Full text of "Opera omnia ; accedunt, Carmina eius quae feruntur ; et, L. Caecilii qui inscriptus est De ..."

See other formats

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on übrary shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history. culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount oftext is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each tile is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web 



at http : / /books ■ google . com/ 



■4 K 

(» 

; fle . 

4t 
X 





CORPVS 

SCRIPTOllVM ECCLESIASTICÜIIVM 

L ;VM 



EDITVM 
ACAUEMIAE 



ns\ CAKSAREAK 
I 



I 1 

L CAELI FIliMlASI LAClAÄTI OPEKA ÜiixMA 

ACC'EÜVNT 

CARMINA EIV8 QTAK FERVNTVR ET L. CAECILII QVI 
INSCRIPTVS EST DE MORTIBVS PERSECVTORVM LIBER 

RECINSVEHVirr 

SAMVEL BRANDT ET GEORGIVS LAVBMANN 



PRAGAE 



VINDOBONÄE 



LIPSIAE 



F.TEMPSKY. p TEMPSKY G. FREYTAG. 

UIBLIOPOLA ACADEKIAE UTTERABYlt CAESAKEAE VINPOBONENSIR. 
HDCCCLXXXX. 



L. CAELI FIRMIANI LACTANTI 

ACCEDVNT 

CARMINA EIVS QVAE FERVNTVR 

ET 

L. CAECIUI QVI INSCRIPTVS EST DE MORTIBVS 
PERSECVTORVM LIBEK 

BECENHVEKVNT 

SAMVEL BRANDT et GEORGIVS LAVBJ[ANX 

PARS I 

DIVINAE INSTITVTIONES ET EPITOME DIVINARVM 
IN«TITVTIONVM 

RBCimviT 

SAUVEL BOANDT 



PRAGAE VINDOBONAE LIPSIAE 

F. T E M P S K Y. p T E M P S K Y O. F K E V T A G. 

BIBLIOFOLA ACADEMIAB LITTKRARVX CAESARF.AE VIKDuBONGNSIS. 
»bCCCIAXXX. 




VINDOHONAE. TTiPIS DBSCRIPSIT 0. FREVTAO, G. M. B. 11. 



OTTONI RIBBECKIO 
GVILELMO HARTELIO 

PIETATIS ATQVE AilORIS CAVSA 

EDITOR 



PPvOLE(JOMENA rARTlS TRIORIS. 



L. CaeUits Pirmiamis Lartnntius* rtim iiit^tMiii sui doctrinae- 
que iiiouumeula, id quoil ei intlicf libroruiii eins ab Hieronyiint 



' De nnmiuibu:« Liirlautii, de qiiibn» uliatii Fritx&ohJu» in [iriiua pHK>nn 
cdiiioniH dtiae scripüit hoc: 'Qimc noiiiitia l.uttjtutio fuorJDt, oegrc dixcris', 
t'iiui IQ lii» Pi'ülf^'dtiK'iiiN iLgt're ui>hti><sfiii, |>08tea eüui 4ii)At^stioii*;ni. ae 
Pnjlfgomt'im uiuiluiii eieedereiit, rnai (li<i)iutiitione qnn totiuii aitani T<ac- 
Unlii ptT^ecDtiis siim r-auiunii, 'l'thrr da» Leben des Lnclnntiug'. SiUung»- 
hfrichle der Kai». Akademie der Wistmechaflen m Wiem, Phitce.-tiMor. 
Clag*e. Jttmd CXX (lti!H)), AlthundUmg ö, p 2 m 42. Hoc loco unum 
Uiii(>o muiifudiiiii iiiili'tur, i-4Miiriiu<'r<inui iniuinif »d iiumfii gentili' Lat;- 
LtaiitJi sjK'ftare eo ticitataui, (juod Baliixni» i:uiti librum Du iiiorUbus [i«l'- 
'•eoittoruTi) i.Mni Cafctlii itisi-i-iptiim LikclAnti» ti*ibiu'r«'t, eidoiii etinni 
nmiipu Carriiii tribuenduiii i>«i<;<> [tittauit : i|iinin rationriii niliit uatorr (»v'ile 
irst ad inl^llegfuduin. ijunvsüu tvsliinunÜR cudicnm decidittir: gvittilv uiiim 
CaeliuM prufhciit Afitiqiii.uiiiuis rotJox {VI-VIImhc.) Oououitmsü in 8ub> 
Mript4oiiibuK libraruiii I. IL III. IV. VU liistitutionum, optiiiitm Piu-Jnious 
R \G^ (mpc- IX) iu insc-riptione libri I (sod furt»5S[> nb alia inKtiu), in 
^ub^TipUnnibuM libruruin I. III IV. V, buaiis Parisinu» K 16^ (saec. XII) 
in salKcriptione libri III, Vjib'iiiiiiiiPüsi» 141 (saec. IX— X| in inRtrriptioup 
liliri 0« opiflftin dt'i. addctidiiH ntitrin e»i locus cninlogi BobiciisiH siiec. X 
ficripli: liltros II. Celii Firmiaiii iMctanlii de opificio dei (ajmd BeckeruiD. 
Cat»li>^ bibliuth«au-iim miticiui p. 67 n. 220. 21); foiiuiuii Caeciliu» contin 
'habi<at Montopessiilniii» 2-U (X iii\fc.) iu iii»cription« libri I a mniiu recen- 
äfoiimu in nMurn, <;t in xiibscriptiotiß libri VI. di^itidi' pMrifiiitujT I* UUi2 isacc. 
IX I in siibscriptionibus libnmini 1 VII ls<-d <*l fiirtAHAL' a ni:itin lUteni ad- 
ditum t".!) ItihlitiiUoninn, IV- ini d**! pI Du upillrio dt'i (p. 730, H), iu 
inscriptiotie libri II liibtitiitioniun: wA P^insitii I' auctoriUN iniiiiinc con- 
fürri pnti^t ctim tidv BotionieuMii uel l'nnuini It, inolto lu'ro inlnui pun- 
deris S(ontrj>FS<4nlauus habet. Ancrdit qnud noiinrn Caeciliwt, cnm luud 
paucuB pcck'ftia iiithulica CuTilio« nnl C<i('4-ilias upn(T<'titr iuler saiKtoa. 
Ubrarija mnlto f:iiuiliariu9 cmt (^uuiu Caelius, cuius uoininia iimuh »atuiUK 
Ciwliu8 ii^ediiliiis etC 



VIII 



Prologomcna. 



Dp IUI. inluötr. HO composito apparot, pluriinii et diuersissima 
roliquisset, taiiu'ii uullis iiiagis comprübalus vsi iani antiquoruui 
bomititim iudif^io quam eis lihris qiii Oluiiiaf* Iiistitutiones ', 
iJo opifieio dei. De ira <!ei insmbuntur. Hos omiios eximiis 
laudibiis Hii'roiivmus ornauit^, niaxiiiK.^ aulcrii IiistilutioaeH: 
qaae iam com Lactantius eliam uinebat, ad*^) plat^u^runt Pen- 
tadio onidain, fiatii fortasse ülius, ut is auctorein pmcihu» 
adiret, ut fariiin j-ilii fac^ret epitoinwi. Kai'doni alj Augustino 
(liligetiter lectae et adhibitae sunt neque deeiant alii, nelut 
Liiciler Calarituims, Paoiaims ßarciiioiieiisis, Kuliim^ Aqnilf ieiisis, 
Orientius et Saluianus Gulli, Isidorus Hiüpalen^is, qui uel ex 
'fluuio ploqutfDtiae Tallianao*, qni fiiis&e Lactautius Ilieroimno' 
uidf'batur, hortos suos hortulosui* irrigaient, ut»I ex copiosa 
doctriiia tarn bumana quam diuiua eius uiri libros suos orna- 
rent atqiu» augcront, qu^m Cassiodorius^ locum quendam 
Augustini explaiians nt unam ex illis praedicat, qui 'saeeula- 
ribu.s litt^iis erudili et in lege domioi ]>orniaueDtes ad ueiam 
sapientiam peruenr-rint.' Quare illos tibros, quibus etiaiii Kpitome 
illa ut breuior roaioris operis editio addita est, iam antiqno 
tf^mport* saepius dcscriptos esse quam C(»teros a Lactantio com- 
positos noa est inirandum : qui etiam iu corpus decf-m libro- 
rum, quod etiaiununc iu codlee aatiquissimo Bouonieusi ei in 
Paiisino quoiium ext4it, rpdaHl sunt. Codices aulem eiusdem 
cuius Bououiensis est aetatis (saeculi VI uel VII) tntegros 
con alios babemu»: nam codex Sangallensis icscriptus ualde 
mutilatus est, ei Floiiaceusi auteni paura De opifieio doi libri 
fragmenta supersuut. Sed ut ceteri übri a Lactautio scripti 



< Hano Mse aeraoi titiili formoin, non Rlteiimi illoni Itt^littUwna 
iJiuinaf 5iie]iius ab editonbiia usurpntjim Lnctaiitü iptiius L^sÜtnoiiiis (of. 
ad p. 1, 2) Hcmotistrfttiir. 

' Veterum (le LAcUntiü IvstiiUDnla m oulc« idlorius pvrtis huius edj- < 
tioniii stilficieulur. 

> EpiKt LYIU, 10 ad Pmilinimi fl 324 B Vnll.) 

* De iiiütitut. diuin. IüUt. c. 28(11 551 Garet.); locus AufruiitiQi est Da 
docti'. Christ. II öl OH 1. p 42 F M»ur.): iioiim< iiH])ii--iiaiis (|uuiiti> Miiro 
et an^iito et ui-st« suffarciiifttus «äant de Ae^jrpto (Exod. 11,2. 12, S&> 
.... Lactantiii»':' 




Prol^gomena. 



IX 



paulatini in obliuioaem nenirent fortasse eo maxinie efTecium 
ctii, quuii iKiii HflluM) mnlia coiitinebant quae uersarontur in 
disciplinis huniuuao «cientiae, sed vtiam c& quae a iloctriua 
eof'lesiae Ohristianae niiuis alihorrere uidt^rfiidir. Quid quod nr 
Hieronymus qniilfin, laudator ideni ille LacUntÜ studiosisäiuius, 
t;iMitt'ntiaui qiiaiidam quam ill'^ ia episUilis ad Dometrianum 
st'i'iplis dfi sam^to spiiitu piolulerat, "dctPslÄndam" apiiellani 
nei'itns isV? Itaque alia illa scripta, quoiuni quaedam faaÜ- 
diüsis Ii>ciori))US <Hiaiu ipsa magnitudiiiH inolesta eraiit-, noii 
diu inansisso iiiiltMilui. Pruliationim coiitra illonim I^ctanlii 
librorum niPinoria ne medio quideni qnod appellatur ftfiuo nimis 
olisrurata Pst. Nu]I<» modo qiiidcin, si ui'terum liildinthecjiniin 
catalogus perlusti-anuis, imnieruiii codifuin Iiat*taiitii tiuni inti- 
uita niultitudiue codicum Hieroiiyaii Augustiiii Anilirosü älio- 
nini coniparari* possiiiiiUF, atque el.iarn liilianus, qui j^aeculo 
duoiiedmo Idliliothecarius moiiasterii Floriacensie erat, at infra 
in codicft nunc Parisino 16ö3 (R) describendo ostendi'turT Insti- 
tiitinnpg I*aetautii raro inni'niri quditur, ut nix und^rri in 
mona^terio quodain roppcrerlt : scd lamen liliros qui quatcnor 
itia opt^ra Laetanlii u(-l oninia ut-I singula uel parti^s i^orimi 
rontiofiit post septimnin saeculum et ante teriiam decinuim 
eriptos non paueos aut ipsos haht-nius aut fuisRi^ olini ccrtis 
Pt4>.stinioniis sciums: luinii'raiitur eniin uiginti qiiinque fere, 
do quiboB aiginti fere extant. Atque fuerutil eliaiii mcdio 
aeuo qui Script is Lactantü dtdectarMutur at(iu» orationis et 
senteniiaroin flosculos ex eis delibareut^. Maxime uero inde 



' Epist. LXXXIV 7 nd PaniriiÄohiuin ct. Oo«(iniim fl 521 I) Vall ). - 
Gtiaiii liplMiius pApK in decretäli De rpctpiviidis ei nou recipieodiii libris 
(», 4!'5 uc] 4i>6} »en[)ta Laclnutü intcr 'nr<H'Tyj>tia' reltitlit, qnod rfpptiit 
Hon&iftdos papA i». 52Ü); cf. Epistohc Komanorum Poutificttm genuinar 
rec. Thiel (18fi8) 1 p. 167. 9S7. 

' Damanu! &d Hicroujtuani. in EpistoUs Hlcroiiymi XXXV (1 157 B 
Vall): Fat*i:)r qui|i]i<« tibi, 908 qQiM mihi iaiu prid^iii L:ir:tuntii d^Htenu 
litinis idtt; otm libfutwr Ipku. quin et phirimae epiftolne eins asqup ad 
iiiiUp Rpatiü ui-rsiiuiii tciiduutnr et raro dn inL^tro dofruiittc diMputAiit, 

> loiuiu i'piscuptiiu AurfliimetiiiMn appclht A. Ebvtt, AUgfmnne Ge- 
aehiehle rfer IMteratur de» Mitlrlallira im Abendlande 11 (1880) p. SS9, 
dno« locos libri sextj Diuiounim Inslitiitionuiu luiias De instilutione laictili 



f 

Ft 



iiisigiii's arte scriberitii. Itaque priinuii 
manu scriptoium Lactiiiitii saoculis qiiaJ 
deciuio ad miriht'iuii iiiultttudiiit'ni auctil 
niginti Codices; illius aetati» appellari p0!js| 
contiuent, in niaiori^ foium parte ctiam 

Iot D«! iia dei addili sunt. Prior liljor in 
fere codicibus, alter in paulo pluiibus 
raro tlÜs sauculis dfäfripta est ac pk>ruiu(|l 
taiitii libris eoniuncta. Pfin<l<> (juain pr^Mci 
[ tanÜus ea aotato cai a ^euasceDtibut^ littel 
B«st, a uiriä doclis habitus sit, luculentis qnl 
^■ostenditur. Franciscus Potrarcha* '«xunc)an( 

II 4. in 15 (in 8picibg1o Ucav i'Avhviy I {1722] 
Liu'tiuitii siddito adfert; lonnimm SiiristHTÜrnftRiu Ijio 
iiitiliiliim ense obseriuuit ßticii[>iiianuu8 in Prtofntio 
hpiiirta post A 5 [iaf^inA) tfim^iut luisis iiiti'nliiiii in n 
uiorat; apud Viuceutiuiu BellouaL-euscm multi loci 
tiir, «X 8|)«i*uIo imturitli itiiidniii iuos txutiiiii d»( 
soriiitonim in ViiHontü BeUouac. Sppcula imt. liiu<la 
in Bibliothccivi' (Jniei-ao uol. XIV (Hiuuli. 1754) [). 
(lortritiAli pluriiiu suut, ■ii'ittiiii tiuiluiiiiiiodu viu 
vii|;inti f<<re utiiiiomui. Luritiu ijuL'uiJaiii LnrUiitii in 
iiit;ii' S Laiiibfrti Huenptnannua p. 607 ndii. c imWu 
(|iii [ileroä(|ue looos (^niMus ex Lactxntio exc^rpsit, uap 
LndJiutii dieetiir. Iniieiiiol phin mw dnb'iu Hpud 
nn^tigia lectioDis LActttnÜAiine qiii io htinc rom in 
Koi-taiitii rotiKtituRndn ei toi-i, cum tut tiiiiiqih- untiij 
iiibil cuoferre poästutit 

1 De ulio iiliiiiinriiiim lili II llhi^^^^^^^^B 



Prolegomoiia. 



XI 



LMrlaiitiani' .splfiululitisimis Umlibus roM>rautl. aidciilisüimis 
nero studiis eiim amplcius est Leoiiardus Areliiius, eui qui 
If*gen't itliii8 tiliros, Vorum siinuitate qn;i.si aiiihiosia pi awiue 
inihni uidnliatur'. Atqup (-am ni-n.<or uconiniiis Lactantü 
tliKilogi pxtitiöset Antonius Raudousis ordiiiis Fmtrum Minoriim, 
qui a. 14H3 'Da crratis Lartaiitü dialogos trHs' L'didii Kugouio 
IV papae dt>dicatos, et AdaiiiUH qiiidam monachus Genuc^nsis 
accrbis uersibus boiniiiuin ui nlleboro curanduiu oxagitauit et 
Franciscus Fileirus obtroctatorem illiiiii cpistuln ad cum data 
'infestu qiiodani atque inimico aftlaiuiu spiritu' uideri dixit, 
quod 'in uirum illuin üoctit^simuin atque diäcrtisstmuin tani 
insob'utpr, tain iiiiurinsp, tarn inipie inopctus pssef. Hos uoro 
etiam ezsupcrat loannes Fraunscus Picus Mirandulanus, qui 
cum dicit: 'Quis apud nos non uidpat esse Cioflroneni, sed 
Christianum. hoc est atiquem qui eum ad lineam nuguemqao 
fxprpMsorit ? qnis eniiii non aduprtit Lactantium Firnäanum 
Bpquassp ipRura et forte praecplluisse in eloquendo?' — quo loco 
prirnam Cicoronis Chriatiani noinen occurrwe uidetur — , m»! hop 
dubiinndura psse eiistimat, utnim iMp an Oicpio prapslantior 
fui^nt eloqiipntia: hanc sententiarn etium fidentias alio loco 
pronuutiauit^. Alia qiioqiip piotViri jiossunt" quibus qoau- 



> De stndiis »t litt«ris, in coi-pore tnscripto Sammlung »elten gewor- 
dener paedagogwhtr Schriften dai t6. und 17. Jahrhunderte ed. Iitravl 
pMcic. 6 (Zscbupauiae 1880) p. 5. 

' Haue coiitrouprsiniH prieter Lactaiitii ftditor^a Le Bruii-Leiiglet I p. Vn 
•Dumt G. Voigt, IHe W'iedcrbetebung d&i claAftigehen AUerthutint PHSHO) 
p. SiS. Fartt^ •jux-'^dniii iriuni <tiiilo^iruiii Aiituiiü KftutlotiKiN, qui tiiniiiullls 
in rPOL'Otioribas codlcibus Lactaotii adieoti sunt, p coditibiis Parisiiüs pdidit 
ü, F. H. Bwk, Üe Oiuhü bi^l^iriri fonlibus «t aurtonut« et de Autouü 
llAudoDsia aliqno opere ioodito, Dissert. Marburg. 1832, p. 9 ss. SingiiU 
ermtA per tm Itbrv» eiiiim»nUn iniii e<lilii>iii priiiripi LiK-UtitÜ (14(15) pmrfiiii 
sunt hac cum iiiscriptione; Xactniitü finumni ermtii qbii^ ip« dvwptii» 
Ml. \wT frptre Aotmiiii RiuidfDseni Iniri theolojfum iwllpti-ta rt rzamla i^mil.* 

> Do studio diuiiiao atqu«" b\imaiiMt pbüosopbiae, Itb. ] v. 7 (Opera 
omnia lo. Fmiio. V'\c'\ Miraridulat», llnRiL 1573, p. 21J. 

* Epistol üb. lU 7 (ibid. p. VÄM). 

• l)\}saA stJam est quait l»>g»1iir Bctidpü M- 156.1, fol. b) Tra<>fatIo: 
Qna df*piitatnr, ittnim LacUctiiinn scriptA recie in St-holis iuitciiUU pmu- 
ti'tn, et pnarrnri cainiAiiiat, cuntra Lttctnntiuiiiastig^,i!i iiistituta.* 



Xlt 



Prolegoiiioii&. 



topero illi ai'liili hflctaiilius conli fucrit osU'iulutur, sed lireiiitaUs 
causa otiiiito. In tanto uutMiti Ciceronis Christiuni vultu uix 
miraudum est qnod postquam ars liUros tj^pis dpscrihendi est 
inueot:^ iutcr prinios liltros nouo illo arlificio iu Iialia eon- 
fectos ipsy Lactantius fiiit a, I4(>5 iu nionaslnrio ^ubluconsi 
editus. Hknc. cditiononi tot aliae Becutae sunt — usque ad 
finem illias saeculi iam qniudtK^ini fuerunt — , nt Moeblerua, 
qui foie centum duodecim ext^re dicit, aoo alinm scriptornm 
ecclesiastieonnn .saopius edituin (?sse adfirmet (Patrolo^ie, 1840, 
p. 931). Pleraeque saeculis sexto dpcimo et soptimo decimo 
proilifinnt, pauciorys, sod oo laudabilioies octnuo diHüimo: quo, 
cum antoa editorcs noqui? satis opf'rno oodicibus aut fongerendis 
aut perpendendis dedissent neqae dp sermoneLactantii düigculias 
quat'siuissf'ni ncquo quid üonieetnra in emendandis illius scriptis 
profici possL^t fortius teuiptaiiitJsifnt. his iu gfucribus Laetaotio 
pltMiius ac rt^tiuü rousultum est. InuenU est etiam tota Epi- 
tomo Institutionum, cuiii:; autea minor tantuni pars notd erat 
Nostro saeculo, cum diu Eitudia Lat^tantiana i'ero iacuerint, 
etiam minor est iminerus editionuni atque bae ipsae paenc 
totae a prioribns pt^ndenl. Quod rfliquum erat maximequo 
necessarium, nt coutextus Lactantü ad tidem untiiiuisHiniorutn 
optirnorumque codicnru redigeretur, id huic editioni propo- 
situm erat. 

Adumlii-auimuH txi remis liiieamentis historiani lilnorum Lac- 
tantii: iiiiii eo triiiisfanius ut quaestiones Mutjfutas quae ad 
Diuinas Inslitutiones et Epitomeo earam hoc in uoluniine editas 
Rpectant per.sequannir ea^^ duintaxat, quae in oxpunpndis ratio- 
nibus criticis et iu ib'scrihendis suljsidüs emendationis uersantur. 
Cuius di^pulatiouis partes erunt tjes: I. De oodieitms Diuinarum 
Institution um et de In.stitutiontbus, libris De ira dei et De opi- 
ficio dei, Kpitoine lustitutionum iu unum corpus compositis; 
n. De eodieibus Epitoinae; HI. De ratiunilms rritieis in iocis 
aliornm apud Lactaiitium scriptonim adhihendia et de anctorum 
et expilalorum Lactantii atl uerba eius constiluenda usu. De 
edilionibus Lactuniii in Prolegomeuis altorius partia dieetur. 



Prolegomeiii». 



xm 



CAPUT I. 

DE CODieiBÜS mVUVAUUM iNSTlTUTlONUM ET DK 
INSTITITIOKIIUS, LIHKIS DK IRA DIvl ET DE OVU 
nCIO DKI, EFITOME INSTITL'TIONüM IN ÜNUM COR- 
PUS COMPOSITIS. 

Plnres Codices Lactantü rocensaeruut editores Isaeus (Cae- 
seuiie I64Ü) p. X, liaJiiieas (Lugd. Rat. lÖW») toi. "4\ IJue- 
neniannus (hipsiae 1739) in Praefatione (fol. aute b), qui quin- 
quaginta duos eiiumerat, Le Rrun et Lfnglet (Parisiis 1748) 
uol. 1 p. XXVII, a quihu.>: ootogiiita fi'ie comnii^inorautur, inter 
quos Pariäini et Vaticani satis accarate descripti: quae Le Brun 
et Longlet «spo»uerunt, I. P. Migne, qui illuruin editioiu'in 
repptiit, desmpsit, Palrolug. loni. VI (LHCtaiiiii toi», I. IH44) 
p. 94 S8. ; praeterea Nicolaos Le Nourrv, Äppavatus ad Riblio- 
lliecam Maximam Vetenim Paliuni toni. II (PHrisils 1715) 
p. 645 SS. 'De uariin libroniiii Lactaiitii manugciiptis codi- 
cibus' egit. Qai de sin^lis uel pauciB codicibus dixerunt, si 
opus erit suo lot'O noniiuabuutiir'. 

Codices qui huius editiouis pro tuhdamento suut, antiquissimi 
omuiuin et certtHsimi, sunt tii: 

Codex Bononiensis membranareus n. 701 (oliiii bö9), altus B 
29,5, latus 25,5 cciitim., üuuc Bonouiae in bibliothcca Uni- 
uersitatis, antea in niona.sterio 8. Suluatoris, nisi quod intor 
Codices ex t<Trilorio papae a Gallis a. 1798 abrcptos Parisiis 
fuit usque ad a. 1815, quo auno eum Rononiam idaturo 
esse rt'cuperutor pontiticalis in folio codici praetixo testatus est. 
Codex VI uel VII saeculo scriptus usquo ia foliuni 221* Institu- 
Itones Lactantü coutiiiet, si-quuiitur 'De ira diuiiia über VIII.' 
usqne ia fol. 244>'', 'Do opificio diniiio lilj. Villi, usque tu 



* QuHDdo, ubi, c|uo cöiiHitio InaUlutiones a I>iictnntio eomposi^jM* hIdI 
qiia«4]uo tUis iiitprc'cdiiiif mm ctftorie vius lihri» rationes partitii enxn*»»! 
ui coiiimt'ututiotiA p. V|[ mja. 1 noininnui IJebrr das Lrben ties I.aetauliug 
p. Du SS., [inrtiiii in protiiiia eiuirnvbo quae iuHi:ntiftiir Ueber die Eni- 
ttrhuHtjuTtihntluiiate der Profosehfiflen des iMctauliua, 



XIV 



frolcgomeun. 




fol. 2C9', Ulli incipit eilrema inde a cap. öl |5G| pars Epi- 
tuiiuLt! Kptloiiu'u (gic) libri neptimi libei X' iiiscripta. In L)ost- 
remo folto äS3 a. ntann eiusdfin aetatis clisputatiunoula theo- 
logica ailiecta e^t huiic titulum pra« &e t'erens 'Incipit de Abrahae 
filiunf (sie). Coiislitlt codex oliin px XXXVIII fasf^itniüs, exopplis 
teniionibus iiuDC XX. XXXVU et binione XXVIIIl, quaterui- 
ouibuH, quorum nuineri postremis fasciculormti foliis iu dextro 
angiilo infprioiH insmpti sunt; uiius teinio XXXVII nuriicro 
carets Desimt tarnen prima duo folia primi quateniioiiis O'^^Ti*' 
ad lustit. I 2, 2 [p. 0, 10]) et com eis duo extrema (In.st. I 6, 
23 [p. 17, t:S] — 6, 15 [p. 23, Hl]), ita ut primus qiii nunc 
oxtal quat«rnioiiis numerus sit II, in folio nunc 12 inseriptus. 
Üeind« post hoc Tolium 12 totus quuteruio inlerciüit (Inst. I 
11, 55 [p. 4fl, I.'^l — 18, 2 [p. (M, Ifl]): quod damnnni. lam 
autequam Diimi.>]i qualerDionum adderentnr, etiauisi a m»nu 
antiqua soripti sunt, fecii;se codicem imlo apparet, quod nihilo 
minu» foliuni quod nunc est 20, nunierum quat^rnionis III habet. 
Pi-aHerea iuter folia nunc 188 et 189 unum excisuni est (Inst. 
VI 24,27 [p. ö7fi, 19] — 26, II [p. 571», U]). His de lacunis 
cum propter antiquitatem illani nunitTornm qnilai^ quator- 
aiottcs f^ignati sunt^ cortiim sit tertiaiii iani &. 1570 in codier 
fuisse, tum idem de prima et altera et fortasse etiam quarta 
couiectura effiei potost, »üb a. 1750 aut^m quattuor illis loci« 
codioem niutÜatuin fuis^se cwrto testinionio lonstat: quod infra 
p. XVI adn. 1. ostendetur. Numeri folüs per totum codicem 
inscripti ad saecului» XVIII rererendi uidmitur. Non paucis in 
folit!- loca dttliita ufl perforata sunt, ul lectio eorum atit parum 
corta aut nulla eit. Codicem hunc antiquitisimum com memo raue- 
nint uel descripsenint Leo Allatius, In anliquitatum Etrusciirum 
fra^icnta ab Ingliiramo cdita animaduersiones (Komae 1642) 
p. 62, Lc Nonrry 1. c. p. Ö45 cum specimino «cripturae, Mont- 
faucon, Diarium Italicuni (l^aris. 1702) p. 409, et in Palaeo- 
graphia Graeca (Paris. 1708) p. 222, utroque loco cum imagine 
alphaboti graeci et latiui codici:i (repetita a lincuemanno ad 
p. 1220 editionis), Blume, Iter «aiicmii U (1827) p. 161, Fleck, 
W Utenschaft liehe Heue, durch das südliche Deutschland ^ 
Italien,., (Lipu. 1H37) uol. 1. fasc. 1 p. 101, Silveslre et 



Prolegomona. 



IV 



Madden, Universal palneogvaphtf (I^ndin. IBftO) vol. I p. 299, 
üpt^cimine eodicis tiibiila 111 aiidito; iiidit codiceni etiam loh. 
loach. Wnckelraann u. 1750: rf. t>pistuhin piiis qiiae psl in edi- 
tiouc epifitularuni eius Bpiolinensi (a. 1^24) itol. I p. 12!'. Kuiffer- 
scheid in Bildiothec» Pntr. T.at. Ital. niillos ninnino codict^s Bono- 
nienses nominanit. riiinns Mictmid Thoinasitifi pei'pnura« eins 
lectiones in edilione siia anni 1Ö70, ri'pi'tita a. 15H7, partim in 
margine partim id notis, sed uon satis acriirate de^Tiptas milganit. 
Post Thomasium Isaciis, qui LactauUum Caescnai^ l*>46 «didit, 
codicem inspcxit : hoc minus ex eis quat^ p. X iiiiiiis oliscure 
dicit qnam iiidei oognoseitnr, quod in Variis Ipctinnilms p. 
XXVll SS. el in Xolis ]>. 253 ss. multo pluit'? hx illo quam 
ThomaMiis Iciiliom's profert; ei Thoma.sio tameü leclioaw 
qua&dam Isaeum traiiseripsis&e singulariiim iutei-dnm errornm 
cou.sonsu apertuiii e.st. Sed cac quoquR lecliones quai^ addidit 
IsaPUH, miuiritd oiiuims rfct« ai) co Iraditao sunt. Multo plureg 
quam Isaeo Iccliones huius codicis et recontioris cuiusdam B<h 
nonii>ii«is praesto TnisMe loanni Lp Hruu Nicolaus lioiigl<!t Da- 
fresnoy, qui editionem ab illo incohatam ahsoluit, in Klencho 
manuscriploi'um codieum (inlit. I p. XXVII) a hutiuo Latinio 
in ora sai Lactantii notatas' dielt, w ipsum autttm v.x lüldio- 
theca S. Geuofcuao Parisiciisis hahuisse autof^raphuni Latiuii, 
qui taiiU'D non ipso coiitulisi;)'! Boiiouieiiseti, sed uarias Ii'<*(ioii«s 
a Michaele Tiioma Taxaqui>tio accepi&set. At Longlet in ediliooe 
multo paueioios quam Um^ns profeit le4Hioii<?s anliqui Hoiio- 
nit^iisis, iionnuUas umi-o plaue et a uera eiue meuioriu alieuas 
et congruentes cum Tliomaftii uel Isaei lectionihus. Noua 
deindi» collatinne codieis usus ^st Kduardus a R. Xauerio, qui 
Laclantiam quattuordeciiu uotiimiuiijus Komae 1754 &». edidit, 
H Michaele Aiigelo Moiisacrali post a. 1740 tam ac^ourate, ut 
Kduaidus iiol. I p. 14 nit, confecta, 'nt ne louissimi quideui 
ajiiei.« uariationtMii in adiiersariis suis nliernniis dimiscrit iiiob- 
iJeruHlam*: at qnamqiiam 'sil)i uni thrsimnim i^tum non esse 
Heruaudum, sed puljlieo douandum asui' dieit, tarnen uunierum 
taui exiiTuum lectionuni codicLs praebet, ut uul ipsc proinus 
(eiiacisHimns earuni i'opianim appelinndus sit aut ille eondus 
Ui'glegentissimus; sed foi-tasse Kihiardus i'inn in opere ip»o 



usquH aü uosttam uieiuoriain propagarent' 



' Noiinnraqu&m plane falsn Indit dp codke Bot 
eo, quod WlioiKS buius «t iv<-eiiTiori8 euiusdnui Bon 
Tat. fül. A h*" meDtioneiu facit, in notis Auleui ]>auc 
Tudit, JQ Isnei autem t^stiinouiiit id nipr^beodentlui 
discerni utruni iXla \iiivT% B, qua p. X Boponieu 
hunr Röliiiii a[ip^Il«t an etiam recentiotvn) BiMiouieT 
stafiin post aatiquiuQ commeworat. Accedtt quol 
ea. ropetit quH« l'bomaiiias perp4>i-aiii ut de aotiquo 
inulto aiaior perturbatio apud ParUiuos L« Bniu- 
quj nou ttolum quae Thomasius falao rettulerat de 
soiipaeniiit, sed ctiam ex Isaro littcra illa B add 
adnotationes buas traiiNtuIxruiit, ^luio iptü pro uera : 
uroditabant. Quid ucrü manus prima, quid alter« au 
inaxtmi inouif-nti t*Ht, oiiiiif« *^dit«res ilü prorsus 
dixiuius KUte (p. XIV) de quattuor illis lacuiiU codtc 
codiocni cum Ed. a H. Xhuerio uot. IV p. I adu. a 
■dD. b; IX p. 396 adn. b to^tetur, nib a. 175U, quo 
esti eum iam mtitJlatnm fuiss«^ apparot. Prima duo 
UüD uldix»e eUHtimo propterea, quta ille ntillnm ei 
l4>otiuncm adfort; uoquo ninf^" adferl I»a*>U!i. Nani qi 
'Ik>noii.' t<>ält?m Irctioius (.-iiiu^dam adbibent, fim 
mmioitsis nit. Ex altt-m diündc piirte qime uuno 
TltoniiL-iins Qotji 3 lectiouuin quandau iUi iutvrt, *lii 
Maiii'tl Saluatorie', smI id certo paeiie< indido est eui 
codicrm «Ignificar'? : antiqnum enim sine nmbiguitntc 
quidrm fx Uav piirtf i[uicqiiAiu haK't Vidonmus in 
iiioiie qui deest. Ad iKOuin p. 47, 2.1 uostrai.' «dii 
babot: 'In caelum nuvd twfnimiturj »ic l>-gilur ii 
codex («ancti Saluatoria babet in caelum quotl nun- 



fr«l«goin«na. 

na erat aocuratisi^hna liiiius ueliisUssimi oodicis roUatio: quam 
Uarolo ZangeOKJtster, cum i<) niamiHtum ab Acadoniia 
Viliilolioiifiisi accepisset, ea quam adhibcre solet diligoutia et 
soUertia a. 18ß4 factam bac in editioae proponimiis. Loco» 
quosdani codioia etiam 0. (-lufirini, prapfectns bibIiotbe<^ae mii- 
uorsilatis Buuoniensis, Ü. Kt'il, 0. Schuiiiacber a nie rogati 
inppexpmnt. 

SiQgulae' pa^nae codicis biiias columna» nniilinent Iricpnoritm li' 
tefcoruiu uorsuiiiu; initiuiti rDhuiiiia«^ littera majore in^igDituiu 



illn qtiideiD codiciK, at autiqua tauü'n «tditi jnin uetus id duuiiiim «sse 
pradunt. Quod Parisiui (ad p. 52. 14; 50, U) m c&dem Ula parte '2. Bon.' 
testvis ]irüduvunt, nihil ciiro. ICvstat quarta ilU Ihcuiw uiiius fulii poftt 
folium quod nunc est läS excixi. Tbomusiiis iu notis aullam leetiuiiein 
adfort qnam in illo futio fiitsün uftH-Mariuin iiiiivnttir, Ikrkiis aiilcui 
p. XXXXV Icctioncm quam ceti?ri uostxi oodicL-s prncbent de intimo pectore 
(p. 577. 2 cditiouis uustnu*) ex Ü coufinuat, st.-d eadiMii )iiiyiua iu II (iru 
eonseerandw ert (p. 578, 5) wnsecramtum tut et [iro quid sit deua 
(p. 578, 7) quia sU dtm \f& t.radit: Pu-iülni utrumqu« rcpetunl. nd 
p. 508, 9. 11. PoBsis mspioari ]M>^^ iHaHum dt-nium unuin illiid foliiim Mib- 
(racliitii fSKi; fortasio ab boniiu« Di'qu^uu qui r«diois Um u«tu»ti »{MH-imeu 
piuliriilaiijque baborf uelift: Uumu bonc roiiittctura iiioerta fst- Miniiit 
est t'iiiiii trirs iUa.t loctloiies peclore. con^ecramtum, tiuin a Tboniasio ctiotiini 
non iu notü comm^murcntur, iu raarginu tarnen vis lods p. 380 ad- 
sm|itai taaa. At quac in marginc Thomaaius adiecit, plurinia, immI minima 
oiiinia n antiquo Boi)ouien»i, forta-sse etinm ex rec«nttoro ItoDoiüensi fx- 
cerpta sunt uel aliundt? sumptji : uolut. anliqui Roiinnieiutiü non sunt 
lertiuues in mai^ine Thi)irj.-f5ii additap |^i. 53 Fequi quid ntcfsse est (]>. 75, 24 
nostnu* od ). |> 55 Slrrmtm {y. 77. 20), p. 03 Fantam (j) Bit, 13), p. 65 
pnmtpolrm (p. 1*2, l*i). Diindo p. 37y in ninii;ine Thoinasii est qua tjc- 
hortationex Mtan fp. .^7.^. Iß, dccat iu codioo B qua), iiuta 1.54 antem hoc 
bitbvt: 'qua eshortationes suag SateatJ Ivgeinliim est ex untiqiiiH rudi- 
mbus'i Imoqs p XXXXV Rorlbit 'qua exk4)rtttUone* smo* et«.] B.', Pari- 
«ini ad p. 5IM, 18i '2. B<mon. . . Qua exhortotionts suas.' Ilic Isa^uh) et 
Parisin"» piilauisw Ifctiunem marginis Thoniasii er antiquo UoDon. sumptaro 
ir»*!M* [iianifeätuiii t'^t. ftaqut* tleri pu1uiri<<e (-»ncedrndum r^t, ut I^aeus et 
Pamiui margincm Tbumasij secuti illas tres quoqae lootion«B ex oodice B 
petilaa vmv rredorent. Sequilur ut quud Isaeiis iUas le<7tioues codici-t B 
ffs«e dieit, id iniuime pro rerto tcstimouio habendum sit quo domoiislretur 
ipDiiui fuHutu tlliid quud nunc Aws\ i-tiani nidtüKC. 
U> sigoiticat priiunm, B' alterom, B> tertiain mauuui codids; mdcm 
ratio in celerlü iHMÜeibu» udbibiln caX. 

IVIIil lAet. 1. b 



xvifr 



ProlegouiFiia. 



est. Littcrau uii^ial^i; sunt quae appclUntiir: quarum «ipt^Hmeu 
Optimum Siluestr** 1. c. ilwüt. Sciipturii ruiitimia i*st, nisi quoil 
uerba iuterdum au( punolis (ueint p. 88, 4 dea. «geria), id 
quD<l raro «( i[i primiL Untiiin parti* codids occurrit, aut hoo 
sigDO ' disccinuiitur, qiiod ptr posteriores lihros Institutioiium 
in locis poetarum uiaiiine ad exitus nürsuum sigDificandos 
intcrponi solet (p. 442, s_10. 405, 1 ss. 4(15, l si*. 4&i), 21. 
650, 7 SS.). Euantiata in extreina taiituiu co^licis part«^ lihra- 
rius 8patii8 qnac in uer$ibu8 ipsls reliuqiiohat disiunxit, capita 
Hutein urulionis, intordiini «tiain locos alioniiii scriptorum a 
Lactantio adlatos, inaxime autem graecos ita distiiuit, ut et 
in initiis et post cxItus <K}i'Uin nouos uersus incip»ret. Per eos 
locos etiam U'nsus ab initio hrpiiion*s esse solriit. Coiitigna- 
tiones littoraruiii iion iniiltae sunt atque eaedeni fere quap alüs 
in <'odiei)iiif4 illtuy uctulis oücuinint, »;oui]M'iidia seripturae 
sunt paucae» B- et q* pro -huM et -?u«, deiude ~ Hupola, qua 
lam m quam n litlera signifimlur: qua ambiguitale tit ut in 
uocibu."! coinpDsitis sIt dtibttiiii uUum librarius in au n iulellegk 
üoUierit '. Sed haec Uueola in ipso liae nol suh ßnem uer- 
saum, penaro iutra ueisus iuueuilur. PiaiMioriiiua romaua 
pleua Sfribi Holeut. In lotis graerLs scribiMuiis librariiis per 
inagnaai codicis partem rubro, uon atramento usus est Loeos 
gi-aecos auteni postea insmlos esse ostenditur v\ eo, quod non- 
uuiiiqimin spatia aiiipliora isnnt quam ut uorbis graer-is expli^- 
antur, et eo, quod etiam spatium prorsus uacuum est (p. 166, 
4). In srhptura ^naei'a luentoraliilis est ton na litterae^: uain 
praeter haue tonuani uon solum haee b est, sod etiam teitia 0* 
ita enm descripsit Zaiigenieigter. Quare cum Moiitfaueon IL w.. 
((■fr. i*upra p. XIV) eliani has tradat ^ ^, oasu tantum eas in 
codioe, eiiin lincolue longius produeerentur, ortas esse exi^tima- 
uorim^. Loeisgraeeis septimi libri lastitutiuuum iaterpretatioces 
latinae u manu priiua in niargine additae sunt (p. 625,0: 626, 
C; 637, l a].), penaro ab eadein niiiuu tu aliis parlibus (!odids 



' Eis loci» scriptiiram codicis iu Hppnrat,ii oritico cipr^fiitimiis 
. ' MoDter«loouiuni seyuUiir Waltti»liarh, AnJeiluug evr ffrifrbischen 
i'aUiograpItie^ (1887). in littcrarum dcscriptioof- p, 5. " , , 




Prol»goinnna. 



XT3C 



nel in margine (p. 167, 7) \w\ intra uerba I^clanÜi ipsa 
(p. 13, IG), sat'pe in his partibus a mann tprtia (p. 23, IH, 
quem ad locum ZangemeisttT 'pleiuniqun' a inauu posteiiare 
iaüna ailiecta esse aduotauit; aliis loeis posti^riorcni illaiu 
mannm in(li<'at leitiam e8j*e coriectric*'!», p. H>6, 7. 9. 13; 
319, 9). 

In rebus orthograpbicis codox saepe antiquioretn rationem, 
qua sine dubio Lachititiu» ipse usuh est, seruuuit: qnart^ in 
genere orthographico ubirnmqiip fierl posset codici.s B potissi- 
mum auetoritatem me sequi pnr orat. Sed etiani inultis uitüs 
seriptura derorinata esl qualia ucj neglegeutia uA iiiscieutia 
atque lORutio nnlgaris gigner« solent, maxini« in libro VI In- 
slittitionum taiita etst incuria leuilasque, ut alium libiaiiuiii 
soripi*isse paenc conicia». Nos in hac editiune ubi codiL-t'in B 
non in uerhis Lactantii ipsis scribendi» f^xpressimus, uariptatcm 
srripturHi^ proposuinius in apparniu t-ritico, ila tarnen ui genera 
quafdiuu Bernd indieuiiissi- »iUis haberunius, uihilo luiuu» in 
eis locis aliorum scriptorum quae ab iino Lactantio seruati 
jtuot, UHJut in utTbibus Lueilü, inUTilum eliiuri iilils in lueis, 
ubi opus esse uidnbatur, uarietates snipUiriie iiodicis aeeurate 
t'xUibnimas. Praeterea in Kpitoniae parte hoc in codice seruata 
fieri uon potcrat quin totain uurictatuiii orthograpliicaiu etiam 
cum coneetionibas nmnus 2 nel 3 proponereinus: nain cum 
ortbographia coiliei^ Taurinensis, qui longe uiaiorem partem 
Kpitomao unus eoiitiuct, diligentissinie essot perseribenda, ubi 
ad posteriorem partein etiam wilicibus B et Parisiuo P 
traditaiu perueuimus, non potorumus aul accuraUim illain 
Taurineusis dpsciiptioneni oiuitt«re aul aliorum illoruoi cd* 
djcum res orthegraphicas uel leuiores neglegere; alterutruin 
si factum esitct, lectores in erroreni inducerentur. lani ut non 
ad omuia, sed ad quuedam genera enumeranda tianseanius, 
rt'Mi ila instituomus, ut uon separatim ea (ractmtur quae 
plaue peruerfia ac plebeia sunt, et ea quae iam autiqua 
aetate etiam doctorum in nsu fuorunfc (uclut äd^e adquin 
aHut iUutJf sed ut coninnctu oidine alpbabetico propouautur. 
^tn»f Ml A uocftlibtts iiii^ij)i»mu8, iiiliil ftvqiieutmü esl ijuuiti iKvealis t 
•V di|>littiongl (]£ }v(Tiniilatio: quod uitiuju cum saepissimo iiccurmt, 

b* 




prttehruatrf cum coui|>cMitis paene constMitcr; pl 
prtuiiofu« »xejjc; giMic pro -^u* B«*'pt'; tfuaeri m 
t'tiHin pro umiMtitt« est amuemu 'I8Ö. 17. 4Hit, 1. 
80, 3; iucae H3. 7; pfmicine -lä»}, 1; *;if(;w<f -lOj 
piUinie Idil, 5; n^iiftuirrunt 204.21; soepo in aill 
ar^lae 241, 4; criMMf 42?, 12; eapiome 7, 10; rfisl 
564^23: neforiae 4dl. S; nii/Iac U<ti. 15; ocouJfafI 
7tK tl. 427, 17; mhitkie 4.10, 15; Mipmimat 13, l'| 
67, 2S; inpuuae 229. 15; otiam cafcidcmnt 3r>ti. 
Vii iiiinuK «ii4>p« « pro ac i<'-riptiiui Pst, rnriits t»! 
in tenniiiAtionibiis: f«^ 233, 17; cedtre intcnltiiial 
mtma sMpLMiine, r.f. ad 1Ö3, 8; r^w 12Ö, 10; coJ 
l>tiu 126. 3ü; ffJliHnie {i. <>. a«tnae) 83, U; A«f»rri, itttl 
(wiisttiDter, pnritvr in compositjs; hcresat 394, 12- 
U>. 21: kua 480. 7: mwteus 85,20; ten« 379.21; 
(«iitta 3i»4, 2; j»f»M^ >'a<'pe; jor*- «»«•pissinift in comp 
prtsto, jirextart; querere SRe]ie, pnritcr in omnlbiis r 
iint» qvttestioi in teriiiinntioiiibuit: hiiud nu\> in ge 
et nomiualiuo pltir. primae dt'cliuatioui«; hec iiit«i 
ftiu-piMtme. Snepe e et i penautaatur, otnut-s lo«i 
sunt ExempU snnt haec: in stirplbiia uerborum 
141, 14; cxterjtabit 575. 19; iniiceant 169, S: />n/i« 
de opif. 7, I: gfwe/is, HereUta$ 151, 8. 206. 4. ;j(i'2. ^j 

I 28(1, 13; ttercfhcüK 179, 19; in t<;nninatiouibuH rRiiu^ 
ü. 2t>o, Iti. 4«)U, 17 5. 48-1, 15. 5U2, 1«. 505, 4 H al. i 

L^tirptbus; atlimijiti 411, 2: digperato» 420, II; e/j4di 

loi7. 15; mritaUm 337. 13; «i«ca de opif 11. 20 bt! 

X-i pro -e: 88, 20. 172. 3, ail. 10. 470. U. 5u7. 18. 5 
|I02. II. 108. 0. 171. 13. 249, 8. 431, 12. 44.5, LS, 49^ 
U-r 497. 13. 20; ttqumhant riOÖ. 3: rmoHjhh^^^ 



t*r<ile;flm«nft. 



