunt ut in loxtii.

■* Quac pracccdunt oxcorpta sunl ox August. , Kntjhirid. c.
97. n. 2-i.

^ Loc. ci(. In quo texlu Va(. cum aliis odd., excepta I,
votaerit con{iregare pro voluerit coUigere , ot (laulo inforius
potins ipsa pro [lotiHS itta,. coiuradiccnlibiis codd.

«■

DISTINCTK) XLVI.

H\'.\

lociini.

isolutio.

(lniicciiiiKinc rolinl , fcci/ » , iil sil m'iisii> : (Jiio/ics rolui
cuinirciiarc lilios /iins, c/ iinliiis/i ! \{\ csl . (|ii(i|(|ii()t
('()n;.ir(>^M\i Noliiiiliilc iiici sciiipci- cniciicl , lc iioiciih»
lcci. — Im'('c iii c\i(lciili posiliim csl , (|ii(»(l ' ili.i l)o-
iiiiiil \ci-|):i siipci-iorihiis iioii rc|)ii<j;ii;)iil.

.\iiiic \i(l('i-c rcsliil , (|iioiiio(lo (-li;iiii piiiciiii.-^sa

noad"i. v('rl);i .Vposloli |)i';\C(li('lis iioii (•()iili';i(li(';iiil, (|iii dc Dco
l()((iiciis ;iil : Vid/ oniiics hiuiiincs sitlrns jicri. niioniin
()Cc;isioiic \crl)oi-iiin iiiiilli ;i \cril;»lc (lcvi;»vcniiil ' di-
cciilcs, Dciiiii iniiil;) vcllc tici-i , (|ii;ic iioii liiiiil. Scd
iioii cst iiilcllii^cndiiin, c\\ i-;ilionc illiid i-ssc dicliiin,
(|u;isi Dciis voliiciil ;ili(Hios s;d\ ;iii, cl non s;d vcntiir.

jjgustiiii « Oiii^ t'i»iin l:im impic (l(>si|)i;il , iil (li(';il, Doiim in;d;>s
liomiiiiim voliinhUos, (|u:is \olii(M-il ct (|ii:indo voliicrit
cl ul)i \olii(M-il, in honiiin noii pos.sc ('oiiv(m-I(M'(>? Non
esl uti(|U(> vcniiii (|iiod iii Ps;dmo diciliir: (Jniicciiin-
quc ruliii/, /i'ci/ , si ;di(|u:i voluil el noii locit; cl (|iio(l
cst Indiiiiiius, idco non locil, (|U()ni:nn, ik^ li(M'Ol ((iiod
\olcl);d Omnipoleiis. \oliml;is liomiiiis impe(li\il '». Ideo-
(|ue « eiiiii ;ui(limus (>l iii siieris Lilteris legimiis, (piod
velil omnes homiiies s:dvos lieri , (|u;imvis eerluiii sil
nohis, iion omiies homines s:d\os lieri '. iion l;im(Mi
ideo dehemus oiiiiiipoleiitissim;ie Dei v()luiil:ili :di(|uid
derogjire, sed lla iiilelliiiere (jiiod seriptum est: Vrdl
o)/i)H's imniiics salvos (ieri , lan(pi;)m dieeretur, niillum
hominem tleri s;dvum, nisi (piem (ieri •' ipse voluerit ;
non (piod nulliis sil hominuiu, nisi (|uem s:dvum licri
velil, sed (piod nulliis ll;U s:dvus, nisi ((uem velil )>i\\-
vari; et ideo rogandus esl, ul velit, ((ui;i ne(-esse esl
fieri, sl voluerit». « Non esl enim credeiidus Omiiipo-
tens ;di([ui(l voluisse (ieri, ((iiod laclum non sit». « Sic
etiam inlellia;ilur illud*^: illumimi/ omnem hominem
voiicii/em in hunc iniiiulion , iion quia nullus honii-
num esl. (jui non illuminetur, sed qui;i nisi ah i[)so
nullus llluniinatur. Polesl et alio modo illiid inteiliiii ,
dum lamen credere non coyamur, Onmipolenlem ali-
quid voluisse (ieri, faclum((ue uon esse, qui sine ullis
andiiiiuitalihus, si ' in caeio et in terra, sicut Yeritas
caut;d , omnia quaecitniqne voluit feci/, j)ro!'eeto l';u'ere
non voluit qu:ieeuin((ue non feeit ». — K\ his ;q)erte
ostenditiir, quod Deus ea voluntale, ((uae i()se esl, non
vult aliquid (ieri, quod iion fiat, iuH(ue non (ieri
quod li:U.

Cap. m.

Ulrum mala Deo volenle vel nolente fiant.

l(leo((ue eum conslet, omnia hona , (juae (iunt,
eius (ieri voluntate , quae si lieri nollet, uullalenus

llcrciil : i'C(-lc ((iiiicri >olcl : iilniin cl iii;il;i oiiiiii;i , ((iiiic
(iuiil , Id c^l ()cc(-;il:i , l)c| liiiul \olunl:ilc, :iii nolciilc
eo li.iiil. — Sii()(-r lioc divcrsi, ^^irie* stMilitMiles, sihi
(-oiili-:i(lic('i'e iii\cniuiiliii-. Mii cnim diciiiit , ((iiod Dctis onae opi-

I, I I ,• ■ . ..... 111011««.

\iill m;i!;i cssc \cl licri , non l;iiiicii \iill iii:d:i. \lii \cro,
((iiod iicc \iill m;d:i cssc iicc licri. Iii hoc l;im(-n coii-
vcniiiiil cl hi cl illi , ((iiod ulri((uc hilciiliir, Dcuin m:il:i
non \cll('. riri((ii(' \cid r;ilioiill)iis ;il((iic :iuct()rit:itil)iis
iiiiiiliiiilur ;id miiiilciid:im su;ini :is.scrlioncin.

Oiii ciilm dicmil , Dciiiii iii:il:i vcllc es.se vcl lieri, i<.-itione> t.
sii:iiii his modls muiiluiit liilciilioiK-in ". Si ciiim, iii- '^p'"'""'*-
((uiiiiii , m:il;i iioii cssc \('l iion licri \clle( , iitillo modo
essenl \cl (i(M(Mil , ((ui;i, si \ull (';i iion esse vel noii
(i(M'i , cl iioii [iol(-^l 1(1 (•ni('(M-c, sciliccl iil iuiii siiil \cl
iion (i;)nl , \oluiil:ili eius el p()liMili:ic ;ill(|iil(l rcsislil ,
el iioii esl ()miii()olcns, ((iii:i non (lolcsl oiiiiic i(uo(l
\iill , scd ini()ol(-iis csl ; sleiil cl iios siiimis, ((iii ((iiod
volumus ((u;iii(lo((iie non \:ilemiis. Scd ((ui:i oinni()olciis
est el iii iiullo liiqiotcns, ccrluin cst , non posse (ieri
in;d;i vel esse, iiisi co volcnlc. Oiiomodo ciiiin, iii\ilo
eo et nolente, jxisset ah ;ili((iio in:iliim licrl, ciim
s(M'i()lum sil: Volun/a/i cins quis rcsisii/:^ '>u]ni\ cl\;\ii\
dixil .\ujiusliiius '": « (jida necesse cst (i(M'i, sl voluerit ».
Sed viilt m;il;i (ieri , ;)ul noii (ieri. Si vull non (i(M-i, non
(iiiiil; (iunt autem: vult ergo (ieri. — j/ciu, hoiium esl
m;ila esse vel (ieri, iilio((iiin suminc honiis iion ()er-
inilleret e;i (ieri. Unde Aiigiisliiiiis in Kiicliiiidio :« On:ini- Augustinns.
vis e:i, iiu(uit, ((iiac in;il;) suiil , in (jminlum iiial;i siinl,
non sunt hona, Uimen ut iion soluin hon;i, sed eli;im
sint et mala, honum est. Nam nisi esset hoc honiim ,
ut esseiil el mala, nullo modo esse sinerenltir :ih
omiii()olenti Bono, cui [^roculduhio (|uain f;icile csl quod
vull l';u'ere, lam lacile est ((iiod noii vull essc non si-
nere. Hoe '^ nisi credamus, [)criclil;itui' iiostr;i eonfe.ssio,
(|ua nos In Patrem omnipotenlem credere conlilemur »,
— Eccc hic a|)erte hahes, quod bonum est mala esse,
omnis autem honi Deus auelor est, (jui vull, omne ho-
num esse quod est. Cum ergo bonum sit mala (ieri
vel esse, ergo et mala vult tieri vel esse. — His at(|ue
aliis huiusmodi ralionibus el ;uielorit;itihus ulimtur
([ui dlcuid , Deum velle inala esse vel (ieri *'.

llli vero, qui dicunt, Dei v()lunt;de mala non (ieri uationes 2.
vel non esse, iiuluclionibus j>raemi.ssis ita resj)ondenl ''P""°'''='-
dicenles, Deum nec velle mala (ieri, nec velle non
(ieri, vel nolle (ieri, sed lantiim non velle (ieri. Si enim
vellet ea (ieri vel esse, facerel uti((ue ea (ieri vel esse,
et ita essel auclor nialorum ; non est aulem auctor
malorum, iit Sanctortmi [)rotestaiitur auctoritales: non
ergo eius volunlate fiunl m;da, Item, si nollet mala
(ieri vel vellel non lieri, et tamen fierent, omnij)olens

1 Cod(i. et c(J. 1 quia.

* Cfr. d. XLV. — Paulo infcrius V;il. cum paucis edd. Deus
velit, edd. 2, 3, 7, 8 Deus vellet pio Deus coluerit.

3 Quae praecedunt sunita sunt e.\ August. , Encliirid. par-
tim ex c. 98. n. 25, |)ai-tim ex c. 93. n. 24; quae autem se-
quuntur ex c. 103. n. 27.

"* Veiba: quaravis ceiium... feri omitluntur iii edd. I, 2,
3, 4, 3, 7, 9.

= Vat. aiiaetiue edd. prjicmiitunt salvum , conti-adieenlibus
originali, ed. I el codd., excepto C.

6 loan. 1, 9.

" lla reele edd. I, 8 cum originali; cod. C cum edd. 2,

3, 4, 5, 7, 9 sicut; codd. .\Bli; et ed. 6 sive; V;ii. cum cod.
D omni particuJa caret.

8 Ita in codd. .\ 15 D E et ed. I, in Vat. et allis edd. varia.

^ Codd. .\ D asse)'tionem. Paulo inferius codd. .\ B D omit-
tunt non anle jiant.

^f* Enchirid. c. 103. 11. 27; ot locus qui sequitur est c. 90.
n. 2 5.

'• Ita oiiginale, codd. .\BC E et ed. I ; in aliis edd. haec.
Infi-a ante et mala codd. A B D E et ed. I omittunt ergo.

•2 Cod. Bhicaddit: Gregorius super Genesim [sed est .Mo-
ral. VI. c. 18. n. 33.]: Deiis alia concedit propitius, alia permit-
tit iratus, atque quae permittit sic tolcrat, ut [haec] in usum

816

SENTENTIARUM LIB. I.

nou essel, euin eiiis volunlas humanae volunlalis efle-
ctu impedirelur. Ideoquc non coneedunl, Deum velle
mala (ieri, ne malorum auclor inlelliijatur ; nec con-
cedunl, eum velle mala non (ieri vel nolle fieri, ne
impotens esse videalur; sed lantum dicunl, eum non
velle mala fieri, ut non auctor, sed permissor malorum
monslretur. Unde et Evangelisla, ubi oslendit, Deum
auclorem esse omnium bonorum, dicens ' : Omnia per
ipsum facta sunl „ consequenter malorum anctorem
esse neiiat dicens: Et sine ipso factum est nihil, id
est peccalum. Non dixit, per eum faclum esse, vel eo
nolente el invito , sed lanlum sine eo , id esl sine eius
voluntate, quia non eius voluntale fil peecalum. Non
ergo Deo voLente vel nolente, sed non volente fiunt
mala, quia non subest Dei voluntati, ut malum fiat
vel non fiat, sed ut fieri sinat, quia bonum esl sinere
mala fieri; et utique volens sinit, uon volens mala ,
sed volens sinere^, ut ipsa fianl; (|uia nec maia sunt
bona, nec ea fieri vel esse bonum est.

Cap. IV.

Quomodo intelligendum sit illud Augustini:
mala fieri bonum est.

Quod vero Augustinus' ail: Mala fieri bonum est,
nec sinerenlur mala ab onniipolenli Bono licri , nisi
hoc esset bonum, ut ea essenl; ea latione dictum esse
asserunt, quia ex malis, quae fiunl, Deus bona elfcit ;
nec ipse permilterct ea fieri , nisi de eis boni * aliquid
faceret. Unde Augustinus in eodem libro Enchiridion \
aperte indicans, praedictorum vcrborum talem esse in-

Angustinus. lelligentiam , ail:«Deus omnipotens, cui rerum est
V summa potestas, cum summe bonus sit, nullo modo
sinerel, aliquid mali esse in operibus suis, nisi usque
adeo esset omnipotens etbonus, ut benc faceret ctiam
de malo». Item in eodcm: « Melius iudicavit Deus
de malis bona facere quam mala nulla permittere » .
Ex hoc itaque sensu dictum est ac veruni esl , bonum
esse mala fieri, quia ex malis, quae fiunl, honls, qui
secundum proposilum vocati sunt Sancli^, accidit bo-
nilas, id est utilitas. Talibus enim, ut ait Aposlolus,
in bonum cooperantur omnia, ctiam mala, (|uia eis
prosunt , quae aliis facienlibus obsunt. Unde etiam ali-
quando in Scriptura legitur, malum appellari bonum ,

Hieronymns. ut Hieron> nuis supcr Marcum ' : Malum , inquit , ludae
bonum fuit, scilicet nobis. Nec si bonum est illi vel

illi, inde sequitur, quod simpliciter bonum sit. Proprie
cnim ac sinjplicitcr bonum est, quod in se et facienti
bonum est.

Cap. V.

De multiplici acceplione boni.

CUi yiiadropll
brtnnm.

Esl enim aliquid, quod in se bonuin est ct
fit , sed non est bonum facienti, ut cum subveuitur
pauperi , sed non propter Deuin. Et est aliquid bonum
in se et facienti , sed non ei cui fit , ut cum veritas
propter Deum alicui non obedienti praedicatur. El est
aliquid in se ct facienti et ei cui fit bonum , ut cum
veritas praedicatur propter Deuin credenti. Unde Apo-
stolus*: Bonus odor sumus Deo , aliis odor vitae,
aliis odor mortis. Est autem aliud, quod nec m se
bonum est et facienti nocet et damnat, nisi poeniteat,
ul malum, valet tamen ad aliquid. Ut enim ait Augu-
stinus in Enchiridio ®: « A sumine ct acqualilcr cl immu- '^"gJstiM
tabiliter bona Trinilate creala sunt omnia , nec summe
nec aequaliler nec immutabilitcr bona; sed taincn bona
etiam singula. Simul vero universa valde bona, quia
ex omnibus consistit univcrsitatis admirabilis pulcri-
ludo; iu qua ctiam illud quod malum dicitur, bene or-
dinalum ct loco suo positum, cminentius commendat
bona , ut magis placeant et laudabiliora sint, dum com-
paranlur malis ».

Cap. VI.

Quod mala unwersitati valent.

Hinc patet, quod ex malis, quae fiunt, aliquod ,

provenit bonum, dum bona magis placent et laudabi- j

liora existunt. Ipsis ctiam facientibus ex malis, quae
faciunt, inlcrdum bona proveniunt, si secundum pro-
positum vocati sunt Scmcti. « Talibus enim , ut ait Au- Augnstinoi
gustinus in libro de Correctione et gratia *", usque adeo
Deus omnia cooperatur in bonum, ut, si qui horum
deviant et exorbitant, etiam hoc ipsum eis faciat |)ro-
ficere in bonum, quia humiliorcs redeunt atque doctio-
res » , ut Pctrus. « Illa etiain mala , quae ab iniquis
fideles pie perferunt, ut ait Augustinus in libro de
Trinilate ", ipsis uliquc prosunt vel ad delenda pec-
cata, vel ad exercendam probandamque iustiliam, vel
ad demonslrandam huius vitae miscriam ». Ideoque et

sui consilii vertat. Unde [miro modo] fit, iit quod fit sive vo-
luntato Dei agitur, voluntati Dei contr<Tium non sit: quia dum
in bonum usum maia facta vcrtuntur , eius consilio militant
eliam quae ciiis consilio repugnant. Ilinc etiam per Psalmistam
(Psalm. 110, 2.) dicitur : Magna opera Domini, exquisita in
omncs voluntates eius ». Aliqua cx cd. Gregorii supplevimus.

1 loan. 1, 3.

2 Ita codd. et edd. 2, 3, 7 ; in aliis edd. non bene additur
sinit.

» Encliirid. c. 96. n. 2i.

* Omnes codd. ct cdd. I, 2, 3 hene, quae Icctio sumta
videtur ex verbis Augustini infra sequentibus , in quo loco ta-
men deest aliquid.

5 Cap. 1 1 . n. 3. Locus se^juens cst c. 27. n. 8.

6 Rom. 8, 28. — Paulo superius Vat. cum pluribus edd.
bomim est pro bonum esse, et immcdiate post edd. 1 , 6 /(**-
mililns pro utililas.

■^ Cap. 14:« Multi bonum, ut ludas, faciunt ; sed omnino
illis non proficit ». Commentarius illa non est S. Hieronymi.

8 II. Cor. 2, 15. 16. »Cap. 10. 11. n. 3.

•<* Cap. 9. n. 24. — Paulo supcrius pro bona proveniunt
codd. ACD et ed. I bona veniunt, cod. B eveniunt. — Quoad
S. Pctrum cfr. Luc. 22, 61. 62.

11 Libr. XIII. c. 16. n. 20. In qiw textu codd. BCDE et
ed. I dcmcnda peccata pro delenda peccata; originale emen-
danda peccaia. Quoad lob cfr. c. 19, 21, et c. 42; quoad
S. Paulum cfr. II. Cor. 12, 7. — Circa flnem mte profecit codd.
omittunt bene.

DISTINCTK) \I.VI.

H17

\ ISCIlIftll

1 .■i^inii

lol) l)(M iii.iiiiiiii, cl Aposlolus s;il:iii;i«' sliiiiiiliiiii scii-
sil; cl iil(M-<ni(' Itciic profccil , (|iii;i iii;iliiiii hcuc por-
lavil.

Si (|iiis iijiliir (lilii,M'iilcr ;illcii(l;il (|ii;ic scriphi
suiil , r;icil(> csl ci pcrcipcrc, c\ iii;ilis |)oii;i proxcuirc,
ol cx (^a r;ilioiic (licluin cssc, (piod liouiiiii osl iiiaia
licri. vcl cssc , iioii i|ui;i in;iluiii sil hoiiiiin , \cl (pii;i
hoiiuin sil iiKiluin licri. Noii (>sl ciiiiii hoiiiiin in;iluiii

I licri ;ih :ili(|Uo , (|ui;i iioii cst hoiiuni, iil :ili(|iiis /^/r/V//

' in:iluin. Si (>iiiiii iioc csscl hoiiiiiii , prolcclo liuiiis Dciis

;iuclor (^sscl , (|ui csl :niclor oiniiis hoiii. (juodsi liuius
Dciis jUKior csl, co crjio :nicloi'c lioiiio agil inaltiiii ',

I cl ila (^) :iiicl()rc lioino lil dclcrior. Kl si co auclorc

lioiiio (il. dclcrior, liinc co volciitc hoino lit dcU^-
rior. fdcin (Sl cniin diccrc ;)li(|ui(l llcri Dca /inclorc ,
(piod JJco volcnlc ; Dco :iulcin :nic.lorc lioino tion
lil dclcrior: (M-go wc Doo volculc , ul Auiiusliuus

igustimis. ii) lihro Octojiiiila Iriuin Quacsiioiiuin ' ;ipcrlo ;islruil
a ininori diccns ila: « Nullo sapioutc hoiniiio au-
oloro fit honio dotorior; taiila oiiiin ost ista culpa ,
(|uac in sapiouloin hoiniiioin cadoro iiO(|uc:il. Kst :nitcm
Dous onini lioiniiic s;ipioiilo pi;icst;uitior: inulto miiius
iililur Deo auotoro (il liomo dolorior. Mullo ouim esl
|)i'aoslantior Doi volunlas (|uam hominis .sapioiilis. lllo
auteiii aiictore ciim dioitiir , illo volente dieitur. Est
oriro vitium volunlatis ^, ((uo c^st liomo doterior. Quod
vitiiim, si loiijic :tl)(Nt a Doi \oluiitato, ut ralio (loool ,
a quo sit , (piaorondiiin esl ». — Kcco ;iporlc dicil hic
Augustinus, Deo auelore vel volente homiiiem non fieri
delerioreni, sed vitio voluntatis suae. Noii esl ergo Deo
auctore, ((uod in;iluin fit ab aIi(iuo, et ita Deo volente
mala iiou (iunt.

Cap. VII.

Quod in Deo non est causaj, ul sit komo deterior.

Deiiide idem Augustiiius^ ([uaerens, quae sit causa,
ut homo sit delerior, in Deo non esse asserit, iii
[liigiistinHs. eodem libro sic dicens: « Ul sit homo deterior, aut iii
ipso caiisa est, ant in alio^ aiit in nihilo. Si in nihilo^
nulla causa est; si in alio, aiit in Deo , aul in alio^
quolibet homine, aut in eo quod iieque Deus neque
homo sit. Sed iion in Deo ; bonorum eniin Deus taii-
tum eausa est: ergo aut in honiino osl, aut in eo quod

ncc Dciis iicc hoiiio, :iiit iu iiiiiilo"n. — Ia his
iiporlo oslcndilur, (|iiod iioii csl hotiiiin , iil sil lioino
dolorior, (|iii;i iioii csl Dciis cius rci caiisa , (|ui t;iiiiiiiii
c;iiis;i hoiioniiii csl. K( si iioti cs( hntiitio , iil liottio
(i:it dolcrior, iion cst igilur hoiiiiin. iit ;ili co li;il iii:i-
liim : iioii igiliir miII Dciis, uI :ih co li:il ui:iliiiii.

Ilciii ;ilitci' cti;im oslcti(liliii- , (|iiod Dco ;iiictore, Mm r.iii«.
id cst volcnlc . iion liiini iii;il;i, ((ui;i ipso iioii o.>l <';iiis;i
tcndcnd/ tnl non-cssc. 'lcnd/'rc ciiiiii ad ntin-cssc iii:iliiiii
(>sl. I()se aillctn ;iiicloi' iii;ili noii csl; lciidil \ci(» :i(l
non-cssc (|iii o|)ct;iliir iii:iliiiii: tion orgo Dco ;iii<iore
esl, (|U()d :ili(|iiis o|)('i'atur m:iliiiii. Non csl orgo bo-
iniin, ([iiod :ili(|iiis o|)or;ilur iii:iliiiii, (|iii:i t;iiituiii hoiii
Deiis ;iucl()r cst. Iloc ;iuloin Augusliniis in codctii lihro ' ^"("'«lin"»-
;i()cii(' c\()lical it;i diceiis : « Oiii omiiiiiiii ((iiao siiiil,
;iu<'loi- <>sl , <'t ;i(l cuius hoiiilMlciii id (icrlincl, ul sil
oiniic (|uo(l es(, boiii hinliiiimiodo <';iu.s;i csl. Quocirc;i
inali ;iu<'tor noii osl, et idoo ijiso sitmmuiii boniini osl,
a <(Uo iii iiiillo dolicore hoiiuin csl; cl in:iiuin osl do-
ficcrc: noii esl igiliir caus;i dolicicndi, id esl tendciidi
;i<l non-csse , qui , iit i(;i <li<';iiti, csscii<li c^ius^t ost ; <(ui:t
omiiium <(uao sunl, auctor <^st, (|u;ie iii (|ii;iiitiiiii suiit,
bon;i suiil ». — Kcco ;i()('rlo li^ibcs , ([uod dclicerc a
Deo, ((iii summuin ost botiuin , in:iluiit csl : mala ergo
facere maluin cst : noii ergo Deo auclore vel volciil<'
mala fitmt.

lam su(Ti<'iciilor osloiistim osl , <(u<id Deo ;iu<'(orc ^^opbisma
non liutit mala. Uui<l;im tainon stjphislicc incedetiles,
et ideo Dco odibiles "^ probare conantur, cx Deo au-
ctore esse, ([uod inala fiuiit, hoc modo. Qtiod niala
fiunt, verum est; omne autem verum , ([uod est, esl
averitate, qtiae Deus est: a Deo igitur est , quod
mala liunl. Qtiod auteni omno vcrtim ;i Deo sil , con-
firm;mt attctoril;ite Augustini in libro Oclogin(;i tritini
Qtiaestionuin ® ita dicentis : « Omne veruiii a veritate AiHnstinus.
verum est; est autem veritas Deus: Deum igilur habet
auctorem omno verum». Est autem verum, ([uod mala
fiunt vol sunt : Deo ergo auclorc est, qtiod stinl vol
fiunt mala.

Quibus lacile est nobis respondere; sod indignum Rcsponsio.
resjjonsione vidotur quod dictint : « Omne namque ve-
rum a Deo est », ut ait Augustinus, ctii consonat Am-
brosius '", qui Iractans illtid verbum Apostoli : Nento
potest dicere : Dominus lesus, nisi in Spiritu sancto,
dicit, quod « omne vorum, a quocum([ue dicitur, a
Spiritu sancto esl ». Cum ila([uo voiuin sii , quod mala

1 Ita codd. et ed. \, Vat. et aliae edd. mala.

2 QiiiK^sl. 3, nonnullis a ^lagistro omissis.

3 Conli-u oiiginule ct cdd. I, 6 in Vat. et aiiis ciid. non
bene adiicituf humanac , ut paKrt ex sequenti pt-opositione.
Paulo inferius post aperte dicit piures edd. omittunt kic.

* Ibid. q. i. — Paulo inferius post in Deo Vat. cuin
paucis edd. addit eatn.
. 5 Codd. et ed. I alitim , originale alitpio iilio.

^ Ita edd., excepta Vat., et omnes codd. Verba Augustini
coniracta sunt. In originali enim post Deits tantum caasa est ita
conlinuatur: « Si ei-go in iiomine, aut vi, aut suasione. Sed ti
nulio modo , ne sit Deo valcntior. Siquidem Deus ita optime
hominem fecit, ut si vellet manere optimus, nullo rcsistente
impediretur. Suasione autem alterius hominis si concedimus
hominem depravari, rursum quaercndum erit, suasor ipsc a
(juo depravalus sil. Non enim potest pravus non esse talium
S. Bonnc. — Tom. 1.

suasor. Rcstat nescio quid, quod nec Deus ncc homo sit; sed
tamcn lioc, quidquid cst, aut cim intulit nut stiasit. De vi
hoc respondelur quod supra ; dc suasione autem quidquid est ,
quia suasio non cogit invitum , ad eiusdem hominis voluntatem
causa depravationis eius redit, sive aliquo si\e nullo suadente
depravatus sit ». Vat. autem brevius sic habet: si cigo in ho-
mine est, aut vi aut suasione, scd nciilro modo; neque ctiam
in eo est , quod neque Deus , neque homo sit : et ex his.

' Quaest. 2 1 ; scd plurimis a Magistro mutatis et transpo-
sitis.

^ Rcspicitur iilud Eccli. 37, 23 : Qui sophistice loquitur,
odibilis est.

^ Quaesl. I. Ultima verba in originali sunt: auctorem, ut
sit anima.

i** In Epist. I. ad Cor. c. 1 2, 3 ; Quidquid enim vcrum a
quocumque dicitur, a sancto dicitur Spiritu.

103

818

SENTENTIARUM LIB. I.

fiunl , hoc verum, quod dicitur illa loculione , scilicel
maia fiunt , a Deo est ; sed non inde sequitur , quod
a Deo sit, ul mala fiant. Si enim hoc diceretur,
auctor malorum Deus esse intelhgeretur. Quod e\ si-
mih mauifeste talsum ostenditur : Deus prohihet furtuni
fieri; sed furtum fieri verum esl: ergo prohibet verum.
Non sequitur.

Haec igitur et alia huiusmodi inania rehnquentes, Kpiiogns.
praemissae quaestionis parti saniori faventes, quae
Sanctorum teslimoniis plenius approhatur, dicamus,
Deum non velle mala fieri , nec tamen velle non fieri,
neque 7iolle fieri. Omne enim * (piod vult/?en^ fit, et
omne quod vult 7ion fieri, non fit. Fiunt autem multa,
quae non vult fieri, ut omnia mala.

COMMBNTARIUS IN DI8TINCTI0NEM XLVI.

De impletione divinae voluntatis.

Hic oritwr quaestiu. Diclum est enim in superioribus etc.

DIVISIO TEXTUS.

Haec est secunda pars huius totalis tractatus de
voluntate , in qua Magister agit de divinae voluntatis
implelione. Et habet haec pars dnas partes. In prima,
supposito ex praecedentibus , quod Dei voluntas be-
neplaciti seniper impletur, removet dubilationes '.
In secunda explicat veritatem, infra distinctione pro-
xima: Voluntas quippe Dei semper efficax est.

Prima pars habet duas partes. In prima Magi-
ster removet dubitationem per comparationem ad
bona ; in secunda per comparationem ad mala , ibi :
Ideoque cum constet, omnia hona, quae fiunt etc.
Prima pars habet duas partes. In prima Magister
obiicit. In secunda solvit, ibi: Sed audiamus solu-
tionem.

Ideoque cum constet etc. Haec est secunda
pars, in qua Magister inquirit, utrum voluntas Dei
impleatur respectu malorum; et ratione huius inqui-
rit, utrum Deus velit mala fieii. Et quoniam fue-
runt hie duae opiniones, quarum una fuit, quod
Deus vult mala fieri — et haec opinio est falsa —
alia opinio est, quod Deus non vult mala fieri —
et haec opinio est vera — ideo haec pars ^ babet
duas partes. In prima Magister opponit ad partem
falsam. In secunda opponit ad partem verain , ibi :
Si quis igitur diligenter attendat etc. Prima pars

habet duas. In prima adducit rationes ad defensio-
nem falsae opinionis. In secunda parte ponit solutio-
nes, quas assignanl illi, qni sunt contrariae positio-
nis et hoc ibi : llli vero , qui dicunt, Dei volun-
tate mala non fieri. Et utraque partium duas
babel. Nam in opponendo duas inducit rationes * ,
quarum una rationi innititur , aha auctoritati; et
secundum hoc pars , in qua solvit , dividitur , quia
ponuntur ibi duae responsiones iuxta duas obie-
ctiones.

Si quis igitur diligenter etc. Haec est pars
illa, in qua conatur Magister ad veram parteni
astruendani; et haec pars habet duas. In prima
inducit rationes * veras; in secunda dissolvit quan-
dam rationem sophisticam , et hoc facit ibi : lam
sufficienter ostensum est elc. Priina pars habet tres
partes secundum tres rationes, quas inducit. Prima
sumta est ab boc. quod idem est Deo fieri auctore,
et Deo volente, et ponitur ibi: Si quis igitur
diligenter etc. Secunda snmta est ab hoc , quod
eadem est causa, qua malum fit. et qua homo fit
deterior, et ponitur ibi: Deinde idem Augustinus
quaerens etc. Tertia sumta est ab hoc ^ , quod ma-
lum facit tendere ad non-esse , et ponilnr ibi: Item
etiam aliter ostenditur, quod Deo auctore etc.

1 Val. aliacque edd. perperam ergo, contradiccntibus codd.
et ed. 1.

NOTAJ!] AD COMMENTARIUM.

' Val. , paulo ante omissa voce Dei , et dein ante removet
intcriecta vocula hic, post dubitationes adiungit quae ex hac
siippositione orimtur.

2 In Vat. hic esl omissio valdc notabilis : dcsunt verba
indc ab et ratione huius usque ad ideo haec pars (inclusive).

' Vat. obiectiones, et mox duae rationes pro duae re-
sponsiones.

* Vat. responsiones.

s Vat. ad hoc. Circa fincni cxpositionis pro hanc partem
cod. Z hanc positionem.

IHST. XLVI. \HT. INKUJS QlIAKST. I.

KH»

Simililer socjindit p:ii's, iti (|ii;i di.ssolvil r.-ilioiioiii
so|)liisli(-aiii , trcs IkiIkU. Iii |uiiii;i iiLiiii poiiil, itii :
lam sulJicienter o.sU;n.nim e.st etc. In scc,iiii(l;i dis-
solvit, ihi: Qnihus facile e.st nobis re.spondere. In

lerlia rcdil ;id verilalis as.scitionciii dicciis, lianc
partciii c.s.sc vcrani, qiiod l)(!iis iion vult niala licri,
ilii : /tdir el alia huinstftoili etc.

THACTATK) QUAKSIIONUM.

.\d cvidentiam conini (juac dctcrmiiuit M;igister
in praesenti disliiiclioiic, sex (luaeruntur.

Primo qu;icrilur, utruin Dcus vclit omncs lio-
mines salvos licri voluntatc hciicpLicili.

Secundo (piaeritur. utrum Dciis vclit m;ila licri.

Terlio. iitriim iiiala licri sit bonum.
Qii;irto, iitrum iiiala licri sit veruiii.
Qiiinto, iitriim in;ila ordiiicntiir ;i Deo.
Scxto cl iiltimo. utrum mala augeanl decorem
iii imivcr.so.

ARTICULUS UNICUS.

De volmUate Dei respectu salutis omnium, et respectu mali.

QMAESTIO I.

Utrum Deus velit omnes homines salvos fieri volunlate benepluciti.

Quod autem Deus velit omnes homines salvos
fieri voluntate beneplaciti, ostenditur sic:

I. Primae ad Timolheum secundo': Vult omnes
ndaraenu .homines salvos fieri; sed constat, quod hoc non esl
dictum de vohmtate signi , quia uec praecepti nec
impletionis nec ahcuius allerius — hoc enim non
cadit sub praecepto — ergo constat esse dictum de
voluntate beneplaciti.

^. Item , Damascenus - : « Oportet scire , quo-
niam Deus vult antecedenter omnes homines salvos
fieri, et regni sui potiri fortuna; non enim ad pu-
niendum plasmavit nos Deus » : ergo cum vohuitas
antecedens sit voluntas beneplaciti, quae est boiio-
rum , quae sunt bona irrefragabihter , vohmtate
beneplaciti vult omnes homines salvos fieri sive
salvari.

3. Item , omnis habens caritatem vult omnes
homines salvos fieri , quantumcumque modicam ha-
beat dilectionem ^ Cum ergo Deus summam habeat
dilectionem et caritatem , videtur , quod ipse velit
omnes homines salvos fieri.

4. Iteni, sicut vuU Philosophus^ priimuii uiio
modo se habet ad omnia sive ad omnes, ergo, quan-
tum est de se, omnes uniformiter diligit: ergo si
vult aliquos salvari , et omnes ; vel si de aliquibus
non vult, pari ralione de nullis.

1. CoNTRA hoc primo est instantia, quam ;id- ^<i opposi-
ducit Magister in littera '": si vult omnes hdmines
salvos fieri, et de omnibus plures damnantur, quam
salvantur, ergo voluntas eius frustratur et cassatur;

quod est contra veritatem aperte.

2. Item , omnes quos vult Deus salvari , eligit
ad salutem — electio enim Dei non dicit aliud quam
dilectionem ad salvandum — crgo si omnes vult sal-
vos fieri, omnes sunt electi. Contra, Matthaei vi-
gesimo secundo*': Multi sunt vocati, pauci vero
electi.

3. Item, m praedestinatione non sunt nisi haec
duo, scilicet praecognitio et voluntas salvandi ,
ratione cuius Deus dicitur pracdestinare. Dum enim
proponit dare gratiam ct gloriam praeparare, prae-
destinare dicitur ' : ergo cum praecognitio Dei omni-

1 Vers. 4.

2 Libi'. II. de Fide orlhod. c. 29. Texliini origiiialem \ide
supra pag. 728, nota 2. — Circa finem argumenti Vat. sic :
irrefragibiliter, vult voluntate beneplaciti, vult ergo omnes etc.

3 Vat. ct cod. cc adiiciunt et caritatem.

* Intellige auctorem libri de Causis, cuius verba iam supra
pag. 64G , nota I. allata sunt. Cfr. etiam propos. 20, in qua

docetur, causam primam stando in sua unitate regere omnia.
— Vat. post primum adiungit ens, scilicet Deus.

5 Hic c. I. — Mox pro salvos fieri Vat. cum cod. cc
salvari.

8 Vers. 14. — De propos. niinoii, quae praecedit, clV.
supra d. 40. a. 3. q. I. seq.

' Vide supra d. 40. a. I. q. I. ad o, et ibid. q. 2.

8-20

SENTENTIARUM LIB. I.

bus sit conimunis, si volunlas salutis est respectu
omnium , ergo omnes sunt praedestinati. Sed omnes
praedestinati salvabunlur : ergo omnes salvabuntur;
quod est contra fidem. Si tu dicas mihi, quod
duplex est voluntas, absoluta et conditionalis , et
Deus absoluta voluntate solum vult salvare quos
praescivit confonnes fieri imagini Filii sui ' ,
et istos praedestinavit , voluntate vero conditionali
Repiicauii. vult ouines , si ipsi velint; tunc obiicitur , quod
voluntas conditionabs non videtur convenire Deo,
(juia haec est voluntas semiplena, Deus autem quid-
quid vult, plene vult. Et iterim , quidquid facit ,
plene facit. Et itermn, haec conditionata voluntas
aut est voluntas beneplacili , aut voluntas signi. Si
signi, tunc nihil ad propositum, quia voluntate si-
gni non vult omnes homines salvos fieri. Si volun-
tas beneplaciti; sed haec uno modo tantum est et
dicitur et semper impletur: ergo omnes homines
salvanlur. Eipraeterea, haec voluntas conditionata,
qua dicitur, quod vult, si ipsi velint, locum non po-
test habere in parvulis, qui moriuntur: ergo adhuc
non solvit ista distinctio.

4. Item, cum sic dicitur: vult hunc salvari,
aliquo demonstrato , aut hoc quod est velle aliquid
connotat, aut niliil. Si nihil: ergo pari ratione po-
test dici de lapide, quod Deus vult hunc salvari.
Si aliquid, non nisi salutem: ergo sequitur, si vult
hunc salvari, quod iste salvabitur, qualitercumque
accipiatur velle. Si dicas , quod connotat possibili-
tatem et ordinabilitatem ad salutem ; obiicilur tunc,
V (juod de quoiibet ordinabili ad aliquid potest dici ,
quod Deus velit; sed quilibet clericus est ordinabi-
lis ad episcopatum , et quilibet miles ad dignitalem
regiam: ergo Deus vult, omnes clericos esse episco-
pos, et omnes milites esse reges; quod non con-
ceditur.

CONCLUSIO.

Detis vidt, omnes voluntate beneplaciti salvos fieri,

quod inlelligi potest sive cum Augustino de !

voluntate consequenti, sive cum Damasceno de \

voluntate antecedenti. i

Respondeo : Dicendum, quod cum Apostolus di-
cal , quod Deus hoc vult , scilicet omnes homines
salvos fieri, quod necesse habemus concedere. quod^^onciQsioi
Deus velit. Et cum non possit exponi de voluntate
signi , necesse habemus exponere de voluntate fte-^^-unciusioj
neplaciti. Sed cum non oranes salventur, et volun-
tas Dei nunquam frustretur , ideo necesse est, quod
flat vis in modo distribuendi , vel in inodo vo-
lendi "'.

Et egregius doctor Augustinus duplicem facit
vim in modo distribuendi in Enchiridio^: imo gus^tiQ'
modo , quod distributio sit accommoda , sicut et ^""13.
haec: omnis homo timet in mari, secundum com-
munem modum loquendi intelligitur: qui est in
mari. Similiter Augustinus'' exemplificat, si dicatur:
«Magister iste docet omnes pueros de ista civitate,
quia scilicet docet omnes qui addiscunt. Nulhis enim
docetur nisi per ipsum)j. Similiter, «Deus vult
omnes homines salvos fieri, quia nullus salvatur,
nisi velit Deus , et ideo orandus est, ut velit ^) . —
Facit etiam alio modo vim in distributione secun- ^ecunda.
dum communem modum distinguendi, quod potest
fieri pro singulis generum , et sic est falsa, et non
inlelligit Apostolus sic; vel pro generibus singulo-
rum, et sic vera, quia Deus de omni gente voluit
et vult aliquos salvari, et de Graecis et Latinis, et
de praelatis et subditis, et de omni gente; et ideo
dicit Apostolus ®, pro omnibus esse orandum. Haec
est responsio Augustini, cui Magister innititur; et

Exposil
duplex Ai

' Uom. 8, 29. — Mox post omnes iii cod. V additiii-
salcos fieri , in cod. W homines.

2 Vel aiiis verbis: ideo nccosse cst, quod vel signiim dis-
triljulivum omnes distinguendo accipiamus in sensu congiuo ,
vei verljum vuU distinguaiiuis, prout scii. significare potest
aut voluiitalcni antcccdcntem, aut consequcntem.

3 Cap. 103. n. 27. Vide liic in lit. Magistri, c. 2. — Paulo
post pro accommoda Vat. accommodata. De distributionc accom-
moda cfr. supra j^ag. f)!?, nota 3.

* lAhr. dc Nalura et gratia contra Pelagium, c. il. n. 48:
« itnque omnes dictum cst, ne alitpjo modo alio praetcr ipsum
quisquam salvus ficri possc credatur. Sicut enim, uno litterarum
magistro in civitatc conslitulo, rectissime dicimus: omnes istc
liic litteras doccl ; non quia onuies cives litteras discunt , sed
«luia iiemo discit, nisi qucm ille docuerit: sic ncmo iustifica-
lur, nisi ((ucm iuslificaveril Christus». Idem cxemplum habctur
iii libro II. Opcr. impcrf. conlra lulian., scnl. 144. Iiis verbis:

Sicut dicimus dc litteraruni magistro, si in civitale solus est:
omncs iste hic littei'as docet ; non ((uia omncs discunt, sed
quia ncmo nisi ab ipso.

5 August., Enchir. c. 103. n. 27, ubi ctiam quae hic se-
quuntur quoad sensiim invcniunliir. Eandcm distinctionem , ac
liic, .\ugust. facit in libro IV. Oper. impcrf. coiitra lulian., scnt.
124: Quomodo miseretur omnium Deus, cum alia Scriptura
dicat : Non misercaris omnium qui operantur iniqiiilatem fPs.
58, 6.), nisi quia et in illis quorum non miscrelur, omnes
homines ita sunt, ut otnnia genera hominum intclligantur ,
sicut dictum est : Dccimatis omiic olus (Luc. 1 1 , 42.) i. e. omnc
oleris genus ? — Paule inferius post potest fieri supple cum
codd. M Z ff et ed. I distributio ; \n-o poiest fieri cod. H potest
distribuere ; Vat. sic : secnnihm omnem modum distribuendi.
quae poiest fieri pro etc.

fi Epist. I. Tim. 2, 1. scq. — Scnientiam Magistri xidc
liic in lit. c. 2.

insT. \i.vi. \\v\. iiMcis or.\i:sT. I.

8-21

iicccsst' csl sic vcl sic .solvcrc. siipitosilo i|iioil rrUc
liiciil iJM vcllc Dci, scciiikIiiiu ijiioiI iriciliii' vcllc
placilo (|iiicl;il() sivc voliiiilalc ahsoliila, dc (|na
veriiin csl diccrc: Onuiia tiiKwcKnujKc nuluil, fccil '.
Sed DamasccMius - lacil vim in miuh iH)lcii<ii.
Bil»itioi)a-Dislin!4iiil cniin in Deo volniilalciii aiitcrcdcnlcni <!t

miieni fum ... , ,

dinciionc voliinlalcm rousc(iiici\(ci)L vA volnnlas aiilcrctlcn.s

V ntali.^i.

cs( volnnlas i'cs|)cctii ciiis. proplcr i|iio(l Dcns no-
inincm lacit, ct est iriorragabililcr honoriim. Volnn-
las antcin cunscqucn^s est volnnlas, non (|nae se-
(initnr inerita, sed quae vnlt aliipia .secnndnin |)rae-
scieutiain merilorum. Priina, scilicet antecedens,
dicitnr a ina<fistris volimlas rundilionalis sive vo-
lunlas, i\\ui Deus vnlt, (inantnm '\u s^e es,i. Secunda
anlciii. scilicet consccpuins, dicitnr absulula. Dide-
rentia anlcin inter lianc volnntatein et illain uon
esl secundnm diversitatem ajjccliunis sive modi vo-
leiidi, qui sil in Dco , sed secnndnin ralionein cun-
.piicat.u nolandi et inlclligcndi. — l*rout enim Deus dicitur
'* '""^ "'■ velle omnium salntem , qnantum in se est et antc-
cedenter , comiotatur in omnihus hoiuinihus ordina-
hilitas^ ad salutem, tuin ex partc naturae datae,
tuni ex parte gratiae ohlatae. Dedit enim Dens na-
turam , secnndum quain possent i[)sum cognoscere
et cognitum quaerere et quaesitum invenire et in-
vento inhaerere, ac per hoc salulem ohtinere. Gra-
tiam similiter obtnlit, dum Filinm misit et obtuUt,
cuius pretinm omnium saluti snlTecit. Leges etiam
et mandata Iribuit salutis et ostendit. Ipse etiam
praesto est onniibus inquirentibus et prupe est omni-
bus invucantibus eum *. Velle ergo hominem an-
tecedenter salvare est ordinatum ad salutem facere
et volenti pervenire non deesse. Unde velle antece-
denter salvare non connotat salutem, sed urdina-
bilitatem ad salutem. Velle autem consequenter
sive absolute salvare est velle dare salutem ei,
qnem praescit ad salulem perventurum per suum

aiixiliiim ct giviliaiii, cl (■oiniolal salnlis cri-nhini.
VX sic noii csl iliccrc. (piod Dnis vclit oiniics lio-
inincs .salvos licri.