XXI 



nungtnti 2^Ti,\. 407, 13; nüundm, cf. &<] p. SS«"). 18. laterdum o proM; 
eircaimconu 527, 1 ; foream 128, 5; fructoe 486, 6; noUiAHni/iw 48Ö, 20. 
Duo tt auiit: »fJmufH U7, 2). Contra lUtci-um u omistnini est in ad- 
ftctum 498, 10; aUrilrnnt 483. 5: erlingunt 481, 5. Accedunt Bingularia 
hiifv: pmlluuit lU*. ti; (TifiM de op. 11, t) I<). * In graeois littern y ple- 
nuuquB B«ntatiir, perram v*i i pro y.- auUtlicum 93, 2; ctnosurt« 33, 22; 

V 

U4^l y pi-o I.' bifthttHid 4itS, 14. Rnra vtiam est w pro y: fmges 396, 5; 
^Hixirf« 222,21 Vt'iiinius ad consoDAUtes. UtU'ra ft in nerbi scribere 
formis Uf^l deriuatis ante $ itel ( plcriuuque reüuetur: of. ad p. 14, 18- 
42. 4. Nön rafo lilt«rae ö et u iwnuutatne sunt; b pro y: adiuhet 44, 1; 
bcnefints 483, 14; ronlubione h&J, 7; cotuicrhant 3fi5, G; ebulai* 545.7; 
fnliolxa UH, IS»; libore 3-12. 10; »oftü 3IÖ, !»; proterbo« 221, ID; rww/- 
husüw 539, 19; wiMmtu 575, 10; iu fonnis aer1>): 494. 14. 505, 7. 572. 8 
al.; u pro b: ac«ruwr, aceraitm 12, 19. 368, ö. 380, 8 et mepius; atuorü 
748.22; HiHticNltis 87, 1 1 ; Hrrvis 533, 7; JWtuossf 78. 2 : Aeuffu/u« 482, 7; 
hiui 485, 16; prouitate 485, 1; in formis uprbi: 32, 12. 182,23. 184, II 
fdauimux). 223. 2. 465, 5. 486. 12. 490, 7. 492. 18. 508, 3. 530. 10 al. In 
litl4>rB c b»^o romnieiiiomuda saut. Pro e paeod coiistiuitcr cc est in m- 
Ipecetllwt, inbeccillittts (ef. ad 8. 2), rara eat siinplex r (598, 4. 745, 10); 
taccftria» est 327, 4, »cd r/icarios 325. 15; taccHaria« 358, 11; omfrrac- 
chhten 238. 12; caccliinis 85. 2. Variant c et cA iu noüe M/iu/crum, cf. 
ftd p. 44; 23 362, H; sini^nhrf* «st eocJtiaU 515, 16; in uoribue (fraccae 
p«rf>griun«que origiiiU: ailuidtmici 133, 7, OMuf^müt snepius; anaentvin 
2^^, 15; nrci>ir«/<i 230. 1; arcftrtmUut 185, 13; ctorw 73, 9; careb 344. 4; 
eritttu 334, 16; criji(<Vmi HH}, 4 ; crysijiptu 237. 8 656. 9. chrysippta 17, 1 ; 
dieearem 608, 7, düf^rchwt 610. 10. 627, 2; miKicAi <!27, 12; natJa 221. 
20. 22<fr5, «c/tof« 222i 13; «fo^naci 412, 14. Hie hpt« ftdiiinguiitur (|U30 
pneterea de liltcra h dicouda sunt tiaepo ditfltixit: cooTtcHtur 463, 10; 
exibtr« 482, 18. 533. 4. 15; omöm 192, 17; ortamattis 463. 7; ortensio 
484, 8; ontiarum 480, 2; jHtretnt 4^5. 4; triumpnhit 571, 3; annoniavt 
627, 12; <i//f(icam 68, 10; fnftunfe VA, U; nwdM 163, 18; leronymiu 
191, 9; iyrintiw 80, 4: in faUinn locuin mi^rauit intcrdam io graecls: 
anthintmc» 16, 15; arUtharcus 4Ü6, 22; laidwtea 82, 19; phytofforat 16, 
10; M^raroo« 350,5; perperani Indiictum eat: howraueril 490. 18; w- 
piMime in An, hm; filocthtta 33. 11; tfitihuUn 79. 2. Uttera d in j^uiW- 
quid constanter fwe soruatur (of, iid p, 8, 23), Hfd non tniuus con^tÄii» »»st 
quiequaut. Solitac i]«inde fonnao sunt ad pro nt (cf. ad p. 8, II), plvrutn- 
qno adque (cf- ad p, 7, 2), adquin, rariKsiinuiu wi atquin, at*i»i oou oc- 
currit (cf. ad p. 12, 1); saepe aliquit (cf. ad p 106. 3). aliut (uald« iueon- 



* Mlrum est esndciu formiun ««tte p. 545, 1 in R; gttilae, ut p. 564.4 
in H: ^ttjlac; adde eMajxi strangnUent in R 427.5. 559, 8, xfranijHi/aMtfHt 
in U 559, 8: quibus in fonui» litlera t ad casum referri non potest. 



xxn 



Prolegomenft. 



i 



stutor. ct. 120, 1 8 ), ttput, ilttUy istHi, iiitardum quit (cf. ad 84, 2)i per- 
niro «ff. Acceduiit; bftnc: atkthert ri3Ü, 13; athuc 321, 3. 302, 16. 4ä;K 6 
sim. Form» prodteast fer« coiisUiis est ([(Kt, 9. 26S, 25. 400, 13. 437. al.). 
pmdegi fst 573. 19. Vald» uariaiit /* et ph in uocibus praecis, quunquuiu 
saoi>iu9 f ijiiftiu />/« I»git4ir (cf. ad p. t>, 17); sappe Urnen j)Ai7<wojdJ^««. Ut 
eiempluni adfentiii, iu capito 2 übri HI IiiittUuliunnm htie formae scriptjte 
sunt: fhiioaofthi ufl d<>riiiaU p. 179, 23 180, 8. 21. 24. 161, 5; yhilosofum 
180, 20; fiUuophia 180, 1; fHumfia 180, 7. ßara est liUera fr in mgUgen 
(103. 10, 480, 1), plcrumqu« c mansiU Duplex / so^p« «st iu wf/it; 
deinde Id dilluuio ItiO. 14. 517. 2it; diMoUuH 157. 17. Littera m saopc in 
fine uurborutii dctluxit: dcclaratu 408, 21; dtsnerendti 494, 15; enrcitu 
498, 5; exenndu 571. 8; inferom 487. 15; praepogitu 488, 7; 42. ■!. 120, 3. 
128, 17, 3«^, 1. 372, 7. 384, 1. 385. 11, 420, 8. 421, 5 484, 9. 486, 17. 504, 
11. 505, 8. riii9, 9. r>2^,>. 1 al. Contra iioq luiiiua »iK^p» itiorc jußmae lati- 
niiatie «cciisuUiiiiK pro »blstinu scriptus est: a ucriUtUui 170, 3; crim pui- 
eritHdinem 490, 1; pro Ubfrtatem 502. 10; egfret audorem U, 14; pro- 
batwtttm indiffer<t 138, 1; iwuü m umorfm 16. 9; U5, 15. 223, 0. 274, 
». 282. 13. 369. 19. 424, 21. 488. 17. 5o7. 10 ol. Litteram n babont fa- 
monnsaimam 224, 2; formonsum 170, 20: archrwiUt« 185, 13; occoiuru« 
hWt, 11. de im 18. 5. Tuai n pro »r est: iamtudum 86, 3; tttJ^rir« 231, 23; 
ttnpfnuU 446, 13; contra m pro n.- rtoni yjojwtim (sed a in. 1 corr) d« opif. 
Ü, 1 : forAttam ante betKftcia 7-13. 17; fortiam 531, 6; cMmJ^sttniu 422, 7; 
^loniwir/fim 191, 12. Littoni p in oinnibu!« funtiis uorbi Tejierin duplex 
scribi sület (cf. ad p. 5, lu), pennro simpl?i iuuenitur, Irrepgtt p in «rti- 
trmpnere (206, 17. 21ii, 16 248. 17J; uuJunpitM 116, 16. 463, 21; iiolumptaa 
*st 196, 16, 497, 6; oinissiim est in adstimtio 119, 21; conAumsU 35, 21; 
Kumarrunl 109, 12; cvntrmtui 395, 17. Pro yim pkTuimniw cw «eiuatur 
(iD-lul aecum 42ti. 4, saepiua hcuntur, rcltncunt, iteatntari, sed etiani i;u: 
antiipuf 42, 2. 313, 17: equm 457, 4; irti^M« 106, 18; lotptHtur 254, 19; 
uqnntur 72, 21. 258, 22. 380. 14. 480, 18. 501, 17, 567, 18-, raro qtm 
acriptum Q»t: antiguum 313, 16; loijuuHtur 489, 5. 509, 11; arqtwtUwr 
Ml, 8- 507, 12; locuHutur est 524, 14. Littcra s iu ci« uocjbus quao e 
pranpoxitione fx ei. uocibui a cousoimut« $ iacipimitibus comj>o»itai- Kiuit, 
ouiitti sülpt, ueliit in extcrahiU« crrtfui excrtrt exilium expectare e.rtare 
ftrwWar»; raro senialnr: exgeertAilw 395, 19; fxMerutur 160, 20; crgeras 
104,3; exaUium 546, 10; exsMten 221, 13. 431, 22. Tro s scriptum est 
X in sinietrtu de opif. 10, 9, pro x autem sarpe m.* (uji^csmt .^12. U; 
dejiotctiit 50S. 7; em/rnciil 127. 18; fincsit de opif. 11, 3; itutruceit 28, 18; 
olMttrurMt 494, 12; xancsmnif 417, 8. 449. 16; ucl etJarn xs: amiexuit 
150, 22; mn.r^it 510, 9; «fjmu 165, 9. Pro I est d «aepins in inrfuid 
193, 20 (cf. ad h, loc); ctiam capud 129, 5. — In uocibus conipositis ex> 
tri'mnr liltorau pnifpu»tti<>uuii) sine iT^rtA ivK** ^"^ assimilautur aut nou 
a$$iniilMiiltir (adtulit, attutit; inpiun, üapiusi ohtuiit, optingÜ): ^uani in- 
eonstaiitiam iu edilj»ue luiitnn! oolui, 



Proltfgoniitn.1. 



xxni 



Breultpr orthogntphiam codiois U iloscripsinius: quae iil 
nianif.''äM uostigta infimae aetatls osl<»inlit, qua mi)j;aris locutjo 
iialdf iufii iiicivLinicrat ac Uiii^ua Jatina iu liu^^ua» lümaiiiras 
quat^ appellantur dilahebatur, ita, ouin Lactunliiis grammatiens 
ilootisginKiä ein sonlibns sernioneni suani iuquiniLvsi* miniuu' 
pulanJns «it, pro certo inrficio i'st quo co(li<;erii ab iiidol^ pnmi 
(txcnipli a Lactaiitio iJcripli liuiui It-uit^r iniii (iegimerasse disci- 
mus. Hoc &n\cn\ ea qiiaestione quae proxima est, inalto etism 
cf^rtius cognoscemus. 

Codox Bononiensis quauto ceteros aetate supenit, cum tanto 
iiiaiorein auctoriUteiu sibi postulate uideatur, iaiu quaercMidum 
est quam ettrtus ille tßstis äit uerboruui Laotiuitii. 
Qua de re antt-a, cum pauciores ]c(;tiout'S t'ius uulgatui- «"ssent 
quam ut ploiiuin de eo iudicium fiiri possct, taraea uiios 
dortns quid setitiondum esset non fugit. [am Isaous ex plu- 
rimis eins lectiooibus paucas recepit pariterque i>06teriores cdi- 
(ores codicem laudauHrunt potiu» quam probaUBruut, Heusin- 
gorus uiTo, uir sobrii ac simpliiis iurii<'ii, 'atitiquissimtis ilb^' 
inquil 'codux Uononiensis . . pluribus locis. quod cuiquo Iiqunre 
potetit, non Laclantii, sed andnnonH graiiunalici aliniius manum 
n^fiTt' (Kmendationps p. 142). Kotimdiit. quidi-ni codex snum 
e\h\ semper lioiioreui dignitatcmqiiu: multis eiiim locis ea aucto- 
riLati! quam ip-sa UL-I.usta.s ei addit, Ifdioticä allis rodtclbuä 
traditas contirmat, quibusdam etiam unU8 iuter omues ueram 
memonam eorum quae scripsit Lactaiitius st'ruauit: uelut tOä, 
5 tcrri«; 115,4 mare; IbS, 5 inextrirahiligfjuc; 233,2 (/i)ami«; 
247, 18 pn)iiecurent; 291, 4 /oh/«*; 3'dG, 14 TUNIKA; 455, 16 
ocridttt: ftGh. 25 adplicuit. At mullo frcqueiitiores ni loci sunt 
quibu-s ilJi; iiou dico casu uel negb-gcntia, sed consulto cogilatt- 
que mutata continot. Saepi^.sime euim in uno ß aul uerba serip- 
toris a gtMiuina forma senteutiaque detnrta suttt aut aliinia iit- 
sertÄ, ut tieri nou possit quin codex pro ualde iaterpolato 
habcatur. Itaque si ullius, in huius c«rte codicis lectionibus 
udmittcndis caulto adhibtnidu t'st, m- dum uctustaii eins i^oii- 
fidimuM, l'm-ata spcciR uel simpHcitatis uel ubertatis uel nlegan- 
liae uel aliarum uirtutum d<Tipiamur. NonniiUa quidciii uitia 
aut neglttgt^ntia aut eo Tort^.se ort» sunt, qiiitd scripluia eiu» 



XXIV 



rrolcgoincun. 



radi(!is ex quo B (iescriptus nst enaiiida, cum iion salls agnoscl 
possot, coniecturis temptabatnr, Utriusqup genpris oxompla 

quaedam COliiuilCta proponantur: tradidere pro aera deat 86, 8; 
ptruiäemnt pro pcrtHtrunl lOl, 2^; quaudo pro i^uae duo 144, &; rr- 
ceruent^i pro recetu edi'ta 153, 8; obliu-bant pm u/ fur6«i£ 168, 4; aAüZ 
u«u« pro näm 196, 21; pudoran pro uxor»n 229, 2; hinUiria pro eiiu 
to(a 229, 11; t«*(ra pfu ntro 399, 8; ampvlari pro poMn 401, 3; « 
mw/^proAimK/acTum 409, 1 ; quittus rxStut pro fywi* ob fxiyua 409, 11 al. 

Sud multa c«rto quodam coDsUio eoque saepe peraersissimo iin- 
mulata smil: prisca pro ^nWi'/u« 8G, 7; animaUter pii> anätier 108, 
10; eupidita» quam ratio pro i/umf eupidila» 122, 19; datur pifi hu/u 
151, 15; (fo»/ pro eripict 151, 24; pt-ofctit tiaa uerba sunl tahiec(a pro 
'/»wt prophrlar. cui'u* uwfca luAiVri' 154, 11 ; htirvsjtice pro avffvre 169, 
11; «cinitrue uni'u« pro »dentiaef arteii, eilrusum est urtu uddito nm'tM 
195, 24; inucnÖT pro ('nuMfij/are 207, 4; poreua istt epSeunu forUgee 
fttit pro p«r corpuf . Epicum» 209, 8; mtV« miUtiam pro moltittam 229, 
7; diut'lU pro diduci 284, 9; praedidtar pro dirUur 296, 7; niiiiorum 
pro (e»njwn*»n 301, 19; (urta pro muUitudo ex Vulfjata 332, 9;paAu- 
/um pro pof.ulavt 40], tj; tai'.rilfgum pru dtaerlum 403, 2; auaru« pro 
aurem 419, 4; wiu/ua pn) i</i(ur 422, IG; proJactU pro apruphetia 433, 
12; infandi pro iuxtantU (in uersu Horatü) 442, 10; mor/fj caco/i«/ pro 
;Kf/ur uirtutü exHnluere 466, 8 ; spiircus iocus lAserUiS est 468, 1 quntäli 
(cxcoptns titinen a corrt^ctore) ; a^pularum vX cruore pro rarum et op«re 
480, r». 6; jitodeTationiii pro modtrafi aui 7>«ii*i' 481, 1 ; Aumani' jr<^in-ü 
pro dtS 499, 11; perfida pi"o ptr fehttiet f»10, 11; 'viniVio pro ^imh/ho 
584, 12: fitio» pro //'/cm« 739, 17, uöci /»fc*ri posteriore tempore c«rtis 
quibnsdam de caiisis aliam illnnt/rVn antnpositum esso ostcndji Dresse), 
Lexikalüche Bemtrkungcn tu Firmicua Maternua (1882) p. 2 s, lain 
sequantur »xeinpln (>orum locorain quibus oratioiii Lactaniü 
in eodiee B alieiia inserta sunt: nfc optimus n» m^ximus 38, l; 
pro cum cam dcpen'ret cum maDifo^to glosäemate est cum eam dt- 
peririt amarH 38, 18; morte 104, 8; li<meslius et 114, 8; txjiequemur 
161, 26; aiunt 162, 13; rtrum 162, 20; gyia lifientm arttitrinm trat 
datum 162, 21; dt'uersa adßrmantes 185. 6; actri poste 189, 1; manu« 
deini.;« 192, 7; eicm) 257, 4; **(mm(' 277, 13; iifram 278, 12 ci 10; 
APIRMOBllAViN 296, 6; mhc ttiam mtioittm 296, 10; »imititiidinü 
$uaK 297,8; tU oitntderct hominibu» 313, 11; quae eis — jrratdixeratit 
321.3; noa 388, 5; dhigtre 400. 1; laagDum additamoütura est post 
emUulUaet p. 403, 4; dei 421. 22; hmtam 423, 11; quomodo 466, 11; 
iM7am'524, 13; natutn 581, Ül; filoaofi 586. 5 al. 

Ex tot tanique raanffesfis fiaudi!? uestJgiis apparet fuisse 
aliquiMii uoii t>aiie iiiiloctaiii q^^j audäcissime pejuersi.ssimeqno 



I'rologonitnn. 



XXV 



Lactaiitiuin pnrtradareL Qiiod at Rertissimuin i*st, ita illiid 
minoris est momonti, utrum iinns illo fuerit an plurcs eis 
deincepä coilicibus quoruin postreina propago BonouitMisiB eai, 
8ua coninieuU inruloaucriut. Vnri aiitcm pssi^ simili* infrn uidfi- 
bimas, mapam partein UUns corrupliouis e codice duobus 
gra^lilius superiorft in ßononifüispiii irrt'psissß. 

Miiltos i'rrrires ip.sa irirtiius prima uorrexit, prapterea autem Ü* 
eodex mnltas coiTectiont>s cotitinut a manu altera addita«. 
Hat'C iiiaitus, (juap sumnium iin« suenil» prima infi?rior iiidetur, 
cum idt'm genus litloranini luioialium quod lila adhibuorit el 
aliamentum fere idem, iutprduni ab ea discerui nou potest 
Perniulta merida ortliojrrnphii'H aliiiquc* Imiiöris genori» HUNtulit, 
deinde per totum eudicem tigno ' iam a nmnu prinia posito 
ad eniinliata uel Dieinbra eoniiu, iulerdum utiam ad aerba di- 
stinjjTuenda nsa pst. Sappe iiutem ad uehemeriUorps cnrrectioneg 
progredii'us iierba atque etiam Hinpliores locos nonnuinquam 
raimra adliibita imniutauit uel noua quaedam aspor^it. Sed 
haee nmnia ita romparata saut, ut nou codiceni aliqiiern, fied 
eorrectoris ingenium tenue saue atque ieiuuum fonteni eorum 
fuisso statim iiitellegas: accedit quod mauus Ula muttos locos 
corruptos aut mutilatos uon attigit. Ferpaacae tarnen rorreetiones 
eiuK generis sunt, ut a codtee aliquo auxilium petilnm esse neces- 
sario statueiidnni sit (p. H72, 21. ;?7:i, 3. 42H, II tarti). 477,25), 
am forte eao a tortia manu profectae sunt. Sed quidquid do 
eis locit: iudieaniu.*f, ubi quaeritur quid Luclantius scrip^pilt, 
correctionum manus alti'iiuB nisi summa cum suspicione usus 
esse nou potest. 

Sed etiam tertia munns ecMlicem castigauit. Quae cum pa- B^ 
riter ac manus altera in corrigendo litteras uncialoi^ primap 
manui; imitata f-it\ nou soluni po prorsus ab üliei diifi'rt quod 
liqnore atri. nou ut illae fusci coloris usa est, sod etiam eo ad 
»etateni siiam refeni potest. quod h»iipiores quosdam locos j)ai-tini 
titteris uncialibus snpra uersuF, partim minusculis saecuii XIII 
uel XIV in margine addidil (p. 206, U). Haec quoqu« manus 



I Um tirullttudtae eiti-ti!t.itio quaHltun paniLur Tbomiuio et baeo diuorsu 
manai eodiois uix diacerofulibus. 



XXVI 



Prolfgomi'un. 



Q 



miilta oi'thographiea correxU (iK'lut ad [cf. ad S(J, 12] oäque 
athjuin nlifjitit fcf. ad 105. 21 1 aliitt \ct iid 17, t)] illut scrihsit 
[cf. ad 36, 151). MuUä piaeterea grauiora uitia einendauit, 
multa quae manus prima oiuiserat addidit ', utrumqiie yaepe 
tain rocte, ut. oam ad negotium suuni perfioii-udum codicpni 
aliqucin asciuisso ('A!rtissimam sit. Sed iion minus certnni est 
eam codicom generis doterioris fuisse, quo factum est ut non 
pauci loi^i mutaretttiu* etiam in peius nouaeque niaculae codici 
aspirgtriMitur-. 

Codici Bonooifusi simillinms est proiinrnque cogaatione cou- 
iunctuH codex Sanj,'anensis rescriptus^ u. 21H, magnam par- 
tem Institutionum contiiiens; do quo dixprunt Weidniaun, Ge- 
schicku der Bibliothek von St. Gallen p. 10, Schener in ca- 
ialogo rius biMiotliMCa«* p. 7tl, Hahn, Verzeichmsa der älteren 
Handschriften lattin. Kirchenväter in der fSchuetz, Sitzuvgs- 
berichte der Wiener Ahid*imie, uol. L (1865) p. 110. Is übfiT 



I IiiiUo eorum loooruiu additum est bb* li- e. hoc dtest), in tiue hs* 
(i. e. hoe aeqmtur). 

s Do altfiro quodnm codice Bonunioiisi, do qno lam ant« diximus 
(p. XYT ndu. 1), »pud Tboniasium in PraefaÜou« p. A Q*" liaec te^otur: 
*ez ftftd»n) bibliotlieca (seil, 8. SAlimtDiisl hitbin ultenim optiitiuin exetnphr. 
qtiod pli;ri.>((|ui* iu loch rum ülo anti<|iio coiirordolKtl.' St-il melius pro- 
8pt>xisäet Ttiomastus L>tL'tuitio, si hunc ci>djcem uon pnitr&xJHSo^ Nam 
i^aibu» locis Tbuinaüins iu itotJä »iiigulaa^ui qu^udnin (liionim Buiioiiien- 
sium coDsensum pritedlcvt, lüdem alü uou solum uetpre« iiostri, »*d etiain 
rttceiition>» hiterdum adsetitiuntur, qiiHs uoru pauoiesiinas prüfert p^cultiir«« 
lectäoDPS illius codici», ca« ^ntis »stoudiiiit tlliun da gregu lihruruin iut«r- 
polatoruin esse. Of. etiain Isaeum p. X et editorcs Pamiucw Le Brnn* 
Leiiglct 1 p. XXVII. 

Isfteus p. X 'uüdioein T&xaquetli' (T) Qüininat, ouiiis tiiultoü io Ytrüs 
Icctiouibus adfert locos miro cum memoria antitjiu Buiionieusis coiigniettt«8, 
poKte» etiam ab aliis cdltüribus conimvuioratos. Sed primum ex ipsls 
oei-biM Isaoi iDtellegitiir VodicHni' Tusaqni-tü i>iem)ilar \y\m expr«ssum 
fuisüP, io quo ille loctJODCs multorum codicum et cditionuDi ascrlpdsset. 
d^inde Miehac] ille llinmiLs TiLiiitiui^tliii« iioo diueräua eitt n Michnele Tbo- 
muaio editore Liiotatitii: quod cuni uiri docti «.luidnin üuspicnti e.iseiit, 
quoniin senti'iitiaiu ßueuemanaus, Prncf. p. b, redarguon? t^niptabnt, hc<;ii- 
raU Le Bniii-Lenglet I p. XXXI demoiisLrau«niDt. Itai^uc 'codex' illo T 
magna \ie\ niaxima ex parte uoo alias tti'i «^tiq"' Bunoiüeiuis lectioiied 
cnntiiiuit. 




ProlsgoHipriA. 



XXVll 



cum a. 1883 a airis reuerendissiuiLS qoi bibliothecae S. (lalli 
pr»4*i;unt, lilicralissime Heidelborgam ti-ansmissus nsset, tn-rii- 
plam e\as noii siii4< miigni» lahoribits cuiifoRi, quod unn cum 
commentatioue de hoc codice instituta a me editiim est: Der 
St, Galler Palimpsest dir Dtitiuae Inslitutionetf Je* Lactantiuti. 
Sit zu ngshe richte der Wiener Akndentiet uol. C'VIII (1884) 
p. 231 SS. Qaa disputatioae qno uherius omm*s qua^^stiones 
quo^' t;iugu)ari condidone codici» inoiieulnr iM-rtractatae sunt, 
eo l>reuins qua« iniieni \\(k loi'o couprehendi possunt. Primus 
inspexit codicein B. ti. Nit'l»uhr, qui pca^lor itauons iiorsus pa- 
ginatiim 43 (apiul uos ß?) Bt 88 (105) pagiiiam 122 (37) tntain 
\p^H; quornm loeorum oxemplum codici pracfixnm est. 

t!o(lex 2G, 5 ceiiiim. altut*, 17, ö latus. 92 iolia habet, de 
qai!)as cum dur» prima et duo extrema chaitwiea sint, 88 mem- 
branawa restaiit paginas 5 usque ad 180 eontineiilia. Iiiter 
haec 88 Tolia cum .tint decem (i. e. quinque dupücata) aon 
rescripta, aceedat autem uuum fotium inscrtum, restant re- 
scripta 77 folia, quorum n)em)>rana tentiis, infuscata, una 
parte glabra, aMt*ra aspera, ninlti? locis tlUcifisa detrita corru- 
gata facilo ab illoriim foliornm mat«ria receotioro dit^tin- 
gnitur. Cum pagiua 40 ((>) ut in fiue libri 11 Inätitutiomnn 
narua relicta stt, efficiuntur lö3 pagiaae rescript^e, inter 
quas tarnen 18 (153— l*iO. Itj3— 170. 177. 178, iipud nos 
137. 138. 47. 48. 85. 86. 143. 144. 83. 84. 45. 40. 139. 
140. 51. 52. 73. 74) Ptiam teHiarn scripturnm rccepemnt. 
Folia codicis oUni Laotaiitii plaui: confu^^a atqiie perturbata sunt 
uarieqne inuersa. Si>ri]ttiira posterior saeculi VIM uhI IX dia- 
logos Oregorii Magtii'. lIHndn quaedam Augastini, Isidori, alia 
oontinet. Ktiani altna soriptura quai? est in pagiuis ter scripti.s 
inier primam el tertiaiii, argumenli Oieolngici fuisse i> uocibus 
quibusdam perspicitur. ScripOirani tiatiuam. qua»» Laftautinm 
CQutlnet, Ualni quinto »aecuhi tribuit alqui; ego quoque quinti 
uel seiti sai'ßuli esse exisümanerani : quam couiecturam com 
gennp litteraruiii, quod ex exemplo plioiolithngruphico coramon- 
taüoni meae addito cogtioscitur, l'aci]e admitlat, luineu quuiilam 



* Cf. WaiU. ycHi'lores renrni longuliard. et itnlitv saw, VI -IX p. 526. 



"omissa snnt p. 443, 10, (ipsnütl 
compeiitliis scripturae, de L'outigualioiiibl 
in dirimeiidis syllabis adhibitu tu cuinni 
egi, ro8 orthographicas in indice p. 33J 
SiiigaU^ paginae codicis trio(!nos sin^ 
Cum Script ma per totam codiiTiii constanl 
tudirit>m eadtünque intcrualla seraet, multi{ 
et prima et extrenm nerlni legi potin'riut. 
duplieatuni eu'wis ex quattuor pa^iuis aod 
ostendat, ut qui locus LacUatii fuerit agd 
et effici potf'st quid pagiiia»' euanidap «eil 
niut continaeriiil et genuiiia totius eodiq 
tari. Praeterea illud cjuoque hac ratione 
tantü eou&titisse t> quateriiionibus, id quod' 
nutiieri quateriiioimni IX. XX. XXVIl. X> 
trcniis eonim pagiüis in inferioribus auj 
etiaimmnc extant. CoiiipusiiuH auteni erat 
ex quaterDionibus triginta noiiem et dimidi 
triceäimus primua, totus seruatuä efit. de i 
minores maioresiie snpersunt. Totam ha 
esse i) diiabns Inbulis in commentalione 
propotiitis appartft, quiiruni prior ordine; 
nunc habet Bangallensis, altera genuiiiuiu 
Continet codex oniuiuni librorum partes 
püstrema eius pagina l.*)4 (140) seriptura 
Bcxti (cf. p. 57ö, 7) peruenit. Si codex tot 
quartam fere partem Instittitionnm lerti 



L _ 1 



Prolegomena. 



XXIX 



jiarK scripliiraf*, in 34 oxigiiu pKrt; «rat perepieiia, ex 33 pa- 
giiiis niliii pÜim putpritt.* 

laiu ut de Tide atqiie auctoritate codicis ea quao iic- 
cessaria sunt paucis (*oinp]ectar, priniuni non potest iliiiiitari 
qain ex fOilfiti quo co(li*x W tibro descriptus sit. X>fsuut enim 
et in G et iu B nouniilla qu^in in oH^ris codieibus leguiilur 
(cf. ad p. 71, 15; 115, IB; 121», 10; 145, 16; 302, 18; 301), 14; 
ö03, 3: 511, 10 al.), band raro lectioues talsao atqae eorruptae 
his eudieihii^i solis eoinmuni's sunt {cf. ad p. 100,23; 100, 24; 
178, 10; 234, 13; 241,4; 507,21 al). aliud genus commnms 
deprauationis in eo conslaf, quod in Ulis oü<1)(mI>ur eadüm uerba 
addita sunt (t-f. ad p. 71, 19; 9(i, 13: 115. 20; :«>!>, 10 al.). 
Hunc tarnen consensnm non ita egse explicauüum, ut aut eodei 
B ex am Q ei B descriptus esse putetur, sed oonununeni 
POS ex eodt^in coiiioe ori^'incni hal»Hre inde upparet, ([uod in B 
(a mann 1) omissa quacttaiu sunt qtiae Ir^mlur in <i (ef. ad 
p. 75,1: 116,7; 121,20), intereideruiit contm in G qua« ser- 
uata sunt in B (cf. ad p. IHM, 12; 14ö,2I; 40!», 3; 5t>3, 5). 

Oou&tat ergo liliros B et ft ex Hüdi*in arohetypo Uu- 
xisse atque unnni propiiainque classcm contextus La(*tantiani 
efficere; quam signamus littera T, eum cfldicem aiUem qui »K 
communis fon» omniuiu nostrorum oodicum est, U noiiiinainns. Ü 
Codex Tautem. id quod magno numero uitiorum tarn in Bquam 
in (i oocurrentium oslcnditur, niiriim(^ prolius fuit, initno non 
sdnni negli'gentia, .sed t^tiain tneraoorrigendi libidine uiultisloeis 
fuit deprauatus: cuius licentiae exempla cum iut«'r locos snpra 
gignificat08 sint, tum in.sigiiia ^nnt p. 07, 22; 40*J, 16, de quibus 
in commentationc illa p. 2r>4 s. dixi. Atque etiam magnani 
partem earum mutatiununi interpolationunique quae quibus in 
partibns G deficit, in uno B animadiierttintur, ex M'* in eum 
iniüissam c^se ueri est simite ae i\v illud quidem a probabt- 
litalc alienum est, ex codice 'I' forrt^<^li<»nil)U.s additanieuti.^que 



> In »ii|>nrttu ras jiotiKsiitunn iiariiut tepHiiti» propusiii <|tiAc i»*rtne 

•('Ut, qu.'t« dnliin iid cmortu» uidebantiir, qiioniuui iu ci'Miqilü codlrU 

~ä Uli' eijitu iiitlii-Jitii siuit, ii<iii <ij);ninr:i(ii ni><i fit IooIh, «jiiiltiiH iiHJttiVta 

itri x)JAlm |itl(Turuui ad coustitULUda uurUi scrtj^toria iulft-Tre »liquid 

uidtrrntur. 




Prolct^onoeufi. 



iusporso nonmilla falsa uno B, alia uiio G (ef. iid p. UU, 1; 
3Ü3, I; 373, IT) recupta esse. Aiitea codici^u fl per aiium 
dcmuiii codinern ex W^ ß autem ex ip80 M*" descriptum esse 
pulaiii: quae opiiiio nunc ratioiie satis oerta rarere mihi uidetur. 
Ex ei» (juac fsposuiiiius apparet tie aiu-toriut« codicis 
fere idem quod de nsu codicis ß statniinus dtceiulum esse. 
illuiii. quaiiiquaiii nou pro lut^^ro teste liaberi pos.sit, taiiiea 
propt^r ipNiiin uctiistAtein dignissinium esse qui audiatur mnl- 
tisque locis reclas aliorum codiouiii lectioiies eonfiriuare. Paiicis 
locis ubi B deest, quae siL lectio gcnuina auxilio Üliiis fit iit 
certo sciamus {(iO, 18 gauta. 21 «i; i\b, 18 Ae.Hean), accedit 
autem illiid, quod interduiu eis loeis quibug dissentluot B et 
alii Codices ant onines aut aliqui, {\ horuui leciiuues tuetur 
ac defpiidit (ef. ad p. 75, 1 ; 1 Ifi, 2. 7; 3Uit, 8; 4ii0, 1>(); 508, fi). 
R Codex Parisiuus Regius ü. imiS, olim ii. 3735, meiii- 
brnuaceus, altus 31, latui; 25,5 (H^ntim., 2L5 foliorum, qui-iii 
Floriaceiisein fuisse iuscriptio in margiue superiore folii 2' ad- 
dita haec LlBEß BKÄTl BKNKDICTl ABB KLOKIACENSIS 
(adilldil alia manus MONASTEKU) osleudii, exceptA parte 
quadain saeculo IX scriptus est. Coiitinet lustituliones Lac- 
lautii, iion taiiieu iiitegras: naui lib. VI 25, 4 (p. Ö7ä, 7) serip- 
tura in eodeut uert^u ad VII 7,3 (p. 00(i, 19) transitit, desioit 
auteiu VII 9, 12 (p. (>13, 5), ut codiceiu ex niutüato exemplo 
descriptum esi^e appareat. Dee«t eiiatn locus IV 10, 12 (p. 341,4) 
usque ad c. 17, 5 (p. 344, 8). Sed olim iu codice, cum folia 
öö. 57. 58. 59 librum II a c. 8, 8 (p. 143, 13) el librum IU 
usque ad c. 4. 4 (p. 184, 14) contineutia iuterisseut, etiaiii aliftj 
eaque niaxiiiia erat lacmna, qua«* quoiiioJo expleta »it^ certa' 
memoria miruin plane iu uoilum proditum eüt. Nam in pa- 
gina 50" a manu saecnli XII haec subiecta sunt (raultis con- 
pi'miiis scripta): E<jo iuUanua armariua cum hec f^uatuur 
folia deesaenL quesiui ea tnulttg in locts. et quia liber hie 
raro inuenitur uix tanchm repperi iu tnonasterio clericot'um 
prope hihiricae. quod plani pedes dintur. Haec post uerba 
9UD1 eliam pars pagiiiae uacua esset, ea luüanus Ule ad instj-u- 
ineiituiu emplipiiis ouiu^idani cui ipse intertuerat a. MrXLVIlI 
Tactae adicieudum usufi est; qiiad cum ail uo^tiaiu t^usaui 



I 



I 



ProleKOmBn«. 



XXXI 



Don ppiiineat, praptennitto^ Ko magis illa Huhsrriptio luliani 
digna esl qiian spfolutur. Prinmm t^nini boe (looumento Co- 
dices Liu'taiitii sm-trulo duodcfimo pi*r illHin pailein Galiia« 
pi^rraros tuUse disriruus. nfitido diligniitia scdiili tlliuK ai*- 
irmrii factum est ut codex quidam antiquus Lactantii cum 
fl'rictu quodiini postmitatis px obsruritate ciiiorgcret, statiiii illu 
Raiie in easilcni Wnt^liraä relapstis: codex eiiim ille, quem tum 
ahtialia 'Plani Pcdt^s", ut ait Inliaiius, uc! Plcnus-Pes* (/Veni- cod« 
jnedi propp Auani'um sita hal)p)>at, quo pcriK-norit dici iioii i»oiH^tM« 
polest, ego cei'l6 ntUlo alio loco quicquain de eu dictum iu- 
Ut-iiL Ka autciü pais codicis R quam ex Plaiiipt'diousi lu- 
liauuä pO!4ti;a addidit-, liac iu nlitioiiß litt«>ris K'' sigitata est^ H^ 

I Edirlit Heurious Omont, rui suLsmptioncs lalmni iudicaiicrain: He- 
jitnwtilioH li'uH iminnscrtt de Lactancf «u XII' si'eclr, ÜihUotlüqut de 
\ffco\e dt» chnrtcit. IK-id p. 503 i. 

' ßallia ChrUiinri» II p. I8ß: *PIenu8-PM abbatlA 8. Martliio fl*cra or- 
dini<> S. Aiigiiarjni doftbus leucia ab Aunrico.' 

* AtiiM oiKtqii« MKliots »iitiniii memorife com Rwio quodam modo osse <■*«'<> 
conlnncta uidvtur. Habet euun B«gius m dextro marg^ine rolu 1' in- ««uii. 
!U;H[itk>iit>tn a)> aÜA [iiHnn ut ntdetur Addttani baue: CKLII FIKMIANI 
VZ RELir.IONE ET REU; DIVIKIS AD COXSTANTINV IMP., quae 
iuwri[>tiD Kiiigulori^ tieqiie in idlo lüio nostroruiii codicum ocetirtviis Huiii|ita 
PHt bIuv dubio ex loeo Itiat. I 1, 10; 'De roligiooe itaqui? nubis rebus- 
que diuinih iiiKticuitur diaputArJ».' Quo mngi» mirMidiim est in (^Atn- 
logo qundani bibliotbecae Clitniticeiisis emcuIo XII scripto, quem Dctisle 
priuuQi edidit Cabinet da Manwtcritii II (1874) p. 458, deiiida einen- 
da>jiis Intentaire de» manmucrtUi de la Bibliothiiiue Natiottale, Fonää de 
Chtn* (18K4) p. 887 ss,, p. 859 codicem nuniero X58 signatum nomiuRrI 
hunr: 'Cfli Firmi»ni iiHtitutiotium diuiiiarum Je religiotie et rebus diuinis 
lul Lx>nstjiiitinuni impoi'ntür<-m.' (jiio titulo vv.m pioptor consensuin io- 
scHptioiii« quae est in Kegto adiuiratio mibi luoiicrctur. tum t>tiaiii eo 
aiictn est, quod in siiporiore mnrginc folii S2* uerba OdUo abb. adiecta 
uldj. Iiiter abbaten 1-luriai-eosvii quoninm duIIui« fiiit cu! Odilu uomen 
(•vwl, Oditonom iUiim fuiss« celebcrrinium abbatein Oluitiaccnscm (mort. 
I040) coiiii'iubum aetitw duos, wi uiium «-odiceui statuendum oase, qui 
ftliqao modo c monastorio CluniiiorD!-i ad Ftoriaccusc-s migrauissct. ijed 
L. Dflisb;, Ad qtiinii Iin<T scrtpsentin. mihi rei^poudit tieri putiiissi^ ut codex 
Ki»riu»ea»i8 Cluniaoensibus ad deturibooduiu eommodaiytur, qua re'coii- 
Kf^iifius die iiiscri|itiniiiuit efli^ctus esset; «juod ri äetate Üdüoiua easet 
bi;tuin, si quideui iiomci^ iltud nd niagnum ttbbatem CliiniiKcnscm refe- 
rvudnui i'Hüi-t, rortiiHst' libniiitiin Clutiiacnnwiri niiNicii abbalJ» aiii iu Pinr-| 



XXXII 



Prolegomena. 



SpiI ftium nlinil idquo inaiime sin^lare in eodk't? R gpruatitm 
esL Triljus cuirn lucis, in initio t^t in fiac libri IV et in initio 
libri VI, Dumeri stichometrici adpositi sunt, sine dubio ex ar- 
chetypo omniura nostrormn oodicmn propagati: do qnibns infra, 
abi de arch«typo Q disputabium^, acciiralius diceinns. 
B* Codex K, si uniueräum saltom de eo iudicium fortur, ora- 
tionis Lactantii pro toste salis eorto habendus est, dummodo 
audacissimap quaedam interpolationeji, ex antiquioribiis codicibns 
a nobis adhibitis uno praotcroa Pari^ino S traditat.% exeipiantur. 
Qiiaruni intorpolationum saopius uironim docloruni disputatio- 
nibus trHCtatarum unum cfpnus aiitplas ad ConsUntinum Mag- 
uiim oraliont's cuntiiidl (i'f. ad p. 4, 10; 6ü8, 5), altcrum autom 
in doctrina quadam diialislica quae appollutur fiisius cxponcnda 
nersatur (cf. ad p. 130.5; G02, 2: dp opif. It», 8). De utroque 
genere locoruni cum noiiduni saiis accurutu disputatum essel, 
proprias qnnostiones Institui*, quibus ad eam soutcntiam iam 
a)) aliis propositam addiioUis siitn, ut eos Lactantii esse 
prorsus negarem: etiani inira ulii de archetypo Q agettir, ei 
loci attingentur. In priore disputalione p. 35 ss. etiani de mi- 
noribua quibusdau] loci» spuriis codicit; H egi. Illos aut«m 
loeos si praett-rmittis, in U multo minor üceotia inueoitur 
quam quae per toi um codieein B gi'a.ssaU est. Sunt etiam 
loci quibus U unus uerae lectionis auctor est, nelut p. 110, 11 
aureum; 234, 10 poetum aon; 248, 1 dementisae; cf. ud p. 288, 1 
OPQiLN, 28y,4HlHTHPA, 2113,3 üllO^illillEIM; 428, *> insec- 
tator; 428, 10 foro »e; 442, If> gapienti\ 443,2 extovfjueat ; 
562, 13 decurrem: 577, 1 fehrui». Etiam orthographia co- 
dicis »n,Üs eniendata est. 
Codfx ß aou ips« ex archotvpo Ü descriptus est, sed per 
X alium codicem, quem \ appollamus: qaod ueri esse similUmum 



gine Florincvnsis ascnitstsse. Codicis ipsiua inillum nliud'eesQ itostigiuni 
uid^lur, forfasse mediu saeciilo XVI cum iiinf^ua part«* biWiotliecaf Cluiiia- 
eeiisis iiitmit irf. DelLslc, Vnnds dt CUini p. X :(.). 

* üthcr die duatintinchen Znantze und die Kaisernnredtn bti Lactantitu. 
Silsuritfüberidite der Atiüt. Akademie der Winsmucttaften in Wien. Phil- 
hitrt&r. Ciawie, Band CXVIIl, AhhuudUmg VIII: Hand CXJX, Ab- 
*luituUmif I. /MÄ>. 



I'rolf gomena, 



XXX UI 



iiifra in (rtMlioi* Parisino S tli'-^nihendo osttMKh'mus. Codicem 
\ .intnni proprium classeni communis memoriui' U efficore sU- 
tuHiitluni est. 

Ea qiioqui* pHis t'oiliois K quap sawiilfi XII ex Plani- K '' 
ppdinnsi est in^^erta, digiia imlitianda est uflcre parte coilicis, 
ut ipsuui Flauipeilieiiäeiu bouuiii libriim fuli^b^e pxistiniandiim 
sit dolenduniqup qaod iiiiuria lemporiiiii attsiiinptus est. Quan- 
tum qiiidein ex parua Pianipfdipiisis parte quao in codico R 
superost iuiellegitur, is eodex neque ipse ex uDo oostrortim 
cndicum inaimnJt neqne horum ullas ex illo. Itaqne J^aiii- 
pwliensera foilasse propriae ctassJB pro auctore habere licet. 

Perniultis Ions codex a manu posteriore (R*) correctus K* 
est. Miruin autt^m uidetur quod cum per totam antiqaani 
eins pjutem siiepissime eam manum nU«:ram cernamws, iti 
parte postea ex Pluiiipfdiensi siipplfta tri>i> lantuin loei sunt 
<[ai in collutione a me adhihita ad manum alteram refemotiir 
(p. 153, y. 170,3. 173, lö). Sed hos locos fortasse alia manu.': 
aliqaa rorrexit: naui praeter manum alteram con.<itaiiter in K 
occruiTenti'm aliae quo<{ue maniis hie illic quaedam adiecerunt 
(of. ad 10, 2: 12, 22: 50, 21; 210, 12; 218, 14; 5«7, U). 
Itaqui- similtimnm ucri mihi uidchatur liiliantmi iltuni, cum 
Floriae-ensem legHri-l, qua ipsa in leetione etiam i|nattTior folia 
int^rcidißBo inut^niret, correctiones illas intalis^e. faiit llen- 
ricus Omont in eis quae dn Inüani npera exposnit (cf. supra 
p. XXXI adu. 1), interpretationes latinaa locis quibue^dam 
gracci» in raaigine addilas mauum luliani oei^^ndere obsema- 
UPiat. Qua ipsa re cum coniectura illa, in quam itioidi postea 
denium quam Parisüs eodice \is-\is eram, etiam certior mihi 
tifTei. »euteulia mea a uiro illo doelissimo. cot scripseram, codice 
ipso inspecto confirmata est. Sed nt luliano, etsi codicem in 
libro VII non expleuit, tarnen propter euram quam reficiendis 
libris n et III matiÜR adhibuit gratia habenda est, ita cor- 
rectiooibns Ulis Integrität! eodids atquo nerborum Lactantii 
non consuluit. Nam cum saepe leuia tautum nn-uda tolteret 
eis correctionibus ad quius imienienda.s nel modica sermoni» 
latini scieutia sufßcit. aliis corruptcHs sno ingcoio fretub mo- 
deli tomplBUil (cf. ad p.5,2Ü; 34, 1; 54, 15; 57, G; 107, 11 al.) 

XVmi. Ud. 1. e 



^TiiöuesTn apparatiin» non reocpi. Paul 
ciiit'iKlntio non solleitiao fi-atiiß luliani, spl 
PlaiiijxniitinKis uidt'licüt, trilmwida uidctuil 
S30,8; 340,7). Qu<m1 aatem lQlianu!> itiU 
lot^onim qiioruiiüam ^raecorum in rnai-;^inel 
Um'p. nuit'UiT causa fuisse, quoit ilJai; in Pl^ 
gioe ailiectae erant., ita iit sUtim in ocnlos 
ßiio qua<>r{ui>! in loco addi po:^^t'ut. 

Coilic<'m primus (Ifsr-ripsit. Le Nouny 
tarnen qtiod dal 'Specimen codicis Rpgii\ 
lihi.ii 10(32 (P) t'üt. AdhihULM'iiiii priiiii Lei 
uol. I p. XXIX s.). Usii5 suin (^ullatione a.| 
Laul>mauQ, opLiiiio Ca'oli Halm discipnk 
iiiftrt« et suis et HttfMis t'if?ptus est, confeotl 
crtdici-ni ipso Parisiis a. 1K84 inspeii. De naüti 
nihn» et liuins et, ut hoc loeo id addani, alic 
risinoinm iiariis teinpoiilius G. GnndtMraann, '. 
der, H. UnHHit. G. .Schepss, C. Wotke certic 
W Littera H siguaui codieem meniljrauaceu 
nlim Hoidi'iiiergae in bibtiotheca Palatina < 
t'st Palatino-Vaticanus n. 101. Fiierat 
H<Md(d)ierpiin Iranslatuä et>t Magnnliaci, id qi 
loiji P teslatiir: I$te UOcr piinet ad lilrar 
tiiii ea^iifie inftgiltifl //,'// (pauca neiba ftras] 
in calce autom eodici.^ fo\. 23l>'' a manu eiu! 
ca ost quae codiconi scripsit, hi uprsicoli 



'roIi'^oRicnn 



XY 



tffttg (hie) diii nimittm praeclarus umand« hunc lllfi lutharius 
librum iic scribere fecit. Contiiiet coilt-x, cum pt'iiniis qiia- 
ternio intfrirril, Iiislitutifini»s iiulo b 1 (J, ö (p. i?0, 3); in ex- 
tremo folio 23() couiunctae daa« partioiilae libri I)e opifioio 
dei c. 10, 1^ — 9 (pogget adiptgri) vA 20, 1.2 (iisqnp a*l »ffitum 
exgptfctfint) snl)iiHHiiH sunt sie iiiscriplMe : DK DI «UMFICIO* 
ID K I)K RATIONE FIRMUNI LACTANTI AD DEMK- 
TRIANI'.M. Primus codireni ailhitmit ({allaous, qiii in KIfiK'lio 
Vt'UMiiin Liljronini, Vruwf. p. **4^ 'Mciiiliranacci t'oiiieis Pala- 
tini' uariftiites leetioiu's ali läaaco VoBsio sil>i siippcditatas esse 
dicit, Desmpseninl rudicem KeiflVrsrhi'id, Hifdioth. I'alr. Lat. 
Ital., Sit2ungßherirhff. der WUner Akadtmir, nnj. IjVl {IHß?) 
p. 537 et cum aliis Palatinis I^ctantÜ SUuönsoii, HÜdiotlioca 
Apost/dira Vadrana. Codii-»*» Palal. Ut. I (1886) p. 27. Ho- 
gaiJtt^ rnp Acailnniinp Vindoln)nen.sis libeialltiite factum psl al 
Mich. Pelscbeajg operaiii codicis iu tiuius editiuiioni usum 
confcn^ndi 8uso.jporet. Cniug a(!<Mtrati^simani collationem qui- 
Kosdam loci« Jos. Hai»ussnei', Fr. ScIiohII, H. S. St-dlmayor, quos 
Itomae uersantos de illis iiiti^nogaui'raiii, conliniiantTunt. 

Codex a complurilius lilnahifl confectiis est, qai exemplo 
lecriptura coiitinua et uncialilms litteris exarato uteluintur. Hoc 
et iode quod iiiDuineritc ptr totuin ciodiceiii loch uoces perperam 
aut diremptae aut coniiinctae sunt, et ex singulaiibiis quibus- 
dam erroribus iipparct. (Jraeca fere oninia latinis litlerif 
scripta siiut. DueueniaDiiiis, qiii lectioiiibus a Oatlaeo suppe- 
ditalis usus de codie(> Pravf. p. b 2, dispulat, cum 0|)ti»iae 
notae eese dieit , recte forlasse, si cm» reoentioribtis libris 
iiiaim scriptis eoufertnr, non recte, si qnid Laetantius scripserit 
quaoritur. Nam oratio Lat'taiitii tot lods adeo mulata est, iit 
praeter codieem Montepessulanum, geminum fratrem Fnlatiiii, 
iiuHuä inter anliquiores nostros codio-es minoris auctoiitatis sit. 
Taiiiffl etiam bic <'Odi*x (euin Moiitepcssulano) paueis lows quibns 
ceteri oodiet'H uos destituunt, nerba Lactantii cum Hde tradidii, 
Tielul p. 2ü2, 13 aetptu aiunt nuimo; 3Ö5, 10 protecani; 454, 
7 9Hffiriat\ 508. 17 (*>a/H« arlivt'^ 043, H i xi (i. e. 1j;5i). 
Etiain hoc addendum est, quibiisdam in partibue, maxime in 
libro VI, codioem minus essu deformatum interpolationibus. 




XXXVl 



ProlegomeBA. 



H* Noiimillos i'rioiciä uianus prima tom^xit. Praeterea manns 
altera (U-) eiusdem ouius prima ost netatis corrccliom'ä adilidil 
t>itisinodi, ut codicein cum eo (^xuniplari ex quo descriptus erat 
collatum esse faoiln appareat. Ituque correctiones maaus alte- 
riiis iion iifgl^'gondae sunt. Natu sua correotoi- pcnaio iutulisse 
uidetur (iif. ad p. 7L^ 18; 214,(h ;t47, 8: VX\, U al.). 
M Codex Monteptfssulaaus Scholae Mediclnalis n. 241 
Institutiones contiin't, quas euedem quae in H partioulae lüiri 
De t)pif)t'iQ dei eadem iiiscriptioru» prai'fixa soquuntur. Quorum 
in poseessione antea codex fuerit, inscriptionibas ostouditur 
>ii>i: in supiriori' mar^iue folii !• le^ilur P. Ptthott^ ideni iionien 
ceiobcrrimum in pxtiema p. 186'' adicctum est, in Inferiore 
autcm martritie folÜ 1" a maun receotiore scriptum est Ex 
librU CoUtfjij Oratorij l'rece.jisis^ 'n\vm nomcQ in extrema 
p. 186" uum fuetil, ubi li'gitur isU Hb. 5, ijmie uiuba sequitur 
rasura, in medio n^liiiquere delymus. Codex inde a folio 9* 
(Inst. I 0, 8, p. 32, iO) a mann Haii^iili X scripliis est: lianc 
parteiu littera M sitfuaui. Prior pars codicis prima octo folia 

Ml* contineus a manu sacouli XII addita est: quam M^ iiomi- 
naui. — Descriptus est tu libro Cataloguc genh'al . , . des 
di'partemmf» I p. 370'. K^o cum a Maximiliano Boiinet locos 
quosdum coiUeis tlvscriptus aiH'L'pisHem, [KJalca plfimni illius 
rognilloueiß eo adseculus suui, quod uiri qni prai-sunt Uihlio- 
tliocae Mont<*ppssuIanaH bontniolc «mm Ilpididlu-igani niisorunt. 
Codex Moiilepe^ttulaiius tarn sJ]nLti.s est Palatiai, ut, 
id quod aiito dixi, piano geminus eins frater appellandus sit. 
Quam ob rem apparaluni li>etiuiiibus totius codicis M propo- 
nendis oueraie nnjui, sed cxliibui uarii'tatem lectionis usque ad 
p. 34), 13 tantuiuiuodo, ut et per priniim] parUMn libri 1 lu- 
stilutionum, quiie deest in H, ülins lediones damnum quo- 
dainmudu compeusareiit et quam arta sit illorum codicum co- 
j^natio agnosci posset: praeterea inscripISones et subseriptiones 
librorum e codice M »ddidi. Neutrum ant^m honim radieum 
ox altiMo doscriptum esse, sed ex eodt'iu eos proximo arche- 
t,vpo ttuxisse uerbis in attero ntro omissis osteu<liUir; uelut 
desunt in uno H p. 58, l'J ilhtd profecto fnU\ 3öt>, 5 »« 
domHi — nouum. in «iio M i., 21, 7 dfjjthida; liO, 14 niai 



* 




Prolegomens. 



XXXVll 



• 



p«r aaiiguhiem — ficri poterii. — Codex qui a pluribus 
liUarii.s snriptus t»sl, inultis loc.'in :ih isdfiii ost (^orrtvlus, hc- 
eiMlunt antHin corroctionos manus alteiius (M-), (jua«» uerba M' 
recte uel coniuuxit uel ilireuiil et leuiores ioterdum errore» 
»ananit. Tt^rtlaß quotjue inanus corroction(>5 quAed&m anim* 
adaertuntur. 

Priuia octo folia codieis savculo XII scripta (M^) «andern 
quam uetus eius pars reeensionem praebent: quod ex com- 
parutiotie Parisiiii S, de qno iutVa ageiiius, colligitur. Nain 
co^li'X S cum Liiulta habcat quibiis rouut'iiit cum (rodU'-ibas M 
et H, fam siinilitutütiem non solum cum tieteie parte Monte- 
pessulani, sed etiam cum rccftitiori' comparalus ostendit. Ita- 
que parteui M^ non ox alio cddife additam osso oxistimabi' 
mos. sed illud potius statuemus, prima folia MoiitepessuIaJii 
casu aliquo eorrupta saeculo XII dcscripta kssc, ut in eorum 
tueum uoua iUa folia sncofdorent. 

Is oodu ex quo H et M orti sunt, non ipsi^ ex arohetypo 
Q descriptas est, t;(*d, id <|uod <-*x pis ({uae lie Parisino S di- 
centnr apparebit, per alium ex ilio fluxit. Hoc alio aut«m 
eodice noua eonlextus LacUntiiioi classis cousiiiuiiur: est nobis 
*l\ proximus autein ülo codtcom H et H comuiuDis arche- '^ 
typns •^*•. *J»»* 

Ex eodem quo H et M libro miinu scripto eliam codex 
Vindobonensis (cf. Tabulae codd. mann scr. bibi, Vindob. I 
p. IIU u. 710) deriuatus est, saeculi XJII, et Oxoniunsis Bod- 
leianufi' (üf. Coxti catalogum 111 p. 3t}7 n. 131) eiusdem 8ae- 
cnU, in qao tarnen desnnt parliculae illae libri De opificio deL 



* Biu oodex cum InstitTitiones tnatum contineatf dod idem est atque 
lWleiKnii9 UIp — sunt nitteii) in Bodlfiaua duoderim »ut oiiiiiiiiin Lactautli 
«ul siuguloram operum libri mnnu scripti GXce|>to codice suprn comme> 
mont» SHoculi XV omn^s — , cuIii.n Ii>ctioiit>s <iuii.Hd»iii SpiU'kiim iu editjone 
(Ozou. 16B4) dedit: quo ex codiec cum Sparkiits Epitumao quoquo looofl 
prupCMut'rit, 18 Miie diiMo cttt Itodlfiaiius i{ui nuua «>ani coDtiiiet in Coiii 
CfttAlogn Dol. JU p. 370 D. 138 Dominatus. Hie quamquam a Buenomaano 
(Prai'f p h 2* n. 38) magni prptii' esse et 'plerumque Bonontensi uetu- 
sÜMimo r-utiformifl' dicitur, Uinvu possiiuc i[it4>riK>IutnK «üt: cf. leotioiivfl 
a 8pwkiu ad p, 134,4»; t.SH.!>4-, U}A,i; I7ti,24; 272, 3d »I. nliibitas. 



CMu 

1«. 



xxxviir 




Prolegomcna. 



Huius cniiic'is lectimieK noimnlla? K. K!lis. illiiis Tl. Bplt milii 
suppetlitanit. • — Ex coilic»* M manauit Ilruxellpu^jis u. S'Soy, 
uliin Cusanus, sawuli XIII nel XIV, iu eatalogo bibliothecae 
Bruxellensis uol. I p. 11'7 imu ti-ct»^ saui^'ulo XII asciiptus; 
quem coilicem ex tihllotheca illu Ueidelbergaiii transmisRuni 
niultis Iuris coiituli. 
P Codex Parisiuus ii, 16ö2, Hntea 373H, mciiiltraiiacpus, olim 
Claudii Pitteani^ qnod nomeo in margiue siiperiore foüi 1" 
iiiscriiitum est, altus 32, 4, lalii» 2ö, 3 «^iitim., äaec.uli IX, 
eoutiuet lastitutionos, quas seqauntur p. 163* 'De ira liinina 
Über oiilauus', fol. 179" 'Do opififtio di libor üonus', fol. 191» 
usqiu' in fol. 195*, 'Ue fpitome über ilednitis' ue\ potius 
quae est pars ejus a c. 51 [5G], 1 usque ad c. 61 [60], G, ita 
iit no haoe quitUüii pars' usque ad fiiuMii libri iulvgra seruaU 
Sit. In Institutionihus desunt partes hae: V 17, 22 (p. 4ö6, 2) — 
20,12 (p. 470, 10); VI 3,2 (p. 485, 11)— 4, 1 (p. 489,8); VH 
22, 3 (p. *J53, 3)- § ir> (p. tj.Ti>, 4), in libro aiitimi D« opilicio 
dei uiagna lacima est a c. 4, 19 usque in e. 8, IG. Cuui scri- 
ptura ab eis locis qai partes omissas anieceüuiit, statim ad 
eos transiliat qui subs(<qiiuntiir, in an;hi'iypo podicjs folia inliT- 
cidisse mauitestum est. Descriptioueni codicis dedit Le Nomry 
p. 648 s., qiii etiam speciiiien utiius ex eis locis addiilit quiluis 
graeoa cnm interpretatione latina ooniuncta sunt, per errorein 
tarnen, id quod supia p. XXXIV moniiinius, ad codicem Ke- 
giuiu rcUtuni. Codicem priinus adbibuit Opsop<.M-uii iu udendis 
Oraculis Sibyliinis (Paris. 1607), qui in tine pradationis nsum 
yius a Cl. Pwteauö sibi concessam esse dioit. in cdeudo Lao- 
lantio Le Ilrun-Lt'iiglet (cT. I p. XXIX s.). I'niiinni libnim 
Institutionuin et partem seeundi f Andreas Laubmaun, 
scripta minora f W. Nolte coiiUiIcrnut, oollalioueni lusMlutio- 
num ft. 18JS4 I'ansiiü ad liuern perduxi. 
P ' Librarius codicis — udus enim erat — cum exemplo minus 
inte^ro euii'ndatoqu*^ i't quod nnnnnllas interpolationes rece- 
pisset utorctur, ac ipso qai(b'ni satis curae in oftieiurn exse- 
qi i*ndum contulit, Frequentissinii sunt crrores omnis generis, 
quorum pars quidem a librario ipso corröcta est. Paueis tarnen 
jocis etiam bio codex rirms Ufj^^ ieoliones habet, utdiil 21, 14 




Prolrgomcua. 



XX MX 




gcribat; 95, 18 nikili; 170, 1 aduexerunt; 201^2 lä est mente; 
271,1 numcn; 347,8 carnia. Locis graocis interprütatio la- 
tiiia adiancta est re ita comparata, ut uersieuii paruan parli- 
oulai> serniouis gnipci contint'ntL's' aliu-s suh alio positi fo- 
lumnas efficiant, latiiia autem uel ia paite tlextra uel in äiiitstnt 
totideni uersiculis pariler yt-r i^olunina? distTipta siiit: qua iu 
re non boIuiu u^rlta ^^ra^ra pessinie di^cei-pta üss« soleut, se<l 
ne latina quidem cid graeeis quoi-nm e regioue posita saut 
satis respoiideitt. 

Codex niiiUas coriectioncs habet a duabua manibus (P* P*?" 
etP'), qaae dusd^m euias prima manus aetalis sunt, additas, ita 
tarnen, ut per alias partes nitfrutra taiiluiii, per alias utraque 
corrigendi muuus ^usceperit. Xou oiiiiiibu:^ locis, maxini*' si 
rra exiguad sunt, Dianas altera a prima, tertia ab altera äalis 
distvnii potest, ac ue id quidom est ineredibile, correctiones 
uauus alteriuK potif^^immii, sml etiam terliae non per tolam 
codicem ad siugulos librarios reterendaa esüti: interduin eciiin 
düctus litt^rarum utriiis<juo nianuR non plane ideiii esse, sed 
simillimi tantum uidentur. In Kpiloitie Xolte unam omniuo 
inanuni correctricem statiiit*. lüiui aüteni niunuin quam al- 
teram appellaui, priorom esse quiim tertiatu eo certissime de- 
nionslratur, quod loei quidam exlant quibus alterius manua 
scriptura a tertia correcta est (p. 123, 18; 283, 13, L-f. 15; 

8,6). Et alter et terlius corrector eodicem cum areheljpo 
lontulerunt: naiii pimimis locis et P* et P' a prinio libiarlo 
perperam scripta reotissime eniendaueruiit uel iiniis.sa ab illo 
sddiderunt; quft de correctione codicis seeunduin arehetypum 
factam eliam poslea dicemus. Sed ut^rqiie corrector studio 
nuuandi pleruiiique duetns etiaiii falsa itilutit, P^: p. 54, 22; 
87,10; 537,6.15; 572,1; 573,15 al.; P»: p. 180,«; 187,22; 
909, 18; 2IG, 4; 223, 15; 283, 15; 392,2; 589, 1 al. Majius 



' Id uppftnitii hiiiiia cditiouis iibi loci gracrrj cotlicis P proponuntiir in 
piHioula« (liscvrpti, etie particulne iii.'rsii-ulu!i illua ivdduut. 

' Cum eo tempore quo oodioem contuli, ut ego liintitotiones taDtiim- 
uiu<lo edereiD coiuit-ilutum «sset, vorrectioDea Ei^itomae ia coilice nun in- 
oogoonl — P»g, 738, 13 in n|ipitmtii pro P^ est leg«n<]iiiii J^ 



L 



d 



XL 



Prolegomcna. 



alt«ra scriplunm qaoqai» codieis sa^pe uulgarihus pt r*'contio- 
libus foniiii; eorru|Ht (uelul relegio pro )*eliijio, cf. ad p. (i, Ö: 

noncupat pro mmctipat, cf. ad p. 17,2; S*5, 22 inpntd^nUs: 

9C, 4 adpeterent; 97, 7 rttf/Zicea/ur siiii., qua» correttiones in 
appaialum nou recepi). Praeter duos UIos correctores alii 
qiio<|ue qui eodicein legt>bai]t hie illic aliquid a^cripserunt (cf. 
ad p. 5,21: 8,7; 01,3; ti2, 17; 0!),2; 78, 1; 208,3; 277, 12; 
350, 2: 748, 4). 

V Cum Puri»iiio P couiuiigfiidiis est coül^x ViLtiMitlanensis 
nuMiibraiiaPVUs, in caUlogo quem Mangpart composuit, (1860) 
p. 120 uuDiero 140, nunc aiiteni d. 187 signatus, allus 25,2, 
latus 23 e^'utim., foütiruni 144, sa(!ru)i non IX, ut Maugtwt 
dicit, sed exeuntis X u*.*! iiieunlis XI, olim 'LiUer momisterii 
j^i Ämaadi in Fattula'*, quae inscriptio in inferiore margine 
folii I* addita «st. Oontiiiet lihros I — VI Institutinmtm, dt»est 
tarnen pra^er lowis hrcuiores qno.sdam pars libri III inde 
a cap. 17 § 24 (p. 232, 17) usque in § 33 (p. 234, 10): quao 
lacuiia, i'um p. 232, 17 tixtreiita quac in V t>ät uox, omnium, 
234, 10 exhcma quae iu V dt't'st, Jlcruni omnium Bit, errore 
lihrarii effecta est. Huius codicis cum partes quasdam a. 1884 
pancos dies Valentianat* coinmoratus descripsissßin, paulo post 
totam collattoiieni ah Alfrede Holder diligentissime factani 
accopj, qui, cum Aeademia Vindoboaensis coueossisset ut codex 
ille iu usuin huius editjouis coufenetur, preclbus meis huma- 
Dtssinie obsecutus id negotium suseeperat. De quibusdam locis 
etiam testiiuonia Croiiibackü praefecti eius bibliotliMae, euius 
eximiain libiM-alitattun iaiu i^uin Valentianae ussem expertus 
eram, et Caroli Wölke habeo. 

V Codex a duobus Ubrariis scriptus est, quoruni unus partem 
priorein, quae est usque ad fol. 90* (IV 17, 8, p. 346, 2 usque 
ad im nwa), alter, qui etlain iu prion« parte interduni uiee 
iUius fuuctus erat, posteriorem a}>soluit. Quani(|uani miuinie 



^ Coilicsiii inra sn«rulo XII in bibllotlipca Amaiiititia fuisso paritoniuo 
alteruiD qut nimc VnJeutianae ctt (n. HI)* libruiu Du o^iificio ilei wuti- 
nriit**m e uetwr« cfttalogo, qoem L. Delisl«? eJiJit, Cabinet dm manuscriit 
II |t. 45(1 n. 41. 42. cogiioscitiir, 




Prolegomeoa. 



XII 



deennt in eo codioc uiiiia uiiiu nrnuifestaeque intftpoIalioneB 
ac nonnulliie partes scatent prorsus prroribus neglogentia libra- 
rionini admissis. niliilo minus praeserlim in lÜnia 11 — V band 
raio iie] iiiiiis gcniiinaiii Icetinnwii rrtiitiiit ucl eas lootionus 
habet, qnac nonne aeran sint. dUigenter perpendendum est. 
Lef^tio palniaris ptuiie est FIl 3H, 6 (p. 200, !)), tibi qnod Lac- 
tautius srnpsf'rat, in «leteris codicibus ad*'o coaiecturis obnituni 
est, nt nix diainatioDe retegi posse md<>atar. Ceteri enim eodiciB 
emn liabeant ef perirulum omne uid ei peric.ula omnia uel 
et phalaiuM tnurum nel et pericuin et aururti, unus aiitcm, 
P, quod Sanum non ess« iiideretur, oniiserit, in V et perilli 
iaurum pxtat. Ali) bxi, minus tarnen iusignes qnam ille hi 
sunt: 102. 9s!*i>; 157, IG fovdisvimi»: 158,20 AKNAON TE; 
165, 20 aeä; 188, 10 forem; 105, 19 hoc; 229, 4 impio; 250, 
4 uni; 251, i/uo; 365, II ntfo; 410. ^ praeflirUsent', 414, 4 
arateo; 4(jS, (3 isti. Herum looorum quidam eius geueris sunt, 
nl uera tentio uol in iina littcra leote seruata constet. Gandem 
uirtuteni ac fid(.M]i codex V otlam iu locis qnihusdam aliorum 
scriptorum a Lactantio adlalis prnestat: p. 59, 15 vUoh (ex 
Cicerone); 1H4, 17 uersura noluU et 185, 1 itnn (*• Ti^rentio); 
150, 7 terrea (e Vergilio); 152, 5 t^rram (e Lucretio); 214, 7 
anquirunt (p Ciceronp); 230,4 et 9 aedia (px Lucrctio); 280, 
4 ut (ps Lucilio): 339, 12 tormenta (ex int«rprtMatione Itala 
Veteris Teslanienti); 428, 8 mani (ex Lucilio). 

MuItOR crroros libiarii ipsi cx)rrf^xcrnnt: quo<l alter etiani 
certo testimonio coiifirmat subscriptioni libri V adieoto hoc: 
emendaui conferetite secundo. Sed minus diligont^r illo co- 
die! eiiiendaiido oporam dedit et pluriiiios atque grauissiinot; 
errores alteri t^tUemlos reiiquit. Eum autem corrector^ra (V*) V 
osum esse alio codico, ai-chotypo Dimiruin, ex pennultis locis 
apparet, sed etiaiii alia addidit quae pro 'coramentie ipsins 
habenda sunt (cf. ad p. 161, G. 172, i I. 173, 17. 188, 10. 198, 5. 
212, 7. 222, 15 ab). Correctiones iiUcrdum uocula uel (l) in- 
ducuntuj', stid baec res in uoluutate tantum correctoiis posita 
est, nun rliaer^am originerii iialuramque corrcctiouuni indic^tt. 
l'raettT niatium alttTarii ptopaucis locis (9, 9; 103, 9 V^) utiani 
aliao animaduertuutuL-. 




XLIt 



ProlGgoniPiia. 



Codices Parisinus «l Valeutiiuieiisis communt dis- 



itü 



:tanili 



lt. Atqt 



uimin iii riitiont! eorum 
c*3ipii('aiula lioc diceudum est, ilios piT lilinim primuni et per 
Libritm sextuin • fere inde a c. 4, 20 (ef. p. 493, 17 coupendibug) 
siiepissime uiui contra ecteros Codices stare, per lihros 11 - V 
autem purraio oum seruare conseusum, immo multo pluribus 
locis ila inter Ee discvdore, ut rut] uniis P u(>i unus V cum 
aliis omnibiis uel aliquibus congiuat; de libro VII, quoniam 
in V non extat, nihil diel poti^st. In üLiis I et VI autcui 
cum uonuulla in uno P desint (cf. ad p. 37, 14; 40, 10; 51, 2; 
59, 22. 23; 485, 11—489, 8), alia in uno V (cf. ad p. 57, 18; 
71,8; 526, 13; 544,14), quo accedit quod V aetatt? inferior 
est quam P, neui«r ex iMevo fluxit, b'ed eommunem habeot 
V arcliL'typum (nobis X) muUis locis aut neglegeniia aut consilio 
mulatum. Pauca ex plurimis exemplis adferam: p. 2, y prae- 

(ticttrtnt pm iuiiicnrfnt; 13, 18 uOiil finUo pro fx mfiaiia; 18. 7 recto- 
ribuM pro rcctor orhU\ 23, 14 varleiuum pro ualcrtum', 34, 10 iabon 
pro (tatttrr; 92, 22 adpraehnuliinua pro deprfJiendimun; 523, 7 yttid pro 
u(; 553, 3 inquii cacsar pro te inquit caesari; 563, 8 ijuintia/ianu»; 

572,3 (Iri pro un-i. Omissa stiiit in P et V: p. 5, 2 urrof-, 7. 7 
ijiiiti; 518, 4 «uu; 547, 7 ffru«; al., adUita haer: ji. 24, 4 ita; 31. 21 
w»«/o; C4, 7 omntJi; 92. 14 ifuafjue al. PernuUta uilia altera iu P, 
altera in V uel a librariis uel a corroctoribus satiata sunt, 
iiuijto pliua litiEii^n in P quam in V idque tnuxinie in libro VI; 
etiain bi loci conimuuem illorum codicum origincm probaut: 
cf. 3, 23 int/uiiime P' V, ti add. P^ V; 7, 1 stnU>uium, i s. 1. adil. 

•Wim 

P' V^; 10. 14 ad om. P» (adJ. P') V; 11.3 om (corr. m. 1) P. 
0.« V; 41, 15 ^mM om. P' (add. P^'j V; 46. 15 pro »üb iti V «/, in P 
tj*«« baütae erasae, sine dubio u/, oi »üb e. I. add.; 64, A/ultaa om. P' 

(add. P2) Vi 69. 1 «/ ,to P, .W Jo V pro oirfo; 497, t6 «/rum P« (corr. 
P") Vpro M^nmipi/; fiOf», 3 et Ü$ — iuatio'n om.P' ^add. P>) V; 508, IS 
pro obrcgari in P e^ progan, conectum a Di. 2, in V j>royari'; 610, 7 
HPnim om. P' (adJ. P^) V; 521, 6 nee hoc — reputiiandum om. P' (add, 
V^ V; 524. 20 expetetyia P' (corr. P^) V pro fxprctanda: 535, 23 uo- 
rantiant P' (corr. P*), voiantiam V pro uocunt non rum; 558, 19 «iw- 
pitem^a» P' (corr. P'l V pro ««tjtwr iu/«»; 560. 2 cwH»piWaM P' 



* Itrt'uitAtis caiiHH tn hac c(iR|)iitxtioiie. Atiiiiiiüi roitRetiPiis ill' non nb 
ipf» iiiitio Htui VI iiuij.ir, ..iiifiinu li|„iiit' VI -tt libros II-V difttm. 




f roi(*i;umpniL 



XLIll 



(coiT. P'"*) V |»ro congcifittiam; al. Hos autcm locos eousidenintes 
iluMtAre iioii possuinus, quin corn;cttiros 1** «t P^ in Ubris I et 
VI codicein V non cum pioximo archetypo eius coutiilpriut, sed 
cum alio podie«. Naui cum saüpe in V idem qui in P' siut eriorea 
uel eadiMii uiyba omissa iicquo additii sit coiTt'ctio, et hoc ap- 
paret, illa uitiu iiini iu comniuui uiehotypo fuisse, H ilhid, cor- 
rcctorom Valt'iitiancnsis, quippe qui illos <^n'Or<'s. ad quos rcct« 
(oIlHiidos alius c(Kli{ris siiljsidio opus erat, non attigerit, proxirao 
ai'chetypo codicis V usum esse, corredoros coutra oodiois P 
alium podiceni adliihuiHse. 

Quibusdam locis unus Vueram lectionpin piopnganit: 3, 18 
sua — lu<:e (sed dees-l li); 12, 7 qui talia loquebantur oinittunt 
ceteri; 28, 1 de utrinque — disaeremn» omittunt ceteri; 43,4 
ßijuretur (cf. 2 ßyttris)', 45, 17 habebat {uon rede huheat 
ret'cpi); ÖÜ, 10 exm, ceteri exiu iu loco 'Euuü'; 59, 15 endo 
(sed d««st B); fortass« etiam 554, 18 maJeduh. 

Vidinius receosionem codicum P et V per libros 1 et 
VI oandem eese. At in libris II — V plane alia indoU'S at- 
qiie ratio eoruiti codieuni existit. Non dcsuiit quidcm loci 
quil)U8 Codices ÜU contra c^teros tnter se consentiant, sed 
miuime nuniero coinpnrari possunt cum niaxiiim multitudit»; 
eoruin iocoruui qutbus illi in ditu'rsa atuMiiit, niuxime uero mi- 
ramlum est illad, quod nonnullis loeis unns P, perpancis anns 
V eu hallet comniuuia cum sinj(ulis ui-l plnriltus celerorum co- 
dieuin, quae quin eonsulio iiuitata sini dnlniuri uon polest; 
paucis locis cum PB etiani PariHinus S conFeutit: cf., p. 156, & 
iJ fMt et ;i7ä, 20 morlaii PH, om. rett. ; ;10K, 1 ülrm PltS (etiam IP), 
uiu. cott, ; '^41, ^ fthiUlrr eiuctiim in PHG. puriter a K* (ne weleiatiis 
'felix' dicutur); 296, 18 dcu» autcm cum »oIum aH PBS, il. a. cum 
iotut adhuc fsget cott. /piiiis illu^ factum nst. ne den» temporl fiub- 
ifi'tuB iilderi'tur); 489, lli posita mut PB pro potuit däUM, sed cf. 4'JO, 
11. 401, 11 ; 406, IIP amt/rueret, B non cont/ruiTH pi'O coniuerfjit (llt 

Cbrisliaiii. quamquaui ei tciiipori riBus non cotiffnifret, tarnen risisse 

iliccrCntUI); 2H&, 1 w/i/in^rii/w PRH, nonynititiWiÄ; iföH, 19 m^n add. 
VB; 2il7. Ti igHur VHS, nuirm VBH; Ü02, 1" ingTrasi PBG, rgrtsai 
VKUS; 374,21 hoc riiw/o om»/« PHS, omni» hoe madaShW: ;i8r>, 6 
tttim PnS, um. cett.; 47», 7 mirum drbet PBS, dtbet tnirum VIÜl. Paiici 

|i)C) paido acciiratius conKldKiandi sunt: p. 444, 9 fra^iiüntiim neisim 

Lurtliani b»M; V»i in VKU: _ ^ ,^_ umi Ciirncadr» {-dem H) «j ipnam 




xuv 



Prolegomoua. 



Oreu» remiltat, in PBS hoc: _ „^ nee ai Cameadm (•(/« S) iptum 
OrruM remittat: eed iirius g«uuiuum 08se cum pusitin tniitus soUta uo- 
culau »i intra cnnntiatum ipsfum culbcaUti tum »fc pro »on sct-iptum, 
ut seuieutia esbet ne Camrade4 quidem, Oisteudit. P. ^28. 17 ßlium 
nium yrincipem angelorum teguvit (tc. dta»)i uoii fLM'OUiliiui iitJo- 
balur Cliristum principem augchrutu appcllari, itogue fluo hur ncrba 
in PB oppi-cssa sunt, contni seuteutiiim Lactuutü, qiit Epit. 37 [42], 3 
(p. 712, 23) lli>C docet: detwjuc ex omnibu» angeli» , . . nolut (k. Citri- 
»tu») m cotuorU'ant ttummae poteetati» rdscittu ett. Sed eadom scnteutia 
etiara in InsliUtionibus p. 29ß, U — 297, 5 et 297, 9 — 17 cipla- 
natar. lam tiero unnne miiunduui est hos ipsos ]oC4is, ipiibus ChristuB 
cum angoli» quoilammodo conipaniliir, in VB omlssos esse, oxtare 
eiJuLra iu P ut rcUquis? Ac tarnen hi quoqu» \wi siinilibus locis Kpi- 
ti>niae (cf nd p. 39t>, 1 1 ot 297. 9) Lactantio uJUklJcantur multoquc uori 
simiUuH est vm a soui^ri) ctiosore eshc damnaiüb quam inlatos ab audnci 
intorpolatoro. Vides ot hos Iocas in VH etpriurpm illnm in PB padi'ni 
de ratione esse sublatus. Sed si quaeriinu.s quo modo diuersitas 
itia qiiiie in lihris II -V Intor P et V est pxpücanda sit, res 
quaedani, do qua itifra in arclictvpo Q describeudo aceuratius 
agenius, hoc looo praecipieada est. In archetypo li euim coin- 
nicntn iulcrpolatorts ftiulaoiysiini fu*^runt, de quibiis ulla in 
alios Codices transieruut: hoc modo factum est ut locis modo 
adlatis et codex P et V uarie cum rdiquis concordcnt. Ad 
archptypnmU illud quoqnc reforcndiim est, quod codex P quat- 
tuor Opera Institutiones, libros Dp ira dei et Dp opificio dpi, 
I'jpitonu'n in corpus decom lihroruni conpivhensa coutiuet '. 
Sed aecedit cLiam illud. quod in atclictvpo Q crrores uel ab 
ipso librario uel a corrfctore sublati erant, ita ut facile alii 
Codices «rores, alii correctiones seqnerentur, uel alii uoces iu 
prima scripLura aichetypi oinis!>as uou rfcipeient, alii iu arche- 
typo super u**rsns uel in niargini* addilas recipen-nt atque inter- 
dum diuersos iu ]oc;o.s. Haec quoque ree, etsi postea dicetur 
de ea, tarnen hie propterea commeuioranda est, qnia dnae hae 



* Hinime codex F propter haue ootnniunitat«>m nut propterea, quia in 
locis supra adlatis n«pe cum B consentit. classi V (BO) Ättinbuendus est: 
quod Don eaaii statu^ndum et looU cndicuin BG coniinuiiibuK, »Hcuis a P, 
et hcunis qua« BG hiibont, P non habet, demonsiratur. N? illud quidem 
rftineo quod diu putaui (Die dual. Zusätze p. 3J, jter libmü II— V arcbe- 
tjpiim codirtim F et V ri'cctusionem babuisso cui noQiiulla cz oodioe 
cluiais H' adiuixt» oskciiI, 



rrolvgorooiia 



XIV 



rationes. qtianiiri iina in iutBr|ioI<iiioiiiltus. ullcra in convi-üo- 
nibus potiii'isi ü posita Mgt, »d consensum qiioquM qui locis 
ijuibusilam inier P et V in libris II — V est explieanduiw prorsns 
suflioimit: cf. US, 1» u«/om.; i;»8.3 guorf rccte, tptoHsi ceti.; 205,15 
opUmtvr rwtc, non optauUir cett. ; 213, f) errare ^merrasse; 3ja9, 11 
iMudc utitor P', ütlud ctttitor V, pro iVor utilor; 274, .H eogiianti recto 
ppj conmVferünd"; 276, 12 Quantum P' (cwit. P'') V pro qwttUn; 29b, 
J» ßlt'u* dti om.: 387, 21 iiri um pro «*■« rf«; 405, lil adlatortm pTO 
ai/H/atorcm; 4-*l|, !ö rn-on-rn pro crmrwm; 444, 21 wi oiii.P* uJii.P*) 
V; al. Hat'C ratio i'O inagits adinittLMiila est, qnia, iit quod postra 
niileblmns, etiam in binis quibuslibt^l plnribu$quf ceterornni co- 
dii'um idem stn^ailaris saepe est iiitiorum (>oii.scnsn.s. Aliis tocis 
error librarioruni uidetur factus esüc: p. lOJ», 21 minutHitm pro 
tninutirm; 126, 6 jät m pco /Vrjm; 209, 8 Arm«/*« pro d*™«/««; 203, 
13 ffti'jilur pn« ^/ffwYwr; 209. 19 »cifntiae ■pi'oaeJmtia et; al. AtqUp nt 

ea qiiae hucusquo disputauiniii!?, nonprehendnuius, ccrtissimiim 
est in libris II — V eam rationem quae in libris 1 et VI Lnt«r 
Parisintim et Valcntianonseni inlercfdat, plane nintatam esse 
atque bis in libris eodiees iUos uon eandem, sed diußr.sam 
recensionem praebere, nt eos in libris II —V ox eodem quo 
in libris 1 et VI archetypo (V| prigiiiom dncnre incrediltile sit. 
Itaquf) ad aliam eamqite difücilfin qimestionein deducti ^uiiius. 
Inuesti^ndiim e.st enini quoinolo t'artum sit, ut (todices P et 
V, cum iu iibris I et VI uniiicrso consensu coulineantur, in 
libris 11— V in diuersas part(^s discedant. llaiK* tarnen qnae- 
stion^m bretiitatis cansa hoc looo noii onuR's in partes ex^^equar, 
scd suniniain tantummodo eius ostendam proferamque ea quae 
rebus quam ac(*uraii:^yiMie poterain exaiiiiiialiH oerta uel proba- 
bilia mihi esse uidebantiir. Quam lireuitalfiu eo magis quaestio 
illa admittit, qula uora ae^^timatio rectusque usus illorum eo- 
diciini non ah ea pendent. Sed ut iam de oriprioH diuerst- 
tutis illins codieum P et V dicaiuus, causa eins rei nou alia 
cogitari potest niui ea, ut alteruter illorum codicuni uel enrum 
e qultiu.t descripti sunt, aut libros I et VI aiit litiros II —V 
cai^u aliquo ami^erit et ei alio aliquo codiee sit reparatus. In 
neuLio illorum cudicun) ulltiiii est ueätigium quo aut hos aut 
jllos libroK {tosten deiiium adiiitos esse indieelur. Sod alia quae- 
dam est res, quae uos iu letiarn uiani inducere pote^jL In P 



iLdtti 




XLTf 



fs9l^*m*mx 



H V MDOi «Wf ript'ww fihri VI iHtitBtiaiBaia mirv ettonttni: 
in atr9<|w a4«tea eü DBO {nt V, DNO ia P) GRATIAS, 
sd i|iH><l in V Häm alia psft seBtcatn acccdit Ut uiteai hMt 
gnlimro aetio. qtne nf^iie ia P ikr^ap ia V aili xlii lihra le- 
fllitBliaran fotricda Mt et omaino ad fioem toiiiij; Untam 
«p«f4s osdatai- eaae apU, in fiae lihri M legator. «o ^rtoin 
Matt pato, qood arrhHfpns V S4*x Untam libros IttsÜtationuin 
eonttnaerit. Df'ind« qaod Über VII in C4>dic«ni 1* noo receptns 
Mt, hoc mmu, ne oau factam ess« dieamos, «o esse refe- 
Tcndam mihi oidetor, qaod Lartantius io fosa Uta enanaüoo« 
eitrcmorum huiutt rnundi fatomni. qoae in lit>ro Hlo est, o|tt- 
nioaein M>rum »"«Hjuitur qui uiill^fri^um qaod (licitur fore cre- 
debaat, atque ita, ut bteatani tiitani pioruni oon solnm in bouis 
»nimi, iifsl 4*(i»ni in amofaiUte rerum ad corpus pfrtinenliaiii 
j'oniil imaginemque eins uilae Omnibus coloribus flüribu.squti 
dfrpingat. Sed hanc opinionem non solum ecclesia dainnaait, 
s*k1. id quod iiitiiimi ad oostram quaeEilioDoiu luojueDti est, 
Hicronymits (quem sequitur iiennadiu») nomini Laetantii ipsias 
riotaiii ancribens nt imlaieam respuit (cf. ad p. 659, 10). Facile 
i^itur fii*ri pohiil ut totus libt^r VII ob eam causam a codiof V 
vxc'huk-rvtur. In codiceni ? auUni ut libri I et VI tantam- 
mod(» t*.i V tranniront, hanc fuipse causam eiistirao, quod cum 
rodicis Y sex lantum libros Instilulionum contiutMitis media pars 
inttTiHSPt nel porruiita esset, librarius, qui nonnm codicem faceret, 
Hcilicet I*, vi Y libioa I et VI, medios autem ei aiio codice, in 
n quo quHttaor illa operu Lnctanlii essent (II), describeret atqne 
ex eod'^m i'tiRiM libriiiii iJ('|iMniiim et tria scripta niinora adderet. 
Harn- ratioiii-tii kI probamus, etiam Ulud apertum csl, quomodo 
faeluui Hit ut in P per libros I et VI a correctorc (P' ucl P') 
Miulliic correctiones adderciitur qiiae nulio modo ex codice Y 
p^uiiipliiL' i'KKo pussutil (cf. p. XLII K.): iiiminim cum co<)ex II 
piaeMto e88et, corrector codicis P cum illo etiam Iil)ro8 I et VI 
ex V dt*tionptos coutulit utque ex eo correcUoues addidit'. ]tatio 



' Pflri'nuciM qiiidrm corrwiliom»» in V et iti V sunt ijuae fiiin Imc 
•(•iitctilU öiMi oonut-nln? lüdciitiir. grd mtiöDc» quavduin sunt quibus nd- 
lilliitli VAU cui-rwt iom'ff ofl't'tujotii os^j) d^inunt 



l'rol(«gnm<>Da, 



XI.VII 



illa si «cra est, co pio^nMÜ licd, iif oMtioem V, titiippo qui 
SOI iaotuin Uljros lu^titutionum ronlineat, ueiam propa^iiieiii 
codicis V esse dicamus. Sed cum codisx V säccuIo post Pari- 
sinuni. qaem ip^um r>x nuitiliito V descriptuui esse statiiimns, 
conrectus sit, öx V uon ipse proucuire potuit, sed poi aliuni dn- 
mum codicem {X^), qni ex V f^tiainlum intcgro ilcriiiatiis erat. Vp 

Codicis V otiam is codex lustiUitionam siniilis fuissc uidotur, 
4»x qno Sedulius Scotiis locos ^raecos com iiiterprulationilnis 
ialinis excerpsit: de quiluis pxccrptis in rapite III ngptur*. 

Codex l'arisiuus n. H'.64, olim 397U, commeraoratus a 
Nicol. Le Nourry p. (HW. priiniim adhibitu«: a Paii<iiiiis Kn Hrnti- 
Li'ngU't (cf. iiol. I p. XXX) foiiliiM't. 182 foliis InKtitminiics, 
quiljus io foliis 180** et IBl' post locani in adiiotatione iiostra 
p. 668,5 dutuiii «ad<*iii frit&tula liltri De opifioio iiisorta sunt qiian 
InstJtiitionilius adiima coilict^s H «t M (cf. p. XXXV s.) habent 
eadviuquo cum inscriptione. Constat codex m pnitibus neu una 
aelale confpclis: partes eniiii hae: fol. 2"— 3Ö'*(p. 3,2— 136, 4); 



* Cogmtione qnadiim cum ValfOlianfDtti coniuQctu» vsi oodvx l'x qua 
mulU GaUaens inler Varias I^ctiooes in «dcc edltionis sunc {If>ti(H »üb- 
ivi^A, aomuillii <*tiiiiii ia ndnotnlioiiibiis uulgauit. UAlIti«!!!! iu Eleiicbo 
Vetcnim Libronuii (p. '"4*) Je ho« owlice, quvm Utteris SA (i. o. scriptu« 
autii|iiii»| »iigii;iuit, lioi; reft^rt : 'Himr Accuralis^tiuc niiu »dilione Türiiat>sJi 
auiii 15>>t conttilit Io. Cxtid. l^t Codex üptiinne aotae, fere cnim in 
omiiilius iiiitiquissiiuo UoDOjiivusi gimilfro d^prehiMidiiiiuii.* Codicem Cattcit 
({ui übt uuik: i'»wt fm^tm quiv«rvbJtm, ctiani hv Nourry p. 647 B. Lo Bntn- 
Lvii^lpt I p. XXVllI, Biieiieiniiiinus, Fraefat. p. b^ D. 19, uiAgnia laudibus 
oriiniit^ f*t habuit SMio boDft» quasdain b>ctiou«s ctim V u^l PV comiuiincs, 
s»ti etiam iQiiltas fklsas, multo uero iiiftior est uHnii*rus eAnitn e qiiibus 
illuui rpt:eiiHioiu>ui KDdliciMime iutcr}>ulatAin ooutiuuiMeiDiellegitur.— lütiam 
alium rodiccm eiusdom atqiie ValciitUnonscin stirpis «sse putaui. Larh- 
manniiP poitn, qui tu Commviitario Lucretianu p. 21 tr« Lactnuüi Codices 
llrrüUueiuM recfoUsilRios oiiiuM commemorat, p. 311 iinum »x elt olim 
ErfurttiiMiii. cuius fÜAui p. 176 mentiooem facit, io uenu Lticivtii V 808, 
<)iii M apud Lactaotiiim Inüt 11 tl, 5, lectionem femzm prAel>«re dicit: 
quam iKtioaem cntii I.iH-rt'tü cmlicibus inter tiostros Lnctaatiaaos uqiu 
ValfutianeuBifl hahvt. At codex (Ms. theol. lat fol. HSl. Cat. Aco. 517) 
chartaceua, a. Uti8 Kcriptii^ iit «*t iiißninc n«tati», itn calvmae tfCi^DiioruiD 
(rodicum intcrpolAtoriuu ndnumcraudo» est Hciddbcrgnin tTansmiKiim 
pnriDKtraui, 






C'Mb» 
biiruli- 
noii>i>. 



c-i. Vidftar Mtt'ni primazn qooa nan^ 
MUtBD primo Mio ibrtasse detrito et nei 
bor eiiiin e ntMD« iMtionaro com lrcti| 
pAniUram eoaido. Qoare btiiu^ folii 1< 
raecfi. — Oodtcem eontoli puiim Pari^üsl 
^f» qntd tnasmissits est. tosi^ bea«n^ 
filfe atbeou 

OotetS qaftnqvun «teris noetn- 
iamtm probior fccstis oefbonim Laciuit^ 
■d P dir«WM csL Pud qnideni sunt lo 
tmats Bpnm lecüoneiD praebH (cC p. 2^J 
MB.; 433, 18 «prpffnc; 463, ä wtemorimmz 
frmimi 4Sö, 13 aMf»i focert: 670, ö e«|Hd 
in flo cifTi^tdM uUfpolatioiieeiqve gnalor 
eoatiMat naimtm eert« qBun qoa 
L ^Md Ebrarias maior» cvin diligi 
qsan IM P DM eolui, 6e4 Hum in B et 
dt— B, «flkio ftnctB est. U locis graedi 
«M qaod sMp^ a e t ^ mf «d «firitss idpirt 
rcBsiOBem cediris ipom spretemas, d 
•ar ooB OB* iilft «impUxqa« »pptlUa 
«■ libri I— m et liUi IV— VU. quat 
«■pncst, CK £aeras eodieifa«» dm«ati ?an 
.«•des S i«t Itmqoe si«g«iaribtt5 Imxs <«m 



1*01020010111 



xi.ix 



ad eundeni atque illi archetypuin *1> retPiendup sit (of. a.l p. 14. 14 ; 
23.2: 20. SiO; 34, 12; 35. 13; 37,4; 3ö, 16; 42, 11; 91.4; 102, 
10; 126, 7; 135, 3; 222. it. 18; 231, 22; 241, 4; 2:>2. 16: 261, 9; 
26.5. 23 al), »ed niultis locis etiain nieliort<s qniun illi lectioneg 
habet, qiiod qni appaiufUDi uostrum porliistratiit, farilo rogno^cot. 
Ah hac partH plane diuersa est altera: deäinit enim ille cum 
codioibus HM consfiiisus, inoipit autcm qiiaeflain i^um codiccP 
similitudo, quae iiitt-rdiiiii rtiiitii eis locis quibiif^ R cum P 
coiigrtiit (cf. p. XLin)aiiiniadueitilur: cf. ad p. 29^, IH; 309, 19; 
319, 5: 440, 9; 444, ii. 14; 44:». 13; 453, 7; 475, 7. Etiaiii in 
libro VU satpe S et 1* eoiigruunt, sed qiioiiiau» in eo codex V 
totns, R paene totus deticil, eerta comparalio fieri iiou potcsl. 
Sed 61 qiiaeritur qnoiiiodo conKnn^i»« Ille qui et<t iutcr S et P 
(B) eiplicandus sit, et numerus eoiuni looorum tarn paruus 
est et tot alüs locis, id quod iiifru in archetvpo U dcsnititMido 
ostendetiir, codex S cum alüs quoqu»^ cddieibus eoiigniil^ ot 
eum codieem ex ntii'pe (d) codiels P deducere uou possimus, 
sed pi'opria propagatioiie ex U ohtinütniL ex eodem etiam cor- 
ruptelas interpolatioQeüque qua.sdam aiit conectiones quas ntiam 
P u<»I B receperit, traxisse exlstiiiicinus*. Aecedit quod uuus 
certt^ locus est (p. 285, 9 caj/tiuu» Judaeo» oiu.) quo unuiii S 
aeram meinoriaiii noa coniectnra restitutam, sed ex archetypo 
dnclam habere mihi quidein eertum est. Sod fortasse illud 
est factum, ut in codicem S nd prdiu.s m uiuiiii ex eius aiche- 
typis uounulla ex areht'typo Parisiui (11) admiscereutur^, Sed 



' LocoB 30y. 19, quo SP iicrbn minim puift eum itri omUtiutt, non 
rfpujCDBt: Ab int#rpalatorL- rodicix Q i-ifffrüi frant^ idrin dcindtf 3l(t, 2 pro 
dicitnttä )icn]iK4'nit neget, quoil tniiif-n in P koIuui traniiiit, iu 8 inausit 
dünmms (dtcim' «rriptuin; (»er itrwn'm ia iipjiftnilu ni dicin^). 

1 Hmc roitiprtQin etium «o tiititur, iiund ut in pOKtenore, sie etiam tu 
pr'oiv parte cudicis S nm]tU \ocia grüiecU iiitfi'pi'ct&tiöaeii letiane raoiliMii 
ciunc in P tiet HimiLliiuaf Kflditai* sunt (cf. ad p. 14, 3; 19, 2Ü; 23, 18; 21. 
3 7 nl.; in locia ^raeois libri II iat^rpr^tationca noti adiocta^ sunt, cf. ad 
I-. 147, 13; 155, 1; 158, 23; alj: qua» lil>rariui codicin S upI jvotiiis arcli^- 
tjrpi Pitts fortAsae ex codice 11 iiol eiuM tdiiiillimo etiam locis grai-cis 
pridris partis addidit. Natu qiiae p>t>rpau«ae iiiterj'rctntiouos in prior« 
IMUle codi«is S iaueniuulur diueri'.'ie »b eis «tua» P habet (cf. ad p. 52. 7; 
79. in), eaw ei arohvtjrpo 4>, ex t^uo una cvrtß oiiaiii in U tnitinise aiilvtiir 

xvnn. Uct. I. tl 





ProIegouK^na. 

ad üodicis S origiiiem inteltf^^enclaiii etJain altcrum specfandiim 
1 est. Tottis Hiüni codex S tiel potius eins archelypus (il) cum 
alio codicc similliiuo Parisiiii H collatus periuulta ex uo accepit 
qiiae in nulio uiio aiitiquiore Disi in uno R occurmnth qaiie 
cum cofJicis S tani in prion^ quam in posteriore parte siat, 
eaiii operam archi?t)pü 1 po>:(ea denmnx quam ex duabu» iUis 
partiljuä »it conpositus, aühiliitam v^sa apparet <cf. ail p. 4, lU; 
15, 1«; 22, 19; 50, 31; ttö, 13; 111. ö; 130.6; 274,3; 281. 23; 
29«, 14; 400.8. 17; 420,2; 430, K. 7; 4.'>4, 15; 4fi4, 18; 471,3; 
473, 1. 17; 485, 6; 496, 16; 607. IB; 609, IB). LoDge plerisque 
horum looorum ur^rba Lucfantii nuitata auctaqut* sunt, ptir- 
paucis codex S ex upra altorius illius codicis infiriioria genuina-s 
lectioups reci'pit {et p. 430, 7; 609, 18). Vi autera eos Jocos 
postoa denntin in - insertos psse pxlrfuiis m'rln's dispulationis 
ad p. 13U, 5 atilatae, qaae turbata sunt, ostenditur, ita mani- 
festa interpolationis uestigia otiam loci p. lö, 18; ÖO, 21; -471,3 
habiMit. Alius auti-ui illo codex uon H, sed sine dubio co- 
gnatus eius ex eodem tiuo ille archetvpo X oiius fuit. Xam 
qui in S sunt libro VIl adiecti loci atiipliores, quoruni uno 
(cf. ad p. fU)2, 2) do(;trina flnalisti<'a exponitiir, allcro (d*. ad 
p. 6G8, 5) laude3 (^onstautiui celebrantur, cum locis libri II qui 
in isdem uiTsautur ur^uirnTitJ!? enurnindis tania et ui<rboruni 
et sententiarum fftgiiatione coaiuncti sunt (cf. DU dualUt. 
ZiuHlze p. 41. 47), ut i^os iuitio in eodem quo illos codiee 
Fuisse atqUH ex eo taiu in II quam iti S ptTuenisse existinmu* 
dum Sit. Süd quouiani tot locis codex S ex alio ilto codice 
interpolatus e.st, -tiani illud n^^t ueit i^imilliniiiin. alii.s quoque 
luoiti, quibu!< S cum iH'tei'is eodii.'ibus omiiifius uiit runi aliquibu^ 
GODsentit, eum consensnm, cum aotea alia« lectiones in S 
faerint, ad correctionem eodiois secundum aliuin illum insti- 
tuUm reuocandum e^HG. IVstteiiin rtiain hoc vsl addendum. 



(er. ad p, 155, 1), perueuirc potucrnnt. Eitdcm illa i-ntion« exiiIirnnduiQ 
ut qnod p. 102, 5 in ä (»riraus iifntus Ffmi, qnpni poplani raedio neuo 
notissiinnm fuifs« coiistat, uprsui Pci'sii 11 (»1 prappositus c?st, in P 
ftut«m prior Ule est receptus, »Itcr i>miK»ii?<. 

De bis locis dispuMiii Die dualist. Zwätxe }>■ 3Ö ss. 





Prolv^ouiftnR. 



LI 



Qiioniiuii, id qiiod inox uuNtinius, alii qiioqne cmlices sunt 
^iuiiUimi codieis Sy noii magis ei hoc descriiili quam ipse ex 
JlJis descriptus est, nccfissario proprio faniilia eins arch(»typi, 
quem siipra I oominauiinus, stutuHntlu (*st. 

CoDstat ergo recensionem codicis 8 ael potius ejus 
arrhetypi !il iion soluiii bipartitani*, sed c^tiani mixtnm 
esse. Prior ptiim pars qx codicp <!' oriumla. posterior auteni 
alia aliqna uia ab arcbet}-po Q profucta est, fortai<Ke ita tarnen 
ut Ol codieo II ut^l eius siniilliinu in codicpm - quacdain ad- 
icprentur. Sed ex eodem illo codicc etiaiu in priorem partem 
nonnulla esse inlata uidpiitur, praeti^rea pur omiiea In»tiliitionum 
libros ex codieo ciassis X hauii pauca iiidiida suut. 

Codox 8 praeter correction^s lilprarü ipsius etiam alias habet 
partim a manu antiqua, quae an^helypiim sequebatur, partim 
a postpriore a<iiiitas. qnae plcmmqne erroros leiiiorRS saoauit, 
sed etiam niulta, maxime iu genere orthographico mutauiL 
Corrfctioncs nianus antiquac onint'ü, postprioris eas tantum 
quae alicuius momonti esse nidereiitur, in apparatum rcct'pi 
utrasque signo S* coriprehendt^iis, ut minus sane accurate, ita S' 
non (Mira periculo rerti de Lactantii uerliis ronstitucndis iu- 
dicii; perpancis locis (uelut p. 15, 18) etiam distincte antiquam 
manum imlicauJ. Ktiiiin t4'rtia maims sairuli XV codicfiin per- 
tractauil saepe scripturam detritam renouans et mujtis loois 
scbolia uej glosät^mata aBcribens: quae in apparatum uon admisi. 

Kx codiee Z etiam duo :ilii codice-j fluxerunl. ünus est Ca- 
siueusi» a. 595 saeculi XI ui-l XII (of. Bibliotbeca t.'asinensis, 
lom. I 1873, Append. p. LXTV), euius locos uonnullos Ä. Gold- 
mann in usum »ostruin dcscripsit. ContiiiH coiifx praeter 
Institutiones libri De opificio dei easdem illas quas codex S 
habet partieulas eoiiernque in toro po^itas. Instttuttones non 
integrae sunt, amisit eriim codex, qni mal» babitus est, magnas 
partes librorum 11. III. VI. VII^. Haue codieem Honoratum 



' Proptor nsi-iam quao est in prion> vi in pcwt^rioro partn codi'^is 8 
nttioocm iu apparstu ei per libroa I— Ili loc\im iinto c»»iic*s IlM, per 
libros IV— VII prope wdiceni P dwii. 

' Prr erroi-em Umeu Die Kaineratureden p. 2 pogterioren» laudationom 
Cüustantini iu Caflincnii di^ensi' disi; quft« in Mi ««rimta est. 



Ul 



rrolegomcaa. 



Fasitelium, cat a Paulo Manulio altera cdiiio Aldina (a. 1535) 
curauila tradita erat, adhibnisse ei epistula Manulii ad Germa- 
nuni Minadoum inoiiachum Casinatütn iuscripta (cf. Praef. fol. aa 
lir) forta?sp coUigi pott-st, sfd Iiahpt hililjütheca illa «tiain 
recentiorem codicem Lautantü a. 1429 scriptum (cf. .caUlog. 
Casiii. ibid. p. LXVII H. 327). 

AIUt illorum codiuum est Gothanus (tiobis ^), signatus 
Membr. I n. 55, folüs l~278^ post quae alia addita sunt, 
coutiiifiDs 'Tabulani super liliros Ijaotancij* (i. e. argumenta 
capitulorum), Institutioups, libros De ira dei et De opifipio dei, 
dtt quo praeter Cypriaiium, ('alalog. i*odd. manuscr. Gothan. 
(1714) p. 9, lacobs et Ckert dixeruiit, Beiträge zur altem 
Litferatur od. Merkwürdigkeiten der Herzogt. ÜffentL liihL zu 
Gotha^ II (1836) p. 120 i^s. (ii. 141): qui cum codicem saeculo 
XIII Ixibuaüt, dubitari non polest quin sanculo XIV aut for- 
tÄSse XV scriptus sit Codicem primus adhibuit Cellarias editor 
(IG98) collalione a G. E. Tenzelio facU usus (cf. IVaef. p. 4), 
aliam accutatiorem lo. Mich. Ueusingerus iam ante a. 1710 
Bueaemanno suppedilauit (cf. HfiUPingHi Emeudationum libri 
duo, tiolhae 1751, p. 1 .s., et Uuenemanai praef. p. b 3 n. 3(1), 
idem deuuo codicem Heumanni in usum contulit, qui tarnen 
serius ab iUo ut eaiii optrarii sibi praebei-fd pelierat, quHm ut 
collatioue ad odilionem suain apparandam Uli posset (cf. Heu- 
manni praefat., fol. ante quateruionem c). Itaque Heusingorus 
praeeipuas Gothani lertioups in Parergis Gottingensibus, tom. I 
lib. 111 (Gott. 1737) p. 18!) ss. cum suis et Heumanni 'Anim- 
aduersionibus' edldit, muttas alias in Emeudalioaibus illis pro- 
tulil: quae KEnciidalioues', quot quidem ad Lactaniium peitinent, 
pleraeque uibil aliud sunt nisi ipsae Gothani b'Ctiones, nonnnlla 
Henaingerns ad locos Lactautii explicundos addidit, ip^ius con- 
iecturae paucae sunt, int4*r quas uerae qua^dam emendaliones. 
Magnas partes coiücis, cum a. 1887 a bildiolheca DucaH Go- 
thana liberalissime Heidelbergam tran^iiiissus CHset, coutuli, 
paucis tamen locis leclioues eius in apparatu descripsi, maxime 
in Rpuriis illis disputationlbus dualisticis laudatiouibusque Con- 
stantiui. Iam Dueufmannus enim rectius quam Celliuius Heu- 
singerus Heumannus 'librariam codicis erudiliorem, qui ylegjiti- 



ProUgomena. 



LIU 



ttorem uellet redd^re Laclantium, nibi aliquid in eo eorrigendo 
arrogauisse' censiiit. Habet eudex, qiiamquaiii ex X deriuatus 
est, tarnen mnitas lectiones inmiitas e recenslone fortasse a 
docto aliquo Ilala coiifecta, quae etiam alÜs in rereutioribus 
codicibuK extat. Loci quidum in antiqiiis codicilius eorrujiti in 
Oothano emendati leguntur, sed coniecturis, quae faoile ah 
hunüne doeliore iiiueuiri pok'raut, rcstituti .sunt miiiiun'quo ad 
antiquam alicuius codicis memoriani refereudi *. 