Iliiic rc.sj)()iisioiii magis con.soiiaiil ni;igislri,(pi.im-
vis iilr;i(pic l)on;i sil. Sccunduin li;<nc i^iliii' n\spon-<<'nciiiMo3.
dciidnm. i|iii)il Dciis viilt oiiincs homincs .salvos
licii, (pniitnm in sc csl sivc voliiiit;ile (intcrci/mtc ,
non ;iiitcm V()lniit;ilc absolnla sivc (•onscijiicnli'.

I. :2. '\. h. VX (|ui;i ill;i iion coiiiiotut clT(!itus ^""'"o op-

. iMjtiloruin.

eventnm, idco uon impcditnr in lioc, ipiod iion
omnes salv;intiir. — Patel (!ti;iiii responsio ;id illiid
qiiod ohiicil dc /;/Y//v/(".s7//(a/«om' .sjve electionc , (piia
in illis chiiiditur voliiiit;is :d).soliit;t, noii .soluiii ;in-
tecedens. — P;itct cti;iiii rcsponsio ;ul nltiinniii de
coiinot;it().

Ad illud tamen (uiod obiicitvr , (|iioil voliiii- .\<i repiica-
tas condUionala non cadit in Deuiii; dicciidnm , i.
(juod noii poiiitiir in Deo vellcit;is qu;intiiin ;id d(;-
1'cctinn '' plcnilndinis vohnitatis iiec pro|)ter diver.sos
modos volendi, sed propter idi;iiii comparationem
in connotando. et sic patet illud.

I. i. Ad rati(jnes vero ad oiipositum, quod a<i ar«f?. iu
Deus vult oinnes homines salvos fieri ; re.sponderi
potest ad duas priinas, quod verum concludnnl
et vere.

3. Ad iliud autem quod obiicitnr de caritate
hominum, dicendum, quod non est simile, quia
nos nescimus nierita hominum lutnra fuKditer; et si
quis sciret, aliquos esse praescitos , quamvis, quan
Inm in se est, deheret eos velle salvari, non tamen
volunlate absoluta. Sed haec melius infra patebunt ^

k. Ad illud quod obiicitur, quod Deus uiio
modo se habet ;id oinnes; dicendum. quod illud
verbum Pliilo.soplii habet locum quantuin ad reruin
gubernationem , non quantum ad earum productio-
nem ; vel quantnm ad natnralia . non quantum ad
gratuita.

SCHOLION.

I. Magist(?r in hac distiiiclione non parum iaborat, ut susti-
ncat, voluntalem (livin.im vunquum fieri cassam, nec si vnlt bo-
num, nec si nott vull malum. Imprimis nilitiir explicare verba
Apostoii (I. Tim. 2. 4): Qui omnes homines vult salvos fieri etc.
Unde incidit hic ciuaestio, utrum Deus vere velit saiutem omnium
hominum; cuni qua intime connexae sunt diiae aliae quaestio-
nes: lUrum Christus niorluus sit pro onuiibus liominibus, et
utrum Deus conferat \ ei saltem olTerat omnibus hominibus me-

dia surncienlia ad salutem. — .Notum est , Cornelium lansenium ,
Calvini vestigia secutum , ad has tres quaestiones pro statu natu-
rac lapsae respondere «e^rt//i)<' ,• itcm, ab innocentio X. (Constit.
« Ciim occasione » , 31 Maii 1653) damnatam esse propositio-
nem lansenii: « Semipelagianum est dicere, Christum pro onini-
bus omnino liominibus mortuum esse aut sanguinem fudisse ».
Cfr. etiam inter propositiones i'aschasii Quesnelli, a Clemente XI.
(Constit. « Unigenitus », S Sepl. 1713) damnatas, propos. 30. et

' Psalm. 113, II.

2 Libr. II. de Fide orthod. c. 29. Vei-ba ipsa Damasceni
vide supra pag. 728 , nota 2.

3 Pro ordinabilitas , quam lectionem codd. PQT (H in
marg.) exliibeiit, Vat. orclinatis, omissa \oiv hominibus , quae
in omnibus codd. e.xstat. Mo.\ post Dedit eniin eadem Vat.
inserit m, et dein pro ipsmn , quod a plurimis codd. et ed. I

incongrue omitlitur, substituit eum , pro quo cod. T (a seciinda
manu) Deum ; jjrimitus in cod. T legebatur ipsum.
* Psalm. 144, 18.

5 Pro defectum multi codd. cum se.\ primis edd. effectum;
pi'o defectum militat cod. T. Pro\ime anie pro velleitas codd.
.V I W voluntas.

6 Dist. 48. a. 2. q. I. et 2. ac dub. 1.

8^2:2

SENTENTIARUM LIB. I.

32. — Coiiiia isios crropes S. Boinn. ilocuil, quotl ChrisUis
morluus sit pro oinnibus, III. Seiit. d. 20. q. i. in corp. ct ad
1 : iV. Sent. d. i. p. 1. a. I. q. .3. nd 3; — ilem, quod Dous
sufricienlia auxilia modis diversis olTerat omnibus, 11. Sent. d.
28. a. I. q. 3. ad I, a. 2. q. i. ad I. — Quoad parvulos sine
baptismo moricntcs cfr. II. Sent. d. 32. a. 3. q. 2. ad 6.

II. Quoad c.xposilioiiem iiiius tcstinioiiii .\posloli : Qui omnes
homines rult saivos fieri, notandum, quod cum Pelagiani et
Seniipeiagiani hoc dicto abuterentur ad crrores suos confirman-
dos, S. .\uguslinus plurcs interpretationes excogitavit, qiiae
intelligunt terminum omnes cum restridione , et terminum 1'«//
in scnsu voluntatis consequentis ( id est voluntjitis absolutae et
efficacis respectu salutis). Ita etiani Magister lninc locum inter-
pretalur, atque S. Bonav. aliique antiqui magislri has cxpositio-
nes iit bonas et probabiics rcfcrunl; scd aiiam plaiiioreni S. loan.
Damasceni, hic propositam, praeferre videntur, ut explicile Scotus
(hic q. unica, n. 3.) dicit: « Tamcn multo melius posset exponi
dc voluntate rt«/pm/e«?/». Ipse S. August. (de Spiritu ct liltera
c. 33, et de Catechiz. Rudibus c. 26.) expositionem sccundum
voluntatem antecedentem satis jndicat. Nostra aetate communi-
ter docetur, divinam voluntatem salvandi onuies spectare ad
voliintalem antecedentem , sed praedestinationem et reprobatio-
nem ad \oluntateni cunscquentem.

III. Circa hanc distinclionem antecedentis et consequentis
voluntatis diversae propugnatae siint sententiae. Apud .Vlexan-
drum Hal. (S. p. 1. q. 36. m. 2.) primo loro ponitiir opinio ,
qiiod voluntas anlecedens sahandi omncs non sit voluntas he-
neplaciti, sed voluntas signi; quae scntenlia etiam nonnullis
posterioribus theologis placuit, sed ab Alexandro, a S. Bona-
ventura, S. Tlioma (de Verit. q. 23. a. 3, et I. Scnt. d. 17. q. I.
a. 2.) aliisquc communiter reprobatur. — Omissis aliis obsolctis
huius distinctionis cxplicationibus, nunc communiter docetur,
volunlatem antecedentem in Deo attingerc obicctum- /h. se, prae-
cisis circumstantiis, consequentem vero obiectum circumstanfiis
omnibus vestitum (vide explicationem S. Thomac, S. I. q. 19.
a. I. ad I.). In ulteriore harum circumstantianim determinatione
theologi in diversas sententias abeunt. Qui praedestinationem
po.st pracvisa inerita defcndunt, piilant, pracvisioncm conscnsus
humanae voluntatis praecedcrc Dci voluntatem consequentem.
Opposita autem sententia Thomistarum vult, quod utraqiie vo-
lunlas , et antecedens et consequens , antecedit praevisionem
meritorum, et quod voluntas -antecedens ))raeparat omnibus
auxilia et media suflicientia, consequens vero tantum el(>ctis
iiuxilia cfficacia (Gotti, 1. Ir. o. dub. 4. | 2.).

IV. .Nobis suflficiat iii conspectu ponere quae S. Bonav.
hoc loco et infra d. 47. q. I. docet de hac dislinclione. Ilaec
valde conveniunt cum iis, quae S. Thom. habet in suo Com-
mentario in Senl. ( hic q. unica, a. I.).

1 . Haec dislinciio atlenditur non ex parte ipsius voluntatis
divinae, sed ex partc volitornm. « Differcntia aiitcin intcr hanc
voliinlatcin ct illain non est secundum diversituteni affectionis
sive modi \olendi... sed secundum rationem connotandi et in-
telligendi » ( liic in corp.). S. Thom. ( loc. cit. in corp.) : « Hoc
contingit non ex aliqiia diversitate voluntatis divinac, scd pro-
ptcr divcrsas conditiones ipsius volili ».

2. In voluntate antecedenti « connotatur in omnibus ordina-
bilitas ad salutem , tum cx parte naturae datao , tuin ex parie
gratiac oblatac » etc. (S. Bonav. ibid.). S. Thom. (ibid.):
« Iluius voluntalis (anlccedcnlis ) effectus est ipse ordo naturae
in finem salutls ct promoventia in finein . omnibus conimuni-
ter proposila, tam naturalia quam gratuita, sicul potentiae na-
turales et praecepla legis , ct huiusmodi ».

3. Cnde \oluntas antecedens non cst pura \elleitas, sed
cpioad cffectum suum proprium (scil. ordinabilitatem ad salu-
tciii et mcdia sufficicntia) est sempcr efficax. Explicite hoc do-
celur (infra d. 47. q. I. in corp.): « Undc voluntas (antecedens)
non cassatur, quia habet projirium cncctuin ».

4. Voluntas consequens connotat « salutis eventum » ( hic
incorp.); et sicut « connotat e/fedam, ita connolat existentiam
causae particularis » ; « connotat causam creatam concur-
rcre » (d. 47. q. I. nd 2.). S. Thom. (ibid.) notat in voluntate
consequenli hanc circumstantiam , quod hoino « est volcns ct
praeparans se ad salutein suam , vel ctiain repugnans et con-
Irarie agcns ».

■i. In volunlalc (;o»Jse(/Me«<nmplicalur praescientia salutis ,
quia est « velle dare salutem ei , quem praoscit ad salulem per-
venturum per suuin auxiliiiin et gratiam » (hic). « .Nunquam enim
vcilet (istuni salvari), nisi pariter praesciret, eum essc salvan-
dum » (d. 47. q. 1.).

6. Implicatur in cadem voluntatc consequenti etiam prae-
scientia bonorum operum. « Voluntas autem consoquens est
voluntas, non quac sequitur nierita . sed quae vult aliqua
secundum praescientiam incritorum ». « Voluntas Dei secun-
duin convenienliam ad praescientiam vult illa quae vult »
(d. 47. q. 1. ad 4.). Similitcr S. Thom. (loc. cil. in fine
corp.): « Dicitur volunlas conscqucns, oo quod praesupponit
praescientiain oi)eruin , non tanquam causam voluntatis, sed
quasi rationem voliti » . — De praescientla meritorum , quatenus
esse possit ratio motiva voluntatis, S. Bonaventuram paulo aliter
loqui ac S. Thom. , iam supra d. 41. a. q. 1.2. observavimus.

V. .\lex. Ilal., S. p. I. q. 36. m. 2. ad 1. — Scot. , hic
q. unica ad I. — S. Thom. , locc. citl. — B. .\lbert. , hic a. I ,
d. 40. a. 8 ; S. p. I. tr. 20. q. 79. in. 3. a. 2. fi. incid. — Pelr.
a Tar. , hic q. I. n. I. — Richard. n .Med., hic q. I. — .^gid.
R., hic 1. princ. q. iinlcn. — Durnnd. , hic q. I. — Dionys.
Carth. , ox parte q. 1.

QUAESTIO II.

Utrum Deus velil mala fieri.

Secundo quaeritur, iilruin Deus velit mala fieri.
Et quod sic, ostenditur:

1. Per Anselmum' : Deus non vult , inquit,
Ad opposi- quod irnpossibile est fieri : ergo per consequentiam

e coiwerso , quod possibile est lieri, Deus vult illud;
sed malum possibile est fieri: ergo nialum fieri est
Deo volibile.

2. Item, omnis iustus vult omne quod iustitiae

1 Haec sententia desumta et formata videtur ex II. Cur
Deus homo, c. 18: « Nihil cnim est necessariuin aut impossi-
bile, nisi quia ipsc ita vult ; ipsuin vero aut velle aut nolle
aliquid propter necessitatcm aiit impo.ssibilitatcin, alicnum est a
veritale». In quo tcxtu propositio Anselmi a S. Doctore hic
ailata necessario supponilur, quia impossibilitas rerum nullam

necessitatein sive coactionem voluntati Dei imponere deinon-
stratur. — Verba per consequentiam e converso sive e con-
trario, ut in ed. I et etiam infra in solut. huius obiect. habetur,
occurrunt in Aristot. , II. Topic. c. 3. (c. 8.). Et est notandum,
quod haec consequentia comprehenditur sub consequentia op-
positorum, quae in eo generatim differt a consequentia sim-

IMST. \|,VI. \\\\\ TNir.lS (>l\i:.ST. II.

H^2-\

'{. llem , diioliiis o|i|iosilis proposilis, iiilcr (|ii;ie
iioii esl iiuMliiim . iicccssc csl. .dlcrimi cs.sc ;i Dco
sciliim: cr^ro (i;iri r;Ui()iie iKHMissi» osl, ^dlcnim cssc
i voliliiiii. Scd (l(Mii()iisli';il() |)C('c;mtc. isliiiii pccc^irc,

ishim iioii |)ccc;u'(' sunl oiiposihi: iM-jfo Dciis viill
' ;dlcrmii. Scd (|iiiil(|iii(l viill Dimis. illiid lil: (m<,'o si

vult isluiu uoii |)ccc;u'c. istc iion |)cc('at, (iiiod est
coulr;t liypotlicsinr-': vull crgo isliiin pecrarc. Scd
iioc est m;ilmn: ci^m) iii;dimi liiMi cst ;i Dco voliliim.

/|. lt(MU. oiuiie V()l(Mis ;ili(|ui(l voltml^ilc consi-
iiata et deliber;it;i viiH' illiid. siue (juo illiul nou
potest esse — (pi;iinvis (muiu ;di(|uis vclit esse ab-
has. s(mI noii inoiKicliiis. t;uueii. si dclibcrative velit
essc ;ibl);is. vull [);iriter (^ssc mou^icbus — S(hI Deiis
viilt ali(]uod bonuiu, (piod miiKputm [)olest e.ssc siiie
lualo, siciil S;mctos siios prob^iri et [lati Kiliiim
suuiu: evgi.) etc.

Contha: 1, Nilul cst ;il) ;tli(|uo volitum vcl vo-
idamenia [i[ji|(. qi„),| oiuuino displicct ci et est odiosum ;
sed Ecclesiiistici duodecimo^ dicitur: AUissimus odio
liabel peccalores ; sed uou uisi ratioue peccati sive
luali: ergo imilto iiKtgis odit uuilum : ergo uou vult
illud (ieri.

"1. Iteui. Augustiuus iu libro Oclogiula trium
Quaestionuin '" : « Idcm est lieri Deo voleute et Deo
auctore)); sed maluiu nou fit Deo ;iuctore: ergo
maluni nou fit Deo volente. Priniam su|3[)oiiit ipse,
secimdam probat, quia «nullo homiuc sapienlc fit
homo deterioi')): ergo mullo fortius nec Deo.

3. llem. ratione videtur: ([ui;i oinnis voluntas
aul denominalur ;i volito. ;iut ^/f/iom«(«/ volitiim ".

Si cino Dcii.s viill iimIiiiii. ;iiiI vobml;is csl iii;d:i .
;iul, si v()liinl:is cst bon;i. volilimi csl boiiiim: (Mgo
;uit iiiliil csl iii;iliim. ;iiil Dciis cst iiialiis, sl vull
iiwilmn licri. Scd iilruiiKjiic l'.ilsiiiii: cr{^'o ctc.

'\. Ilcm. oiimis volciis iii;dum viill siib nilioiic
a|)j);ircutis lioni ', crgo oiiiuis voIimis m;diiiii dci ij)i-
lur: iM-go si Dciis viill licri m;il;i. Dciis d('ci()itur ;
(puxl csl im()()ssil)ilc.

■ >. Ilcni. oiniiis ((iii viill ;ili((iiid. ijiiod noii |)o-
tcst. csl iiiiscr: scd Dciiv non ()olcsl iii;diiiii. si(Mil
sii[ii;i [)r()b;iliiiii cst ': crgo si viill illiid. cst iiiiser.
Scil lioc cst iiu|)0.ssibilc: (M'go clc.

c () N c I, r s I o.

Miiliim iirr esl a Dro volHyile , iirr f)rns rnll
il.luil /irri II h aliis.

Uksponuko: Diccudiiiii. ijiiod siciit (^robaiit ul-
lim;t(' r;di()n('s. iii;diuii iion est ;i Deo rolihile , uia- r.onciMio i.
linn iiK[uain cul[);i('. ((iii;i omnis voluntas iuordi-
nal;t (^st, ciii pkcet illiid in;iliiiii: et lioc oinnes
concedunt.

Sed taincii ;iliiiiii volucrunt dicerc. ((uod Deus Faisaopi-

.,,/.. . . . , iiio qai)ran-

vult iiKilum /len, cuiu ipse non sit causa eius, sed dan.

alius, Deo volente. Et hoc quidein diccbant Deuin

velle non ratione sui, sed ratione eius, quod inde

elicit. — Sed boc est contra Augustiniun. sitMit oslen-

dit M;igister in littera ^ qui hanc opinioncm impro-

bat. Ideo nciitrum esl coiic{.'dcnduin . sed si alicubi conciusioj.

legilur, ex[)oncndum.

I. .\d illiid ergo (luod obiicitur in coiilrarium. s>iutio op-

11-, I 1 • -1 -i r^ ■ 1.' positoram.

quod Deus iion vull quod impossibile est fieri; di-
cendum. ([uod non velle dicitur dupliciter, aut ne-
gative, ;iul privalive. Si negative, non est veruin
illud. nec .Vuselmus ita intelligit. ?A p7i.vative,{\mc
non vult est una dictio, et est tertia persona eius,

plid, quod ipsu ost iiiter t;iiia, quoniin uiiiim soqiiilur aliud
et vice versa. Et diiplox cst haec consequenlia : consequcntia
m ipso {Im TauTa), et e contrario (avaTraXiv) — direclo ct
invei'SO ordine — proul vol eodem ordiiie termiiiorum opposi-
tum infertur, vel noii oodom ordine, sed ordine invei'so. Con-
sequontia m ipso invenitur tantum in convertibiiibus, v. g. si
homo est , risibiio ost ; sed non est homo : orgo non est risi-
bile. lixcmpiuni ooiisequontiao e contnirio : si liomo ost, ani-
mai est ; sed animai non est : orgo noo iiomo ost. Ut brevius
loquamur : consoquentia in ipso est, quando ex proposito in-
fertur oppositum praedicati de opposito subiecti ; conseqiientia
e contrano, quando ex proposilo infortur oppositum subiecti
de opposito praedicati. De consequentia e contrario Aristot. ,
loc. cit., nec non S. Bonav. infra in solut. Iiuius obiect. docent,
quod valeat in contradictoriis , sed non in oontrarifs, saitem
non in omnibus.

1 Libi'. 1. Rotract. c. 26, ot III. do Lib. Arb. c. 18. n. -31.
— Textus mox o primo libro Confoss. citatus habctur ibi c. 12.
n. 19, ubi in odit. Oper. S. .Vugust. post poena additur sua.
In toxtu cit. pro inordinatus animus codd. cum ed. I motus
inordinatus. In pi'opos. maiori iiuius argum. pro qtwd iuslitiae
est Vat. quod iustum est.

• Pro hypothvsim \a(. positionem.

3 Post vult Vat. cum uno alteroque cod. subiicit omne ,
cl in fine argumenti cum muitis codd. oi ed. I \erbo Filium
praemittit ei.

* Vei-s. 3.

^ Quaesl. 3. Cfr. iiic iit. Magistri, c. (i.

^ Obiectum voluntalis sive voiitum est bonum ; hinc vo-
luntas aut denominalur a volito bona , in quantum scii. viilt ali-
quid, quod in sc bonum est, sic cst rospectu voluntatis creatae ;
aut ipsa denominat volitum, in quanlum scil. bonitas voluntatis
obiecto triljuit bonitatem ; sic est respectu voluntatis divinae.

■'■ Cfr. siipra pag. 804, nota 6. De propositiono subscquenti
cfr. Aristot., III. Ethic. c. I. et 5, ubi docetur, omnem malum esse
ignorantom. Dionys., de Div. Nom. c. i. § 32. ostendit , malum
esse per accidens, cum pi'opter bonum fiat. « Quam ob rem
quod non bonum , boniim arbitramur » , i. e. decipimur. —
Mox pro mala cod. T mnlum.

8 Dist. 42. q. 2. Quoad propos. maiorem argumenti afleri-
mus dictum .\ugust. do Beala Vita . n. II: Omnis igitur , in-
quam , qui quod vult non habet , miser est ? Placuit omnibus.
Cfr. otiam supra pag. 798, nota 8.

« Hic c. 4.

824

SENTENTIARUM LIB. I.

quod est nolo; el hoc modo dicitur Deus nolle ,
quod absolute vull non fieri. Hoc auteni modo non
est dicere, quod Deus nolit mala fieri; et hoc modo
non tenet consequentia e contrario , quia non tenet
in contrariis, sed in contradictoriis '.

2. Ad illud quod obiicitur , quod quilibet iustus
vult iustitiam etc. : dicendum, quod aiiquid dicitur

lustum dici- instum (hipHciter , in se scilicet et ex ordine. Quod
dter."^' iustiim est in se, secundum id quod est, a Deo
est vohtum. Quod vero est iustum ex ordine ^
est vohtum a Deo, secundum quod ordinatum ; et
maium non est vohtum , secundum quod malum ,
sed secundum quod punit, et ita secundum quod
ordinatum, et ita , secunihim id quod est, non est
vohtum.

3. Ad ihud quod obiicitur, quocl duobus op-
positis propositis, necesse est aUerum scire, ergo
necesse est aUerum velie ; dicendum, quod loquendo
de voluntate heneplaciti non est simile. Nam scienlia
est respectu omnium quae fiunt, voluntas autem
beneplaciti non est nisi respectu eorum quae sunt
ab ipso '.

4. Ad iUud quod obiicitur, quod qui vuU ah'quid,
vuU omne iUi annexum; (hcendum, quod velle ali-

quid est duphciter: aut voluntate antecedente , autvoiunt
volnntate consequente. Quod vuU ahquis vohmtate an- conse^^j
tecedente, vuU omne annexuin iUi necessario. Quod
vero vuU voluntate comequente, potest etiam veUe
sine annexo. Potest enim ex maio bonum elici, quod
non elicerelur , nisi factum iUud malum displiceret,
et bonuni elicitum complaceret ei qui novit elicere.
— Potest tamen responderi per interemptionem \ soiuuo i?
quod volens voUmtate consihata vult aliquid , non
tamen vult illud quod consequitur; sicut aiiquis vult \

aliquem surgere, sed tamen non vull eum cecidisse.

Tamen potest aliter dici et nielius, quod ye//e soiutio ; i
aliquid sine alio est duphciter : aut vehe hoc et non
veUe ahud, quia unum placet et aliud displicet; et
sic possibile est in^ his quae inseparabiliter sunt
coniuncta. Alio modo velle aliquid sine alio est di-
cere velle , aliquid sine illo esse; et hoc modo
veUe aliquid sine inseparabiliter annexo est veUe
impossibile. Primo modo non sequitur, quod veUt
iUud, quamvis non sine illo. Sensus enim est, non
sine illo ente , sed tamen sine illo volito. Et est
exemplum sensibile: volo enim aiiquem, qui cecidit,
surgere, ita quod non volo, eum cecidisse; non
tamen volo, quod surgat, ita quod non ceciderit.

SCHOLION.

1. Dc malo in sc considenito priteoii)ue agilur 11. Sent. dd.
.34. 3o ; Breviloq. p. IH. c. I ; Scrmo de Scminante , n. i2-i6.
(Supplem. Bonelli, t. I. col. 410 seqq.j. — Cum triplcx sit ma-
lum, scii. naturae, culpae et poenae, liic agitur dc malo cul-
pae , et quidcni dc codcm formaUter. — Et notanduni, quod
velle malum potest inteiiigi vel ita, quod ipsum malum sit
immediatum obiectum voluntatis, ut est in eo qui vult malum
facere, \c\ ita, quod malum fiat ab alio. In utroque sensu Deus
non vult malum ; sed respcctu secundi scnsus non dcfuerunt,
(lui opinati sinl, Dcum velle fieri ab aliis malum, cum de facto
fiat. Intcr hos cst Hugo a S. Vict., qui de Sacram. 1. p. 4. c. 12.
in principio quidem dicit : « Tali quaestione coarctamur et
ducimur in ambiguum, ut non facile audeamus hoc vcl hoc
aliquid afiirmarc, vel quod Deus fieri praecepit quod noluit,
vcl quod quae noluit ficri permisit». In fine autcni de dicta
sentcntia affirmat : « Et ideo i-efutat hoc mcns pia , non (juia
quod dicitur noii benc dicitur, sed quia quod bene dicitur non

bene intelligitur ». Similia docct idem in Summa Sententiarum,

c. 13. llaec falsa sententia duce Magistro (hic c. 3. 4.) a S. Bo-
naventura et aliis Scholasticis refellitur. Error Ilugonis in eo
consistit , quod non satis haec iria distinxit : Deus odit pecca-
tum ; hoc vere ct formaliter de Deo dicitiir ; Deus non vult
fieri peccata; hoc nolle non est proprie in Dco, quia alias
nulla fieri posscnt peccata, unde Deus nec vult fieri peccata,
nec vult ca non fieri; sed terlium vei-um est: Deus permittit
ficri peccata. — Quoad solutionem ad 3. et distinctioneni inter
culpam in se, et culpam ordinatam cfr. supra d. 40. a. 4. q. 2,
hic (]. o, et II. Sent. d. 36. a. I. (i. I.

I!. Alex. Ilal., S. p. I. q. 40. m. I. — Scot., I. Hcport.

d. 47. q. I. — S. Thom., hic q. I . a. 4 ; S. I. q. 19. a. 9;
S. c. Gent. I. c. 95. — B. .\lbert., hic a. 4 ; S. p. 1. tr. 20.
q. 80. m. 2. a. 3. partic. I. — Petr. a Tar., hic q. I. a. 2.

— Richard. a Med., hic q. 2. — .Egid R., hic 2. princ. q. 2.

— Durand., hic q. 2.

' Sensiis est : non velle neijntive cst non habere colitionem;
non vellc privative (contrarie) est habere notitionem. Quod aliis
verbis sic exprimi potest: non velle, negative sumtum, dicit
ncgationem voluntatis, non voluntatem ncgationis ; scd non
\ eUc, privative acceptum , dicit voluntatcm negationis, non
negationcm voluntatis. Primo modo sumtum illud dictum .\n-
selmi non est verum , quia multa fieri possunt, quorum esse
vel ficri Deus posilivc non vult, et sic dicitur : Sine ipso factum
est nihil i. c. peccatum ; at verum cst, si non vult in secundo
sensu accipitur, et tunc istius dicti sensus est: impossibile cst,
id qiiod Deus vult non essc vel non fieri. .Vttamen hoc modo
flon dicitur, Deum nolle mala fieri ; neque tcnct conscquen-

tia a nolle fieri ad velle fieri: quia inter h:tec duo mcdium
est, scilicet non velle fieri, negative sumtum. — In medio ar--
gumento pro tunc non vult est una dictio, et est tertia persona
Vat. tunc non velle una dictio est, et tertia persona.

2 Inlellige: Deo. — Cod. R ipsa. Paulo ante pro fiunt
codd. S V sunt.

3 Cod. G W sic : ex ordine et volitum a Deo, est volitum
secundum etc. Paulo inferius pro punit cod. R punitivum.

^ Cfr. siqira pag. 87 , nota 4. — Mox in Vat. dcest quod
ante consequitur.

5 Vat. omittit in, ct paulo post dicere. Paulo inferius vcr-
bis inseparabiUler annexo codd. V X pracmittunt alio.

IMST. \IAI. \UT. IMCIS QIAKST. III.

H'2:i

(,U AKSTIO 111.

Utriitn itid/d. /irri .sil htiiiiitn.

Inm

Tortio (iii;i('i'iliii\ iilnim m;il;i licii sil lioiiiim.
I El (|ii()(l sic, oslciuliliir lioc modo.

I 1. Qiiod cxpcdil iMciciili ;id sjiIiiUmii, illiid csl

loppnsi- homim; sod m;ilmn (!sl hiiiiismodi — imdc siipcr
iUud ad Hom;iii()SOcl;iV() ': Diligcntihiis Dciim onmia
coopcrantur in /;oi??im, (ilossa: « cliain ipsocasus));
et .Vugiistinus deciino (piarto di^ Civit;ilc, c;ipitulo de-
cimo tertio: «\ud(3o, iiupiil, dicero, siiporhis utile
esse incidere in ah^piod ;iportuiii m;iiiitestimi(pie
poccatum, nl iiide sihi disjiliceant, (pii i;iin sihi
placendo corriiorunt » — ergo inaluin lieri est ho-
num el utiio racionti ad salutom: orgo etc.

:2. Itein, (piod t^st honuin Deo et universitati
ost bonuin simplicitcr, quia hoiium commuiie pr;io-
lertur hono [)rivato; sed malum fiori ost honum
universitati : ergo etc. Boothiiis in lihro de Conso-
latione': « Sol;i divina vis ost, cui quaecpie mala
hona sunt». Et Augiistinus in lihro Confossioiuim :
«Tu cui nihil oinnino maluin, sed iioc universae
croaturae tiiae, quia nihil est extra te, quod cor-
rumpat ordinem, quem iinposuisti)). Ergo si malnm
fieri ost honuin universitati , patet etc.

3. Itein, «cuius usus honus est, ipsuin qno-
(]ue bonum"»; sed usus malornm foctorum ost
honus: ergo etc. Minor patot per Augnstiniim uiide-
ciino de Civitate : « Neque enim Deus malos esse
praescisset, nisi pari ratione praesciret, quibus eos
bonorum nsihus accominodarot ».

4. Item, « omne quod iustum est, bonum est^);
sed inala fieri iustum est, ipiia poena est peccati

praocodontis, siciil viilt (Irogoriiis: crgo m;ilimi licri
hoiiiim csl.

CoNrav: I. M;diim liori osl m;iliim m (!ssei iii.hfii*'ni.n.
|)rodiici: si orgo m:iliiiii licri osl homiin, fn-odiictio
in;ili (3sl hoii;i. Sod rcgiil;i ost iii ;irl(' Topicoriim ■',
«Ciiius goii('r;itio vol j)roductio hoii;L ost, ij^suin
(juo(jue hoiiiim»: (irgo si prodiictio in:di ost hona,
iiKilum est honiiiii.

"■2. ItiHii , iii;iliim liori csl idciii (jiiod hoiiiim
j)rivari sive corrumpi: orgo si iii;Uiiiii liori osl iio-
iium , corruptio hoiii ost Iioili. Sod rogula esl :
« Cuius corriijitio hoiwi, ipsuiii (jikkjuo iiialum»:
ergo si corrujitio honi osl lion;i, liomim ost iii;diim,
(jiiod ahsurdiim ost.

3. Uein , de diiohiis convortihilihus si luinin
est honum, et reliquiim*; sed malnm fieri ei ma-
lum facere sunt convertihilia: orgo si mahim (icri
est honuin , et malnm facere est honum. Sod j)ro
1)0110 nullus est puniondus: ergo nullus lacions inala
est puniendus.

4. Item, « si oppositnm in opjiosito. ot proposi-
tuin in proposito ' »: si ergo malum ficri est bo-
num : ergo bonum. fieri est inalum. Sed hoc absur-
dnm ost, quod m;ilnin sit facere bonum: ergo et
primum.

o. Item, si mahim fieri est honum: aut ergo
in se, aut quia ex ipso evenit vel consequitur ho-
nnm. Non in se , constat. Si ergo, quia inde evenit
bonum, qui dicit : Faciamus mala , ut eveniant
bona^ , bene dicit: ergo male Apostolus reprehendit.

' Vcrs. 28. — (jloss;ini integrcini ox S. Augustino vidcsis
in iit. Magistri, hic c. 6. in princip. Pro etiam ipse casns non
pauci codd. indebite etiam ratione ipse casus. Texlus ex Au-
gust. subindo cit. paulispor di(Tort n textu in ed. Opor. S. August.
exiiibito. Etoiiini pro iticidefe ibi luibotur cadeir, pro ut iiide
soia particulii mide, pro coi-nienmt vorbuni cecideratit.

2 Libr. IV. prosa 6 . ubi in tcxtu originali habetur quo-
que pro quaeque. — Toxtus ex August. libro Confoss. cit.
liabotur ibi Vli. c. 13. n. 19, ot sic sonat intogrc: Et tibi omnino
non est niaknu , rion solum tibi , sod iicc univorsac croaturac
tuae, quia extra [to] non est aliquid quod irrumpat ct cor-
rumpat ordinem, (luom posuisti oi. — iNomini Boelhius Vat.
praemittit Quod sit bonum , dicit. Similitcr codd. PQ pracmit-
tunt Quod sit bonutti Deo, ot subinde nomini Augusiinus prae-
ligunt quod sit bonum uffiqiie.

3 Boetl). , II. do Diflorcntiis topicis. Cfr. supra pag. 3 1 , nota
I. — In textu Augustini ( Xi. dc Civ. Dei, c. 18.), qui mox
allegatur et iam supra pag. 786 , notn 7. integro allatus est ,
Vat. post Deus intoriicit illos crearet quos.

* Augiist., Enchirid. c. 96. n. 21. Gregorius in libr. XXV.
S. Bonav. — Tom. 1.

Moral. c. 9. n. 22. nit : Omno quippo poccnluni , quod tamon
cilius poenitendo non tergitur, aut peccatum est et causa pec-
cati, aut pcccatum et poena peccati.

^ Aristot., 11. Topic. c. 3. ^c. 9.): Quorum enim goiiera-
liones bonae sunt, et ipsa bona sunt ; ot si ip^a bona sunt, ot
gonerationes bonae ; si auteni generationos malae, ot ipsa mala.
In corruptionibus autcm c contrario : nam si corruptiones bonae,
ipsa mala ; si autcm corrupliones malao, ipsa sunt bona. Eadom
ratio et in elToctivis et corruptivis : quorum onim effectiva bona,
et ipsa bona ; quorum vcro corruptiva bona , ipsa mala. Cfr. ct
111. Topic. c. 4. (c. 6.) , Rogula de corruptionibus rocurrit in
argumento soq.

6 Cfr. Aiistot., II. Topic. c. I. — In Vat. doosl duobu.s.

"^ Aristot. , IV. Topic. c. i, ubi ad confirmnndum axioma
propositum hoc affertur cxemplum : « Ut si caccitas insensibili-
tas. [privatio visus] (piaedam, ot visus [erit] sonsus ». Axioma
memoratum aliis verbis sic exprimi potest : si alicui siibiocto
convenit aliquod praedicatum, otiam tcrmino, qui huic subiecto
opponitur, conveniet praedicatum prioii praodicato opposilum.

8 Rom. 3, 8.

104

8!26

SENTENTIARIIM IJB. 1.

CONCLUSIO.

Mala fieri nullo pacto bonum est , sed potest esse
occasio boni , quatenus a Deo ordinafur in
bonum.

Respondeo : Ad praedicloriim intelligenliam no-
Qaid boonm tandmn , quod in operibus illud est dicere lionum
vel utile sive conferens, quod in finem bonum ducit
sive est via ad bonum. Ducere autem ad honum
Distincti.. Iripliciter dicitur aliquid , scilicet per modum causae,
vel per inodum casus , vel per modum occasionis.
El diflerunt haec tria. Nam causa per se ducit ita
in illud S circa quod ponilur. quod sit producens
et intenden.f. Sed casus prival inlentionem , sed
non operationem , sicut palet in fodiente, qui inve-
nit thesaurum praeter intentionem. Occasio autem
pi'ivat utrumque. Non enira dicit principium pro-
ducens, sed magis dicit aliquid . quod principium
alTicit, iit e/ficiat^: sicut aliquis ex verbo audito
percutit alium; verbum auditum fuit occasio , non
efficiens percussionem nec cooperans etBcienti . sed
quodam modo afficiens.

Et haec occasio duobus rnodis est. Quaedam

subdisiin- enim est, quae quodam modo habet rationem activi,

quia quodam modo excitat efficientem, sicnt maluin

exemplum ad peccatum. Vel' quae habet rationem

passim, iit ex quo aliquis sumit rationem . sicut

ahquis ex malo allerius excitat se ad faciendum

bonum.

^ Secundum hoc intelligetidum, quod malum duo

Maiam dicit, sciHcet privationem et naturam ordinabilem ;

et ratione malitiae comparatur ad bonum, quod

elicitur. sicut occasio passiva; ratione boni , quod

substenntur, sicut occasio aliquo modo activa, pro-

pter quod dicitur malum occasio boni.

Cum igitur aliquid ducat in boniim his tribus
Tripkx m.,- modis . habet" sic differentiam in ducendo. \liquid
drin"*'^ enim potest ducere aliquid a,d alterum aut ex se
vel per aliquid sui; et tnnc tenet rationem causae
per se. Aul potest ducere per alterum., ad (juod
lamen non ordinatur, sed illnd ordinatur "• ad ter-
lium, sumta occasione ex illo; et sic tenet ratio-
nem occasionis. Aut ducit cum alio , ad quod la-
men non ordinatur, nec illud ad tertiuni , sed ambo
simul ; et sic tenet rationem casus , qui est ex con-
cursu causarum.

' Pro ila in illud pliirimi codd. cum sex primis edd.
circa iflud ; solus cod. T cxhibot ita illud, quani lectionom
ul saniorem et voriorcm in texlum recepimus, addita pr.iepo-
silione in, quam vorbum ducit exigit. Subinde auctorilate
codd. P' P Q oe (1 otc. nec non ed. 1 subslituimus quod sit pro
quod est, pro quo cod. X quia est.

^ Pro a/Jicit, ut efficiat non pauci codd. cum od. 1 e(}icit
vel efl^ciat. Paulo inferius pro cfjicienti ed. 1 percutienti.

3 Pro Vel cod. M (Q in marg.) Quaedam, cod. U Quaedam
etiam est. Mox pro sumit cod. cc, od. 1 et Vat. assumit.

Ex hoc igitur patet , quod illud quod ducit per coniecuri
modum causae, habet m se rationem ordinationis
in fmem; et ideo in ipso est bonitas, et ideo recte
denominatur bonum. Quod vero ducit per niodum
occasionis , millam habet intra se rationem ordina-
tionis in linem. ideo nec bonilatem ; et propter hoc
non potest denominari bonum {)er se nisi cum ad-
ditione illius, per quod ordinatur, in quo scilicet
consistit ratio ordinationis et bonitatis, et circa quod
ponitur bonitas.

Cum igitur malum non ducat ad bonum ex se,
sed per iilud , quod elicitur ex ipso a sapiente Deo,
absolute loquendo. malum fieri non est boimm ; tonciusi
iinmo omnes consimiles sunt negandae, quia bonitas
notatur j^oni circa ipsum malum. — Si autem ad-
datur bonum, quod elicitur, vel ipse eliciens ; sic ^''''"<^^»mt.i
concedendae simt huiusmodi locutiones: malum fieri
est bonum ei qui novit ordinare in bonuin; simi- i

liter: inalum fieri est bonuin. iit electi piobentur. ;

1. 2. Ex hoc ergo patent duae primae ratio-soiuuooppo^

1 , . , . . . sitornm. :

nes; procedunt enini cum determinatione , sicut patet
in ipsis auctoritatibus.

3. Ad illud quod obiicilur tertio : cuius usus
bonus etc. ; dicendum, quod duplex esl usus rei : i>i'piex asn'
unus, ad quem res de se ordinatur; et de tali ve-
rum est. sicut patet de eqno, qui esl ad equitan-
dum: alius usus, qui est aliquando et ex post
facto ; et iste potest esse bonus ex bonitate utentis,
non utilis , quia bonus utens bene utitur malis. Et
de tali usu non est regula vera: de tali aulem lo-
quitur Augustinus.

k. Ad illud quod obiicitur: qiiod iustum est
bonum est etc. : dicendum, quod iustum dicitur Dupieiio-'!
dupliciter: uno modo iuste ordinalum per iustitiam ,
qiiae est in ipso, et oinne quod sic iustum est, bo-
num est. quoniam intra se habet iustitiam; vel est
declarativum iustitiae, et sic potest maliim osteri-
dere ^ Sicut enim malum potest ad retributionem
iustitiae disponere, ita el oslendere. Et boc modo
dicit ordinationem iustitiae inaltero ;mc sequitur ,
quod sit bonuin, quia iustum plus importat ralio-
nem ordiiiis. Nihilominus tainen sermo ille non esl
proprius. quo dicitur: lustum est, ut qui in sordi-
bus est, sordescat'. immo valde per accidens in-
telligitur, quia iusluin est, ut relinquatur a Deo ,
et ad hoc sequitur. quod adhuc sordescat: unde per
accidens intelligitur.

* Plurimi codd. cum ed. 1 minus bene habent , intellige:
hi tres modi. Paulo inferius posl aut ex se, ut ovitetur confu-
sio, pro altero aul, quod in Vat. nec non in multis codd. ha-
betur, posuimus cum ed. 1 vel.

5 Vat. cum cod. cc ordinat, ot aliquanto infcrius intra se
pro in se.

6 Supplo cum cod. V iustitiam.

^ .Vpoc. 22, II. In cxponencio hoc textu (llossa interlin. et
Beda recurrunt ad instum Dei iudicium. — Post sordescat
cod. Y cum Vulgata adiicit adhuc.

IMST. XIVI. \IM. IINICIIS QIJ\KSI IV

Hy?

«(MIOLKIN.

I. iM.-igni rnoincnti csl h.icc qiiiicstio, <)!) ;inli(|iii.s iniiKislris
siil)(ili(cr disciissii, tum iii honor (iiviiwic providcnliiic ilclcnda-
liii', (iiiii iil inronciismini .ixjoiiiii clhicic chrisli.in.ic rcric in-
tcili^^iiiur, (|iioil scil. iiiini|ii;iiii licci fiiccrc iiiiihi, iil cvciiiiil lio
niini. Opiiiio ;i M<i;;islro (hic c. i.)rclal:i, (juiic siinplicilcr con-
ccdil, niiiliini licii cssc honiiin, hiil !lu;<onis a S. Vicl. (I. Ai'
Sacriini. p. W. c. I.'{.); scd rcCiiIaliir n Miitjislro, approli.iiilihiis
S. Itonavcnliirii, S. Tlioina ;iliisi|uc coniniiiiiilcr.