PorcensiiiinuH eos Codices quo» iu hoc editiDue Bectiti suinus, quibu« 
ftlii cognatione quadam cum eis oohaerentcs adiungobantur. Plus uno 
lueo aiitiquos lastitutionum Codices qui intorierinl fuisse 
statuiinus: qau niogis coiDin antiquomm CAdicum Aut non üeniatornm 
autfortass« delitescentitiin quoriim memoria mansit, mentiunem fieri par 
est. Codicem Capituü CaraeracensiB 'decimi oel undecimi B«culi, 
eed lacerum' Lenglet (I p. XIII) ad se Faristos ti-ansmiseum enso dicit, 
aJio Inco (p. XXVIl) baef de eo liabct: '. . nnni aut saltem docimi secnll, 
sed ita mutilus, ut nonnisi sumino studio et cura legi possit. Coutinot 
Septem libros lastitutioniim; habet fere nbiijuo Graera eximia litteris 
quadi-atii} scripta.' Codex nnuo no<iue in bibllotheca Camerac«nsi est, 
quam unnm Lactantii codicem fortnsse Boecnli XIV in catalogo quem Le 
Glar composuit p. 23 descriptum habere etiam Ulin praefectus eius bi- 
bliütbecac mihi per litteras coDÜrumuit, neqne in bibliüthecis Parisiuis 
uestigium eins inuenire potui. ijuo receniiore Caioeiaccnsi Lenglet (cf. 
ibid.) usut« etit. is siiio dubio est ille quem etiam nunc bibliotheca illa 
habet L«nglet ox antiquo ilto iiix qnicquam atttilit: nam cum adn. 
ad p. &8(>, 16 Cameracent>em appcUat, ilubiuui C8t utrum iutellegi uclit. 
Aliuui antiquum Lactantii axücem Frid. Blume Borna« in biblio- 
theca Ängelica uidit(ßiblintheca,libi-urum maiiusmpt. lUlica, 1B34, 
p. 114: Lactantius, Firmianns. Mcinbr. pulcher uetustus. fol. B. 7. 5), 
B«d hunc codicem in bibliotbeca illa II. S. Sedlmayer eius rei causa a roe 
rogatua frustra quaesiuit scripHitquo a. 184)5. quo nouus eius biblio- 



' Insigae eipriiplum est p. 76, 11 edit. nostr.. iibi cum in unliquis no- 
Stria cudicibus coUre Icgatur ex siipfriort! cvtunt ortum, t^uud pliui« fvni 
DOD potest. Golhsnus hi»rere hab«ti quod BMuim cert« sensum praebet 
Hör autnm horrere etiam 'nHquot codioes mtiiiu<M!ri{iti' Thoma.Hii (of. eins 
uotnm 16 ad I c. XX) habent, deind« GoUneo teste (p. 108 adu. U>) codex 
Cauci et UUraiectinus. saocali XIV, qui antoa iu bibüurliAca 8. UAriai* 
Ultraiectinthr (vf. GallAciiui p. 'M*'), nunc in bibliotheca Untueraitatis Ultra- 
ifctiitH«- Mt (of oKtatogum quem Tlele edidlt, p. Sfi n. 120), tum codrx 
Cöltegii EmuinituclenBiis Ouotabrigieneis Cef. CoUectanea Varianim Li^ctio- 
uom fdilioni Cantabrigifusi [a. 16H5] pra^^mis-sa, ndnot. ad p. 49, 4). 



l.IV 



rrolcf^oDicna 



tliccae cAtaloßus fActns sit, non iam !n m fuisse. Octjuio saeculo E 
raci coiiicem LactablÜ fiiiase ei uersu 1552 Alcuiiii De saactis Kiibo- 
ricensis ecclosiae ('Quiil Fortunatus uel quiil Luctautius eduiit'; cU^\ 
Becker, Catalugi autiqui p. 3) discimus. Dcciinu saßculo cot>nobiui^^| 
Bobiense Kecun<iuiii testimoiiiuni uoteriß catal'i^ri praoUr 'duos librofl^" 
de opificio Dei' linbebat 'C^Iä Fimiiuiii Lturtautü . . iiiium d« faJsa ro- 
ligiuDc. in qnohabcntar dicta Sihrllaö' (cf. Ueckerum ibid. p. G7 n. 232), 
HaH4:iilii iitidecimo aiitem Corbtfiao fnit 'Finiiinni liUCtAiitii liber de 
falsa relitirioDo' (d. Ik-ckci-uin p. 1-10 ii. 60). idom aiiw dubio codex iu 
cataJogis Coi'beien»itiusHae«uli XH (cf. Itockornin p. 188 n. 149; p. 282 
n. £22) pst. Ptistremo loco appeüotur 'Laclaiitii uol. uuum' in Xotitia 
codicnm monasterii Nonantulani (pn>po Miiiinnm »iti) a. nt>6 
conscripta commemuratum (cf. Beckerum p. 220 u. 15). 

I.im rcliqui Instiiutionum Codices ante saeculnm XIV 
sci'ipti quam bretiissime dosuiboQdi sunt, elus generU omnes, iit 
pi-aetcr codioes a nübis odhibitos locus eis in apporatu nostro concodi 
ntiu potuerit. Similiimi intor sc suut codex Atrebateiisis (cf. Cata- , 
lotpir firm nianugcriU de ta hUMoOk. de la viÜe tVArra», 1860, p. 269 
n. tili; CatalogHt g^nhal . . . dcM iUp<trtrm>nts IV, 1872. p. 211» 
n. 549), saeculi XII. Institutiones et librnm Dp opificio t(»ntiDons, et 

DuacensiS (cf. Duthllketl). Cataloyac de» mtimiitcrilJi de la Hbliot/t. de 

Douai, 1846, p. 77 n. 257, iibi codex minufi accurato doscriptus sae- 
CUlü XIV trlbüilil [• ; Catal^tgur g^Mfral . . . de$ dfpartemeatt VI, 1878, 
p. 113 n. 2 1 9), saeculi XII, in quo sunt Institutiones et über De ira 
doi. Habeiit hi co<Iic(« quaedam coiiimiinia cum Valentianeuf^i, in alüä 
abeodiscrepant: lecensioucm mixtain esse exit^timauerim. Atrebateiisis 
iectionoB nonnulla« WJcquotz, Diiaceitäis h. Kivii^re, praefiKti oaruiu 
bibliothecarum. mihi mistsiMinl. Id bibliothcca Dunceiisi etiara 7i;xcerpta 
ex Lacüintif»" snut, saecull XIII (cf. Cal<tloyaegin^raU. c. p. ^20 n. 21): 
de quibuB nihil babeo. Etiam codex Vindnbonensis misccllanäiis 
(cf. Tabiilao codd. manu scr. bibl. Vind'tb. II p. 42 n. 2243K ßaeculi 
XII. paiu'ji ex Ubris I et VI Instiiutionum exct'i-pta continet. Saeciill 
XII uel XIII codex est Glasgouiensis Musei Uiinteriaui iri-ess 1:^, 
Sbetf 5, n. Bü; cf. Haenolium, Calalogi p. 795), cuius leetionus quaHdaui 
l4)unui Young praofeüto eis musci debco: e quibus cudicem similem esse 
Atrebatensis «t Duaconsis culligitur. Saeculo XIII iu Bandinii Ca- 
talogo I p. 667. 695. diio Modicei Plut. XXI cud. 7 et 16 thbnnntnr 
Inatitutiones ot Ubros De im dei et Do opifkio dei coutinenU's; quorum 
lectiones uonnnUas Ph. Kautzmuun mihi misit. Uteique, multo magJN 
autem posterior quam prior, ualdo utque int«rdiim eadcra ratione inter- 
polatus eat. indo cos saeculo XIII inferiores esse couiccerim. Ktium 
codex miiicellaueusBüuiißitsis u. 140 oHm Duisburgensiü (cf. Biblio- 
thoca Academiae Duislui-gensiii j fjS5. p. 51). qui fol. 2.'(3 — 257 
sextUDi libi'iim InsUtulionirm f^',, ^^ in catalug^j cMicum Bihliothet;ae 



P^ol«Kom^ua. 



LV 



Äcadouiiae Btnincusis (1858 ss.) U p. 33, saeculo XIII »criptus esse di- 
citur, Hed H. Rau, «jui eliam lectiones quasditu) eiu^ milii sitppcditaiiit, 
exeuntisaoculo XIV' aut iDCunti XVa8cribit. Codex iutor rcc^uäioaom 
ctidicum P {m>\ PV) et alioruin lliictuat. C'ar. Halm iti editwue Ciwroiiis 
de re puldira libnmim (OicerMiiin upera p\ rcc.OrcIlii. vA. alt.. ii"I. W) 
p. 7!)o iiijn. Ü4 cödicem Monacenseni u. 1461V< satsculi XII Inou XI |, 
in qiUf teriiits Utiilum Tnstitiitj<'>iiiun vai libt'i, cotiitiK'uioi-atiit'uptimue 
notac' prafdicaDs: qiiud. quouium codex quaedaiii bubet iutet^ia quae in 
recentioribuscoiTuptasunt, Dousinvoiiisadixit. Tamou iut«r tiouiiiillus 
eius codicis lectiones quas a G. Laiibmaiini) Iiabc'ii, uix uubid (p. 241 , 1 U 
euolarc) iDueiii qua« fdrta$»c mbiition(^ di^cuä c^^vt. at luultas quao ma- 
uuin interpolaloris prodiint. liecoiisio codicis uldetiir essö uiixUi, hmid 
■uro cum P iiei cum U, iuUrdum etium cum uliis congruit. Ktiau ex alio 
MonacenüiUalmiusineditjoneilliilectioncsquusdam (cf. ad p.776,7; 
822. 7. 20 [cf. odit. nostram ad p. 449, 18): 825, 29. 38) adfert, quem 
p. ä24 adn. '2*i tiaeciilo XIII ti'ibuit: quem codicom etiso illiim qui n'i- 
l^natus Dumoro i |32'i cummemoietur lii Oatalo^o codd. mscr. biblioUi. 
reg- Monac. IV 2 p. 14 n. Iftil. Laubmanniis nie docuit. Sed is codex 
nnn saßrtiltt XIII, sod u. 1:198 est Ni;ri]itiis noqiip qutcquam auctn- 
ritatis ei coucedeiiduui vtit. In biUIiutlifca urbtma Itegiomoutana 
seruatur codex qui lu^titutiones et librus De ira dei et De opiticio 
dei (»ntinet, a Carolo Luduuicü Stiijue ad recensendos locns graecos a 
Laclantin ex OniciiHs Sibyllitii*; et alüx Kcriptnrit>Tis pn>latiiK adbibittis: 
qaaft quaestianes Stnitie indß ab nnno 1817 in programmatis ^rv-mnaRÜ 
urbani Regtomontani edidit, nunc illae in eiusdem Oposciilis selectis, 
uol. 1, Lips. 1854. p. 4<> tis. 124 ks. cidleciae hubentur. Htiuoe codi- 
cem Bccurate dcscripsit ibid. p. 48 »., pgregtum appellant« et qnl D'Ui 
deterior esset codlce Ptiteani, aetatem tarnen eins definire aasati non 
est. Deqiiaapiid Reimarnm. De nitaet s^riptis lo. Alb. Fabricii (Ham- 
burgi 1 7:i7) p. 320 sententia legitur quam M. V. de k Croze tnlit: cui 
saeculi XII esse uidcbatur. Sed A. Wittich praefectiis eius bibliothecae 
secandiim tudicium Kraucisci Huehl ciidicem saecuH XIV demum esse 
mihi Bcripsit. Egu in eis lectlonibns Kegiomontani qnas Struue edidit, 
nihil inucni cur cudex dignu» uiderotiir quem ascisccrom. 

Etiam alios Laetantü oodi^^^s edilor<>s adfenini qni ^is nel 
antiqiii uel optiinae uotae esse nel sliiiili conimendatione digni 
uid(Mitui-: at notiuii est quanta faoilitate untca uiri doctti cas 
laudes lihris manu scriptis ooncesserint. Accedit auteni qnod 
eae lectiones qiias iUi e codicibas suis profeiuut, iiulla^ pro- 
prias eoruni codieaiii prae nostriin uirtiitc» cisteuduiit. Ni'que 
nero dubitandum est quiu inter codicos ab editoribus aillnhitos 
|raeU>r iHn^ quo» enuiiit'rauiiuus, uix ultus nit qui üat^culnm 




LVl 



Proiegomeua. 



XIV suppret. Ex catalogis bibliothecarum qui edUi suul nullus 
mihi innotuit antiquior neque sunt antiqiiiores iu multis cmt« 
iioti solum 0<'nuaiiiae, seil etiam externi?; biMiothecis, quanim 
catalogi nou extant; quoi! a piaeft>ctis eamm per epislulas 
iiUi^rnigutis comperi. Koriiin autnin coilinim qui saeculo XIV, 

XV atque etiam XVI scripti sint, inultitudineni maximam osso 
iam aute p. X dixi: itL una bit)liollit><-a Valieana trigiiita fete, 
in bibliotheds ParisiiiiR otiuiii plurcs sunt imqai*. ulla paeae 
Pst in üallia inaiime et iu Italia bibliothoca paulo iui^trucUor 
Hbris manu sonjitis qnae carcat LaHanlio. Iiittr ('(sdicfs recen- 
Uorf-s uoiinulii cnsc uith'iitur qui rrci-iisioiicni quautlain rircn- 
tiorem habf'iit, de qua iam antea (p. LIII A<tn. 1), ob! de 
codic« fiothano c^inms, dictimi est. In nuiltts recoutioribns 
codicibus ncvlia LnHaniü litijmdt'iili'r iimlaia atque dilatAta 
esse ex apparatu Bueneiiiauni uel Farisiiioiuni Le Brun-Lengiet, 
qui pliiriuias *>nruMi Icctioiii's ('olh'^o'nnij, appari^t, quas auU'm 
hhbent ei i-odicpH Ipctionps quat' m+'liores sunt quam antiquorum 
codicum, cas esse conieclni'as ipsa facilitas eniondaiidi osteudit. 
Loi'is qiiibusdiiüi qui anliqni^: in codicihns eorrupti sunt^ cas 
coniectucas reuen tioiibu:) eoiticibutf suppeditatas rpct'pi, snmpsi 
(.•as ex adnotationihus Bnoitcmauni alioi-umqne editorum, Co- 
dices quosiljuM illlus gimoriK, Berolinouseui, (totliannm, d« qui- 
bns ante dixi, Monaceusem saeculi XV {Oatal. codd. bibl. 
Monao. III 1 p. 17 n. 84), quem G. Laubmanu ad nm truns- 
misit, recentiores Patisinos Ipse inspexi. 



Quoniam absotuimus deseriptionem codioam, iam qua illi 
quonim fx aui'torilati' haec editio pcndi-t, i'onlirii'antnr intcr 
se eognatione ita di'monstrandum i'st, ut quae rationes in 
Institutionibus et recensendis et emendandis sequen- 
dae sint explicctur, 

Varias clasges codieum constitnimns, primam M', cuins 
sunt codi(!eä B et G, alteram X, quae extat in Parisino R 
atque etiam Parisinum S (1) attinR:it, tertiam <I\ quae in libris 
I— III fMriicibufi 8 (1) et HM, in libris IV— VII codicibus HM 
etTieitur, quarliim V, quae in libris I ol VI in codicibus P et 



Prolcgomeua. 



Lvn 



V, in libris 11 — V in eotlii*« V constat, qniiitiini 11, quam in 
übrig U — V et VU propagauit Parisinus P, in libris I et VI 
autom forrcctort's i-ius (P- et P*) seruauisse uideiitur. Codicem 
8 qaamquam uidehamus mixt! generis esi^e, tameu facere non 
poteramus quin alteiam eins partem propriae originis esse 
statu eroul U.S. Forlasst* ctiani ulia dassis addi'iida est codiiMi« 
riaoipediensis, cuius nit'moria rocentioio parto Paiisiai R (Rp) 
tradiU est. Wie autem onm«s iiostroü Codices ex uno et 
eodem primo archetjrpo Q originetn duccre ex muliis lacauis 
et corruptelis atquc etiam ex iuterpolalianibus quihusdam, quae 
uarii genoi'is uitia oiuiiilms illis codinbus coniniuiiia sunt, fffi« 
citnr, ex nitiis autem qnae eadem onines eodices hahent, rursns 
quae faerit iudoles ipsius an^helypl cognoscitui. Pult is codex 
Q praestanti iutpgritale ac fide, ita tatuon ut uitiorum non 
plane expers esset: qnonim tria snnt genera. Primum et 
frequealiRsimuni genus in e<i posJiuni est quod haud raro ali- 
quid interi'idit , ucn soluni siiigulae piuiesue tittciHe (aelut 
p. 61. 11 wüurrtai»); 66. 1 u«/j;<«/)o; 206, 20 i«Wn(/i>; 256.5 (ex)- 
t^dat; 2fi4.*23 acripU}{r*}j< ; 320,19 (oftsVuraiw^/ ; 4B4,a 9u/ßei{a)t', zl) 
Ut'l siagulae uoces (cf. p. 2, 7; 30. 1: 49, 12; 63, 13; 92, 18; 
101,21: HIft, 2: 188, H; 202,1; 21. 'i, U: 222. 1 : 234,13; 256.1; 
293, i: <HH, 15 al.), sed etiam, quauiquam hoc perraro factum 
est, plures uoces et particulap oratiouis k-r. ad p. !)3, 10: 277, I ; 
2H3, 20; 430. 3), AltiTum ihuiinutn codex Ü ho accepit quod 
in^rarius oonnnaiquani ab exemplo quod sequebatur deerraus 
Uttoras nel uoces conl'udit nel aliis inodis uerUa scriptoris tur- 
Iwiuit fp- 3, 17 diaarreuda pn» atUtmida; 18,8 dt.um (uel dtv») pro 
»'e/; 80, 7 iact pro iaci\ 143, 18 hitemus pro hibtmHm; 179, 17 <{uo 
^rvito-, 207,3 ttd pru ei; 223.2 intfvU mpimf pro mpiatM in^iif; 2.'>0, 1 
ttiam pro tinUum\ 2G0, 12 utram |iri> mtram\ 265, 5 alitjung pro alio$; 
307, 14 faeturum pro futunitn; 417, 2 lutwinum pro omuium; cf. ad 
453, 10; .500, 10 opfrihu» pro opibM\ 509, 6 tator pro lator; 510, 7 
ampUcUtuT pro amjiitcMur; 522, 2 dUiU» pro dici$; 569, 13 uindicari 

pro uiadicart; 670, 14 fam pru ttiam; al.). Tertium genus oitionim 
in loois manifesia interpolatjnne mutatis constat: aelut om- 
nibus in codioibus aiidjta i>uut haei': [t. 79,*2() id tut Uominem; 

83, 15 ttel aerapidtm; 267, 14 auf', 538, 11 malvm; mutata ha«0: 
185, 8 Mpartialuf pro nparli; 237, 11 aoeratirar pro aUni-ur; 259, 5 
pylhn^ram pro phafdonem; 423, 15 prodigt prv p^rßdi; 511, 7 ttmonem 





Lvm 



Prolegomeiift. 



proeimoitan; A2H, lOntarf protnitnfro: G06,IU calumniariptO cauiUim. 
Hurum tiiuni gfiierum quod inultae a^uu ea«*tiein in inniiilms 
codieilus nostris i-onuptelae iiiueniuutur, ctTtissimum <locu- 
itH^ntuni est quo <^t probatur oiiiite» il)o8 nodii^es ex eodem 
Aichetypo flu\issc et ipsius archt'Ui)! habitus inte lieg! dir. 

Sed tfiilii geDens nitia nuui omnia iam tn\ primani manum 
nafiiiiiiiiqhi* foiiimm archeh'pi ü rnf*MeiuIa siiit incertum est. 
Pottist fiiini liM [tim esst^ ul ab int^rpolatore infenciitur, cutus 
peruersam opeiiim cum iam ante in codicibus P et S deseri- 
beudis (ff. p. XLIII. XLIX) staliieiiJam esse diieiiinns, iam iieie 
deprehendi ceiti.s documentis deniftnstrabiniu.«. Qua iu re iiide 
proßciscendura est, quod inlerpolatioues quaedani extant in plu- 
ribus neque tarnen isdem semper codicibus, ut oas ex nullo 
alto fout« iiisi ex archelypo Q in illos t^an^!i^■.se manifestum sit. 
Propter eos autem locos prorsus rredibile est etiani additameuta 
aliaque commenta A non oinnia, at aliqua, quae cum iu omnibus 
codieibus sint, necessario fucrint in ai'cbt?typo U, in hune ab 
iutuTpolatore imlncta eisque genuinas leclioucs plane oppre&sas 
esse. Sed loci illi etiam maioris momenti propterea sunt, quia 
eorun indirio et maxima iila miniineque inter Codices 
eosdem constaus üiuoisitas lectiouum c parte quidem 
ad ueram causam originemque leaocatur et prop) ias illas 
diuej'sasqm^ cUsses niemoriae T^cliuilianae quas staluinimus, 
uere agnoscendas esse apparet Loci autem illius geneiis hi sunt. 
P. 27, 4 in BK pi-O appellari opoii.ere est appellaTi oporUre 
dthere: uides in Ü ad oportere asciiptum fuisse dehere ex 
proiinio loco 2ü, 25 appellari deheat smiiiituni, unde duo illi 
infinitiui peiperam coniuncti in B et U tran:^ierunt. P. 128, 13 
pro Cafi:tur Auijnstus halu't B gaiug rnfsar, R g. rnesnr angn- 
*tus: interpolator, loci GÜ, lö ubi Gaius Caesar ajtpellHlur 
peruerae iiieiiior, gaius uel g. addiderat, quod in B in lorum 
noininiH .-1»//if5fi transiii, in H cum illi.s mimluibus coniiinctum 
est. P. (il, 2 initium uersus Enniani llSl*\' (B deest) sie ex- 
hibent o paUr o patriae^ H »ic o paUr o geviUtr patriae^ 
apud Ciceronem de rcp. ] 41,1)4 est a jtater o genitor: in 

eodice Q haec fuerunt o pattr o gunitor, unde diuersitas illa 



Prologomeoa. 



LIX 



nata ps(. P. 3, 17 iit PV (dpfsl H) logitur fut potentius [nc- 
rifatj in rtnimos injluat) et ui »ua iuatructa et luce urafiomn 
üitiata, in KSM et ui sua et instructa religione et luce t'qs.: 
intorpolatori cni displk-eret quod ueritas ui »ua instrucla in 
aniraos influere diceretur nequ«? eonimtmoraretur reli^o, supra 
utTsum et et rdußniie addidit niutala simill ihM'boitini cflii- 
ianctiont'. P. 87, 17 in uitsu IjuvrcUauo ' U cum codidbus 
Lucretii habet o uiiseras Acminrim meuten, B o väserae h, m., 
SPV o gtulta$ h. m., n o viherad o ittullüs h. in,: interpo* 
lutor, quoDtam liactaiitius il]o loco (I 2I,44ss.) de 'ini^ptiis 
boQiiuum paeoe demeaiiuur, doii de luiseria loquilur, supra o 
miseroM adimi o stnltaa, itaqiit' i-iiiii prius in II et B (in hoc 
leuittr corruptum) retineretur, in SPV altenim, in H utruinque 
manauit. P. 43d, D (Sftneca) qiti monim uitiorumque jtubU- 
corutn et descriptor uerhsimus 6t injter.tator acerrimus ftiitt 
pro iunectator omnes exceplo R Codices accusator habent, ß 
aatem arcusatov et ingerJatnry sed iioceni ncrun/itor glüsseina 
esse loco Quintiliani (quem aliis quoque locis Lactaiitius se- 
qnitur. cf. Addcuda ad p. r>8, 31. 402, lö) hoc, Inst. or. X, 
1, 129: (Siniecnj egtfijiug tarnen uitiorum. inxectator osten- 
ditur: iode intellegimus aoce accttgator in 11 supra asciipta 
neiUDi inseciator in ctdcris codicibus ciputsuni, in coüiccm R 
utrumque receptnm esse, lani uero facile est ad intellegeDdum 
quo modo factum Sit ut haud raro duo quilibet ucl plureB codices 
conti'a ceteros cons^ntianl: in alteros niniiriiiii uerae li*c- 
tiones archetypi Ü, in alttroi^ adulterinae transierunt, 
tilx multis i-xenipliä gi-atiiora quaedam per tabtsllas composui: 



BR Talso: 



ceieri rect**: 



lOS. 13 uuUfMuM 
127« 5 lucümr 



uflatum 
taciaiae 



* Vald« dol«) unod boß loco in vilitione couira codioc« LiktoIü Icctio- 
llfm t'0*lic'nni R rt 11 Uetrleil todicrs SPV serutiig, Nüm quiu iioii puuci 
soriptur-'S (|UHrti et [»osierKiruiii sjuii'uluniiti LuorvÜuJD li*^runt uarii^qiie 
Id sni« Hbris adhibucniiit [ct. iJie dualht. ZwutUe p. 47), fuütuni v^aa 
i)|ii(iAtus sunt, itt L-um L-u-tnntiiia ttiulttm ttcvipHuet, Interpol« tor f uotitin 
tun Liici'püi iHincnu rorrij^i'ret: iu qiiu rriu lualw in L-ontrannui inuttiti. 



E 


xt 


Proleg 


^^^H 


^H 


BR falBO: 


recte: ^^H 


^^^H 


191, 4 cum add. 


^^^1 


^^^1 


2bB, 19 ipmt udd. 


^^H 


^^H 


B(G)H falso: 


ceteri ^^| 


^^^B 


70. 11 era^liaula 


eructtda ^^^H 


^^^H 


dl| 16 re^ntiwi 


reruni ^^^H 


^^^H 


IGl, 12 progmiet 


^^H 


^^^^H 


876 1 ft kominem 


m kominr ^^^H 


^^^H 


409, 7 dfu* (posi/ifiV} add. 


^^^1 


^^^H 


428, 1 plurima 


plura ^^^H 


^^^^H 


495, 9 uwfr/iu- 


dehetur ^| 


^^^H 


497| 11 rointtquatur 


«u&M^ufiir ^1 


^^^ 


&H8, 7 trrminutaä 


permixtus (P tantam snperetft)' ^^H 


H 


BS fa]so(?): 


ceteri recte (?): ^^H 


^H 


440, 12 i/ui ^ato facuUaU ad pia' 


quin data /acuUate ad ptaeandum ^M 


^^1 


candum Jeum non reuei'- 


deum reuertatur ^^^M 


^^^_ 


tatur 


^^1 


^^B 


B(G)P faiso (ef. p.XLIII): 


ct^teri rect«: ^^H 


^^^H 


15G, b ideal add. 


^^^1 


^^^^1 


841, S/tlicit^ (deletum etiaui a 


liabeat ^^^| 


^^^H 


R'') eiectum 


^^H 


^^^H 


302, 17 inyrM« (i-ecieV) 


rgreati ^^^H 


^^^^1 


32Ö, IH priuciptm angdorwn iMoc- 


habcnt ^^H 


^^^^H 


tam 


^^^1 


^^^H 


375, 30 mortali 


^^^1 


^^^1 


406, 11 now (öio. l*j cotiffrvrrtt 


coniH«ret*t (iiane corruptum) ^^^| 


1 1 


489, 13 j>o«;fu «uHf 


poauit dtuM ^^^^M 




BV falso: 


Ci'teri reotti; ^^^| 


^1 


259, 19 mn add. 


^^^1 


^^L 


296. U— 297. 5 1., 


hah?nt ^^^H 


^^^^^ft 


297, 9 — 17 i 




^H 


343, 6 (radiVam (lecte'O 


dalam ^^^^M 


^H 


■ Excepto bor loco e Hbro VU, 


qaia in eo V totus. B paeac totiit ^| 


^^^H 


dfficit, nullit «xcinpla roc^pi. Praate 


ri*a uitriae Icctioaes in K>ds S. ^-rip- ^| 


^^^H 


turae o«curr«'Dt«>!«, quorura propria quaedam cfti rondicio (uf. avp. 111), bin ^ 


^V 


non cominmionuidAe «ont — Loci 


c]aibus R et S coiuteutiuiiC, pit>j>ler ^._ H 


L 


iMiiHAtn p. li adliiiitiii hie noii prupoiiuütur. ^H 



^^^^^^^^^^^Bi^ ProJegomeniL ^^^V ^^| 


^^^^^ rutu 


lecte: ^^| 


^H 198,3 «t add. 
^H 305. la Mm add. 


^^H 
^^^1 


H BRrV Talso: 


8H (i. 0. 4>) reoto: ^H 


^H 121, 4 lo^i (soU tUi V; i. e. to- 
^H^ tum, oppositiim proximo 


ffc;/a <fn' ^^^1 


^^V BHP i'also: 


recte: ^^H 


^H 200. n add. 
^H 242. 3 rn/emi^«« 


^^^1 
^^H 


H BHV falso: 


cctori meto: ^^H 


^^1 297, & nuffM 


^^^1 


^1 BSP l'aUo (rf. p. XLIX): 


ceteri rcrto: ^^| 


^^1 S9&t 18 cum K»/iu «U 
^^1 444, 9 n«c «i camtnden 


cum »olu» adknc tMtt ^^^| 
uon camtjuien »i ^^^| 


^m KH(M) faho: 


OPteri ^^H 


^H 90. 8 atheaae B. uMcim B ^sc. 

^H 88&, 7 «UM add. 
^K^394. 12 tatnnt add. 


anta (aotta, aJienaj ^^^M 


^^f KV 


ct^im rpc*l<>(?): ^^| 


^^m 104, 17 enrori 


ermre te ^^^| 


H RSH falßo: 


ceteri recte: ^^U 


^H 98. 2 cum add. 

^^1 1 39, 13 /ccerit cum »olut a»€t 

^H 220, 24 »it add. 

^^^^^ 243, 1 1 mascu/Au 

^^^^ftS&S, 4 progrtdi 

^^^^'^431. 12 Hon eiectiim 


mos ^^^M 
proctdi ^^^1 


^1 BSP falso: 


ceteri recte: ^^H 


^H 308, 1 t'(j«fn add. (praeter«a H^ 
^^1 in marg.)' 
^^^^ 474. 9 to add. dmersis loci8(l) E 
^^K et SP 


^^^1 
^^^1 


^^^^^^^ V'idetiir idtm io 4» iit «lia lectio ascriptum ftusse. ^^^| 



LXIt 



Prolpgompna. 



ItSV fiilso: 

398, 3 fotutaHtine impemtar mn- um. 
xime {maxime um. HS) 



yeteri recte: 



ceteri recte; 
Hu»gcHlü BV. DCCCC 8 

cet«ri recte: 




BHP (also: 
2 t) 5, I eeptingetttu 

HPV faUo: 
190, ^ HiWuJibu« 

Si* falso (cf. p. XLIX): ceteri Tectet 

Mi;», 5 ron#urtMJT eiectum habeut 

414, 14 tarnen quidem 

SPV falso; ceteri recte: 

278, 4 prwre primo 

Loci lihroniin II — V, qaibns P et V contra cet^ros stant, 
p. \L\ propositi smil. 

Haec taiita discn'pautia lectionnm iitter (!Oilicef; qiioslilict 
iutorc(»dpns ei null» alia causa ropeti potest nisi ex interpo- 
liitioDC illa arolu'typi, qUiini locig quibui^dam lIlallilo^^to ti^nori 
6upra nidimuf). Ail plane eaniit>m causam si non Omnibus, at 
multLü certo locis r(*ferinius quod singnli coilices, cum ceteri 
ea recipiTont quap inU'rpolat<>r nouauerat, uerani mt'nioriain 
retinnerunt. Etiai» ut deleinla quaeilum in O ab iuU'i"polatore 
iifitala esse p. XLIV uidimus; pariter ctiam p. 103,9 uox suis, 
in qua saiio otFcniU'rp possis, uitletur ab iutorpolatore expuncta 
esse, in V rect« ((;f. Kpii. p. 754, 23) reteuta p^st. Jtaque ne 
illud quidem inciedilile est quod supra (p. LVIII) coniecimus, 
alicna illa quae omnihus ia codioibus ucisths Kunt, aut ouiiiia 
aut ex paite yalteni ab intorpolatore potius quiim a libraiio ar- 
chclypi uet eius codicis ex quo bic descriptus est cooficta esse. 
l'ostr<'ino uix dubitauduin est quin m;i},nia pars additami-'ntorum 
lectiouiimquo falsaium quap iu siugnlis codicüjus extant, ex 
archetypo Ü in eos niigrauerint: quae, cum interpolator Ule 
scientia quadam non cart'n^t, saepe specie emeudatioris olegan- 
tiorisquc oraiionis uel seutCDtiae reclioris magi&qae cum doctrina 



rrolegomona. 



I.XIIl 



ocoJpgiai* rnnsniilM^iitis librarios codiruni n Q dpRcriptoniiTi po 
facilius fallfbat'. Corruptio illa maxime in Codices IJG, HM, 
P inrepsit. 

Scd ctiaiii alia causa est cur saepe quililiet Codices liiter 
8P conseutlant, liat'C quoqiie iu coiuüciono aichetv'pi Ü posila. 
Librarius oiiiiu itlius ud convrtor, cum citoits sccuiiduiii 
pxemplum e quo Q descriptus erat coneiisset, in alios codicos 
primae soripturai», iu alios correctioncs traiK^iiTOut. P. 28, 1 de 
Ut'ilüs de utrisque generibtt^ in aeruuJo llhyo ditBeremu». nunc 
in UHSHSI n«»i^ tantum PSt, in PV(V) liatn- di' utt'iaque — rfi««- 
remun. Xequo pciorii (Icesfie pos^sunt, ik^ quau post uuuc f^uiit (in- 
Urim eqs:,) sensu caipaitt. cum pra»'st»rlim similes formula«^ sint 
p. 107,21; 111.21; 151,25; 205.3; 31«, 4; 317,5: 384,11; 
411*, lf>; 454, 22; 53ü, 3, iiequi^ nuvc est omitteiidum, qumi 
eliam locis 107,21, 111,21 cum tuturim roniuneliun t*st (umini 
intefitn est 317,5: 454,22; 53*J, 4i: neqiie enim credüüle est 
nunc in onicihus üUb codicll>UR cuniectura ortuti esse. Äppa- 
rat uerba de — diaaeremu« in Ü prinio oniissa, postea suppi 
nunr ttscript* essi», ut alii libiarü haue, lihraiius codicis \ illud 
reciperet. KadtMii rationo i^xplico quod iiiterdum uoces iiarie in 
aliis cndicjlius oiiiissae sunt, in alii'^ extant, up]ut [i. !77, 7 rei 
om. BH; 2ü7, i» jdane om, BS: lOG, 24 quod om. RH; 328, \{\ 
et cölenduin om. HSV; 120, !!> ßnim om. HP: Ö7I, 4 en'e' 
orn. HP'V. Ad eaa coirectioues refero üluU quoque, quod 



< Iiit«r Hi<t locuH quo» siiifriili iHidiceB rect« tmduiit, etintii ra«e posaitnt 
quibiis libnini comi])telani arclit>t}'^i fncili eonipctun siistulerint, iivlnt 
110, 17 awreHm R, auruiH ceL; lOJ), 30 mJ V, et cet.; 185, 12 ipm H, 
ipnAm e»i., al.: idfui utiiiiii in pluribu.-« codii'ibuK fieri polult: 153, 20 71UIH 
rotte KH. qtnjd BPV liiibeat; 155, lÄ tnsjjtrauit recl* BR, itpirauit wt.; 
221, 13 ti in Hr("tif»yim eicidissi» iiiilottir, yxmU utiuptr B, et nemper cor- 
rrctum i-st in UVV, nemperque in Sil; 403, 5 et« oui, HPV, n*tt'J habont 
UK rt («cd olid loeo) S. Ktinm rotiieHuras minus probabUcs inti^rduiu 
dtignli r^HÜcM eis \on» habent, ({ai cum i^ti»!!] In ccUris c<>rrii[ilj aint, 
kaa in arobetypo daiiiiiiim acceper&Dt, tiflut 202, 1 nam tysa P; 222, 1 
duCT/i/ifinm Mfram P; 320, 19 ceUttftet T; VA 12 noa K. 

* QihhI I" iiw-em »ddidit, iiiilo rfitctf-iidiiui «st. quod hie corrector 
an-bi'typu II usus est; cf. [i. XLVI. 




LXIV 




Prulogomena. 



interdum pliirfs Codices aliaiii aiqac ccLeri uerlioruiii (v>llocii- 
tionem haljeut: naiii uoces in archetypo additae ia alteris co- 
dicibus aUeros in locos recepUti i^uut, Uflut p. 73, 17 JUt ff Haute 
poputo BR, ji.f. ceteri; 1dl, 4 ««e ibi BG (M^) K. i. e. Cflt.: 372, fl 
lamm ifunmam et 475. II »m fMC BH, iuuersa cet. ; 3a7, 11 i//V ijjm- 
qtuim BP, u. 1. cet.; '27<i, tf) a/4<guam poetent ot 475, 7 mtruM ffr&cf 
BSP, inuei-sa cet.; 153, H/acta e*«e KP, «./. cet.; G7, 26 ipta «enec- 
(M(e H et PV(r). *. i. cet: 243, & aliud m.« SHV. «. a. cet.; 374. 21 
Aoc mfxio omni» HäP, iuiicrüs cet.; forta&se etiam 440. 9 malitia iUo- 
rifiN, 445, 13 iri/nu/ oiniim, 4.')3, 7 iRO(/o urrtis SP. inuertia cet. 

Dtiae igitiir rationes illao, si de origine earum lectionum 
quae uarie in parte codicuui cuoseiitiuul quaetitur, quam nia- 
xime adhiheiidai» sunt: uiia, quam modo pioposuirnus, in «o 
constat, quod aixhetypus ü uonnullas correctiones ha- 
buit a lilrariti oel a correctore additas, altera in eo, 
quod ille codex aspersiie fuit conimonti^i inttM-polatoris. 
Apparat autem et hoc, in eligeudis ueris lectionibus multo minus 
unitiersain 4|uaiidani fidoni auL iiunierum codicum quam ipsam 
natnram cuiusque Isdiunis spectandaiu esse, et illud« saepe iu- 
diclum nostiudi in lubrico esse positum paiumque certe dispici 
posse utra Wcüo gcnuina sit. 

Sed unum etiam addeodum est ad confirmaiidum illud, qao<l 
per totam haue di»;putatiouem teiiuimus, memoria m con- 
textus Lactantiani uere iu tot quot i>tatuerimu8 di- 
uersas propriasqae classes diuisam esse. Qua in qaae- 
stiotie qui cüiisensum hinorum pluriumque codicuui sequi uidii, 
cum minime sit t-onstAus iiiter uarios Codices is coui^eusus, eum ad 
certutu finem porueuire uon posse ex eis qua« modo exposuimus 
non minus apparet quam quac eius consensus explicandi nerac 
siut ratioues. Beete autem nos diuersas illas classes di^tiu- 
xissc et hac re ostenditur, quod nulla classis est qua» non 
halifat nerha qiiac in singuJis ceteris intcrcidcrint, et illa, quod 
nulla est quae nou uiia ccteWs deerrautibus genulnas loctiones 
eas seruauorit quae neu couiiK;turis librariorum restitutae, scd 
ex ipso archetypo rwcptae sint. Ne illud quidcm factum esse 
potest quod antca {Die dualht. ZtmiUt p. 3) pro]tter locos 
quosdara primi lihri (m-lut p. 3, 18; 12, 7; 2H, 1; 5U, 15) 
putabam, cudict-s H \i S H per uuuui communcm codicem 




^'^ol^p(>^lcna 



LXV 



omnnt « priino aicli^'typo Q flu\i?S(\ podici^s rlassift V. P H 
V, ex eo ipso proufinissc: olistaut eniin loci ex parte iam siipra 
(cf. p. LVIIJ. LXIV) comiiioiiiorati p. 61,2 o pater o pairiae 
H8I'V' (B ilppst), o pater o (fenitor patriar H; 67. 2ß s*^ni't:tHte 
ipsa DllS, ip»a sene^tute HPV; Öl', 2 ita eos quinittit petiliiis ' 
UPV, Uaqtte (in B qtte fort ex f a ID. 1) eon pti\liu9 ÜSH. 
Ktiam in locis graecis qime sunt uariao loctiones picrarque 
eo esse ortae uidentur, quoil qua«; in archelypo Q ali iiiter- 
polatore corrigendi uil oxpliranHi caiiBa ascripta ri^sf^iit, in ro- 
dicibns ex eo deiiuatis locuin'g^-nuitiorum uerlfOrum occufKireut: 
cf. liH-ofi \i. XXIlIetXXXIIaillatus. quibiiH uiiusKuclKucruin stTuauit; 
ileJDdc in Uüo B (rst 2ö7. 4 OV fAP IIKIM pni aütiv ripi -fip: 294. 10 
KAlT()ri:MK\proTS'j;rE:re'Cj/: :HiI, H KN IIM\Tt jint v.a; %j.aii; 
3ti;i, 11 KN pmEi?; 3(>3. r2 BMITOIX (cmn pod i. (iiiiinis-him PibylL !> 
proxXr.Toi;; 6S8, ft 21VNII ANTON [im ;(ävTi.)v xai: in R löH, 2i) AlKN 
EONT\ pro «vaiv tt; IfiG, 7 KOINON piu fiivsv; in S 355, 1 
'A'l'PliN pro äOff^jpwv; 3«!, » HMKPA pm ^^«i; de P cf. ud p. 106, 4 
\\i.ijL vap]; in V 2P8. 1 OTf pro ij:i(; 3 liriVlKN pio V.vädir,. Etiam 

his locis iiUerpoIatoreiii noii iudoduia lioniineiii fni.sse prohatiir: 
quod eo facilius credcnius, qao rarior in occidentis partibos 
per prioia medii aeui saecula fifbal liii^ruap j^aecae Rfit*ntia. 
Udo alterou» loco gcaeco plus ima uaria h,*cUo in oodicibuE; 
uostris est (uelnt p. 443, U pro x«V,t5.>; in B est ANESeHTOil 
i. e. o^r.sfti^TOj;, in R ANOillOVl): quae discrepantia fortasr;*! ita 
explicauda est, nt uou soliim in archetypo U, sod ptiani in eis 
codieibus in quiljus classes nostroruiit codicum coustant, studüs 
graecis Dondum plante iacentilms panoa tniitata i'?>?-^ dieanni»^. 
Etiain quod in Pansino S saepe accentus uel spiriluf! uücüjus 
gnit^ciä additi .^unt (i>f. p. XLVnD. fortblase ab arcbt't^pü eins 
^ repetenduni e»t, in cetoris desunt'. 



' Huiue loci uarieUs forUsso hano cau>!arQ l^iibet, quo<l cum in iirrhf- 

fBlat IM 

t/ii{i IniÜD faisset ita eos q. pftiliuM, oocn qitinttu u Hbriirio, ut plPiiutii 
n<Mn«D scriberctor, luldit», postea ioUi'pclator duobus üIib q. et quintu» 

puuctis priud :i(l ita tvtvrvns ita feclt. 

' [ota aspriptuni udo Ioco MujMTP.vse uid^lur: j), 641, 4 iu P est ATA- 
SUl; ju iM:riptnm eodicum VÜ p. G62, 2 4»ATNHr (sie P, ^^Ar^^Hr 8), 
est pro ^TVf;, utnini tUud bd^nt an uiliiioi sit iltiiulicnri tum putest. 

Xrillt ImL 1. a 



IX\1 



rroloKoinen». 



Interpretationes quoque ]atinae locoruni ^raecorum, 
quas plarinias Codices SP, pauciores B vi H (cf. supra p. XLIX 
a<ln. 1. XVlIl. XXXIII s.) halient, ex parte qnidein ex archt^typo 
deduclae, aliae ad archetvpos singularuiu dassiuni esse re- 
ferenda«; uidentiir: intcrduni euim aliai^ in aliis codieüius (cf. ad 
p.27/.l r2;52,7;71MJ>; 167,7; 388,4 aJ.) suat, ut esse quas- 
dam appareat quae aliain atque ex archetypo U originem, sci- 
iicet ex eodieitius inter ü et nosiros Codices pnsilis faabeaut. 
In «is locis oi-a<>utonin) Sibyllinorum quos Auguslinus De ciuit 
dei XVni 23 ex quaiio lustitutioimm lihro (cf. Expilatores 
ad p. 352, l. 3; 353, 5; 354, (>. ö; 3i31, ö; 3H3, 10) ia ser- 
nionem latiuuin <?oiuiertit, Codices S et P interpretaliones Augu- 
stiiii reddunt: qua« etiaiii ad locos jfrap<-os lect« sciibendos 
respicieüdae erant (of. ad p. 3ri3, (J; 354,7; 355,2; 303,12). 
Ci^teras interpietationes latinas in appatatu praetermisi ' excepÜs 
eis locis quorum contextus graecus in codicilius corruptus esset, 
p.aesertini si ei loci ab uno Lactanlio liaditi Funt (cf. ad 
p. 288, 4; 624, 23; 626, 3. 6: 642, 3 al.)- Neque tarnen in locis 
graecis qui omnilms in (•/)diri}ius nostris depranati sunt, inter- 
prelationes lalinaK ud ueniin aieiuoriam retegendani auxiliuin 
feruiU, ininio illas ipsas iam seiimuhim corrupta graeea facta;^ 
esse apertum est^ (nf. ad p. 288,4; 644,2; 645,2; 662,3). 
Pias subnidii interpietationes latinae piaebebunt ubi quae lee- 
Hones graec^e singulLs co{ticil)us essent restituendue quaestio 
erat (cf. ad p. 166,4; 167,7; 641,4 al.). 

Hoc loco etiam de longioribus illis (cf. p. XXXIl) addi tan» cutis 
et dnaiisticis et panegyrieis — sie euini, cum in alteris 
doctrina qnaetlam dualistica exponatur, in alteris praedicentur 
Irtuiles Constaittini Miigni, iipptdlare placet — pauca proferenda 
sunt, ut qufti' nilin codieuni illi.s sub.sit intellegatur. Nain 
locos illos ipsos, de quibus a saeculo sexto decimo uirorura 



' Praeter nlios editores ßueiiemanuQä ^l l.e Brun-I^nglßt riui iittprprt-- 
Utioiies liititiHH dnrv Noli>iit 

> LTdo Joeo p. 20S, 4 rjtio uocero graccain oiiiissain iTHtitui, pxcidisse 
illam iiitcrprotatio I:iriri.i eotiiVfs S iuilimr« aidelur, nisi fort« nox iUs 
büc loco ia 8 e coüiccian »dtj:).^ est. 



Prolpgompna- 



LXVI 



ilortoium prallt conti oupisian ', noii Laclaiitii. sej falsarü esse 
atijiH' utropqiin uiiiiis, (|ui rht'tor Galliens, fortajiüi' Tifiuerensis, 
posteriori» partis Rai^culi iinarti fuisse uiderittnr, duabus dispu- 
tatiünii>u< p. XXXII iidii. I LMiiniiiPinoratis cum demonstraiierim, 
hoc loco arguint'utu illic proposita nun ii'peto. Loci dualii^tici 
tres sunt, piimns Inst. 11 8 pOät § 7, alter capiti 5 liliri VII 
suhicKiiä, U'itiiis in lihri) De npiürio tlci post t^ H capitis VJ 
additus: Ihpups qiiidam loci t'iusdi'iii aiguiiicuti Inst. II B, 3— fi 
(cf. ad p. !^>, 'J. 13: KW. 2— 4) inst-ita sunt. Primus locus 
in Tarisinis K et S, in r'asinpnsi, in (iolliano - nam alios re- 
opntinies i'oiIicM prafteiniitto — , alt^'r in Parisino S, in Casi- 
ueusi, sed in hoe nuttilatus, in Oothauo Icgitur: Purisinus H si 
in lilini VII integpr e$»cl, dnliium nou i^st quin liuno quoque 
lof^uiu conlineret. Hos Incos in commntit'ni Parisini S, Casi- 
Densis, Gotiani archetypuni :i px arehetypo (X) codicis B ia- 
latam psse p. L probubam. Tcrtius locus in Parisino P est. Logos 
dnali?tiros iam in coiiiüitini an-bptypo Q fuis."^!' mihi cprtis.siimim 
est: nam cnm is, id quod px liononjpnsi et ox Paiisino P cogno< 
BcUur (of. p. XIII. XXXVIII. XLIV), püam tria scripta ini- 
Dora Laotantii continpn-t, ex po in archetypuni (\) Parissini R 
diio priora addiiameuta InslituLiouum trau;äi(n-uiu, iu arotic- 
typuoi (11) Paritiini V t«-itinii), quod est in liliro De opif. dui, , 
reoeptuin est. Locormn panpgvricorm« nnus, eo consilio con- 
positus, ut Iiistitutiones fon.staiitino Magno dedicatav uiderentur, 
Inst I 1 i>OKt g 12 est; It^gitur in Parisinis K et S, Caninensi, 
Qothano. Alter, quo ea ut facta celpUruntur qnae prior» loco 
optata orant (!onstantiiio et spe jirecationibusqup praccepta, in 
codiciliuä püst g 2 extremi capitis luätitutiouum (VII '21), in 



' PloroKqiif! eoruiii lo<:oruin pritnuH P Mnimtias nel potius Ilonoratus 
PanlDlJiii in nlteram AblinnDi {a. lh^T>) recfpit. Ki editor)'» I^clAQtii 
aliique uiri doi-ti qui de Wii iilin lUxpruut stque etian projirins coroinen- 
tation« nrripscnint, rniiinomti lunl Die ttualiatititltftt Ztuuitse f. 21 ss.-, 
die Kaiscranrrden p, 9 m. Ad hudt's illiis Coustatitjni Lnctanlio nindi- 
modu post Tliuiiiasintu eilitoretu (157U, in notU ad Inst. 1 1) multi no von- 
fu^nintf ut LnctAiiiiiiin poRt iniinnia »'«lilioiK'iri InHtiiiiiioiium ctinm 
Altpnm fTisse ]!umfr<<nt: ifiiun opiuionem iu pustcriore itl<iniin dispuU- 
eionniu p. 17 sh. rvdnrgiii. 




LXVIll 



Froltg«iB«Ba. 



litionilius ia caice snperioris capitis 26 po.^iitiif est*; extal 
Tn Parisina S, Camof'nH, Gotbano: de Parisino U i<lem quml de 
_Hlt('ro ]iK>o littalif^tico diiiiniiä iuilieaudum ^st. .Seil ail hos locos 

cedant etiam breues appellationes Constantiui in initiis tibro- 
Vnin IT — V positae hae; IT 1, 2 (p. !>5, 13) congiantin« imperaioT 
liiiljfnt KS; IIl 1, 1 (p. 177, S) cmminntine. imperatar B>, S 
liac io parte deficit, de Casineosi ioterrogare oblitas sam; IV* 1, 1 
(p. ^4,3) eoitatantine impfrator RS Casincnsis, c^nistnutinnm 
imperatovem Oothanus; V 1,1 (398,3) eorutantine imperator 
RS CasiucDsis, congtantine imperator mortm« V, lüem etiam 
Atrcbatensis, Daacoiüiiis, GIa>>goini?nsis, duo Mt'dirci; VI 3, I 
(p.485,6) congtantin« imperator RS Oasinensis Gothanus. FaciU» 
quam raLioit«>in illac. appollationps habi^ant iiilvllfjris: faUarius 
enim cam piimo et seplimo libro ampliorps illas ad Oonstau- 
linum orationes addidlsset, otiani in medii? libris coininoneticn 
salti*iii legcntPM noicbat, quis patronus taiu(|uam et^sft operis. 
Oodiees autem in qoibus Constaotini laudationes illae bieaes- 
qm' appelIation(>y uitant, idt'm fort' sudI atque ei qui addita- 
meiita dualislira contint^nt, Parisinns R et familiae S Codices, 
SCasinoüsisGolbanus: quod ad communoni utrorumqne loconiin 
originttin statiKMnInm non pnrtii <'st iiioniHnti. At qnoinodo 
^tuni est ut libri V in iiiitio Valentianensis qaoque apptdla- 
tionein Conslantini haboatV Niilla alia caii.':a est quam qnod 
iii archetypo t} hae quoque iiH('tpoInt.ion<*s iani fucmint: ex quo 
librarius codicis V, cuins propago V est, solitae eautionis ira- 
menior unnm tarnen de illis reeepit. Ab eadem causa uidetur 
ri^peteuduni esse quod Planipedii'ni>i9 (lU) in initio tevtii lib-i 
appHllatiouem iniperutoiiä praebet et quod iu Parisino R über I 

' 1)1 n1t«nt Aldliin. qiine priiliii linim lainliitiiiiioiii cxhibnit capiti 2G 
Rdiwmm. ilU euni U»nim r^slitiitum es«? i.-«iiitin est (|iu-tii iulerpulalor 
oi dart> iiohifriit. Nmu »in» illa posl § 2 oitpitis 27 tieium sfutimtinrnni 
|ironui diriinnt ncqu« iJlo modo cohArivnt cum eis quii'? tiut udI«? Hiit 
puKt nullt proxiiun, n^riis eins locus ia Hne mipiti« 2ö i>e5c tude iiiti^Uc- 
l^tur, qnni eitronia hiiiuj tierbn haec suut (§ lu): 'uudo etiiuu quasdiuii 
»x»oribiI«ii opiiiioDM dt» luidicis et iimon<>i)tibus fin^uot (sc. iiiiuiici 
Christiaiioniiii) (*t libontor üs ([uae finxcriut ci-fduut', piima nutpm 
1nudi\ti<>iii^ liAOC: 'sod uuiuiu iam, snactittsiiuL' iui{iuriitor, fi^utenta 20|iiU 
sunt' «qs. 



i 




PTol^ifl0tkM%. 



LXIX 



(foitasse tarnen ab alia mann), in Parisino P lili(>r II ad 
cvustauiiuum imjitivatoi'ejn inscrlptus et«t. Scd additaniouta 
illa omnia ita in art'tietypiim U pf^nieiiiss^ (aistitnandnni est, 
ut inaioi'a Don in ipsuni conteiLiim I.nctantii inKt^iiMentur, 
sed in selit^dis scripta adicnrentur: nain prius iliud »i factum 
ossi't, sine dubio in omnes oodices illa Imiisisscni. Ncqiit* 
tarnen inlt^rpolatorem ipsum «?as schedas adieoiss« inili' appa- 
ret, qiiod illc Kpitomen InstituUonum (*tiam iutegram noueral 
(cf. Die Hutilhfi flehen ZiiAÜlze p. 159 et adnot. 8. u. 'Kpitonic' 
ad p. 130 haius uoinraiuis), arclietypns U auteni, id qnod i-x 
Bononipnni et Ptu-isino P apparot, iltain iam longe maiore 
p:irtn priore mntiiiitam c(intii\pbat, quale etiam HiKronymi la- 
t^mplum »rat, qai De uir. inl. SO hnhumu^ inqnit ^7uto,u/)y 
tiu$deni opertK (sc. Instilutiouum), lihl'um ttuum acephü' 
tum. Non autcm eredibile est falsarium, si archetypus Ü in 
nmnihns ein» fuissi-t, ut t>i »clieda«: .mins indcn^t, praolcr Kpi- 
tomon, qnalis in illo ess^t, «tiam aliud Kpituniae exiMuplum 
uon mutilatuDi aut habuisäe aut nouLsso: nam non prius addi- 
diss^t commpiita üua quam cxpmptum ipsitm miincum supple- 
uisset, Atque babfiemuB in codicÜins Ulis non paitem Epitofiiat*, 
sed totam '. Itaqne res ita potius s« hahuit, ut cum ai-chc' 
typus Q conferrKlur cum eis fx<^mplis H Insiitutionuni et lihii 
De opificio, in quibiis esstMit et duali^tica addiumenta ot p&ni^- 
gyrica^ maiora in i'^lißdis deftcripta adicerentur, niinora ascii- 
b*?ientur in marginilnij?. Quid qnod etiani eo ptogredi licet, 
ut in va. collatione non Bolum additamenta illa. sed etiam alia 
qaibas rhotor illß Lactantium corrigere temptauisset, in arche- 
typuiri ü, qui'ni mtilta comnienta habni&se ascripta uidimus, 
imepsisst« conicianuis? 

Iam quae uninersae rationes criticae ad lnstitntion«s 
Lactantii reconsendas ex ei» qnae disputauimuB colli- 
gantur, brouiter oonpiohendamug. Sunt autem hae. 

CoDsensus omnium codicum ut pluiimum ualet ad nerba 
scriptoris coostiineiida, ila, cum iam primus archetypus U er- 



* Ex ei« qoa« üiipra fipoRui, eentonlin qtinr<lnm ut«i a m? prolHtA 
(l)ü dimlistiachen Zitstilie p. 03; die Kaira uui aleit \i- 09 as.) corrigi'iKiti ext. 



ProlegomenR. 




ror^s irtt'ipolationt-'äqni' habuerit, miniinc umiiUms locis so- 
quendus est. 

Uua quaequt! earuni cläsüium qua» (^onstituinius (of. p. LVIs.)^ 
sola rontra ircleros ueraiii lenioiuMii haticrt; poirst, idem ile 
uuo quoquo cüdice dicondum est. Snepius id factum est iu 
eodicibus V'RB quam in HSP. Bationt' uniuürse haliita tam 
rorruptelarum iVirtuitarum quam niutatiouum coDsuItn faclaruin 
qua« in siugulis codictLus sunt, eaudcm fere gradum codiwa 
RVSB tencnl,^ niagis P et H (M| dt-geuHaufjunt. 

Kis locis quihus codires diuersas in partes dittcedimt, niinas 
uumero codicum uet anetoritAte singuioium quam ratioue di- 
iudicatur quae lertio ni^ra sit. 8aep^? B et H, B et P, R et SR, 
P et S. V et V (in lilnis II — V) falsa, quae ex primo arche- 
typo Q Huxerunl, commuuia hahent. Quae in R et S solis 
inueniuutur, paene otnuia spuria sunt. 

De eis quae coneclores codicum P (P^ et P'), V (V*), S 
(S') addideruüt, mullft ei archetypis eorum sumpta sunt» cor- 
r»*ctor codieis H (H-) qnao ascripsit, paene omniu ex aichetyp» 
eius traustulit. Inter correcLiones matius alteriiis in IS (B*) et 
K (R^} paucis.simae esse uideiitur quae lectiones alius codicis 
reddant, manus tertia codicis B (B^) recentiore codicp n»a est^ 

Hls rationilus adhibitis inter 'seque coniuuctis archetypus U 
qnodam modo ret^titiii potest. Sed quoniam eum ab esemplan 
quod Lactantius ipse seiipsit, uno certe, fortasüe etiam pluribus 
gradilius retnotum esse ex mendis omnium codicum commu- 
uibus satiti ajiparet. etiam altius ascendi^ndum t*^t atque iiiauus 
scriptoris ipsius emendatione arehetypi restituenda. In erneu- 
dationt* aulem Lactautii quae leges obseruaudiie sint, ex 
eis ipsis quae de generibus iiitionim arehetypi dixirnus facile 
intellegitur. Sunt autem paueissimae ae simplicissimae. Atque 
quoniam archetypus prob» in nniui'i>nin (ide uerba Lactantii 
seruauit, ei« locis quihus iiihilo minus persuadere nobis noii 
l>oi:suiuu.s lectiouem oninibus eodicibus traditam esse genuinani, 
quam maxime uehementioribus remediis abslinendum est. Habet 
autem id (»otisi^imum geuus euiendandi locuin, ut uum quid uel 
interciderit uel errore neglegeiitiaque librarii Uirbatum sit quae- 
mtur. lilud contra, propter c^''^"'^ aliquud consüiuin ueiba 



ProlegomeDA. 



LXXX 



L&etantü mntata esse, quam parcissimo conct'ilonius: nequc 
tarnen neglegeudum est tieii potuisf:«^ ut aliqua ax «is qtiae 
iuU'rpulaton^i iimnit in Q noimta «ssetit, ia omnes nostros Co- 
dices se iu^iuuuient. 

Sed si circumspieimus iiain qnap praeter rationeni et nsiis 
T^aMantiani obseraHtionein sint quibus enieiidatio Instttutionum 
adiuuetur, tria sub.iidia otfeiuiitur: priinum locuin teilet Epitonie 
Insiitutiomim a LacUutio scripta^ seqiiuntui' anotores, quorum 
iierba LiictaDtins uet ipsa tianscripsit ue] aliquo modo in säum 
sernionem inLt*xuit, postronio expilatori's a(^ui(>udi sunt tiMiip- 
landomque si quid de ots quae a Laclantio suinpserunt, inirsns 
ipsi quodam modo ei riiddere possial. De his trilius ageinus ca- 
pitibus II (•( III: nunc propior quaedam qaaesiio absolueuda est. 



Deseripsimus indolem archetvpi ü atque quod malum per 
iiiterpülatorem illum pas.su8 9i{ ostendiiuus: sed i'üani ulia illa 
possiumus reperire, qua aetate archetypus oonscriptus sit 
et quae forma eiuE^ fuerit, quibus quaestlouibuf; re ipsa 
adiuiigitur ea, qua de Institutionibus et tribu^ niiiioribus 
scriptis Lactantii in unum corpus compositis agitir. 
Atcjue primum ari'hftypus Q, quoiiiam Bononiensis, qni est sat- 
culi VI uel VII, per alium deiiiuiii codirem (*r) ex eo niauunit, 
Qon po^t sextam t^aecnlum ortns est. Sed aiia quoqae ratio 
est qua aetatem arclid.vpi iimei!>tigare pOBsumus. Laetanlius 
in couscribeudi:^ Instltutiunibu:^ et Kpiloine earum uoluniiuihus, 
non eoviieibus usus Pst: quod uerba Inst. I I, 20: '(uoiitati) ad- 
seifudae atque inlustmndae septeni uoluniiiia de»tinauimu»', 
et Epit. prooem. 2: 'diftiiib^ uidt-tur cn. quae septem maxi- 
mis uoluuiinibuä explii-aia sunt, in unum conTerie*, aperle 
ostendnnt. Quare cum Hierou,vnius Epist. LXX ä (I 427 D 
Vall.) haee wriltut: 'Ijactantius qui de ira <|iioque et opitieio dei 
dno uuluiiiina eondidit', quiluis ex uerbit« illum hos libellos 
Laetantii in uoluniini)>uf; seriptos haimisse apparet, iam Laetjin* 
tins ipse in illis quoque eoni^eribendis quin usus <:it. uolnminihus 
nOD est cur dnbiti'mu^. Itaque InstitutioneH et tria gciipla mi- 
Dora, quae in arcbetypo U in unum corpus eoinposita fuisse 



1 



l.XXII 



ProlofEomcnik 



ex i{ononi<*nsi et Pai'isino P cogiioscidir, omnia ioitio in nolu- 
ininihu!' exaratii esse aidemus. Mein Hiaiii df Kjiistulaniiii 
qunt< liactanliii:^ scripsit libris aliquibus — uescimiis ontni qui 
illi fueriut epistularuin libii ex inultis a Lactantio editis (cf. 
HitTonym. He iiir. iiil 80) — cprto tc-^timonio cnnslal. Daiiiasus 
eiüni loi'o (fpistnlae supra p. IX adn. 2 proposit« t'pistulaü 
qtia^ilam Laotaiitä 'iisque ail nullte spatia uersuum' t^ndi 
qin*ritur: qno ex loco, quoniam i'onputationeri uersuum i. e. 
stichonictricae, non ad Codices, sed ad uolumina spertant, ctiam 
epitiluJaruiii illius uoluiiiiua fuisse colliginiiis. lam ueio Insti- 
lutiunt^s a Tviti'tautiü in uolurainihu^ nditas esse alia qiioquH 
memoria plant* singulari traditum tst. In i-odicc onim Parisiiio 
K iiirtt-riptii. qtiaiü libii Lanc t-si: INCPT LUi IUI DE VKHA 
RELIGIONK KT SAPIKNTIA- V- NU DCCC-, l e uersus nu- 
niero duo iiiilia octiiigeuti, suhscriptio antem eundcm niimerum 
exliibciis liaoc: CAELI FIRMIANI LNSTrTVTIuNVM DlVl- 
KAHVM Üb im ■ EXPL V ■ N • IT ■ DCCC Deinde Über sextus 
haue habet insniptioiipm: INOIPLIH VI 1>K VEHO OVI.TV 
VN- HD , qui sunt uersuuin duu inilia quingiMiti. Vides ess« 
numvros sliclioiiictricos ': qui co luaioix^m mirationein mouf^nt, 
quia, qiiaotum ego qnideni soiani, e latinis oodieibus DOtue 
stiidiuiiu'triciif uixdum t'dttat' suut^. Priniuni autf'm hi iiunieri 
ni^ceKsano ad puiii aiThütypuin, qui in uoluminibus roitstabat. 
refereudi siiot. Deiude in posteriore iiumero signa quapdani 
deÜuxisse certum edt: naiti cum libm- IV, qui in editiuiie 
Fritzsfhii Ö8 pagiiias inplet. yecumluni nurniTiim illiim slicbo- 
metrieum haboat uersus 2800, über VI aiitpui iti iUa editioiiM 
60 paginas couliiifat, hii; iion polest 2öO0 tantum uersumn 
esse, ßütione iiiütituU libri VI inr.^us ^iSUiJ iuiieni: ergo in 
iasci'Iptione eius Ubri numerus II - BCCCO restitueudus est '. 



< Penpezit U. OtnaiiL; ttr p. XXXI min. I. 

' Ct. MommMD. Herme« m\. XXI 142 ss.-, 150 »da. 1. 

■ Ex Hamann mmwim 261m:» cl '2UUÜ i^rilcitur uolnuüiia niaiuris iUins 
rormu (uhHv, ijuatn Th. Rirt, Da» antike Buchicaien ]»- :il l (II d), aTitH)— 
2900 uersus i-oiiliiiiMiU-iu inter lui-difti" *'t maiJuinm foniiiiiii |M)iniit. Ean- 
ilrin Ten 1111:1111 libii IV (i( yj mji«»iiitiHlinfiii lialifiit liliri I fl III, mi- 

uDreui liliri JJ. IV. VII, linTjifi.,;-.,!.« '*** *'*'*'^ ^* 



PrvIPK<^<>^^"A 



I.XXIIJ 



Tum si qaaRritur quanlam inagnitmliuf'm uersus haimeiint in 
quitiuä Italic siicliornetria posita est, iiingiilos ueisus aichetypi 
illius 35, 25 i. e. triceiias quina? littems habere efÖcitiir': (jui 
DQUiLTUS i'eddit legitiiimiii illatu ueiäns autüjui magnitudiDem 
quam inprimis C. Gram et Th, Birt reppererunt^ Sed ut iam 
ad id peruoniamQs quod uiasiint' hac qna^stioDe r;equiiunr, 
nunieri ilti ätichoiiketrici utx ullo alio modo nisi ex anrhetypo 
Q in codiceui H tract-irc potueimit. Archetypus ü antcra ita 
effoctas est, nt Septem uolu min a Inslitutionum certe, fortasso 
etiam tria scripta minora in noluiiiiinlius exarata in uniim co- 
direiii tran^chbcfi'Qtur ^; Epitomae mutllatam modo uolumen 
praesto fuisse uidetm-V Ille enim codex corpus decera librorum 
Lactantii coiitinen? cum ex uoluminibuü illi.s conficeretur, librarius 
panim sane coaaeuienter ad fuiinam ratioaemque codicis, sed 
magna cum no8ti*a ulilitate ettam noias stichometricas si nou 
plures, at illas cert« recepit, qua^ deinde librarii ceterorum codi- 



' In ea nitioiio inoanda inde profcctus sum quod apud FriUscbiut» 
Ub«r IV &3 pngiiiafi habet, «in^ilae pnginne 37 fere uersus, sin|;iilt ner- 
IUI 46 fere littera.<!. Versus 2Ht3, qiios s«ciiudiim hnnc rationem i-^er IV 
in oditioDi> illa liiibet, cum tiN-sibus 2800 notae stichoroctricae coilati du- 
meruiQ i>upra datuiu efHcinrit. 

" Quod Lnctantiai Inst. II 8, 10 loeum Cieeronis adfert quem § 12 
(p. 132, 23) decem uenibus coiitiacri diciU i» oiimeras ciim dou accunU, 
sed sammattm positus ess« uideatur, uix cum usum pravbet, ut qu&e ner' 
6uum iu suto^-apho LrLct4\utJi mng^uitudo fuerit ex eo roUigatur. Qui 
tarnen Lactantiiim illo loco nuDK-nim accnrattun daro «xi-itiuiat, cicmphu* 
nb illo i[t90 r-iamttim liubuiüitc ucmiis lon^ores, formam nutom uoluininutn 
brooioreui quam arcbctyputa Q Ktatuat occmm est: quod »De facile ävri 
piituit. 

' Kon plane incredibile est eum qui nrcbetjrpnm U componeiet, libroa 
D« i» dei el De OjiGcio doi et Epitomea Don ex uolaniiuibus, sed inni 
e codicibus transcripsissc: quod si factum est, co t&moD quao de Torina 
ti de actat« arcbptvpiU protVriuiiis, non »tUuKuntnr. — üt InatitiitioDuin 
Codices onines ci arctietj^jo U suut dchiinti, cuiiis formiiin Dououioiuis 
et Parisinue P seniauerunt, ita eliani qui praeter Buuunierisem et Parl- 
Ktuum cxtAut codiec« pn.rt«m Epitouiae hie ti-&ditam aut libiiun De iia 
dei aul De opificiu dei stparatim couliiieittr« ex eoilKiii illo urdicty^io 
fluXATunt: quod deEpitome iu proxiino capite, de duobus ruliquxs Bcriptia 
\a Pivle^uiiftiiK iillt^riu» partis huius editiontK oateiidL-tiir. 

* Cf. locuui Bi>M'ou|iui p LXIX adii\tuiu. 



LXXtV 



Prolcgomcnn. 



rtim qaos »uciores classiuni constituimus, uol non int«lleeUis ucl ^ 
ut inutiles oiiiiserurit, ia autt^ni qui codicem X, dciode is qni vi 
eo coilicam It deseiipsit, fortasse ob id iiisiim quod eas non 
inte] lege bant, fideliter piopagauenint. Sed quo t<*rnpore urcbe- 
lypus Q uel, quod idetii est, corpus illud di^eem librorum con- 
fectom est? Cnm antt'u dixeiimus nrch<*typuin non post sextum 
saeculum ortum fsse, iam illud addendum est, aichetjpi ori- 
^nem fti aetati esse tribtiendnni quo libri vt uoluniintbus in Co- 
dices translati sint. Hoc autom proximis antr sextum saeculis 
factum est'. Accedit uero quod multo ueri siniiliüs est id 
corpus praeclarissitnorum lita-oruni Lactantä non multo post 
auctoris mortem, cum iiomen ac fama eius etinni in recenti 
boiniimm uuMiioria nsset, quam inicriw^to longiore denium teni- 
poris spatio esse coniposituiit. Quare sie statulnius, corpus 
decem librorum Laclaulii codicibus Bononiensi et Paiisino 
P li'adiliim, hoc Hst archelypum U uüstrorum codieum 
aut quinto aut etiam qnarto saeculo ortnm esse. 



CAPUT IL 
DE CODICTBÜS EPITOMAE. 



Epitomcii Institutionum quomodo factum sit ut Lactantius 
Uli PiMitinIiuni quiMidaiii, quom fnitrem upi«t>llat, scriberet, ipso 
docet in prooemio Epilomae proponons ^imul quam ralionem 
cum inagimin opus in hi'iMiiorem forniam oontnilifrct soeutns 
Sit. Sfd de Epitonie ipsa, de origine eius uere Lactantiana*, 



■ er. ßii-t 1. c. p. 05 Ks ; Liinilwi'hr, Studien über die anÜke Burh- 
terminologif, Airhiti. lexirogr. et grnmni, lat. VI 419 ss. 

> PriinuK Wiilcliiuit in M. Laütxntii (173r>), I>i»tribo de Lutantio eiiut* 
deinque stilo \t. HS s, et p. UM »du.. K|>iloiuen rt Lartuiitw «^»sf 8crij)tjmi 
umtiioo itu-frtum es«.' dixTat, iniiiiine tarnen ro acnirate atque in omnea 
pnrlvs coDsiileralA, äed lirctiissime leiii»«iui<^|ut! iaoieiis qniu>dxm quae Uli 
Ad i'ÄUi opiuioiieiu stnbilieudmi] 8,jnj^«re uidcbantur. Hunc tAiaeii seoutus 
est Bfwhr Oe$chichU der rvm. titetoMr/ Supplementband. Jhe chrigtliclieo 



Prolpgom^n«. 



LXXV 



ile rarioniltiis mU'.t eani H IiiHtitutiones, lilinim De ira <ioi, 
X. t^t^eilii' libium Di* nioitibus ppreerutoriiin iulcrcedpiitibus, 
de Pt^ntadio illo, tle oniiiibus doni<]Ue qimfsliuiiilitis ud huiic 
Ijbrum Npcr.lantihus aliis locia aut dixi aiit propodiem dicajii': 
hic ea taiitnm expouoada sanl quao ad Gpitoineu receuaeüdam 
emcndandaiiHjuc perliiient. 

Viiliutiis sHpra p. lyXIX iam Uifnniyiiniiii librum Kpitoiiiau 
iiri'phalum, ut alt. Imliuisse neque dubitaiidum e^se quiu üle 
eaiidciii laiituni paitciii lmus le^filt quae in ßoiioniiMifii et, 
Purisino I*, s'i'd in hop Ptiam dt'curtata, supi*rsit. In Jiono- 
diensi pai-s Kpitoinae quae est inde a cap. öl usque ad fiiiem 
(cap. 68, b), in folÜs SOÜ" — in fol. 2fl0*' ool. 1 Pst iiisniplio 
quatn dedimus ad p. 730, 14, columna altera illius folii uaeua 
est, couteitus in fol. 270* incipit — usque iu 282* ut Über 
deoiiinis (fil*. p. XIV) librum De opißcio dei s«qnitur. Hic fodex 
iu £pitome plaiiM eiusdem iiidolis est euius in Iiit-tiuitionibus 
eum esse ostemlimus, habetqao quaedani temerarit* uel niuiata 
(cf. p. 73i», 17 ßfios pro lilerog, de quo cf. p. XXIV; 742, It» 
non; 746^3 uideai acti(ih»f\ 74Ö, 11 panperes; 74*i, Viper- 
ftcerit pro ohitr{i\ 747, 19 (lomvmtionig; 753, 26 cmu^per- 
u«n«rnf; 757, 15 iunam—ohumhrahii\ cf. ad 758, 10; al.) uel 
iuserta (of. p. 735, I! nl parentem; 750, 6 dici; 700. 1 tfeUn- 
damqitt). Ka quoque quae dt* oorre<>toribu8 U* et B' p. XXV 
eiposita sunt, hir uulent, uddeuda tarnen sunt quae infra p. XQI 
dicentur. 

t'odfix P(arisinus n. lüüS) iu fullis 191* usque iu 19ö' 
Gpitomen a cap. 51 usque in cap. Gl, 6 (p. 748, 4), piiriter ntque 

Jhciitcr und tirjiehidttsiichreiber Jionis II. Abth. (1637), j. 77, posltcmo 
tum Ebrrt, Altptmeine <le$chichtt ihr Literatur de« MxUdoU^n im Altend- 
P ntt8t<) p. 86 odn. 2 et in EncyclopacJJn ThoologicA nb Heraogio 
edibi nol. VHP p. 305, Kpitomc nuin uure Lactatitii opus esset nccurntiuit 
Mse quacnndiim scripstt qiinm »Dto.i f»ctuiii (rsset: ijiinni qimc«Hoiieiii 
iu comiiienrarione Ur1>*r liie: h/nMrhuittfupeihtitfnijifte der I'r<f«<ischripeH 
Sei Lttctantitu ciiicdinDi; tnntra iicruiiys, Opnsc. I 3(0 sola. 2. suam scn- 
UiifiAiii projxi^uit hiK iioiUis: Lnctantitut' Aittor»(^ift der Kpiiome hatte 
ich für unheftreHbar. 

' De Penttdio «gi Ceber da« Leben de« Ijttclantiut p. 16 bs.. d« cetai-is 
qiiftMlioDtbiis comrariitntiotie modo ndn. 2 nomiiintn ngntiir. 





Lxxn 



Frolcgomeat. 



i 



in B edt ut lihnim dfoiinuni posl lilinim De opificio dei continel. 

Codex P ul. in Iiislilulioiiilius, sie t^tiiuii in Kpitomt* inuIÜR 

i'rroiibuB, ad qiios etiam interpolationc» aercduut, d»'priiuatus 

esL De correttorihu^ i'odicis p. XXXIX. XLV s. dictum est. 

Cum minor illa Untnmniodo pars Epitunut* quae wi in B 

et recenlioribus codiciljus quibusdani, de qnibus post dicetnr, 

iud« alt anno 1478, quo in priorem eiu:^ anni editiouem Ve- 

iieUm est roceipta^ nota fuisset, initio saeculi XYIII prat^ter 

? omniam eipedatioiinm Iota Epitome in codiee Tauriiiensi (T) 

inuenta e^t. Alque fudem («•niporf dtio uiri docti, alter Tlalus, 

alter Oermanus, in nodiceni illuni iuridorunt. Anno 1711 eDim 

iScipio MaffpiuK cum Taurini nersatus bildiothecam duciiin Sa- 

baudiae pt*niestigari*l, cum alios irodices optynos tum illum, 

qui antea Bobien.si:s fucrat, ropperit statiinque in eo praeter 

alia Epitomeu Institutionum Lactaiitii iiite^Mam inesBe lotellexit. 

SinguJari.s huius inueuli notitium tiulgatiit per epistulam in- 

srriptam Uttera del Sig. Mat-eJiese SCIPIOXE MAFFFJ al 

Siy. Apogfolo Zeno in data de 26'. Giutpto del ooiTMite 

uHiio da Toriuo editam in Epbi'iiieride Giomale de' Uttavati 

d' Italia. Tomo sesto. in Venezia AfDCCXI, p. 449 sa. Hac 

epistulrt Maffeius aon solum eodiceni ipsum deseripsit, svd etiam . 

quae nune sunt prima eins qninqut* eapita edldit: qua in re 

qnam suinmam «liligfuliam adhibiiisse se declarauit, eam re 

Qcra adhibuit, uisi qnod pcrpaucts locis errores tarnen sub- 

repserunt (ueliit p. 4(i5 [p. 680, 17] recvrrenduni scripsit pro 

reue.}'t«ndw>i)\ quibusdani locis Maffeius suani emeudationes iu 

inferiore margiue adieeit. 8ed eodem teiniiore quo Maffeina 

Taurini erat, »,'hrltjtophorus Matlhjit'ns Ptaftius Virtenlifrgenjjis, 

postea theologus oelebris nominis, eudem in lube commorabatur 

priiieipi hereditario Virteiibergensi edueator eomesque itinenim 

additus. Is quoque in iübliolhecHin illaili adniii^^u:; eund>>ni 

iliiim codicem uidit, agifouit, coii.«ilium eius edeiidi cepit. Itaque 

cum aliis i«mptis in eodia^ illo inuentis totius Kpitomae editio 

princeps prodiit Parisiis a, 17L2. Hoc in iibro Pfaffius primuni 

'Dissertation e praeliniinaji' iiarias quaestlones ad crodiceni et 

scripta eo tradita inaiiuKuj"*^ Epitomen speetantes tractauit, 

»pecimen quoque ^^tip\\^,, fodicis addidit etiam ab aliis re- 




Prolegomcn». 



LXXVII 



pclilum', diMude Epitomcii i{isuiii fclidit & niemlb purgatitm 
et imiiniillis IfM'is ctiHfii eouicoluris fanlilms ptiTtstjue cornTtiim; 
saepp tJniuMi t'iittilia piorsus ar ppiiiorsii Kpiloiimi* incukauit, 
cuius leuitatis DauifiiuH potiKsiniuiii in editione Kpitoniae cenM)r 
extitU. Tiun(*n quaiita Adiriiratioiie litt'tiliaqnc ba(>c odilio a 
uiris tliH'lis oxct'pta sit, quijipö (lui ea i|uap ne Hif^ronymiis 
qiiiijem It^gi^set, iiicreilibUj foituuae indulgentia sibi reütlita 
uiderent, et ipse facile ai'stimabis ot ei iiarralionilMis wiisu- 
risqan eo leinporp d»? illa fartis cognoscpre pot«'y'. At mhüo 
minns hano editioneiii priiioipeni ab ea (iil*^ diligcntlaque quam 
t'Xpi't'laucriK procul abpssi? dirpnduiii est. Sappe ciiim in pa 
Don liolmii oiihograpbia ad rpcputiorpiii forinain iniiUta psI, 
sfd 4'tiani uounnlla omissa Kunt, alia rursiis ItTtionibu^ eodicis 
non eommMnioralis addita aut niulaU, du aliis iiarip falsa |iro- 
lata. I'aura aiitPin Praniuin rpofiiiH in ischndas siias tian^Iata 
habnißge quam in editione describerpiitur, inde apparet quod 
mulUs aunJs potit duobus ujris dootis qui edltioue» LacUutü 
parahant, quoruiidam locoriini in iMitione non recte redditotuni 
Deras quas Taiirinensis habet iprtiones piaebiiit Bu(?>DPUiannti8 
enini cum in Praefatione editionis suae (1739) p. b 5 u. ÖO 
fpaiit*»r iHig. ante qnatorn. d n. ö2) rCanio suppeditanlp sp uu- 
riantes cwiiris lertiones auctiores pxhiluisöe dixisset, in adno- 
tationibas interduoi eas lectionps aerbis ex uel in »ecundis 
Clin« Pfaffntn uel simiÜbus inducit (cf. p, 1220 adn. g; 1264 
adn. p; 1270 aiin. k; 12^7 adn. h; IH2M adn. b; V^M adu. t; 
1357 adn. t.): neque t^tmen, id quod uerba tituli editiunis Buc- 
neniannianap iudiearo uidputur, Ptal'Hus dpuuo Tauriuj codicpiii 
contulit; uain rt'pütiti itiucris nuliuiu os( uesligiuui. Deinde 
Lenglel iu editione Parisina (174:^) uol. I Praef. p. XVTI; uol. 
I! Prapf. p. I. p. 1 adn-t», iDtert'pdenlP loan. Daniele Si^hocpflino 
Argeuiorutc>nsi se a Pfaflio, ttiiii ai-adpiiiiae TubiugfMisi.s pan- 



' Kn|Hitüiniut BaeucmAQDiis p^tst p. 1220, Le Brun-IrfUgk-t iiol. II 
aot« p. I. P. BertoW adtlituui pro^raiiiinatJ PivUgowrHn tu Laktantitu, 
Mfttti% JSfil, qiii tiuiieti liWlIux tntus in iiitH KcnpÜK«]!!« Lftctaatii cniir- 
mtiilis uiTsntiir. 

' Kouiuvrat Fikbrioiuii, Blbliolhccii InL umd. o\r iiif. u«t. uol. IV ji. ^V a. 




Lxxvm 



Prolegomena. 



cellario, apographuiti codicis Tanrtnensis acrepisse rpff>rt, 'unde 
non niiniiiium luci» affuLsi^iset siiae editioni'. Tanien Lengict 
pei'pauca ex Pfaffii apographo correxit, io quibus etiam ortho- 
grapbica quaedam, plerisque locjs repetiit uitia editionis Pfaf- 
fianae. SmI iam aateqiiani prodiit nlitio Riiem'uianDiana, uir 
(toctus qujdam cum prima quinquc capiU Kpitomae a Maffeio 
edita cum edilione Pfaffii coinpaiaui^set, noua et accurata 
collationp codipjs Taurinftisis opus esse ostenderat ', postea 
autem acerbe in ITaftium inuectus est los. PasinuB (Co- 
dices manuscripti bitiliothecan regii Tanriuensis Aihtinaei, Tau- 
rini 1740, uol. II p. 268 ss., tibi codex numero DCCCXL. 
e. IV. 39 est signatus), qui at PfalTio tidera haberi uon posse 
deinonstraret, locos quosdaiu eüitionis Plaffianati cum isdem 
locis codicis coniposuit^. Mnito upro granius quam in Pfafßi 
editione factum ei'at, ab hoinino aliquo peccatum est qui ia 
comnii'utationibus ab loanne Clf^rico hac ciiii) iiiscriptione editis 
Bihliothetine ancienne et moderne. Tome XXVII (Ä In Haye 
1727) p. 325 s^. luaguani parteiu epistulae illitis quam MafTeius 
ediderat, huius tamon noiiiim* sublato iilud tantunu pxniiiplum 
italicum esse, commemorans in sermonem gallteum transtatam 
proposuit atqut» prima il)% quiuque eapita Epitomae i'x Maffeio 
ileseripsit. At quamquani cditor ipsis ueibis iMafl'oi gallice 
redditis usus se in exhibendis capitibus illis sommam dUigen- 
liam abstiiientiamquß praestarR cotitendit (p. 340 s.), turnen 
incredibile eHt (juot locis uon minore audacia quam noglegeutia 
coutextns illorum capitum a Maffeio datus inmutatus sit. Intra 
quiuque illa eapita plus* si^ptuaginta loco^ immeraui quibus non 
solum orlhographia nouala est, sed etiam umba aut iucuna 



' Cf. Mis(*ellanBB oKipnrwtiones iu aactorps Toteres *^t rcppnifor*« »l> 
cruditis BriUiuiia adud MDCCXXXI cdi not^ptinj, uol. IV (Ämbtelacd. 17S4) 
p. 410 

' PnKiima etiam scripturae rodicis fpiM-Jinf^ii. in ([uo littera T qiioiliiin 
modo Piorantii est, p^oposui^ qufiii s>Hpii iiid(>tai' Wuttenliacli, Anleilvng 
cttr /afWti. I^xiaevymphie' p. ^], si^d illa ütlern in codice Tnur. solittUB 
form:!»! iiiu-ialiK iinai* dJciitir srrii'tunn) Imbtft; t:f. Kppriini<ii Hcriptunie 
codicis ft PfaTtio et altcjtiiii a V'aVI'B datuin, cuius uox meutio fieL 




Prole^omrnn. 



UXiX 



comipta aiit coniectiiri»' obruta aut etiam plane omissA sunt. 
Posioriorfis oditores, iimxiine Ueumuiiuus et Bufneniiitmns eos- 
que gecutus FriUscbius, cum Miiift^i coniinßntatiouein iiou iio- 
uiHSiMit iipque ooinparari' posäeut cum ea qune anonymus ille 
bdidorat, hoiiiini Kiimiiiam 8uani curani omni aüseu^rationc 
aHfirnianti fidrm hahuoiunt et decepti sunt. Itaque factum 
est ut per prima quiuque (.apita Epitomao summa sit in 
editionitius illis cont'usio utraium kttionum Taniiufasis et 
t^ai'um qnut^ illt falc^o i)M>ril>fbn.ntiir, at<|UM i-tiam miriKcum 
JHud accidit ut Pfaftius tu eis quae recte vdiderai, ei ano- 
nyme itio male eorngeretur^ Tota hae(r ivs hoc loco eo magis 
n»tanita erat, quia autca fon.s illiut!; In ediUoniliU» jMMtuiliationis 
a nullo retectus est atqu(> caut>ndnm essn mihi nidebatur, iie qui 
pracdanssima cditioijc BmMH'iimnniana ncl Hfuiiianuiaua uttv 
rßutnr, plane iic^scireiil quid tundem sibi uclb'iit 'Ifslimouia' illa 
anouyuii. Post Pfaffinm et Pasinum pranter Peyionem, cuius 
jOTfls mox adfeii'nin.'i, ooilJcem fouiniHmorauit Fleck liliri p. XIV 
uominati uoi. 11 fa.^c. III p. XIII, qui p. IKi ss. quauilani ox 
illo edidit, desoripsit Reifft'r.scbeid, Bibliotheca Patr. Lat. Ital., 
Sitzungsberichte dcrWiaierAkad. uol. L.WIII (1B7I) p.üOö ss., 
uhert' dB t^o i'git P. Vayra in enarrutionit Jl Museo Storieo 
della Casa di Saroia iuscripta, quam eiüdit in conunentatio- 
nibus bis Cnriiinitä e ricerche di »t'trla »ubulpina jmbblicuta 
da una Bociftä di tttudiosi di juttrie memnrief uol. III. Roma, 
Torino, Firenze, IS7i), p. 349 ss.; addidit etiam folium 39" 
codicts per opem artis pholographicae spteudidissima imitatione 



^ De conicwturis aDonymi qaasdant in contoxtum lACt&ntii, alias in 
aiiparatiim ivCTiiiiiiUB. 

> Vi'titt ipHo in initio proocroü, cum iinoDymiiR uertia Wii informexti 
uniüiswti HiMininiiiiiiti {p. 81)0 adii. 1) «t ItuftiLMiiiiiiniis (p. 1220 aitu. d) 
ilU potius qiiiuu Pfitftio 4;reder« iDaluerunt. Sitiiili» sunt, pk'nimquv cum 
IleumHDuo, ;ipud ßiieiieiuiuinnm p. 1221 »dn. 1; 1222 »dii.d; 1223 h<Ui. h. k ; 
122-1 adii. r; at, \e I.cii^U-t i|iii(ii<ii) »nt FriU.'ich«! \\v\ aDouymum ucl 
MafTfitiiii legt-nint, prioreiii t-i Ilpuraniinu tantuni t*t Bueaemauiio cogiiit- 
iiuruut: itaqae cum Leiigtet timidius oliHcuciii^ui! üigiiiticat uurljJK aiuut 
(p. 2 xdu. I) iii.>l diciiur U>- 3 c. iL sidu. 13. v. LII adu. % FriUscb« autem 
«aepin» cum U-L-uiuaiiuo ot Uucu^tuuiiio Ktrqiiitiir. 



I.XXX 



Prnlpgnrnena, 



ledtlituni. Sod quo incertiiis erat aiUfa et piopttT Pfaflii et 
anonvini Uliiis erron?s quae ueia essi*l memoria wnlicis, i-n 
niuioro cum 6(le hat' editione gcnuina illius forma prnpanitur: 
nam sin^ulari qniuiam opportunitate m^ms dus» habebaiii culla- 
• tioneä, qiiaruiu utiaque codex cum puliiisculo ut aiuiit i^xliaiii^tus 
est. Unam in usum Äcademiac Vindobonensis ante mnitos 
iinnos coufccorat is uir rui insignis qua omiiino bis iu rebus 
erat accurati^:^iiiia(*i{tie diligi'titiao i*um ipsi fructum qupiidiim 
liae in iMÜlione propofiituros nos esso spcraui'rirrms, nunc nmnu- 
mentum modo quoddam in ^a supeiesse dolemus, Ouilf^linuni 
Studemund dieo, cuius lalum ucerbuin tdiam reeenii oinniuni 
in iin'tuüria est. Altera eollaliu est All'redi Holder: qui apo- 
grapham codicis in snnm usuiii factum at ad haue »diliouem 
aiihil>er^tur beiieuole coiniessit. Perpaucis locis quibus Siu- 
deiinind et Holder non plane eadem legerant in rodice, etiain 
Carotufi CipoUa Tauriuemns a me rogatus euni contulit 

Codex, qui est misrellaneiis, nunc est in Taliulario regio 
Tiiurinensi {Hihlintecn titi regü archivi di cnrie) insignitns 
I. b. VI. 28, olim. id qnod mseriptiones a manu saoculi XV 

udditau fuliorum l* et 2' 8cti Columbnni et IJbf.r gcH co* 
lumhani de bohio t^stantur, mouaslerii Hobient^is t'uit'. Est 



> In notiiitUMiino quidfin qui Mipfr««t sneculi X cntalogo Rr>l>Ii-iisi fcf. 
Buckor, CnUlo^ bililiutliDi-^iriitn aiititjui p. 6-1 ss.) ciHliceiu iioniiu-^ Kpi- 
tomnc ioscriptuiu frustra quni>riinu.s, sed cum inscripUo cüdiois T aiu in- 
cipiat 'CoDtiuent. io hoo cor{>. <liuer. i(l de opitioio di eplTonia^ firmüuii 
Iftctanti* (cf. Ad p. 675, 1), miii[tni> dubilo quin cod«i T alter sit de eis 
qui Dumem 230 et 221 signnlj iti cntalogn illu sto prDreruntiir: 'libro« 11. 
Celii Pirmi»iii LActantii de oplßciü Dri'. Quiu> couiectur» ou ouufirmütar 
quod in cntalogo Bobioiisi niiuo HBl ronfeiito, qucin .Aniedcus H«jrrou 
(M. Tullii Ciceroiiis oratiomini pro Scauro . . . frngiuenta iuedito . . ., 1H24. 
De biMiothcca Koltii-nsi p. 1 ss.) edidit, codex T (c'f. y. 21 d. (>7 apud 
PeyronciD) bao cum luttcriptioiie iuducitur; 'Firmiaui J>acUuU Epitbome 
(sie) de opifleio dei' (serjnuntur ÜtuU ceteroram qui iu codico sunt libd- 
lorum). E Bobiensi uidicem <-\\m pnuois nlüs in Tiiurinpuiwm biblinthtHMitt 
tninrt!atiiDi esse Pejroii p. XXVIII ditit idquc modio sncculo XVU pssi.» 
racium suspicatur. Sed quod idcni p. 177 codicem finlf^a in bibliothcca 
Athcnaei Tauriaensis sfrnalum inm in »criniis Rcgü Talmlarii iiuTiv mj- 
raiur, Vnyra p. 355 adn. I codiceid ^"^ 1"** ^nil'*^"^ Tjuiriiii itisol, ntini- 
quam non in BibÜulbeL'a priunfj n^l Pidatitu» piiutipum Sabaudiae, quap 



raciiibrniiacfii», wriiiliis rousenlitute HoIJori UoifftMsoJieitli Stu- 
ilcmtiiHli iuiiicio saiM'uIo VII, altus ^M, 5, latus 18,8 c^-ntiiii., 
frdionitn 1^1?. Fulia ]'22 ita in fasciculos dir^tributa suul, ut 
prinins s'it toinlo, .sequantur Septem qiiatoruioues, iiuus Uruio, 
spx quatcniiniifR, iiniis (»*riiio. Snd uno loco cotloi (hiiiiiiiiiii 
passiis est: nain iiit^r folia nunc lU et U, quau uif'dia sunt 
primi de sfpletu quateiuioüilius Ulis, maJot* t^t lacuna, qnani 
Studcraiiml ("o esse ortam intHlcxit, quo<l duo l'olia, i. «. inlima 
aiL'iulinuia duplicnta fasriculi qui quiiiio (»sset interciderit '. 
l*raf^ti.*r<>a de paiK'is fulÜs lik* jtlir partit-ulau abscjssae suul (cf. 
ad (>77, 13; tiöl, 2)[, ff. Aiidcnda; 7;J7, 0). I'ost in8mption<*m 
folii 2' modo datara leguntur haec a manu saeculi XV scripta 
In hoc tiolunüe tfrasia cOttnc(, v; (i. e. uidi'licet), tum luiM! ab 
autiqua codicis manu scripta zihKOS RAC^3ApT0 pRSöt ex 
sijo rwc.fNio 6e arca ^0(t) iiorir,u5Ti aIsSi, sequitur ab 
cadem manu scriplus iudci libidlorum qui in codi(it> roiiiim-ntur, 
per octo uei-gQs penluelut}, sed cum scissnra a sinistra tertii 
uiTsus parti' inoipii'ns ad doxirani dporsum piogrodiatur, optaui 
u*'i>us pHUcae in dcxlra pano littenu! supersunt. Quinque 
primi norsiiß p. *i75 »»xliihiti sunt, omnia, quae legi possunt, 
RcilTeräctiiid I. i\ proposuit, Pfaffius quoqu« p. 8 h. doseripsit, 
S9i\ compondta scriptum*' cxplicauit et uerba uel fragmenta coruni 
per neuem uersusdisiribuit. Etiaai in calalogoBobiensianui I4Ül 
qm-ni iVyron i'didil (eC. j;«pra p. LXXX atln. 1), index minus 
neuurutfl r«ddifU)> v^t, Kpituiiie in folio GM (inltur, st*quitur 
bri'uis dp fln-^ine ManichaHiriini narratio et alia, iiiter qua« sunt 



non (tiui>rM esmt ■•% Mhliothocft An-hiiii, fiiiss« dotcl i-xi'e|itis i«iK »iiuiit 
]t*>T ijnua a OallU suli tinriu sujwrioriiii sftoculi iibliitiis iVrii^ii« ftdsMt; 
süiiiiu uitt^iu, cuius catalupim bibliolbeca« Albonaui Pojrruu diu Kk» 
t-'tur. iu etiiii cüdioes billiollKoau PalaliuiiL- ijudijul- rettidi.-s^t; qui 
liiiiiiipiHni fuifttput iu Aih'MiH^o. 

' FInius lacuuao ntioiie Imbira rfuffiii» cum uRrjae td illÄin XfV m- 
pita r«cissei, proximum pvH UIaui i-ujMit niiui^ro XX insoripoit ot con- 
grueuter ootent dviitcopR; quoiu nuiuvrcruia ordiaem postonore« editures 
•enuti Bitut. t5t>d qitoiiiiut) oniriis Hpw iiuiii Kpitoniae codian mm« dopotieiid» 
uidetur. (|iio pnra illii <i>iai: iu T dei.>:«t uubis reddulur, hnc ia editiouu 
Itcunaiii illiUD uf>glogciii> iiiimoruniiu sürit'iii coiiliiiiuiui, ul proxiinuui 
Caput Sil XV; diiiui-Tos FfäftJi uucis iuulusus ascilpst. 

XViHl. Imh.*. f 



I.XXXTI 



ProlcgoiufMia 



ea quae in hoc iino (Muliire exture uidfutur, oninia aorurai« a 
Ki'ifferschridtu di'Siripta. (^uaedam u IMaltiD iü editioue Epi- 
tomae et a Fleckio (cf. supra p. LXXLX) edita sunt. 

Codex litterl» uncialibus si'ptinii ut dixi saeculi scriptus est. 
In Epitomc pagbae s(*pt^m piimorum foliorum uicenos uersus, 
inde uiceuos quateriioi« contiiient. Scriptiira est continua, roa- 
iores tameu partes orationis brcuibus spatiis intra uereus re- 
lictis disceruuntnr. Praeteiea sigiia distiiictionis sunt punptuni, 
rarius oceurruut hoc > et Ijoc y: (^citam in t?orura usu legem 
friistra quaesiaeris. Id genere orthographico codex, qai omoino 
a Ubrario minus dfuHo scriptus est, similis est Bononiensi 
mult^ique haltet quao os uulgare prodiint atque iDfiinat- Lati- 
nitatis sunt nitia. Ortbograpliiam codicis, quoniara omnes eins 
Bcripturae in appiiiatu propo^itae sunt et per lorigt> ntaioreiu 
E{)itama(> partem mius extal codex T, ut j'acüp apparatus porlu- 
straii possit, höc loco non describenda esse mihi uidebatiir. 
Cum in ea parte Kpitoma« tniai* in uno T est, necessario huius 
eodicis ortbograpbia iiinui) iiiaxiine scqu(>nda esset, etiam in 
ea parte quam codex D quoque habet, quamquam in Institu- 
tiouibus st'ripturae fodiris B potissiuiuni iu coiitextuni reci- 
piebantur, coiijcem T ducem retinul. 

Pauca eaquc leuissima nianns prima coiTciit, praeterea cor- 
T* rectioiu's altcrius mauus antiquac (iiobis m. 2 u«I T^) anim- 
aduertnntur, sed ne haec; quidem manns quicquam auxilii prae- 
buit aerbis scriptoris nisi quod paucos errores, quos quiuis 
faejie cognoscere poterat, suslulit. qui(>usdani locis sanis etiam 
falsa adiecit (cf. ad p. 089, 15; 714, 0). Sed alia quoquo 
manu^i antiqua ocourrit (cf. ad p. t>77, 19; 788,8), quaü uuu 
eerte loco (cf. ad p. 708, 2) ascripsit quod ei alio codice, ar- 
chetypo uidelicet, haustum esse necessario eouiciendum est. 
Postremo pauds loris (cf. ad p. (>77, 19; 581,26; 727,9) homo 
otiosus uerba coutextus notiä Tironiauis repetiit, quatum de 
gcnere minus usilato qua<> Guil. Srhniit/. bcneuole tna (locait, 
in Addendis ad primum illortirn locoruui datis proposita .sunt. 

lain ut eo transi'amus ut quac sit fides codicis Tauri- 
nensis demonslrnnius, propter causam quüc mox ostendetur 
primum spectabimus codicem per eam tantum Kiiitoinae partem 



Prole^omenft. 



Lxxxni 



(c. 1 — öO) quam ille solus continot. Atqiie illud qiiitli'in dii- 
bitari non potesf, podirem T per ülaiii pahoni ei aachetypo 
satis prubo fluxii»se. Naiii eiiamBi uuii paucu. iiienda iu ea 
parte eodicis iniifninntur, tanii^n longe pleraque ca8u lihrariiquB 
inonria orta sunt: aat inti'rcideriiut litterae uoces particnlae 
oralioiiis aut aliis crroriltu^i ucrba scriptoris corriipU ('Oiilusa- 
qup Kunt: qiiorum uitionim exvmpla cum quaeuiü pngina Iniiu)? 
editionis habeat, liic adferre iiolui. Ea^ nmtationeä qiiae for- 
tasse pro uoluiitariis baiiendai» siiit, uix pi-rpaiituio inuestigari 
possuut (p. ti94, 12 ei add.: cf. ad p. 712,3; 712,23 er add.). 
Um aidcainus de posU^riore part« codiois T (iiido a c. öl), 
qua*? ea i'Ciiitinpt qiiae codicihus H et V quoqiio tradita sunt, 
siinulqae quae oiiinino i*a in parte trium illorum eodk'um ült 
ratio quaeramas. Qua in qiiaesüone a re qujidam insigni et 
quai> maximi est momeuti proficiscendum est, inde soilieet quod 
plaiio eodem loco quo iucipiuut B et P, in medio codice T 
haec leguntur €Xp4 • b€ • OjMfiCio ■ bT • lNC-€piTO(T»A€. lam 
uero si romparas codicps B et P, in quibus pars illa Epitomae 
soquitur librum De opificio dei, statim iuteliegis codieem T 
duabas partibus dluersae origiais constare. Posterior 
euim pars ex corpore illo quod lustitutiones, libros De iia dei 
tH De opißoio dei, Kpitomen couprt^hfmli'liat, uel, quod idi'm 
est. ex arehetypo Q (cf. p. LXXlss.) deriuata est eoileoique ai 
fönte ex quo B et P fluinruiit manauit, ex areln^typo Q autem 
cum Epitome separatim describeretur, librarius cum insoriplione 
eins etiam subscriptionem libri De opificio dei transtulit. Äique 
cum prior pars Epitomae caßu aliquo prospero inu^uta Uli prae- 
fixa esset et tota Kpitome in euin rodicem qui nunc T est 
uel eias proiimum archetypuiu transcriberetur, ne tum quidem 
librarius, iiiiprudent«r ille quidem, sed caius imprudentiae nos 
ei gratiani habemus, inscriptionem illam poHterioris partis 
omidil '. 




< Hw inarriptionfl alterius partis Epitomap ptiam toütts cudicis T in- 
•criptio quid si1>i uelit intellcgiuius. Bst aiitcm baec (cf. p. tyjh), nisi 
qaud ancialittus Hii^rifi #t poiii[i(«i)diis qiiibusdain äcrijjtn oat: Contitt^utur 
in hoe corpore diuersa iJ est De opificio dei Epttomae Fiiiutani Lac- 
tanti rie /im« wtftrufi df diuina prouitlettlia eqs. Apparrt es iuscriptioiic 

r 





UXXIV 



ProUgoraena. 