II. Pro in(('lli^'cntiii rcsponsionis no|;iiiiliiin cst. i|uo(l iii
(|Uiic.slionc tcrininiis hDnioii noii inlclli;;iiiir pro lioiio lioiii-sU) ,
ncc pro hoiio (lelritnbili , scd pro hciio iilili , (piod iii iiicdiiiin
;id (iiicni si\c iil i^lii ;id honiim diirji. Scd hoiiuiii lUilc Iri-
plici modo poicsl diiccrc in liiiciii. \cl pcr .■><■, ci liinc diciliir
cnusii, vcl piT iircidens, cl iimc dnpli. licr: \cl pir inodinn
casns , iii ipio fiiiis noii iiilcndiiur. ;ii(;micii o|iciiitio pcrtinj^ii
us(]iic iid ipsuin ejl'rcliitii , licct iioii iiucnlmii iiii piitct iii l'o-
dientc, qui ciisu iii liiccni protrahit thcsaiirimi), vcl jicr inodiim
occasionis, quo cllectiis iicc iiKciuliiiir iicc producilur (ut tynm-
nus occidcndo miirlyrcm coconatn cinsdcm ncc intendit ncc pin-
ducil). Hacc iiliis \crl)is in priitin rcsponsioiiis dislinctioiic diciin-
tur. — In secundn inilcm distinclion(> occasio itcriim distingiiiiur
dnplieitcr .sccimdimi ralioncm activi H passivi : (|iiod intcllij;cn-
duin ost, non ipiiisi itialim hiiliciU iiiiiiiiiim in tioncm circa ipsum
bonum, scd circi e Ificietilem honum, qucm mal:i iictio vcl iili-
qua proportionalitatc ct (•ausiiiilatc iid boniiin lacicndum e.X(;itat,
vel sine aliqua causalitatc ex parte sua potiiis iid contiaiium
excitat. In hac sccund;i distinctione propric posidim est funda-
mentiim siiblilis ct pracclarac solutionis, quac in eo consislit.

i|iio(l (ormale pi-cciill (prlvalioj l)co chi o cisi<> ptixwn ,i(\
opcrandiim boniim malo oppositum ; materi/ile vcru pi-ccalt,
<pii;i li.ibcl niidiiMin orilitialtileni ;id Ikiiiiimi, liircl • niill.iin h:di<'t
intra se iMlioncm ordiiiiitioni^ in llncm s . pcr nliiim, iicmpc
DiMini. po(esl diici iid bonuiii. Itii crucidxlo Ohrisii i l)i'ii or-
diiiata cs( :id inuciKiii buna producenda, ct riicia esl occusio
boiii pi'r modiim iiliipiiKcinis :ii'ti\iim. Ilii i'Sl s^-nsus vcrlKi
riiin, i|iiod niiiliim • riilionc miditiiic compiiriidir ad boiiiim,
(|uod clicitiir, siciit oc(;aslo passiva; raiione lioiii, quod siiti-
slernitur, sicut occasio iiliipio inodo iictiva » , iion aulciii in
ratioiic ciiiisae i « c\ sc \i'l pcr iiliipiiil siii»), scd oni/isionis
(« pcr iiUciiim »;.

III. Ilis .suppositis, c(iani r.icilc intcliiKitur -<ilulio ad .') , <;t
i|iioii iiutiqiiam ct tiullatetiiis sit boiiiim, iiiiilum facere , li<;ei
ninliiiii fieri pcr ordinalioiiem [)ei possit cssc hoii.uii. .\d rcm
\U'\. Ilal. (S. p. I. (|. io. ni. 2. ad i.i: « .\iillo modo cst con-
ciidendii : maluiii facere csi bonum ; non enim similis cst riitio
in activn et passica. .Niim ciim diciiur: inalum /t(,'/7 cst bonum,
no(iitur [lotciKiii passica ; cimi dicidir : miilimi facere cst bo-
lumi. notatiir poicntiii actica. Polcntiii ;iutcm aclica iiiiili iioii
est bona ; scd potentia passiva esl bona , quia iii m;ilo est po-
tcntia passiva ad hoc, ut ordinelur ; esi cnim niiduni ordina-
bile ad bonuin » (ofr. infra q. 5.).

I^V. Alox. Hal. , S. p. I. n. 40. ni. ■>. — S. Tlium., hic
(1. I. ii. 2^ S. I. q. 19. a. 9. — H .\lbert., hic a. 2; S. p. I.
tr. 20. q. 80. m. 2. ii. .3. partic. 2. .3. — Pclr. a Tar., hic
q. 1. II. 3, et q. 2. a. 1. 2. — Richard. : Mi"d., hic q. 6.—
/E^id. R.. hie 2. prine. q. I. — Dionys. Cartli.. hic q. 2

gUAKSTlO IV.

Utrum mala fieri sit verum.

Quarto quaeritnr, utrum inala fieri sit verum.
Et videtur, quod sic :

1. « Quia de quolibel atfirmatio vel uegalio

andameiii.-i.vera ' »; sed haec est falsa, iiulla mala fiunt: ergo

oppositum est simpliciter veruiii, scilicet mala fieri.

± Item, « veritas est adaequatio rei et intelle-
ctus^»: ergo quoties homo intelligit, sicut est in
re , veritalem habet et intellectns et intellectiim. Sed
qui intelligit mala fieri, vere inleUigit: ergo si vere
intelligit. intellectum est verum: ergo mala fieri ,
est verum.

8. Item . veritas [)roposifionis asserif vetitatem

in diclo — unde si Socrates currit, Socratem currere
est verum — ergo si malum fit, malum fieri est ve-
rnm ; sed malum fit . constat: ergo etc.

4. Item , veritas dicentis ponit veritatem in
diclo; sed Deus, qui non est meiidax. dicit mala
fleri . Matthaei noiio': Quid cogitatis mala in cor-
dibus vestris? ergo verum est, mala cogitari ; pari
ratione verum est fieri.

Contra: 1. Verum et bonum convertuiitur; sed ^<|^ppo'^'-
mala fieri. non est bonum, ut supra ^ probatum
est: ergo mala fieri , non est verum. Si fortc dicas,
quod verum est de veritate incomplexi: ostenditur

Uim.

' De hiic propositione , quae est Aristotelis. cfr. supra
pag. 97, nota 7. — Post vera Va(. cum cod. ce adiungit de
nullo ambo simul.

* Vidc supra pag. 707, nota 3. — Paulo inferius pro
intellectiis et intellectum ed. I ot cod. T a socunda manu
intelligens et intellectum , Vat. intellectus intellectum.

3 Vers. 4.

* Hic q. i. — Proposilio maior fundalur in eo, quod ve-

rum et bonum rcaliter idem sinl cum ente ; de quo cfr. supra
pag. 32, nota 2, et pag. 130, nota \ 3. Mo\ poi>.t Si forte dicas
quod siniul audi : iliud dictum, scilicet vcrum et bonum con-
vertuntur. — Dein pro incomplecci plurimi codd. cum sex pri-
mis edd. complexi , aliis codd. ut OST ac mente argumenli
repugnantibus. Cfr. etiam supra d. 8. p. I. a. I. q. I. iirg. I.
ad opposit. , ubi similis obiectio infertur, nec non ibid. Scholion,
in quo exponitur , quid sit veritas complexa, quid incomplexa.

828

SENTENTIAKUM LIB. I.

de omni veriUite, quia omnis veritas entitas qiiae-
dani est; et omne quod pariicipat rationem entis,
participat rationem boni: ergo etc.

2. Item , omnis veritas est a veritate prima ,
ergo et omne verum a primo vero: si ergo malum
fieri est verum, malum fieri est a Deo; sed hoc
est supra ' improbatum: ergo etc. Si tu clicas, quod
illud est verum de veritate rei, non signi; hoc nihil
est , quia, sicut a Deo sunt res, ita et signa; et
Ambrosius dicit, quod «omne verum est a Spiritu
sancto, a quocumque dicatur»; loquitur ergo de
veritate in sermone, el ita de veritate complexionis
sive signi.

3. Item, omnis veritas signi sive complexionis
causam et ortum habet a veritate incomplexionis ^
ergo veritas huius : istum furwri , ortum habet a
veritale furti ; sed furtum non dicit actionem veram ,
immo defectivam: ergo pari ratione, islum furari
non est simpUciter verum. Si tu dicas , quod veri-
tas complexionis triplex est , scihcet positionis, pri-
vationis et negationis % et prima causatur a veri-
tate rei , secunda vero et tertia non causatur; con-
tra: Philosophus ^ generaliter dicit, « quod ab eo,
quod res est vel non est, oratio dicitur vera vel
falsa»: ergo hoc ubique verum est.

4. Item , omne quod modo verum est de prae-
senti, ab aeterno verum fuit de futuro^: ergo si ma-
lum hoc est modo verura , ab aeterno fuit verum. Sed
nihil aeternahter fuit verum, nisi esset Deus vel in Deo
ul in causa: ergo si malum fore fuit verum et
non fuit Deus, fuit in Deo tanquam in causa, ergo
a Deo: sed lioc faisum: ergo etc.

CONCLUSIO.

Mala fieri est simpliciter verum.

Respondeo : Dicendum , quod sine distinctione
concedendum est , quod mala fieri est verum: vere
enim enuntiatur et vere inteUigitur. Verum enim
dictum de complexo respicit compositionem , sicut
dicit Philosophus^ quia veritas et falsitas circa com-
posiUonem consistit ; et ideo dicit veritalem signi.
Signum autem est verum, quando significat, rem
se habere, sicut se habet; tunc enim dicitur adae-
quari. Et ideo , cuni ita se habeat in re , sicut si-
gnum exprimit, simpliciter ioquendo verum est mala
fieri.

\. Ad illud quod obiicitur, quod verum et
bonum convertuntur; dicendum, quod circa idem
verum est. Unde si res est vera , est bona, et si
signum est verum , est bonum ; sed tamen non se-
quitur, quod si signum sit verum , quod signatum
sive res sit bona. Et ideo hic est fallacia acciden-
tis : omne verum est bonum ; sed istum furari est
verum : ergo istum furari est bonum , ex variatione
minoris extremitatis. Verum enim praedicatur de
illo dicto ratione compositionis , cum sit dictio mo-
dalis, bonum vero ratione attributionis ; et lianc in-
stantiam facit Magister in littera'. Similis modus
arguendi est hic: Audio Angelos cantare ; sed can-
tare Angelos est verum: ergo audio verum. Consi-
mihs modus arguendi est in illa ratione ^ : omne
verum est a Deo ; istum furari est verum : ergo etc. ;
el ideo simililer solvendum.

('onclngiol

Solutioopf^
*itonim. j

' Ilic q. 2. — De lioc argumento cfr. liic lit. Magislri, c. 7,
ubi habelnr ct textus Ambrosii (vel potius Ambrosiastri , ut
dicunt), qui mox allegatur.

2 Cfr. Aristot. , I. Periherm. c. 1 . seqq. , ubi docetur, quod
cum voccs sint notae sivc signa conceptuum et conceptus signa
rerum , ideo veritas inchoative tam in conceptibus quam in vo-
cibus, at completive in enuntiatione reperitur. Cfr. supra pag.
737, nota 8, et pag. 707, nota 5, nec non illud Anselm. ,
Dialog. dc Verilatc, c. 2: Veri verilas in ipso vero est; res
vero enunliata non est in cnuntiatione vera, undc non cius
vcritas, sed causa veritatis cius dicenda est. — Pro averitate
incomplexionis Vat. a veritate rei, et proximc post eadem Vat.
omittit huius, quod ex codd. FKM VZ cc ff ct cd. i restau-
ravimus.

^ Secundum Aristot. , II. Pcriherm. c. 1 , et I. Prior. c. ult.
quatuor spccies propositionum distinguuntur : affirmativa, ne-
galiva, privativa ct inllnila, quarum duae ultimac similiter
se habcnl, v. g. est iniustus homo, et est non iustus homo,
ut ait Bocth. in hunc loc. (ed. prima).

* Libr. de Praedicam. c. dc Substantia ; cfr. supra pag.
707, nota o.

5 Va(., oniissis verbis dc fiituro, sic prosequitur : <?r^o s/
maltm esse modo esl, est verum, contradicentibus codd., quo-
luin alii minus clnre sic : ergo si malum est hoc modo verum,

alii ut codd. F P Q nostram leciionem exhibent. Circa fmem ar-
gumenti post in causa Vat. cum cod. cc omittit ergo.

^ Libr. I. Periherm. c. I : Circa compositionem enim et
divisionem cst verum et falsum. Cfr. etiani III. de Aninia , text.
21. seqq. (c. 6.).

■^ Cap. 7. — Quid sit diciio sive propositio modalis, iam
supra pag. 674, nota 2 exposuimus, et pag. 678, nota I. etiam
qualuor species proposilionum modalium allega\inuis. Ad has
quatuor Aristot. , II. Periherm. c. 3. (c. 12.) hanc quintam ad-
dit, scil. verum et non verum, qui modus, ut Boeth. ait in
hunc loc. (ed. primaj , « ad demonstrationcm omnium modorum
valet»; sed, ut S. Thomas dicit, Aristoteles hanc quintam
speciem sive hunc quintum modum non in piima modoruin
enumeratione, sed hic affcrt oa ratione, ut modus iste intelli-
gatur copulam propositionis non modificare. Sensus solutionis
est: cum dicitur: malum fieri est verum, hoc intelligitur de
veritate propositionis sive dicti, non de vcritatc attributionis
sive rei; non cnim malo , in quantum malum est, inest veritas
sive entitas , sed huic dictioni : malum fieri ; ideoque , cum in-
fertur: ergo malum fieri cst bonum, peccatur procedendo a
\eritatc dicti ad veritatom rei.

* Sive argunientalione. — Pro ratione Vat. cimi cod. cc
oratione.

DIST. \I.VI. AUT. IIMCCS (H'\F.ST. IV.

H"!'.)

•^ 3. \(l illiid (jiiod ohiiciliir. (|iiii(l vciiliis si^,Mii

esl a vcritate roi ; (liroiKliim , (|ii()il ralsiim csl. Timc
eiiim sijfiiiim vciiim csl . (|ii;iii(l() si}^'iiilical icm iioii
esse, quae iioii cst ; ci iion liahcrc vcritalcm . ciim
illa iioii liahct. Nam siciil ali(|iii(l impcrrcdiim |)ci-
reclc aiMHiatiir alii impcircclo, ila ivs (lcrcctiva pleim
potcsl sijjjiiilicai i. Ihidc Pliilos()|)liiis iion dixit: « Ah
eo, (|iiod rcs 6'.y/ taiitiim », sed : c.sl, vcl iioii cv/. Kt est
sensiis: ah eo (luod n^s esl, est oratio vera , (|iiae si-
giiilical ipsam mr, el ab eo quod non cst , csl falsa,
qiiae sigiiillcat esse; e conti-ario intelligendiim iii re,
quae non asl '. lliule qiiamvis furlimi sit cns sccundnm

I (juid, tameii oratio, (|iia(' sigiiKicat alii|iicm liirari,

est vera siniplicilcr. Vei-um est tamen . (iiiod oiniiis
verilas complexa siipcr ali(|iiid fimdatiir; scd noii
oportet. (iiiod siiper rcm inlcllecUim , sed siiper inlel-
liqentcm, in (pio oratio liahet essc. Kt sic palcl illud.
Posset laiiien dici. (piod fnndatur siiper ens

^ sohMio. sccnndum quid ralione dclbrmilatis: et tameii ve-
rum * esi simplicitcr propter ada(Hiuatioiicm, quae est
simpliciler.

Nota tamen . ipiod dc fimdamento verilatis pro-

'e fumia- positionis diversimode senliunt diversi.

'' "^" Aliqui enim distinguunt, sicut tactum est^

)iiinio 1 tripliciter veritatem oralionis, scilicet positionis , ut
cum dicitur: Ciesar est honio; privationis , iit cum
dicitur: Caesar est homo \x\f)T{\ms.;negationis , ut ciun
dicitur: Caesar non esl. Primain dicunt fundari supra
ens simpliciter, secundam supra ens secundum quid,
et tertiam non dicunt fundari super aliquid, quia

iprobauir talis oratio nihil ponit. — Sed tamen illud non vi-

detur sutHcere, quia, cum dicitur: haec oratio est

vera, verum praedicat aliquam conditionem entis :

ergo necesse est super aliquid fuiidari, quod sit.

Et ideo dicunt alii, quod fundatur super prm-

cipiii Cacsaris. — Scd jioc ikmi siillicil . (pii.i. cslo •»|.in..i i,
ipiiKl (..H>s;ii' oiiiiimo sit coi-|-iiptiis cl >ccuiidiim iii;i-
teri:iiii cl sccundiim lormam, adhiK- liiiicn vcra
esl ist.i : C;ics;ii- hiil sive C;ie8;ir nori est.

I''.l idco diciint alii, (|Uod hiiid:iliii- siipcr intcl- <>i>iiu.< :i.
iHjcnicm. — Scd ^idliiic illnd noii vidcliir siiniricns: '"'' "'
qui:i, esto (piod niillus inlclligat ;ictii, ;idliuc onilio
isl;i csl vcr;i . script;i iii |);iriclc: C;ic.s;ir hiil ^

Idco dicciidmn. ipiod ciiiii vcrit;is oi-;itionis sil U'-.|>ontio
verilas signi, el rcntas sujni non dical (pi;ihtatein
absolntam — siiiit nec necessitas consc(picnti;ic — sed
rcspectivam . sicul signuin"; ciim omne ipiod (•on-
tiiigil sigiiilic;ii-c, c()iitiiig;il wre signilican!, et eliaiii
fa/so : siciil ;i(l i;itioiicin signili(-;iiidi iioii oportet
rcm esse enteni . sed cogno.scihilem . sic nec ad ra-
tioncin ver;ie signincationis. Et qiioni;un ornne (piod
inlelli^ctiis c;ipil. vel cst ens. vel capit sive im;igi-
n;itiir pi^ coinp;irationem .ad ens'^: ideo oiiinis si-
gnilicalio el veritas onilionis sigiiilic;iiilis vel hiiida-
tiir simpliciter super ens, ut si di(-;ilur: Petrus est,
vel in ordine ad ens. Unde [^ropositio de pnieterito
fiindatur super ordinem eius ad pr.-iesens; similiter
propositio de futuro, sicut propositio negativa. ut si
dicaliir: Caesar non est; aliiiuod enim ens est, qiiod
non est Caesar, et sic de aliis; similiter si dicalur:
chimaera non est hircocervus.

4. .\d illud qiiod obiicitnr ultimo, quod mali-
liam fore sit verum ab ^ieterno: diccndum. quod
ad hoc, quod aliquid sit veruin , non oportet. quod
sit in Deo lan^iuam in causa, sed sufTicit, quod sil
in Dei pniescientia , quae non est nisi veri. Ad boc
autem quod aliquid sit in Dei praescientia , sufBcit ,
quod ipsum. vel eius causa, vel eius oppositum sit
in Deo tanquam in causa , sicut supra ' dictum est
de cognitione Dei.

' (^IV. Anselm. , Di;ilog. de Veritalc , c. 2. — Val. j)ro e
contrario intelligendmn in re, quae non est sic : ipsam : et ab
eo qiiod non est, est vera, qme significat non esse: et ab eo
quod est, est falsa, qiiae significat eam non esse. Pro vorbis
quae significat esse, quae verba immediate praecedunt illis
verbis e contrario etc. , fere omnes codd. (excepto T) cuni ed.
I pcrpcrain qtiar significat non esse. Mox )iro furtuni sif ens
cod. V furtiim sit non-ens.

2 Ed. ! vera, scil. oratio.

3 Hic in arg. 3. ad oppo.sit.

* Sensus est : si nemo intelligerot lianc propositionom ,
tunc certe quoad hanc propositionem nulia forniaiis veritas foret,
cum veritas formaiis consistat in intoliectu cognoscenlc ; atta-
men, si liaec propositio scriberetur, tunc in ipsa foret veritas
signi , scil. roctitudo significationis, non quidem in actu, sod
tantum in potentia.

^ Hoc sibi vult : Sicut necessitas consequentiae non dicil
aliquid ipsi roi absolule. sod ex suppositione (respective) con-

veniens (cfr. supra d. 38. a. 2. ([. I.), sic veiitas signi non
dicit aliquam proprietatem , quae signo absolute et scmper con-
voniat, sed quao ita ei convenit, ut possit etiam ei non convenire.
Cfr. Ansolm. , Dialog. de Veritate , c. 2 , ubi S. Doctor veritatem
enuntiationis non ipsam orationem csse ostendit, aut eius signi-
nralionem , aut aliquid eorum quae sunt in deflnitione enuntia-
tionis, quia si hoo esset , scmpcr esset vcra ; sed aliquid ei
(enunliationi) convenicns relatc ad rem, quam significat; quod
tunc habetur , cum propositio rem significat recte, sive ut dobet.
— In principio huius propos. post dicendnm quod Vat. omit-
tit cum, et paulo inforius post significare cum cod. cc adiicit
quid; deinde eadom Vat., post fal^o posito puncto, voculao
sicnt praefigit Et, ac post pauca pro entem substituit exi-
stentem.

6 Cfr. supra d. 23. dub. 3. — Mox pro significatio et re-
ritas cod. T significatiQ, quae est veritas.

~ Disl. ,36. a. 3. q. I, et d. 38. a. I. q. 1.

^i^

830

SENTENTIARUM LIB. I.

HCHOLION.

1. Haec quaeslio iam a Magistro (hic c. 7. circa finem)
tacta esl ad elidendiim quoddam sophisticiim argumcntiim. In
responsione supponunlnr piura circn definilioncm et dislinctio-
nem voritalis, de (]uibus vide supra d. 8. p. 1. a. i. q. 1. et
Schoiion. S. Bonav. ad quaeslionem respondet affirmativc et sine
dislinctione, dum Ricliard. a Med. (hic q. 5.) mrt/Mm dislinguit
secundum formale ei malcriale , ot lantum quoad maleriale
responsionem affirmativam concedil; quae dislinctio hic parum
ad propositum esse videtur, ut ex solutione ad 3. apparet. —
In soliUione ad 3. resolvitur etiam quaestio de fundamento
veritatis. Recensitis quatuor opinionibus, S. Doctor adhaeret
ultimae. — In solutione ad 4. agitur de quaestione, aetafe illa

valde agitata, quomodo aliqua veritas, praesertim respectu
mali , possit essc ab aeterno. Omnes probali doclores docent,
quod nulla veritas sit aeterna , nisi quatenus est in Deo. Con-
traria sententia est articulus septimus condemnatus ab « Uni-
versitate magistrorum Parisiensium tcmjjore Episcopi Gulielmi
et Odonis Canceliarii » (vide II. Sent. d. 2.3. a. 2. q. 3. in fine).
DilTuse illud probai Alex. Hal. , S. p. I. q. 15. m. 6. 1. (cfr.
S. Thom., S. I. q. 16. a. 7; B Albert., S. p. I. tr. 6. q. 25.
m. 2. a. 3.

II. Do quaestione principali traclant : Petr. a Tar. , hic q.
1. y. 4. — Richard. a Med. , hic q. 5. — Dionys. Carth.,
hic q. 2.

;.'

QU\ESTIO V.

Utyum malum. sit ordinabiie a voluntate Dei.

Quinto quaeritur, utrum maluin sit ordinabile
a Dei voluntate. Et quod sic, videtur:

\. Quia super illud Psalmi^: Domine Deus
vania.mnu.meus in te spevavi, Glossa: « Qui videl, merita ani-
marum sic ordinari a Deo, ut pulcritudo universi-
tatis ex nuUa parte violetur , in omnibus laudat
Deum», distinguens, Deum aliud fecisse efordinasse,
"^ ut universfim bonum . aliud non fecisse , sed ordi-
nasse, ut malum.

2. llem, Augustinus in EmMiiridio ^: « Malum ,
bene ordinatum et loco suo positum , eminentius
cornmendat bonum».

3. Item, ratione videtur, quia omne meritum^
ordinatur ad praemium sive retributionem : sed
malum meretur poenam, sicut bonum gloriam: ergo,
cum bonum gnitiae sil ordinabile, pnri ratione ma-
lum culpae.

4. Ilem, peccantes in suppliciis ordinantin^; sed
« propter quod ununniuodque, et illud magis^ » ; sed
mali non ordinantur in poenis nisi propter mala :
ergo malum multo magis est ordinabile.

' Psalm. 7,2. — In Glossa, quac sumta cst ex August.,
Enarrat. in hunc Psalm. v. 18, n. 19. post a Deo, xt desunt h.icc
verba, quac in texlu originali hnbcntur : dvm ma cuique tri-
buuntur. Verba, ([uae dein sequuntur, distinguens, Dcum cu-.
.summam exhibent eorum quae Augnst. loc. cit. fusius docet,
ubi inler alia haec dicit : Deus enim dixit: Fiat lux, et facta
est lux. Non dixil: Fiant lenebrac, ct factac sunt lcncbrae ; et
tamen ipsas ordinavit. lit ideo dicitur : Divisit Deus inler lu-
cem et tenebras, et vocavit Deus lucem dkm et tenebras vo-
cavit noctem. Isla distinctio : aliud fecit et ordinavit, aliud au-
tem non f(!Cit, sed tamcn etiam hoc ordinavit. lam vcro tenc-
bris signiflcari peccata , (!t in Propheta invenitur etc.

* Cap. 11. n. 3. — In tcxlu cit. Vat. cum aliquibus mss.
evidentius pro eminentius.

tam.

5. Item, oiune quod augel decorem in re ordi-
nata, est ordinatum; sed malum auget decorem in
universo, quod est ordinatum: ergo etc. Probatio
minoris: Augustinus in undecimo de Civitate Dei.^:
« Sicut piclura cum coiore nigro suo loco posito
pulcrior est, ita universitas rerum ex peccatoribu.^
est pulcra ».

CoNTRA : 1. Augustinus : « Malum est privatio Ad oppoji
modi, speciei et ordinis S) ; sed nulla privatio par-
ticipat id cuius est privatio: ergo si malum, eo
quod malum . privat ordinem. malum non contingit
ordinari.

!2. Item , quod non est non est ordinabile ,
nam ordo praesupponit esse; sed « malum, in eo
quod malum. nihil est' »: ergo non est ordinabile.

3. Item, omne ordinabile est ordinanti possi-
bile ; sed malum non est possibile Deo , quia Deus
non potest facere malnm : ergo tion est a Deo or-
dinabile.

h. Item, si inalum est ordinabile , aut ordine
parlium m totiim , aut m /ine^n. ^on primo modo.

3 Mcritum hic in S(!nsu largiore sumitur, ila ut includat
etiam (icmeritum. — Paulo infcriiis post eryo Vat. cum aliis
edd. lu-c iion piiiribus codd. subiicit et.

* Aristot., I. Postcr. c. 2.

5 Cap. 23. n. I. Textus hic extiibiliis ihhi plaiic coiivenit cuni
textu ed. Oper. S. .Vugust. , qui talis est: « Sicut pictura cum
colorc nigro, suo loco posita : ita univcrsitas rerum, si quis
possit intucri, cliam cum peccatoribus pulcra est ». Sicut ed.
Oper. S. August. , ita etiam maior pars codd. et edd. posita
pro posito.

" Libr. dc Natura boni , c. i: .Nihil aliud cst [maluml,
(|uam (.orruptio vel modi vcl spcciei vel ordinis natiiralis.

' Dionys., de Div. Nom. c. i. % 20. August., Tracl. I. in
Evang. loan. 1 , 3. sub n. \ 3. ait : Peccatum (|uidem non per

IMST. XLVI. MM. IINICilS (MIAKST. V.

881

1 lloi i'|-

inatiuii

qiiiii malniu niilliiis est pius; si .sacwmh iiioilo: er^'o
(•uiii 1)0111111) sit ;ili(|iii(l cx onliiic hi /innn . Iiiiir iiia-
liiiii licnU lioiuiiii '.

CON Cl, |i sio.

Malnni cst ordinnhilc a Dro secuiuluin ordim-ni
iiislili;i(3, non sicut ordinis .susccplivum in sr,
sed sicut huiu.s ordini.s (lispositiviim ct oslcii-
sivum.

Rkspondko : .Vd pnicdirlorum iiilclli!.;ciili;im cst
iiol;in(Ium , ipiod ' — (piciiKidmodimi ;iliipii(l dicilur
esse s;uiiiiii lri|ilifilcr: ;iul .suhicctivc, iil ;iiiiinal di-
citur s;uium: aul disposilioc, ul pulio diciliir s;iii;i; ;iut
ostensioe , ut urina san;i — sic ;ili(piid ordiii;itiiiii ^
! dicitur Iripliciler: ;uit sicul i)\\\\\\\)i susceplivuin ,
;iut sicut dispositiuum, aut sicut ostensivum.

Sicut su,sceplivum , non est aliquid ordinaljile,
iiisi (piod est ens cl natura aliqua; et ita malum
lusi.. i.non esl ordinahile nisi pcr accidens , sciliccl per
boiium subslralum.

Sicul dispositivum , inalum est or(lin;ibile, sed
dusio-2. non sicut dispositio juo/ie/iA", sed privans. Duplex
enim cst ordo, scilicet nalurae et iustiliae. Ordo
naturae est institutus , ordo iuslitiae est acqui-
situs^ Maluni autein privat ordinem specialis na-
turae et illum privando incurrit in ordinem iu-
sliti;He, quia oflendit ; unde ratio ordinandi sicut
dispositio iii ordine iuslitiae est meritum , vel de-
meritum.

Sicut ostensivum, malum est ordinabile et or-
jciu8io3. dinalum, quia nianifestat ordinem bonorum per op-

posituiii; « op|iosita (•mm iiixl.i si; j)osila iiiaf{is «du-
(•escunl' ».

Ililioncs i^iliir pr)>l);iiit(;s, ipiod maliim sil ordi-
n;iliiiii, proccdiinl .sccundiim ordincm iu.slitiaf ^'X
se("iiiiduiii disposilionnn ct ostcn.sioncin.

i. \d iliiid ;iiilcm ipiod ol^iicitiir, ipiod m;iiiiini-oiutionpi>.h
csl priv;ilio ordmis : diccndiim . ipiod vcriiiii cst ,
purlirularis iiaiuruc, scd iioii cst vcriim, jirout
ordo dicit disposilioiKMii uniuer.saUs pronidentiac ,
dc ipio dicil itoclliius": « Ordo cunct;i complcctilur,
quo lil , iil si qiiis ;ili ;issi!.,'nala siiii onlinis rationi!
discesseril. nccesse sil. iil in ;illcr;un dilTcn iili;im
rel;ib;itiir ». I^lxcmpiiim poniliii in circiimlercntia
circiimplcclcntc cenlrum.

"1. \ii illiid ipiod obiicilur : esse ordinatiim
pr;icsiippoiiit (!s.s(!; diceiidiim , ipiod vcriim cst in
eo ipiod per .se et in se onlinatur; iiialum ;uit('m
noii onliii;itnr per se nec in .se , cl idco non oj)oi-
tet, (piod ipsum ,sit, sed sullicil. (jiiod ;iliud sil, in
quo siibstaiitiiicatiir maluiii : cl lioc i!st lionuin , iit
dicit Dionysius *,

']. \d illiid (piod obiicilur . (piod onlinabile (;st
possibile ordiii;iiiti; dicendum, quod esse po.ssibile
sive subesse polcnliac divinae esl dupliciler: ;uU
polenti;ie producenti , aut providenli ; et quamvis
maluiii noii siibsit divinae productioni , siibest tameii
provisioni.

4. .\d illud quod obiicitui', qua ordinatione
sit or(lin;il)ile ; dicendum , quod cjrdinatione ad
finem ; sed hoc est solum ex post facto '. Et ideo
non secpiitur, (piod inalum sithonuin, s(!d qu(jd ex
ipso sequitur bonuin. — Possel laineii dici , quod Aiiter.
quainvis malum non sit pars, tamen illud in qiio
i est, pars est et locum et ordinem partis tenet.

ipsum faclum est, et manifestum est, quia peccatum nihil esl,
et nihil fiunt homines , ciim peccant. Cfr. Anselm. , iic Casu
diaboli, c. 10. st!q.

1 Cfr. Dionys. , de Div. .Nom. c. i. ^ 20. seqq., ubi probatur,
nialum, in quantuiu maium, ad nihilum utile (;sse neque in
rebus existere neque ordinatum esse.

- i:x codd. VZ ir et (!d. I adiecimus quod, pro quo alii
codd. miniis congrue ijmniom.

^ Vat. ordinuhUe.

* VSi: .\ugusl. , I. dc Ordine, c. 7. n. 17. seijq. , et do Na-
tura boni, c. ,37. in libro VI. de Musica,c. 11. n. 30. .\ugus(.
hanc dupiicem (inlinis divisioiiem insinuat locutionibus lcgem
agere et lege agi , atque in eod. iibro, c. 14. n. 46. his verbis:
Aliud enim est tenere ordinem, aliud ordiiie teneri. — Post
pauca pro quia olfendit i)lurimi codd. cum edd. 2, 3, 4, o, 6
quia ostendit, et dein pro in ordine iusiitine piures codd. in
ordine tanliim, oniissa voce iustitiae.

5 Cfr. supra pag. 495, nota i. — Paulo ante pro enim
Val. cum cod. cc autem.

6 Supplendiim est : quod cst privaiio ordinis.

■^ Libr. IV. de Con ol. prosa 6, ubi in ed. Oper. Boeth.
sic iegitur : Ordo enim quidam cuncta complectitur , ut quod
ab ;:ssignata ordinis ratione discesserit, iioc licet in alium, ta-

men in ordinem lelabatur, nc quid in regno providentiae liceat
temerilati. — Excmplum mox coinmemoratum bene adhibetur
ad Boelhii senlentiam illustrandam. Nam sicut circumferenlia ita
circtimplectilur cenlrum , ut nec centrum excedat circumfcren-
tiam, nec circumferentia relinquat centrum ; sic ordo divinus
tanquam circuiiiferentia ita circumplectilur hominem , ut homo
eum efTugere minime possil , cum , si ab una partc circumferen-
tiae (ab ordiiie mi.soricordiae) fugit, slatim appropinquet aiteri
((^rdini iustitiae). Cfr. S. Ansclm., i. Cur Deus homo, c. 15.

8 Fide codd. F M P Q Z ff etc. nec non ed. 1 substiluimus
Diomjsius pro Boethius, cui Vat. senlenliam ailatam tribuit.
Praeter cill. codd. etiam B. Albert. ( S. p. I. Ir. 6. q. 29. m.
2. in line ) et alii Scholastici istam sententiam nomini addicunt
Dionysii, qui in libro dc Div. Nom. c. 4. § 20. ait (iuxta ver-
sioncm Scoti lirigenae) : « Substantificat (ouaioT) et suimet pri-
valionem bonum tota sui participatione ». Alex. Hal., S. p II.
q. 94. m. 5. a. I. hiinc Dionysii textum his verbis reddit:
Bonum sustentificat suani privationem. Cfr. de hac solutione
11. Scnt. d. 34. a. 2. q. 2. et q. 3, ubi multa liur- spectantia
tractantur et etiam eadem obiectio solvitur.

^ Pro ex post facto ed. 1 ex suppositione. Dein pro e,T
ipso sequitur codd. Y cc ex ipso sequatur, et post pauca cod. Y
verbis non sit pars adiicit universi.

83^2

SENTENTIARLM LIB. l

SCHOLIOX

I. Alex. Hal. (S. p. I. q. 38. m. 3. ii. I.) iccte docel ,
hornim cssc ordinabilc sccundiiin siias qualuor causas, scil.
finaiem, materialem, formalcm et efficientem, sivc ratione eius
ad quod est, in quo est, secimdum quod est, et ralione eius
quod ex eo est ; inmlum autem non esse ordinabile nisi ratione
cius m quo est, scil. in bono, et ad quod cst, scil. bonum
contrarium a Deo eiicilum. — Hoc a Seraphico siiblilitcr et
multis adhibitis distinctionibns probatur. — Notanda ost solut.

ad 4, quod scil. malum non ordinetur ad fincm ut medium,
quod per se et ante factum a Deo sit volitum el ordinatum.
Conlraria opinio lalsa est, ut explicatur supra q. 3.

II. .Mcx. Hal., loc. ci(. — S. Thom. , I. Sent. d. 39. q. 2.
a. 2. ad S ; S. 1. q. 22. a. 2. ad 2. — B. Albert. , I. Sent.
d. 47. a. 2. — Petr. a Tar. , hic q. 2. a. 4. — Richard. a Med.,
hic q. 7. — Dionys. Carth. , de hac et seq. q. hic q. 3.

QUAESTIO VI.

Uirum malum sit cle complemenlo universi.

parte allir-
mativa

Sexto et ultimo quaeritur, utrum malum sit tle
complemento universi. Et quod sic, videtur:

1. Eeclesiastici trigesimo tertio^: Contra ma-
.\rgg. pro lum bonum est, et contra mortem vita , el sic in-

tuere in omnia opera Altissimi. Si ergo huiusmodi
oppositio spectat ad decorem et complementum uni-
versi: ergo et maium,

2. Item, Augustinus de Civitate Dei % loquens
de malis, quare sinantur a Deo, dicit, quod Deus
universum quasi quibusdam antithetis honestavit;
et exemphficat in sermone et in picturis: in ser-
mone, sicut Apostolus utitur, secundae ad Corinthios
sexto ^ : Per gloriam et ignobilitatem. Et in pi-
cturis simihter:.sicut enim « pictura alba cum co-
lore nigro suo loco posito pulcra est; sic universum
cum malis » : ergo malum secundum hoc decorat
universum. Sed omne tale est de complemento uni-
versi: ergo etc.

3. Item , ratione videtur, quia sicut malum est
privatio boni , ita silenlium est privatio vocis , et
somnus vigiliae; sed ad perfectionem et decorem
sermonis necesse est, interponi silentium, et ad
perfectionem et decorem animalis necesse est , ali-
quando vigihis interponi somnum : ergo ad perfe-

ctum decorem universi necesse est, bonis interponi
mala *.

4. Item , universum est conditum ad Dei mani-
festationem ; sed in operibus Dei maxime manifestan-
tur misericordia et veritas ^; sed si malum non fuis-
set, nec misericordia nec veritas ita perfecle mani-
festaretur , sicut manifeslatur in aeterna punitione et
peccatorum remissione et redemptione : ergo non es-
set universum completum.

CoNTRA : 1. Genesis priino *': Vidit Deus cuncta ivo pj'
quae fecerat, et eraiit valde bona; et non fecerat "^*"^ '™>
mala , constat : ergo absque malis erant omnia valde
bona in universo. Sed universum non esset valde
bonum , si deesset ei perfectio : cum ergo deesset
ei malum, videtur, quod malum non sit de eius per-
fectione.

2. Item, Augustinus in tertio de Libero Arbi-
trio \ loquens de perfectione universi, dicit: « Quid-
quid tibi vera ratione meiius occurrerit, scias opi-
ficem omnium fecisse » . Si ergo non fecit mundum
cum mahs, sed sine inalis, ergo mundus sine maiis
erat perfectior quam cum malis: ergo malum non
est de perfectione universi.

3. Item, ratione videtur, quia « albius est

1 Vers. 15. In Vulgata hoc ioco post viia additur .svV; el
contra virum iustum peccator.

2 Libr. XI. c. 18. Ipsa verba August. vidc supra pag. 786,
nota 7.

3 Vers. 7. — Textus, qui mox affertur, est Augus(., XI.
de Civ. Dei, c. 23. n. 1, de quo cfr. supra pag. 830, nota 5.
Etiam hoc loco, sicut supra, pro posito plurimi codd. ct pri-
mae edd. posita; pro pulcra cod. T pulcrior.

* August., de Natura boni, c. 16: Si enim nos continendo
vocem decentor intcrponimus in loquendo silentium, quan(o
magis illc quarundam rcrum privationes dcccntcr facit sicut
rcrum omnium perfectus artifex? Cfr. de Gen. ad lit. imperf.

c. 3. n. 23 ; de Natura boni , c. 8 , et libr. conlra Secundinum
Manich. c. 15, nec non III. de Miisica , c. 8. n. 17. scqq. De
alia similitudine, scil. de somno, cfr. .\iistot., de Somno et Vigilia,
ubi etiam c. i. haec somni habetur definitio: Videtur somnus
vigiliae quacdam privatio.

5 Psalm. 24, 10: Universae viae Domini misericordia et
veritas.

^ Vers. 31. — Mox post constat ergo Vat. inserit quod,
ct paulo infcrius cadem Vat. cum cod. cc perfectum exhibet
pro perfectio.

■^ Cap. 3. n. 13. Cfr. supra d. 44. a. I. q. i. arg. I. ad
opposit., et in corp. quaest.

rMST. xi.vi. Mrr. inicis oi \r>T. vi.

HXi

<|U()(I csl tii<^n'o iiiipcrniixliiis ' » . i>r\i() |iiilrriii.s (>t
incliiis (|iio(l csl iii:ilo iinpcfinixliiis; scil si iii nninilo
iiiilliiin cssel inaliiin. Iiini- iinivcrsuin cs.scl inalis
inip('nni..rliu.s , crj^u) innliii.s, ci-^ro iicr/niiit.s : vv\i,n
ordinatio inali nou csl ilc <-oin|)lcinciil() nniv(>rsi.

/i. Itciii, « hoiiuin ct iiiiliriini idcin » , siciit
dii-il Dionysins - , cr^^M) ijiiod csl piivalio lioiii csl
privalio pulcri; >^ih\ ni;iliiiii csl priv^ilio hoiii : cr},'()
ost privalio piilcri . crjfo inaliiiu (lcturp;il. Scd
(juod dclurp;il ct Ibcihil iioii S[)C(T;il ;iil piilrriliidi-
ncin sivc dccorciu : (U-go ncc inaliini sivc iii;ili
ordiii^ilio.

c.()N(^i.rsio.

Malnm nec per .se nec per dcriilcn.s faril ad .snb.stan-
tialem dccorem vcl complcmcntiim univer.si;
ad accidentalcm autem facil pcr accidem, el
quidcm triplici modo.

Kkspondeo : .Ul Ikx- iiol;iuduin, (piod circ^i lioc
diversi diversa senserunl.

Dixcruul eniiii aliiiui , (juod est Ux\ni de iiialo,
opinio I. ut est iu potcntia facientis, et ut est in opere sive
in lacto. Si loqu;iinur, ut est in potentia facientis ,
sic voluerunt diccrc. {\iw(\ po.s.se maliini facere enii
de perfcctione univeisit;itis, (juia creatuni debelmt
lieri, quae posscl peccare el posset ahstinere . ;id
hoc (juod luiiversuin pcrrerluin essel,sicut in tertio
de Libero .\ri)ilrJo •' di(-itiir. Si loqnainur de iiialo,
ut est iii facto e.s.se , sic dicinit, (juod iiullo luodo
spectat ;id coniplcincntuin iiniversi , nec per .se nec
tprobaiur.joey accidens. — )>e(\ cuin ;uu'toritates dicant contra-
riuin. (juod ex ordinatione mali ad honuin quid;mi
decor resnit;il, sicut dicit .Vngustinns * expresse,
oporlet aiiter dicere.

Ideo dicunt alii, (|uod decor nniversit;itis qni-
sententia daiu est sub.stantialis sive tpuintuin ad es.se, qni-
dam accidentalis sive (piantum ad bene e.ssc. Quaii-
conciusiotum ad primum decorem !nal;i non sunt facienlia-'
nec per .se nec per accidens; sed quantum ad
aiiquem decorem accidentalem inai;i iiene ordiiuiUi
facinnt, non qui;i mala , sed quia ordinata, et ita
pcr accidens , sicnt per accidens or(lin;intur. Et iilo

(Juaeslio
onneia i.

(Iccorc (-irciim.scriplo. :i(lliii( cvsci iinivcrsiiin dccih
111111 cl pcrlccliim . (piamvis liiinc dccorcin non
li:diercl.

.\(l liuiK- (l(>corciu l:i(-iimt iii;il:i, non lalioiu;
■siii , sed r;ili()iie .subiecti , ipiod ordiiLiliii in pocna irtpi'-!
;id divin:ic iiislili;ic m;mircsl;ilioiicm; vcl rationc op-
po.siti", (-iiiiis dc(-or in:i^'is cLircscil c\ p|-;ic.scnli;i
iii;ili. siciit << ()pp()sit:i iii\l;i sc posil;i m;i^fis cliii-c-
sciiiit » . siciil (-ommimitcr diciliir: vcl i:ilioiic boni.
elicifi. .Mult;i ciiiiii hoii;i D(!us fccit ' ct |act;i siinl ,
(|u;ic iioii e.s.sciit la(-l:i . nisi pc(-<-;iliiiii praesliti.sset
occ;isi()ncm, sii-iit ill:i qii;ic K»*sla siinl in noslra
rep;ir;ilioiic. laincii siiic liis omnihiis e.ssel univer-
suni i-omplcliini.

Si vcri) qn;icritur, utrmn (iiiii- esset pulcriiis,
quain iiunc sil, respondcri polcsl , (jiiod s(! h;i-
heiil siciit 1'xccdcntia (!l ejrc.s.sa " : siciit dii;ie
facies. iii qiKirmn uii:i iirlla est m;icul;i. in ;ilifra
est cic;itri\ ;ilii|u;i hciie sit;i , (|uae videtiir f;i(-iem
venustare. — Et si iillra proc(.'(las: (piis (lc<-or magis
excetlit ? potest dici .sine praciudicio , <pi<)d dccor,
qui nunc est. \il ralio liuiiis cst, qui;i vis diviiia,
eliciens honuiii cx iii;ilo, [)r;iepoteiis est malo ; et
ideo hoiiuin, (|uo(l inde elicit, praevalet liono, <|iioil
inaium (-()iriiin[)it. Et ideo pliis v;ilet niiiversnin
nunc, (|ii;iin v;duisset tuiic: in (jiio mmc inodo com-
ni(Mid;tlur sa[)ieiili;i ('realoris. Inde (ircgorius in he-
nedictione c;ierci P;i.sch;ilis V «0 felix cnl[);i , f|u;ie
taleui inernit luihere Hcdeiii[»torcm ». Kt f.rcmphim
est de scy[jho sario, ([iii fraiigiliir el rclig;itur lilo
argenteo vel ;mreo, qiii;i mclior e.st post ([iiain
ante, non ratione fractionis, sed ratione reiig;itioiiis.

Et si lu ([iiaeras a me: Nonne inclius vale- gxaestio-i.
ret'", si omnes essent beati, (|uam si (|ui(l;Hii heati
et qnidain iniseri ? dicendum, qiiod , si. ut credo,
si homo stetisset, non perveni.ssent plures ad leru.s;i-
lein snpern;im, qiiam sic perventuri sunt. l'nde inaii
([uasi ex ahuiidanti sunt nec snnl in comiiutatione.

Et sic ("oncedendum, quod ordinalio iiiaii lacit
ad complementum accidcntalc; sicnt |)roh;int nitio- '■ ii<:'uni dp

. . , ;iii,'uraentis.

nes ad [iriinam partem mducUie; sed ad complemen-
tum sive ;id decoreni .sub.stantialem nec per se nec
per accidens ; per se vero ad nnilinn, si(-iit iilae ra-
tiones osfendunt.

' .Vi-isiol., III. Topic. c. 4. (c. 5.). — Paulo infei-itis pro
liinc tiiiiversiim e.sset malis mpermurthis Vat. nec imiversum
es.set malis permixtmn.

- De Div. .Nom. o. 4. § 7. Iri tcxtu Dionysii post idem non-
iiulli codd. ut V Z cc ndiiciiint sunt , Vat. adiicit est. Doin post
ergo malum deturpat cod. 1 adiungit et foedat.

3 Cap. o. n. 12. seqq. el c. 9. n. 27. seqq.

* Libr. III. dc Lib. .\rb. c. 9. n. 27. Cfr. eliain XI. de
Civ. Dei, c. 18. ot 23, cx quibus hic in arg. 2. pio parto
negativa aliqua allata siint.

5 Vat. sic: mala non faciunt ad decorem. Pro facientia
complures codd. et scx primao odd. facienda; perperam. Paulo
inferius post sed (piia Vat. cum cod. cc interiicit bene.

S. Bonav. — Tom. I.

'■' Scilicet boiii. — linmediate post pro cuius sohi Vat.
Huia , et paulo ante eadomVat. in poenam pro in poena. Dc
axiomatc mox allato cfr. supra pag. i9o, noui I.

^ (^od. T (a socunda manu) facit.

* Sonsiis est: iiniAcisum sino malis oxcedorot lioc uni\er-
sum ex iina parte, sed excedoroliir ex alia parto sive in boni-
tate comparata , iit hic explicatur. — Paulo anle Vat. cum ce-
teris odd. et pluribus mss. mutata intorpunctiono. quam nunc,
sic responderi potest.

^ In iMissali, die Sabbati sancii, in piaoconio pa.scliaji Exultet.

1" Pro valeret Vat. cum aliquot cocW. e.iset; plures codd.

cum ed. I incongrue valerent. Paulo inferius pro fiuam •iic

cod. 0 quam nunc.

105

834

SENTKNTIARUM LIB. I.

3. Veruintameii (juod obiicitur ad primain par-
Adargg. protem per similc in privationii)us ; dicendum, quod

mYtiva."^ non esl simile, quia illae privaliones ' non sunt ali-
quid adimentes nec auferenles aliquid de bono vel
pulcro: malum lamen auferl. Ideo palet illud.

4. Ad illud quod obiicitur, quod non manife-
starentur misericordia et iustitia; dicendum , quod
quamvis non manifestarentur in actu, manifestaren-

tur tamen in sua origine. Qui enim Deum in se
cognoscit videt in illo aeterno exemplari, quid Deum
deceat facere et possit — licet non omnino — et ita
misericordiam et iustitiam pariter. Nihiloniinus ta-
men misericordia ostenderetur in supererogatione,
et iustitia in retributione , Hcet non ita clare , ul
nunc in opere^

SCI10LI0IS\

I. Cum plurios dicluin sit, quod nialuni a Doo ordinabile
sit in bonum, nunc quaeritur, utrum inter bona a Deo ex malo
elicita pcjni possii ctiam decor et complementum universi. Haec
quaestio rcsoi^itui' in gcncr.ili, ct tunc cnuinerantur in spcciali
tria bona, ad (juac inalum a Dco in univcrso ordinatur. Quae-
dam autem magis cxplicantur inlra d. i7. q. .3. — Pcr modum
corollarionim duac iiuacstiones anncxae proponiintur ct solvun-
lur, ui patct in textu.

Ditleri quaestio rcspcctii posfiibilitatis mali , quatenus haec
fundata est in creato arbitrio libcro, ct quaestio de malo, iit actu
flt vel faclum cst. Creaturas cum potentia iid m;ilum creatas
esse de perfcctione univcrsi , est apcrta doclrina S. .\ugustini
(vide d. 47. q. 3. in corp.) et communiter Jidmissa. Alitcr rcs cst
quoad malum actu factum. Tamen opinio, quod illud nutlo
moclo, nc per accidrns quidcm , spcclct m\ complcmcntum uni-

■\ersi, cum communi sentcntia improbatur. — De qu;icstione,
utrum Verbum incarnatum esset, si Adam non peccasset, cfr.
III. Sent. d. I. a. 2. q. 2.

Quoad prininm qu.icstioncm anncxani cfr. AIcx. Hal., S.
p. I. q. 18. m. 10. a. 2. 3; S. Thoni., I. Scnt. d. 44. a. 2.
ad 5; B. Albert. , S. p. I. tr. 6. q. 27. m. 5. q. incident. 2.
— Quoad secundam quaeslionem notamus, qiiod S. Bonav.
\idetur siipponere, qiiod non fuissent reprobi, siipposilo quod
Adam non peccassct (cfr. supra d. 40. a. 3. q. I. ad 3.); ct
tanlum i)robIcniatice (« ut crcdo ») respondct ad dubium,
utrum in ista hypothesi ptures fuisscnt praedcslinati.

II. AIcx. Hal., loc. cil. — S. Thom., hic q. I. a. 3; S. 1.
q. 48. a. 2; S. c. (ient. III. c. 71. — R. Albcrt., hic a. 6.—
Petr. ;i Tar., hic q. 2. a. 3. — Richard. a Mcd., hic q. 8.

DUBIA CmCA LITTERAM MAGISTRI.

DlB. i.

In parle ista sunl dubitationes circa litteram et
primo de illo verbo Augustini: Nisi usque adeo
essel omnipotens et bonus , ut hene faceret etiam
de malo. Videtur enim indebilo modo loqni, quia
maiilia est privatio: ergo non est materia boni. Si
dicas , quod accipitur ratione substrati, scilicet de
malo, id est, de illo qui est inalus, facit bonum ;
contra: lioc nihil est aliud quam malum destruere:
ex hoc ergo non habetur, quod Deus debeal ^ mala
sinere , cum eius sit facta destruere.

Rkspondko: Dicendum , ^- quod de non esl ibi

causale nec materiale , sed occasionale , quasi di-
cat: de malo facit bonum, ijuia post malum facit
bonum \ occasione sumta a malo. Ipse autem obii-
cit, ac si hoc quod est de tenerelur causaliter sive
materialitei\

DlB. il.

item quaeritur de hoc quod dicit: Quod ma-
lum bene ordinatum et suo loco positum. \'idetur
enim male loqui, quia quod non est non est lo-
cari \ Si tu dicas , quod habet locum ratione
substrati; contra: locus debitus et conveniens na-

' Scilicct silentium ct somnus. — In V;it. ct cod. cc dcsi-
dcrantur vcrb;i non est siniile , quia.

" Quatcniis scilicct Dciis iiltra cundignum |)racmiat, ct ipsa
iustiti;i rclribucns run(l;ilur iii iniscricordiii , quippc cum Dcus
iion coronet nisi su;i donii el uUim condiguiim. — Vat. omitlit
in opere ct p;iiilo antc |)ro et possit, licet non omnino exhibct
et (/uid possit, licel non ila rlare u1 nunc in opere. Plurimi
codd. p;irticul;ic licet pr;icfigiint ef.

3 Pro deljeat Vat. Iiabeat.

* Vcrb;i quia post matum facit bonum dcsunt iii Vat.
ct cod. cc. P;iuIo ;iiitc vcibo occasionale codd. M ff adiungunt
ordinabile ( cd. I ordinale ). — Plur;i dc hoc diibio habentur
suj)r;i iii q. 3. ."). et 6. ncc noii ;ipud Pctr. a Tar. et Richard. a
Mcd., Iiic circa lit.

s Cfr. siipni pag. (J20, iiot:i .'J. — Pro locari codd. W Z
locabile , cod. bb iQcaliter.

IMST. XLVI. 1)1 III \.

h;j?)

turac i';ilioii;ili csl ^'loria : cijro in:iliiiii lociam- jn
^'l(»iia.

|{i:si'()Ni)i:o : DicciKliiiii , (jiioil ciini djco infcr-
nurn sivc toctun. pocnalnn , diio dico: ci jKirlmi
univcrsi, et (HiiUUcni. Iii (|naiitiiiii lorus esl, dclicliir
nalur;u' sul)slr;il;u'; scd iii i|ii;iiitiiiii rilis cst, dchc-
liir (ler()rinit;iti culi);ic: ct il;i iiwiImiii huuini li;il)ct
el rilcni, .sed locuin nilioiic siihsliMli , rilcni vcro
ratione derorinihitis '.

DUB. lll.

Itein (iu;u3ritur de lioc (juod dicil: S/ iini /lo-
rum dcriant cl cxorbUanl, cliam hoc ipsum facicl
eis pro/iccre in bonmn: er<fo vidctur , (piod inala
|)roru^i;mt sive eoopercnlur -. Conlra: ni;ili esl bo-
nuiu corruin[)ere: er<»() niillo iiiodo cst iii honuin
cooper;u'i sive prolicei'c.

RKseoNDKO : Uicendiiin, ipiod pro/iccrc s\\'(', coo-
Tripiiciui' ycrari in bonuni ;ili(pii(l alicui (lotest tripliciler ,
ratur.'°"" scilicet adiiwamlo , ut gratia cooper;itur Hhero ;ir-
hitrio vel e converso; vel excilando, ut paupert;is
et miseria, quae excitant ;ul amorem Dei sive i)un-
gunt etimpellunt, sicut dicit Gregorius^; vel etiam
obsistendo, sicut a(pi;i calid;i fortius congelatur, quia,
(luin resistit, vigor;itur actio contnirii. Et sic ma-
lum dicilur cooperari, vel quia lacit liominem ad
bonum magis excitari, vel magis quia, dum ohsistit,
et houu) praevalet, vigoratur virtus grati;ie et ler-
vescit '.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit, (juod Au-
yustinus astruit a minori. Videtur enim lalsmu
dicere, quia iocus a minori non est deslruclivus ,
sed positivus '" ; sed illud argumentum est destructi-
vum: sapiens non polest facere hominem deteriorem,
ergo nec Deus: ergo non est a minori.

|{i:si'()Niii;o: Dicciidiim, (piod revera locus isli!
iioii i'si (I tiiniori , pr((|)nc liKpicndo, .<ed a niainri;
(pii;i iion diciliir ihi ininiis rc^ '■ ininor, scd illiid
(piod iiimii> vidcliir iiic.ssc. M;igis ;iiitciii vidcliir,
(juod lioiiio |)ossit laccrc iii:iliiiii ipiain |)(>us; .s(mI
s;q)icns lioiiio iioii potcsl: iMgo iicc Dciis ; d iUi
est a inniori locus. — .Nihilomiiius ;iulciii potcst diri, AiiK-r.
qiiod esl a niinori; sed rcdiicitiir ;ul ralioricm af-
lirin;iliv;iiii sic : miiiiis vidcliir. qiiod impossihilitas
lacicndi iii;ihiiii insil lioiiiini (|ii;iiii Dco; scd s;ipicii.s,
UKinens s;ipiciis, est impotcns in ininii.s ;i lacieiido '
;di(piciii dct(Miorciii : crgo miilto lortiiis DtMis.

Di H. V.

Itein qu;u!rilur iW hoc qiiod dicit, ipuxl ciilpa
in sapicntcm cadcrc nciiuit. Videlur enim lioc lal-
sum, ipiia siciit se Iwihcl sapicnlia :\([ igiior;inli;iiii,
ita irirlns ;ul culp;im: ('rgo pcriiiul;iliiii. sicul rirlus
ad ignoranti;uii, it;i .v(//;/t'/(//a ;ul culp;!!!!. Scd virtus
sinml st;it cuin igii()r;uiti;i: ergo s;ipieiiti;i siriml stat
ciiiii culp;i.

Rkspondko: Dicendum, (juod .s'ap<V;/t//a uiio modo >.ipieniia di-
dicit cognilioiiein veram; alio niodo dicit cogmlio- ^iis.
iiem veram et nolnlissimam , quia per causas altis-
simas; terlio inodo dicit cognilionem rcram , nobi-
lem et sapidam; quarlo modo sapientia non dicit
aliam cognitionem (pi;im rcligioncm divinam sive
cultum, secundiim ipiod dicilur, quod pietas ipsa
est sapienlia sive tlieosebia; et haec consistit, ut
dicit Aiigustimis ® , in fide, spe et caritate. et lioc
modo claiidit in se virtutem , et ila opponitur cul-
pae. Et sic patet responsio.

DuB. VI.

Item (piaeritur de hoc (juod dicit, quod Deus
non est causa tendcndi ad non-esse. Videtiir enim
falsum dicere, quia in Cantico Deuteronomii " dici-

1 Tuin lioc (liibiuiii liim seqiicns solvimtur ctiam ;i Potro
a Tar. et a lUchardo a .Med., iiic circa lit.

- Supple cum codd. L 0 m bonum.

3 Libr. XXVl. Moral. c. 14. n. 2i. — Pauio superius Vat.
vocabulo iripliciter iiraemittit esse.

* Cfr. de lioc diibio .Vle.x. llal., S. p. i. q. .38. m. 3, a. 2.

5 Quod attinet ad locutioneni lociis n minori, proderit
hic aflerrc quod PeU'. Hisp. in siia Summiiia, tr. de Syllog.
topico ait:«Maius, ut hic sumitur, est quod supraponitur
aiicui in potentia et virtute ; ininus est quod ei supponitur.
Locus ffl maiori est habitudo ipsius maioris ad minus, et est
semper destructivus , ut re.\ non potest expugnarc castrum, ergo
nec miies. Lociis a maiori. Maxima : Si id (juod magis videtur
inesse non inest , nec id quod minus videtur inesse inerit. Locus
a minori est habitudo minoris ad maius, et semper est con-
structivus, ut: milos potest expugnare castrum, ergo et rex.
Locus a minori. Maxima : Si id quod minus videtur inesse inest,
el id quod inagis videtur inesse inerit ». Hoc fere totum sumtum
esl ex Coeth., iif. de Diflerentiis topic. circa med.

^ Pro res Vat. cum cod. cc vel.

' Vat. esl impotens ad fnciendum. — Cfr. de lioc dubio
S. Thom. et Petr. a Tar., hic circii lit.

* Enchirid. c. 2. seq.: «Ilominis autom sapientia pietiis est.
Habos hoc in libro sancti lob (28, 28.) ; nam ibi logitur, (|uod
ipsa Sapienlia dixorif lioinini: Ecce pietas est sapientia [Vul-
gata: Ecce iimor Donmiipsa est sapientia ; Septuaginta : £"ca'
cultus J)ei est sapientia]. Si aulem quaeras, qiiam dixerit eo
loco pietatem , distinctius in Graeco repories Oeoai^siav, qui est
Dei cultus... Hic si rospondoro, tldo, spe , caritat»' colendum
Deum, profecto dicturus es» otc. Idoin dicit in iibro de Spiritu
et littera, c. II. n. 18, et Xll. de Trin. c. 14. n. 22, et XiV.
c. I. 11. I. secjq. , iibi otiam divorsao .sontentiae tanguntur,
quae voci sapientiae in praecedeniibus subiiciuntur, nec non
insinualur, in quo sapientia differat a scientia; do (luo cfr.
Aristot., I. Metaph. c. 1-4, et VI. Ethic. c. 2-8. — Iloc dubium
solvilur etiam a S. Thoma, hi(^ circa lit.

^ (]ap. 32, 39. — Paulo inferiMS pro corruptio tendendi
cod. 0 bene corrupiio tendens.

830

SENTENTIVRUM LIH.

Inr : Ego occidain , et ego vivere faciam ; percu-
tiam, et ego sanabo: ergo videtur, cum mors sit
corruptio tendendi ad non-esse , quod Deus sit hu-
ius causa.

Respondeo: Dicendum, quod non-esse nou ap-
pellatur liic per privationeni qualiscumque esse, sed
illius quod definit Boethius * dicens: « Esse est quod
ordinem retinet servatque naturam ». Et ad illud
Deus non deducit; ipse auteni obiicit de esse na-
turali.

Vel potesl dici, quod loquitur hic secundum

Aiiter. naturae institulionem, secundum quam dicitur: Deus

mortem non f'ecit~. — Quod aiilem dicitur, quod

ipse occidit, hoc est secundum punitionem iustitiaej

hoc tamen in secundo mehus dicetur '.

DuB. Vll.

Item quaerilur de hoc quod dicil, quod malum
est tendere ad non-esse. Videtur enim maJe dicere,
quia si lcndit ad non-esse , aut hoc dicitur qiian-
tiim ad esse naturae, aut gratiae. Si naturae: ergo
malum corrumpit naturam, quod est contra Diony-
sium", qui dicit, quod « mahim nihil corrumpit
existentium, iii eo quod essentia vel nalura». Si
autem intelligatur quantum ad esse gratiae , hoc
siiuiliter falsum videtur, quia post primam cul-
pam noii remanet esse gratuitum secundum ah-
quid sui , quia totahter per mortale expelhtur :
culpa ergo " noii tendit ad non-esse , sed iam est
in termino.

REspoNDiio: Diceiidum, qiiod in homine iuslo et
Tria in iustu bono es! tria considerare. Cum enim habeat natu-
ram per gratiain ordinatam , est considerare ^ esse
nalurae, et ordinabililatem ad graliam, quae com-
muni nomine chcitur habilitas, et ordinem gratiae
sive gratiae ordinationem. Malum igilur, per se lo-
quendo, corrumpit ipsam ordinabilitatem, et ex hoc

conside-
rauda.

elongal a gratia el facit tendere ad non-esse. Et quia
habilitas nunquam omnino tollitur, salva natura,
et natura non corrumpitur: semper maluiii facit
tendere ad non-esse, ita ([uod nunquam est in ter-
mino '.

DrB. VUl.

Triplex

distinctio.

Iteiii (juaeiitur de hoc quod dicit Ambrosiiis:
Verum, a quocumque dicatur, a Spiritu sancto est.
Videtur eniiii male dicere, quia si lioc est verum ,
ergo cum detractor detrahendo frequenter ' dicat
verum, videlur quod dicat a Spiritu sanclo. Siini-
liler , diabolus multa vera dicit. Simililer , de verbo
illo obiicitur : Nemo dicit: Dominus lesus, nisi in
Spiritu Sancto ^. Multi enim |)eccatores lioc dicunt
tota die. — Item, veritas appropriatur Filio: ergo
magis (leberet dicere .\mbro.-<ius, quod oinne veruni
est a Filio.

Respondeo: Dicendum, quod aliquid dicitur a
Spiritu sancto illustrante intellectum et movente af-
fectmn; et illud est verum et bonuni , quia dicitur
verum aliquid ex caritate. Item, est aliquid a Spiritu
sancto movente affeclum , sed non illustrante intel-
lectum; sicut (lixit Apostolus ^% se ituruin ad Hispa-
nos. Falsum dixit. sed tamen in dicendo meruit ,
quia caritas movebat eum hoc dicere. Aliquid est
dictum a Spiritu sancto illustrante intellectum , sed
non rectificante affectum; et iliud potest esse malum,
et tamen verum est dicere. Ergo perfectum utrum-
que includit; et sic dicitur a Spiritu sancto et in
Spiritu sancto, et ita intelligit Apostoliis; Ambrosius
autem largius dicit.

Et sic patet iliud quod obiicitur, quod veritas
appropriatur Filio: respondetur enim, quod Spiri-
tui sancto appropriatur iiiterpretatio. — - Vel dicen- Miter.
dum . quod hoc non dicitur tanquaiii appropria-
tum. vel si appropriatum " , hoc est ratione doni.

, I

i Libc. IV. (k- Coiisol. prosa 2. — P;iulo iiirerius i)ro Et
ad illud Deus non deducit codfi. aa bij : Et ad illud [noii?]
esse , qiiod huic esse oppointnr, Deus non deducil. '

2 Saj). 1, 13.

3 Libr. II. Scnt. (J. :]G. a 3. q. 1. cl 2. — SoJulio liuitis
dubii liabetur ctiam apud B. Albeit. , S. p. I. tr. 20. (j. 80.
ni. 2. a. 3. part. I , S. Tlioni., Petr. a Tar., Ilicliai'd. a Med.
ct ;Egid. ti., hic circa iit.

* Libr. de Div. Noin. c. 4. § 23, ubi iuxta \ ersionem Scoti
Lrigenae sic legitur: Ncfiue hoc omnino cl omnino malum ;
sed iie(|ue corrumpitiir (luid existcntium, secundum quod esson-
tia ct natura.

5 Vat. ciim cod. cc expelHtuv gratia , ergo ; cod. .\ ex-
pcltifur gratia , culpa ergo. Mox pro iam Vat. etiam.

^ lii Vat. et cod. cc omitlur iiacc propositio: Cum enim
kiibeat etc. et deiii pro ad gratiain siibslitiiitur et gratiam.

^ Hoc fusius explicatur II. Seiil. d. 34. a. 2. q. 2. iii corp.
Cfr. ctiain Aiex. llal., S. p. I. q. 19. m. 5; B. Alberl., liic a. 10;
S. Tliom., Pclr. a Tar., Mgid R., Iiic circa lii.

* Vat. el cod. cc omittiint frequenler.

9 Epist. I. Cor. 12, 3.

^^ Rom. 25, 28. — Paiilo sup(>rius i)ro quia dicitur verum
aliquid ex caritate Vat., iiovam propositionem iiicipiens , Et
aliquid dicitur verum ex caritate , et dein , omissis verbis
Item est aliquid, continuo connectit verba sequentia a Spiritu
sancto clc. cum pra(>cedentibus. Verba Item est aliquid , quac
ex codd. FT restituimus, cli.nn iii plurimis niss. desunt , et
pro qitm dicitur aliqui codd. ut II V aliquando dicitur, cod. R
dicitur etiam. .Vliquanto inferiiis post Falsum Vat. cum cod. cc
subiicit cnim, ct posi pauca pro lioc direre (>\liibet velle hoc
et dicere.

" Vat. verbo npproprialum pracligit sicut , et in proposi-
tione praecedenti post re.^ipondeiur omittit enim. Pro rel si ap-
propriatum, hoc est codd. P Q vel si appropviatur, hoc modo
vst ctc. — Cfr. dc hoc dul)io .Vlex. llal., S. p. I. q. 15. m. 9;
B. Albcil., hic a. 19, et d. 2. a. 5; S. Thom., 11. Scnt. d. 28.
(1. I. a. o; cl Pctr. a Tar., liic circa lil.

IMSriNCTIO XI.VII.

s:{7

DISTINCTIO XLVl

Cm-. 1.

(jNod voUiiilds Dt'i de huinnic iiiiplcliir,
quucitiiK/iie sc veiial.

Volmilas (juippo Doi sompci' onicjix osl , iil lial
omno <|iio(l volil . ol iiiliil lial (jiiod iiolil : (|iiao
(lo liomiiio sompor implolm-, (|iio('iim(|iio so v(>i-lal.
Niliil oiiim , iil ail Aiiiiuslimis ' . iii liboro arbilrio
coiisliluliim siiporal volimlalom Doi: olsi laoial ooii-
li'a oiiis volmitatom , laiiioii ooiilra oius Nolimlatom ,
(|uao i|)so osl , niliil piilaiKliim ost ila liori . laiuiuam
velit (iori , ol iioii lial ; vcl nolii (iori , et liat. llla
ciiim volimlas , ul all .Vuijuslimis iii Kiiohiridio - ,
scmpcr implolur aut de uobis, aiil a. iiobis. iJc iiobis
implelur, sed lameii iioii implomus eam, (piaiido pcc-
canius. .4 nobis implotur, (piaiido bonum laciimis;
ideo cnim facimus, (|uia scimiis placere Deo. Ila el de
bomiiie semper Deus implel suam voliinlatem, (piia
nibi! laoit homo, de ([iio Deus non oporotur (|uod vult.
ISon onim vull Doiis, ul [)Ooc(M bomo (|tiilibet. Si aulom
peccaNcrit, poonitenti viilt parcere, ut vlvat, in |)(^c-
catis vero perseverantem punirc, ut iustitiao polentiam
conlumax non evadat. Slcul alios ab aeterno praepa-
ravit ad poenam, lla alios praeparavil ad jiloriam.
ngustiiui>. « Et haec siiiit ma</iia o/icra Domiiii , cxijnisda iii
oiiines volunlules eius '\ et tam sapicnter extpiisita, ul
cuin angelica el humana creatura poccassel, id cst ,
non quod ille, sed (|iiod voluit ipsa fecisset, etiain
per eaiidem crealurac voluntatcin, qua factuni esl, (|Uod
Crealor non voliiil, imploret ipse (luod voluit: bene
utens eliam malis laiKiuam siimmo bomis ad ooniin
damnalionem, quos iuslo praedostinavit ad poenain,
et ad eorum salutem, quos bcnigne praedestinavit ad
gratiam \ Quantum eiiim ad ipsos altinct, quod Deus
noluit fecerunt: ([tiantum vero ad omuipotenliam Bei,
nullo modo id facere valuertinl. Hoc qiiippc i|)so, (|iiod
conlra eius vohmtatem fecerimt , de ipsis facta est
volunlas eius. Proplerea nainque magna opera Domini,
exquisita in omnes voluntales eius, ut niiro el inclTa-
bili modo non (iat praeier eius voluntatem qiiod etiam
fit co7itra eius voluntatem: quia non fieret, si non si-
neret, ncc utique nolens sinit, sed volens, nec sine-

rol boiiii.>< (iori malo, iiisi omiiipolcns ol do malo posscl
lacero boiK >. — llis verbis evidcnler monstraliir,
([tiod voliinlas Doi aotorna somjicr im|)loliir <\c liomino,
cliam si lacial bomo coiilru Dci soltiiilalciii. Sni allcn-
dciKliim osl (lilif{cnlcr , (|tiomo(io iii sii|)crioribii> dici-
liir, lioii ali(|uid eontra Dci \oliiiitalcm . (jiiod lameii
iion lil jiraeler eani: ct (jiialilor iiitolligciidum sii illiiil:
(|tianliiin ad se, focorimt (|iiod Doiis noliiit; (|uantum
\oi-o ad omiii|)oloiiliam Dci, tiiillo iiiodo id faccrc \a-
liioriinl. Vidontiir oiiim ista sii|)ciioribiis' ob\iaro, iibi oiiii-uiiai.
dicluin osl : Volitnlali eius nikil resislcrc.

Veriim , iit sti|)ra ' (li\iinus, volimlas Dci (li\crsis ^«^'"''o-
modis acci|)ilur, (|iiae (li\orsitas iii inacdictis \crbis
si diligonlor noletiir. iiibil ibi oonlradiclioiiis ro|)oriliir.
Ubi onim dicil, iioii liori /iraclcr oiiis vdlimlalom oliaiii
quod (it eoiilra cius volimlatom, dissimililor acce|)il
volunlatcin, el non i/jsa/n voluntatem , (|uae Deus est
el scm|)iterna esl, sed eius siyna |)rae(lictis verbis
intelligi \()liiil, id aii /iro/uhitic^iem si\e praece/Hionem
el /lerriiissionriii.

Cap. II.

Ex qiio sensu quaedam dicuntur fieri contra
Dei voluntatem.

Multa ciiiiii (itint eontra Dei praeceplum vel /)ro-
kibitionem, (|uac tamen non fiunt praeler eius per-
missionem. Ipsius wmw^kxq. /)eriiiissione m\\\\\\ fiuiit mala.
quae tainen praeter eius volnntalem sein[)ilornam (itiiil.
Sicul Aiigustinus dicil su|)er illuin locuin Psalmi * : i't
non (oquatur os meuin opera liominuni. 0|)ei'a eiiim bo-
iniiunn dicit ea qiiae mala sunt, « ((uao [)raelcr Dei vo-
luntatem fimit », (|iiae ipse est, sed non praeter eius ))er-
missionem, qiiae ipse non est. Ap[)ollatiir tainen ipsa
Dei voluntas, quia Deus volens sinil mala (ieri. Fiuiil
et coiitra cms praeceplionein vel prohihitionem , sed
non coutra eius volunlatem , ([iiae i[)se osl, nisi dicaii-
lur contra eam (ieri , quia praeler oain (iunt. Cuntra
eam ([ui[)[)o nihil ila fit, ut velil fieri, et ' non fiat,
vel nolii (ieri et liat. (juod evidenler ibi Augiistiniis
notavit. iibi ail: Oiiantum ad ipsos attinet , ((tiod Detis
noltiil foceriint: ([iiantum vero ad omni[)otentiam Doi ,

' Encliiritl. c. 9o; seciiiidiiiii scnsiim.
- Ipsa verbu .Vugiistini iinmcdiate seqiuiinui-.
3 Psalm. 11 0, 2.

■* Codd. .VRC et edd. I, 6 (o iii inarg.) gloriam.
5 Enchirid c. 1 00. ii. 26. Pro ultimo vocitbiilo bene codd.
BE bonum, ot edd. 2, .3, i, o, 7, 9 bonum bene.

6 Dist. .\LVI.

' Uisi. .\.LV. c. li. — 1'aulo inrerius codd. .\ L> D (li.s.siini-
litcr accipit pro dis.^iimililer accepit.

s tlnarral. iii l'salm. IG, i. (*osl te.Mum Vat. addil in sensv.

^ Ita codd. el ed. I , in aliis edd. quod. — De sequenti
te.xtu .\ugiist. \ide liic nolam o.

838

SENTENTIAKLM LIB. L

millo inodo id facere valuenuit; ac si dicerel, fecerunt
conlra Dei praeceptum , quod appellatur volunlas , sed
non fecerunt conlra Dei volunlateni oinnipotentem ,
cpiia hoc non valuerunt, illud valueruut; et ita pcr
hoc quod fecerunl conlra Dei voluntalem, id esl prae-
cepluni, de ipsis facta est volunlas eius, id est, impleta
est volunlas eius sempiterna, qua eos danujari vole-
Gregoriiis. bat. Uude Grcgorius super lob * : « Mulli vohmlateni
Dei peragunt , unde nuilare conlendunt, et consilio eius
i'esistenles obsequunlur; quia lioc eius dispositioni mi-
litat, quod per humanum studium resullat». — Hic
aperte ostenditur, quia duni mali consilio ac praeceplo
Dei resistunt,quod voluntas Dei appellatur, ea faciunt,
unde vohmlas eius, quae ipse esl, implelur, quae dis-
positio vel heneplacitum vocatur. «Nam, ul ait Au-
Auyustiiiiis. giistiiuis iii Euchiridio % quantaelibet sint vohmlales
Angelorum vel hominuin , bonorum vel maloruin , vel
illud quod Deus, vel aliud volentium quam Deus ; Onuu-
))0tentis voluntas semper invicta est, quac mala esse
nunquam potest, quae etiam, duin mala irrogat, iusta
est, et profecto quae iusta est mala non est. Deus
igitur omnipotens, sive per inisericordiam cuius vult
misereatur, sive per iudicium (juem vult obduret, nec
inique aliquid facit, nec nisi volens quidquam facit ,
et omnia quaecuuKiue vult, facit».

C.\p. III.

Qnare praecepit Deus omnibus bona facere et mala
vitare, sed non id ab omnibus vult impleri.

Ex ))rae(liclis liquet, quod voluntas Dei,quae
ipse esl, seinper invicta est nec in aliquo cassatur ,
sed per omnia impletur. Consilium vero eius atque
praeceptio sive proliibilio non ab omnibus im))Ientur,
quibus ))roposita et dala sunt. Neque ideo praecepit
omnibus bona vel prohibuit mala vel consuluit optiina,
quod vellet ab omnibus bona (juae praecepit Iieri ,
vel mala quae prohibuit vilari — si enim vehet ,
utique et lierent, quia in nullo potest ab hoinine su-
perari vel im))ediri eius voluntas — sed ut iustitiam
suain hominibus oslenderet, et mali essent inexcusa-
biles ; denique, ut boni ex obedientia gloriain, mali
ex inobedientia poenain sortirenlur, sicut utrisque ab
aelerno praeparavit. Ea igitur, quae omnibus praecepit
vel prohibuit, a quibusdam voluit fieri vel vitari, sed
non ab omnibus ; et quaedam personaliter praecepit
et in veleri et in uovaLege, quae ab eis quibus prae-
cepit, fieri noluit, ut Abrahae de iminolatione " filii,
et in Evangelio quibusdam curatis , quibus [jraecepil,
ne cui dicerent.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XLVII.

De voluntate Dei qaoa(] efficaciam.

Volunlas cjuippe Dei semper efficax est.

DIVISIO TEXTUS.

Snpra removit Magister (lubitatioiies, ex qui-
bus videbatur volmitas ' Dei aliquando impediri. Hic
(leterminal veritalem osteiidens , volunlatem Dei
semper esse efficacem et nunquam impediri. Et haec
pars habet quatuor [larles.

In prima auctoritate Augustini oslendit, volun-
tatem Dei semiier esse eiricacem et nunquam im-
pediri. In secunda vero, ne hoc intelligeretur de

voluntate signi, distinguit voluutalem, ut ostendat,
hoc esse dictum de voluntate beneplaciti , ibi:
Vfrum, ul supra diximus. In tertia Magister
ostendit, quod contra quandam voluntatem sig^ii
non- potest fieri, ibi: Multa enim fiunt contra Dei
praeceptum etc. In quarta vero epilogat breviter
praedeterminata, et hoc ibi: Ex praedictis liquet,
quod voluntas Dei , quae ipse est etc.

J .Moi-iil. VI. f. 1 8. II. 29. Codd. ot ciid. , cxccptis 7, 8, ci-
tant: Gregorius super Genesim. Tcxtus aiitem a Magistro non
paniin cst nuilalus.

2 Cap. 102. n. 26. in quo tcxlu sola Vat. cuin originali
aliud volentes pro aliad colentium. — .\lliiditur ad illud lioni.
8, 18: Ergo cuiiis vult iniseretur, et (juein miIi indurat.

3 Vide d. XLV. c. 7. nota .3.

NOTAE AD COMMENTARIUM.

1 Piurimi codd. ciim ed. 1 voluntatem.

2 i'i-0 non Vat. bene , rcfragantibus codd. ncc noii
i\lox post In quarta plurcs codd. adiiciunt parte.

cd. i.

iMST. x!.\ii. \i{T. rxicrs or\i:sT. i.

TIVVC/r.VTIO Qi:\i:STlOMM.

A(l intolli[][(Mili;iin conim t|nac (licunliii in ii.ic
parle (|iialiioi' (iiiacriiiiliir.

Primo (iiia(M'iliir, iilriim Yolimlas luMicpl.icili
possil imixMliri.

Sccmulo. nlnim iiTKpiis possit liiccn' conlr;i vo-

liml:il('iii si^Mii.

Tcrlio. iilriim hciis (IcIxmI iiiala pcnnilUTc.

(^Mi;irlo rt iillimo. iilrmii Dciis |)i)<>it m;il;i
praccipcrc.

AKriCULUS UMCUS.

De e/ficacia volunlafis (livinai

QUAKSTIO I.

Utrum voluntas beneplacili Dci possit impediri.

Alamcnla

Kt (luod voluntas beneplaciti non possit impe-
diri, osleiulitur primo auctorilate.

1. Genesis ultimo*: Num Dei possumus resi-
stere voluntati? Quasi dicat: non.

% Iteui , ad noinanos nono '^ : Voluntati eius
quis resistit?

3. Itein, super illud primae ad Tiinotheum
secundo*: Qui vult omnes homines salvos fieri,
Glossa: «Rogandus est, iit velit, quod si vult, necesse
est fieri ».

4. Ilem,super illud Psalmi*: lustus Dominus
in omnibus operibus suis, Glossa: « Apud Deum ,
hoc est velle, quod facere » ; sed non potest impe-
diri ne velit, quia libere vult quod vult: ergo non
potest impediri , ne fiat.

5. Itein , omnis volnntas , quae potest impediri ,
potest superari; sed divina voluntas superari non
potest, cum sit suprema: ergo divina voluntas non
potest impediri ^

(). Item, omnis causa, quae impeditur a prose-
cutione sui enectus, aut deticit, aut mnt;itur; sed
divina voluntas iiec deficit nec mutalnr iiec potest
deficere nec inutari: ergo etc.

7. Uein , nobilius agens est et nobilior cansa,

quiie non potesl impcdiri. (piam quae potest; scd di-
viiia volnntas est suinina et suprema can.sa omniiim.
ut supra " inonstratuni est : ergo etc.

Contra: 1. Omniscausa, cuius efTectus coiilin- .^<i npposi-
genter evenit, potesl impediri — nam si non potest,
tunc effectus evenit necessario — sed divina voluii-
tas est huiusmodi , quia esl multorum contingen-
tium — alioquin aut nihil esset contingens, quod est
contra arbitrii libertatem et consilinm et casum, aut
Deus non esset illius causa, quorum utrumque absur-
duin est — ergo etc.

:2. Itein, omnis causa,(piae per aliam agentem
expletur, si expletiir ' , potest per illam deficientem
impediri , si illa possit deficere — haec propositio
per se not;i est — sed divina voluntas est huius-
modi — nam Deus vult inulta Heri per causas crea-
tas, quae non facit sine ipsis. sicut generare hoini-
nein, asinum , et similia; similiter de his quae sunt
ab opere nostro; et haec possunt deficere — ergo
divina voluntas potest impediri.

3. Itein , omnis causa. cuius virtus se extendit
ad contrarium voluntatis, potest aliud velle. qu;im
Yelit"; scd divina cssentia est huiusmodi — aliquid
enim vultDeus, ut istnm dainnari, cuius oppositiim

» Vers. 19.

5 Vers. 19.

3 Vors. i. — Verljii integra Glossae ordinariac liic citala
haec sunt: Rogandus est, ut velit , quia necesse est fieri, si
ipse voluorit.

* Psaim. !ii, 17: lustus Doniinus in omnibus viis suis, et
sanclus in omnibus operibus suis. — Pro Apud Devm in ed.
Gloss. legitur Apud illnm.

5 Cfr. hic lil. Magistri, c. 1. et 2. .Vugusl., 11. de Gen.
coiilra Manichaeos, c. 29. n. ii. ait : Cuius onim voluntas su-
perat oninia , nuila ex parte i|ui(k}uam sentit invilus.

6 Dist. 43. 0. 2. (I. I. et 2.

" In Vat. desidoralur ai expletur.

8 Aristot., l.\. .Metapli. text. 3. (Vill. c. 2.) distinguit po-
tentias, quae cum ratione suni al) irrationalihus et dein ad-
dit: F.t quae quidem cum ratione omnes, eaedem contrariorum

840

SENTENTIARUM LIB. I.

potest; hoc certum est, alioqniii uon essel oinnipo-
tens — potest ergo facere op|)ositnin eins (piod vnlt.
Sed onine possibile ponibile: ponalnr ergo, qnod
Dens faciat oppositnni eins qnod volnit; si hoc, vo-
luntas Dei est frnslra et inipedita: ergo etc.

4. Item , vohintas ' vnU ah(|nid , qnod Dens
vnlt ipsam veMe; ant ergo potest velle contrarinm,
aut non potest. Si potest: ergo divina voluntas po-
test impediri; si non potest: ergo necesse est hber-
tateni eins ;irctari.

c 0 N c 1. u s I 0.

Dei voluntas consequens non potest nec superari
nec cassari nec impediri; antecedens vero po-
lest impediri , sed non superari nec cassari;
tamen necessitas , qiia voluntas consequens
connotat eventum, est necessitas coiisequen-
tiae, non conscquentis.

Respondeo: Ad iiiteUigentiam praedictorum no-

tandum . quod secundum foannem Damascenum ^

voiuntas voluntas beneplaciti dnplex est, scihcet antecedens

beneplaciti ^- . ,. . ,.

dnpiex. et consequens: antecedens sive conditionalis , qua
Yult quantum in se est. omnium sahiteni, et ab-
soluta , qna determinate vult ahqnid , quod novit
certitudinahter evenire.

hiteUigendum estergo,quod nuUam Dei volun-

conciusio tatem possibile esi superari; nuUam possibile est

generalis. ...

cassari; ahquam tainen, ut antecedentem, possi-
hile est non impleri; ahquani, nt consequentem ,
V necesse est impleri, et impossibile est impediri.

NuUam , inquam , est possibile superari. Nam

si homo non faciat quod Deus vuH, quantum in se

est, sive voluntate antecedente, Deus facit de ipso,

quod vnU volunlate consequente; et ita semper im-

conciusio pletur vel de homine vel ab homine , et sic nun-

specialis 1. . .

quam vincitur vel superatur^

Non etiam possibile est, vohuitatem Dei cassari.

Nam cassum dicitur ahquid, dum privatur effectu

proprio, ad quem est": voluntas autem nuUa pri-

conciusio vatur effectu , ad quem est proprie. Nam qnod dici-

specialis 2.

tur, quod Deus vnU, omnes homines salvos fieri,
quantum in se est, haec vohnitas non connotat sa-
lutem, nec proprie est ad elTectum salutis, sed con- !

notat ordinationem naturae sive naturam ordinabi- ;

lem ad salutem. Unde nihil phis esl dicere: Deus ;

vuU istum salvum fieri , quantum in se est, quam ^ :
Deo placuit dare isti naturam , |)er quam posset per-
venire ad salutem , et qnod Deus paratus esset iu-
vare . ita quod sahis non deficit propter defectum a
parte Dei. Unde non cassatur , quia habet proprium
effectum. De voluntate autem absoluta plannm est,
quod non potest cassari, quia omnem efTectum suum
ponit nec unqnam remanet inexpleta.

Cum itaque vernin sit, voiuntatem Dei nullo
modo posse superari nec cassari, tameii vohnita- ,

tem absolutam necesse est impleri, conditionalem
vero minime. il

Sed attendenduin . quod est necessitas co?i5e- i'"piex n»

cessitas. ;

quentis et necessitas consequentiae , sicnt snpra ®
dictum est de praescientia , quia ipsa non haljet
necessitatem consequentis , sed consequentiae, quia
necessario infert, et seqnitur : Deus praescit hoc ,
ergo hoc erit : sed tameii non necessario praescit,
qnia in actu praesciendi trequenter notatnr etTectus
contingens. — Sic in voluntate inleUigendum , quod
voluntas Dei absoluta connotat eventum rei;etideo
est \\)\ we(iQ?,i\{^$, consequentiae , sed non consequen-
tis , quia non mutat eventum rei, iinmo vuU Deus,
quod eveniat conseqnens contingens '. Unde sicut
praescientia , quia necessario inferl effectum , non
potest faUi, sic nec voluntas absoluta, quia neces-
sario infert, non [lotesl impediri , imino eam neces-
sarium est impleri. Voluntatem vero conditionatam concinsi(»

' specialis 3. »1

non necessarium est omnino impleri, nec necessitate :

consequentis nec necessitate consequentiae , quia non Ij

connotat eventum rei, sed connotal iUud quod est ■'

ordinabile ad eventum, ut praedictum est ®. Unde
bene sequitur: vult istum salvari volnntate absolu-
ta : ergo iste salvabitur: nunquam enim vellet, nisi
pariter praesciret, eum esse salvandum. De volun-
tate vero conditionata, ut visum est ^, non sequitur.

siiiu; iifutioniiles \oro, iiiin iiiiiu.s, ul, ciiiidum ipsius caiefa-
dendi solius; mcdiciunli vtTO potentia infii-milatis (M sanitatis.
— V;il. hanc proposilionom sic dcpra^ avit : Oinnis aiuaa... ad
contrarimn, coluntate potesl otc. liladom Vai. cum cod. cc
aliquanto inforius post si hoc intorii(;it ergo.

1 Suppie cuni codd. PQ creala, \ol hominis , quod cod.
1$ iii mary, exliibot; cod. V \ nci roluntas mon(lo.so adimi-
git Dei.

- Libr. II. di- Fido orlliod. c. 29. Ipsa Dama.scoiii \orba
iam ailata sunt ptig. 728, iiota 2. — Mox post scilicet antece-
dens et conscquens votustioros codd. ot ed. I perperam iion
vi'\w[,\m{ antecedens , (|uod contoxtii oxigonto adiocimus; Vat.
ctiam omittit lioc \erbum antecedens sinnii cum priiocedenti-
bus et consequens, scd deinde post et absoluta ponit sive con-
sequens , ot ita Vat. Jcctio non ost Aituporiiuda. Cfr. sii|)ri! d. 56.
q. I. in cori).