Qttoniam iiidimus |>ost«rirti<*m parlPin Epitomae Tauriripuais 
ex i'odem aichelypo ex (juo codiiM's B et I' siat orü, di^rt- 
uatam esse, cetera iam prodiuia ac facUia sunt: nani ra- 
tio n es in reccnsenda Kpitüiiie adhiljeiiüae Kiiiiilliiii&e 
eis sunt qna(> in In!>titutioiiilius tmlpiit. AtqiK^ iit ciMticum 
TBP couiiiiHneni ex eodem arohetypo Ü origiuem etiaiu exfiiipiis 
demoustremus, iu parua ea parte Kpitoiuae quae in eodicibus 
TRI' cxtat (e. öl — 1>I, 6), iq tnhns Ulis oodicihus 744. II »fd yt 
p. 74(>, 10 et omissiini ost; etiam p. 743. 10, ubi iu B sunt haec 
ei qui ait, nmissa iu Tl*, ha(>c Ut>rl>a in ardietjpn uoii fuisse, sed 



postcrioris pjitlis Epitomae uerba De opificio dfi in rt>iiniitiri<>rii tuTias 
codirja tiluliiiti ri^cpptA (^8t>. AI. sttquitiii- är fiiie. aufculi de tliiitnn pmtft- 
dmtia, atqiie e(i.iiu svibscriptlo coditi« 1 [i-f, nd \> 761, 15) Ii*'p *«i: Ftr- 
minni Lartanti de fine tutecuU expUcil L'pitoma de diuimt prijuidmlia, 
ut sit «tti^ruiiduni qiüd de setisu ntque origiuo uei'lKiiuiu de /iiir stiea*Ji 
ftt de diuiiui protiidentia stAtiiendum sit. lies »iiniilinisdiii» tst, dum- 
luodo lib«r De opifioio d^i inspidivlnr. Xua hoc tibi-u qnt>'l c«iii«l]ium 
sooulus Sit, Lactautius ipi>e his Qer1>i!( jiroponit (o. 4, 24^: 'sM ego de uuo 
i-urpore hviniuh taiituni iiiutitui dii;tT^, ut in eo Hliuna<> protiidciitia*- 
potväUtem qunuta fuerit ostoudam', multiüqtic nliis lociB. umxiiiie Hirt«m 
c. G, 15: 'iieium allns rofrlltMiiu» Kpionnim: uutio «le prouidcntin ut 
<.><H'piiuu5 diMscinruu!?'. ipsiiin :ii-^uiuoiitiiui t-ius libri in tliitina pmniiit'utiii 
dfUiuntit-nuida *-\ dvft-iidt^urlit po^tuni i^nse di't-Urnt. Itnqiip uerkn illa dft 
diuina protiidc-utin part«m subscripUumB Übri De upißiOo det fiiisse 
«partum Mt Swl utiiiiu ufrV» d< fi»c i/aecuU f^onsideranda simt: quornm 
de criginc uon mugts quiiiii di^ illoruiii fonto dubitnliiinus Pusleriorp 
eiiiin Kpitonine parte codicibtis THV tradita posiquaui purticuU libri V vi 
liLi-r VI Iniititiitinntim iu brouius L-nnti'iirta reddilit sunt, arguiuotitum 
libri S''prjrfii exjrfiiiilur, nui ning'na ci pnrio in describnido futuro fxitu 
;ttipi>* itirTilii buiiift nkiindi ot diuini regni aeterui institnliüiie uentatur. 
laui iiera Wtnntiuä iiiitio uiuB p&rtis Epttouuie (o. Gö, 8) baeo dif^ns: 
'wd fuiii siut ianuDX'i-aliilia qnao do fin^ sa«ciili ot coiicluaioii« teiu- 
ponim dicta sunt . , .' uocibiis Ulis ipse utitur, quod lu^ro rem ad li'piiduui 
pcrdiicit illifd est, quod et itiücriptiit et sulsoriptio Kpitomae qualis in B 
*MJncipU (nrl r^cp ) Kpifon»en (sio) /i&n ncptimi liber X. aperto iudicio Epi- 
tumcn :td Ühnin) septintum Inf-iiturionum rcfcniiit, ita ut de hmmn uor- 
bunim quan in T ^iint de fine *aec»U uc ininima qiiidf>m inm esflo possit 
diibiratio. Ergo in aix-b«typo Ü baec Tere subscripta fucrunt Übro Ua opi- 
(Icio dfi vi lüHcrlpta Eptt^mai-: KcpUcii de opificio dei lUirr Villi de 
diuina prouidentia Im'ipit Jipitoinae lilift dephtni liher X de fine Mf- 
culi: 4e (ititbni> iitniinliun in nnain T, alia in nmiin It tnuisji'njtil 




Prolegrom^UR. 



T.XXXV 



conii'Ptiira dfiiitim in B ngso inUla uiiimitiir, communis cort« co- 
dicum T et P origo eis proliatnr: 741.4 capittir ttcriptöra pro ra- 
j/itur. Ktiam iiitiTpülatoris illius quem archi'tvpuniü portracliL^se 
ostendimus(p.LVTUss.)f cerUt uestigia depifhernJuntur: p. 732,4 
et rede est in B, uel in T, u^l et in P: uides in archotypo 

et fnisse; p. 7.H4, 1 in B reotw t'ttt. a quo »i, in T Tworf «i, in 

P (ante ras.) a quod »t; in arcbctypo a i/i/o a/ correctum 
erat. Ad eundem iiitcrpolatorent) nitVicndum uidctur quod 
p. 751,20 in TB (dofir.it P) mundua inst'rtus est; doinde pars 
certe oarum interpolationuni quap singiilis codioibns propria« 
sunt, illuDi halicnt aiictorem. In ß <-iU!i iiilerpolHtium^s i*t>so 
supra p. LXXV ostendirnim, in P autem Hsse non opus est de- 
monsirari': sed dp T qiiidem hat' in parte a comnientit; inter- 
polatoiis iniegprest: aildita sunt p. 732,2 Aa6c7, 7ii3, \b non, 
733,21 »iX 761,2 fAri"«(«m; 733, 14 adoratx {t>x 12 deductum) 
PSt pro uenerati\ 736, 18 honorum. pro iustnrum (cf. ad h. I.); 
7()l,8/u</i'(i»nw pro uenmtnu*, nisi forte errore ex supuriore (7) 
fntfienda ortnm est '. Sed ut iam uniuei-sam triam eodicum 
THP rationeni liremler describamus, codex P in Rpitome, si 
ot interpolationes el errores'spi'Ctanlur, uix infi^rior e,st rodice 
H, T aulem, si omnia nitia eius numero romparantur cum eis 
quae in K (scilieot a in. 1) sunt, plora qiüdem haltet quam B, 
sed T minus consiiio ac uoluntat« niutatus est quam B. Id 
uno P ut^rae lectiones sunt pancae (p. 731, 10 cogat^ fort^tsse 
tarnen coniectura ortum; 73ti, 1-1 pumre, in TB munir«, for- 
tftsse etiam prius punira cum P omittendum erat; 741,3 ah- 



* Moxiuo iUad »Mnmi^uiöt'ntJoii« diguum «st, quod in ItistituKouibus 
Mt loeu« (lui'lau) ID uotUu« P plnne oodvrn modu iiitcrjHtlntus quo locus 
Epit*>iiuic Uli rou^rucuH mutAtus ^s\: p. 632. mak in F additum est, 
p. TfiO, 13 e.vlt^ni iiox to B pro manu scripu Habet ^nne üliH maU 
»Uinid <iiiod accoiuiiioi1;i1iiiu uJiKitlur nd illoruiit loconim »eiit^nUaiu, at 
si qumtjritwr «truni illud prioro low in cetiTis exc«pto P codioiLiis iuicr- 
cid))iHe oel deletuDi t^sau, alt«ro suteiii tocu tu uuo T uiutatum ^8P uoce 
wnnu ucH similius 8it »u ititi-qtolittorom Incu Kpitoinne tnutiitioiits otus 
inPiuotTin tpiniu r>\yin\\ luco IIl^titntiollUln ffcK^et, [n Kpitoiufii i(I'>iii illud 
inlu]i»M>, Mino crlt quin Hin» uUa diiltitatiouf posU'rius faclum essä cxi* 
xlimi>t. 



LXXXVl 




Prolegomena. 




ifumet, TB adMumet), iiix plares iD 1$ (p. 731,20 proSet, sed 
l'orUsse e coiiiiTtiira; 732,4 et; 732,23 quu dititius; 734,1 
a qtto)y qnae unus T hftliM, ifcf^pi hie locis: p. 733,6 libare 
diin T, liberädi ae B, libeiare dt P; 733,8 «oh T, nec B, 
ac nec P: 730, 1 e,i: Olli. BP, T hiilict; 73(1,4 consulens T, coti- 
8ulere BP; 730, 10 «on ante cuf}tditas T, ante uio/ar«4 BP; 
736.17 remivKiQne{m}'V, remuneraliunem BP; 738,5 uiriutU 
T, inmoTtalitaii» BP; 738, 13 iiKttfri T, «eri BP; 739, 10 igno- 
rant ira»mntuf T, ignorat ira^cUur BP; 739, 18 in T, om. BP; 
731>, 22 ifOHnunt T, po»sint BP; 740, 12 yMia T, oni. BP (in 
archet.vpo wpanetum orat, ut supi'riiis nnimu» iitpuru» siib- 
iectum fieret); 746, 10 itevi T, oni. BP; 747, 16 «(//»cremt« T, 
mperentur ß, guperahit P. Iiiter hos locos etiamsi fortasse 
naus iiel alt^r 8it quo Ifctioncni c!ft<Ii(!iiin BP prapftMVMulam 
osse memoriae codicis T existinu's, taiueii hoc eertissimum est, 
codw'eni T mullo saepius ueiae lecüouis testom esse quam aut 
B aut P, deindc illud appaict, ron pancis locis Codices BP 
uua contra T etare. Dicat quispiatu prius et alteram una causa 
explicandum esse, ea scilicet quod B et P per communoui 
demuui propiorem archet^'pum ex, primo archotrpo Ü deriuati 
siut. At haue rationum^ quam iam supra in Institutionibus re- 
censendis (p. XLI\^ reieciiiiuir, non uiagi.s in Epitome adniittere 
possuiiius. Primum euini uidiinus ex archetypo Q iuU'rpolato 
jiaritiT atqwe alios binos iicl ]>lu]cs i'udices etiani Codices B 
et P per propiores snos ari-hetypos T et fl saepe commenta 
intcrpolatoris polius quam gcnuiiia ui^rba codicis Q rccepisse. 
Idem cum in his codicibus p<»r EpJlompu quoque factum esse 
eoniieiitaneum alt, codicem T contra uel eius archetvi)uin pri- 
mam potinf; manum archetypi secutum esse couici pot«st^ 
.\ccedit aatem altcruui quoddam atqiif grauius. Appaiet eura 
qni posteriori Kpilomac parti quam unam liubtiurat, ])riorcrn prae- 
ponerofc, qua coniunctioue coilcx T uel potius eins archetypus cou- 
fftctus egt, exemplum totius Epitomac adeptmn esse, deinde illud 
facUe est ad intcllegeDdum, hoc totius Kpitomac cxcmplum ex 
alio archetypo fluxisso atque Codices B et P et posteriorem paitein 
codicis T, qui)ms etiam ia codi-x Epitotna** quem Hierouymus 
habebat addoudus est; hi cuim oiiiiie.'- ci uuo iuchetypo cujus 




Prolegomeua. 



i.xxxvn 



uaaiima pars jutoritrat, prouf^uinunt. lam quid ueri similias 
ent quam lilrarium arehetypi codicis T, cum doscripsisset 
priort'iii Kpitomae partein ei alio illo codice, ciiin eoilcni po- 
slprioreni quoque partem eonferret atque nonnullas falsas 
liwtiones qua« in eam ex «rchctypo Q tiansisseiit, deleret re- 
pont-retqap neras et adderet quae oniis^a e?sent? Ilaqne facile 
cogitare posHumus quo modo et uiuiiii facluin sit, ut codex T 
saepe meliores lectiones praf*l)eat quam BP, «t alternin, nt 
BP plurimis eorum lot'orum contra T consentiaiit. Quod si 
factum et>i, ut factum es«i* credimus, recetisto eontt'xlus liac- 
tantiani qaae in posteriore parte codicis T est, mixtu est ap- 
Iii'Ilanda. eonfusa scilicet e receüsione arcbntypi Ü et e recen- 
siuuc eodtcis totam Kpitomcu coiitiiicntiH illius ex quo prior 
pars codicis T flnxit '. Kaec omiiia considerantos in altera 
parte Gpitomao consLitueuda t'aiii ratioiicm secuti »umus, nt 
geueratim qiiidem et cum uecc^sarÜK quibusdam (•xccptionilius 
eis locis quibua uarietas leetionis neglegentia orta uideretiir, 
rodiceni T ei B et P corrigenduni esse existimaremus, quibus 
locis autem dissensui fodi<.-uiu ciinsilium aliquod subcfif^e suspi- 
caroinur, Ulum codicibus B aut V aut bis couiuuctis praefer- 
remus. Archetypus autfin tam prioris quam posterioris partis 
ea ess« indole uidinius, ut in emendandis eis erroruni fortcii- 



■ illud hoc looo iijilotur comniftnorHiiiliim vfsp, in capiübns 1— 5D, 
quAe in ediüone Fritz^chü 38 fere iwfpiias coinplüott quinquaginta fen 
locos esjEC quibus iu Taur. siogubi uel plura ucrbn intt^rcidisse in edltiooe 
uostra mit cvitt»tihituni aiit i-oiiiticlatum »lU in cnpiUbiut 51—68. qaae in 
rdilioiio illa 1{> pngitiis coutiuoutiir, raiupunidoiKt «xtdiotiin B et P qua- 
dr&^uta fcr« Isiu-iiiiiis co<Ii«*i8 T «ftlci: quiii plurc-!« Niitit quitin pro nitione 
Uloniin (itimt'mrum expect«!*. At non obliuiscenduin est in posteriore piirte 
codtct«; T er mdicibiis B et T e^rtissimam iUin« fieri jmjsm* Heätimntioii«jn, 
In prior« rem in cüoioulur» positam esse. Äddi* qtiod u<A in pu«..oriorc 
parlo codicis T eoe lacunue Don soliim siii^iilorum ucrbonim (ct. nd 
p. 741. 16; 74i>. Iti; 751, i: 755. 15; 75G, 22). s?<l ptiam pltirium (cf. ad 
p. 783, 16 huec wra sttp.; 733, 17; 747. 1«; 748, 1; 757. 0) simt quas esse 
in T, Di*ii habereraus Codices B et P, non siispieivreniur. Itnquo otiam in 
prinre parte codicis T pbira intprcidissp «idenhir qiiiun iidhuc rrrditum 
««t: sed hiiiim gonerin in corruptclis sLitueudis uimiä practilat quam parum 
canttUD esse. 



LXXXVIU 



? roh' go mens. 



toiiiiu potissinium. pi'iraio mutatioimni uoluiilaiiarnn» ratio 
iiaböuda sit 

Ad pni(*ndanilam auteoi £pitoni«a magnum adiumpiitum 
in comparatiouo lusUtufionum jiosiluiii esl paritHiqut' ad Insti- 
tutioiiHs i'«eU^ «d^-niiiis, id quod iam suli fiiiem supi'iiuris capitis 
indieatum est, ipsa Epitoiue multum ualot. Nani miiltis lods 
Lactaniins in Kpitonii? conserilioada ««tiaiii uiM'ba ipsa qaibus 
in Institut Ion ibu.s usus erat secutuy est, aliia sanp ea quae in 
ojiiMP inaiore explauauorat, in minore liberius atquf cum ua- 
rietaie quadam repotiit. Quid quod ae ei quidem looi ia Epi- 
tomo desunt qnibus auctor aul oouas simteutias aliaqui- le'fti- 
monia bcriptorutn in illam inlulil au( oidiiifm dispüsitioneiiique 
Don sotum minornm, sed etiam inniornni partinm aliter atqae 
in TiistilufionihiiB consliliiit'? Neque enim ullo modo Laiitantius 
ad eani aut ingi'iiii stiM-ilitutent aul uerlioruin iiiupiain do- 
primendus est, ut cum Institutioucs eoutraheret in Kpitomou, 
in i'& anxiu Bua ipsius uestigia prßssissi^ utque s«; sibi ipsi 
quasi in scruitiuni addixisst^ cn>dattir. Quure qoi ilubilaut'rnnt 
utrum Kpitonie composita essi't a Laetautio an ab alio aliquo, 
ei noii siitb pt^iKpeifniiit quam libere il)«* quanique considerate 
in Kpitomc iurt- optinio quod in Jn.stitutioni's suas haberet 
usns esset. Imnio ipsa illa quae est iuter Tnstitutioues ot 
Kpitomen diuersitas cortit^sime donet opus minufü ab eodi^m qui 
raaioris fuisset auclor, uon a nili fpitomntore conscriptum 
esse. Ai'cedit quod Laetantius Rpitonifn iuterniisso longiore 
post edilioneni Institutionuni spatio ti'mporis composuit (cf. 
Kpit prooem. 1; DiuJnarum InstitiUlonnm libri quos iam pri- 
dem . . . rousciipsiiinis): quo libentius ill« sin*» duliiu ocea- 
sioneiii addendi qunndani quae omissa esäent in Institutionibus 
alinque miUandi amplcxus est. Itaque cum qnidam alteram edi- 
tionein Iiistituiioimiu a Laetautio fa<-tani <!ssi> fingereitt, rectins 
£pitome appellanda erat altera illarnm cdltio, breuior illa quidem, 
sed quibusdain tarnen locis auctior atque emendatior. Sed has 



' De hi*t pnrtibiis locisqiip Kpiromae in coniiocntatione Ueher die Eni- 
utehMHffxetriuUlnisjte ilrr Ih-oitajtcht'iff^^ '^^ LactaHtim quHR<Iiitii tlicäutur. 
Pniet^rea ei loci quibtu Kititn,.. noim hiibi't quae noa sunt iu Institu- 
Honibtis, hac in f-iUliviie sub pn, ,<ti' indicati suut 



Prolcgomeaft. 



LXXXIX 



quaestiones porscquendi allo loco facultas erit, faic potius qnem 
usuin ioter se Iiistitutiniieü et Epitome pr&ebeaul äpectemUfl. 
Atiinp primnni quniiiam JiHctantiiii; riim Institutinncs in KpiUiinen 
r^-iligeret, utnlm illanim penuultis luois uaiie inutauit, si qni 
locus aut Jiislitutioituin aut Kpitoinae Ibriiia SL'ut<^iitiaqiui sanus 
poli'st sallein fsse, qu;uinii» loro (ütcriiis npcris hiI i'orrijfHiKlni» 
iimil«niur. nihilo luinns mtogt^r rdiuqii^iidus est. Tamea »?i 
in Instilulinnihus et in Kpitome illif; loois Icctiones alterius 
ope>ri8, qnippf qiiae foitasse tarnen etiain alteri ivstituenda*' 
üiut atqu*^ Ftedfiu eriori.-: ulauiquc cuifuilundi ost^ndaut, in 
apparatu indirauimut; [et ad Inst, p, 164, B et ad Kpit. p. 606, 1; 
107, 1. 2. 9 et 696, 12. 18. 19: 373, 31; 451, 20. 21 et 731, 22; 
463, 21; 6;-J5, Ö; «39, 5; 645, U; 666,7; 6H2, 1.23; mö, 19; 
699,10; 756,5; 759.6 al.). Deinde mutua int«' st* subsidia 
maius et minus opns ita pra<'Stant, ut in utroqn4' opere leetiones 
aut oinnium codicum {rf, ad p. 6<i, 14 et 683, 2; 72, 19 et 
Gm, 17; 81, 13 et 682, 15; JS8, 14 et 688, 1; 90,7.9 et 6i^ft,6.«; 
450,18; 591,19; 640,2 et 758,8; 681,23 al.) aut aiiquorum 
Kingulorumne (ef. ad p. 17, 12 et 678, 25; 31, 8 fi 681, 13. 
683, 12; 77, 20 et 687,12; 89. 13 et 687, 25; 102,9 et 754,23; 
162,3 et 693,22; 296, 11: 450, 3; 609, 18; 636, 18; 666, 2; 
607, 12; 732,4 et 457, 24; 733, 6 et 46<», 15; 734, 10 et 482, 3; 
736, 17 et 427, 19; 738,5 et 537,21 al.) defetidatitur ac uin- 
dicentur isilein lectionihus altcrius. l'o»treiuo in ältero utro 
opere loci sunt quos tales quales codicitius traditi eint, Lac- 
tantiuin schpsisse nullo modo cuncederc posi>umuF: hie locis 
quod anxiliiim ad altenim opus omendandum altero olTerttir, id 
sine dutiitatione aecipiemus et Lactantiuin ex Lactantio reRti- 
tuomuß (i'f. ad In.st. p. 21,7; 66, 14; 210, 10; 596,4.5; 665,16 
al.; ud Kpit. p. 678,25; 670,12; 703,6: 712,7; 718,4; 724,28; 
726,1; 728,27; 741,4 al.). Inteidum auctoritateni Kpitomae 
secutn:? ^nm in coustituendis locis S. Sciipturae qui libro quarto 
Ifistitutionuui continentur, de quibuä locis proximo capite di- 
cetor. Plurimos eoruni lororuiii quos modo per uaria geuera 
compositos piotulimus aliof^que qui iu apparatu indicati sunt, 
priores iani editores coniparaufrunt, inaxinx' Biu'nfUiaiiuus, uon- 
nullos In utroque opere ego addidi. IVacterea sub contoxtu 



xc 



FrolpgomeiiA. 



utriusqae operis locos alt«rius loiige aj(%uratnis quiim ant(^ in 
editionibus factum est sigciifioaui ita. ut ucl por ]>aucos atqtio 
sat'p« etiam per ^^ingiilos uonsus qucinadmotjuni ulltruin Opus 
alt«ii respoudeat taoile cognosci possit. 

Praeter Codices TBP, qaantum ego quidem inuenire potiii, 
nulli siiut Epitonme autiqui. Rftu'utt's codiee« in tratalogis 
t'omiwetuorantur hi: lies Musei Britaanici, duo Harleiani, 
n. 3110 saec. XV et n. 31G1 scriptus a. 1427, et Kegias (of. 
Casley, Catalogue of the mamiscripts of i\ie Kings It^rary, 1734, 
p, £»8, 6A XV), saec. XV; Matritensis h. 14, 27, olim Tole- 
taniis (cf. Biblioth. Fatr. Utin. Hispan. ed. Hartel I p. 291), 
saec. XV: tres Modicei, Fiat. XXI 2 et 5, Flut. LXXXIX snp. 
cod. 29 (in quo Kpitomö iiiscripta ftst 'De iustitia), omnes 
saec. XV; tres Oxonienses Bodleiani (cf. Coxü cataloguiu 
iiol. Hl p. 370 n. 138; p. 449 ii. 19; p. 605 n. 225 in), primus» 
scriptHS a. 1408, eiusdein sanculi est alter et t*'rtiiJ»; duo Pa- 
risiiii n. 107n (Epitoine inscripta est *Aephythomon Lac- 
tantij Finnianij innipit') et n. 1675, uterque saec. XV; Vati- 
oanus u. 21ti (cf. Le Bi*un-Lenglet, edit. Lact. noi. I p. XXXIII 
n. II), scriplus a. 1481; aliuiii Vaticiiiiuiii Moiitfaucon, liildioth. 
Bibliothecarum I p. 107 n. 2922 nomiuat: Xactautii Fir- 
miani Xeuphitümo7i iiiclpit: Nam si iustitia e.';t. fol. 107;' Vin- 
doboneusis (cf. Tabulae codd. mauu Script, billiolh. Vindob. 
I p. 3ü n! 259) scriptus a. 1431. Ex Iribus codicjbus Mnsei 
Britannici et primo Oxonipnsi A. Swolmda, ex Parisinis Ed. 
Hauler et H. Oinout, ex Viudobouensi H. Sehcukl locos quos- 
daui in nicuni u.'^um tran.scripseruDt, ex qnibus Codices ülos 
ex Bononiensi, sine dubio per unum aliquimi codiceui ex eo 
descripluni Jeriuatfls, sed ualde iiiterpülatos esse apparot. Quod 
aatcm de his Septem codicibns constat, id etiam de reliquis 
octo, qui ormie'S eiusdem saeculi XV sunt, certum esse credo. 
Atque etiam si plares codic<'s Epitnmap in bibliothecis latent,, 
inter eos tarnen essp qui ad anliquiorem aetatem ascendant 

' Hio siue dubia Bodlcioiius gpiirkii e«t; cf. supra p. XXXVIl adn. 1. 
> Hoc Parisiuo, olim 37^0, ^enW^ * "*"* ^^* ^'^'^' "°* *' •** "^^ ***"■ ^' ^'' ^* 

Puttaneum quem apppüat (cf, m . . ^ j 4 »du l IG al.), nostrum P, sigiiiliwit. 



Prolegomena. 



XCI 



uel adeo ad Epitomen consli tuen dam quirquain subsidü prac- 
beant, ueri mihi esse di:jsimiI]iiMum uidetur. Uuum aani* ao- 
stigiam est codieis anliqoioris qni ex uullo de tribns codicibus 
TBP ortus esae possit Alter eiiim eorrector codieis B (B^) 
saecnlo XIII uel XIV locis quibusdam illius codieis ascripsit 
eas conectioues quae non enuiectura natae esse possunt (cf. 
ad p. 730, lö «(': 73tl, 1 «i-; TfiO, 17 arJ cur ea senaerivt; 
7ö3, 3 ratio; 7ö3, 9 tuut; 753,13 tanto» Uli Aonore«; 754,3 
piae). Fieri aut*m iioii potest nt is codex quo correetor B' 
ntebatur, post saeculuin XIH uel XIV scriptus sit. Quure, 
com qmndfK;im illi e-odices saecnli XV sint, onllus de eis ASse 
poU'st is quem eorrector B' adliibuit. O.teruiii euin codicein 
interisse uix daniuum usl quod aegerrime fereiidum sit: uam 
et in codicibus TB'P satis cerla fuiidamenta Epitomae sunt 
poi^ita et int4*r correctioiies a B' additas sunt pessimae, «t is 
codex quo corrertor est usus, iam iuterpolatus fuisse uideaiur'. 
Ex codice recentiore illius generis cuius sunt Septem Uli Co- 
dices ei sine dubio reliqui octo quoque, h. e. ex propagine Bo- 
noniensis licenter mntatu, ßpitomen quae prima habet editio, 
prior Veneta anni 1478, recepit, hanc posteriores ante Praffium 
editores aut ipsam secuti sunt, aut si ipsi Codices iidhibuerunt, 
oelut Spark et Lenglet, eis usi sunt, qui eandem illam recen- 
aionem continebant'. 



> Dt dno exempla adfenun, p. 733, G, tibi B liRb«t wltt (TP reclo 
maltt) iptnm h\>erädi se (T recte libare dii», P Uherart di), est Jn Hnrl. 
8110. 31Ü1, Kef,. OxoQ,. P&rls. 1671. 1675, Vindob. uelU qnam (q%tia Hnrl. 
3161, Iti'g, OxoD.) hbenun [libentm lieg.) dis«f {dicft Piri». Hi71), et 
p. 733, 16, uhl B iiiiü« habft fidisnima (TP fidta eHinma), in Hnrl-SKil, 
R«g,, Oxoa.. Paris. 1675. Viudob. idern fidisnvta, in Uarl. 3lf0, Paris. 1671 
^däissima. 

* Hoc com multis eienipUs demonstrari poe^t, nno insigni probctur. 
Verba p. 760, 17 iu Bonomtiiiai pl^raque deUita euanoerunt, ut ea Uutuin 
qoae uncis non indusi, legi pomnt: {qaare cum) ha{t)c ownin uera (et 
oeria sint prophet)nrMm omnium consona adnuntiaHone praedicta; iuL-luss 
ex TauriMori mimptit suut. Do s><ptem Ulis codicibus qnos supra comme- 
oiornQi, tres f\u»ii habc^Atit boc loc& lectlones scio. Exbibunt aiitem duo 
Pirisini locum sie: haec omnia uera omnium conaona adminislratione 
praeiltctfi, in Tindobonenii tAlis est: hnec (s«d ante haec noo mediocre 



xcn 



ProUgomciia. 



CAPUT m. 

m KATIOKtBUS CKITICIS IN LOCIS AUORUM APÜD 

TACTANTIÜM SCRIPTORÜM ADHIBENDIS KT DE AUO 

TÜRÜM ET EXPILATORÜM LACTANTII AD VEiCBA 

EI US CONSTITÜKNDÄ DSU. 

In eis quae dt^ Institutioiiihu.s vi Epitome reef^nscndis emon* 
(landisque tlispatata i^uut, eotf locos aliorum scriptorum quo» 
Luctnotiiis ant ipsos Attulit aiit uariu ntligit, tacite omi- 
simus, ut proprio loco f racUrenius '. Eorum locorum Uiitus 



Epatiuiu iiacuum} omnia uera (««quitur luagritiiii spatituu naeunm) onmitii» 
cotuoiui anmtmerntione pratdicta. lii edilioiu' Veiieta HÜirnjun iiniximU 
est: Hnec omniii uera omiitHiii cvn»oHa adminiHraÜotit pratdicta, Tho- 
luasiiis deinde in nitt» 240 »d Ejntomitu adnuntiaiion« in Bononitusi vm« 
>iorJ|>stt, itAqiio Isiteus aliiqu« cdidaTunt Haec omnia utra onmium atfmona 
udiiunciatione praedicta, ntqiie hoc etlam proiiuitis nut« PfafHum editur, 
Cfllarius 1608. habet. — Ju editiood VeuoU sjmili uiodo ntquo iu iiui- 
busdaui receiitioruiii illonim cudicuui uoi Epitomc in Nepht/thomon est 
corrupta, quod fortassc sinaüitudine uoois neophiftun effoftuiii est 

' Non posaum hoc loco. qui» Prolegouu'na i»iu nmduui postulaat, pi- 
pouer««, quod initio uoluoram, quibns e fonlibus Lactunliua cua nut liAuscrit 
aut hausLsse uideatur, fortasse alio loco de Lac qimestioa? dicani. Me euu- 
inembo qiiidem \ik auotori^s T^ctantii. in Indi<v. tAuieii composiü facilo 
perliistiTiri pötenmt. In nppnratu et 'Aiic^tonmi' t't 'Eipilatonim" Lactantii 
cos Qiaximc 9it;iilft\:aui locos qtionuii comparatJo nd ui-rha pottssiinuw 
scriptDria nel tionliniiandii n^l ettftin »meiidflnda utilis cnt, Rod ctinra alifw 
qiii inagis ad seiititaUas eius speotaut. Siiigulai-o lio« iu gener« est me- 
rituni ßui'neninnai, cuius editione praeclaris«ima omnium carcr« Don 
putL-»t qui hanc in partim de .studii-t Lm^tnnHi quiirrit; ille ftiam ing^'ntrm 
tiuiuoruiii loctitiouiiiu ■.'onstiniotionuuique Lnctautli locis paribu« uel siitii- 
libus aliorum' scriptoruin adfen^ndis inlustrauit. Ktiani editores Parisini 
!.*■ Uiuu-Leiiglel locos aliormii soriptunim coUcjrpnuit. Multa pmetcraa 
tfditores aliorum illoruin scriptorura aÜiijuo uiii do<;ri (uelut Uüciht (d 
Epicurvis) Indicaucruut, qiti haud rnro Id apparatu nostro aominntt sunt 
De Commodiono dixit Dombart in pracf. editionii^ p, II. Similes tocos 
aiwlogetarum uraeconiin Otto in itidicibus udiliunuin suamm composiiit: 
quorum nulluiu tanii'u, oit^pto 'riiwjphib ,Au(iocheiio, LacUtutius «i-qui 
uidotur. quaniquxni halioo cur *""'" '^ '■^'"O 1^' ouct^re oüquo graeco 
usum esso exi&tJineni. Nunnu/Jj, yV. HartI Frisitqjcusis, qui qum'slionvni 
de auotoribus L*i;taDtii juaui, --jit, ßu™ cditionem La«taatÜ parari 



Pt-öldgonipna. 



XCIU 



t apu(] Lactuiitiiun nuineius et tauta multitmlo ao uarietas 
seriptonini quos aditihuil, ut hiif in partt» tiortritiui' liuo lunliiiii 
iuLer äDtiquos scrijitoios fcetesiiisticos latiiios ei eoniparari 
pos^:i^t, Hiorouvmus el Aii^^iistinus. Aconlit ([ikkI iiiiilti atquo 
iD.Mgnes »ntiquoram scriptonitii iooi, cum lilui i'urum ipsi iiiter- 
icrinl, ab qdo Lactaiil-io seruati ^uitt. Scd (lu^uiiaiu Ladnutjus 
\wQ» quosilani aliorum Horiptoriiin iiite^ios aul iii\ iimtatoi^ 
libri» suis inscruit, alios autem uol ueilorum uel setitentinrum 
C'iusa lihcrioru asu «pcutus est, ipKu res poütulat ut inprimi^ 
ratioups qiiaedani ad prius genus spectantps cxpoiiantiir; 
deiude etiate quem usum loci alterius gcneriB ad uerba 
Laeluntii constitm-nda prat-In-ant lnTiiitcr iiidicaniluiii est, Katli-ni 
du causa etiitiii do expilatorihu^ Liiclaiilü piiucu dia-oda sunt. 

Atquo ut priore in gouere loooium quaf* raliont*»; t(- 
Dfiidar siiil oRtcndiinius, qunriiquarn phiriiiionini illonini apml 
Ladauliuui furma euin tiu'Uiona cüruiu codieuin quil>Uü alü illi 
scriptores traditt sunt coti9eiitit, taineu oou desuut luci qui a 
LaotantJo uel ex uitio^is exomplaiihus snmpii us-^e Kf. ad p. h9, 
22 s.: ÜO, II; ir>!i. 0; 344, 6; Sü'J, II ai.) uol i^rrore inemuriae 
Don accorate perscripti (cf. adp. 123. Is.; 33!). 10 s.; 2nH.2. 6s.; 
438, 19; cf. ctiam 82. C) uidentur, ümI pleruiiique iion satis 
appftret uira sit rau^^a diuer^itatis. Interdurn eiinm illiid 
factum est, ut Lat-tautius, piout atl cüri.silinui hiub .lecoinino- 
datuni erat, quae alius scriptur iliuersis lovis diierat, in uuuin 



audinet, heiieuoli» nohn mi^ir: Ind »b eo primo prüpo«hi in Addcuilis nd 
Bomen ciut reUü sunt Ipse quotiu« iiuuiiihil toinporU »ii^rni'qii? in ea 
parto ufficii tuvi cutiluiniii idijuo uoa «iiie fructu. N»ni vi in scriptoribits 
quu» tMU iilii uiri dorti »i>|>rllnnerAikt uouos toros r('tii>cri el iiiiuui nltv- 
r«iii"ji»' MTi|»tmviii iiotKluiii ftdhiliitiiiii »df^-m- (»utiij; <■(. qkVM itifrji de «s- 
pilntoribiis et ad \t O^j, §0 dixi, Ih' Ariiübiu i|uii«diiin piDtuli Crher das 
Lehnt lim Lririaniiug p. IC».; w'd iiiHM' iiiiii'»sti<> parit^T atiinc ilb<' t|n;i^ 
«uut de mtioiiibiis intcr Liu-liuilliiiii K Miiiuriiun Ftdif^-m nliiui' Trrtnl- 
lianitm iDt'Tc^vutibuH, artt.« <x>)iat*n.<nC cum idin jlh qiine iu eoiiiifiiini 
linrum ([luitturtr );(-ii|>t4jrutn autTturu i'Ktuir^udu iiursiittir: df qtui posrijiiiiiii 
Fr Wilbi'Iiu, Do Mimici Ki-Htin OctiviUo et 'I'orlulliaui Ai>oIog»?lico (1887) 
anilo diR£i>iiiit. pn) 'Priictilo' ijiii>iii Ul(> iuiifufi^iHSi' sibi uididtutur (p. 8Ü), 
C JüitÜ. Jahr^xheriiiht für AUnthummvissenet^lutfl uo] I.IX (\m*. 11) p lH a. 
luulto pmbnbiliiis de ApoUonio (Hieron^iii. de uir. liil. •12) uigilauit 



XGtT 



FrmlwfmmmA. 



(9. n. Tl.: 434. s i.) ad afis ntdir wtAm :?mp- 
B«URt (f. 31,30: 215*5). Qme fii ialcriBB partes 
■OTVD I tM ii uu ad atasaiB miaai atenmät aaaAat in m- 
4ioba« awtfM ■■!■■■> satt, hae ata ad nte>>gfatiii Ebrarii 
%m arcMjfwai O emoik, sed 'kd attaatatca acriptons t«- 
at cawi i m i aA itLp. 75. 5: 154. 33: 17I. ii; 315. 1«; 389, 8; 
497, 19; 504. 13; 524, 3: 553. 4). AppSTcC iptar Imm a Lu- 
taatio a4Utos integros esse senundos. daran« DumtfcsU cor- 
niptioai« iodida fnt ee fenaL Vitia »atem doo fervadn si 
in iods aliornni ^md LaeUktiam scriptonim iniiadaatontnr, 
qwmiun arfhrtTpas Q errodbos laterpoUtMnibBsqQe'depmutas 
erat, arcb«(;po tribui^nda ati|oe e codkAns eonun scriptonun 
saoftDda sant Sed etiam eontrariiun faetom est, nt codieea 
scriptorum falsa» lediooes habeant. Lactaatias neras (oelatp. 59, 
I6;a6.3is.:]05. 13: cf. 438.3:619, 14 KpraetananoQ paudalio- 
rum scriptonun loci snot qooruin ad a«raä leotionts defendendas 
eonfirmandanqae maguum est poüitam auxitiam in aoctoriUte 
Laetantii. Utratnqne aotem iu Iik-os oracnlorum Sibjlli- 
Doram poüs«imam cadit, qaos mtütos Laotantios maxim« in 
tihris L IV. VII Institolionom et in libro De ira dei ot *di- 
oina tcstimonia' (pf. p. 18,22.20,5) profert, ei parte tamea 
ramptos ex TheopfaUi Antjocheni ad Aatolycura Ubris (cf. p. 23, 
18; 34. 1. 6; 29. IG; 158. 20). Qoi loci qoantam oim haheant ad 
indagandam originem et composiüonem corporis Sibyllini, pri- 
1008 Fr. Bleek (Ueber die EiiUtehung und Zufammensetzung 
der un» in 8 BUrkern erhaltenen iiammlung SibylUnUeher 
Orakel, Titeol. ZeiUchr., Berol. I8l9, uol. I p. I60ss., II I72ss.) 
OHteodit qtiairtttiouem uia et ratione persecatiis. Sed eae dispa- 
tationen praetermilteudae nobis sunt hoc loco, qno de re- 
epnsendis tantainmodo oi-aoulis Ulis aginius. Hoc in genere 
proximos «oium t^ditoreß, Alexandmm (uol. I. II Paris, 1841. 
18Ö6) et Friwlliebium (Lips. 1852) falsa codicum Sibyllinonim 
aestimatjonc dnctos esse R. Volkmano ' (Specinien noaae Si- 

1 Kiu»diMii uiri doctissimi couifcftine »d ipsiim l-actaiitimn sunt in 
HpiKttiU f^ralulfltoria gj-miiasü p^ritieiiBis td gymnftsium Orji>l)isitAldeDsc 
K I8tfl diit* «t iu ObiiflnintioQiljQs jiukcvIIU in pro^ranimate lAucrlcusi 1872 
tdiU« |i. 13 M, ; qua* mit recpfj/K ,i8 *"*^ ctunmpmorauimus. 




rröTegoincna. 



XCV 



byllin. oi-aoulömm editionis, Sodini IBM; Li^ctioneß Siltyllinae, 
Pyritzii lyßl) ostendtl atque ipse prinins qaae uerae esseiU 
rfttioncs illoruni carminuni roconsendoruiu expUeauit. Nam 
cuDi dnae elasses codicum ex eodem foDte deiiuatae, quafum 
Qua codiciljus ABPrS, altwa *>aque detorior codicibus FIjR 
effittitiir, re{!en.sionpm Iial»**ant recentiorem liijroruiu 1 — VIII 
diuerso tarnen ordine conipositoram, tertia classis. posita in 
codicilius HMQV, liltium VI cum ucisihus 217 — 428 libij VÜI, 
tum libroB IV. XI— XIV coatincns, antiquiorem quaadam lo- 
censionem sequitur. Ät Alexander et Friedlieb hane anti- 
quiorem, quae pennultis looif PoriHpU et mutilata Urnen ro- 
liqnias et uestigia genuinae forinae earmintira malto maiore 
cum fide quaju prior illa retiiiuit, jwslposuertint rcceutiori fu- 
catae, quae eo oila esse existimanda est, quod antiqitior cnui 
multis damnis conuptelisque foedata esset, perpoliietur ex- 
pleietnr augeretur. Quod nero maxime antiqnitatem et pro- 
bitateni tertiae classis coitfiimat^ nersna Sibylüni ab antiquis 
smploribus adlati eandein quam illa classis ostenduut receu- 
sionem, inier srriptores auU-m illos praeter Theophilum Antioche- 
nam, Ensebiiim, alios praeeipimm locum tenet Laetantius. Qni 
consensus cum multis locis Lactantii (er. ad p. .13:1, ». ll ; 336, 5; 
3&2. 3 4. 5. 6; 361. H; 637, l; 041. 2; 648, 2. S; 657,2. 4 al.) 
appareat, tum huius auctoritas eliam eo crescit, quod liaud 
raro ei loci intfgri apud illum iHguntur qui etium in c^odieibus 
Sibyllinis tciliae classis deprauati uel dilacerati sunt (cf. ad 
p. 159, 5; 335. 1. 3. 4. 6: 342, 13; 31)3, 0; 364, G; 355. 2: 643, 
9; 644. 1: ('57, 4 al). Etiam matorem utilitati'm Laetantius 
prapbet in locis ex eis partibup Sibyllioorum snmptis quae 
in lertis classe codieuiu plane dcsuni (cf. ad p. 45. 7 ; 15-1,23; 
167,6. 7; 332, 6us.; 643, Iss. 6».; 647,2. 7s8.; 658, 7; 659, 15; 
Ü6l, 20 SS.: 662, 5 ss.; 663, 2 RS ). Sed Apud Lnctanliuiu 
oersus Sibyltini iuscitia librariornm qui graeca non intellcgereut, 
eaepe misere defomiati sunt atqne difficillimnni est interdutn 
monßtrnosas nerborum graeooruni imagiues ad ueras lormas 
redigerö. Eis locis, si tortia elasse codicum Siliyllinorum ser- 
nati sUQt, huius maxime recennionis snbsidio est utendum, 
neque tarnen rccentlor illa receusio plane neglegt potfst. Sunt 



XCVl 



Prul^i^uiiiena. 



oiiim apml Laotantiani oi (jtioqne loci Siltyllini qni eonsenUiini 
cum reeensiüut' tkinruiii ilUrum cljissium cnutra tt»rriaui classein 
(et*, ad p. 336, I CTfxisäi; 36ß, 1. 2; 3G3, l\. 12; 6-18, 6—8): fieri 
iiiniiruiti poterat ut illa n'cousio uotas leetioiips retineret de- 
errantt' Wrt'wt da»M. Kis loei;^ ({iios Lactaiilius ex Theophilo 
sumpsit (cf. p. XCIV), memoria codicum Tlicophili vrM. adhi- 
lioiuia, eis auU'm quos Augustiiium ex Luetantio in latinum 
si'rmont'm conupiti^sp dixitmis (p. I.XVI), iiitt'rpretalioties eias 
auxilium iiit^rdum quodilam praebtiiant. Nihilo minus restaiit 
aputt Lactantium l(»ci quidam Sibytiini corrupli eius condictouis, 
ut nuUa Ui'l ui\ iillii codiiMliiiis illontui carniittiiin nd eoM Ȋ.- 
Uiindos suppcdiU'tur iiifdi-la. Rt'd uua salus in coiiieotnra posita 
Sit: quae taiueii ratio antea, quouiam optinioruiii Lactantü 
eodicum lecliont^s paium enint uotae, iion satis prospcre temp- 
tiiri pottM'at. llaeo t'ausa pratn'ipua mal cur C. L. Struue in 
quaostionihus iu liliruni p. LV noininatuui (p. 47 — 124) con- 
gestis, quibus 'Oracula Sihyllina apud Lactantium obuia' trac- 
tauit, prrpauoa i-opi'riret quae probari possunU Struue enim 
codicem Kegioniontanuin, di* quo eod^m illo loco dixiuius, 
fundamoutum satis firmum esse opiuabatur in quo coniec- 
turas suas pDueivi, apocitit auti'in <|U()d sermon«m rationesqne 
uietricas Sibyllistarnm non tautuui pciiii'stigaueiat , ut sati8 
paratUH ad loco-s iltos adj^if'deretur. Quat*daui t^go reätitui, 
(.giPgius ucro eiuendatioiies mihi pra^^huit H. Staiitmneller 
amicus, uli iudicio et doctriaa iusi^uis, deinüe. eiiam alius 
uiri doetiKsimi (M>nsilio auxilioque subleuatus sum. lam niagua 
pars huius oditiouis typis i'Xprefisa erat, cuni A. Rzach per 
litttraa me rogauit ut sibi ad editioneni oraiulorum SibjiN- 
uorum quam pararei, Ifctiout's codicum Lactantü traderem, 
suas ipse copias opornnique beneuole mihi oflV'ieiis, Ita fiictum 
est ut nie pla^'ulas meas legeus et nmitas lectioiies <:oiiieum 
Sibyllinomm, quan, cum aliquid conferrent ad intcllegeudam 
reccnsioui-'in uosiram, in appaialum receperatu editiunem Frini- 
liebii sccutu;?, e .suis colhuiouibus corrigeret et ex accmatis- 
sima sua horum carniinum srteutia do nonnuHis aliis rebus 
quae ad eandem causam spectarent admonerut iiiu alque 

d<H:eret. 



« 






XC'Vll 



I 



Ktt.im \if cotcris grflocornm storipiorum locis quo? LaotantiBs 
propoiiit ' tialde al* eilitonliiis ueglt-ctjüt Stium* in lihro illo 
(p. 124— IJjft) pgit et rect* quaetJam in eis constituit. ['aaca ^go 
correxi, i!e allLs locis, piaxiiin* Hermttis Tiisinegisti C. Wachs- 
lualli, uir mihi hniieiuolf'ntiii.'iiiims, t|Uf>in Af. eis per litteras 
adieraii), doetissime acutissjmeque mihi snasit. 

lam de alio •{nnere lot-orum a Lactantto adhiliitoniiii dioemlum 
est, quüd nou solum fivqueiilissimiiin est apud illuni, »!pd ptiani 
proprtas quasdani rationes posttilat ouramqan singiilareiti, iU ■ 
Qt nulla pai's huius edilionis phis iiiitü lH)iari.s dHliheratioiiis- 
qup paiatu'i'it. LarlHtitiiis oniiii u(>tt>rt'iii infi'qHt'tutioiu'ni la- 
Kiiam secutas pcimiiltos locos S. Soripturae — sunt enim 
plus SHptnaginIa — tihro IV Instiliitioiiuni inde a c. et 
miiltos dl* Ulis Kpitoma«' quoqim insnuit, qai, ruiti prae.si>rtim 
hniid pauei iiitci von s^lnt aiiiplioivs, quaiititni in studüs di' 
intH'prctatinnc Itala hae ipsa aHate cflehratis rei^pieiendi sini 
facÜH appaiHt Itaqui' H. Kot'iisrh, cniiis pratH^hira lic hin 
ctudiis nifi'ita oiiiiics sciuiit, propiiani de illi^ locis »rripsit 
rouiniontaliontini {Heitrfi^f. zur patrigtigchen Ttxtgeatalt und 
Ijitinitiit. II. Ann Lnctnntin». Z&iiAchrift für dU hiBtorUche. 
Thtolaifi«, uol. XLI [ 1K7 1 1 p. 531 — 021»), plpnifisiinani doctrinao 
multisque rH)us qua»- ai^utissiitie olisiTiiatuTat lii»iignt'm, ita tit 
Uli qnod ad ri<*>iiiii loroniin illonuii rHCfn^ioneiii iiiarn HÜtori 
diligi'ntisfiime municrit, gratia dclt«*atur a nie quam maxima. 
Tarnten uirntii Optimum, qiioeum ip«to df> qni)tu»]aiii IHorum lo- 
conini per litteras pgi, ei ptiam essüpt in iiiuis, uenim esse qnod 
iain dicani, noii negaluntni persua.^uiii Irnbeo. llle eniin (^um pria- 
ribuH tantum ediliouilius* I^a<*lantii utf^relur, qiiales quitntae<]ue 
efiseot per looos illos narietates codieom Lactantianorum oogno- 
sc«re nou poterat: a^r tarnen quo plur^s sunt leetiones di^rre- 
pftnle», eo maiores atquK plane nouae dit'ficultates his ipsifi 



1 Rir em moiit>udtnn uirtctur uiiuiu IJtoUntiiiin. iiraesortiin ciiiu ul- 
demli siut oersus Sib^lliui, dop «olunt iilures locos graccos ailfeire quitoi 
cvtcroi patTM lAtinos omnoe, sed cUam eos apud tllum locos qui petletttri 
srmione raut st-ripti, «umptos essu umncs «x libris tpii Ipsl intemrimt 
— De Scdulio Sooto qui looos gmecos ex Institiittouiliiu excorpsit, tnox 
dic«fnu8 

xviiir Uet. 1. g 



I 



I 



XCVIII 



Prolegomona 



in qtiaeBti'>nil)Us esciUntar. Sed qui scire uolet qriae ille prae-j 
stitertt, quse ego addidcM'im, haoc editioneui cum illias coni-l 
inentatjoiie oomparet. Plurimuin mihi piofuit etiam Sal>aterü 
opus notiKsimuiii. quaiiiquam in prioiilius patrum latiuorum_ 
oilitionibus parum aocuratis positum nostrae aetali non iamf 
üufticei-ti pot«>.st. S«d ut iam ad iocos 8. Sciipturae Laotantianos 
\psos arcitdaiim», e»dcm in illii> quae inua»it sacra apud alios 
patres latioos testiniouia, peiitirliatio let^tionuin llalap et Vulgatae 
animaduertitur. N^que taineu, id quod in aliis patribus Uünis 
edenriis fiiTi potest, eo consilio uti uobis licuit, ut in locis illis 
snriliondis uuuui uel plurcs Codices proliibitis quam niaxinie 
lectionibus Vul^atae sequeremur: quod ipsa ratio codicum Laofl 
tautianorum non adinittil. Qua <'uin eogauiur et omuibus co- 
dicibu:- quaerere atquo »»ligore quid Lactautius ipse scripsprit, 
tum alia accedunt quae nobis etiam magis eam necessitatemfl 
iinponant. Atque in hae. quae^tioiu' inde proficiscHudum 4?st» 
quod si quae Icctlones cum Vulgat;i coui^eutinnt contra alias, 
ea res ipsa ostendere solet ilias spnria« uel maxime suspectas 
esse: cuius correctionis nianifesto fi Vulgata factao in eis 
partibas in qnibus loci S. Scripturae sunt, quaeltbet pagina 
huius editionis exempla habet. Sed non omnes lectiones cum 
Vnlpata eongruentcs posthabendae sunt aliis: arcedit autem 
quod praeter Utas lectiones singulis iu locis iutcrdum binae 
aliae uel etiam plures »uut, ita ul iuuestigauilum sit quae 
tandem sU genuina. Nnm quoniam Viilgata nono demum sae- 
culü ita peruicit, ut per totam f^e ecclesiam uab^ret, ac ne 
postca quidf'ni niciiioria llalae plane emortua est, prioribus 
t^a«üuUB medii aeui niaguh facta est in usu hominum et infl 
cx»dicilm8 confusio lectJonum Vnlgatae et Italae. Sai^pe autem 
etiam dissenseruut cudices Vulgatae pariterque magna saepe 
Italae — nißi plurns fuemnt ab initio ueteres interprctaliones 
— singuiis in locis fuit diut'rsitas. Itaqut* si in codidbus 
I>%ctautii lectiones coiigruunt cum Vulgata contra alias Itn^tiones, 
baec nna non omiiibus locis idonea causa est cur illas originis 
Laetantianae esse negeinus: fieri enim potnit nt aliae illae ant 
in archetypum Q aqt iu archetypos siugularuni classium in- 
duelae uarie in nostroj? C<>*'ices Iransireut aut in 



n autiquiores I 



ProlegoniMta 



XCIX 



certe coüicum ab ipsis librariis inf^rrentur. St^d quao corta 
habemus indicia quibus discamus quid ^ioripsissR I^ai^Untius, 
quid noii scr)pü>i$>}<(* uideatur? Hac in re plerumque uon uua 
aliqiia ratio seqaeiida est, sed plures coniuii}?onda^ sant. Unnm 
auxUium in eo posiium <*st, Dt coniptirtflur quam rorinam (Kiriiin 
locorum alii Bcriptores ecclosiasti^i qiii nondam interpretatioue 
^ Hioi'onyino edita ntebaiitur exhibeant. Quam utilitat^m 
Dom alii praelipant kf. ad p- 29«, 3; aoo. 2 .S; 3ü7, l; aiö, l; 
Sä6, 5; 3B3, I6iü.), tum Cyprianas praecipiie hac in quaeütione' 
magna* auctoiitatis est. Ex primis opiim duobiis lihiis Tf^sti- 
nionioruni Cypiiaui, qao ei opurc etiain Comniodianus, Fir- 
mirus Matf>rnus, Enagrius locos 8. Seripinrae excerpsernnt ', 
Liu^tantiu» illoruin plus sf*ptuaginta locorum longo niaiorcin 
partem, plus quinquagiuta, suiiipbü: quod cum iam Sabatt-rius 
(Bibliorura Sacr. lat. nersiones antiqnae I p. XLII) et Bnono- 
niannus (p. 459 adn. e; 4ßG adii. iM. pcrspvxissent. aoeurato 
KofDsch p. 618üs. demonstraiiit. l*raett?rt*a Lnctantius saopo 
otiani ea aerba quibns O^'prianus locos S. äeripturae inducit, 
orationi snat^ quodammodo intexuit (of. ad p. 2!)&,9; 309 % 1; 
31«. »; 317. 1—6; 821.9; M2f.. R; «43, 5. 14; 349, 17; al.). Spd 
ut tD plerisque locorum Lactaulianorura ' Testimonia Cypriani 
ascisRenda sunt, ita difticultas qua**dam eo oboritur, quod etiam 
in Cypriani codicibus lectiones nald» uariant maximeque (;uni 



* I>« Commodiano et Piriuicn Mnlpriio Jemonslrnuit Dotabart, ZeiUtkr. 
f. tc%M$engch Theol, uol. XXII (lö7!») \>. S74 ss . de Kuagrio, qui scripait 
Altercntionem Simonis ludnei et TheuphiU Chrtstiam. HHrnaok, Tcxie und 
Umiermehungen, uol I fuc, S (1888^ p. 109 (§ 3 Die AtUrcatio imd Lac- 
tamtiwi' Itutiiutioneg), rcfiitAna pritnos eilittireti Alti^rmliotiiü Uartone ut 
Plirniid (ThcaauruH uouua Ann.'dotoruiu, Paris. 1717, tom. V p. I ss.), «{ui 
p. 10 adn. d Euagriuni T.avt%iiUi ae»U)fia at^cjui jiuUuffraiit- 

■ Undo Lactautius eos tocos anmpserit qui non sunt apud CypriMiiun. 
iuc^rtUDi est. Rrx-iiKnh p. 619 llliim ampltort^ rocensione Testimoiiiun^ii, 
min qna« nunc t^xiiit, in brttijui rontracta sit, uaum esse putat: quod 
crvdere non possiim nrque crvdit H^irnai:!! p. 97. Qui rcctiuä mihi ronicer« 
iitdetur lactAntium habuiBsn nüuw ali<iucm litiniut qui poat«a interierit. 
ipHiim illum eos ItHsm K S. Srriplnrn fonquiNititsat« pjruu probaLile est. 
Cf. Ptiam Ziegler, Die latcinucftcn Bibelübersetzungen vor ILctvni/mHs 
(1879) p. 37, 




rrolp^oraeun. 