^ Cfr. liic lit. .Miigistri, c. I, iii)! illi b'\\\is ox .\ugustino
habentm', (|ui liic respiciiintiir.

■* C.fr. supr;i piij^'. 771, nolii I, ubi liiiic similfjm dofinilio-
nem ox Aristot. attulimiis. — Proximo posi pro nulla Vat.
nullo; cod. 0 verbo nulla praemittit Dei.

5 Post quam cod. II (T a secunda mantij subiicit hoc,
cod. W .<;cii'cet, codd. .iGl V ff subiiciunt id esl. — Do do-
clriiiii liic propositit cfr. supra d. 16. q. I , (>t Augii.st. , do Spi-
rilti (•( littora , c. 33. n. •57. seq.

^ Dist. 38. a. 2. q. I. — PiiuJo anto Viit. omittit necessi-
tas conseqnentis el , ac piiiiio inforiiis posi de praescientia
parlicuiam quia.

"^ VA. I contingenter. Post pauca pro sic nec Vat. sic.
Revera nec roctiiis omiltorotur , sod oxslat in omnibtis codd.

* Disi. i6. q. I. — Vat. liaiic propositionem sic incipit:
Voluntatem autem antecedentem vel conditionalam non est
necessr impleri etc, et doin pro comwlal eventum extiibet con-
notat effectum.

^ Paulo ante, ot siipra d. 40. <|. I. — Posl pauca Val.
omiiiii \(>rl)ii in se.

iHsr. xi.vii. \HT. iMcrs orvr.sT. i.

841

Si ergo ohiicialur, (|ii()(l voliml.i.s Dci csl ik-ccs-
s;iria iii se, et necessurio iiileit clTcctiiiii, cr^^o oiniii-
niodain ponil circa i|)Siiiu iiccessilalcin ; (liccnduin ,
qiiod (|uaiiivis necesse sit, Dcum vcllc cl volimlalcin
eiiis csse in actu , laincii comparalio ciiis (ssl ad
fuliirum conlin^fciis, ct idco cHccliis cvcnil contin-
^'ciilcr.

I. Ad illiid ci'ij;o (jiiod ohiiciliir, (|ii()i| [jolcsl
iniioop-impcdiri , ciim sil caiisa c,onrm«fc,iis; dicciidum ,

iiriim.

sicut taclum esl ', (jiiod , (|iiaiuvis comparalio divi-
nae voliinlatis sit ad riiliirum conlin^'(!iis, tameii
comparatio divinae volunlatis ad volUum et eoenlus
roiiti se necessario concomilanliir, siciit liiiiiin con-
tin<i;ens aliud; el ideo noii [lolcsl ini[)C(liri. Timc
eniin impeditur causa , (|uan(lo. manciitc coiii[»ara-
tionc et ordinationc eius ad cllectum, elTectus noii
cvenil. Quod cr«i;o |)r()[)oiiiliir : omiiis causa , ciiius
elTeclus est contingcns, [^otesl iinpediri; lalsa est
propositio et habet instantiam, si elTcclus necessaiio
coneomiletur et consequatiir ad causain; et haec est
instantia in [)ro[josito.

± \(l illud quod obiicitur, qiiou potest impe-
dii'i pro[)ter detectum causae cooperantis ; dicen-
diim, quod sicut divina voluntas sive divinum velle
connotat effectum , ita connotat existenliam causae
particularis. Cum enim dicitur: Deiis vult istum
salvari, non est seiisus, ([uod velit in omnem even-
liim-, sed ([U(k1 vult istum salvari . et viilt istum
velle. Unde sicut divina volunlas connotat istuin ef-

f.Tiiiini

leclum cvtMiirc, cl idco !ie(X*ss.iiio se(|Uiliii ••ITccliis
ad ijisaiii, ita connolal caiisam crcalaiii conciirrcrc.
Kt idco iicc(.'8sario sc(piiliir. si Dciis viilt i>liiiu
salvari , ([iiod isl(; ctiam vclil: cl ila iiuiKpiam d(v
iicit , siciil iicc clTccliis, cl ila iiiin(|ii:ini impcditiir.

'\. \d iiiiid (jiiod oi)iiciliii . (|iiod Dciis |iol(;st
o|i|iosiliiiii ciiis (jiiod viill; diccndiiin , i|iiod divina n 'LmkIhni.
voliiiit:is iioii ;iirl;il polciili;iiii in possnuld . iindi;
[ilura [lotesl. (|ii:iin vclil : ;ircl:il l:iiiieii |)olcnli:im in
(Ufni(/o — niiii(pi;iin cniin |)oteiili;i ;i|.,'il :ili(pii(l , nisi
([iiod viill - cl iiii[)ossibilc cst , (jiiod ;icli() su|)ercxce-
dat voluiil:dcm. Cndc nilnl [lotest faccrc. iiisi ([iiod
[lolest vclle ". — Oihiiido cr^^o dicilur. (piod |)olcsl
contrarium sii:ic V()liiiil:ilis; [)()t(>sl inlclli^M dujilici- in linrtio.
ler: ;iul V()liint:ilc mooeiUe :id conli;iiiiim . cl sic
not;ilur rc[)U}i;ii;mli;i vohmtilis ;i(l [)olcnti:nii . cl lioc
(!st iiii|)0ssihile: ;iiit voliiiitale iiok inoocitlc , ct sic
nori nohdiir iiiqiedimcnlum iiec repu},Mi;inlia , scd
vohmUis lihere [lotest, (piae ita |)otest lioc. ([uod
eius ()[)posituiii. lla enim vult lioc, ([iiod [)olcst
velle eius op[)Osiluin ah.s(|ue sui mulatione. sicut
siipra * dictuin e.st de [)r;iescieiiti;i. Kt nilio liiiius
est, qnia uiio et eodem vult (jiuiecuuKpK! vull.

4. .\d ultimum diceiidiim. qiiod voluntas Dei
secundum c,onvenienli;iin ad pniesci(3nli;iiii viill illa Notandnm.
quae vult. Unde sicut pr;iescienti;i amhit loliim (X'lle
el pofise et agere , et non [lolcsi falli ;iliqui(l non
subtrahendo contingentiae rei evenieiilis; sic eti;iin
in pro[)osito intelligendum.

SCHOLION.

I. Hac ([(laestionc conflriDaiitui' ot cxplicantur ca quac dicta
sunt supra d. i6. q. I. dc volitntate antcc(Hicntc ct consc(|ucntc, ct
d. 38. u. 2. q. I , et d. 40. a. 1 . ([. 1 . 2. dc contmjentia reruni, qiiae
nec Dei praescientia nec praedcstinatione toilitur. — .Notanda
est liic diffcrcntia inler sitperari, cassari, non impleri, uti bene
a Seraphico cxplicatiir : i(cm in solulioiic ad 2. doctrina gra\is
monieiiti, quod in voluntate consoqucnti' coiinotctur non tantun)
effectus saiutis, sed etiam cfllcicntia causae sccundae fcfr.
S. Thom., hic q. I. a. I. ad 3; S. I. q. 19. a. 6 ad 3; Kicliard.
a .Med., iiic q. I. ad 3.). — Quoad soliitioncm ad 3. cfr. supra

d. 38. a. 2. q. 2 , ubi similis difficultas quoad praescientiam
divin;im discutitur.

II. .\lc.\. Hal. , S. p. 1. q. 36. m. 2, vi q. 10. m. i. —
Scot. , in utroque Scripto, I. Scnt. d. i6. (j. unica. — S. Thoin.,
hic q. I. a. I ; S. I. q. 19. a. 6. — I). .\lbert., hic a. I , ct
d. 46. a. I ; S. p. 1. tr. 20. ([. 79. m. 2. a. 2. — Pctr. a Tar.,
hic q. unica, a. I. 2. — Uicliard. a .Med. , hic q. 1. — .Hirid.
H. , hic I. princ. (|. unica. — Durand. , de hac et scq. (j. Iiic
q. I. — Dionys. Cai"th. , I. Sent. d. 56. i[. I. — I5icl , de hac
et sc(i. ([. I. Scnt. d. 46. q. I. 2.

' Hic in corp. — Verba immediatc sc(iuentia tiuod, qtiarii-
vis comparatio divinae voltintatis sit ad fatariim contingens,
tamen Vat. suppressit corum loco ponens voculam cuin, et
dein pro sictit unum contingens aliud substiluit sictit unum
est contingens, ita et aliud. In tine huius propos. pro evenit
codd. F (i K S T V Y cc cc tt et cd. I eveniet. — Vcrba, quac
in media hac propositionc habentur : se necessario comiteittur,
respiciunt necessitatcm ronsequcniiae , non consequentis , * um
qua sl;i( contingentia cffcctus.

5. Bonar. — Tnm. i.

"' Id est pracscindeiiiio ab omni condiiionc. — Pauio su-
perius pro e.ristentiam causae Vat. sola efficientinm cnusae,
codd. L 0 coeaistentiam causae. Paulo inferiiis pro et vult
cod. 0 id est vult, non pauci codd. cum cdd. 2, 3, l, o, 6
tantunimodo vult.

3 Cfr. supra d. io. a. I. ([. 2. in (ine.

* Dist. 38. a. 2. q. 2. — Paulo superius pro sed volun-
las libere potest, quae Vat. cum uno altcroqu(! cod. sed qvod
vohintas libere potest, quia.

106

84i>

SENTENTIARUM LIB. 1.

OUAESTIO 11.

Utrum aliquis possit facere contra voluntatern signi.

Secundo quaeritur, ntrum aliquis possit facere
contra voluntateni signi. Et quod non , videtur :

1. Quia signum el signatum conforniari de-
Argg. pio bent: ergo quod fit contra unuin fit contra reli-

parte nega- . ^ ^ < • t

liva. quuni : ergo si non potest contra signatniri. nec con-

tra signuin. Aliotpiin si non fit contra signatum, et
contra signum , Innc signum esl falsum. Si enim si-
gnum ducit in signatum '. significat, quod fit contra
ipsum fieri contra signatum.

2. Item . mininuuii inter omnia signa esl per-
missio , cuni sit respectu mali, ad quod miniiue
ordinatur heneplacitum Dei : ergo si minime accedit
ad voluntitem beneplaciti, si non potest fieri con-
tra permissionem , multo minus contra alia. Sed non
potest fieri conirai per^nissionem , sicut dieit Magister
in Uttera- et Augustinus de Civitate vigesimo: « Sic-
ut nullus hominum agit recle, nisi adiutus divino
auxiUo; sic nullus hominum atque daemonum agit
inique, nisi eodem divino atque iustissimo permit-
tatur iudicio ».

3. Item, potentior est vohuitas, cui non potest
resisti nec in re ^ nec in signo, quam cui potest in

^ signo saltem, etsi non in re; sed Deus est poten-
tissimus: ergo videtui', quod nec voluntati eius
nec signo vohintatis possit resisti, et sic etc.

CoNTRA : 1. Inler omnia signa vohmtatis prae-
Pro paiie ccptio sivc imperium videtur esse potentissimum ;

aftinTialiva. , „ . „ ,. . i- •

sed fieri potest et lit tota die contra divinum man-
datum: ergo contra omnia alia.

"i. Item, videtur quod speciahter contra per-
missionem, quia permissio non est nisi inah cul-
pae; se'] maium culpae non est mahuu , nisi vo-
luntarie fiat , et si voluntarie fit , potest non fieri :
ergo [)ermittente Deo aiiquem male facere , potest
noi! facere: ergo potest facere contra permissionem.

3. Item. super illud Psahiii*: Eduxit eos cum
argenlo et auro , (llossa dicit, quod idem fuit prae-
ceptum et permissum. sciiicel as[)ortatio vasorum :
ergo cuni possit fieri contra praeceptum, pari ra-

tione et contra permissionem et conlra alia per
consequens : ergo contra omnem voluntatem signi.

c 0 N c L u s 1 0.

Contra tria signa divinae voluntatis aliquid ficri
polest, contra duo vero non , quod duplici
ratione probatur.

Respondeo: Dicendum . quod contra a/^^wo^/conciaMoiS
signum divinae voluntatis potest fieri, contra ali-
quod non.

Et ratio huius duplex est ex duplici modo' di- ».itio i.^
stinguendi signa. Quaeclam enim sunt signa respeclu
praesentis, ut impletio et permissio; quaedam re-
spectu futuri, ut praeceptio et consilium et pro- *
hibitio. Et quoniam de praesenti quod fit impossi-
biie est in praesenti non fieri — quoniam « omne
quod est , quando est , necesse est esse " » — ideo
respectu signorum de praesenti non potest esse
resistentia; quia si sit resistentia, iam non sunt prae-
sentia. Quia vero futura vel facienda possunt non
fieri, ideo quantum ad signa tria sequentia resisten-
tia potest esse.

Aha ratio sumitur secundum alium modum »atio i ™
distinguendi : quia quaedam sunt signa divinae vo-
luntatis absolutae, quaedam conditionatae. Dico igi- !

tur , quod quia " contra voluntatem absolutam non '

potest fieri, noii potest etiam fieri contra signa \q-
luntatis absolutae. ut puta sunt impietio et permis- condusiof
sio. Quia vero contra voluntatem antecedentem sive
conditionatam potest fieri. quia potest homo divertere
ab ordine, ad quem ex sui institutione ' conditus est:
hinc est, quod potest fieri contra voluntatem signi, \

quae illam significat, .^cilicet contra prohibitionem, conciam3
praeceptioneni et consilium.

\. Ad illud ergo quod primo obiicitur, quod Ad .irgg. pi
contra nuUuni potest iieri; patet solutio. quod non .^ativa.
sunt falsa \

' Vide supni piig. ^R^, notii 2. — .Vliquanlo superius
p()5i rrliqiiwH \;\i. cmn ;ili(iu(it codd. et pro ergo. Dein post
Atioquin si coinpiurcs codd. ct ed. 1 porperam omittunt non ,
et mox pro et coiitvn Viit. liabet sed contra.

- Hic c. 2. — Locus, e Civ. Dei mox citatus, osl c. i. n. 2,
ubi in textu (iriyinali pro Siciit liabctur Qmmris H, omissa
vocuia sic , bis lcgitiir (igal pro agit.

3 Pro re Vat. cum cod. cc se.

■* Psiini. 101, ^l. — (ildssa (irdinaria liic lanliim ad son-
sum . niiii ad Ncriiiim cKaliir.

^ Hanc propositionem .Vristolelis integram cxliibuimus su-
pra pag. 674, nota 3. \n ipsa |)ropositione liic aliata pro omnc
cdd. 1,2,3 cum te.\tu originaii liabcnt esse. Post pauca pro
si sit resistentia Vat. cum ali^iuibus codd. si fit resistentia.

^ Pro quia cod. Z sicut.

' Val. cum cod. cc constifntione. — De voluntatc antecc-
(lentc ct consequente cfr. (]. praeced. ot d. 46. q. I.

* Supple cum cod. T signa. Pro quod non sunt falsa iii
Val. lcgiUir qmd est falsvm.

DIST. XIAII. \UT. IMCIS (H\i:ST.

H\:i

)i8tiii(.'tio

. art,>'. iiru
arte airu-
laliva.

:2. Ad illud (|ii(mI oliiiciliir, (|ii()(| iiiiMiiiiiiin csl
pennissio ; (lict'ii(lmii , (|iio(l iii;iior sii^Miilic.ilio vcl
minor iiiliil liicit ;ul hoc, m\ pnicsfiili.ililas ('llcctiis,
vel ctiam, (luia si^Miilicat vo1uiiI.iI(mii ;il)soliilaiii .
(juac ' ;ili(|iii(l c()iinot;it ;il)soliilc.

ri. \i\ illiKl (|ii()(l ohiiciliir. i|ii()(l |»otciitiiis cst
illiid. contra ciiius si^Mium iion potvst licri : diccn-
dum, (iiiod - vcniin csl. (luando voliinl;is viilt o-
mniiio, ([iiod iiiliil li;it, iiisi (piod ostcndil sc V(!llc ;
sed (livinji voluiil;is non cst t;dis, iiumo viill, (|uo(l
unus(|uis(|uc li;ihc;it pi'o|)ri;iiii lil)crt;itcm ct laci^il
(jiiod vull. Und(3 (it potcnti;i lacicndi contr;i divin;im
volunt;it(Mn csi ;i divina voliint;dc: cl idco iion
csset potcntior proptcr lioc. Undc distin^^Miciidum,
(jiiod pos.se facerc contra sijfmim volmiKilis ;dicuiiis
;iut est coiUra volunlaleni , cl sic attcst;itiir impoliMi-
tiae; ;iut illud i)osse C)>[a colunfale, cuius cst sijj^mim,
et sic iion attest;itur impolenti^ic, sed m;i<,Ms poteiiti;u!.

1. .\d illud (juod ohiiciliir, riuod conlra ontnia,
(piia fit contni praeceptionem . rpiae est maximnm
sifrnum; solvendum cst per hUeremplioneni, tpiod
non est maxinmm siji;nuin. Praelerea, hoc nihil facit

;ul propositiim, .scd pr;u!.seiili;ilil;is iii elTcclii cl ah.«^>-
litlio in si^iwito '.

"-^. \d liliiij ipioil uhiiciliir. ipiod lil contra prr-
nii.s.sioiicni , (pii;i pcciMlor poicsl noii prrcare; di-
(•(Midiim, (piod l)(Mis iioii diiiliir ptMiiiithMi! peccare
nisi iMiiii (pii ;iclii;dit(M- pticcal, diim pcccal; et tiiiic
impossihilc cst . (Miiii non pccc;irc.

'i. .\(l illiid (piod iillimo ohiiiMtiir. ipiod uhMii
hiit ihi pracci-pfinn. cl prrnii.s.snni; dinMidmii. ipiod
permi.s.sio miillis modis ;iccipitiir iii ScripliiiM. l'riiiio i'-riiii.i.i.i

II-, , ., , iliriliii qii.i.

iiiodo (licitiir pcniussio mtn colithrrc , SKMit Domiiiiis ■i'-"i'i"-it«r.
pcriiiitlit iii;d;i. (pn;i iioii coliil)(;t; ct lioc iiiodo csl
si^Mimn voliint;itis (livin;ic distiiictiim vowivd praece-
ptiini*. .\lio iii(;(l(), non panirc femporalifer ; H sui
dicitur lihcllus rc[)ii(lii piMiiiitli. M;ittli;ici dcciiiio
nono": Moy.ses ail diirUiam ce.stram prrmi.siL 'lai-
tio modo, non prohiherc, l's;dmus": Ira.scimini el
nolife peccare , (iloss;i : " [^cnmitil (juod ii(M'e.ssit;dis
(3St)), id est, iion prohihct. (^u;irlo inodo [)cniiitlcre
est minus bonum imlulgere, super illud [iriiiwic ;ul
Corinthios se|)tiiii() ' : /foc aufem dico .secnndam
indnlgentiam etc, (ihjssa: pennittit.

SCHOLION.

-Notanda esi distiiiciio inter facere contra voliintatem Dei
et facere praeter voluntatem Dei, ut obsei-vat S. Bona\. , liic
diib. 2. In illo est actiis tifisofutus voluntatis de opposito , in
hoc vcro talis actus non est iiec de uno Aolilo nec de opposito.
Consentiunt Aie.x, Hiil. (S. p. I. q. iO. m. i. ad I.), et S. Tlioni.
(hic q. I. a. 2).

.\uctores: .\le\. lla!., S. p. I. q. io. ni. i. — S. Tliom.,
hic q. I. n. 2. — B. Vibirl., liic a. 3. — Petr. a Ta:. , hic
q. tinic.i, a. i. — Bicliard. a .^Fed. , hic q. 2. — .Egid. R. ,
hic 2. princ. q. I. — [)ionys. Carth. , f. Sent. d. i6. (|. .3. circa
finern.

(^LAESTIO III.

Utrum Deiis debeat mala permittere.

Tertio quaeiitur, utrum Deus deheat mala per-
mittere. Kt quod sic, videtur.

1. loh duodecimo*': Abundant tabernacula
laisimenin.praedonum etc, Gregorius: « Omnipotens Deus quod
fieri [jrohihet, iustum est, ut fieri sinat».

:2. Item , Deus dehet conservare ordinem , quem

iiistituit; sed cum Deus creavit hominem, dedit ei
liheram voluittatem ; sed liheni vohmlas dicitur. eo
quod lihere potest quidquid vult: ergo si vult ma-
lum, potest in malum: ergo cum non deheat aii-
ferre homini potentiam, quam dedit, del)et ipsum
permittere peccare ^

1 Val. cuin cod. cc qua.

• In codd. PQ (T in marg.) et ed. I additur hoc. Paulo
inferius post Unde Vat. cum cod. cc oinittit et.

3 Sive, ut supra in solut. ad 2. diccbatur, quia significat
voluntatem absolutam , (|uae aiiciuid connolat absolute. — Pro si-
gnato Vat. significato. quae et paulo superius post maxiinum
signum, paucis snffragantibus codd. , addit quia impfetio
maius est. — De solutione per interemptionem cfr. supi-a pag.
87 , nota 4.

* Nam praeceptum respicit bona, inala autcm a Deo tan-
tum permittuntur, non praecipiuntur ; et sic in hoc sensu idem
opus non potest simul esse praeceptum et permissum ; attamen

potcst csse, si pcrmissio in uno ex sequcntibus modis sumitiir.
— Paulo supcrius pro cohibere non pauci codd. prohibere.

5 Vers. 8.

6 Psalm. 4, o. Glossa ordinaria ad verbum : Quod ergo
consuctudinis est permittil. — In codd. et cd. I di'suiit verba
id est.

' Vers. 6. — Vide Glossam apud Lyranum.

8 Vers. 6. — Dictuin Gregorii habctur in eius libro XI. .Moral.
c. 2. n. 3, in quod dictuni Vat. anle prohibet innnisit non.

^ Ilic afferantur, quae .\ugusi., VII. de Civ. Dei, c. 30.
ait; Sic ita^jue (Deus) administrai omnia quae creavit, ut etiam
ipsa proj)rios exercere et agere motus sinat.

844

SENTEXTLARUM LIB. l.

3. Item, malum frequeiiter esl occasio maioris
boni, quod ' non fieret, nisi malum praecessisset, ut
patet in passione Cliristi; sed decet Deum facere et
permittere iilud quod est via ad melius: ergo cum
non possit malum facere, saltem debet permittere.

4. Item, Deus onmia facit propter laudem suam;
sed in malis manifestatur iaus divinae iustitiae et
misericordiae : ergo si non debet facere contra am-
pliationem suae laudis, non debet impedire, ne mala
fiant: ergo etc.

Contra: 1. Ad Romanos primo^: Non solum
Ad opposi- qui talia agunt digni sunt morte , sed qui consen-
tiunl , Glossa: « Consentire est tacere, cum possis
arguere»: ergo cum Deus possit corrigere et impe-
dire malum, si permittit et tacet, consentit; sed qui
consentiunt, digni sunt morte: ergo etc.

2. Item, \ugustinus decimo nono de Civitate
Dei. capitulo decimo sexto: « Ad innocentis officium
pertinet non solum nemini malum mferre, sed etiam
a peccato cohibere»: ergo si Deus non coliibet, cum
possit, D:nis non esl innocens.

3. Item, ratione videtur: quia omnes virtutes
nostrae deljent habere exempiar in Deo; sed in no-
bis est virtus zeh: ergo et in Deo, Sed zelus, quantum
potest, obvial peccato^: ergo si Deus habet zelum,
quantum potest, obviat: ergo etc.

4. Item, universae viae Domini misericordia
et veritas*: si ergo permittit iustum peccare, aut
est misericordiae aut iustitiae. Non misericordiae,
constat ; nec iustitiae, quia iustus non meruit cadere :

ergo etc.

C 0 N C L U S I 0.

Deus ordinatissime permittit mala fieri, tum pro-
pler ordinem in universo , tum propler ordi-
nem in finem, sive hic sit ultimus , qui est
gloria divina, siue intermedius , qui est salus
electorum.

Respondeo: Dicendum , quod Deus permittit
conciusio niala fieri, el hoc ordinatissime.

generalis.

Dupiex enim est ordo rerum : unus in universo.

verso.

alter in finem ' ; et uterque exigit. quod Deus per- Dupiexorc
mittat mala fieri.

Ordo quippe in universo exigit, quia ad per-ordoin
fectionem universitatis necesse fuit, fieri creaturam
arbilrio hljeram et peccare potentem; sed admini-
stratio universitatis est, ut « Deus sic res conditas
administret , ut eas agere proprios motus sinat » ,
sicut dicit Auguslinus septimo de Civitate Dei"'. Ideo
cum debuerit dare potentiam peccandi et delmerit
regere, salvo ordine suae conditionis; si voluit pec- t^onciusi
care, debuit permittere, et si noluit peccarc, debuit
conservare: et ita debet permittere mala. i

Ordo ' ad finem hoc exigit, quia duplicem fi- ordoin
nem contingit reperire m umverso: unus est salus
electorum , alius divina laus. — Quoniam ergo per-
missio malorum reddit electos gloriosiores per oc-
casionem, et Deus non curat, utrum per causam, >

vel per occasionem electorum gloria augeatur; ideo conciMi. j
Deus permittit recte. Unde Augustinus undecimo de '''^"*'* ' ;
Civitate Dei' dicit,«quod nullum faceret , quem :

malum praesciret, nisi pariter nosset, quibus bono-
rum usibus accomodaret » . Prosunt autem eis exer-
cilando. Et ideo dicit ® de lapsu nnmdi, quod per-
misit plures esse malos, quia si pauci essent . non
auderent exercere bonos. — Divina etiam laus hoc conciusi, t
exigit, quia occasione niali summe inanifestatur di-
vina misericordia in electis, in Filii unigeniti dona-
tione pro inimicis secundum tempus '°. Summe etiam
manifeslatur Dei iustitia iii aeterna punitione repro-
borum. Unde Augustinus vigesimo primo de Civitate
Dei '*: «Si omnes remanerent in poena, in nullo ap-
pareret misericordis gratia redimentis. Rursus, si
omnes transferrentur ad lucera , in nullo appareret
severitas ultionis ». ^

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod permit- sqiuiioopJ

"^ ' '11 positorum. '

tere est consentire ; dicendum , quod permiltere ma-
lum est dupliciter : aut non cohibendo manum ^^ vel nistincuo.
animum nec in facto nec in retributione, et sic
consentire est ; vel non cohibendo manum , sed ta-
men puniendo transgressorem et arguendo conti-
nue, et sic non consentit; et hoc modo Deus per-
mittit. et non consentit.

specialis 3

' Pro qmd Vat. cuni coU. cc sed, ol iii line argumenti
solum pn» saltcni.

- Vcrs. 32, ubi Viilgata : Qiii talia agunt digni siint morto,
01 noii soliim qui oa faciunt, sed otiam qui consentiiiiit facion-
tibus. — lii (ilossa niox citata Vat. pro tacere subslituil facere,
contradicente l.yrano noc iion rofiagantibus rodd. I^QT, quo-
riim auctoritalo vorbum Incere rostituimus; atlamon cum Vat.
et noiinullis codd. nec non consontionte tcxtu originali rotinui-
mus possis \)vo possil.

3 Cfr. supra pag. 23, nola 9. — Pro ohvinf Vat. obviare.

* Psalm. 2i, 10.

^ Cfr. supra d. 44. a. I. q. 3. in corp.

^ Cap. 30; cfr. supra pag. 843, nota 9. — Mox in cod.
T ad \orbiim regere a socuiida manu adiunclum est /«ow?inp»H.

" (](id. H siibiicil etinm. Dimii pro reperire Val. reperiri.

* Cap. 18; cfr. supra pag. 786, nota 7. Iii textu allato
pro bonorum nsibiis non pauci codd. beatoritm usibus.

p Serm. 15 , (do Psalm. 2"i , 8.) c. 9. n. 9 : Noc mihi volo
dicas : saltom si necesso essot propler exorcitationem nostram,
ut essent mali , pauci essent mali, et boni multi essent. Non at-
tendis, quia si pauci essent, multis non nocerent ? Utique consi-
dera vir prudons, quia si multi boni essonl, ot pauci mali essent,
pauci mali multis bonis nocore non audoronl. Si non auderent,
non exorceront. — Codd. V X : dicit in libro de Lapsv mundi.

'" Rospicitui illud Hom. 5, 6: Ut quid enim Christus...
secundum tempus i)ro impiis mortuus est?

" Cap. 12; cfr. siipra pag. 733, nota 9, nec non l^incliirid.
c. 99. n. 25.

'2 Plures codd. cum ed. I hic,etmulto pluros codd. etiam
in sociindo dislinctionis mombro malum pro manum.

DIST. XIAII. \\\\\ IMCIS QIAr.ST. IV.

8'»:;

''2. A(l illiid (|ii()(l oliiiciliir. (jiiod ;i(l iiiiioifnlciii
|)(M'liii('l cohihcrc:; (licciKliiiii . (jiioil illiid iiilclli^MUir
(lc coliihilioiic (|uaiiliiiii ad :ir<^niilioiicin cl piiniljo-
iiciii . iioii (|iiaiiliiiii ad voliiiilalis coactioiiciii.

f]. Ad illiid (|iiod ohiiciliir. (jiiod /cliis ohviat
pcfcalo; (liceiidiim, (piod vcniin csl . salvo iiirc iii-
sfitiac: cl iiislilia. pi-oiil csl onlo linivcrsi. Iioc cxi-

•.;il . iil Dciis |icniiillal. Iioiiiiiirin irc ' .scciiiidiiiii
iiiipciiiiiii suac voluiilatis.

V \(l illiid (piod tiltiiiio ohiicitui'. |)alft rcspori-
sio; (|uia pciaiiittcrc alKpiciii pcccirc csl o|)Us iiisli-
liac, iioii, iiwpiaiii , iiislitiac . (piac sit cxi(^'ciitia
lucritoniiii. scd coiKlc(*ciitia iliviiiac sapiciitiac cl ho-
iiitatis •.

S (' II 0 L I 0 N.

I. I'liii;i ;ul l);iiK' (luacstionciii spocl^iiilia \ ido siipra cl. -Ki.
(|. 2-() , ct d. ii. a. 1. (|. 1-3, (>l jipiul .Vlc\;in(iriii)i ll;il., S. p. i.
(|. 3S. |)cr totiini, ubi plurcs dc li;ic iv (puicstioiics solvuntiir. —
l)c (luplici rcruni nidiiic, scil. iii iiniccrso ct ;i(l fiiicni, clr. supr;i
(1. ii. ;i. 1. (|. 3; ct (lc disliiiolioiic dnplicis linis, scil. uUimi
et priiicipalis (hius Dci) ct « fini.s suh fiiic » (s;iliis cl(>cloriini)
cfr. II. Sciil. ci. I;i. ;i. 2. ci- I , cl. 3S. ;i. 1. (|. 3.

II. T;ui}iitur liic (luaoslio, qu;ic vuigo iii doctriii;! dc rc;-
prob;ilionc in ulranupic p;ii'tcm disculitiir, utriini pcrinissio
peccali sit iii Deo jicliis positiriis, vel ticijiitio ;ictiis- positivi.
Pro priiu;i scnlentiii cilaiuur a p;itronis ipsius .Vicx. ll;il., S. p. I.

(|. 3(i. in. I , cl S. Tlioii). , S. I. (|. 23, ;i. .3, el n H;irlli. de
niirheriis ((Inrsiis tiicolof;. loni. 1. d. (i. (|. ll.ictiain S. H(>n;i\.
(Iiic ct dub. .3.), ciiiiis taincn vcrha nohis anil)if^iia esse \iden-
(111 . Scotus (liie c|. unica) licei iiii;iiii(pie scjnlenliani proljidjilciii
aeslimel, t;ii))en praefcrt senleiiliiim, ciiiod in D(!0 pciinissiu
si( iic(jalio acius positi\i, sed simu! rcfiexe aetiis positivns.

III. .Viiclorcs: .Mc\. lliil. . S. p. 1. (|. 18. ni. 10. a. 1 , (\.
3S. ni. I. 2. — Scot., HepoK. Iiic (|. 2. — II. Albcrl. , 1. Seiil.
d. i6. a. '.). — Petr. ii Tar., 1. Sciit. d. i6. (|. 1. ;i. 3. —
Hichard. a .Med. , liic ci- 3. el d. i(i. (|. 3. — K-id. K., Iii(;
2. priiic. {[. 2.

QU.\EST10 IV.

Utrum Deus possit mala praeciperr.

tam

Qiiarto et uUimo fpiaeritur, utrum Deus possit
mala praecipere. Ei quod sic , videtur:

1. Quia praecepit Oseae primo ^ iit duceret uxo-
d opposi. rem fornicariam, et Bernardus exponit ad litteram.

Quod si dicas, ad litteram non esse intelligendum ;
obiicitur tunc : cjuia praecepit iion tanlum ducere
uxorein, sed etiam facere filios fornicationis; tjuodsi
esset uxor legitima, noii essent filii fornicationis.

2. Itein , Exodi duodecimo * praecepit facere fur-
tum filiis Israel ; sed furtuin est malum et contra
legem naturae : ergo etc. Si dicas, quod non esl
malum secundum se, et ideo potest fieri bene ; o?;?/-
citur: quia praecepit .\brahae occidere filium inno-
centem et quein sciebat innocentem , Genesis vige-
simo secundo''; et hoc est inalum secundum se: ergo
videtur, quod Deus possit praecipere maluin.

3. Item, ratione videtur: quia Deus esl super

omnem iegem: ergo in omni mandato potest dispen-
sare: ergo potest omnium praeceptorum et prohibi-
tionum contraria praecipere.

4. Item, pius distat non-ens ab ente quam
malum a bono; sed Deus solo imperio voluntatis
ex non-ente facit ens: ergo solo imperio voluntatis
ex malo facit bonum : ergo potest praecipere mala,
ut videtur.

CoNTR.\ : 1. Praeceptum est signum divinae,Fiindamenta.
voluntatis: ergo aut est falsum signum, cum signi-
ficet, Deum velle quod praecipit^ aut Deus vult il-
hul. Sed si Deus vuU malum. est malus; si non
vult, et praecipit, est falsus; et utrumque est im-
possibile apud Deum : ergo etc.

2. Uem , nuilus obediens divino praecepto debet
puniri: ergo si Deus potest malum praecipere , po-
test mahim impune fieri' Sed malum remanere im-

1 In Val. decst ire.

- (!fr. supra pag. 773 , iiota 2.

3 Vers. 2: « Vade, sume libi u.vorem fornicationum et fac
tibi filios fornicationum ». S. Bernardi cxpositio in hunc locum
habetur in eius libro de Praecepto et dispens. c. 3. n. 6 , ubi
S. Doctor etiam de furto a filiis isi-ael in Aegypto facto, quod
in seq. iirgumento commemoratur. dicit : <(Quorum utiquo aite-
rum [faclum] quid nisi grave furti facinus, altcrum quid nisi
flagitii lurpitudo reputarolur , si non e.xcusasset utrumquc fa-

ctum auctoritiis imperantis »? Secundum August., X.\ll. contra
Faustum, c. 89, illa verba apud Oscam significant vocationen)
gentilium ad fulcm , e( ab codem S. Doctorc ibid. c. il.
etiam illud lactum furti mystice c.xplicatui-. — Circ<> fiiiem
aiginDcnti pro filios fornicationis Vat. cum cod. cc ^lios for-
nicarios.

* Vcrs. 36.

5 Vers. 2.

^ V;it. cum cod. cc hic ct paulo post praecepit.

846

SENTENTIARUM LIB. I.

punituiu esl contra diviuani iustitiain: ergo Deus
potest facere contra se , ergo sibi adversari. Sed hoc
esl impossibile: ergo elc.

3. Item , Deus praecipit mala non fieri : si ergo
praecipit fieri , praecipit duo upposita'; sed duo op-
posita fieri est impossibile: ergo Deus praecipit im-
possibile. Sed ad nulluin tale praeceptuiii obligamur:
ergo Deo possumus non obedire; quod absurdum
est. Et iterum, oinnis praecipiens inipossibile est
stultus. vel impius : ergo Deus essel stultus , vel
impius, quorum utrumque est impossibile. Et ideo
dicit Hieronymus - : Qui dicit Deum praecepisse im-
possibile, anathema sit.

CONCLUSIO.

Deus nullatenus potest praecipere malum, quod re-
manet sub raiione mali, et ideo nunquam id
quod est malum secundum se; tamen id quod
est malum in se, potest praecipere et prae-
cipiendo facere honum.

Respondeo: Dicendum, quod cum quaeritur,

utrum Deus possit praecipere malum, hoc potest

Distinctio. dupliciter intelligi : aut malum nianens malum, aut

ita. quod praecipiendo faciat bonum. Primum sim-

coiiciusio 1. pbciter est impossibile ; secnndum vero aliquo inodo

est possibile, licet non omnino.

Est enim aliquid malum in se, aliquid malum
foipiex secundum se. Malum in se potest fieri bene ^ ; ma-
lum secundum se nullo modo polest fieri bene , immo
hoc intelligere quod fiat bene, est intelligere , quod
idem sit malum et bonum. Potest ergo dici, quod
conciusio -2. Deus potest praecipere malum in se, et non malum
secundum se; quia nihil potest praecipere, quin
bonum sit , postquam praeceptum esl ; et illud esl
malum in se, non ^wim^ secundum se ; ideo potest
illud praecipere et non aliud.

Et hinc habet ortum , quod dicit Bernardus in
hbro de Dispensatione et praecepto \ quod Deus
coroiiarium. potest dispeusarc in praeceptis secuadae tabulae
et non priniae. Et ratio huius est, quia in prae-
ceptis secundae tabulae, quantum est de ratione
praecepti , tangitur sive praecipitur ordinatio ad
proximum, et prohibetur deordinatio ad eundem.
Deordinatio autem respectu proximi , nisi sit deor-
dinatio respectu Dei , malum est in se; si autem
respectu Dei , nialum est secundum se : sicut co-

gnoscere non suam inahim est in se, sed cognoscere
alienam ex libidine sive non suam malum esl se-
cumlum se. Sed Deus in praeceptis secundae tabu-
lae dispensat et dispensare potest, et contra illa^onciusio
potest praecipere, ratione praedicta. Nec ex lioc se-
quitur, quod praecipiat contraria, quia mandatum
speciale absolvit a communi , sicut privilegium spe-
ciale ^ \ )

In praeceptis autem primae l^huhe non potesl^""«;'»*'oi i
Deus dispensare , quia eorum opposita sunt mala \ ,

secundum se ; ipsa enim praecepta dicunt ordina-
tionem ad Deum sive in finem de sua ratione , et
eorum opposita deordinationem. Et ideo, si contra-
rium praeciperet , praeciperet contra se ; contra se
autem non potesl facere. Et si illa praeciperet —
cum illa sint mala secundum se , ita quod nullo
modo possunt bene fieri — aut Deus vellet malum,
cjuod est inconveniens ; aut iinpune fieret malum ,
aut idem esset bonum et malum , quorum utrum-
que est inconveniens simpliciter.

El ideo concedendae sunt rationes probantes, Kpiiogas,
quod Deus non potest omne ''■ malum praecipere, ut
puta malum manens mahim , et hoc est malum se-
cundum se. — Tamen ultima ratio de hoc\ quod
praecipit ' malum , non valet , et iam soluta est.

1. Ad illud ergo quod obiicitur de Osea, di- -^oiiitio op-
cendum , quod illud fuit malum in se, scilicet co-
gnoscere non suam, et divino praecepto factum est

ei bonum. Sed secundum quod fornicatio dicit actum
libidinosum et cognoscere aliquam ex libidine, hoc
Dominus nunquam praecepit.

2. Ad illud quod obiicitur de auctoritate Exodi,
quod praecepit filiis Israel furtum ; dicendum, quod Deiuitoi*!

.,, 1 . .,•■ • • o ■ \ lioiumlsrae.1

illud simihter praecepit , in quantum fuit malum
in se , scihcet accipere rem alienam; et hoc potuit
facere, cpiia, cum sit Dominus omnium , dominium
poliiit transferre. Sed nunquam praecepit, quod ex
libidine hoc facerent; illud enim est malum secun-
dum se.

Ad illud quod obiicitur de eo (juod praecepit
Abrahae de Isaac ; dicendum , quod illud non erat Deiramoia

' tione Abr^

mahim secundum se , quia Isaac , quamvis non esset ^ae
reus mortis sibi infhgendae ab homine , tamen ra-
tione peccati originaiis reus erat mortis temporalis
sibi infligendae a Deo, ad quam habebat necessita-
tem ; et ideo Deus habebat auctoritatem , et ila de
iure potuit illam Abrahae ex causa committere. —
Tamen aiiqui volunt dicere, quod non praecepit •'^i''' «"''"'•i

' ^ non pro'i

occidere, sed offerre. Sed contra hoc est Glossa, ■■^^-

' Cod. V vci-bo opposita pracfigit contradictorie. Immc-
diatc antc Vat. cuni (.'od. cc tcr praecepit pro praecipit.

2 Symboli Explic. ad Damasum (quod opusculum, etsi in-
ter opera S. Hicronymi habctur , alius auctoris est, scii. Pelagii ,
ut dicunt) : Exorramnr ctiam corum blaspJKMniam, qui dicunt,
impossibilc aJiquid liomini a Dco pracccptum essc. Cfr. otiam
Comment. in Matth. 6, 44. — Nota, quod S. Doctor hoc argu-
jiicntum rcprobal in fine corp. quacst.

^ Pro bene, quod tor in hac propositionc occurrit, codd.
L 0 tor bonum.

* Cap. 3. n. 6. seq. , ubi quoad sensum in\cnitur. Cfr.
supra pag. ^iH , nota .3.

5 Ed. I addit derogat (jenerali.

^ In Vat. et cod. cc dcsideralnr omne.

' Ed. 1 praecepit.

DIST. XI.VII. IMMIV.

H'i7

el lexliis ', (iiii;i (liciliir. (|ii()(l porlaril iffiirm ci
(jhulivm.

W. .V(l illiid (|ii()il ohiicitiii'. (jiiod potcsl sii[i(>i'
oninoiii le^MMii dalaiii; (licciidiiiii . (jiiod vcriiin ost,
(liiod potcsl, (|nia polcsl itnponcrc , scd iioii polcsl
(lcslnicrc iam posilaiii. niioiiiani ciiiiii ordiiialionciii
ad ipsiiiii (licuiil ali(pia iiiaiidata. mciiI iioii potcsl
coiili'a siiaiii iiistitiaiii laccrc . sic iicc coiilra illa
praccii)ci'c.

'i. \'\ illiid ipiod oliiiciliii'. ipiod d)- iion-ciitc
potost faciMc cns; (liccniliiiii , ipiod vcniiii csl. (piod
polcst f.iccrc, sn\ lioc non [lolcsl (accrc, (piod ali-
(piid sil siiniil '' cns cl noii-cii.s; d (piia non-cnM noii
liahcl iicc(;ssilalciii ad lioc, (jiiod sil niin-cns , idco
potcsi licri vns. Scd aliipia siiiil iiiala. (piac si .siiiit,
df iicccssilatc siinl mala, siciit mcntiri cf odirc
Dciim. I!t idco noii cst siiiiilt'. ipii.i si laccict isla cssii
Itoiia. taccrcl, (|iio(l i(k'in siiniil cs.scl Itoniim cl maliiin.

SiMlOLlON.

I. .Miiiiircslmn csl , Dciim iioii ixissc pniccipcii' malmn,
(Hialciuis iiiimcl miilmii. Qtiiicii liuidim polcsl, iitrmii Dcus
ri"liiis iirdliiiiilis |)iii{'(c|)l(i siio iiiircirc pdssil niliininii initli
por (iuiiiuiiim (iis|)ciisiili(mcm. — Disliiiclioncm iiilcr iniilimi
in se cl malum .'iecuiKliim -se, siilTrii^aiilihus Alcxiiiulro lliil. (S.
|). I. (|. :M. m. 2. :).) cl S. Thoniii (liic (]. 1. ii. i.), S. iJonav.
c.xpliciil rcduceiKio ciini iid (lupliccm ordinoni rcnmi, scil. iii
univorso ct ad flnoiii uitimuni (cir. Iiic (]. praoccd.). Doordina-

io contra primum ordiiicm, (|ui osl unius roi ad alii-riim . csi
maluni iii se , ct pidhihilum pi'ii(>('0|)tis sccundiio liiliiiliic ; sed
iDiiium secunduiii se ost contra socundum ordiiicm. in (jiio ost
etiain ralio primi ordinis.

II. Dislinctio docalogi in priiccopla iirimae ol socundac ta-
bulao, ita ut Iriii iirinia praocc|)lii prima(> liihuiac altrihuiiii-
tur , scplcm iilia \ cro socundao , iiixta S. Doclorem (lll. Sent.
d. 37. it. 2. q. .3.) intolligoiidii cst secuiiduin sonsuni inyslicum,
non antcm littornlcm sou liistoriciim, cuni (ut vull iosciihiis) in
uiiiKliiaHUo laliiila scri|ita cssont (|uin(|uo praccopta.