Icctionibos Volgatai? sunt permixtae. Iiiter Codices autcm Cy- 
prittiii diqUo minus a.ntiiviissiniii»< A (Sessoriainis) quam Co- 
dices L(auieslianii?iisit;). di'iml*' W(iroolini-}»i»nsis) M(onacpnsis) 
H(umhfrgt^iisis). td quuil Huilel, qui cerlaa quasdam ob causa» 
in contextii Sessuiianiiiii potissiiiiiuii sequi nialebal, prorsus 
peispcxorai (ef. Proleg. p. XXV. XXXII) pt Uoensch quoque 
obstü'uauit (]. e. p. 020), uutf^ieni iulerprt'tationeiu inli^giiiitt 
retinuitK Itaque übt e Ipctionibne codicum Lactanttanorum 
gonuiuaH digoudao smit, saepe codex ille L ud solus (ct. ad 
p. 805, 10; 30«, «; .^OM, 10; 339, 12 lormeuta; :J45, 12; 3(i-J, 16; 
369,1) uel cum aliis (cf. ud p. 299. Istt.; 300, a; 308,G; 314, 1; 
31H, 7- H; 323, 5; 35'J, l: saepe) uel oimn alii contra illiim 
(cf. ad p. 307, 1: 35ii, H; al.) rt'ctaiit uiiuii osteiidutit, quibusdam 
locis lectioneB codicum Lactautii etiam codsoubu omnium co- 
dicum Cypriaiii dcfrudutitur (cf. ad p. SSO. 5; 291. 3, \; 808. 12; 
312,3; 345, 12; 357, 8>.; sappo). Sed tota haec ratio ad eo8 
tautum locos ualet quos Lactanlius e Cypriano transcripsit. 
Aliud äubsidium interpretatio graeca LXX prunbet: quae mul- 
tiini adfiTt ut cum alias tum qiiasdatii lectiones quae in Vul- 
gata suut, ttimcn iialiuas esso existitiu-mus (cf. ad p. 30it, 6. 8; 
«07» 4; 318. 21; 32&, 13. 17; 367,5; al.). Sed etiam in usu 
iiitpfpri^tationis LXX singularie quaedam res spcctauda e?l, 
quam Hofiiisch (cf. 1. c. p. 023 adti. 3:1) oli^ieiuauit: mirus oiiim 
conspRsus iiilcrcedore solet inter locos Laetantii non solum 
eos quos e Cjpiiano habet, sed ftiam (non 'potissimum*, ut 
p. 311, 17 scripsi) eos qui ilti propra sunt, et eam recensionem 
intei-pivtationis LXX quam codt'x Alexandrinus potissimum »e- 
quitur, iU ut liaec quoqu«* ratio ad uera inuenieiida uonnuni- 
quam nos perdncat (cf. ad p. 311. 17; 312,4; 3I8,Ö;319,2; 
824, 12; 326. 9; 342. 3; 345, 12; 357, 9; 359, I). Tum etiam 
Epitome conferenda est. Quao quamqtiam ipsa muUis lectionibns 
V^Igatiie corrupta est, tarnen iuterdiim contra omnes Codices 
Institmiouum eas seruauit lectiones qnae aliis quoque de causis 
pro genuinis e.\istimiinda^ HunI: quibns lods lecliones Gpitomae 
in lustituliont's redueere non dubitaui (cF. ud p. 351, 14; 360.2; 



' Alliji hftue rem etJain iu Archin. grr.iniiii rt Inxinogr. I:lt V )■ 287. 





ProIe^oniFDa. 



h 



365, 15); Kpitomae tarnen locos noliii niutare s<*ntentiamque 
in«am in ndiiotationihus tautum siguificani. Multis praeterea 
loois Epiloiiifl Ii'i'tiniir's iirio ucl pluribns codieibiis InKtitntlonuin 
(iwliras coiißiinal uc tueUir; (i-f, tui \>. 310, 8. Ö. ll; 317, Hj 
316,1 rW. 4:319, ärr;339, 10; 340, l; 359. 1; 360, 3$s.: 361,6; 
3ü5. 15: t>ao|ie). Qiiibiis uftio loeia coii..or'!ai»t oinnes Inslitn- 
tioDUtn Codices et Tamiiiensis Kpitomae, eis, etiamsi coiitiaiiae 
quat>dam psvi'nt ratioiics, iiiutare tameu quioquain iion siim 
ausns (cf. ad j>. 307, 1 cim-ißnihUitr; 319. 1; 'Kio, a popitfo). Nani 
De ülud quidi-m ueglo^onduni est, tJ^Mi potuisse ut Lactautius 
ea scriheiet quae nunc iiullo aliorniii aiiPtoratn loco leguiitur 
Ufl adfirinautur, siue ipse locos ad foiinam sibi giatiotem 
redigebat siue oniittebat quaodam consulto siue foutibos quos 
uoii jgnorarnus ut4.-1)atiir. Qußre eas lertioiic^j qnibus unitiii 
de iliis causis enbesse conieiebam, Ulis quoque tocis qaos Lac- 
tautius in Epitoinen non traustulit, couspu*;um oninium co- 
dicum Institutiouum sm^itus in contextu t^xpressi (cf. ad p. 308, H 
tti 828, 4. 6; SSK, 14; 843. 7; 857, 3 iradt'tm est; 369, 13 8. 
all. Oniniuo quam manimc oonsensum oinniuin cüdicum in 
c^utestu si-iibi'udo oljsoruaui, etiant eis locis quibus LaHanliuiii 
alia scripsisse aut paeue ant plaiie certum milii erat (iioliit 
p. 298, 2; 341, 18; 346. 4). Acceduut etiaiii alia quanlain le- 
uiura, quae eiplioaii iiou opus i'st, nisi forte hoc est iiionen- 
dmUt in locis S. Scripturae praocipna auctoritate esse coni- 
muneui illam Wg^m artis criticao ex qua quo longius qiiaeque 
b^ctio distal a diotioiie leuigata, t^o maior pleiuinque tides ei 
habenda est (cf. ad p. 291, 3 pontlat; »of>, » mram . . eam: 817, 14; 

318, 9 oleum; 3&7. 5 in animam; al.). Multae igitur SUUt rationejt 

quao ad locos ülos reete constitnendow uol coniuiigendai' inter se 
uel perpeudeudae saut, iitque inteidum tut quasi (ila sunt in 
unum nodnm contorta, ut soluliones earuni inpbcationum quae- 
reie rva sit multae operae paruiuque cerli euentns (cf. ad 
p. 311,17; 314, 12; 323, 1; 351, 16s.; 356,13; al ). QuaiV saepe 
certam senteuliani pioferre non potuinius, niue dubio iuteixluin 
etiain orrauiiuus. I» apimratu autein locorum iS. Scripturae 
grauiora quoque ex Cyptiano alÜJfquH sriipitiribuß atque ex 
Hiterpretalionibu^ Intinis et gracca, praeteteu liaud raro uieaiuui 



cn 



ProlegomeDL 



senteDtiai'um raüoaes pioposui: qua re et coniinodo legi^itium 
eoiiBUleie t^t i'H!t'tisiotitiin iiieuiri prottaro uoiiii. Naui t-uni 
iiijtio ]ocos itlos pertractauä uarias lectioues codicam Lactanlü 
tantummodo in apparatu posuissciu, posti'a uhi &d Bosdem 
to<'Os reucrti, Baepissime ne ipse quidimi agno.'^cere potui cur 
quidque in coutextuui rec^pissem, atque totus labor non saue 
oxiguus iiiateriae difl'usae cougererulae nariaiuiiique ratiouuni 
pvrstfqtu'udarum iteiiiiu mihi fuit eiliauriendus. Quart» ne ei 
qaoque qui iJlig loeis f^ognosct^udis operam dareut, labore illo 
dimtio pfifungi cogtTcnlur, sod non iiiiuus iit scirent quibuä de 
eausis omnia ita coustituisseni nt constituta sunt, multjg 1*0111111 
locorum non tajii apparaluru quam coninuMitarium dodi mticuDl. 

Tiauseanius iaiii iul alteruiii illiid geniis locuriuii quos Lac- 
tnntios ex auctoribus suis sunipsit supra p. XGII s. significalum: 
quod paiK'Is alisohuMr ptitpiinius. Laetaiitius eiiiiii ptsi perniultis 
paitihus locisque Jibroriim suoruiu ut-stigiis alioium seriptorum 
insistebat, niliilo ntinus, ut erat 'uir omnium sno tempore elo- 
qii«;ntissmius' {Hicroiiynius ad a. Air, SHJiJt) seniporqut^ inemor 
quid sua hoc in gc-uorc dignitos postularet, ea quac ex illis 
baaseiai, aarie ac sollerter eleguuterque inntauit et ad suuiii 
»ensuiii snnmqae scribeiidi proprietalein 1^0 n form auit. Qnai'e, 
prausei-lini cum contextus Lactantii codicibus a nobis adhibitis 
sati.s integer serualus sit, loci alioruiu soriptorum ab eo imita- 
tione redditi qiiatiiqnam oratioDi'm illius saepissime band medio- 
criter inlustrant, tarnen ad lot'o? iJüu^ dubios uel corruplos 
recte constituendos raro uerain habere posaunt uiin auctori- 
talemque. Üe auctorihus latinis Lactantii uon quem expecta- 
ueri.s Cicero, sed Sallustius fcf. ad p. 583, 18), QuintiliauuB (cf. 
ad p. 42K, ti», Valt'rius Maxiinus (cf. ud p. 127. 2; ITO, 1; cf. 
Kenipf, in edit. mai., 1054, p. 45 s. et in adnot.), deinde Chri- 
stiaui Minucius Felix (cf. ad p. itil, 14), Tertulliauu« (cf. ad 
p. 147, 1«; aj*f>, 1 ; 46». Iti), Cyprianns Icf. ad p. 2!t5. ü; 343, (i; 
396,21:433,15), quem diligeutissime ille legerat, etiam Ar- 
nobius (cf- ud p. 89. 13), de gnieciis Thfopbilus Antioi'henus (cf. ad 
2Hä, l;827,ti} interduni fi-Uf-tum aliqtR'm pnudtiimunts 

Eüam eipiiatores Lao/^''^ '^*^ loeo speelandi sunt. Quo- 
rum priniuä luea teufen/; gt üiii" ^^^^ l^^o accurale exponani, 





Prolegoroona. 



cm 



kli. rapfiüius' fluetor libri De morlibus ppisecutorum cBi: cuius 
libri paucis locis mentioiirm feci (cf. a^ p. 3«5, (J; 488, 15; Ad- 
d«uda »a p. 307. H). Deiiidf) in libiis iliioriim s(^riptormn, a qai- 
bas Institalionff! exccrptas esse nondani cognitum erat, cer- 
tjsfihna nestigia leotionis Lactaotiana^ iuu^'Di. Uims est Lncifer 
_ CalaritaiiU!«, qui pi-acclaia Hait<'lii iMÜliotie uiris dodis quasi 
in memoriam denno redactus est. Lneifer autem in soribcndo 
libello oui titulns est 'MorieDdum esRe pro dei filio\ qui a. 3(i0 
öel 361 eoinpositus est (cf. Haiiel. Archiu. lexicogr. et gramra. 
lat. III p. 3; Kineger, Ludfer, Bischof von Calan$, 1886, 
p. 108), non «nlum Tcrtulliani et ('vpriani (ef. Haiifl I. o. et in 
adDOtationiltus), $ed etiani Luctantii loois usus est. Tot auleai 
tocos Lactantii ad Qerbiim paene descriptos recepit, tot locnttooes 
sin^ulaies arguliasque dicendi ex co suiiiptas libello illi inmiscait, 
ut bar in re magnam rausam positam eBse existimeni euriibHllag 
multo maiore cimi eloquentia atque uigore quam c^teii % Luci- 
fero compositi scriptus e.ssti uideatur. ünuin exenipluui adferarn: 



Uc»anti«s, p. 399, 10—16: 

idoi) culUiroä \W\ gurnmi hoc est 
iuKtoti humines turqucnt iu- 
terficinnt eiterminaiit. iifi* 
causas odiorum reddero ipsi 
pofisunt qui tam iiohementcr odc- 
runt: quiu ipBi errant, ira- 
scnntur iis qnl nerum niam ko- 
cuiitur, et cum corrigore ne 
p<iti!:iut, erroroK suob insu- 
pfi- crudelibus facti« coaci-r- 
nnnt, innuceiitinm cruoi-o macii- 
lantur et dicatas deo mcntes 
euisceratin corporibn» ex* 
torqiuMit. 



Lueiferp.286,21— 2f>(HarteI): 

dicatüs deo liomlnos torqucA 
iuterTicis exturiniuas, et cur 
haecgeros caunns odionim red- 
dere neu uales. quia ta erras, 
ptiamnobitf irasceris cur uerain 
teneamus uiaui, et cum nostra 
sul libri adiiioiiitiono corrigere te 
poBsis, errores tuos insuper 
crudslihuä factis coaceruaa, 
diratas den mentescnisccra- 
tJ8 corporibuseitorquenn . . 



< In apparata breues locutiones a Lucifero ex Lactantio haostas 

[paene oiiinct) oml'ii, longiores locos t4*iginta fere siguUicaui, 

Imulto pluriiiios ex libru V, qui i^anp ad argumentum con- 

Uliumque Lueiferi »eeomniodati.ssiuius trat, pmpaucos ex 

\liris VI et VII, unnm ex libro III (er. ad p. 370, 18) aamptos. 

iuobus locis ex Lucifero noc<>m addldi ip. 46(t. -I. 489,3). nun 



loLri Lactantiani quam (jriiilius auti 
Postremo loco dicenduni est de 8ut 
autea eommpinorHiiiiiiiis. h Sedulias, 
gaeculi IX atque etiaoi pueta, qutMii cotil 
jgnaium fuisse', ex libro niaau euriptl 
ginficos fxcerptos una ouin interprölatioa 
in codicein qui antea tiiit aljbatiao 'bei 
daoensj' (Saint- Xicola» des Pres in u:| 
PariHÜs in bibliothoca Arinatuyntarii^ 
in eodeiQ codice S<*duliui) etiam rüalteriu 



* Etiani Lucifer px Litotaiirio cmfiiditri pot 
p. 309, 6 fuivre retiiieiidiitii ea\, cf. Luci. 471, 3, 
Mt, Lactmitiam et Luciferuu communi aliquo 
noD credibile esse. 

' Älii loci quibus Pncinnus LacUiitio uaus est, 
ed. MigllG 1)1)1. XIII: nnufrutfo Uihulam, cf. p. 
4&7, 4» lUÜO C Mttfmnitu . . . Uejuodiu . . . ti 
15, A ».; iWil C «w hiOüetituA, c.( p. 193, 21 ; 10*i3 
et p. 438, 19; 1084 C libiditirui—euofjaHtem, cS. 

* AiiK»5tiuus iu in>ris De i-iuit. dej multa pr 
iiitfi-duui eü&iu t<-<t<! ouiti iii{>ii{;niit; cf Frick 
im XVIII Buche Bfhur Sdmf't De cmitate dei 
anredat p. 33 ss. Id Ubn» Uc iinniorUilitaUs at 
»tiiiiu, Contr» Anadomicos ntlii! cfiti imn'iii. 

* Cf. Ebert. AUgemetne Geschichte der Literat 
Hngpo, AiiecdoU Hcluetiia d LXXNJ 



^ligoroen«' 



CV 



et narHs libris S Soripliniio colloeta (k'porijisit '. Hoc de codtce 
iicfurate ogit Montladcoii, Pulaeu^Muphi» gnieoa p. 235 «s., 
atqu« priiiius cum Alia tum locus illos Lactaiitii |i;ni«t;os cum 
Utjnjs jntfrprptatioiiilnis ediilii, non Inmen tnt«)]^ens andu 
Kiinipti t'^seiit. Hoc pt'imns porspexit (iaUandiuß, qni excorpta 
Uta (>x Mooteralconio repHiit in Hilfliotheca \>tei'uin l'atrum, 
QOl. I p. 400 (cf. eitis Prolegomeua p. lAXXI); Ireuiter coin- 
lUfmorat codiceni etiam Ali*xaiiiU'r in editioim Oraeulmuin Si- 
li)l]iii. uol, I (1H41) p. L. Kgo cum postfu doimiin quam haoc 
editio typis exprimi co^pU est, excerpt& Ula oxtare et codicem 
Parisüs ess« inuenist*etn, jiaulo posl ali Adolpho Leh&gue 
Parisino collatiouem aa-uralissimam, diiiidc ab losepho Zycha 
etiain apographum intt'ipr^tationum latiuainm diligoatigsiine 
confectum anepj. Quibiiä copiis nm\n lectiones codicia iUius 
ind*^ a vH\t. *> liki IV hislitutionuni in appnratu sahieci, ea» 
Icctiüiies qiiae ad priorem parteiu uoluimiiis pertineut, oihibui 
in Addi*ndiN. Muttis tocis rx liac dcmuiii «ditione uerufi ex- 
cerptorum ooniextns cognoscehir: nara Monlfiiueon saepi* non 
leclionep codicis, sed suas conectiones coniectuiasqud (cf. otiaiu ad 
p. 319. 8 äXuxü;; 354, 7) proposait. Sed ut o»tendannis qui 
«t usus excorptoriim ad locos giaocos Lnctantianos rect« scri- 
boodos^ Sedulius fOs Idcoh ex cotlice aliquo Lactaulü sumpf^it 
qui similitudinpm quaiidam ouui codice VatenliaiieiiHi baliuisse 
uidi'Un- fif ii.I p. 2.S7. 2. 4; 'iKÖ. 1, 3; 2HJ», 4; 293, 3; 335, 2; 
ü'Mi, 13: 363, 1 1 ; al): quiuiiquaui muUis locis uaiie etiam cum 
singolis uel pluribu» ceti^roram codirum cünsentits Itaqup Se- 
dulius instar rndicis Ijactantü Pst atque oundom URum qui>m 
iiieliore» üodiimm nostrorum praoliet : quod in liliro VU eo giatius 
est,, quod liic di't'st in codict! V. Sed n<> S(>dulius quideni omnes 
locos graecos lilni VII habet: ultiniu« apud euni est uyrsus VII 
ID, 9 (p. ti47, 2), undp illum codiro T.actaiitii inulilo usum esse 
conicia.«;. Loci graeci ipsi qiiales S^■dnIius exhibuit, non t'meu- 
dfltias qnam in rodicibuij Laotauiii scripü sunt ac ualde inter- 

1 SodaliuRi ipsuin eiiirauiase cudieeiu snWniitto hftec CHATjVIOC - CKOT- 
TOC crPATA osteudit. Jüaas est iUe rinpü&ri uiiudAm |c«uvrv littoraruni 

cru 

imtialium, cuius spefimon Montrnuron p. 337 t)(?dit. 




CVI 



FroUgomeDa. 



dum cx)mipti: uerum cum fiert potuerit ut S^dulius exemptar 
a se adhibitum aüniiratioDe quadain ac reuereotia ductus eorum 
qaae non omnia ceite accurate intellegeret, diligenli cum cura 
in Jescribendo sequ<'retur, ego quidt'tn piopter uitia illa pluiie 
tironem eum scientia seimonis gracci noiciuare nolim. liiiino ipsa 
illa uitia, cum saepe Laotantii quoque in codtcilius »int, honiinem 
accarate fxeiiiplar suum desuripsisse et mutationibui) ahstinuisse 
prohant efticiuntque nt ao maioiem illi fidem babeamus. Idem 
etiam interpretationihu» latinis ^ demonstratur: uani nis quoquu 
locis quibus giaeca pessirae corrnpta apud eum sunt, lutina 
tarnen recte st^ hal>ent (cf. ad p. 319, 8 2[x20T;o>.{aifftv; B44, 7, obi 
intorpretatio c»t xii ipsum tota dtsätri lex; (i2(i, 2. 5 ä. at.). Quibus 
locis Ulud quoque intoDegitur, interpretatioDes, etsi fortasse 
pauca in ein a Mulio niutata sint, tameu non ipsaä ab illo com- 
positas, sfd ox codice Lactantii quo uteretur transpriptas esse. 
Confirniatur antem haec sententia to quod üikipretationes 
quanlam cum ms consentiunl qua« in auliquissinio BoDOnieu»! 
legnntur (cf. ni] p. 62a, S. b; ß43, 4), deindR permultae aut plane 
eaedem sunt quae in Parisino P saeculi IX (sai'pe etiam in S) 
(er. Adaeiiila ad p. 2.'», 3; 5a, 6; 79, 19; ad p. 290, 2; 320, 9; 
333,ll;a1,)auisimillimae(ef.Addcnikadp. 24. 1; IAH. 20: 164,1; 
ad p. 292. ti; 293, f>: 331, 3; 332. 8: al). Saepe autem SeduJü 
transhitio ab illis discrepat (cf. Aiidenda ad p. 23, 18; 27. 9. 15; 
29, lö; 159, 7; ad p. 335, 2. €. ; 3&6, 15; 354, 7; 355, 3; 3(i3, 12; 
625. C; 637. 1 ; sl.), interdara ita ut ille ifctiora atque acouratius 
couuer^a habeat {cf. a.l p. 2k?s, 4; 642, 3j. Paiicis coutia loois 
graeca male intellecta sunt (cf. p. 167, 7, «bi Sednlins habet xar« 
r,[jL7p, lutiaa autem haec: haec Munt qua^ ittUtt uiri scrutanlur sccuttdum 
cor; 293. 4, cf. aJ rfOEvvsc'j]i.svsj), at mirp interdum <'oiicinmit latiua 
cnm uerbis grafcis S^dulio propriis (cf. &A p. 288, 3. 4 r^vtaasv «anc- 
tißrouil; 335, 6 'itT,-;T,? ex ufw auttm fmilr\ 643, 9, cf. ad ti44,2; 
645, 2 oxsxo; tentbrat). De.»unt ünwt' ui-rtae rulioue» ad disccr- 



I luterpratationes Ixtioae Sedulü quoiiJain a MotitffakouJo iiAtis »ccu- 
rttte sunt editae atque saeptssime cum interpretatiooibus radtoum (jtio- 
i'tiDduu I..aetiiQtii txingruuut, ba£ ni »dilioiie n\*i perpHucis loci» t^uibui 
commeiDünindae esso uidebsutar, uon d«scnptae suitt. 



Prolcgonie&a. 

nendom atram Sedulias iiiterprc-tationes ex codice Lactantü quo 
utebatur iiitegras ttanf^eripsmt an ipsp Ions aliquiLus niuta- 
iiprit. Nam illnm plera<iue rerte ex s«o codiiT suuipsissc inUr- 
preUtionibus et codicis Uoiionieusis et Parisini P probalur: P 
euim saeriilü IX quo SfiitiliiiK uixit sciiptus e»t, ac taiiieii 
oix creilibib> uidctur iaiii eudem saeculo iu hunc cotliceni Se- 
dolii intei'pretaliones receptas ess«. Quare haec seutentia for- 
tasse proxime ad iieium aecedit, ut Sediilium, cum intiTpre- 
tationes ipsas e eodico aliquo Laclantii i'xeerperet, tauten quibus 
Jocis ei opus esse uideretur, ipsum nonuulla iimtauisse atque 
etiam correxisse diL*ainus. 



Tara ut perorenius tandeni, de rationibus liuius editionis pOBt 
ea qoae de emendatiune Lactantü p. LXX s. LXXXVIII s., de 
orthogfrapfaia a nobiä obseiuata \: XIX. LXXXII, de corrcctioui- 
bns codieum a nobis non receptis p. XXXIV. XL. LI, de aliis 
rebus p. XXIX adnot. 1. XXXIX adn. I. LI adn. 1. LVI. LXVI. 
XCII adn. L dixintus, pauea addenda sunt. Ki^ loeis quibua 
codex B deest, orthographiuni Parisini P, cuius uerburuiii forinas 
Omnibus locis descriptas habeo — nam in collatione Parisini R 
multae seiiiel indieatae sunt — quantum tieri poterat secutus 
sum: qaamquain scio lociä quibusdam, etiam eis qui in B sunt, 
minus eonstantem me fuisse. Pro forma his interduni, etsi 
ouinibus codicibuif tradita esset, seiipsi it«: Lactantius enim 
oum optJmis scriploribus pronomino hie ita usus est, ut eo illa 
Hignificaret quae aliquo modo ut praesentia quasi atque uim 
pondusque babeutia legentibus ostendere aellet; nam codicibus 
parum Hdel hac in re thbuenduru esse quibuüdam ex locis satis 
apparet (cf p. 33, 8 rorunif 4 Am; lOB, 19 m. SO Au; 646. 5 tot, 
6 Am). Leuium errorum correctiones a primis mauibus faetas 
nisi ubi causae reoipiendi ei-unt, in appaialuiii non admlsi, non 
magis, ßxeepto tarnen codice B, correctiones rerum orthogi-a- 
phicarnm a nianibus postt^rioiibtii« additas, deinde non euotaui 
usitati.ssima ilia iu lÜnis manu scriptis medii aeui uiita ortho- 
graphica e codicibus KüMSPV, sed grauiora tantum atque 
insiguia indicaui, de Ullis quibusdam scripturis semel dixi (cf. 



cvm 



Prolegomena. 



a*l p. 5, 10; ß. 20; 7. 2; 8, 23; 12, 1. 8; 14. 18; 20. 12; 21. 10; 
29. ü; 30. 3: 31,23; iil). CouseDsnm codicmii band mro liltt<ra 
C <)istin(^t« eis loci« signiticaui quiljuü: ginguiaris natura li'ctio- 
nnm tu! ea qnae priores eilitores scripserant u«l aliae cauaae 
(Dclut p. 54. 4 ubi iiiilliis codex pro nt habet m/. i|ime commatatio 
Dun i-ai-a est) pastulari* tiidebiiiitur. Pennultiti locis bac in editione 
orntioni Lactantii ipso antiquorum codicuni auKÜio uatiaiis uitor 
rt'Stittitus est sublatis eis uittis quae piioribus tnlitionihns, cum 
codice8 rect'iitiores potissimuni sequerentur, in illuiii iiilata t*rant 
Conierttnas aut alienas aut ineas in eoutpxtum ri'ccpi eas lau- 
tum quaf? neeessiiriat' uiiiebaiitur, in apparatu posui eas quae 
prohabiiitatem qtmnditm habercut; quare periimltas priorum 
iiiroruni dnetonini planti oinisi. 

Sed hoc toco etiaiu de historia Intius editioni.s qnanJam 
comnii'moraiida sunt. Ante iiigiiiti qitinqiif! fere aiino.s cum 
Ai'adpinia Vindobonpusis scriptori'« ecflesiasticos Jatiiios edere 
constituisset, Laotautium Caiolus Halui tracUuduni suscepiu 
ItaquR iile ciuauit ut podkes BononiiMiHis et Parisinus R, pars 
ftiam l'arisini P, deiudü Tauriuensis Kpitoruae in U!>um nona«» 
editionis confcrroiitur; collationihus ipse pauca ascripsit, lec- 
tioni^s alioruui eodicum et lot-os siinilys Lactantii, uiio loeo 
eliam coniecturam eius (cf. ad p. 200, 5) adi^etam inueni. 
Postea tamen uir piaeetarissimus iilß muuus Laolaaüi roceu- 
srndi tiadidit G4»orgio Laubiiiauo, «nuin lihniin Dt* inortilius 
persecutorum sibi retineus edendum. Scd post Balinii obitum 
Laubmann cum in locum eius «uccedcna iHbliotliH^ao Hegiao 
Moiiacensi prncfectus esset, totnni se ündidit liui<' iiouo niuneri, 
(luius negotia quot quantaque sliit tacile aestiinabuni qui sciunt 
quam copiosa sit bibliollieca illa, quam prudt-ntor iastituta, 
quam Ilb«ralitt*r admiiiistrata. Itaqite probante Äi'Hdemia Viu- 
dobonensi a. IWK3 factum est ul Laubmann, caius uiri optimi 
ßximiam humanitatem et }iac re et iiVm postt'a rebus expertus 
suni, socium ine «dsumeret ad Lactaatiura edendum, opera quo 
modo ante intf'r Halmium et ipsum, eodem iaiii inter noä diuisA. 

Kestat ut eis uiris Uocti-ssiniin humatiit^simiü qui in hoc 
opore conficiendo uarie me auxilio consilioqae suo adiuuerunt, 
gratia» dicam quau] maximal, priiniitii i'i.< quoi^ iam aiitea 



Prolc^omciia. 



CIX 



iu ilest'rilH'nilis eodicilius atüsque loois noiniiiaui, di-indo aliis 
quoqiie aiiiicJs et pra(>fectis miiUariim bibliotht^curuiii. Tiiiu in- 
sigiii hpiiefieio nw deuinxerunt sibi Friderieiis Schoell et 
Oeoi'gius Thilo amici: qui tiiri optimi plaf^itfis totius hulua 
uoluiuinis legent«» ntiani noniiullos looos Liictantii prai'daro 
emoüdauenint et inulta mihi quae magno usiii eiant indiea- 
nerant suaseruntque. Kadem de causa hoe toco mihi nominandus 
estOiilUlmus Kartei: hiiius auteiu uiri quaiituiii per totuiu 
ülud tempas quo Lactuntio edendo oppiam dabam, cognouissem 
beni^ütatt-m liliLMaliUtt'mquo, eo quoqut> tt-slificaii uolui, quod 
noiiiiM) eins huii- iioliiniini pransciipsi. Uoo ount noniiiui i-oii- 
ianxi alterum pie grateque mihi semper uenerandum, Ottonis 
Kibbt'ck, praect'ptoris ante miillos annos mni optimi, ab illo 
autera tempore amici beiieuolentissimi: cui quantuin debcani 
eoni documento stadiorum meornm df'darare iam diu mihi rordi 
fUfTit. huc opportuniiate ad desidorium ülud explendum quod 
Uli possum ualde laetor. 

Exent ij^itur hoc iiolumen, opus multorum annorum, mul- 
torum labornm, ?ed iucundorum pluriiim quam iniucuiidonun. 
überrimus autem meae operae is mihi erit fructus, si ut'ra 
atque recta eognitiu et aeHtimatio Laetaiitii, quo iu airo elo- 
qoentiu dootrioa, integritas moruni cupiditas ueritatis ad in- 
genuam quaudam sanuittitem coniunctae sunt, hao Hlitione quam 
maiime ui'l eontirmabitur ucl augebitur. 

Dabam Hoidelborgae mon^e Martio a. MDCCCLXXXX. 



Samuel Brandt 






ADDENDA KT CORRIÜENDA. 



P. 3, 19 cf. 'Uebfr da» Lehen dex Laetantiw' p. 37. , 

M, 3 exctrptiii ScduUna, cf. MoHtfauean, I'alaeoijr. gr. p. 343. — w>; (i 
«an. rec) Sedul. — JnttrpretaUo tat. eadem ap. Sedul- quae im P, aha 
wtanai in S- 

H, 8 excrrfiiiit Seduh, cf. Momtfaueon ibid. — Interprctattc tat. eadem 
in P ei ap. Sedul 

IH. H in appar. inter hio et uoBtri gpatium reUnqttmdHtn ürat. 

19,20 b, excerptit Sedui., cf. MontfuHCOn ibid. — Sedul.: xpooiwjun] 

I9TN I Svovi (gic). — Interpretatio lat. paene eadem ap. Sedul. quae in P. 

20. $ 7 SS. EXPILATORES] addettdM ent mtetor amytnfmM Theo- 
»ophine c. 75—77: Bttresch, Ktaros (t8fi9) p. t:iO 83., ettam p. 90. 

20, 16 8. excarysit Sednl., cf. MtmtfaHcon ibid. — Sedut.: oum« deos • 
iioii Of»w • et concilium non ^uXr;v %fd ^louXutv apppllabant - 

22, 19 de lectioiie codicttta liS di»putaui 'Die dual. ZuMttee' p. SS 8. 

23, 18 exctrpiit Sedul., cf Montfaucon Und. — Sedul : o;] «i (»td 
refectuni) \ «xf* (^)- — Inlerptctatio tat. ap. Sedul. aJin atque in SP. 

24, I 8B. excerjmt Sedul., ef. Ufontfauam ibid. — Sedul.: 1 mwf^-jtv. 
3 ijXto» (»] rtfeauw). 3 xapKoyoptw* TTjaw \ «Sr^atat. — Interpretatio lat. eadem 
fere ap. Sedul. quoe in S et P, 

24,6 s. excerjutit Sedul., cf ^ontfancon ibid. — Sedul: 6 tn?w?e 
(pritH- t in ra»., tcrt. » fort, poetea add.}. — Intetpretatio tat. ttp. Sedul. 
eadem fere ipiae in S et P. 

25, 3 excerptit Sedul, cf. Montfaucon ibid. — Sedul: [uwo; 1 wti. — 
Interpretatio lat. eadem ap. Sedul. quae in P. 

25, 15 M, excerpidt Sedul, cf Motdfaucoti ibid. — Sedul : 15 «4n;T0f«[ 
irtuyAratwoi (gie; woi refectum). 16 wwji« (oh refectvm) jmSi Xoyw j^wpou- 
l«vot (faleo Montfauc) ivicupoa ■ »vun- 17 «[iviX« (sie) »]|*t^. — Interpretatio 
lat. paene eadem ap. Sedul et irt P. — Cf. Wolff, Porpht/rii . . . relitptiae 
(1856) p. 331.333 s.; Hemiein. Oracula (fraeca, Dittcrtat. phiM. Halcng. 
IV (1877) p. 100 n. SOG; Burench, Klaro» p. 56 ». 

25. 16 in appar. adde Uyi.»] AOTQ B, AOru RSPV, logo HM. 



* Quoram looonim ciimeri crasslorlbus Ittterls scripti sunt, pI roaxime 
ftut« quam usus flat edtttonis, corri^oiidi sunt. In Addendis nmlU posui 
qua« mlione üpntü hnbila, sed etinm aliis de citusis in apparatu profcrre 
aiit iiolebaai aiit iion poternm, q"&r« siopius in apparain si-ripttim est 
cf. Addenda: tgnoseaiit tamen 1^^^^^^ 'V^'^^ quaedem de indicatis JUis 
Add^Ddis qua*! leuu.tm ttionjü ti erant doleui De Sedulio in Prolegom. 
p. C-lVss. diii; in desirifteod* :.>turip uariantlbas «ius litteris minuscuUs 
usaasuni, Omaino' ""*' 



^oagepl 






ut Addenda, luuUo pauclora Corrigeiida. 




Addenda et Corrigciulu. 



CXI 



26, 23 itiniiinPnibil«!, et (jrro «aej Ar^iniis. IlfHainger, Emendat. p. 8. 

27, 9. V2. 15 s. excerpsit Sedult cf. Motttfauvun i/mi. — Sfiiut.: 9 it(»- 
7jazp9^ MimJht (ttix i^^^). Inltrin-etatio Int. ap. Stdiil accuratior qitam 
in J*. — 13: xosiiou fsto^ fpi (»ic)- IntrrprHatio jtaene tadtm ap. Sedul. 
tt in P. '^ 15 im^vtan ?tHT»ot l ^((kvti. 16 Sa|i<r«vTu t ün-ou-iMTny«; 4tow. 
Inlerpretalio tat. pUrumqw atia ap. Sedul. atque m P et S; m k. Jß 
iiiressi Sedul P - Cf. Wulff l f. p. lifU. 

27, 9 in apimr l %KXm V. 

27, 14 it M*wi i*"*K nmiitwdMm est. 

28, 1 cf. J'roletj. p. LXJlt. 

28, 13 s. exfxrpnil Sedul, cf. Müntfnucon ihid. — SeduL haee: aüro- 
9Üi|s n»«tvtc a^rviio; cnmKT)Cof. — Interprttatio tat. fert endem ap. Sedul. 
iptae IM P. 

29, 16 b, excerptnt Sedul., cf. Montfaucon ibid. — Seditl.: 16 5iv«m. 
— Interprttatio tat ap. Sedul. nlm atque in B^ ei S. 

81, S w. AVCTOHESf cf Halntium ad Vic. de rep. II 41, 68- 6. 

33.18«. « VarroHe swnpta exse conicit E. ÄcAintrr. de Varronin 
ap. S. Patres iM*/r>w, Annal. Philol, impplem. uol. XVI (tf(h8) p. 436. 

85. 9 noluierBArinAnfn iHserfrf(KpU.S,!i), cfSS^lOetStH^älMcgAnm. 

37, 1 w. ÄUCTORKSl ad Cie. de rep. I 36, 3tf rettuUt Maitu. 

38. 6 B. cf. Taeit German 40 ertr. 

Si*, 1 8 (xcerpsit Sedul-, po6uit tamen poft loctim p. .W, 6; cf. Moni- 
faueon ibid p. 344. — Sedul. : C*W upI X^i» ■ »d «st iupiter yutMl frairibus 
iam occiBis snperuixcrit 

44> t3 in terraiioe] ef ad Kpü. 6»n. 34. 

45, 7 s. excerpKtl Sedul., cf. Ufonlfnucon ibid p. 343. — Sedul: 7 vi- 
xtt-jtuv iSttA« - ÄÄjifcwtftJv. — N i}dta]iopof. — Interjtretatio tat. ap. Sedul. alia 
attjut in SP el qune ualde a graecin düicrrpat. 

45, 17 hab4-bat recipiendum erat, cf. ad p. 71. IS. 

48, M Aulaciu] Hunrja Oeza Krwetht/ in ephemeridc 'Egy^ema Phi' 
lolmjiai Küslüny X/T (1869) p. 534 conl Diodvr. V 45. 

52, 4 iU lerrft] cf ad Kpit. fifi.'i, 34. 

53,6s. ejxerpuit Sedul, cf Montfaucon ibid. — Salul.: 6 Kfun« (w 
refeetUHi) tv; [uy - \ oti^Ooiiov. 7 xpv»ei ^evtre; ■ anzoi vjpiwtoi (uix *vp-^ 
ClH. — Interpretalio lat. eadein ap. Sedul. quae in P. 

57, 10 &9. excerpuit Sedul., cf. Montfaucon iftirf. p. 244. — Sedul.: 
19 8. 3( I eiSf aaiiv nvm (hoc refectum) tpjwovt; j<]tpo? : ti • Si | mwp^Öijuj- 
v4H:Binp<ct(. 5W, / Ä(.»X«t. ^ OeXiv I 51)1*9. — Interprttatio tat. j}aene eailem 
ap. Sedul et in SP. — 5S, 3 KfcXoa'» xt Sibylligtam smpjiwM contect, 
ffuod fiOfitit e «w conirctura lom in edUiimetn recepiidfe H::ach mihi ncripjtit. 

58. 3 ». cf QutHtil. S 1, 133; cf. Add. ad 334, 5. 403, 15 et appar. 
ad 43b, 6. 

61.3—7 ÄUCTOliES] loam Ciccronia indicauit A Ilnril. Sed Lae- 
tantium nua nvn ex Cicerune ac Eloru (I 1, 18) contoMi'tMMW, »ed eodem 





cxir 



AitiU'iid.n vt Corrigvnda. 



I 



quo Flurtim fwUt, seihet Smecae jtatiris htslortts itsum ««« r^nr«r 
p. /iS, § i—4; 441, ß 13 e.) (xintimo. »mtmtiam i/tittm ttujter liwhoctt ml 
VII iö, // M. (cf ad p. 633, § 14— IG) prohauit, ad itoH quo^ne U)to$ adhi- 
beHM. Kttdftn auctare (urtoä^e, non Liuio, iMcUtnlitt» p. 123, IH m. tum« est. 

65, 1—20 LuHatifio Angmihium rfd cm», rf« VI T u«um ms*- exintimat 
E. Sciiicari l. c p. 4öi a., cf. tamoi lieiffcrschcid, Suetoni rtliqtiiae 
p. 3M. 167. 

GH. 14 s. fxetrpsit Sfdiii, cf. Montfaueon ibid. — Sed^tl: Griobthouins 
dictus est aan-zT,^ tptSo« xat ;(Dovo; jd est »x c«rt.imiDe et term 

70, l (non) scplvi-ntiiis] <mihi hostj>m ddore Krlcratiuji uH qiam Iaccr- 
«ere, hoc hco ite rrs manifesta a Lact, arlfinnrtur, uuii cum Tbiloiif nd- 
irei *it HCHtcntia tat haec, ipsuM laco^sere tiusU^iu tarn uctUtwum fitiase, 
ut ne dclt-ru ifuidnit gcdcratiM P»»e potucrü. 

72, 6 88. AUCTOÜES] cf. lieiffcrscficid, Suetoni nliquiae p. 351. 407. 

79, 19 txeetpitit Sedul., cf Mmitfaucon ihid. - JScdut.: «**; | ro r.i-i- 
Kpzm. — Intcrpretatio tat. eadem ap. Sedul qitae in P, m P turnen tHanat. 

82, 6 focMiN Lwtni add. SekoeH. 

82, 7 pHTdiint t't edd , seniper et FriUwhe. quo pentaiHcnter effiatur. 

83, 16 tocum svholioxtae Gcnntinici iidd. Svhoell. 

84, 16 in appar pvst PV Signum digtinctionis drlcndum rar 

85, 19 s AUCTORES] Epic. graec, Mwaci TiUmogr. frg. 17 Kinic! 
B7^ 17 cf Pndrg, p LIX adm. 1. 

Ol, 21 aH «jujwi ut cf III 34, 10; de mort. persee. 3», 2. 
92. 18 pro Opi-ni quod addidmtm, nhenm voui. Scftorll et Thilo. 
0't, 14 snpifiitiae cA«]i'sti.s diK4-i[>liiu Hcueingcr, Kmcndat. p. ä3. 
9ö, 2S in appar l. siiit. 

08, 12 e^crrpsit Se^lul., cf. MinilfoMCon ibid. — ' ScaIhI,: onäpüicov id 
est homincm greci »ppellant quod sassiiin (nie) spectet • 
100, 7 abH«i)tiM Htu»i«f}cr, Emendat. p. 3t>. 
101,21 per<uem per>iu»sioiie Tlartel et .S't-Aorn. 
104,20*1. add Epit- 21, 5- 

109. iri instrameutum: ilta euim satiiis mm Thih. 

110, {I 16 — 19 Lactanliü u$um esse mielorem anongmum TheoaojtJtiae 
e. 71—73 tx%$Hmat Buratch, Klaran p. IIUm. 

123. 18 88. AUCTOHESi] cf Addenda ad p. 61,3-7. 

133, 16 in appar. l. 'prinu indigvt.'. 

139, H utrba hio est— ODioift smarium iambicwn effieert monet St4iodl, 
tfuoniam turbn ibid. 13 in hAuc fuueani— dfrcidJt ex Ptauti Perva IV 4, 46 
petita «M poftunt, forUuse poftae alicuiujt 

145, § 19. 21 25 thttd. Fast. IV 767 e». confcrt Lv Nvuny, Apparat. 
nd Siblioth. Max. Vet. Patr. II 1110 B. 

146, 8 in appar. L 'adeo B' non 'BV. 

147, 13 excerpsit Sedul, cf. yionifaucnn thid. — Stdul : br'J oa | cv- 
flf*»(. — InterpttUaio kU. q^^ ap Satul. atqu£ in P. 




Corrl^enda et Addeiida. 



fxiri 



148, 4 id otinttcndum fuüae mottet Ilnrtel. cf- inäicem £miodii <it eo 
eäiti p. 702 f. et Wientr Studien II 24^; ttem hueneutan». 

\Ä\, & in tutaiii Hartei 

154. 22«» excerpvit Srdui., cf. Mantfaficon ibid. — Sedul: SU i»TiTr| 
awan; to ■ rucxf^^div: 23 ot ■ Tn)f»;i mtov. 155, 1 yww | fetttfi ßiorouo. — 
Imterpreiattü tat. alüi ap. Setiul. afyiie in 1*. . 

\bSt 20 8s. excerpait Sedul,cf.MontfaucoHibid.~Sedfii.:äOuwnia rette; 

Zii^ xXiif4voiiW)7« (primiim o ex ta rattttrn furtum uid.) to-j. 22 Ti^a^iitn 

M«c cftOijSu. — Interpretatio lat. ttimtUima ap. Sedttl. ei qtute tu I' eM 

K>9. & sa. excerpfiit Sedul., cf. Mimifauran thid. — Sedul.: 5 ay(«i7ivj 
ES Ej^m. ff ftv xot jc^avt?» [ (i«vp«v oveÄ-nv. T 'f.»^\t «YaOoj xoi iuuto> fflicy. — 
Interpretatio tat ap. Sedul. alia atque in P. 

160, 16 l iustitia«. 

163, 6 8. ef. Amob. XI 3r, (p. 76, IS s.). 

104, 1 5. exrerpuit Sedul, cf. Mo^dfaunm ibid. — Sed%d.: 2 Ilcsiodiis 
dicit wj \ ^[lov«; I -l'ö;] o i'A^. 2 c^Oav» (tic) lKi}(_Oovigw ^iXxxa i«f. -- Ititei'' 
pretatio lat. ap. Sedul. eadetn fere qttae in P. 

lU, a w pupro wir doetvJ, MtsceUan, obteruat. />' (Anmtehed. 1734) 
p 415, cofd. Epit. 23 (2S), 2, uix rede. 

lud, 4 M. excerpatit Sedui., ef. Montfaucon ibid. — Sedtü.: 5 rjTtß«« | 
Sntiov. tf fumxm \ iuoe^ijv. 7 «^f^oRout. H £uat^^ | tan. — Jnterpivtatio Ud. 
ap. Sedvl. disftimilis ei tjuae in P est. 

107, 6 ». excerpeit Setiul., cf Muntfaucon Und. — Sedut.: € oa | t«8*l 
t« a r «saaxEf J - a ;ccf | evpEuwtrat«. — Interpretatio lai. alia ap. Sed%il. 
atque in B et 1*. 

171.8 et ante axtu fort, omittendum entt: naepe mim in codicüttts 
et . . et aut ex interpokttione archeUfpi orium aut a Ubrariuf factum ent, 
ef ad p. 279,3; 291. W; 3(il, 11; ÜHl, 12; 40N, 10; 4fi2, 14; 51ii,32: ^5.9. 19; al 

171. 11 AVCTOUESj locum Sentit add. Thilo. 

184, (6 /. litudAuvris u>;ri)iui]ue. 

180, 13 ttd a nautis <fuod vonied. cf. de ira dei 13,6. 

186, 2& 9. quin doctriiine ejus est oihil scire Hnrlel. 

195. 12 UAUi] itttntruui Thilo. 

202, 9 s. disttntiucHdum est quid? (.-uiiiu^ibun . , pruprÜs iionue . . .? 

l'i»5. g 7 s«. ACCTOHES] ef Cic. de lepg. I 19. ÖÄ; tidd. A. Bartt. 

22tt. § 1 2->2, 8 n— U AUCTOHES] cf lUaUich, iJe e.rbortafwmo» 
n Oraecin liomaniatpie BcrijH. historia, Leipsiger Studien XI ( l^V) p. JOG g. 

224, 19 6». AUVTORESj cf Bartlich l. c.p.39S. 

2-24. 2ü AUCTfJRESJ itdiie Cic. de rep. I 2, S (ef. Mnimu). 

225, Ö <aniini>) cf de opif dei 26, 5; de ira dei 17, 3. 

225, 18 plwitlem nomiHVi otiiim ap. Ciceronem mit« e:rtarr diicci Seite, 
Lat. Formenlthrt^ 1 421 s.} non rede Halm c<tdtcem Muutic. sti^uilttr 
(edit. p. 790). 

22(i, § 9. 12, IS AÜCTORES] cf UartUeh l, c p. 239. 300 s. 

XVlIll. UH 1. Il 




CXIV 



Corrigcuda pt Arfdenila 



233, 16 matim de ea lioiniue. — Frg. Kumenidutn Varronis ap. .Von. 
;*. r,6, n (frg. VI Buteheler) confa-t Srhorli 

234,5 ftf^ trimet^r tambicm (Tragic. Korn, frg»*''- p- ä€'f Jiibbtck), 
Kitte dubio fL£ Quinta Vlll Ti, 5 »umjitux; ef. Adtlnt(Ja ad p- <>S, 3 s. 

23-1, 10 ijiiictergo? Diim \wi^amxioütUnfr^ iam Ilrvsin^fr, h'mmilat/p. 5]. 

238. 13 potit dedit iHierciiii.iM uiiletur de uinro; ef. Ävgivstiit. de eittit. 
rfrt J 22; Cic. Ttuc. I 34, 84; 'Die Kniurrnnrtdnt' , p 3!t min. 2. 

240, 11 in appar. po/it HP Signum dinUnctiotiis delenduoi est, 

241, 19 cuol&ro coii ^fonnc. 14619; ef ]*roleg p l.V 

248, c. 21 s. Lactat$tium Cicerouis de reptiM. libro IV tuum emt ex 
frg. a Nonio p. 362, 9 nrruato conid pote^; rf ud p 70ti, 14. 

252. 14 6. cf. Mariini II SO. 

257, § 4 a. AVCTOHKS} rf HariUch l. e p. .WT ». 