Qiiod Dciis in pr.icccpiis srciindiic lahiiliic possjl dispi-ii-
sare, iipproliiiiiir ciiam a S. 'Ihoma iii ('<nniiieiiUiiii) (\\W i\. I.
a. i.). Iloc limicn iiilolIi},'cn(iuin cst cmn illi) rostriclioiie, (|iiaH
a Soi-iiphico insiniialur liic ad I. 2. (.^iiai! roslrictio si atloii(liliir,
conciliari pot(\s( doclriiiii ciiis ciini \orhis S. Thoniao in Siiiiivin
li. 11. ((. 100. ;i. S.), iihi (licjiiir ciiiiin (pioad pr<ioco|)ti sccimdac
tahulac, quod «siiiit (imiiiiio iiidispcnsaliilia ». .'^ed haec verlia in-
tolligonda sunt cuiii iiltorioro oxpiicatioiic, ((UJie ibi ad 3. ponitiir.
Idoin loro docct Scotiis (111. Soiit. d. .37. (|. iinicii), licot opino-
tur, iioii omiiiii praccopla s(U'iiiidiio tahiiiao osso striclc dc iuro
naturiiii , cl ])oi' consequens, (?a esse dispensahilia. — i"act;i Oseae
et Abraliao (de (luo vide liic diib. li.) et spoli.ilio Acgyptioriim
eodeni modo ox])licaiitur ah .Vloxandro et S. Tlionia , locis citl.

111. I»riiolor liiiKlalos: H. .Mhcrt. , I. Soiit. d. i(i. a. 9; S.
p. 1. tr. 20. q. 80. a. 3. |)ailic. I. — l'otr. a Tar. . Iiic (j.
unica, a. C. — Uicliard. a .Mod., liic (]. l. — .Kgid. U., liic
2. |irinc. i]. 3. — Duraiid. . hic (]. 1. — Dioiiys. riarlli., liic
q. iiiiica. — Hioi, liic q. iinica.

DUHl.V mC.K LITTKHAM M.\(;iSTHI.

Urn. l.

in parte ista sunt dubitationes circa litteram
et primo de illo verbo .Vngustini: Ad eorum damna-
lioriem, quos iustc praedestinavil ad poenam. Vi-
detur enim impropric locjui . quia supra iiuadra-
gesima distinctione ^ dicitui'. (\no(\ praedrstinalio
esl de bouis salutaribus. — flem , Damascenus '':
<( Non ad puniendum plasmavit nos Deus » : ergo
male dicit. — luxta hoc quaerilur , cum Deus sit
Qiiaestid summe iustus, sicut sunime misericors: (luare magis
mcidens. ^jj(.ityp ppoprium Dci misereri, fpiam condemnare

sive punire.

VolunUs nn-
tecedens el

Respondeo: Dicciidum , quod Damascenus di
stinguit voluiitatem Dei in anlecedenlem et conse
quentem. Potest igitur praeparatio esse quantum ad ^^on^eqnens
utramque; et sic est praeparatio bonorum, et lioc
modo est praei^aratio simpliciler et praedesfinatio
proprie dicta. Alio modo praeparatio accipitur laryc,
secundum quamcumque volunfatem: et sic est ma-
lormu et est praedestinatio large. Magister auteni
et Dainascenus supra " acceperunt proprie , sed
Augustinus accipit communiter ; et sic patet con-
trarii solutio.

Ad illud quod quaeritur de opere misericordiae, Adqiaesiio-

' ' ' ' nem incm.

dicendum , quod niagis "^ est proprium Dei misereri,

' (Jcii. 22. G: l]iso vcrn port-thal in nianihiis iixiioiii ot
gladium. — tJiossii ordiiiaria . ihid. iii \. •") : Iniluhitnnii aniiiio
mactarc filium volcbat.

- In Vat. et cod. cc dcost simul.

3 in principio.

* Libr. 11. (Ic Fidc ortliod. c. 29
nota 2. in (jiio loco cl iii d. 5fi. q.
voliinias iintocodons ol consequons.

CCr. supra jiag. 728 ,
cliiun invcnios . quid sit

5 Locis cill. iii duabiis uliimis notis. — \d V(>rhiim nr-
cepenint. jiro (]uo Viit. accipiunl . intelligo: ])rao|)arationcm.
Ciiiiio ])osi Viii. omittit contniiii.

^ Pro iiiagis Vat. et nonnuili codd. ideo, multi alii codd.
ciim odd. 2, 3 qunmvis: scd vocula magis , quao in cod. H
(T iii marg.i cl in od. I habotur, magis rospondot contoxlui.
— C.fr. do hoc diibio .\Io\. Ilal., S. p. 1. q. iO. m. t. in liiie;
S. Thom.. Pctr. :i Tar. ct lUchard. a .Mod. . Iiic circa lit.

848

SENTENTIARUM LIB.

quia ad opus misericordiae nou requiritur uisi Dei
benignitas ; sed ad hoc, quod severitatem iustiliae
faciat, praesupponitur nostra iniquitas: et ideo illud
magis appropriatur ipsi Deo quam hoc.

DUB. II.

Uem quaeritur de hoc quod dicit Magister, quod
mala fiunt praeter Dei voluntatem, sednonprae-
tei' permissionem. Videtur enim male loqui , quia
cum permissio sit signum vohintatis divinae, si
fiunt praetei' volunlatem, ergo etiam praeter per-
missionem\ Item, quaeritur, quae dilTerentia est
inter fieri praeter voluntatem et contra; et videtur
quod nulla, quia Matthaei duodecimo^: Qui non est
mecum , conlra me esl.

Respondeo: Dicendum, quod iieri praeter vo-
luntatem hoc est, quia voluntas Dei nec est in hoc
fieri, nec in eius oppositum; et ita praeter volun-
. tatem fit quod non fit secundum voluntatem nec
contra et inter haec medium est. Dominus autem
in Matlliaeo inteliigit de praeceptis, quae qui negli-
git inimicus Dei ePTicitur. — Quod ergo ohiicilur,
quod permissio est signum voluntatis beneplaciti ;
dicendum , qnod non est signum, quod Deus veht
illud quod permittitur , sed quod velit illud quod
ex eo elicitur. Et sic patel; iilud ^

DuB. in.

Item, quaeritur de lioc quod dicit: Sed non

praeter eius permissionem, quae ipse non est. Se-

V cundum hoc videtur, quod joermm/o non sit Deus.

Contra: Deus est sua actio: ergo Deus est sua per-

missio, cum periuissio sit actio Dei. Si iu dicas, lioc

esse dictuiu ratione connotati; tunc obiicitur , quod

voluntas Dei similiter aliquid connotat circa volilum.

Respondeo: Dici potest, quod Magister loquitur

soiutioaii-secundum opinionem illorum, qui dicunt, nomina sex

obaia. generum iion praedicare aliquid de Deo vel in Deo,

sed a Deo. Sed haec opinio supra * improbata est.

— Et ideo potest dici , quod Magister loquitur de

soiutio permissione ratione sui connotati, quod importat ra-

aucloris. ,. . . . „ . , . . . , , ,

tione sui nomuus. Et si tu obucias de voluntate, quod
connotat; dicendum, quod verum^ est ex adiuncto,
sed iion est ita de principali significatione nominis.

DuB. IV.

Item quaeritur de hoc quod dicit: Neque ideo
praecepit omnibus bona pro eo , quod vellet ab
omnibus bona, quae praecepit fieri. Videtur enim
falsnm dicere, quia praeceptum De\ est signum vo-
luntatis Dei, sicut praeceptum noslrum est signum
voluntatis noslrae; sed rectus homo nunquain prae-
cipit aliquid alicui , nisi quod vuU fieri ®: ergo multo
fortius nec ipse Deus.

Respondeo: Diceudum, quod Augustinus et Ma-
gister sequens Augustinum , quando de voluntate
beneplaciti loquuutur, semper accipiunt pro volun- .\oundnm
tate, qua Deus absolute vult aliquid evenire; et de
hac non est dubium ilhid quod dicit. Sed ulterius
magistri secundum Damascenuin distinguunt volun-
tatem antecedentem' sive quantuiu in se est, el
huius signum est praeceptum; et de hac non lo-
quitur Augustinus iiec Magister.

DuB. V.

Item quaeritur de hoc quod dicit, quod praecepit
el in nova et in veteri Lege, quae ab eis quibus
praecepit, fieri noluit. Videtur enim male dicere,
quia praeceptum est signum divinae voluntatis: ergo
si praecipiebat quod nolebat , videtur quod illos de-
cipiebat, quibus praecipiebat. Item , videtur falsum
dicere, quod noluit immolationem Isaac, quia Abra-
ham volebat ^ : ergo voluntatem suam divinae non
conformabat: ergo non merebatur, ut videtur. Item,
quare Abraham paravit se ad obediendum, non au-
tem curatus in Evangelio''?

Respondeo: Dicendum, quod quaedam praece--
pit'" Dominus ad faciendum, ut praecepta moralia,
quaedam ad probandum , id est probalum osten-
deudum, quaedam ad erudiendum; et horum duo-
rum exempla tanguntur in littera ". In praecepto
igitur Abrahae significatur, non quod Deus velit
immolationem, sed quod vult Abraham velle; et
ideo, cum voluit, se sibi ^'^ conlormavit. In praecepto
vero, quod fecit curato, significavit, se velle contem-
ptuin laudis; el ideo Abraham laudandus est in voluu-
tate oliedientiae, et curatus in hoc, quod non tacuit.

'liplex rali'
praecept

1 In pliirimis mss. ot cd. 1, ordine invorso, iogitiir: .5« ^wni
prarter permissionem, ergo et praeier voluntalem ; vitiosc.

2 Vers. .30.

3 Cfr. snpra (j. 2. et 3.

* Dist. 35. dnb. 4, ubi liaec opinio pluribiis verbis cxpli-
eaiur. — Pauio inrerius loco raiione sni connoiaii cod. T cum
pjin-ibus aliis (>t ed. I ratione connotaii, et dein post conno-
tati cod. V adiungit scilicet mali.

5 Cod. V (piod hoc verum. — lloc didjiinii solvitur etiam
a S. Tlioma , P(>tro a Tar. et Uicliardo a .Med. , liic circa lil.

'^ (lodd. cum ed. I incongrue facrre. Paulo ante pro rectus
cod. V iiishis.

' Vat. sic: sed ullerius loannes Damascenus disiinguit
volunlatem eliam in (inlerrdeulem. iindem Va(. pnuli) anti^ rl

de hoc pro et de hac. — Cfr. supra q. I , nec non Petr. a Tar.
et HiclKird. a Med. , hic circa lil.

s Gen. 22, 2. se(]q.

" Marc. 1 , 40, ubi narratur, ieprosum. ([ui a Domino mun-
datus fucrat, se sanatum esse praedicasse ct dilTamasse, negiecto
Domini vetito.

^" .Non pauci codd. cum ed. I praecipil.

•1 Cap. 3, scil. exemplum quod praebuit Abraham, et iilud
quod praebuit ille leprosns mundatus. — Pro tanijuniur coctd. V
W ponuniur.

12 Pro sibi Val. iili. — Dc hoc dubio cfr. supra q. 5; Aiex.
Hal., S. p. 1. q. 37. m. I; B. Albert., S. p. 1. Ir. 20. q. 80. m.
2. a. I; S. Thom. , Petr. a Tar. et lUchard. a Mcd., In'c circa
lil., n(>c non Durand. , liic (j. 3.

DISTINCTK) XI.VIII.

H^\)

DISTINCTK) XLVIII,

Cap. I.

(Jiiod /lonio aUqaando hona volnntate aliud onlt
(jnan/ Deus, el maln idem qiiod Deus.

S('i(MHlinn (ni()(|uo esl, ((uod ali(|uiui(l() uiala esl
voluulas iioiuiuis idoui voloulis , (juod I)(Mis vuII
liori ; ol ali(iuaudo boua osl voluulas liouiinis aliud
voloutis quaui Dous. Ul ouiiu houa sil lioiuiuis \oluu-
tas, oportct alloudoro^ quid congrual ci vcllo ol quo
jine. Tauluui ouini iutoivsl iutor voluutaloui Dei et
voluulatoiu homiuis, ul iu (juihiisdain aliud oouiiruat
Deo vollo, aliud lioiuiui. Uudo Augusliuus iu Euchi-
tnsiinus. ridio ' : «Ali(]uaudo, iuquit, houa voluntato homo vult
aliquid, (|uod Dous non vult houa multo ampliiis multo-
que cerlius voluntato — uain illius inala voiuiUas esse
uuiKiuam polosl — tanquam si houus lilius |)alrom velil
vivere, (|Uom Dous houa volunlalo vult mori. l-^t riirsus
fleri polest, ul hoc volit liomo voluutalo mala , (piod
Deus vult boua, velul si malus liiius velit mori patrem,
velit etiam hoc Deus. Nempe ille vult (piod non vult
Deus, iste vero id vult quod vult et Deus; et tamen
bonae Dei voluntati piolas illius i^otius consouat, quam-
vis aliud voloutis, ((uam huius idom volontis impietas.
Multum enim interest, quid velle homini, qiiid ^ Doo
congruat,et ad quem finom suam quisquo roferat vo-
luntatem, ut approbelur vel iinprobetur ». Potest ouim
velle bonuin, quod non cougruit ei vollo , et polesl
velle bonum , quod congruit, sed noii reiert ad fineni
rectuni; et ideo uon ost hona voluntas.

Cap. II.

Quod Dei voluntas per mnlas hominum
voluntafes impletur *.

Illud quoque nou est praetermittendum , quod ali-
quando Dei voluutas bona per malain hominis volun-
tatem impletur, ut in crucifixioue Chrisli tactuin est,
quem Deus boua voluutate mori voluil ; ludaei vero
impia voluutate eum crucifixorunt, Et volebant ludaei
mala voluntale quiddam , quod Deus boua vohintate
volebat, scilicet ut Christus paleretur et mororetur;
sed volehanl et aliquid aliud, quod Deus non volebat,
scilicet occidere Christum, quod fuit mala actio et pec-
catum. Actum quippc ludaeorum non voluit Deus,

pasxioiiriii \('ii> Chrisli \oluit, sicul d iii l's;dmo '
Chrisliis ad l*alroin ail: Tu (■iii/iKirisii si-ssionf/n nicdin,
« i(l est, voluisli ol approhasli passioiioui moam »; lihi
oniin plaoiiil. Voliiit ita^pit; tota Triiiilas , iii Cliristtis
palorotur, noc taiiicn voliiit, iil Itidaoi occidoronl; (|uia
voliiil pocnaiu Chrisli, sod iioii voltiil (>ulpaiii Itidaoo-
riim, noc taiiicii iioliiil; si onirn noliiisscl. iicc hiissct*.

Sod ad lioc oppoiiiliir sic: si \(»liiit Dciis, ul '>t>iiciinr.
Chrisliis patorotiir, voliiit uli(pio, iil paloi-otur a ludaois,
vel non. Si voliiil, iit nou palorcliir a liidaois , ciim
passus sit, factuin csl ila(fuc, quod voliiil Doiis non
liori. Si aiitom voliiil, oum pali a Itidacis. cr^o \oltiil,
euin occidi a Iiidaois: \oltiit itatpic , ul Itidaci occido-
roiil eum. — .\d (piod ros|)oudciilcs dicimus, simpliciler Kegpoiuio.
concodeuduin esse , quod Dous voliiil, (^hrislum |)ati
ct inori, quia eius passio boiiuiu fiiit el caiisa noslrae
salutis. Cuin autoin dicitur: volobat, eum pali \el
occidi a ludaois; hic disliiiguoudtiin osl. Si ciiiui iii-
tclligittir sic: volobat, ouiu susliiiere pa.ssionein sive
crucifixionem a ludaeis lllatam, verus esl sensus;
si vero iutolligiltir sic: volebat, ut liidaoi occide-
rent eiim, falsuin est. Non enim volebat Deus actio-
uem ludacoriim, quae mala oral, sod volobat pas-
sionem bouam; ot haec voluntas por malas Iiidacorum
voluntatcs implcla est. Uiido Augiistinus in Encliiri- ^"«i»»»ii»ns.
dio^: « Deus quasdam voluiilates suas utique honas
implot per malorum hominum volunlalos malas, sicut
per malevolos ludaeos boua voluiitato Patris Christus
pro nobis occisus est; quod lantiim honuui fiiit , ul
Apostolus Pelrus, qiiando id fieii iiolchat, salanas ab
ipso qui occisus est, diceretur». — Ecce maiiifeste
habes, magnuui bouum hiisse, quod Christus occisus
ost; et hoc bonum quia Petrus nolebat, idoo redar-
gulus est.

Cap. III.

Utrum placuerit viris sanclis, quod Christus
pateretur et lyioreretur.

Ex quo solvitur quaeslio, qiia (piaori solot, tilrum
viris sanctis placere dehuerit , quod Christus paterelur
vel occiderctur. Dehuit onim ois placere intuilu no-
strae rodemptioiiis, sed noii inttiilu ipsius ' cruciatus.
Voluorunl ergo ac vehementer ciipiorunt , Christum
mori proptcr liherationem hoininis ct implotionem

quit.

1 Cap. 101. n. 26. — Viit. cum pluribus edd. omiuit in-

2 Viit. CLim paucis edd. addit velle.

3 In cod. E et ed. 1 liic incipit d. XLVIll.

* P«:alm. I;i8, 2, et August., Enarrat. in tiunc Psalm. n. 4.

.S. Bonav. — Tom. I.

e.\ -Vugust

— Etiam ea quae praeceduiit secundum sonsum collcota sunt
Enchirid. c. 101. n. 26.
5 Cod. D nec fecisset , A B non fuisset.
^ Cap. 101. n. 26. — In flne rospicitur Matth. 16, 23.
' Codd. eius.

107

850

SENTENTIARUM LIB. I.

diviiiae volunlalis ; sed noii voliierunl delectatione ^
ipsius afHictionis. De eodem ergo laetabantur et trista-
bantur, sed ob aliud gaudebanl et propter aliud do-
lebant. Volebant igitur, Christuni mori pro liominis
redemptione, et tamen de morte ipsius diversis de
causis corda eorum varie movebantur.

Cap. IV.

Ulrvm passiones Sanclorum debeamus velle.

Si vero quaeritur, utrum eodem modo senliendum
sit de passionibus el martyriis Sanctorum; dicimus,
aliquam esse differentiam inter passionem capitis et
membrorum. Christi namque passio causa est nostrae
salutis, quod non est passio alicuius Sancti. Nullius
enim passione redempli sumus nisi Christi. Profue-
runt quidem non inodo eis qui passi sunt, verum etiam
aliis fideUbus ipsorum passiones; verumtamen nostra
redemptio non sunt: hoc enim illius sola passio po-
tuit, qui Deus est et homo. IlMus ergo passionem cre-
dentium piae mentes voluerunt et optaverunt fleri,
sicut futuram ^ credebant; passiones vero Sanctorum
possumus velle et nolle, et utrumque bona voluntate,

si reclos nobis proponamus fines. Cui enim placuil !

Pauli passio eo fine , quia praemium eius per hoc !

auctum et paratum cernebat, bonam videtur habuisse \

voluntatem, quae volunlali eius congruebat , qua cu- j

piebat dissolvi et esse cum Christo^. Qui autem voluit,
eum declinare passionem et effugere manus iniquorum,
compassione pietatis, et ille habuit bonam voluntatem.
Unde Augustinus in Enchiridio * : «Bonae apparebantAagustinns
voluntates piorum fidelium, qui nolebant, Apostolum
Paulum lerusalem pergere , ne ibi pateretur mala, quae
Agabus propheta praedixerat. Et tamen hoc illum Deus
pati volebat pro annuntianda fide Christi, exercens
martyrem Christi; neque ipse bonam voluntatem suam
implevit per Christianorum voluntates bonas, sed per
ludaeorum malas; el ad eum potius pertinebant qui
nolebant quod volebat, quam illi per quos volentes
factum est quod volebat, quia id ipsum mala voluntate
fecerunt, quod Deus bona voluntate voluit^». Ita et iu
passione Christi factum est. Quod enim Deus voluil,
hoc idemludas, ludaeus et diabolus, sed illi mala vo-
luntate, Deus vero bona voluntate, scilicet ut Christus
moreretur. Verumtamen illi actum voluerunt, quem
Deus non voluit.

Explicit liber primus®; incipit secundus.

COMMENTARIUS IN DISTINCTIONEM XLVIII.

De conformitate voluntatis nostrae ad voluntatem divinam.

Sciendum quoque est, quod aliquando mala est voluntas hominis etc.

DIVISIO TEXTUS.

Haec est tertia pars, in qua agil Magister de
conformatione voluntatis nostrae ad voluntatem di-
vinam. Et dividitur haec pars in quatuor partes.

In prima Magister ostendit, quod ad conformi-
tatem voluntatis nostrae et divinae non sufQcit confor-
mitas in volito. In secunda ostendit, quod non suf-
ficit conformitas in operatione sive in opere operato,
ibi: Illud quoque non est praetermittendum. In

tertia Magister solvit ex hoc quandam quaestionem
a latere, utrum scilicet Sancti debeant passionem
Christi velle, ibi : Ex quo solvitur quaestio , qua
quaeri solet. In quarta vero et ultima Magister movet
quaestionem iuxta hanc et determinat, ibi: Sivero
quaeritur, utrum eodem modo sentiendum sit ; ubi
ostendit, quod dissimiliter iudicandum est de pas-
sionibus Sanctorum et ipsius Christi.

1 Cod. D dolorem , C dilectione , E dilectionem.

2 Ita codd.; Vat. cum aliis edd. futurum.

3 l^hil. 1 , 23. — linmediatc ante Vat. el ed. 4 quia
pro qua.

* Loc. cit. — Respicitur illud factum, quod narratur Act.
21, 10. seqq.

5 Ita codd. et edd., excepta Vat., quac cum originali sic

habct: quia id ipsum quidem, sed ipse per eos bona, illi au-
tem mala voluntate fecerunt. — Immediate post Vat. el edd. 4,
8, 9 omittendo ludas habent ludaei, aliae omittunt ludaeus.
^ Ita cod. B ; codd. A C E : Hic finitur primus liber de
mysterio Trinitatis; incipit liber secundus de rerum creatione
et formationo corporalium et aliis plurlbus (deest in A) eis perti-
nentibus. In cod. D et in cdd. liaec rubrica paulo aliter exhibetur.

DIST. XLVIII. AHT. I. QIAEST. I.

THACTATK) urAKSTlOMM.

Hlil

Ad iiitclligenti;im pracseiitis (iisliiR-tionis (|ii;u'-
ritiir tle conlonnit^itc volunt;ilis nostnu' ;i(l volnn-
taleiu Dei. Et circa hoc diio principalitcr (|u;icrnntnr.

Priiuo qu;icritur (\o ips;i conrorinilatc (pi;uitinn
ad (luidditateiu.

Secundo qiKieritur de ipsa (pi;mtinn ;i(l (cnlionciu '.

('■irca primiuu articulum diio (pi;u'riiiitiir.

l'riiiio (pi;u'iiliir, iitniin possibih; sit voliinli-
tcm uoslr;un (•onrorin;iri voluiit;iti diviiiae.

Scciiiido, iitriiiii (•oiironiiit;is voliintatis nostrae
;i(l diviii;iiii r;u'i;it volunt;il(Mn nostram iiislam.

AiniCULUS I.

De conformilale volunlatis nostrae (juoad qnidditatem.

QUAESTIO I.

Utrum possihile sit, voluntalem nostram divinae voluntali conformari.

tam.

Quod autem non sit possibile, nostram volunta-
tem conformari divinae, ostenditur sic.

1. Isaiae quinquagesimo quinto^: Sicut exaltan-
Mopposi-iw caeli a terra, ita exaltatae sunt viae meae a

viis vestris , et cogitationes meae a cogitationibus
vestris. Sed sicut est in viis et cogitationibus, sic et
in voluntatibus : ergo si caelum et terra non habent
conformitatem, immo difformitatem , videtur simili-
ter , quod nec voluntas nostra et voluntas divina. Si
dicas , quod auctoritas intelligitur et loquitur de
malis ; contra : super illud Psalmi ' : Exultate iusti ,
Glossa : « Quantum distat Deus ab homine , tantuin
distat voluntas Dei a voluntate hominis » : ergo etc.

2. Item, infmite distantium nulla est conformi-
tas ^ ; sed Deus et homo dist;int in infinitum , cum
unum sit finitum et aliud infinitum: ergo nulla est
conformitas vohmlatum.

3. Item, si vohintas nostra conformatur divinae,
aut ergo se ipsa, aut in tertio. Si in tertio: ergo
divina voluntas et humana conveniunt in aliquo com-

muni; et si hoc, crgo habent ali(piid siniplicius
se^; quod est inconveniens, luaximc in diviiia vo-
luntate. Restat ergo, qiiodsi est conforniis , (piod
se ipsa conformetur : ergo voluntas est ipsa confor-
mitas. Sed conformitas non potest esse diflormis :
ergo voluntas nostra non potest discordare a divina,
quod est manifeste falsuin.

k. Item , si voluntas nostra est conformis divi-
nae , aut hoc convenit essentialiter , aut per parti-
cipationem. Si essentialiter , redit idem quod priiis'';
si per participationem , quaero de illo, per cuius
pjirticipationem voiuntas est conformis . utrum sit
conforme. Si no7i, non potest conformare; si sic ;
tunc aut essentialiter , aut participative : ergo vel
erit abire ininfinitum, vel stare in aliquo creato ,
quod sit conforme Deo per essentiam , vel voluntas
conformatur Deo per increatum. Sed non est abire
in infinitum, nec est ponere, quod Deus sit con-
formitas voluntatis humanae ad Deum : ergo aliquod
creatum essentialiter est conforme. Sed quod essen-

1 Id est obligationem.

* Vers. 9. — Paulo inferius pro difformitatem Vat. cum
pluribus mss. incongrue defonnitatem ; ed. 1 omittit immo dif-
formitatem.

3 Psalm. 32 , 1 . — Giossa cit. sumta est ex August. Enar-
rat. in dictum Psalm. n. 2.

* Ratio est, quia conformitas est secundum aliquam conve-
nientiam et approximationem. Clr. Aristot. , Vli. Phys. lext. 2i.
seqq. (c. 4.). Quoad propos. minoreni respiciendum est iilud
Aristot., I. de Caelo et mundo, text. 32. et 64. (c. 6. et 7.): Fi-
niti ad iuflnitum nulla est proportio (ratio).

5 Nempe illud commune, in quo conveniunt. Cfr. .\ristot. ,.
I. Poster. c. 20. (c. 24.), ubi universale (commune) particula-
ribus simpiicius esse docetur. — Paulo post pro difformis Vat.
cum cod. cc difformitas.

6 Scilicet, quod nostra volunias non possil discordare a
voluntate divina; quod manifeste faJsum est, ut in arg. prae-
ced. dicebatur. — Paulo inferius post utnim sit conforme Vat.
addit vel non. Dein pro aitt participative cod. T eum pluribus
aliis codd. aut participatione. in ultima argumenti propositione
Vat. et cod. cc post secundum convenit repetunt ctim itlo.

■

832

SENTENTlARUiM LIB. I.

tialiter est confonne alicui, essentialiter convenit
cum illo, et quod essentialiter convenit, est eiusdem
essentiae: ergo etc.

CoNTRA : 1. Primae ad Corinthios sexto': Qui
FanAamtuia. adhaeret Deo unus spiritus est ; sed non est unus
spiritus per unitatem natwae : ergo est unus per
conformitatem voluntatis.

'% Item, Matthaei duodecimo ^ : Omnis qui fa-
cit voluntatem Patris mei, qui est in caelis , ille
meus frater et soror etc. ; sed non est verum , quod
sit frater per propinquitatem sanguinis: ergo est
frater per conformitatem volunlatis et dilectionis.

3. Item, quascumque voluntates contingit velle
idem et veile opposita , contingit conformari et
difformari sive contrariari ; sed voluntas divina et
humana sunt huiusmodi : hoc patet% ergo etc.

4. Item, quascumque voluntates contingit ad invi-
cem ordinari per perfectam praesidentiam et obedien-
tiam, contingit ad invicem conformari ; sed vohinta-
tem humanam contingit divinae per omnia subiacere

et obedir:^

ergo etc.

CONCLUSIO.

Voluntas humana polest conformari voluntati di-
vinae per similem habitudinem ad actum, ad
ohiectum et ad finem.

Respondeo : Dicendum , quod aliquid confor-
Dupiex con- mari alicui contingil dupliciter : aut quantum ad
simiiitudinem , aut quantum ad habitudinem.

Quantuin ad similitudinem contingit triphciter:

contormatio aut quando aUqua duo participanl tertium , in quo

indinemtri-assimilantur , ut cygnus et nix in ^ albedine ; aut

''"' cum aliqiia duo sic se hajjent, quod unum est si-

militudo alterius , ut species coloris sive idolum

assimilatur colori sive conformatur; aut quando

aUquid participat similitudinem , ut speculum vel

ocuhis assimilatiir vel conformatur corpori obiecto.

Primo modo non est possibile, ahquam creatu-

conciusio 1. ram Deo conformari. Secnndo modo aliqua crealura

trimembris.

Deo conformatur , ut puta gratia, quae dicitur simili-
tudo Dei, vel gloria, quae est deiformitas. Tertio modo
assimilatur et conformatur aniraa, quae habet gratiam
et gloriam. De hac conformitate nihil ad praesens.

Aho modo contingit conformari aliquid aiicui conformai
secundum consimtlem /labUudinem sive comparatio- dinem d

,. . . plex.

nem , quae potest dici proporlto , cuni est rerum
eiusdem generis, et proportionalitas , cum est re-
rum diversorum generum sive non communicantium,
ut fiat vis in verbo ". barge tamen loquendo utra-
que potest dici proportio; et liaec nihil ponit com-
mune, quia est per comparationem duorum ad duo,
et potest esse et est inter sumine distantia.

Et secunduin hanc potest voluiitas nostra con- conciugio»',
formari divinae, videlicet per similem habitudinem
ad actum, ut, sicut Deus quod vult vult liberaU-
ter et caritative , ita et homo ; et per similem " i

comparationem ad obiectum, ut quod vult Deus, ve- \

lithomo; et eodem fine , quovuItDeus, velit homo.
Hoc totum possibile est esse, et totum possibile est
non esse; et ideo possibile est, voluntatem nostram
divinae conformari et difformari. — Et concedendae
sunt rationes ad hoc.

1. 2. Ad illud ergo quod obiicitur, quod distat soiutioop-
Deus ab homine, et humana voluntas a divina in infi- ^'"'°''™-
nitum; iam patet responsio: quia hoc non impedit
conformitatem comparationis , licet impediat confor-
mitalem aequalitatis et univocationis.

3. Ad ilhid quod obiicitur. utrum se ipsa vel in
tertio conformetur: dicendum, quod non se ipsa ® , Notandum.
nisi loquamur de conformitate longinqua, quae at-
tenditur in imagine. Si autem loquamur de confor-
mitate propinqua, quae consistit in similitudine ,
sic non se ipsa conformatur, sed mediante gratia,
quae non est tanquam terlium ab utroque partici-
patum, sed est sicul similitudo unius et proprie-
tas alterius. Unde gratia est similitudo essentialiter;
non tamen oportet, quod essentiahter conveniant^
in tertio, quia similitudo se ipsa convenit cum eo
cuius est similitudo: et sic patent ambo obiecta.

' Vers. 17. VulgaUi: Qiii autem adiiacrct Doinino unus
S))iritus cst.

* Vors. 50. Vulgata: Quicunnque enini focoril volunlalcm...
caclis, ipse mcus Iratcr ctc.

3 Cfr. Augusl., Enarral. 2. iii Psaim. 31. n. 26.

■* Cfr. August. , Enarrat. in Psaim. 4i, 7. sul) n. 17, et
Vill. de (ien. ad lit. c. 2.3. n. 44.

s Cum Vat. rctinuimus in, etsi haec particuia in ))lurimis
codd. dcsideratur. Cod. X, ([ui ciiam omiitit in, pro atbedine
cxhibet albedlitem, rcfcrcns hanc vocem ad vcrbum partici-
pant, quam iectioncm scquilur MiU"ra in suo Commcntario
anccdoto. Exemplum iu sccundo disiunotionis membro allalum :
ut species coloris sive idoliim assimilatnr colori sive confor-
matur , in codd. divcrsimodc mulilatum cxhibclur. Pltu-cs codd.
sic rcferunt: ul species coloris sive conformatur ; cod. V, in-
supcr omissis vocibus sive conforinatur , Icgit sic: ut species
coloiis,; cod. U: ut species coloris sibi conformatur; cod. F cla-
rius: ul species coloris ipsi colori conformatur ; cd. 1 et Vat.
diMii()U(>: ut speries coloris sive idolum assimilatur sive confor-

matur lovi. Nostra lectio nititur auctoritatc codd. H K M T V ct
cdd. 2 , 3. Quid sit idolum \ ide supra pag. 663 , nota 5. In
tertio disiunctionis mcinbro post similitudinem codfi. F II P Q
adiiciunt alterius.

8 Boetli. , II. dc Arithmctica, c. iO: Proportionalitas est
daarum vcl plurium pro|)orti()nuni similis liabitudo, ctiamsi non
cisdcm quanlitatibus et dilTerentiis conslitutac sinl. Differentia
vero cs. iiitcr numcros quaniitas. Proportio esl duorum tcrmi-
iiorum ad sciiniccm ()uacdam liabitudo ct quasi quodammodo
eonlincnlia. — Pro proportionalitas Vat. cmn paucis codd.
proportionabilitas. Paulo infcrius cadcm Vat. cum cod. cc omil-
lit et est.

' Plures codd. ut IIMPQ ciim cd. I consimilem , quam
vo('cm codd. PQ ctiam i^aulo su)ic!'ius ,mU' liabitudinem adhi-
J)ent pro similem.

8 Vat. cum cod. cc hic ct paulo ante in se ipsa.

■' Plures codd. cum Vat. ct cd. 1 conveniat ; ))crj)cr;un.
Paulo su))crius pro sed est sicnt ))iurcs codd. cum cdd. 2. 3
sed etiam sirvl.

IMST. xi.viii. \iM. I. (^)i;\i:sr. ii.

Hy.\

Similitcr si hxjii.uiiiir ilr (-oiiroriiiitali' i|ii:inliiiii
ad /i(ihi(.u(linnn , (liccinus. (|ii()(l volniit.is iion s»-
ipsa coiirorinalnr, scd iicr coniixualioncni ml alle-
rum , (|no(i taiiicn iic(|iic csl di! csscntia divinac
volnntalis, nec lininan.ic, iiec laiKjiiaiii tcrliiiin par-
ticipalnm al) ntroijiic. Kl sic |)itcl illiid.

>\. .\d illiid ipiod idliiiio i|iiafriliii , nti iiiii (on-
Ibrincliir pcr ('sscnli.im, anl pcr i»arliri|».'iliofM'iii; di-
riMidiiiii, (piod ncr sic iier »ic , jw^d coiirorinatnr |M'r
proporlioncm sivc per coiisiinilcin iiahitiidiiicni. Kt
sic patct illnd.

SCIIOI.ION.

i. Siipiii (d. 31. |). II. ;i. 2. ([. ±.) Iri|)l(>\ (lisliMjiiiilnr ((Hi-
forniiliis: iii wituia, iii voluutntt' , iii (j/«'<7///o/(^' sivc iii iiciiiins
VDliinliitis. ()nii('slio csl <lo (•oiifoniiiliilc in actibiis liberis sivc
iii voltMulo ol noicndo , c( (inidcin non .scciindnin onlitiilcm
natiinilem, sod movalem. — .Mlcndcndnni csl iid mniiipliccs
dislinclionos in corpore iiosiln.s. Diio mcmlirii prim;ic cl priiici-
p;iiis divisionis (coiifoi-mitas sociindiim simililiuliiiem oi liabitu-
ilinnu) noii indigent expliaitiono. Triii mcnibr.i iiriniiio sul)di-
visionis fnndiintiir in triplici simiiitndino , qii;ic osso ixilcst \cl
in nna forniii oiiisdom spocici {\. g. in albodiiio), \v\ in iiiiita-
tione ct iTpiiiosontiition;' (ut in staluii) , vol in iNitioiK! exempla-
ritatis. lloc tt-rtinni mcmbrum diffort a secuiido, qiii;i iii s(>-
cuiido ipsa st;ilti;i coiiformis cst orij^inali, sod iii lortio monibro
iuxla cxompl;i adliibitii ncc oculns noc spocnlum est aliijuid
conformo, sod potius continel por parlicipalioiuMn oxompl.ir. —
Sccundii subdivisio coincidit cum communi distinctiono aiiiilogiac
iii iinalogiam ottributionis (projioriionis) et pioportioiialitatis.

l)o iiiialoKia altribiilioius \i(lo sujira d. i.'i. q. iJ, nbi .vtiunii
tri|)liiitcr (iisliiij,'iiiiur ; do iiiiiil()(,'i;i priiportionatitati.i iiniinr
snpr.i (1. I. ii. .'<. q. I. ad i. ol in Sclmlio, c| d. 7. <|. i, iii
Scliolio. — Docot iiiitom S. Boniiv. , conformliaicm volnnlalis
iittoiidi (anliim socnndmn hitbiliidinfm ol pcr compar.itiDiicni
ad (iltornm. Tiimon (|ii;itciiiis \o!nn(is inform.itiir yralia , ost
o(i;im conformitiis sociiiidiim similitii(linem, u( docoliir iii soliit.
iid ,'{. — (lonformilas liiibitudinis socundnm actum ot sociindiim
fniem \ul;,'o \oc;itur (•oiiformit.is iii mixto co^'»^// ; conformilas
iiiitom S''cuiidtim ubiecliim diciuir coiiformii.is jn lolito.

II. .\\i'\. ll;il., S. p. I. (|. 41. m. 1. — S. Tlioni. , liic
(j. I. ;i. I : S. I. II. q. I'.). ii. <i. 10. — 15. .\lbor(.,hica. I : do
iiac o( so([(|. qq. S. j). I. (r. 20. (|. HO. m. .3. — Po(r. a Tar. ,
liic q. i. a. i. — llichiird. ii Mod. , liic a. I. q. I. — .Kj^^id.
l\., Iiic I. princ. q. 1. — Diir.iiid., do liac c( soti. q. hic q. 1.
— Dionys. Carlli., de hac cl so(i(|. (|(|. Iiic (|. I. — Bicl , de
liiic ct s(H|q. qq. Iiic ((. unicii.

iKrl

QUAESTK) II.

Utrum conformitas voluntatis nostrae acl divinam faciat eam iustam.

Secundoquaerilur, utrum confonnilas voluntatis
iioslrae ad divinam faciat eam iustam. Et quod sic,
videtur:

\. Quia super illud Psalmi': Reclos tlecet col-
mHamenia. la^ulalio , Glossa : « Recti sunt qui dirigunl cor suum
seeundum voluntatem Dei, quae recla esl».

% Item, secimdae ad Corintliios sexto ': Quae
participatio iustitiae cum iniquitate? aut quae so-
cietas lucis acl tenebras? qiiasi dicat: nuU:). Si ergo
divina volunlas iuslitia est et lux, si humana vo-
luntas sit iniqua, non potest esse conformis: ergo si
est conformis, necesse est esse iustam.

3. Item. conformari regulae iuslitiaenihil ahud
est quam iustificari ; sed voluntas divina est re-

gula iustitiae, quia non polesl ohliquari ad aliquod
initjuum : ergo Cijuformari voluntati divinae est iusti-
ficari *.

4. Item, intellectus noster non potest confor-
mari divino, quin elTiciatur verus: ergo nec affeclus
noster potesl conformari divino. quin efficialur iu-
stus; sicut enim verit;is est rectitudo intellectus, sic
iustitia est rectitudo affectus \

CoNTRA : 1. Magister * dicit, et est verbum Au- .\d opposi-
guslini, quod « voluntas Dci bona per hominum
malas voluntates impletur » ; sed unus effectus non
procedit ab una causa per aliam, nisi illae causae
ad invicem conformentur : ergo contingit malam vo-
luntatcm divinne conformari.

1 Ps;ilm. 32, I.— Glossa, quae mox iiffortiir, dopromp(;i
csl ex Atigust. , Enarrat. 2. in dictum Psalni. n. 2.

2 Vers. 1 4. Vtilgat;i : Quac enim participatio... sociot is
luci ad tonebras ? — P.itilo post pro si humana Vat. et huinaiia.

3 Cfr. de hoc argumonto August. , Knarrat. in Psalm. 93,
\b. stib n. 18. soq.

'' Cfr. Anselm., Dialog. de veritate, c, 12, ubi iustiti;i do-
finilur « roctitudo volunt;itis proptor se sorvata » ; et Di;ilog. de

lib. arb. c. 8, ubi S. t)oclor ait: « nulla autom cst iusta voluii-
las, nisi quae vult quod Deus vult eam volle »; nec non libr.
de Concord. praesc. Dci cum lib. arb. q. I. c. 6. ubi sic legi-
tur: Sed quoni;im itistitiam, (ju:! iustus est aliquis, constat osse
roctitudinom voluntatis, quam dixi; quac rectiludo lunc tanlum
est in aliquo, cum ipse vult quod Deus vult euni velle.

5 Uic c. 2, ubi 01 \erbum Auguslini, mox citatum, inve-
nios intcgrtim.

8S4

SENTENTIARUM LIB. I.

2. Iteni, conformitas voluntatum consistit in vo-
lendo et nolendo idem; sed impius potest velle et
nolle quod Deus vult et non vult, ut ponit exem-
plum Augustinus ^ de pravo filio, qui vult patrem
mori , quod et Deus vult : ergo conformitas non fa-
cit voluntatem iustam.

3. Item , quamvis voluntas Dei sit beata , tamen
voluntas illi conformis non propter hoc est beata :
ergo pari ralione , quamvis sit iusta , non propter
hoc voluntas conformis est iusta.

4. Item , si conformitas facit voluntatem iustam ,
cum ^ velit hominem, qui patitur iniuriam, vindicare,
si ille qui patitur iniuriam, vult se vindicare, iuste
vult: ergo iustum est exigere vindictam. Si tu di-
cas , quod Deus vult hominem vindicare, sed non
vult, quod homo vindicet se; hoc non solvit, quia
saltem tunc liceret homini appetere, quod Deus
ipsum vindicaret.

CONCLUSIO.

Conformitas voluntatis nostrae ad divinam et
secundum actum et secundum volitum facit
eam iustam; non autem sola conformitas
in volito.

Respondeo: Dicendum, quod conformitas volun-

tatis nostrae ad divinam attenditur secundum pro-

portionem, sicut dictum est '. Duplex est autem

Dupiex pro- proportio voluntatis , scilicet ad actum et ad voli-

funtaus^."' tum. Sjmilis proportio ad actum consistit in hoc ,

quod, sicut Deus (juod vult vuU ex caritate et
liberaliter sive iuste et recto fine , sic et homo velit.
Similis proportio ad ohiectum * est , ut quod vult
Deus , etiam homo velit.

Potest igitur conformitas attendi secundum Aa??c conciusio
duplicem simihtudinem ^ et comparationem ; et sic
est sufficiens et facit vohmtatem iustam. Potest ite-
rum attendi solum secundum alteram , ut puta se-
cundum volitum ; et sic est deficiens, cum careat conciusio
simih habitudine, et hoc non sufficit ad iustitiam.

De prima conformitate procedunt primae ratio-
nes, de secunda secundae.

3. Ad illud tamen quod tertio obiicitur, quod S"'""'» «p

^ ' 1 positoram.

conformitas non facit beatam animam, ergo nec iu-
stam ; dicendum , quod beatitudo dicit iustitiam con-
summatam. Unde pius requiritur ad hoc, ut volun-
tas fiat beata, quam ut fiat iusta; et ideo non
sequilur, quodsi non facit beatam, quod non faciat
iustam. Tamen, sicut conformitas sufficiens , quae
est in voiito et ratione volendi , facit vohintatem Notandum
iustam, sic conformitas superexcellens facit eam
beatam. Illa autem est superexcellens , quando in
omnibus divinae conformatur et ex nulla parte est
difformis, nec in aliquo, saltem in modico ®.

4. Ad illud quod obiicitur ultimo, iam patet
responsio; quia appetens vindictam non conformat
se Deo in modo sive in ratione volendi. Deus enim
tanquam iustus iudex vult hoc zelo iustitiae ; qui
autem appetit uUionem sui sive suae iniuriae ut plu-
rimum vult libidine vindictae. Si autem aliquis ap-
petat solum zelo iustitiae, sicut Deus, et ex cari-
tate, tunc dicerem, eum habere voluntatem iustam.

I'!

SCHOLION.

I. Pro maiori elucidatione servire possunt verba Aiexandri
Hal. (S. p. I. q. 41. m. 2.): « Conformatio potesl attendi secun-
dum quatuor genera causarum, scil. in volendo quod Deus
vult, in volendo ut vult, in volendo quod 5C«w?is ipsum velle,
in volendo ad quid vult. Prima est conformitas malerialis, se-
cunda formalis, tertia est in ratione causae efficientis, quarta
in ratione finis. Dicendum ergo, quod si ista quatuor concur-
runt, cst conformitas perfecta sive conformatio. Sufficiens autem
conformitas attenditur in duobus, ut scil. velit homo sicut yu\t

Deus, et propter quid vult. Imperfecta vero conformatio, cum
homo vult quod vult [Deus], vel quod scit Deum velle ». —
Eandem distinctionem secundum qualuor genera causarum
adhibet S. Thom., hic q. I. a. 2.

II. Alex. Hal., S. p. 1. q. 41. m. 2. — Scot. , in utroque
Scripto, hic q. unica. — S. Thom., S. I. II. q. 19. a. 9. — B.
Albert. , hic a. 2. — Petr. a Tar. , hic q. 2. a. 2. quaestiunc.
3. — Richard. a Med., hic a. I. q. 2. — ,Egid. R., hic I.
princ. q. 2.

^ Enchirid. c. 101. n. 26. Vidc hic lit. Magistri, c. I. — De
propos. maiori cfr. Aristot., IX. Ethic. c. 6, ubi de concordia
amiconim agitur; nec non Cicero, de Amicitia, c. 6, de quo
vide infra a. 2. q. 2. arg. 3.

2 Supple cum cod. T (a .secunda manu) Deus.

3 Quaest. praeced.

* Pro obiectum Vat. volitum; cod. R voci obiectum adiun-
git et volitum.

5 Plures codd. ut H K V X ( M T in marg.) et ed. I habi-
tudinem.

« Cfr. August., de Bcata Vita, n. 17-36, et XIII. de Trin.
c. 5-9.

nisT. xiAiii. \UT. II. ()r\i:sT. i.

H^S

AUTICl LIS II.

Di> confurmitulc voluntalis noslnw (juanlinn <ii/ ohlifialionnn.

Consequenler qii;mliiin cad secuiKJnin arliculnni
(jnaeritur de tentione ad conlornnlaten» Yoluntalis
divinae. VA circa hoc duo (luaenuitni".

Primo qnaeritur, ntruin leneauuu- conforniare

volniitalcni nostrani volnnlati divinae in raliom
volendi, iil veliiuus ex cariUile quod voluinu.s.
Secundo, iitrnin l(ineauiur conforinare in volilo.

QU.\ESTIO I.

Utrum teneamur voluntatem ncstra^n voluntati divinae conformare in ratione volendi.

Quod autem teneamur in ratione volendi, vi-
detur :

1. Quia tenemur, quod facimus facere iuste.
idamenia. Unde Deuteronomii decimo sexto': Juste quod iu-

stum est exsequeris ; sed non tit iuste, nisi quod
homo facit secundum conformitatem voluntatis quan-
tum ad rationem volendi, ut velit ex caritate:
ergo etc.

2. Item, tenemur diligere Deum ex toto corde,
quia hoc praecipitur Deuteronomii sexto^ et Domi-
nus idem iterat Matthaei vigesimo secundo; sed hoc
non potesl fieri nisi ex caritate: ergo tenemur ad
conformitatem in ratione sive in forma volendi.

3. Item, tenemur Deo veraciter obedire; sed
veraciter non obedit Deo, nisi qui facit ea voluntate,
quam acceptat Deus. Haec autem est voluntas infor-
mata caritate: ergo etc.

4. Item, « propter quod unumquodque, et illud
magis ^»; sed propter conformitatem voluntatis in ra-
tione volendi obligamur ad conforinitatem voluntatis
in volito , quia finis praecepti est caritas , ut dicit
Apostolus primae ad Timotheum primo ^: ergo multo
fortius obligamur ad conformitatem in ratione vo-
lendi, ut quod volumus vehnnis ex caritate.

Contha: 1. Deus vult et praecepil parentes
[w^opposi-honorari^; esto quod opportunitas se offerat, et ali-
quis honoret patrem ex naturali pietate , non ex cari-
tate, constat quod non peccat; et non conformat vo-
luntatem suam nisi in volito: ergo non tenetur ad
rationem volendi.

tum.

2. Item , si tenemur conformare volnntatem no-
stram divinae in ratione volendi , sicnt in volito,
ergo quotiescnmque volumus aliquid non ex caritate,
deficit illud ad quod tenemur: ergo peccamus in
omni ^ actu: nullus ergo actns est indifferens.

3. Item , si tenemur conformare in ratione vo-
lendi, cum ergo vir peccator habeat voluntalem a
Deo continue in hoc deficientem, quia non habet
caritatem: ergo continue in omni instanti peccat.

4. Item, nullus potest conformare voluntatem
suam divinae in ratione volendi, nisi habeat cari-
tatem; sed non esl in nostra potestate habere cari-
tatem ' : ergo homo tenetur ad impossibile. Si dicas,
quod potest facere, (juo facto habebit caritatem,
quia potest se disponere ad caritatem; obiicitur de
obstinato, et de eo qui actualiter est in peccato: duin
peccat et est in actu illo, non potesl se conformare:
ergo non tenetur. Quodsi non tenetur, et alii te-
nentur, reportat conmiodum de malitia ; quodsi hoc
non est conveniens, nulli ergo tenentur.

CONCLUSIO.

Voluntas nostra tenetur conformari voluntati di-
vinae in ratione volendi et quidem, quatenus
est praeceptum negativum, semper et pro
semper, quatenus vero est affirmativum , non
pro semper, sed pro loco et tempore.

Respondeo: Dicendum, quod tenemur confor- conciusio «.
mare voluntatem nostram voluntati divinae in ratione

* Vers. 20, ubi Vulgata persequeris pro exsequeris.

2 Vers. 5: Diliges Dominum Deum tuum e.x toto corde
tuo, et ex tota anima tua, et ex tota fortitudine tua. Alter lo-
cus, qui ex Matthaeo ailegatur, est ibid. 22, 37.

•^ Arislot. , I. Poster. c. 2.

* Vers. 5.

5 Deut. 5, 16. — Mox pro et aliquis Vat. cum cod. cc
quod aliquis.

fi Vat. post in omni non incongrue interiicit tali ; cod. 0
post actu adiicit lel ineremur.

' Nam ipsa caritas non est ex nobis , sed ex Deo per Spi-
ritum sanctum, qui diffundit ipsam in cordibus nostris (Rom.
5, 5.). Cfr. August., de Gralia et lib. arb. c. 18. n. 37. seq. —
Paulo inferius post potest facere Vat. absque auctoritate codd.
et ed. I adiungit quod in se est.

856

SENTENTIARUM LIB. I.

voleniU, ut si Yelimus aliquid, velinius ex cari-
tate'; et hoc patet, quia teneniur eum diligere ex
caritate.

.Utendenduni autem , (|uod liaec est obligalio
praeceptum per moduni praecepti a/prmativi. Differt enim obli-

affirmativ.et ' . . .^ ' .

negativ. dif- gatio Draecepti amrmatwi el negaiivi; nam neqa-

ferant. . o i ■ • ■ /v •

tivum ^ obbgat semper et ad semper ; a/prmativuni
autem tantum obligat semper, sed non ad semper,
sed pro loco et tempore; et sicut non obligat ad
semper, ita nec ad omnem actum voluntatis, nec
ad omne praeceptum , sed tunc solum, quando te-
nemur exire in actum caritatis.

Unde notandum, quod sic tenemur ad hoc,

conciusio -2. quod minquam ad contrarium : sicut velle, quod Deus
vuit, ex libidine^. Ad hoc etiam tenemur pro loco

conciusio 3. ei tempore, si habemus caritatem; si autem non
habemus, non ad hoc tenemur, sed ad aequivalens,
quia tenemur facere quod in nobis est, ut habea-
mus; et ad hoc similiter * pro loco et tempore obli-
gamur. Ex his patet responsio ad obiecta.

1. 2. 3. Quod enim obiicitur, quod aliquis sine

soiutio op- peccato honorat parentes etiam ex naturali pietate;

po>.ioriim. ^j^gj^jjyjj^ ^ qyQ(j verum est; et ex hoc sequitur,

quod non in omni actu tenetur conformare^, non

•li

tamen sequitur, quod non teneatur. Et per hoc pa-
tet sequens, quod obiicit de generalitate acluum.
Patet etiam aliud quod obiicil de generalitate tem-
poris. '

K. Ad illud quod ultimo obiicitur, quod non
est in potestate Udstra habere carilatem; dicendum,
quod in potestale ® habentium caritatem est, et in
potestate non habentium, non propinqua, sed dispo- Noiandmn
sitiva. Potest enim quihbet facere, quo facto habeat
caritatem; et ideo, si non faciat, imputatur sibi ,
nec excusatur per impossibilitatem, quia non est
impossibililas, ubi succurrit aliunde potestas, et non
deficit, nisi propler nostram negligentiam '.

Ad illud quod obiicitur de obstinato, dicendum,
quod nuUus est adeo obstinatus, qui non possit
facere quod in se est, el qui non possit redire ad
cor ^; et ideo tenetur sicut et ahi, licet non pro
quolibel instanti, sed pro loco et tempore.

Si autem tu quaeras, quid sit locus et tempus : Quaestioii
mehus docet unctio ® quamars; tamen , quando Do- '">•
minus visitat eum interiori allocutione vel exteriori
praedicatione vel aliquo tali, in quo est opportuni-
tas redeundi ad cor, si tunc negligat, incidit in con- ;

templum et omissionis peccatum. '

SCHOLION.

I. Quod oiniies teneitur semper et pro semper se divinae
voluntati confonnarc , loquendo do conformitate in habitu,
omnino constat. Quaestio autem liaec est de conformationc in
actu. — Quod praeceptum negativum obligat semper et ad
semper (pro semper), cumAiexandro Hal. (S. p. I. q. 41. m. 3.)
communissimc docetur. Sed rcstat quaestio quoad praeceptum
affirmativvm ; in qua quacstione implicatur celebris controver-
sia, quac et quoties sit obligatio ad actum caritatis eliciendum.

lansenistae et nonnulli rigitlioris eihices patroni inter catholicos
nimis urgebant dictam obligationem. De hoc cfr. S. Bonav,, W.
Sent. d. 27. a. 2. q. 5. 6.

II. S. Thom., hic q. I. a. 2. 3; S. I. II. q. 19. a. 10. —
B. Albert. , hic a. 2. 6. — Petr. a Tar., hic q. I. a. 2, q. 2.
a. 1 . — Richard. a Aled. , hic a. 2. q. 2. — .Egid. R. , hic 2.
princ. q. I. — Durand., de hac et seq. q. hic q. 2.

1 Pro ut si velimus aliquid, velimus ex caritale plures
codd. cum ed. I et Vat. ut scilicet velimus ex carilate, quam
lcclionem correximus ex codd. R T Z aa , suffragantibus aiiqua
ex partc ctiam codd. AS, ([ui etiam pro sciticet, quod in
Vat. legitur, cxhibent si , etsi deinde post primum velimus
omitlunt aliquid, velimus.

2 Vat. negaiivi, siil. obligatio , et deinde, eadem constru-
ctionis ralionc ducta, affirmativi pro affirmativum.

3 Scnsus cst: ad hoc, scil. ut, si velimus aliquid, velimus
ex caritate, tcnemur ita, ut nunquam nobis liceat aliquid velle
contrario voluntatis actu , id cst male sive libidinose. — Pro ex
Ubidine Vat. ex liberalitate , cod. V et ed. I ex caritate. Cod.
K verbis ex tibidine praemiltit non, cod. Z non velle. Paulo
antc pro sicut velle cod. 0 scilicet oelle.

* Pro simititer cd. I simpliciter.

5 Intellige: voluntatem suam divinae in ratione volendi.

6 Sola Vat. hic adiicit propinqua , ct paulo inferius post
quilibet facere adiungit aliquid.

^ Cfr. supra pag. 720, nota 5. Cfr. etiam Anselm. , de Casu
diaboli, c. 3. seqq. , Dialog. de lib. arb. c. 3. seqq., et de Con-
cord. praesc. Dei cum lib. arb. q. 3.

8 Uespicitur illud Isai. i6, 8: Redite praevaricatores ad
cor. — Paulo ante pro qui non possit facere Vat. quod non
potest facere.

^ Epist. I. loan. 2, 20: Sed vos unctionem habetis a Sancto
et nostis omnia. Et ibid. v. 27: Et vos unclionem, quam acce-
pistis ab eo, maneat in vobis. Et non necesse habetis, ut ali-
quis doceat vos; sed sicut unctio eius docet vos de omnibus ,
et verum est , et non est mondacium. Et sicut docuit vos , ma-
nete in co.

niST. XI.VIII. \UT. II. Ol \KST.

857

UIAKSTK) II.

Utrum leneamur volunlalem no.strani iHtlunlali «lirinar nni/onnarr in ri,lif„.

vrgjr. nro
rte atlii'-
:iliva.

SecuiKlo (|ii;uM'iliir, ulruni tcucauiur couforui.irc
volnnlalcin nosliani volnntali (livinac iu rnlilo. Kt
(juod sic . vidtHui'.

I. Matlliaei dnodociino: ' Qiii unn csl mernm ,
conlra me est : ergo si iioii cousoiiat Deo iu volito.
est contra neuiii: er<i[o si leuemur Dco non esse
coiitrarii, leiieimir vellc! (|iiod Deiis viill.

± Item , super illud Psalmi-': Non adhae.sil
milii cor prauum, (ilossa: « Praviim cor atqiie dis-
tortum liahet qni uou viilt lioc qiiod Deiis viiU));
sed teiiemur vitare cordis pravitalem : ergo teiiemur
velle (juod Deus viill.

8. Item, Tulliiis-^ deliiiiens amicitiain dicit, quod
amicitia esl idem velle et idem nolle 'ii rebiis
lioneslis; S(hI teiiemur Deo servare amicitiam: ergo
et idein velle in lioiiestis. Sed Deus iion vull nisi
instuin et lionestmn: er<i:o debemns nostram volun-
tateui suae conformare iii omnibus.

4. Item , omnis inlellectus . qui discordat a
prima veritate sive cognitione *, est falsus:' ergo
omnis affectus est iniquus, qui non concordat cum
divina voluntate in volito: ergo etc.

0. Item, tenemur velle quod Deus praecipit,
aut ergo quia praecipit , aut qiiia inilt. Noii qiiia
praecipit, quia illi qui fuerunt mundati , quilnis
datum est praeceptum ;i Doinino de tacendo", non
peccaverunt in revelando, quia divina inspiiatione
cognoverunt, Deum iion velle illud quod praecipie-
bat: ergo tenemur ad praeceptum, quia tenemur
ad voluntatem : ergo tenemur velle quod Deus vnlt.

6. Item , tenemur credere non tantum quod

|)r;i(Ni|»il Dciis cnwb^re, sed etiam oinin' «piod dicil
(!sse veruiii: ergo a simili tencmur v»;llc mu t;Mi-
tuiii (|uod |)r;iecipil Dcus velle, sed * oiiiiie (piod
Dciis iiidic;il sc vcllc t;in(|ii;ini boniiin: crgo lenciiiiir
vclle oiniic (piod scimiis Dciim vcllc.

(Io.ntha: I. Aiigustiniis iii Kncliiridio ' : .\li(pi;in- it.. ,,arte
do liomo boii;i volunl;ac viill (piod non viilt Dcii.s. ""*"'""■

'i. It(!iii, viri sancti fre(jiieiil»;r voliint o|)posita,
sicut A[)()stoliis voleb;it ;illig;iri in lcriisalem , cl di-
scipnli noleb;uit, Actiiiim vigcsimo primo"; sed con-
stat, (piod DiMis aliipiiil illoruiii volcl);il: crgo licet
conlniriiim divinae voliintati velle merilorie: ergoetc.

^. ItiMii , si teiieiuur iii volito conformare; ergo
cuin iii iiidincrciitibus non sit nobis voliiiit;is divin;i
determiiiata, (jiiicniiKpie vult ^iliijiiod indincreiis de-
terinin;ite, committil se di.scrimini: ergo jieciMt inor-
laliter, quod ;ibsiirdum est. Si dicas , qiiod tenetur,
quando scit Domini volnntalem; conlra: .scientia
non inducit novuin peccatum neijiie tentioiiem, sed
solum aggravat peccatum: ergo propter scientiam
nemo tenetur, sicut nec ignorans.

k. Item, leremias dolebat .siiper destriiclionem
lerusalem, iii Threnis; Christus flebat sujier leru.s;\-
lem, Lucae decimo nono"; Beat;i Virgo et Apostoli
snper passioiiem Christi. Si flebant et dolebant , et
dolor est de rebus. quae nobis nolentibiis ;iccidunt :
ergo iioIeb;int. Et constat, qiiod omnes hi merebari-
tur, et sciebant, Deum velle contrarium: ergo licile
et meritorie possnmiis velle contrarium divinae vo-
luntati , etiain ubi scitur.

0. Item , quantiinicumque praelatns meus velit

' Vcrs. 30. — .Mox pto ergo si rwn p(\. I ergo qui non.

2 Psalm. 100, 3. et 4. — Glossa apud Lyranum : Cor pra-
cum , lortum. Qttod habet qui non vult omtiia quaoDous\uH.

3 Libr. (lo .\micilia, c. 6. sic ail : « Est auton) atnioilia ni-
hil aliud nisi omnium divinarum humanarumque rerum cum
benevolentia ct caritato summa cotisottsio » ; deindo in .soqq.
oxposiiis verae amicitiao finibus ac logibus, quarum prima haec
est : « ut ab amicis lionestn potamus, amioornm causa honosta
laciamus « , c. 16. auctor sic concludit: « His igitur finibus
utenduni arbilror, ut, cum emeiidati moros amicoruin sint,
timi sit inter oos omniuni rerum , consiliorum , voluntalum
sine ulla exceptione conimunitiis ». Ita Tullius Cicero, cum ouius
oxpositione de amicitia definitio a S. Doctore hic ut Tuliiana
jiroposita certo convenit, si sensum spectas. At quoad verba
magis congTuero vidotur cum illa Cr. Salhistii dofiniliono, qiti
in libro, cui tituius est Catilina , c. 20. amicitiam sic dolinit:
Nam idem velle atque nollc, ea demttm flrma amicitia est. —
Paulo inforius Vat. , refragantibus codd. nec non od. I , post
ergo et idem velle tepetit ergo idem velle.

* Vat. in cognito , cod cc sive cognitione in cognito. C.fr.
de hoc argumento supra pag. 8o3, nota 4.

S. Bonav. — Tom. I.

5 Marc. 1, 4i. — Vai. cum cod. cc in hoc argumento ter
praecepit pro praecipit, ct circa finom argumenii omittit ad
praeceptum, quia tenemur ad voluntatem : rrgo tenemur.

fi (^od. II subiicil eliam; deindo Vai. cuin ood. cc omit-
tit Deus.

1 Cap. 101. n. 26. Vide liic lil. .Magistri, c. I.

8 Vcfs. 12-14. — Mo\ pro votebat plures codd. .V (i H S T V
co IT notebat.

9 Vers. 41. — Dcfinitio doloris, quae mox proponilur ,
insinuatur ab August., XlV. de Civ. Doi, c. 1-5. n. 2. his verbis:
«Sed dolor carnis tantummodo offonsio est animae ox carne
et quaodam ab oius passiono dissonsio; sicut animae dolor ,
quae trislitia nuncupatur , dissensio est ab hisrebus, quae no-
bis nolentibus acciderunt ». Insinuatur etiam a Nemesio (epi-
scopo Hmesino. saec. IV. i in libro dc Natura hominis, o. 17.
his verbis: « .Nam cupiditas, dum (jitod vitll assequilur, \olu-
ptatem efiicit; contra, dum non assequitiir, dolorcm ». — Codd.
T V Z, omissa post Christi particula Si, \crba flebant et do-
lebant coniungunt cum praecodontibus. In fino argumenli pro
divinae voluntoti codd. .\ T Z cc oi od. I divinae volnntatis.

108

858

SENTENTIARUM LIB. I.

aliquid, non teneor illiul velle. nisi milii praecipial,
etiamsi sciam ipsum velle : ergo pari ratione, quan-
lumcumque velit Deus aliquid, non teneor illud velle,
quantumcunique niilii innotescat, nisi Deus mihi prae-
cipiat.

0. llem, quod Deus coiisulit^ vuit, et nos scimus
euin velle , tamen non tenemur velle , quamvis mui-
tum sibi placeat, etiam pius quam praeceptum : ergo
non teiiemur velle omne quod scimus Deum velle.

c 0 N c L u S I 0.

Noa temtiir voluntas iiosLra conformari voluntati
divinae in quocumque volito , sed tantum in
omni eo quod nobis innoiescit Deum velle vo-
lunlate ahsoluta, vel in eo in quo consistit sub-
stantialiler ordn salatis.

Respondeo: Ad hoc dicunt aliqui , quod non
opinio 1. tenemur conformare voluntateui iiostram voluntati
divinae in omni quod vidt Deus — sed hoc est per-
fectionis et supererogationis, et hoc erit in patria —
sed ad hoc solum tenemur, quod ipse nos vult velle.
Dicunt autem, quod Deus nos vult velle solum quod
praecipit, et nolle quod prohibet. Haec enim sunt
signa, per quae sufficieiiter indicat nobis suam
voluntatem, qua^ vult nos velle aliquid. In aliis
volitis, sive innotescant sive non, licet velle contra-
rium sine peccato. Et per hoc solvunt ad utramque
partein. Unde dicunt, quod licet nobis aliqua velle
proprie , quia non decet velle opposita , nt est ^ de
V destructione gentis iiostrae, et de calamitatibus iu-
storum, et consimilium. Etiam si Deus pluat vel
dispoual pluere , oppositum possuii! [)etere et velle.
improbatni. — sjgj [j(.p^ jg^^.j yj.^ gjj faciUor, tameri quia Augu-

stinus ^* dicit , quod impius est, cui non placet di-
vina providentia, noii tantum videtur, quod homo
teneatur velle Dei mandata , sed etiain , quod tenea-
tur velle Dei opera. Et iterum, quomodo non re-
calcitrat voluntas nostra volnntati divinae, quando
Deus vnlt aliquid, et nos oiiiniiio volumus contra-
rium ? Omnino videtur ei repugnare. Et iterum ,
Glossa praedicta videtur dicere , quod homo , qui
noii vult quod Deus vult , habet cor pravnm ; non

dicit, qiiod Deus vult ipsum velle, vel quod Deus
praecipit.

Propterea aliter dicendum, quod revera non
tenemur velle omne quod Deus vult, sed soluin < "nciusio ii
quod vult et innotescit, nec adhuc illud omne. — Ideo
notandum, quod aliquid ostendit se Deus velle ahso-
lute et quantum in se est , ut bona, quae facit. Et '■""^iusioi
haec tenemur velle simpliciter et absoluta voluntate.
quantum in nobis est.

Aliquid ostendit se velle voluntate absotuta ,
sed oppositum velle, quantuin in se est, ut mala,

•r

Triplex »0- '
hmtas in i

nobis. I:

Corollariam.

quae infligit. Et haec tenemur velle voluntate ab- coiicihmoj,
soluta et deliberativa; tamen opioositum possumus
velle voluntate pietatis , ut dicit Hugo\ Unde sicut
Deus non delectatur in nostris poenis, sed magis
dicit: Heu, /leu consolabor super hostibus meis ,
Isaiae primo ^: sic et nos. Unde Hugo distinguit in
nobis Iripliceni volunlatem, scilicet rationis, pieta-
tis et carnis , et in Christo quadruplicem , exten-
dens nomen voluntatis. Unde dicit in iibro de Vo-
luntatibus Christi, loquens de Christo: « Voluntas
Deitatis per iustitiam sententiam diclabat; voluntas
ralionis per obedientiam veritatem ajjprobabat; volun-
tas pietatis per compassionem m inalo ' suspirabat;
voluntas carnis per passionem in malo proprio mur-
nmrabat». Et ideo voluntate rationis debemus etiam
velle malum poenae, quod scimus Deum velle; sed
voluntate pietalis possumus conditionaliter , sive
quanlum est in nobis, si Deo placet *, non velle.
Naui et ipse Deus , quantum in se est, non vult,
sicut praedictum est.

Aliquid ostendit Deus se velle. quanlum in se
est, circa quod consistit substantialiler ordo salutis,
ut sunt ea quae praecipit fieri , et praecipit non conciusi
fieri; et liaec tenemur velle ^

Aliquid ostendit Deus se velle, quantum in se
est, circa quod consistit expeditio salutis, ut sunt
ea quae consulit. Et ad talia non obligat nec vult
obligare: vult enim aliquos salvare sic, aliquos la-
tiori via ire.

Ex his igitur patet, quod tenemur generaliter ipiiogus. ,,
velle conformare voluntatem nostram '*, non in oinni
volito, sed in Oimii eo quod innotescit tribus modis

Conclusio

' \'ul. consuluU.

"- Plures codd. ^h^.;, nonnulli iil VX quando.

3 Pi-o est Val. cum cod. cc paiei.

■• KnniTMt. 2. in Psnlm. 31, 11. sub ii. 2-'), oi I. dc Ordine,
c. 1. I). I. — Paulo ;mto pro pnssum cod. .\ possumus.

5 Libr. do Quatuor Voluntatilms in (Miristo: Idcirco volun-
tas piot,itis voluntas humanitatis vocatur, quia hominis cst pio-
latc [compassionol movori... In liac autem vita, ubi oiusdom
divinao iustitiao sontontiam porfocl" noc scire noc praoscirc pos-
sumus, •luaodam otiam, quao secundum ipsam iusta non sunt, sino
iniuslitia vello possumus , ([uia lioc soluin ad nos portinel, ut
ubi noscimus, qnid poiius Doo placoal, hoc poMssimum oligamus,
(|U0(1 pictati ('oncordat.

« Vers. 21.

De differentia voluntatis in nobis el in ('hri-

sto, o\ Ilugono mo\ .■ill.iia. in principio libri oiusdoni ,iuot<

ris do Quatuor Voluntatibus in (llirislohoc legitur: Huniana autem
voluntas tripliciter consideratur: socundum rationom, secundum
piotatem , secundiim carnem. Krgo in Christo voliintas fiiit Divi-
nitalis ol voluntas ralionis ol voliintas piotatis ot \oluntas car-
nis. Voluntas Divinit;itis por iustiti.iin sontontiam dictabat... \()-
liintas pictatis per compassionem in malo nlieno suspirabaf etc.

■^ Supi)lo : alieno , ut logitiir in toxto orin^inali.

« Cod. T placeref.

^ Codd. V X, paulo anlo ad verba non fieri, adicctis verbis
vel prohibet fieri, addunt illud nolle. Vat. anle praecepii non
fieri ropotit quae.

'" Siipplo cum cod. K rotuntati divinne. Paulo anto codd.
T X oinitttiiit velle; Val. posl velle insorit et , ao paulo inferius
posi tribus addil primis.

insT. xLviii. \iM. II. orvr.sr. ii.

Hh«)

iparte al'
nativa.

otnndiiMi

|jr;ii'cli('lis, ;ili()(|iiiii rr;iii<,'('n'liir ;iiiii('ili;i ; ci (|i> lali
volito ciirniiil nilioiics ci ^iiicloriiaic.^. hh^o cniin
pnieceiilo leiicimir iios (•()iiroiiii;irc ', (nii;i viill, nos
vellc (|ii()(l |)r;iccii)it ; cl lioc sciiims. Kl |)r;icl;ilo
mco l(!iicor conroriiuiri iii lioc, (|iio(I express^; scio
ipsiim vcllc iiic vcllc; scd iii pr;i(!l;ilo iicscio iiisi p(!r
maii(l;iliim, sed iii Oeo scio [)cr ;ili;i si{^'ii;i, siciil
liricdicliim esl*.

h. .\d illiid ci;j[o (piod ohiiciliir, ipiod m iiidlo
polcsl discord;ir(' iiitellccliis. (piiii sit lulsus etc; di-
ceiidmii , (|iiod noii esl simile de bono et vero. iN;im
verant, dicitiir ahsoliilc, hoiuini vero iii ndaUone
ad /ineiii. VA (pii;i diio opposit;! noii siiiit simiir', i(l(!o
iioii possiiiit intellecliis discord;intes esse veri. Sed
bonimi diciliir in relalionr ad /inon. Et (pioiii^im
oppositii volitii possiint ;id eimdein Hiiem ordiiKiri,
ideo sinuil iiossimt esse Ijoiki, el ;ineclus respectu
eorum esse recli. Ideo iion necesse est in omni vo-
lito conlbrmari , quia o[)positum [lossiimus saiicle
velle, (jiiia ordiiKite in linem^, sed ()|)posituin eius,
(.|uod Deii^ vull nos velle, non possmnus ordinare iii
finem, quia Deus iion acce[)t;il illud.

.\d illiid ijiiod oliiiiiliir m coiilrarmiii, iiiiod ^' "«kp'»
non lcncmiir ;id omiic voliliiin: dicciidum. (piod vc- "<»
rillii csl. (jiii;! iicc ;i(| voliliiiii, ipii.i nilitmn, li(!C
i|iii;i srilitm , scd ipii;i srilnm es.se luUitnm a l)(;o'',
il;i (jiiod nos vclimiis illiid. Milcr l;imcii |»ot»'.sl ^'''"'
dici. ipiod tcncimir. i|iii;L ahsolnfr volilirm . >c(| r.r-
riisiiiiiiir |(cr it,'iior;iiili;mi, iii;i\iiiic iiln ;i(||iil)c|iir
(lcliil;i dili|,'ciili;i. siciit ;ili(|uis ol)li^';iliir, iic n>^Wh
sc;il iioii sii;im. riidc dc ol)li^;ilioiic indiiccnlc iiil-
|);iiii l;ilsmii cst (jiiod dicit. i|iiod srimlia non iii-
diicil iiov;im ol)li}^';iti()iiem. Sicut cnim ifjvorantia
facti e.\cu.s;it ;i loto. it;i seirniia |)cr o|)j)osiluiii iiiiii

diviiia voliiiit;ilc " l';icil jiliipic .s.sc ol)lii,'almii . iit

millo iiiodo [lossil iii conlnirimn sinc cul|);i. Kl sic
iii [)ro[)()sito: ct sic [);itcl illiid.

h. .\d illiid ijiiod ohiiciliir dc (^liristo et heatii
Virgine et aliis coiii[);iticiitil)iis. dicciidnm. siciit di-
ctiim est, qiiod voliiiil^ilc ;il).soliil;i volcl);iiil ([iiod
Deus V()lcl);il; tamcn voluiit;ilc coridilioiKil^i sive vo-
luiit;ile piclalis (lcl)(!l);mt vellc (•oiilrariiim ; et liac
V()luiil;ile mcrehantiir, (|U()iii;im liaec ' iion est na-
turue tantuni , sed etiaiii ralionu.

SCHOLION.

I. Practer diias scnlcntias in rcsponsioiic posilas .\lo.\. Ual.
(S. p. I. q. il. m. 5.) aliani comnicmorat liis vcrbis : « .\lii dixc-
runt, qiiod (>st volimtas vcl appetitus mtionaUs ct seusiinlitfi-
tis ; volunlate ergo rationis tencinur vellc , quod scimus Dcum
velle, non voluntate sensualitatis. Beata ergo Virgo ct.^posloli
passionem ('hristi volucrunt voluiitate rationis , non sensuati-
tatis, sed dolucrunt dc ca ». Eandcm opinioncm rcfcrt Richar-
dus a Mcd. (hic a. 2. q. I.), his vcrbis, quod « voluntatc
dclibcrativa tcnemur velle absolute. ot omnibus pcnsatis, quid-
quid scimus Dcum vclle voluntatc absoliita , omnibus pcnsatis,
dum tamcii nobis congruat illud volle ». Hacc tamcn scntcntia
noii approbatur a Ilichardo; ct quid vcri illa scnteiitia habcat

a S. Bona\cntura cxplicatur hic ad ult. et praocipue in dub. i.

In iisdcm locis Seraphicus piissimc loquifur dc voluntate
B. V. .Mariae in passione Domini losu Chrisii; ipsc ciim com-
muni senteniia asseril, quod compatiendp morucrii. Hoc di-
cium ost contra Antissiodorensem , (jui hoc saltem quoad
.Vpostolos cxplicitc ncgavit , sccundum verba cius a Dionys.
Cardi. (hic q. 2.) rclata, quia scil. « voluntas illa sensualitatis
crat nec mcritoria ».

II. Alex. Hal., S. p. I. q. il. ni. i. o. 6. — S. Thom.,
hic (]. I. a. 4; S. I. 11. q. 19. a. 10. — B. Albert., hic a. 2.
6. 7. — Petr. a Tar. , hic q. 2. a. 2, q. 3. a. I. — Richard.
a Mcd. , hic a. 2. q. I. — .Egid. K. , hic 2. princ. q. 2.

' In codd. et cd. I dcost tios mic conformare , quod corte
ciim Vai. supplondum csl, aut subslituendum conforinari pro
confoi ituire. Koitasse in tcxtu originali legebatur conformari
(sinc /105), quae passi\ a forma \ erbi incuria librariorum trans-
mutata est in activam, scil. conformare. Proxime ante Vat.
\ocabuIo praecepto adiicit divino.

' llic in corp. quacst., et supra d. io. a. 3. q. I. ol 2.

3 Cfr. Aristot., II. Pcrihorm. c. 4. (c. 14.), et iV. Phys.
lcxt. 125. (c. I3.j. — Dc eo quod boniim dicatur in relationc
ad flncm cfr. siipra pag. 769, nota I.

■• Vat. cum iino altcroiiue cod. ordinare. .Mox pro ordi
nare non pauci codd. ordinate.

5 Vel aliis vorbis: scd quia scimus, aliquid essc voliium
a Deo. — Pro esse vulitum cod. T est iolitum.

^ Vat. cun) cod. cc, post per opposilum facio commaie,
pro voluntate exhibot coluntas. .Mox pro Et sic in proposito
cod. \' cum ed. I £t sic est in proposito.

' Vat. hoc , (juae ot dcin cum odd. 2, 3, i, o, 6 posl
ratioais hanc adilit propositionom : Praecipue autem hac vo-
luntate merebatur in Christi filii passione heatissinia Mater
et vinjo Maria, cui patienti, iiuantum sexus muliebris fragi-
litas sustinere poterat, compatiebatur, iiuibus \orbis tiinc adne-
ctit illa (juac infra circa llnom uUimi dubii liabcnlur : Xiilto
tamen modo esl dubitandum eic.

860

SENTENTIARUM LIB. 1.

DUBIA CIRCA LITTERAM MAGISTRI.

DUB. 1.

In parte isla sunt dubilationes circa litterani et
primo de hoc quod dicit Augustinus: Multum interesl,
quid velle Deo, quid homini congruat. Ergo ex hoc
videlur, quod aliquid hcite possit homo velle scien-
do, quod ' Deus velit contrariuni. Ponatur ergo per
impossibUe, quod ahcui reveletur sua damnatio:
constans est , quod Deus vult istum damnari vohui-
tate absoluta. Aut ergo iste teneiur velle, aut non;

Qoaestio in- vel — quidquid sit de tenlione — quid est perfe-
ctius velle, utrum velle damnari, vel non? Si vult
damnari: ergo vult a Deo separari; hoc - voluntas
recta nunquam potest appetere. Si non vult damna-
ri: ergo perfecte se non conformat: ergo perfectior
est voluntas opposita.

Respondeo: Dicendum, quod illud est impossi-
biie, quod alicui reveletur sua damnatio; et inipos-
sibili posito, non est mirum, si sequatur impossibilel
— Tamen, si tu (piaeras. quid est perfectius? re-

Ad quaesiio- spondeo , ouod iu aetema damnatione sunl duo, sci-

nem incid. ^ . „ . . ,^ • o

licet poenae inflictio et aelerna a Deo separatio. Sepa-
rationem aeternam a Deo nuilo modo credo quod
aliqua anima recle del)eat velie , immo semper velle
contrarium; sed poenam velle, si revelatum est sil)i,
debet. Et hoc patet, quia quililjet iustus de se et
de alio debet velle, quod oranis peccans finaliter
aeternaliter puniatur: ergo si ponitur praeexistens *
cognitio certitudinaliter circa se, credo, quod quam-
diu durat ei bona voluntas, quod hoc volet.

Si autem quaeras de eo, qui peccat, ulrum

velle debeat gratiam sibi subtrahi; quia ' videturnuaestio in-
quod sic , cum Deus velit , et ipse sciat hoc esse "^' *"
iustum; dicendum ad hoc, quod gratiam subtrahi
alicui sub triplici conditione potest respici , aut
simpliciter , aut ad tempus. Et ad tempus adhuc
dupliciter: vel in se, vel [)rout habet rationem poe-
nae. Hoc modo*^ vult Deus subtrahere, et hoc modo
debet peccans velle, ut eum Deus puniat. — Unde re- iteguia ge-
gula generalis est, quod in omnibus, quae scimus
Deum velle absolute, tenemur voluntale absoluta
velle; tamen licet nobis velle contrarium voluntate
conditionata , sive quantum in nobis est, quia hoc
decet nos; et propter hoc dicit Augustinus ': Multum
interest etc.

Dl B. 11.

Item quaeriter de hoc quod dicit Magister, quod
actio ludaeorum fuit mala. Videtur enim falsum
dicere , quia actio ludaeorum fuit causa passionis ;
sed si causa immediata mala, et effectus: ergo si
actio fuit mala, et passio.

Respondeo: Dicendum, quod istud est verum
de actione et passione in eodem genere bonitatis ,
secundum quod unum est causa alterius. Dicendum
ergo, quod actio ludaeorum fuit causa passionis in
genere naturae , et in illo genere, sicut actio fuit Disiincii^
mala, ita et passio ; sed non fuit causa in eodem
genere moris , immo Christi bona inteidio^. quae
passioneiu voluntariam dirigebat in bonum fineni;
econtra in actione ludaeorum non habente rectum

1 Pro quod Vat. cuius. Paulo aiite pro Ergo ex lioc ed. 1
Ex hoc avtem.

2 Cod. Z sed hoc.

3 Aiistot., I. dc Caelo el mundo, lext. 119. (c. 12.j: Ac-
cidil aiitein impossibilo ex impossibili. — In initio huiiis solu-
lioiiis post \ erba licspondeo : Dicendim cod. Z addit liuec :
quod duplex est voluntas: approbaudo , et sic teneretur velle
suum damnationem , appetendo autem nequaquum , quia
Deus infixit islam appetitum in anima, scilict beatitudinis ,
iia quod nullus potest uppetere contrarium , quia sic diliye-
ret Deum plus quam se; et hoc non potesl obsque gratia ,
quae facit semper appetere bonum. Hoc aiitem est impossibile,
quia velle sepururi u Deo et [esl?] ip.mm viltil appretiare ;
%mde dicendum, quud illud (^st inipossibile elc

* Plurimi codd. cum ed. I pciperam praeexigens. Mox
pro circa se Vat. cum cod. cc iuxta se.

s Pro quia Vat. et , quae etiaiii jtaulo inreiius , i)osl hor
esse iustum posno puncto, novam lineam incipiens sic prosequi-
lur : Respondeo: Dicendnm. — Pluiimi codd. cum ed. 1 incon-
grue et dicendum.

^' Pio Hoc modo cod. Z ciariiis Terlio modo ; cod. T (in
marg.) verba praecedentia repetens sic : Prout habet rationem
poenae, hoc modo.

■7 Enchirid. c. 101. n. 26. Vide hic lit. iMagistri, c. 1. in
llne. — Hoc dubium solvitur etiiim ab Alex. llal., S. p. I. q.
il. m. 5. ad -'i ; a 15. Alberto, hic a. 5. ad ull. ; a S. Thoma.
liic a. 4. ad 2 ; a Petro a Tar. , hic (|. 3. a. 2 ; a Hichardo a
!\Ied., hic a. 2. q. 1. ad 1.

8 Intellige: fuit. — Subinde e codicibiis resiiUiimus «/iffl<',,
quam voculam suppressit Vat. , iioii sui^plendo fuit. Pro quae
cod. 0 quin. Paulo inferius pro erontrn in nrtione fere omnes
codd. cum ed. 1 econtrn uctione : mendose.

DIST. \|,\ III. 1)1 illA.

liiiciii : (i idco iii nciiciv iiKtris (tctio {{\\[ iii:il.i cl
Deo (lisplicciis, ct ixiasiu |)on;i cl Deo pjiicciis. Kl
sic patct loliim '.

Dni. III.

Ilom (|uacriliii' dc lioc (|iio(| ,licil. (|iioil roliiil
Chrisliiiii. pali cl iiiori olc. Viilcliir ciiim iiialc di-
ccrc, (iiiia ocviderc C/irisliim cral inaliim facerc:
crgo Chrislum occiili , Init maliim ficri: si vr\iu
Dcus voliiit Chfisliim pati. Dciis voliiil maliim licri;
qiiod stipra - lu^f^^iliim csl.

Hkscondko: Dicciidimi. (iiiod occiderc Chrislum
luil malum pcr comparatioiicm ad suhicrlum. Ouaiido
wsiinciio. crgo accipitur passio , aut simpliciler accipitur ' iii
couiparatiouc ad patieulem sive ad sustiiiciilcm poc-
iiaiu, el sic simplicitcr csl hoiium: aut in compnra-
lioiic ad in/erenlem, el sic ox illo rcspectu imli(".a-
Inr malmn, quia inalitia moris potiiis intcntionem
respicil quam actiim. Kt primo modo esl s(misiis :
Christiim pati d ludacis esl lionum, id est Christiim
sustinere pocnam. quam ludaci iiitulerunt. cst ho-
imm. Seciindo modo est seiisus: Christum pati a
ludaeis est bonurn . id est passionem inlerri Christo
a ludaeis est honum; etsicfalsiim, quia «7/a//o pas-
sionis non fuit nisi mala, sed siifferentia non fuil
nisi I)ona; et sic distinguit Magister '.

DuB. IV.

Item qiiaeritiir de iioc quod dicil: lloc bonum
lantum fuit, ut Apostolus Pelriis, qui id fieri
nolebat, ab ipso qui occisus est, satan diceretur.
Secundum lioc videlur, quod quicuinque dolet el
trislatur ciica passionem Christi, est redargucmdus:
ergo peccavit beatissima Virgo, diim doluit, sicut
dicitur Lucae secundo "" : Tuam ipsius animam

pcrlrausihit ifhiilius. Pcccavcrunt siiiiililer Apostoli.
ralsiim ctiam dicil Aposlohis sccimdac ad Timo-
thciim sccimdo "^ : .s'/ citnipdtinnir , cl courrqnii-
himiis.

Hksi'oni)i:o : Diccndiim, (|iiod iliilcrr dr nliquo
csl duphcitcr: aiil ita (piod dolciis vohmtatc ralio-
nis absoliilii vdil contrariiuii cius, dc (|iio dolcl ;
(i sic iiiilli liciiit dolcif dc jKi.ssionc Chiisti , (i \Uy
Irus, qiiia voliiiitatc ratioiiis contraiiiim volcbat, csl
rcdargiitus '. Alio iiiodo dolcre dc aliquo est l'(;rri
ad coiitrarium vohmlalc pidatis. taiiicn nihilomi-
iiiis hoc " vcllc vohintatc ahsoluta ; sic bomim cst
coudolere Chrislo (i pi(! allici circa cum, (i sic af-
ciiiiitur viri saiwti, (|ui magiias gr.itias aguiil D(jo
(U' passionc (Ihristi; sfid taincii movcntiir pie in con-
sideratione doloriim. Sic (iiam piissima aiiima bca-
t:ie Virginis dilc^iissimo Filio siio palienti. (|u;iiiliiiii
sustinere pot(i'at. compaticb^itiir ^ Niillo tameii modo
est dnbitandiim, (|uiii virilis ciiis :iniiiius cl ratio
const:mtissim;i vellct ctiaiii riiigcnitiim Iradere '" pro
salute gcncris hiim;ini. ut M;itcr pcr oiimia coiilor-
mis ess(!t l\itri. Kt iii hoc miro modo dcbti Liiidari
et amari, quod placiiil ci, iit riiigciiitiis siius pio
sidute generis humani offerretur. Et t:intuin etiam
compassa esl, ut, si lieri posset. oiimia tormenta
quae Filius pertulit, ipsa niulto libcntius siistinerel ".
Verc igitiir fuit fortis et pia, dulcis paritcr et severa,
sibi parca, sed nobis largissiin;i. Ilaec ergo prae-
cipue est ;unanda et vener.inda post Trinitatem
summam et eius prolein beatissimam. lesuin Chri-
stum Dominum nostrum, a cuius divinitatis mysterio
enarrando ceterae linguae deficiunt. (|uia consum-
matio sermonum ipse est '^ Ei iyitiir, qui polest
omnia facere superalnindanter, quam petimus aut
intelligimus , secundum virtutem , quae operalur
in nobis . ipsi gloria in Ecclesia et in Chrislo lesu
in omnes generationes saeculi saeculorum. Amen.

EXPLICIT UBER PRIMUS.

• \'iit. ol odd. 2, 3, 4, i), 6 lioc (kibium poniint tortio
loco. — CIV. dc lioc (hibio S. Thom., Potr. a Tar., Hichiird.
a Med. ct .Egid. H., Iiio ciron lii.

2 Dist. 46. q. 2.

3 Post nccipitiir Vat. ot ood. oc siibiiciunt aut ; sed \w-
peram, cum , siout ox subnoxis apparot, in hac pro|)ositiono
noii Iria, sed duo tantum mombra distinguantur.

* Hoc dubium solvunt etiam Petr. a Tar. ot liichard. a
Med. , hic circa lit.

5 Vers. 3o. — P.niio ante pro est redarijuendus Vat. esscl
redargnendus , ot doin mnter \wo Virgo.

6 Vers. 12. — In iioc textu Vulgata el Vat. susUnebimus
pro compatimur.

' Malth. 16, 23: Qui oonversus di.xit Polro : Vado post
mo, satana, scandaium es mihi ; quia non sapis ea quac Dei
sunt . sod ea qmo iioniiniim. — In principio huius propos. j)ro
est dupliciter nonnulli codd. ut Hl dicitur dupliciter.

* intolligo : Clnistum pati.

5 Vat. cum cod. oc, paulo superius omissa vocula pie ,
ultimam propositionis partem, suffragantibus olinm odd. 2,3,
4, 5, 6, sic exhibet : sicut et benignissima Virgo Maria in
Filii sui innta est passione. Qiiac sequuntur a Vat. translata
sunt in flnom q. 2. a. 2, ut iam supra pag. 859, nota 7.
(iiximus.

lo Vat. vellet ctiam tradere filium suum.

>' Vat. sustinuisset , et pauio anio poluissd pro possel.

'2 Eccli. 43, 29: Consummatio autcm sermonuii) ipse est
in omnibus. — Vcrba sequentia Ei igitur, gui potest etc. sunt
ex Ephes. 3, 20. 21. Pro Ei igitur qui potrst in Vulgata ie-
gitur Ei autem , qui potens est ; \)io superabundanler \m.
superabundantius. — ClV. do hoc dubio supra a. 2. q. 2 ; .\iex.
Hai., S. p. 1. (1- 41. m. 3. ad I ; B. .\ll)orl.. hio a. 3 ; S. Thom.,
Petr. a Tai-. ct .Egid. R., I)ic circa lii.: Kiohard. a Mod., liic
a. 3. q. I.

INDEX QlfAESTlOMM

COMMENTAlill S. 150NAV1<:NTUKAE
m PRIMIIM LIHRUM SENTENTIARLM

l'ETRl LOMBAKDl.

Pracfcitio goncralis pdij. [-XXXVill.

Bulla Sixti IV » XXXIX.

Hulla Sixti V » XIA'.

Prolegomena iii 1. librum Sententiarum . . » l,V.
Index auctorum et librorum, quos S. Bonav. cilal. » LXXXIV.

Tabula collalurum codicum cl cdilionum I. Ilbri

Commcntariorum pruj. LXX.XVII.

Tabula collatorum codicum cl editionum libri

Senlenliarum Petri Lombardi » L.XXXVili.

LlBER PRIMUS SeNTENTIARUM.

DE DEI UNITATE ET TRINITATE.

Prooemium .... pag. I

Quaestiones Proocmii » 6

Qu.^EST. I. Quac sit matcria ([uodvc subiccliim liuius

libri vel Iheologiac » ib.

QuAEST. II. Quae causa formalis quivc motlus procc-

dcndi sit in liis libris Sententiarum ...» 9

III. Utrum hic libcr sive theologia sit contem-

plationis gratia, an ut boni fiamus, sive
utrum sit scicntia spcculativa , an pra-
ctica » 12

IV. Quae sit causa cfTicicns sive auctor huius

libri » \i

Prologus Magistri »16

Incipiunt Capitula primi Libri Sententiarum . . . . » 17
Dubia l.-IX. circa Prologum Magistri » ib.

DISTINCTIO I.

Textus .Magistri »26

Divisio tcxtus »29

Articulus I. Quid sit Uti et de UtHnli.
QuAEST. I. Utrum uti sit actus voluntatis, an rationis.

vcl omnis potentiae »30

II. Utrun\ omni creato utendum sii . . . . » 32

III. Utrum solo bono creato utcndum sii . . » 34

Articllus II. Quid sit friti.
QuAEST. UMCA. Utrum frui sit actus voluiitatis , an alia-

rum virium »33

Articulus III. Di' fruibili.
QuAEST. 1, Ulrum Deo sit fruendum »38

QuAEST. II. UtiHim solo Deo sive bono increato fruen-

dum sit pag. 39

Diibia l-XVI. circa litteram Magistii »42

DISTI.NCTIO II.

Texlus .MagisUi

46
49

Divisio textus

Articulus unic. De unitate divinae essentiae
et pluralitate personarum.

QuAEST. 1. Utrum sit unus tantum Deus »30

II. Utrum in Deo ponenda sit personarum plu-

ralilas »53

III. Ulrum numerus divinarum personarum sit

infinitus »34

IV. Uirum tres lantum sini diviiiac personae . » 36
Dubia I-X. circa lilteram .Magistri »59

DISTLNCTIO III.

Textus Magistri »62

Pars I.

Divisio textus »66

.Vrticulus umc. De cognoscibilitate Dei.
QuAEST. I. Utrum Deus sit cognoscibilis a creatura . » 67
II. Ulrum Deus sit cognoscibilis per creaturas. » 71
Hl. Ulrum homo in omni stiitu cognoscat Deum

pcr creaturas »74

IV. Utrum trinitas personarum cum unitiile cssen-

liae naturalitcr per croaturas cognosci possit. » 75
Dubia I-IV. circa littoram Magisiii »77

864

INDEX QUAESTIONUM.

Pars II.
Articulus F. De prhm assigiiatione imaginis.
Qi'AEST. I. Utriim ratio imaginis attendatiir in memo-

ria , intolligentia et voluntate. . . . pag. 80
II. Utrum imago attendatur in his potentiis per

comparationem ipsarum ad Deum. . . » 82
111. Utrum memoria, intcliigcntia ct voluntas sint

idem in esscntia cum anima » 8i

Articulus II. De secunda assignatione imuginis.

QuAEST. 1. Utrum imago attendatur in mente , notitia

et amore ut in potentiis , aut in habiti-

bus, aut in utris^iue simul , aut secundum

substantiam et habitus »88

II. Utrum mcns , notitia et amor habeant ordi-
nem , aequalitatcm et consubslantiali-

tatem »91

III. Utrum trinitas imaginis , quae consistit in
mente , notitia ct amore , necessario du-
cat in cognitionem Irium divinarum pcr-

sonarum »92

Dubia I-VI. circa litteram Magistri »93

DlSTlNCTiO IV.

Textus Magistri »95

Divisio textus »96

Articulus UNic. De comparatione nominis Deus

ad generationem et de eius consignifica-

tione et suppositione.
QuAEST. I. Ulrum haec locutio : Deus genuit Deum ,

sit concedenda »97

II. Utrum admitti possit haec locutio: Deus ge-

nerat aiium Dcum »99

III. Utrum congrue iuxta regulas grammaticae

dici possil : piurcs dii »101

IV. Utrum hoc nomen Deus pro persona sup-

ponat, vel pro natura »102

Dubia I-IX. circa litteram Magistri »104

DISTINCTIO V.

Textus Magislri »107

Divisio textus »110

Abticulus I. De comparatione generationis

ad substaniiam sive essentiatn in ratione principii.

Quaest. 1. Utrum substantia sive essentia generet . . »111

II. Utrum concedcnda sit locutio, quod Pilius

generetur de substantia Patris . . . . »114

Articulus II. De comparatione generationis ad essentiam

in ratione termini.

QuAEST. I. Utrum substantia sivc essentia gencrctur . »116

II. Utrum substantia sive csscntia divina pei"

generationcm communicetur »118

Dubia l-XI. circa lilteram Magistri »119

Articulus umc. De generatione Fitii secundum
suas conditiones.
Quaest. I. Utrum gencratio Filii sit secundum ratio-

nem necessitatis pag. 125

II. Utrum generatio in divinis sit secundum ra-

tionem voluntatis »127

III. Utrum generatio Filii sit secundum rationem

■exemplariUitis » 1 29

Dubia l-V. circa litteram Magistri »130

DISTINCTIO VII.

Textus Magislri »132

Divisio tcxtus »133

Articulus unic. De potentia generandi.
Quaest. 1. Utrum potentia generandi dicat aliquid ab-

solutum, vcl rclativum »134

II. Ulrum potcntia generandi sit in Filio . . »138

III. Utrum potenlia generandi et iiotcntia creandi

sinl unica potcntia »141

IV. Utrum posse gcncrari et posse creari sint

univocum possc »142

Dubia l-Vll. circa litteram Magistri »144

DISTLNCTIO Vlli.

Textus Magistri
Divisio textus.

Pars I.

146

149

DISTINCTIO VI.

Tcxtus Magistri .
Divisio tcxtus. .

» 123
» 124

Articulus I. De veritate Dei.

Quaest. I. Utrum veritas sit proprietas divini esse. . »150

II. Utrum divinum esse sit adeo verum , quod

non possit cogitari non csse »153

.\rticulus II. De immutabilitate Dei.

Quaest. I, Utrum Deus sit immutabilis »156

11. Utrum solus Deus immutabilis sit. . . . »158

Dubia l-X. circa liltcram Magistii »162

Pars II.

Divisio textus »164

Articulus unic. De simplicitate Dei.
Quaest. I. Utrum Dcus sit summe simplex . . . . »165
II. Utrum summa simplicitas soli Deo convcniat. » 167

III. Utrum anima rationalis sit tota in toto cor-

porc , et tota in qualibct parte ipsius. . »170

IV, Utrum Deus sit in aliquo dcterminato genere

sive praedicamento »173

Dubia I-VI. circa litteram Magistri »174

DISTINCTIO IX.

Textus Magislri »176

Divisio textus »179

Articulus unic. De gcneratione in ilivinis.

Quaest. I. Utrum in divinis gcncratio poncnda sit. . »180

II. Utrum in divinis gencratio distinguat inter

gigncntem ct genilum »182

III. Utrum in divinis gcncratio sit aeternii . . » 184

IV. Utrum generatio Filii tcrminata sit . . . » 185
Dubia I-XIIl. circa littcram Magistri »187

INDKX OIAKSTIOM M.

H<;5

I'.t2
I'.t4

il).
I<t7
l'.)9

200

202
203
205

DISTI.NCTIO \.

Toxliis Magislri pntj.

Divisio tcxliis »

Articulus I. I)f nioili) i>riiirilriiili Spiritit.s snmti.
QuAKST. I. lUriiiM iii (ii\iiiis ixiiicihI;! sil |)crs()ii;i pro-

ccdciis |)ci' iiiodiiiu lilicr;i|i|;ilis . . . . »
II. Ulnini iii dixinis |i(incii(l;i sil p(M'Soiiii pi'(i-

('('(lcns pcr niodiini iinioris sivc ciiriliilis. >
III. Ulriini iii diviiiis poiicnd;i sil lcrliii pcrsoiiii

proccdcns pcr niodiini iniiliiiic ciiriliilis . »
.\hti(:i'i,iis II. Dc propricttttf Spirittts sanrti.
QuAEST. I. Ulrnni iiinor sivc c;ii'iliis sil propriiim Spi-

litus siuutli •

II. Utruni Spirilus s;iiuliis sil iic\iissi\c iinitiis

Piitris cl rilii >

III. Utriiin Spiritus siincius propric sii spiritiis. »
Dubiii l-VI. circii littcraii) Miigislri «

UISTI.NCTIO \l.

Textus Magislri »207

Divisio toxtus » 209

ARTicrtus rMc. De principio procpssionis
Spiritvs snncti.
QuAEST. 1. UtPuni Spiritiis sanclus a Patrc cl a Kilio

proccdiil » 209

II. Utruni Spiritus sancliis proccdiil ;i 1'iitre et

ImIIo liiiuiiiam ab uno principio. . . » 2li
Dnbia I-IV. ("irc;i littcriiin Magislri »217

DiSTINCTlO XII.

Toxtus Magistri

Divisio textus.

Articulus UNic. De processione Spiritus siincti in
compnraiione ad Patrem et Filium.
QuAEST. I. Utrum Spiritus sanctus ii r^iirc prius (juam

ii Filio procedat

II. Utrum Spiritns sanctus a Piilrc plenius et
principaiius qu;im a Filio procedat. . .

III. Utrum Spiritiis sanctus nicdiaiitc Filio a

Patrc procedat

IV. Utrum gencriitio Filii sit prior spirationc Spi-

rilus sancti secundiim rationem intelligendi
Dubia I-IV. circii liitcriim Magistri. .

» 218
» 219

» 220

» 221

» 223

» 226

DISTI.NCTK) XII).

Textiis .Magistri .

»228

Divisio textus » 230

.\rticllus uNic. De processione Spiritns sancti et de

differentin processionis a ijeneratione.

QuAEST. I. Utrum in divinis ponciida sit processio. . » ib.

II. Utruni processio Spiritus sancti sit generiitio » 232

111. Utrum processio Spiritus siincli diffcrat a

genenitione Filii realiter , vel solum secun-

(kim nilionem inteiligeiidi » 233

iV. Utrum Spiritus sanctus sit ingcnitus. .

Dubiii l-VIII. circa litteram Magistri

S. Bonav. — Tom. 1.

» 238
.. 239

OISTINCTIO \IV.

TcxliiH Miijflslil /K/'/. iii

Dlvlslo U'xliis. - ili

.\UTlcuLiis I. Ih' prnrexsiime Innpiinili Spnilu.t niurli
Qim:st. I. Ulriiiii proccssin icinporalls Splrlliut winclJ

ponciidii Hj( . • •21')

II. Utriim proccfiHio Splrl(ii<t s;incil aclcriwi ct
lcmponilis iiiiiiicrcndii iii ilniic proccS'

sioiics »247

.\rtu:i i.is II. I)r diiUonr Spinlnx niinrli.
QiAKST. I. Ulniiii Spiritiis siincliis dctiir lii pi°(i|irla

|)crsoii;i , aii tiiiiliini iii clTcclii • 2i'J

II. Ulnim Spiritiis sancins dciiir iib iillipio ^iro

Siinclo • 230

Diibiii l-VI. circii lillcr;iiii Magisiri • 253

DISTI.NCTIO W.

Textiis Magislri • 233

Pars I.

Divisio lextus . • 238

.\RTicuLus UNK.. Dc missione in dicinit.
QuAEST. I. Utruin iii divinis sil missio » 259

II. Utrum missio iii di\inis sit l^intuni e\ l(>m-

pore , an eliam ab iicterno »261

III. Utrum mi.ssio , passive acceiita , sii totiiis

Triniliitis , in spccie Patris 262

IV. Ulruin missio , ;iclivc iicccpia , sit lotiiis

Tiinitalis « 264

Dubia l-VI. circa litleiiim .Magistri • 267

Pars II.

Divisio textus » 269

Articuluc umc. De nmsione imisibiii tum Filii
tum Spiritus suncti.
QuAEST. I. Utrum mis-sio invisibilis sit secundum donii

gratiac gratis datac, \cl gratuni lacientis » 270

II. Utrum Filiiis ct Spiritus sanctus secundum

eadein dona gratiiie mitti dicantur. . . » 271

III. Ulrum Filius ct Spiritus S. mittantiir, (piaiido

dona griitiac augmentantur » 273

Dubi;i l-Vl. cinii liltcnim M;igi.<tri » 274

DISTI.NCTIO XVI.

Textus Magistri » 276

Divisio tcxtus " 277

Articulus unic. De missione visibili Spiritns sancti.

QuAEST. I. Quid sit missio visibilis « 278

II. .\d (iiiid sit iitilis missio \isibilis Spiritus

saiicii • 280

III. Quibus modis facUi sit missio \isibilis . . » 283
Dubiii 1-V. circa litteram Magistri » 283

DISTI.NCTIO XVII.

Textus Magisui .
Divisio icxuis. .

Pars I.

287
291

109

86(i INDEX QU

Articulls i'Mc. De dono creuti habitus caritatis , utrxm
existat , el quomodo diligi et cognosci possit.
QuAEST. 1. Utrum praeter caritatcm increatam poiii

debeat habitus caritatis creatus. . . pag. 292
II. Utrum caritas diligenda sit ex caritate . . » 296

III. Utrum (juis certitudinaliter scire possit, se

esso in caritate » 298

IV, Utrum caritas in universali sit cognoscibilis

etiam a non liabente eam » 300

Dubia 1-VlI. circa litteram Magistri » 304

Pars II.

Divisio lextus » 307

Articulus umc. De augmenlo caritatis.
QuAEST. I. Utrum caritas secundum substantiam au-

geri possit » ib.

II. Quomodo carilas augeatur »310

III. Utrum caritas possit diminui »313

IV. Utrum caritas terminum habeat in augmento » 316
Dubia 1-IV. circa iiiteram iMagistii »318

DISTI.NCTIO XVUl.

Texlus Magistri »319

Divisio textus » 322

Articulus unic. De proprietate Spiritus sancti,
qua est donum.
QuAEST. I. Utrum Spiiilus sanclus sit donum , in quo

omnia alia dona donanlur » 323

II. Utriim Spiritus sanctus sit donum ab ae-

terno , an ex temporo » 325

III. Utrum convenientius de Spiritu sancto di-

catur donum quam dalum » 326

IV. Utrum donum sit nomen essentiale, an por-

sonale et proprium Spiritus sancti. . . » 328

V. Utrum donum sive donabiiitas sit proprie-

tas distinctiva Spirilus sancti » 329

VI. Utrum Spiritus sanctus ration(> donabilitatis

dici possil Spiriius nosler » 332

Dubia l-Vl. circa litteram Magistri » 333

DISTI.NCTIO XIX.

Textus Magistri » 335

Pars I.

Divisio textus »341

Articulus unic. De divinarum personarum aequalitate

et eius proprietatibus.

QuAEST. I. Utrum in (ii\iiiis |)ononda sit ac(|iialitas . » 342

II. Utrum in divinis sit summa aoqualitas . . » 344

III. Utrum ae(iua!itas divinarum porsonarum sit

reciproca » 346

IV. Utrum in divinis sit aoqualitas cum circum-

incessione » 347

Dubia 1-XI. circa littoram Magistri » 350

Pars II.

Divisio textus » 354

Articulus ink;. Qnod a Deo excludi debeant omnes
rutiones inaequalitatis.
Quaest. I. Utnim in dixinis poncndiiin sil (otiim in-

tegralo » 355

\EST10NUM.

Quaest. II. Ulrum iii divinis possit poni totum univer-

sale pag. 357

III. Utrum in divinis personis poni possit prin-

cipium materiale » 360

IV. Utriim in divinis difTerentia secundum nume-

rum possit poni » 362

Dubia l-IV. circa litleram Magislri » 365

DISTI.NCTIO XX.

Textus Magistri » 366

Divisio textus » 368

Articulus 1. De potentiae adaequationc in diiinis.
Quaest. 1. Utrum in divinis personis potentia sit ae-
qualis quantuni ad extensionem possibi-
lium » ib.

II. Utrum in di-\ inis j^ersonis sit aequalilas quan-

tum ad intensionem potentiao . . . . » 370

Articulus II. De ordine in divinis.

Quaest. I. Utrum in divinis sit ratio ordinis . . . . » 372

II. Utrum in divinis sit ordo naturae. ...» 373

Dubia 1-Vl. circa litteram .Magistri » 375

DISTINCTIO XXI.

Textus Magistri » 377

Divisio textus » 378

Articulus 1. De dictionibus exclusivis additis termino

substantiali.

Quaest. I. Utrum vere dicatur: solus Deus est Pater . » 379

II. Utrum dictio exclusivti vere addi possit ter-

mino substantiali a parte praedicati . . »381
Articulis II. De dictionibus exclusivis additis
termino relativo.
QuAEST. 1. Utrum diclio exclusiva solus vere addatur
termino personali respeclu praedicati pro-

prii »383

11. Utrum dictio exclusi^a solus voro addatur
termino personali respectu praedicati com-

munis » 385

Dubia l-III. circa littoram Magistri » 387

DISTI.NCTIO XXII.

Texfus Magistri 388

Divisio textus 389

.Vrticulus unic. De nominibus divinis.

QuAEST. I. Utrum Deus sil nominabilis » 390

II. Utrum Deus haboat unum solum noinon, an

plura » 392

III. Ulrum omnia di\iiia nomina dicantur trans-

lative » 394

IV. Utrum omnia nomina dicta de Deo secundum

substantiam dicantur » 397

Dubia 1-IV. circa liltoram Magistri » 399

DISTINCTIO XXIll.

Textus Magislri .

» 401

Divisio textiis » 404

INDKX (.UIAKSTIOM M.

8«;7

Articuliis I. Dr Iniusliiliniir iniiiiiiiiiiii fwrsntiii
SHhstnnliii , i-ssriilin iul iliniin.
QuAEST. I. IKnim iionuMi iicisoiiiii' (•(iiivniiciidT ;iil ili

\iiiii Ir.iiisi.iliiiii sii p,„i i(){

II.. lltnnii iii iliviiiis iinniiiir sulisiiinliin' i>l snli

sist('nli;i(> (•(iii\(>iiii"iiii'r iKimiiIimii sii „ !()<;

lil. Utniiii ndmcn cssciKiar in .livinis (■iinv»'-
iiicnlcr ;i(lliil)c;iliir ; insn|icr (|iiiiciiiui ilr
(lillcrcntiii noniiniim csscnli i , siilisislcn-

liii , snl)sl;iiili;i cl |)(>rsonii u iOR

AnTicin.rs II. Ih' iiiinirntliDin' iiiiiiliiiir iinminmi.
QuAEST. I. lllriim plnn^s siil)sliinli;ic iii divinis dici

possint » i I I

rtisTivcTin xxvi.

II. Ulriim pliircs csscnliiic iii dixinis iiiim(>iiiri

P*^''-'''"' » 'tl-i i Diihiii l-.\. rin;i lillcriini M;iKislri.

III. Ulnim (1111101100 dioerc pliircsdeospossimiis . » ilt

Dubia l-IV. circii lillciiim Majiisiri » ilO

TcxliiM MaKlsirl . ^,,,^ 1^7

l)lvi.slo toxliis. , |-,<,

AiiTlciinN i'M( . I)r i>riiiinrliililiiis ni ijnirrr.
Q11AF.ST. I. I iriim 111 dlvinls poncndiic sini |»ropri«'ln-

lcs pcrsoiuinini . . 15|

II. (.)iii(l sini in ili\lnN prnprli-lntcs pcnu)-

"•'iiini . » tRK

III. ririim iictiis piTHoniiliiiiii propriciiiiiiin s|i

liv posliiscs dislin«iicn' , ini dislinctiis osicn-

<li'i'' n i/if)

IV. Qiiol siiil Jii ijivinis propricijiloH |)cnM)-
niiriim . if.o

... .462

DISTINCTIO WIV.

Textus Majjislri »

Divisio textiis »

Articiiliis 1. Dp termino mimerali et partitivo nnus.
QiiAEST. I. Utruni lioc nonicn umis positivo, vcl priva-

live dioalur in divinis »

11. Ulnim iiniis in divinis sccundum siibstan-

tiam, an secundum rclationcm dicatur . »
.\RTicrn'.s II. De no7mnibi(S pure numeralilms.
QnAEST. I. Utrum nomina purc niimoraIi;i in divinis

positivo, an privi.tivo diciintur . . . . »
II. Utrum nomina niimoralia in divinis secun-
duin siibstantiam, an sooiinduni relatio-

iiom dicantur »

Articulin 111. De nomine trinus et trinitas.
QuAEST. I. Utruni nomina, quac sijrnificant sinnil iinum

ct numciiim, importcnt iinitiitem . . . »
II. Utrum unilas, quam importiint nomina tri-
nitas ot trinus, sit unitas essentiac, an

siippositi »

Notanda circa liltoiain Ma^islri »

DISTINCTIO XXV.

Textus Magistri »

Divisio textus »

Articulcs I. De quidditate nominis persona.
QuAEST. I. Utrum nomen porsona in divinis dicatur
secundum substantiiim, an secundum ro-

lationom 3

II. Utrum recte a Boothio donnita sit porsona ,
quod sit rationalis nalurae individua sub-
stantia , ot utriim liaoc ratio convoniat

divinis porsonis »

Articulhs II. De communitate nominis personu.
QuAEST. I. Utrum nomon pcrsona sit commune per-

sonis increatis »

II. Utrum nomon porson;io. diotum do oreatis
et increatis personis, sit commiino uni-

vocum "

Dubia 1-IV. circa littcriim .Magisiii »

ilH
4H)

420
423

426
428

4.30
431

ib.
i34

433

439

442

444
445

DISTI.NCTH» \XVII.

Textiis .Magislri

Pars I.

Divisio toxtus

Articiilus unic. De proprielnlr pnlrrnilnlis , ilr iihstrn-

riione proprieliiliim, de certitudine hnius

doctrinne.
Quaest. 1. Utrum osse Patrom ot gononirc sit una et

eadom notio

II. Utrum generatio sii ralio patcrnilalis, an 0

convorso

III. Utrum propriotates po.ssint abstrahi a por-

sonis divinis

IV. Utrum do notionibiis sivo propripfatibiis li-

ceat conlraric opinari

Dubia 1-V. circa littcram Miiirislri

Pars II.

Divisio textus •

Articulus umc. De nomine verbi.
QuAEST. I. Utriim vorbnm in divinis dicatur cssentia-
litor, an notionalitor

II. Utrum Vorbiim aotorniim connotot aliquid

ex parte creaturae

III. Quao sit comparatio Vcrbi ad sapiontiam

sivc notitiiim

IV. Utrum nomon vorbi rcctc sit liiinsliiium ad

divina

Dubia 1-IV. oiira littcriim Miigistri

DISTINCTIO XXVlll.

464
466

. 467

. 468

. 475

» 477
» i79

» 480

. 481

» 484

. iS7

. 488

» 491

> 492

> 495

Textus Magistri

Divisio textus

Articilis i'mc. De innascibilitnte
et improcessibilitnle.
QuAEST. 1. Ulrum nomon ingonitus sive innusoibilis
secundum substanliiim. vel relationem di-

catur » 496

II. Utrum innascibilitas et p;iternitas importeni

ciindom rolationom « 499

III. Uirum inniis(ibilit<is, an patornitjis sit pro-

prictas porsonalis Patris »501

868

INDEX QUAESTIONUM.

QuAEST. IV. Ulrum etiani improcessibilitas sicul innasci-

biiitas notionem dicat in Paire . . . pag. 502
Dubia l-V. circa litleram Magislii » 504

DISTINCTIO XXIX.

Textus Magistri » 506

Divisio textus » 507

Articulus I. De pnncipio quantum
ad multiplicitatem.
QuAEST. I. Llrum nomcn principium in divinis perso-

naliti-r sive notionuiitcr accipi possit . . » 508
II. Utrum hoc nomen principium, si sumitur
essentiaiiter et nolionaliter , dicatur uni-

voce, an aequivoce »510

Articiilus II. De principio quanttm ad unitatem.
QuAEST. I. Uti'uin Paler et Filius dici possinl unum

principium Spiritus sancti »512

II. Utrum Pater et Filius possint dici unus

spirator, vel etiam idem principium . . » 515
Dubia l-VI. circa litteram Magistri »516

DISTINCTIO XXX.

Jextus Magistri »519

Divisio textus » 520

Articulus unic. De iis quae de Deo ex

tempore dicuntur.

QuAEST. I. Utrum de Deo aliquid cx tempoie dicalur. » 321

II. Utrum nomiiia, quae de Deo dicuntur ex

tempore, dicantur per se, vel per acci-

dens » 323

III. Utrum nomina , quae dc Deo ex tempore

dicuntur, importent reaiem in Deo rela-

tionem » 524

Dubia l-V. circa iitteram Magistri » 527

DISTINCTIO XXXI.

Textus Magistri » 529

Pais I.

Divisio textus » 5.32

Articulus unic. De nominibus similis et aequalis.
QuAEST. I. Utrum aequalitas et simililudo positive, vel

privative de Deo dicantur » 533

II. Utrum ,aequalitas et similitudo in divinis
dicantur secundum substantiam, an se-

cunduin relalionem » 334

ill. Utrum aequ.iie et simile secundum mutuam

relationem in divinis dicantur . . . . » 537

Dubia 1-lli. circa litteram Magistri »538

Pars II.

Divisio tcxlus » ilj.

Articulus 1. I)e appropriatione Hilarii.
QuAEST. I. Utrum imago in divinis secundum substan-

liam, an secundum relationcm dicatur . » 539
II. Utrum imago in divinis proprie de Filio

dicutur » 341

III. Quare aeternitas approprietur l*utri, species

Iniagini, et usus Muneri » 543

Articolus II. De appropriatione Augustini.
QuAEST. I. Utrum Deus unum cum crealura dici possitpa^. 545
II. Utrum una creatura cuni alia simpliciter

unum dici possit » 546

III. Qua ratione unitas approprietur Patri, ae-

quaiitas Filio, concordia Spiritui sancto . » 548
Dubia l-VIII. circa litteram Magistri » 549

DlSTl.NCTIO XXXII.

Textus Magistri » 552

Divisio textus » ,555

Articulus I. De locutione: Pater et Filius
diligunt se Spiritu sancto.
QuAEST. I. Utrum Pater et Filius diligant se Spiritu

suiicto »556

II. In qua habitudine ille ablativus construatur,

si dicitur: Pater et Filius diligunt se Spi-

ritu sancto » 559

Articulus II. De locutione: Pater cst sapientia genita,

et de alia: Pater est potens virtute ,

qvam genuit.
QuAEST. I. Utrum recte dici possit: Pater est sapiens

sapientia genita »561

II. Utrum recte dici possit: Pater est potens

potontia sive virtute, quam gonuit . . » 563
Dubia 1-Vll. circa litteram Magislri » 565

DISTINCTIO XXXIII.

Textus Magistri » 567

Divisio textus » 570

Articulus unic. De diversis comparafionibus

proprietatis.

QoAEST. I. Utrum pioprietas sit persona »'571

II. Utrum proprietns sit essentia » 574

III. Utrum notio de notione praedicetur. . . » 576

IV. Utrum eadem proprielas de se ipsa deno-

minative praedicari possit » 579

Dubia I-IV. circa litteram Magistri » 580^

DISTINCTIO XXXIV.

Textus Magistri »582

Divisio textus » 585

Amticulus unic. De comparatione personae ad
naturam et de appropriatione et translatione.
Quaest. I. Utrum in divinis ros nnturae addat supra

naturam » 586

II. Utrum in divinis persona praedicetur de

natura, ot nalura de pcrsona . . . . » 589

III. Utrum in divinis sit ponere appropriata. . » 592

IV. Utrum in divinis ponendu sit translatio. . » 593
Dubia l-VII. circa litterum Mugistri » 594

DISTINCTIO XXXV.

Textus Magistri » 597

Divisio textus » 599

Articulcs umc. De ideis.

QuAEST. I. Utrum ponondao sint idoae; in Doo ...» 000
II. Utruni in idois pononda sit pluralilas se-

cundum rem » 605

INDKX QIIVKSTIOMM.

H60

QuAKST. III. rtitiiM iii idcis sii |ilui;ilitiis scniiKlum r;i-

liolKMIl JHKJ. ()»7

IV. lIlniiM i(lc;i(' |iliii'ill('(Mitiii' pcr coniiKiratio-
iiciii ;i(l i(lc;il;i , i|ii;itciiiis li;ic(' iii spccic,
\cl in iiuliv idiid (li\tM'sa siiiii ...» (i()9

V. llli'iiiu i(lc;ic iii Dco siiil iiiiiiicid lliiil;ic.

UM iiifiiiitac > (>l I

VI. lltriim idciic Drdiiiciu ii;il)c;iiil » (il.t

Diibia i-VI. circa iiltciiim Miigistri » (jli

DISTI.NCTIO XXWI.

Tcxtus Miiyrislri .

(il7

Divisio textus » ()19

AiiTicnLus I. I)e existenUa remm in Deu.
QuAEST. 1. Utiuiu rcs lucrint in D(>o ;ib aeterno . . » (520
II. Utrum rcs sinl in Dco ratione ossonliae , vel

personac » (521

,\ktu:iji.us II. I)e modo , quo res cxistunt in Deo.

QuAEST. I. Utniiu omniii sint in Deo \ita » (523

II. Utrum ros verius esse luibeant iii Deo (luam

in proprio genere » 625

.\rticulus III. De numero sive generalitate

existentiae , quam res habent in Deo.

Qu.\EST. I. Utruni iniil;i sint iii Deo » 626

II. Utruiu iiu|)erfecta sinl in Deo » 628

Dubio l-IV. circa litteram Magistri » 630

DISTI.NCTIO XXXVII.

Texlus iMagisiri » 632

Pars I.

Divisio textus » 637

Articulus I. Quod esse ubique conveniat Deo.

QuAEST. I. Utruin Deus sit in oiuiiibus rebus ...» 638

II. Utruni Deus sit in omnibus locis. ...» 640

Articulus II. Esse iibique est Deo proprium.

QuAEST. I. Utrum esse ubique soli Deo convenijit . . » 6i2

II. Utrum esse ubiqiic al) ;icterno Deo con-

veniat » 644

Articiuas 111. Qualiter Deus sit in rebus.
QuAEST. I. Utrum Deus iiequaiitLM' sit in omnibus rebus » 646
II. Quibus modis Deus iii rebiis essedicatur. » 648

Dubia l-VI. circa litteriiin Magistri » 649

Pars II.

Divisio texlus »651

Articulis I. De incircumscriptibilitate Dei.

QuAEST. I. Utrum Deus sil localis » 652

II. Utruiu Deus sit mutabiiis secundum locum . » 654

III. Utruin Deus sit ab omni loco separabilis

vcl evtra omiiein iocum » 655

x\rticulus II. De miituhilitate Angelorum per locum.
QuAEST. I. Utrum Angclus possit luoveri localiter sine

corpore » 657

II. Utrum Angeliis inoveatur per luedium. . » 659

III. Utruin Angelus pertrans(>at medium inoto

subito, vel successiAo » 662

DuIMa l-IV. circit lillciiini Miiijisiii » 664

DISTI.NCTiO XXXVIII.

TexUis .Miigislri .

» 666

DIvIhIo lcxtiis piig. (,(iH

.XHTir.iiLiJs 1,/V rnusnlitiitr prnenrimtttw dnnuu.

QuAKriT. 1. Udiiiii prac.mlrnliii dlvina nll rmimi riTiim. » fiO'.»

!l. ririiiii pniesricnllii liivlnn <l( i:aii4at<'i a

rcbiis , . » 671

AHTiirii'-' II, />/' iinirsrimliii qiiiiiiliivt iul rntinnfvi
neremlntii
(,)i Aisi. I. I iriim priicHcicnllii Dci ii;l»iis priicwidH norc»-

sitaicm inipoiiiil • 674

II. Utruiii ii(M'csHiirl<» Di-us pnicsciat «|iiiic prac-

scii , . . . . . » (577

Diibia l-IV. circii liltcram MiiKislii . > 6K(}

DlsriNCTKi WXIX.

Textns Magisui ...» 6R2

Di\isio lexius ... ...» 6« i

.\rticuli's I. Dr iicrfrrHinir itivinne rognitionis
qiinnliivi nd nnmerinn cognosrihitinw.
Qvm:si. I. Utriim Deiis cognoscat aliii ii si- . , . • ib.

11. Utriim Dciis cogiiosc.il omniii iiliii ;i sc » 68><

III. Ulrum Deiis possil scirc piiirii, qiiam sciat. » 6*.i0
.\RTicuLus II. De modo divinne cognitionis.

QuAEST. I. Uirum Deiis codcm iiiodo cognosciit sc o(

alia a se » 692

II. Ulrum Deus miiiabilia immiitabiliter cogno-

scal » 693

lil. Utriim Dcus cognoscat universa praesenter. » 695

Diibiii l-Vi. circa lilteram Magislri » 698

DISTI.NCTIO XL.

Textus Magistri » 699

Divisio texlus »701

Articulus I. De praedestinatione quantim
ad entitatem.
(^)i;ai:st. I. Uiniiii piaedestinalio sil qiiid aeternum.

iin lemporale » 702

II. Utruin praedestinatio sit Dei scienliii, an

voiiintas » 704

.\nTK;i'H's II. D^ praedestinatione quantum
ad necessitatem.
Quaest. I. Uiium praedestinatio inlerat salutis neces-

sitatcin » 706

11. Uiniiu praedestinalio ponat certitudinem

in eventu »711

.\RTicuLus III. De divina electione.
QuAEST. I. Utium clectio sil in Deo ab aeterno, an

ex tempore »714

II. Utrum electio sit idem qiiod praedestinaiio. » 716
.\rticulus IV. De reprobatione et specialiter
de obduratione.
QuAEST. I. Utrum obduratio sit poena, an culpa . . »717

II. Ulrum obduratio sit a Deo »719

Dubia I-VIII. circa liiteram Magistri » 722

DISTi.NCTlO XLI.

Textus Magistri

Divisio textus.

» 725

. 727

870 INDEX

Articulus 1. De camalitale divinae praedesUnationis.
QuAEST. I. Utrum praedestliiatio vel reprobatio liabeant

in nobis causam meritoriam .... pag.
II. Utrum praedestinatio et reprobatio habeant

in Deo rationem molivam ". »

Articulus II. De sempiternitate diviuae cognitionis.
QuAEST. I. Utrum Deus cognoscat res per modum

complexionis »

ii. Utrum enuntiabilia, quae seniel Dous co-

gnoscit , semper cognoscat »

Dubia I-IV. circa litteram Magistri »

DiSTINCTIO XLII.

Textus Magistri »

Divisio textu? »

Articulus unic. De potentia in comporatione ad
possibilia, qitae potest.
QuAEST. I. Utrum Deus possit aliquid aliud a se . . »

II. Utrum Deus possit omne quod potest agens

crcatum »

III. Utrum Deus possit quaecumque ngenti

creato impossibilia sunl »

IV. Utrum possibiie simplicitor dicatur secun-

dum causas superiores, an inferiores. . »
Dubia I-VI. circa litleram Magistri »

DISTINCTIO XLIII.

Textus Magislri »

Divisio textus »

Articulus unic. De infinitate divinae potentiae.
QuAEST. I. Utrum potentia Dei, sccundum quod tiuius-

modi , sit infinit;' »

II. Utrum divina essentia sil infinita . . . . »

III. Utrum divina potentia possit in cffeclum

actu infinitum »

IV. Utrum ratio divinac potentiao se extendat

ad infinita »

Dubia 1-Vll. circa iitteram Magistri »

DISTINCTIO XLIV.

Textus Magistri »

Divisio textus »

.\rticulus 1. De possibilitate mundi melioris.
Quaest. I. Utrum Deus potuerit mundum facerc me-
iiorem quoad substanliam parlium inte-
grantium »

II. Utrum mundus potuorit lieri inclior i|uaii-

tum ad proprietatcs partiiim intograntium. »

III. Utrum Deus potucrit facere iniindiim molio-

rom quantum ad ordinem parliiim. . . »

IV. Utrum Dous potuoril facero iniinduni iiiiti-

(luiorem »

Articulus II. De immutabililate divinae potentiae.
Quaest. unica. Utrum Deus quod seniel potest semper

possit »

Dubia 1-1 V. circa littoriiin .M.igistri »

DlSThNCTIO XLV.

Textus Magistii »

QUAESTIONUM.

728
731

736

738

741

743
745

746

748

750

756
759

761
763

764
768

771

774
776

779

780

781

783

785

787

790

792

794

Divisio te.xtus pag. 797

Articulus I. De voluntate divina quantum ad quidditatem.
Quaest. I. Utrum in Deo sit ponere voluntatem . . » 798
II. Utrum Deus dicatur omnivolcns, sicut omni-

.sciens ot omnipotens » 800

.\rticulus II. De voJuntate Dei quantum ad causalitatem.
QuAEST. I. Utrum voluntas Dei sit causa rerum in

generali » 803

II. Utrum voluntas Doi sit caiisa prima et

immediata » 806

.\rticulus III. De roluntate divina quantum ad rationem
significandi.
QuAEST. I. Utrum voluntas divina convcnienter divida-

tur in voluntatem signi et benoplaciti . » 808
II. De numero et sufTficienlia signorum divi-
nae voluntatis

Dubia I-XI. circa littoram Magistri

810
811

DISTINCTIO XLVI

Textus .Magistri »814

Divisio te.xtus •. » 818

-^RTicuLus uNic. De voluntate Dei respectu salutis
omnium, et respectu mali.
QuAEST. I. Ulrum Deus velit omnos homines salvos

fieri voluntate benoplacili »819

II. Utrum Deus velit mala fieri » 822

III. Utrum mala ficri sit bonum » 825

IV. Utrum mala ficri sit verum » 827

V. Utrum malum sit ordinabile a voluntate Dei. » 830

VI. Utriim maium sit de complcmento universi » 832

Dubia l-VIII. circa litteram Magistri » 834

DISTLNCTIO XLVII.

Textus Magistri

837

Divisio textus » 838

Articulus unic. De efjicacia vohintntis divinae.
QuAEsr. I. Utrum voluntas boneplaciti Dei possit im-

pediri »839

II. Utrum aliquis possit facere contra volun-

talem signi » 842

III. Utrum Deus debeat mal;i permitlere . . » 843

IV. Utrum Deus possit mala praecipere. . . » 845
Dubia 1-V. circa litteram Magistri » 847

DISTINCTIO XLVIII.

Textus Magistri » 849

Divisio toxfus » 850

Articulus I. De conformitate vohmtatis nostrae
quoad quidditatem.
QuAi ST. 1. Utrum possibile sit voluntatom nostram di-

vinae volunlati conformnri »851

II. Utrum conformitas voluntalis noslrae ad di-

vinam faciat oam iustam » 853

Articulus II. De conformitate volmitatis nostrae quantum
ad obligationem.
QuAEST. I. Utrum teneamur voluntatcm nostram v^olun-

tati divinae conformiire in rnlione volendi. » 855
11. Utrum tenoiimur voluntatem no.stnini volun-

tati di\inao confoririiire in volito ...» 857
Dubia 1-lV. circa litteram .Magistri » 860

Pagina

Errata

cornge

liii. 26

Si'licli'iwi

Scbalcnsl

XXVI

liii. 7

Clllll

XXXVII

liii. 15

ilo( iriiiaiia

ddctriiialia

XLVI

liii. 26

iniKMlciis

iiiccdtn>

LVll

col. 1. liii. 22

Sl)aral(>ani

Sbaralcji

Ibid.

liii. 41

44";30

1 4.";;i(i

LXII

col. 1. liii. 13

(uilicliniiin

(iiiliclmus

LXV

col. II. liii. 43

(lioniisani

CrcmHani

LXVI

col. 1. liii. 36

Vodid

Wood

LWIII

col. 1. iiiim. 27

iMcdclcii

Alollicii

LXXXIV

col. II. liii. 17

dnas

duao

Ibiil.

col. 11. iiiiin. 16

li89

1508

LXXXVIII

Kd. Voiiota aii. 1481

Kd. Voiiota aii. 1 i86

.")

notii 5

rciyignatibus

ropu^,Miantibus

nolii 5

Scholaticorum

Scholasliconim

col. 1. liii. 3S

paii isper

liaulisper

nota 4

ubicumqae

ubicumque

nota 5

Prolcgominis

Prolcgonionis

nola 8

(|uainl cctioncm

quam lcctionem

col. II. liii. 6

iiluntnr

uluiitur

Scholion nnin. 11.

Quod.

Quodlib.

col. 1. liii. 3

suHicicntur

sufficienter

nota 4 col. II. lin.

8 persistcmus

pcrsistamus

nota 1 i

homousion

homooiision

nota 1

in manus

in manu

nota 10

praccdonlibus

praocedonlibus

152

Scholion col. II.

.\viconna in IX, Metaph. c.

2. .\vicenna in VIII. Metaph. c. 6

271

iiota 3

od Divors.

de Divers.

282

nota 1

his (ju

his qui

298

Scholioii col. 11.

Trudonopolitano

Trudonopolitani

3.36

nota 6

ortodo.xa

orthodo.\a

310

nota 8

od odd.

et cdd.

343

col. 1. lin. 24

tamom

tanioii

379

col. 1. lin. 24

et.

et:

385

nota 8

proposiiionem

prao|iositionem

389

col. II. lin. 7

.\ugustiuus

Augustinus

454

Scholion col. 1. lin.

10 spiritio

spiratio

463

col. 1. lin. 32

consitit

consislil

470

iiota 1

Vat.

485

nota I 1

inrcrius

superius

545

Scholion col. 1.

diiplico

duplici

629

col. 1. liii. ult.

dassio

passio

675

nota 7 lin. 8

cerlitud

cortiludo

688

col. 1. lund. 3

loannes

loannis

38300;:

IMPRIMATUE.

Datum Florentiae die 18 Augusti 1883.

EUGENIUS Archiep. Florentinus.

v> c^ '^ >>-^

tu
o

PJ CD

!3 ^

PJ c+
O 4

Ponaventiira, Saint.
Opera omnia.

6k6k'
1882
v.l

! I R P A l^ Y

PcnVf-c-! '-

17881

-■: • ■ *ii«e!|li!if!l!iii!iiiifliiiiffii

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Opera omnia ..."

See other formats