250. 5 traduatur sc. philosophi: nam GeUiuit JJ 16.4 Cehttem. J.ucrt. 
Diog. II 105 Alciftiadent ur! fritouem nomiHat. 

203, 24 iFi appar. \. 'ttnod (mite estj]'. 

277, 22 m marg. numerw^ G paragrapht defluxit. 

285, 9 in appar. l. lud'uvos pro iudavv.«. 

29Ö, U. 2<»7. 9 cf Prvieg. p. XLIY. 

301 EPITOMJCI i.c.37. 1. 

802, 17 an egrcsüi scribetuiumf 

804, 9 ntale codex lihri d€ mort. penee. S, 1 poiit pro niitu. 

SOJ). 19 8. cf. ProUg. p KUX »dn. 1. 

311. 17 cf I'rofeg. p. C. 

313, 19 ut] an ot defenditur loco Epit. p. 680, 13? 

317, 12 cf. ad p. 715,26. 

328, 6 s. an ia pAtrem et in ftlinm «crihendum trat? 
828. 18 cf Proleg p. XLIV. 

329, § 2 s. cf. lititch, Agrtipha (Oebhirdt und Ilnrnnck, Trjfr iniff 
üntergudiKMgen V 4, lisf<f) p. 3if-i; Uiietier, RetigtonsgeM'hichlliche Vntei- 
»Hchnngctt I (Ift^) p 42. 

352, 5 cf. itiÄTjojiaoi |iiapors in cod. Monnc. graec. 271 InuentioHi$ cru- 
eis: InwtnUo mmctae crwcüt al. Holder p. 30 eMr. 

354, in uoce Sit^av produciionem nt/Uabae -aw i'n Ihcni positac m in 
OrHCiilit Siht/U quidcM ferri pvnfe mi/nnit Itaacfi, ipii .Sibi/Utulum uul 
tXjfnt (tut üi Scfat 5' Mcripeifse conicit; rctinui tarnen iUud prvpter c<m- 
gamttn codicttm. 

361, 4 IM appar. l. '»niuiaai B'. 

362, 10. 30-1. tj poisis »tinpicari allem ulro litco tntercidi»»t Imee quou 
nietus in (ngtim iK'rtt^rat Epit. 43, 3; de mort. persee. ä, S: man uix 
lägnificatio eirts rd loco IV 16,2 atAest. iJicatn de hin loeis 'Ueber die 
h.'nlftrhmigttrerbüItniKse' e^n. 

367.14 u)afri»tr) domini .srribendnm ext, rf. de mort. pentee. 2,4. 
380, 13». ef. Kesch, Agitipba ]i. IVO. 140. 



Corrigouda et AddeiiHa. 



CXV 



385,6 liicahi de hoc I(ko t'ebtr die h'nMchuufinifrbäUniiitv eqg. 

398» 12 sieut non recipiendam f'uiejie ejciMtimat Scftf>tU. 

S9A, 17 si r/*. Ä«#cA, Ägraphn p. ÄS2 

402, 15 SS. Lact, in eis quae de Cijpriano garipitit, colerem quendam 
dtixiitte uidelur tx QuinUlxani (Inst. X t, 338 m.) de Smuca ivdicio; 
c['. Add. aä p. 5*'. 3 s. 

40li, 25 Mtl an Hewtinger, Kmettdat. p. 7ff 

412. 4 adde TESTES] Hieront/m- epigl. LXX 3, ur,l J p. 425 CVall: 
Cy^rianus uir oloqiioutia poUeus et uiartyrio Firmiauo numuit« mordctitr, 
cur adii«rsiis Deiui'trianiiiii scnbeiiR testiinouÜB usus üi pro|)hetan)!D et 
Apoüloloruiu, quoe jlle tlcta ec couuueuticift esso dicebnt, et doii poiius phi- 
lu-iophpruiu et poetitnim, qiiurum auctoritali utetliaicuiffontmin] Dun'potQral. 

4)3, 5 m appar. J. 'soIaoi lantt ueriunj]'. 

480, 3 quid (fitUe bftc pi«tate demeutiiiB, (om. quiMD^ mortuts eqs., «/ 
oMatiuM bac pietat^.' »rrltU luortiiis equ. ej:piirtlttr. cvni. Rnrtel, quid 
potMt bac ]iietat« {efüc'i uel »imt cK-iiientiuü ijuntn Schoetl. 

435,23 tn apimr l 'iMiinuit lillV, 

441, § 13 8. locuB ex Minuciv Ed. 37, 3 «. et iloro 1 4,5 ss. amta- 
^i%nntuti uit/ffwr, tiiti recUu» pro Floro commune huitt» et Laclantii 
ftuctor statuitur (nvn titmcn Lmnw 11 11); cf. Add. ad p. 61. 3—7. 

448, .'> M. Jlnafte locnm ad Seneaie De immntura morte Hhrynt (cf. 
Z-iiet. I.i,312; tlT K', II), CeUarius, qui Tertutltan AjHtt. c. ÖO eo»ip*trttt. 
ad tihtttm De remediia fortiiitantm rtfert. 

444, 9 ef. Pruleg p XLIIl 

478 «II fubteripticM codicts Ä D • corrifiemium eat in DCCCC ; cf. 
I'roleg. p. LXXII. 

479, 4 m appar. l. 'suffrR(rrante V. 

483, 16 uix in h A. P*T»ius Huhrtt. 

485, c. 3 9. lAtctautium Maximinu» in earmine De Y tiHera (Anthol 
tat 63ä Riege) »tqui uidetur 

485. 11 s. ad iu qua . . eiuK cf. Koffmane, KirchenJatein p. 130, 

&01, 9 poHi ilidic«r« dinÜHctio dehndtt ext, 

515, 15 8. auimal . . sociale] Senecam de benef. VII 1,7 fefArintot. Poitt. 
12) confert P'auth, De iMctonfii dicto: Honiioeni «sse animat stwiale. 
ITeidettterg. IHOO, p 5. 

h\&, 16 tiitaudaiii] fptouiiim uerhitni tulari cum pmepoititione a cun* 
iungi »oiet et staiim tutaiii sr<ptitHr, Thito dt'sti)Iiitaia eonicit, quod 
t<Kis p. Uliii, 0. S28, 14. maxivte couimrndatur. 

527. 20 Addendum detcui. 

541,20 iii> delendum. 

547, 4-IÖ EPirOMEJ add. c. 89, 1. 

SSO, 12 in appar. udd 'quid euitn B'. 

5«iÖ, 15 iiioil] i4em error in cvdi<e HM De nwrt. ptr»ee. 38, 1. 

5ü7. 14 üi appur. t. 'cui s. l. udd. B^\ 

Ii* 



cxvr 



Oorrigenda et Addeodiu 



573, § 12 AöCTOHES] cf. HarÜich l e. p. 308. - SO pataamu» coni, 
HariUch, tto» rectc, cf. p. 574, 12. 

577, 2. 678. &. 7 cf, ProUg p XV J adn. 1. 

580, 9 s. idvtn eqs. cum Buntfmatmo (vf p. 8^0 adn- l; 1079 arln. rj 
ad proximuHt i580, Sa.; cf. ad p. 4tfif, Iti credituiii^ deus refcrmdum «i- 
detur; cf ft. 51. 6; Rom. 3, 4. 

581. 13 iCPirOME] l *581. 13-20] c. 62.4 (ab stque/. 
589, 10 b. loatm Ouidii A. HartI iruiicauit. 

620, l BS. formam orarttU nontiihil diutruam habet Thfosopbia auetoria 
ig/toti e. 37: BurtJtch. Kiaros p. 106. 

629. 10 AVCTORES) locttm GclUi indieatiit A.Uartl 

m%, G rf Pruleg. p. LXXXV adn. t. 

644, 2 in appar. l 'ßlBAHll'C Stdulius'. 

liÜ.'i, 19 super dtfmdttur tiiam iritrrpretutitme Jtnla loci EteiJi 38, 32 
(cf. Sahatenum ff fiiit) igueni et sul|ihur pluuui super euiii et super 
omiii!S qui cum vo auiit et «upcr populos multo« qiü taut com eo. 

6€<3, 2 Addendum deleui. 

677, \9 de Aü ntitii interroffanti mOii Guil. Schmit*, vir harum nrum 
pentivfimu», haec pfr lUtera» benigne rr^pondit: Die Schrift i«t einp 
xyllnbisohe Notenschrift, dio ans dpii oigtnUii-hRii iiotae Tir. abgeleitet ist 
und iiiiiiirbi: Hurliütitt>Knzü^ dKmiiü bewiilirt hat ... In Silbfitsrhrift sinht 
die Zeilu »o suk: nou uol ca niiü »i bi aq ani uin dt^ ca ait aut nqi lu uns 
i gDeiu. fdem uir docttnnimwi addidtt de einfpiJari hoc uotantm genere, 
cuiu» exemplutu iirimii» propontiAsel (ktroltts OipoiUt, Mineeiluimi di stona 
itiüiana, uol. XX V, InüT. p. 270. '!HS (cmhi tabula If), cotiferendam csm 
ditputaiiutiem fuiiaui Unret, La tachygraphic Halieitne dtt X' Hiicltj 
Compics rendu« de fAcaärmie de« fnscript,, uol. XV, i6S7,p. 351. Kivs- 
dem generi* nmi noUu p. 727, 9 et 681, 26. fie loco p. GHI, 2ti S^ntits 
postea mihi gcripitit notas illa» (pars margine resecio interiit) nie ense 
erplicanda»: at-»<:aliip]ituii 

lajrijiiinius (Vie, hon t»i'(|uit4U8). 
iia|tuiii 
Ttihm igitur hin \ocis nil niti uerba LadantH notif repetita mmt. 

704, 5 IN apitar. i. doctoruni bomnium (sie) T. 

715. 1 »di^h ex Ufiu ilio ftalae, de quo cfftocnKdt,f lala u.Vul^ta p. 433. 

7.'W, U »M appar l Jj(. 

733, 10 III nppar. l. haietes et auci T. 

7:w. V,i vf Proh^.p. XXX IX adn. Ü. 

738, 15 in appar. l. 'in tutuui om. B'. 

743, 16 m apjtar. l. ae suoque c<>ntt'iitii» sit 

744, 6 IM appar. l *sup*nbundRntia (h er.) P*. 

756, 18 ef Pndeg. p. LXXXV adn. 1. 

7tfl, 8 ad vffwwH cf. 5/3, ß; ^2, 4; 639, 4. 



EXPLIOATIO SIGx\OUVM. 



B: oodci Bcnotilfiasis 7ül üvec. VI-VU: cf. Proleg p. XIII. 
G: oodei pMcHptiis S;iuj;aJ!pQsi8 2l3«iee. VI— VII; cf. Pröloj;. p. XXVI. 
Numeri pagiiiarum io nppxratu propositt nd genuimim folioriim 
ordincm. ({ui uuiii'^-rt iincis inL-lusi iddili Hutit, ad cum qui uuiic est 
»peotAut V« kctjoaibuet in appAmtuiu nweptis cf. Prolei;. p. XXIX 
iidu. 1. 
H: codex Fiilitino-Vatic&uus 101 »acc. X; cf. Prolpg. p. XXXIV. 
Jlf: codicis Montepnsuljinl 241 pnrs aatiqua aa«c X; cf. Prolog. XXXVI. 
JW: »M'u»d«m oodicls pin nee. XII scripU (I 1. t— 9, 8); ef. Prol»^. 
p. XXXVI. Hoc aigtiuni in indir« laiitum cixücum smguHs in pii- 
giiiJH nduotnlioiu LTiticao i>r:uifixo positimi l*hI. in iiduotntiou^ i)rNi 
^f scriptum est. 
P: wdM Parisiuus Piiteani 1662 siwt-. IX; of. Proleg. p. XXWllI. 
R: oodicis Pariaini lU-gi\ 1063 pnr» nutiqu» saoo. IX; cf, Prolog, p. XXX. 
Ä": eiuitdem codici» pftm saec. XII srnpla (11 it, 8— UI i, 4); cf. Proli^. 
p. XXXI. XXXIIl. Do uxu huiuh sigiii idciii quod Ac Jlf' ualot. 
S: oodioid Pansiiii 1664 pnni antiqun -iaw. XII; cf. Proli^g. XLVIl. 
V: oodcx Valfuliniieusis 140 «aoc. X— XI; iif. Prulc-g. p. XL. 
g: ood«! QoUi»uiis Membr. I n. 55 s»eo. XIV-XV; cf. Pml«^. p. LH- 
C: eoniwiHmi eodicnm; of, Prolejp P- CVUI. 

Bh prima oibdiis codiciu B, JÜ' et ß^ sncuiida et tcrtin correctriws; 
parllfr in ct-tiTw codicibuK. — Corr^rlioni'n ciiiuslibct gen^ris qniljus 
simplex sTgiiuiu oodicis adposituiii fst, manus priii:ii<! sunt. — Ra» 
IccÜoae.*! (-tidu-titn HMHSV quibus si^tin Cünini codicum cum au- 
mero ' addita stiut, niüiiUK altfnAt* i.-(>rn>xi*ruut. 
Ijttrrae ** et "'' nJgno uodü'is additat« signJficAnt ante amtciionem et 
ante rantram; si utbÜ aliud iiidir:iiiiin est, scriptum qiipe nunr <»st 
a uiatiu primii fitrtJi t^st et cum coiitirxtu couscuLit. 
Uttcrap '■' tt '•' sigiio codicis addita« sigtiiücatit post eitmciionem ft pmt 

rantram. 
edd.: oditores omo«8 uol aliqui. 
exp : expuiixit. 
(Ü.: Unea delcuit 
[ J bis utiris in apparatn f^ao litUra» iacludiintnr. maiiiiii* codiri» 0, 
quau mitiu!) accnti-au' iigiio<<tü putcnutt, bis ( ; vav qua<-' itiit scriptum 



CXVIII 



EiplJCRtto «ignorum. 



eitincta aut meiobntua perrott nel d^trita UiterimiDt. «mI »rripttt 

fui»M pO<t«tlllt. 

> * bis unrinis roupn>hrn<lut)tur eae littene w\ iiocr» quae in oodictltiu 
supra uersuK additae sunt: quae si a manu prima M^riptat* sunt, 
leciioiii aiiniuu ctidicitt uel üinplei fneliit Bt iiel enio numero ■ (B*) 
odponitur, ai a seeunda uel tcjüa, i>uni oninnis * od ' (JT. B*). 

■ 1 his uuciois cooprohf^nduntur Uiterae uel ooce« in resnrs spriptae: s) 
coirectio ninuu« primao fsU l«ftioni «i^num coclicis url siuipUx U4>1 mm 
nuiiioro * adpouitur. si kiadu» Hrcund&c u«] Urtia«, i-uui nnuierif ' uel \ 

9 interivgattouiB GJ^iitu liftvrae additum md) mm sntis accunvi*! Irgi 
pOtuiSM indicat, stgtio mauu» m«lut m. 3? n»l £") additum ininui 
Mcunte a^Dsci potutsiw siguiäcat, nuiu t>a ipsa uaaia esa«l. 

• litt^ra enua. 
m ucl = rafiura. 



Drariiluniin Sibylltnoiom uenua et ft'agmeDta wcnnduin editioopin 
FrieUlieLii uumemntur. In Minuciu Ffliue, Cjrpn&oo, Arnobiü. Lui iferu, 
Sulpirio St<U)>ro, Saluiauo pagitiae et uersii« sunt «ditiointm Actdemiae 
YindoboDeDsw, in AugusUni De ciuitate dei libria alterius Bouibnrtiaoae, 
in TortuHiano (»fhlt'rinnap maioris In Ennü lücig indJcandis editio Vnhleui 
udhibila <■»!, in Lttcilio t-ditio L. MuvUvri. lu CIctuu« uuineri »d lt:uU'ri 
cl Kitvseri, in Seneca ad Haaaii cditionem apoctaut: quod propter IVng- 
uiL'iita uiumtiMtuui fsl. IakI Epirurel secuudtim librutn ab IWnctxi Mtiliiin 
(Epioar««. 1867t slgnificaii nuüt. 



LCAELI FIRMIANI LACTANTI 
DIUINARUM INSTITUTIUÄ'ÜM 

LIBER I 

DE KAL.SA KELI(4I0NE. 



1. Maguo et excdlfuti iiigeuio uiii com se doctrinae poni- 
lus (lfdidis>iem f|u)rqnid laltoris pot^rat iiiipcndi POnU'uiptis 
oinnJbus et priuatis et puMicis actionibas ad Inquireudae aeri- 
tatjs Stadium comult^ruut, ^xiätinianti^s multo esse praeelariug 
hamaiiaruni diainainmqui' nrutii intipstigare ac sein» rationoni 
quam struendis opibus aut cumulandis hoDoribus inhaerere: 

HSMTVJ I INX'IPIT MBKK KIIIMIANI INSTITVTIONV DI- 
VIN.UiV H ef in mg. de.ct CKLIl KIKIUANI HE KELUilONE ET 
HEB; DIVISIS AD CONSTANTINV DIP id. man. ut mU; FIRMIANI 
LACTANTIl DE FALSA REUGIONE DEOitVLILN S; INCIPIT- 
LIB LACTANTUCONTRA (JKNTES- 31 d in mit. mtp. X. Caecilii. Fir- 
nitnrii' Lactdutü Ubor primus cuotm ^ent«« man. recentisn.; I.IHER FIR- 
MIANI LACTANTII DK KALSA KEMtilONE P; INCIF ; ÜB 1 FIR- 
MlNi : L*cT*NTlI i DE FALSA REIjüIONE V L. CAELl FIRiHAM 
LACTANTI] fttibucriptioMn /ihr /. // llf IV. VII. in B; ef Hterontn», 
de uir. iniuatr.ßO: Mrniisnus qui et LacUnliufi,- tte »ominibits Lactantii 
cf. etiam PnitegomtHa 2 DIVINARVM IN'STITVTIONVM] iliiiiUM in- 
»liiutioues infra § 12; diiuiiamiti iustitutiotium Epit. proofm. 1, de ira 
V, 4i imtitutioutiDi diiiiiuruni inMrrijttio Hb. I tt «uhorri/rfioiwjr (i^. I, 
in. IV. V in li, sulttcriptio lib. VII in P: IJitrontjm. ihtd.: babt'tnus 
oiu» . . . iDstituliumuti diaiuaruu aducrsus gent^s libnis VlI 5 >.-ii.«;l- 
IwUe S «e« M M dudiweDt SMV 7 »d vm. M 8 ptudio .V 
•i'stiinut«! fest- S) SM lU iostru^odi« V uit cniuidnudiB] acca- 
mnliuidif (pr o in ras- ex u ? m. 1?) S 

tvitll. Urt i 1 




Firmiiini iiBctniitJ 



qnihug rebus, quoniaiii fragileB t«tTenat>qiii^ sunt et »il solius 
corporis pprliiiPiit fultum, inMiio iiiflior. tit'ino itistior eHir-i 
pottisK nraiit iUi i|ui(lfm ueritati^ eioguitlou^ (iigiiissiuii, quo- 
utam scire tanto opere cupiueruut atquo ita, ut eam rebus 
oiinii1>us antppoiiprent — iiam et aljifciss*» quosdam res fami- r 
liarfs siias »^t reuimtiasse uniuersis uoluptatihas coustai, ut 
soIajD nudanique uirtiitem nudi expeditique sequereutur, (et) 
tantuin apud hus uirlulis iinmeu et itiiftoritas ualuit, at in 
ipsa esst' suniini Iioni praemiutu iudicaieiit — ^ sed noque 
adepti sunt id quüd DuUdtant et operam simul atqut* industriam m 
p^rdidernnt, qiiia nnritag id est arcaiiuiii sutnini dei, qai fecit 
omuia, iugenio ac propriis s-eusibus uon polest couprehetidi: 
aliuquiu nihil iiiter dt^niii homiiKiinqut* distaret, si eoiisilia et 
dispositioneä ilUus amiestatU aeternae co^fitatio adsiequeretar 
huinana. quod quia fieri iion potuit ut homini per se ipsum i& 
ratio diiiina not^tscerf^t, noti est passus liomiiiem deus lumeu 
sapientiae reqtiirenteni dintius ejrare ac sine uUo laboris etfectn 
uagari per tenebras iuextrioabiles: aperuit oeulos eins aliquando 
et notioiiein ui*ritatis iiiunus suuin IV<-it. ut et huinuimni ^a- 
pientiani uullam esse monstraret et errauti ac uago uiam con- » 
sr-queudae inmortalitatis ostetideret. uerum quouiam pauci 
utuntur hoc cael^j-ti beuefieio ae iiiunere, quod olmolula iu 
obscuro nerttas tatet eaque uel contemptui doctis est, quia 
idon>'iä adsertorilitii^ fgf>t, uel odio iiidoetis ob insitam sihi 
austeritutem, quam natura homiiiuni procliuitf in uitia pati m 
non iH}te&t — »am quia ulrtutibns amaritudo permixla est, 
uitia uero uolnptate coiidita suut, illa olTeiisi, hac. deleniti 
frt-uulur in praeceps et bonorum specie falsi mala pro boiiis 
amplectuutur — , suecurreudum esse liis erroribus credidi, ut 

TiSMTVJ 2 corpori & P*. in ras corr. P* cultnm p«ÜDPnt .S'Jlf ^ 
8 <|ui(iem Uli PV nfpiitiune M qtioniaiiil quam ,S^f edd. 4 Unto- 
pert-' SPV cnpiuere S ita ut om. M 5 suas familiäres S rauiiliaris P* 
(eorr. P^) V 7 et tnntum scr., taiituu C, t«ntuinqiie frfrf. 8 «wjmi 
itirtatis aäd. l ueritntb M hiirtoritütis P '\\*t er iuit P 9 praedi- 
ciirent PV 11 siunmuni (inura i» mg. add. J") PV 14 co(rniUo SM 
n uUo (o in ras. erU? m. '2) V 19 uatiduem R\ n<>ti);ii>Ui>m M 23 e» 
qane P contcinphj PV" 24 Bswrtionibun ,S' 2t fturtorit;»tem Jlf ' 
26 {pennislii 8 27 deliiilU ^MP 28 et. om. M faiw MP midi P 




diuiu. inst 



et (loüti ad ueram s^apiptitlam ditigniitur H iiidncti a\\ iifrani 
religioneni. quat* protessio inulLo iiiflior uliliur gloriosior pu- 8 
tauda est quam illa oratnria. in qua diu uersati iioii ad uir- 
tutem, sed planff ad argutant malitiani iiiuenes erudiebamus, 

ft inaltoqQe nnup rcciius di* prafi-i'ptis cafleslilius dif'sen'mu>r, 
qoibos ad ciütum nnpu* iiiaiestuti^ iiieiitHS hümiuuiii int^tittieru 
poSv«huus, nuc tain de rebu» hutnaiiis beiie merntur qui 9 
seieiitiam beiiH dirciidi adf<'ri quam qui pi» atqut> iiuioceuti^r 
doc('t uiutfre. idt;irco apud Graeeos maiore in gioria pliilosophi 

10 quam oratori's futTUiit. illi eotm rectc uiuendi doctores sunt 
existimati, quod est loiige prncstnbilius, quoniani In^nt^ dicere 
ad paucoi! portiuet, beue aut^in uiuere ad omues. multuni 10 
Umeu uobis «xerdtatio illa fictarum litium eontulit, ut nunc 
maiore eopia M faciütate di(vudi causam upritatis p*»rüri?iuus. 

14 quae licet [lossit siue yloquontia defendi, ut est a raidtis saepe 
def«?nHa, tamen clantato ac niton* s^'rmoiiis iiilustranda et quo- 
damnKHlo adserenda est, ut poti^Dtins in animos influat H oi 
awA in-itrueta et lue« orariouis oruata. de reJigiom» itaqu? nobis 
rir'busque diiiiuiH in^tituttur di^puUtio. iiam si quidum iiiaximi li 

»> oratores piofessionis suhu quaäi ueteraui decur&ts operilius ac- 
ii(»uuui suarum |)Ostremo st; {ibilosophiac li'adidcruul eaniqut' 
sibi requiem lal-inum iustin^iiuaiu putiiuernqt, si aniiiios suo^ 
iü earum rerum quae inneniri nou poterant iaqnisitione tor- 
querunt, ut non tajii olit;m sÜii quam ur^rotlum quaesi^stt uidt;* 

«t »utur et quidem iiiuito mok*i>tius quam in qui> fueraiit aut« 
uersati, quauto iustins ego nie ad illam piam ueram diuiuam 

liSM'PV} 1 dfiii^iitur H* 2 nflt-giouvui {alt. e er i) P*, aic taept 

glorioaiorque |qu«> aild. m. 3) B in gloriosior desmii fol t r co/ticis S 
rtccatiure manu acript., in folio 2 t incipil aniiifiui manu* utrhis inde 
nb ess« Im erroribus (3, !&) refttilu multu quito (exp. m. S) P 'uuuc? P* 

c 

<; instriicre J» 7 tftrapn /"T hiimanis om 5 8 dicenrlo Jtf lO dwi- 
«iivs*"« /. ni. S) $ic U Ui uMtilis P uirtamm 8, fictiirA M «ti 8 
U uiwoiB {v rag. fjrw) P, iiuii'^riiv (erp m. 2) V 15 poss^t B 17 nd- 
vrvmU 'fortassc Prtntg I-Vannwi, sed cf. § SO; VI 1, 1; dis^erenda C 
iii| in jV 18 Hw— liicej stin «t in«tnt<<'t.i (rta m ras. M) ivligjouo et lue« 
}tS5! 19 n] et 3f 23 iu(itii«il4«np P'V* torqnerf nt] torserunt. quernnt M 
l'-l (|ux«!ii«<M< iiidi^iintar qu^im not^tiuio P 2ri et quidem] eqQidom R 
2Ü Üonm illam futm diuinum (corr. w. 2) P ii^rSl* {nerjM dioinaraque HM 



ä 



4 Finiilani LacUnti 

supicntinrn quasi a<) purtuiii aliqu^m hitissimtim coDfortini, io 
qua omoia dietu proiia sunt, auditu r^tianiH, ladlia iDMlectn, 
12 huiie.sta susceptu? et i>i quidam prudentes et arbitri aeqüi- 
tatis itiiititutionps ciuili.s iuris cnnpositas ndidiTunt, quitins 
ciaimu disi^ideutiuni litt^s coQt^utioaesque sopircnt» quanto s 
inviius uos et recüus diaiuas iuslitutioues lilteris persequ^mur, 
in quihus noQ d«' stillicidiis aut aquis arcendis aut dt* niana 
conserenda, sed de spe, de uita, de salute, de ininortaiitat«, 
de deo ioquemur, ut superstitiones mortiferas erroresque tur- 
pisaimos sopiainus? n^ 

17 Omissis ergo terrena« huiusce philosophiae auelonbus uihil 
certi adl'ereatibufi adgredianiur uiain ivctaiii. quot^' equidem äi 
patarem satis idoaeos ad bene uinendum dnc^s esee, et ipse 

18 sequerer et alios ut sequerßntur hortarer: sh\ cum inter se 
magua couciTtatioiie dii-^ideant secujnqm^ ipsi pleruinque dis- i* 
eordent, apparet eoruiu iter nequaquani es.te directtini, siqnidem 
üibi quisque ut est libitnm propria» uias inpresseruut coufu- 



]iSM^PV(g)J 3 «? J" arbitria -1/ 4 inslitutioiies P 7 stilH- 
ritliw IP 8 consenianda PV dtt sjw om PK Eupt-mlwue» Ä 
10 poxi sopiamns in RSg locus hie (13) QutKl optis nunc numlDts tui 
auMpicio iiichoamus, Confilaiitiiifl itn{teratAr maxiin«>, qvi primus Roma- 
ttonuu principum repudiatis erroribua maiestHt«m dei eJuKularis ac ueri et 
(HignoiHKÜ (•! honorastt. iiam nun diPM ille f)>linsMiuuH orbi t^^rrurum in- 
luii^set, (juo te deus summus ad hoatum inipem colomcn (culmen g) 
eii^iit, saliitar^m uniuersiis et opUibilPin (optabile*. ~ tu. 2, S) principiiUmi 
pracclaro initio aospieanis ca, cum enersom sublatamque iusUtiam reducens 
taeterriiniini alionim facinus (>xpta«ti. (14) pro quo facto dabit Übt deos 
felicttatom uirtut«m diuturnitateni. nt eadem iustitia, qua iiinfnis exomis 
es. gubemaonlum rei publicae ^tiam 8*nex teneas (tcne'a* g^) tuisque libe- 
rift tit ipsv A patr« aceeplstl tut^laui Rüiuani iioniluis tradaa. (15) nani 
malis qui adhuc adnereue nutoa in (ot Sg) aliis tornrum partibus 6ae- 
uiunt iiuantu s«rius uulo ueb einen tiu;^ ideui oninipot^as m^rcodem sceleris 
«isoket quia nt eet crga (ex eira R^j pios iodulgcatissiinus (g ex c B*) 
pater, «io adnersus impios seuerissimuB (seueriNiuioü B\ g. l. corr. B*, rtt- 
uerentJBsiuiUft Sg) iud«x. (16) cnius religionem cultunique diuiniiiu cupitMi» 
defeadere quem potius «ppelleiu, quem adJoquar nhl f^uni, per qu^ni rebus 
bumaiiis iustitia pt snpioutia restituta est? cf. Prolegometia lloiuis80^ 
Vi dfft'ri'niibus Ä, ailwtTi^nlibui jlf 13 at ips? um. H !t> drirotum PV 
17 quique M uias] mtiis R inprecserunt] ingressi sunt VoUtmanntu, 
tpi»l. grritulut. p. 5 



dliiiii tu&t. lib. 1 1, 



5 



«iotirmque niag:nftin quafrtMitil>ua ueriiatem rpüqui'iuut. tiobis 19 
aut<*in 4ui sariamentiiiii uerau leligiMiiis acoppimuä cuai sit 
tierila? nnielata (iiujnitu:«, cum doctorom sapiontiae ducomqu« 
nirtutis d^um scquaiiiiir, uoiuersos siiic ullo discriiiiinu wel 
B sexua uel aetatis ad cacl^ste pabuluni Pomiucumui>: uullu» SO 
fiDim snauior anitiio cibus (>st quam coguitio ut>rttatis. cui 
.«dst^rcndae atquc inliistraüiim- wi^ptcm uolumina ■rifstiiiaviiiiu», 
^[Uitmuis ea ref^ iuHuJti f^tt pa^m* opcris et iunifu.-^i, ut si quin 
haec dilatare atqne pxscqui pleuissiine uolit, titittu Uli rerum 

10 'öpia exuberet, ut nee libri modum not' finem rsperiat oratio. 
bed DOS idcjrco brfviter omuia colligemuä, quod «a quae ad- 21 
luturi sumuä taiu elara sunt et lucida, ut nia|ris iniruiii esse 
uideatur tarn ohscuram uideri horainibus ueiitalera et iis prae- 
cipue qui tüipionlfH unlj^o putautur, md quod lanlunimodo in- 

i& -'tituoDdi nobis homiues «ruut hoc Püit ab errorc quo suut tm- 
pHcati ad rectiorem uiam reuocandi. quod si fuorinius at 33 
jipero adiäficuti, mittemus w>s ad ipsura doctrinae uberrimum 
ac pti'uissimnta fontein, euius hau&tu atque potu coiiceptam 
uisceribus sitim sedent ardoreinque restinguanti ertintqne Ulis 
omnia far-ilia pi'ona manife^ta, modo \w pigoaf ad perc-ipiendam 
sapientiae disciplinam legendi uH audi^ndi patientiam eommo- 
ilarc. mutti enim superstitionibus uanis pertinat^iter inhae- 23 
rentps obdmant contra manifcstain uoritatem, non tarn de suis 
relit^iouibu.-^ quas praue ad^truiit bcni- mtriti quam de 8e mal«. 

s6 qui »um habeant iter rectum, dimios secuntur anfractus, planum 
df'sinunt, ut por praecipitium labantur, luccni rolinqunnt, ut 

R8M''PV] 2«erap om. PV 3 reUta M 4 nirtutis] ueriUtis Ä.V, 
»td B. t. i nirtutia add. Jf>; iieritnlü Utftur i^Mitftiiunntu, «fd ef § 17 
i(U)U90t ad beue uint'iiduui <luc«8 — itfi|u<*rer c-o^^pUiiu V', m rm. 
tort. K* 7 iuhi!>tiivndjav (aduc add ut. ^) li septi'in spatio relicta 
vm R 8 Wne S W plcniss« /*', eorr. P^ !•> r-p]>|"*riat RMT"'^ (pr p 
tr.), r*p«'ri.it SV, simUm plerttmqut in rin foroiis uorietas, cOMt'tnfrr ferc 
pp f*i B U ooll>?gtiuus P, CQlUg'^mm (corr. m. 9) V 13 M] ut M 
hh SMPV pravoipiiae (rxp. m t?) P, prAecipuift V*' 17 roitteiiiu» 
om. 8 18 ceptAtu S tl> rt-stiiigt 8 21 conunpiidAiv P^ fromiQodur« 
in mg im ree.) V 22 'nauis' P' 23 obdiinintiir Ä' (tntpra miiiir Unen 
a R'f M. otdurant m edd. 2-1 praue iid-^cnita) praeforunt /*(' 25 if- 
quüiilur .V 20 prawipitja lauantiir Ä'. pni^ipiU* nolantur Ä* preci- 
pium M pottt Ul.aritur 6' fere litt, eras-t P 



6 



FirmUni Lftotnuti 



24 in tenebris uaeci ac debiles iaveant. bis consuleudam est, 
ne eoutra se pugueat ueliutque se tandem ab inueteratis er- 
roribus- liberari: quoil utiqui* facieiit, si qnaro sint nati ali- 

S5 quamlo peruideriut. haec odIui prauitali^ est causa, ignoratio 
Bui: quam si quis cogniLa ueriiaie discusserit^ siM«>t quo refe- & 
renda et queinadiuodtuii sibi uita degcnda sit. nüus scicntiae 
siiinmani breuiter i-ircumseribo, ot neque religio olla sine sa- 
[lientia sn^ripieuda sil uue ulla sine religioue probanda sapientia. 
1 2. Susei'pto igitur iniustrandae ueritatis officio nou putaui 
adeo neeess^arium ab illa quaestionn priiicipiuni sumerp, quart m 
iiidctiir prima esse iialura, situe pronidi-iitia qua*' \*'h\ia umuibus 
*2 coDsulat an fortuilo vel facta sint oniiiia uel gerantur. cuius 
i^enteuiiae auctor est Denioeritus, conlirniator Kpicurus. sod 
et. antea Pi'otagnras qiii deos in diiliuni uocaiiit et pnstea Dia- 
goraä qui exclusit et alü uonnuUi qui non putaueniat deos n 
esse quid aliud efTeceniul nisi ut iintU esse prouidentia pa* 
tareinri* quos lameii eeteri philosophi ai; niaxiiiU' Stoici aeer- 
rime rettuderunt da«entes nee fieri munduen sine diuina ratione 

3 potuisse nee coustare, uisi summa ratione regerelur. sed et 
Marens Tnilius quaniuis Academieat! disciplinae defensor esset, so 
de prouidentia gubernatrice rerum et multa et saepe disseruü 
Stoicomm argumenta confirnians et noua ipsa adferens phirima: 
qnod facit cum in omnibns philosophiae suae libris tum maxime 

4 in äs qui sunt de natura deorum. uec difficUe saue fuit 

KPITOME 9-7, 3] Epit, c, I, 1 sq 

AUCTORES 9-13 (Epicurus)] cf. nd Frg. 368 (p. 247. 28). 



B(« \6)liS^PPV] 2 uelint quod M 4 prauitaa M 5 quo» (d 
er.) V 7 sapienlia post ulla li 8 relepo'nff (iiU. e ex i corr. rt no add. 
m. 3) P 11 sine itf, «i-aö (t er.) V 12 ri>rtuitu M sunt M <oiimia- i« 

gencrentar ($. I. m. ä) R 13 .«enteatiae V 14 ant« M iiviAjforas 3t 
15 putarmit PV 16 iiullii] illn S a putAivtur incipit cotl. B 

17 tam(enc."';ti'n B taiiietii M filctmfi B, ommno pUrumqtte 1' pro ph 

18 retudeniut (pr. « ex k R m. i et ^) Ü.S. r^lundenint M, i-nidid»*- 
niut PV diceot«s M 19 cou9t(&reni>si B raticKue) B 20 Marciis] B, 
H. uel (H. cttt; praenomina cotutantrr plena in BO, raro in cett. 
Sl et (ante mK^o) om. M 23 lilctfopiae B tuno P 24 ü« tdd., bis C 
'dvorum B fu(it> B 



ditiin. inst lih. I l—ll 



paucorum hoiniiiuin praua spiitieiitiuin r«Ml;irgU('rt' m^iidacia 
tei^timomo populorinii utijut) gt^utitim in liac uaa re uon dissi- 
dentiam. nomo est (?uim tarn nidis, Um feriü mohbus quin 5 
ocnlos siiOK in eachim toJIens, (amelsi neMciat aiins dei proui- 
B dentia rt^^ratur hoc omD«> quo«! (.-einitur, aliijtiaui tauieu osse 
intMllpgat ex ipsa rerum maguitudint^ motu dispositioue con- 
Stantiii utilitatt* pulchritiuline teiiipi^ratioin' ii(*c posst- ficri quin 
id qaod miiiibili ratione eonstat coiHitio m»iore aliquo ^iit in- 
üttruetum. et oohis utiqut» facillimuiu e.st exsequi hanc partem 6 

10 quamlibH copioi^t': simI quia imiltum intcr phUosophos agitata 
res est et prouidt^nliam lollvutibaa sali;! respoiisum uldetur ab 
hominibus arguliß t*t eloqtientibuti et de Kolb'rtia diuinae proui- 
dentiae per totiiin hoc opus quod j^uü^cepimus sparsim dicere 
uns neces^e e.-^t, oinittamii.s in prat*M(^iiti haue qaaet^tionem, 

li quae cum ceterLs ^ic coliaeret, at nihil a uobis nideator dis- 
seri poKse, nt non simul de prouideutia disseratur. 

3. Sit ergo no^tri operis cxordiiiin qna^-stio illa consequens i 
ac sccunda, atrum potentat« iinius dei inuudus regatiir aiine 
multorum. nemo, qui quidem sapial rationemque secum piit«t, 

w non nnum esse intellcgat, qtii et condiderit omnia et eadem 
qua coudidit uirtut« iiioderetur. quid eiiiiii multift opus est 2 
ad mundi regimen suf^tincridum? oiBi forte arliitrabimur, si 
plures sint, minus haber*» singulos neruornm atque uirinm: 

EPJTOME 3-9] c. 1. 3 ». c. 31 c. 2- H-lDj c 2, 1. 19-8. S] 
c. 2. 3 sq. 

BHSMTVJ 1 <prftua9eii}tieDtiuni B prau? S, prau* M Moli'eD- 
tittiu PV^ 2 adque B, sie fen ubiqne, raro in cett. codä. dissen- 
ÜPittiiim Af 3 tain (ante (*tU) otn. P qui H, qiii non Af, quia /**'* 
(n «r]V 5 sujH-a Hliiiiiaiu add. s, proiiidt^ntixui R** tt mo(t(idi9)pi'>Bitionp B 
niotns PV constiuitiao M 7 H^ri' B^ quin om. PV 8 conslAt} 
t«on'tat itifi ^1/ cousiliü K', iVi ran. anr. V* i> ituque S 10 quam- 
ICibyt B, tiuiuiilicet PV mu(ltiint> B aptaW K* 11 (res) B t«l- 
1piili(1>u«} B 13 <bo)c B H DOS om. S aoiittamus (pr a ex o> 5> 
hanc in prrrstL'nti 3f qu<M)iiciu«m B 15 di^jii^rri B 16 pont Hifift^m- 
tnr wrba iilniio— regntur ex c 3, J, uhi tarnen wo« deaitnt, S 19 (jui- 
Hpiq qui B qui piuiteit ndtl. Ä", owi MPV quidt'in |i tr e iri- S\ H, 
qnt drn Af 20 un<tiin) B (,-oCndi)dent B, ouudldlt M 31 quA*' M 
<i)inntr>rao<l((>rft)ur B (mulrisopii>i«8i> B 22 rouD<diregiinensu!tiueQ>- 
dum B arbitraiDur P 



8 




Firmisai Ltettnti 



3 quod quid^m feoinnt ii qui ^sse niultos u»1unl, quia nt^cesäe 
i^t iubecillos esse, »qaiileiu singiili siae aiuilto ifliquoruui 
laiitao riiolis guJuTiiiicuhim sustiücri^ non possunl, dcus aut«ui, 
qui efii afUrna meus, ex oiuui utique parte perfectue eonsum- 

4 matut'que uirtutis est: quod si uurum est, uuus sit aecessi* u 
t*st. pot«stas fMiini u(*l iiirtiis absoluu retin^t snaiii propriam 
flrmitateni. id aiitoni solidnm existimaudum est, cul nihil de- 

& codtTu, id pcrffCtuui, cui nihil possit aer-edur». quis duliitiH 
poteniissimum esse regem qui totius orbis habeat iinporiumV 
uoquo inmorito, cum ilüus siut quae ubiquo sunt omuia, cum m 

6 ad t'uni soluiii omDBS uudique coplat' congeraiitur. ut ^i plur^s 
partiatitur orbem, minus certe opmn, minus aihum eiiiguli 
habübuol, cum iritra piafscripliAni porliouNU se quisque cüh- 

7 tineat. eodem mudo etiaiii dii, :>i plures siut, minus uak'bunt, 
alüs tantundem in se habenliltus. uirtutis autem perfecta na- u 
Iura in (m> polest esse in quo totum i}a\ quam in (*o in quo 
pars exigua de toto est. deus ueto si perfectus est, ut ^se 

8 debet, uon polest esse nisi uuus, ut in eo sint omnia. de- 
orum igitur uirtutes ac potestates iufirmiores sint necesse 
est, quia tanlum singuliä deerit, quautum in ceteri» fuerit: » 

9 ita quanto pluros tauto minores eruiit. quid quod .'^nmnia 
illa reram potestas ac diuina uiä ni* semel quidem diui<li potesl/i' 
quidquid enim capit diuisionem, ot interilum capiat nw^esse 
est. si aut^^ni iiiterttu.s proeul est a deo, quia incorruptibilis 

EPmmE 5-10, 13] c. 2, 5—8. 15-19] 2, 8 is— niimumm. 

SItSM''PV] l ii edd., hü BS, W SMPV uolunt multos B i* iu- 
IwpriUys B. aic, pariter iuWooUUtas fere ubique, IßWdlli's (iinb-, et alt p 
ex 9 S) S3SPV 7 sitlidum (exp. m. r«,> P 9 orbis (o es ü) B 
10 miit.] sint Ä", corr. Ä" II aA B, »ic aaepimime Vi patiiuitur jP'. rarr. 
m. rec. 18 habebant J*^ itres(cri)ptttnniiortioii>eni B cü(iiliueatc)od<'iu B 
14 ';>:tiauidii.iiplure>& B sunt S lü aüt (~ ni. 2) S It) quam] aö in 
ras. ejc quiü £P in eo] in co (exp. m. 3) R, iu «o nou ^V qua jt/ 
17 si' S* öi |i*'rf**i.'tit« PSt) si perfectus Mt qiii» jH»rftn'tiia est M 
W ii(on> B, an. P}\ m ulwfpK n ? er. <eo> B 19 sint ntjcesse est] 
«nl p omni» m't-esMi eil (y add. tu. 2) B 20 taotum om. M 21 quid] 
qui M, quod P quod] quo T' 2*2 uis] ins M 23 quicquid (o ra». 
tx *\) H, nie foepe, quiequiil SMPV et gic plenunque hi codd., tpiiilquid 
^tque ferr H, \tbi^u< G 23 interitiiin capint necesse est qmt man. 
, /, tfpet B* 




diuin. Inst. Üb. I 3. 



9 



fst et aeternuR, consequöns est ut tJhiuli potestas diuina non 
possit. tleiLs ergo unuit t'st, si nihil (>.ssu aliut \toiviat quod 10 
tantuiidem capiat potestatis: et ü tarnen qai muitoB esse 
lutrfiiitar oftioia intt>r »(* diount cst^e partitos. d»> qiiiUiiN 
!iuiiltii8 siio looo (lisputAl'iiQUS. illiid iuterim qnod ad pruc- 1 1 
eerit^ai looani p^rtiuet teneo: si partiti ituut tnt«r se offioia, 
eodom rfiioluitiir res, ut « iis quililirl sufficiTc omnilms ue- 
qnt'at. perfectus igitiir non eiit qui rcssaiitibus o-toris noa 
pototit omnia guluTiuri'. itA fit ut ad rfgeiidum mundum uinus 

10 perfecta nirtiite opus sit quam inh<>(>jllitatp muttonim. qui 12 
aatem pntat haue tautam inaguiludiuem nou poäse ah uuo 
re^, fallitur u(*quc quanta ^it uis ac potestä.'f diuiuae mait^ 
stati:ri intellegit, si existimai s:ingulareni deiun qui facere umii- 
durii potuit, etmiit'i!» regere uou posse quem ffcit. at si con- 13 

M cipiat aninio qnaiitJi sit diuini hnias operi» iiimenHita^s (eiunqti«) 
cum ant^a uiliil esset, tarnen uirtute atqut* rousilio dei ex 
nihilo essp ronflatam, qnod opus nisl nh uno iuchoari perfi- 
rique non potuit, iaiu intclleget inulto facilius vf^se ab uuo regi 
quod est ab uno coiistitulum. dicat fortasse aliquin ne fa- U 

•ü bric^ri quidetn tarn inmensum opus mundi ni»i a plurPius po- 
tuisf>e. qaanilibet multos, quamlibet iii.ignos fäoiat, quidquid 
tu uiultis magnitudinis pott^statis uirlutis maiestati»que posuerit, 
iil toliim in utiuni conff^ro ot in uuo pss<^ dico, ut tanttim in 
i'O fiit ii^tarum rerum, quauliim neo cogituri nep dici polest. 

«5 qua io re quouiam et sensu dt'tieiaiur vi uerbis, quia noque 15 

tantam intellt>geutiaf> lucem pectus iiuinnnum ui^qui* fxpla- 

uatioueui tantATuni reruui ttapit liugua uioitalis, id ipsuni in- 

5 «10 I.K)o] e. H M. EPITOME 23-10, 11 c. 3, 1. 

hJiSWrVI I (liui'lt non possit iK>lertas ditiiiiÄ P 2 nil P 3 Rt] 
»t flf ii tiid.. hü Uli. hi SMPY 4 <quili;irs B 5 diti'iitiiuinnw 
^(poff't 7 ija f,w., his C 9 po9i fit «rfrf oniiii V w. rtrfntwi 
13 munduui facere S 14 nt* (q 9 er.) V 15 eAUiqui^ nddidt 11 cod- 
lUita SM irclioare Ä 18 inteUegit B, iiitellt-pit It es»* «H "Ito 
tontihtlimilione fisgurae periü B 20 upus] hör opus Jt nitKndi ri m B 
21 'i'^Uriiui (i m 1 uelS) B Akt (ail. i in rm. w u «W ii) B 25 d«^ 
fifinui» (dpflcim' S) SM 20 tantae M Ineet .W «pluuattouiim P', 
oorr i*^ 27 n?niiii om. M 





10 



Firmiani LactAuti 



S Icllegere nos oportet ac 4licere. uideo rursns quid o üüntnirio 
dici possit, tales i^sse illos plures qualem no» uotiimus onuin. 
at hoe Heri iiullo pacto potest, quod siit^ulimirn poti>sla.s pro- 
grcdi lungtus iiou ualebit occurrculibus silii potestutibus ce- 
teroruiii. ueet^&se est enim ut äuos quisqiie Uinites aut tranig- a 
gredi nequeat aut si irauijgressus fuerit, suis alteruni ßiiibus 

17 peilat. nun uidt?ut qui (lt>os ninltos ess(^ <*reiluiit tieri poKse 
ut aiiquid diueisuni ueliiit, ex qua re disceptatio iuter eos et 
wrtaiiieri oriatur; simt HoiuiTus lieilauti's inter se di'os 6uxit, 

18 enm alii Troiam capi nelleut, alii i^pu^narent. unius i^tur lo 
arlitrio luuudum regi nocef:se e^t. ms\ müm itiugularuiii partium 
potostas ad uuaiii prouidnntiani rnforatur, non poterit .«anima 
ipsa coDstare, uno quoque nihil cnraute amplius quam quod 

ad euin proprio portimH, sicut nti ros quidoni militaris uisi 

19 UDum hal)eat du<;<m) atqut» rectorein. quods! in uno exer- m 
t'itu tot fuerint iinperatores quot lef^ioues. quot cohortes, quot 
cuuei, quot alae, primum ut^c iiistrui pottrit aeies uuo quoqae 
p«riculum recusant« nee T*igi facile aut temperari, quod suis 
propriis consiliis «tantur omnes, quorum diuersitato plus no- 
cpaiit quam prosiiit: sie iu ho« rnruia ruUurae imperio nißi w 
unus luerit ad quem toti'us eummae cura leferatur, Uuiuersa 

SO soluontur et conruont. dicero autem multorum arbitrio rftgi 
munduin talo «st, (juale si quis adtirmet ia uno corpore mult«8 
esse mentes, quoniam rauUa et uaria sint iiiiiiisteria raem- 
hrorum, ut Bin^tos corporis kcusus singulae mentns regere w 

EPITOME n s] c. 2, 3 ueo potcrt— r«fenuitur. 14—22 (res 

militariti)] c. 2, 4 s. 22— U, 8] c. 2, 3 reftatqu« — m«D8 una. 

BUSM'VV} I quid de PV 2 posset B esse] eS- (m tr.\ V 
uolimus Ä», eorr. m. rte, 3 St (~ ar^ t in ra». m. 0) V 4 tiW V 
6 Hut om. M 7 muI<tose>sfie £ (fi)eri B 6 dfiuersumuelintvxquare) B 
a«--Ünt (li ? tr.) M y bellantis V 11 sioguUrem P', corr. F* 
14 ini om. P' (b. l P^) V nee M 16 i« quot Ipgioiies — alae quater 
quod B, primo loco quod, altero quot, ged i e^c d m. :l, V 17 quunei B 
\6 r«<giFacili-> B aut] ac B imperari M 19 pru'prüs) B diner- 
sitates BM, diuersiiate%' A'^S"P> 22 9o]uKQ)tur B corruaiit S^ (di>- 
owe B 8rfcit<rioDep B arbitrionim -V 23 t^a'le B quüs (aU. i 
minu». ceri.) B iu uni . Af cor\poivmultAftes!)ßni«utesquo>niam B 
24 melT'oniai (ihm in rag. et r ». t. m. UJ V 




iliutn intt. üb I 3—4. 



n 



crwlantur, itfini miiUi adffctns, qaibiis cnmmonpri solfimus upJ 
ad irani uel ad eupidiiatem iiW a<l laotitinin iii^l ad metam uel ad 
miHeraiionem, ut in hU omiiibus totidem ntelltc^ putentur ope- 
rari. qnod si fftiis profecto dieat, ni? ipsam quiileni qua«^ una 
'. wt habere uideatar. quodsi in ono corpore (luilarum renini 21 
guberuatiünem ülen;« una possidttt et uniuernia siinul inti^uta 
ei<t, cur aliquii^ existimet munduui &on posse ah tino regi, a 
plnribus possi^? quod quia intellegunt \»i'i ads^rlorfs deoruni, 
i^a iK)s praeessie ffingiilis rolms ac partil'its dirunt, ut tarnen 

in UDUi; Sit rector eximius. iam ergo ceteri non dii ernnt, sed 32 
!4at«Iiites ac niinislri, qiios UIh imus niüxiirnis ac poteiis oitiuium 
ÜH otliriis pra^^frcHrit, «t ipsi oius inipfrio an imtihus spruiant 
si uniuersi pare^ non sunt, non igittir dii omnes 8uut: nee enini 

f^t hoc idem esH(^ (|tiod spruit et (jund dorninatur. nani h\ 2H 
Ichs uoiiien est ssuinmaf potfstjitis, ini-'orruptihjlis esse debel., 
perfectus inpas.sibllis unlli rei subiectuä. ergo du non mni quo» 
parere uni niaxitiio deo necessitas (M)trit. sei] quia non frustra 24 
falhintnr qui hoc ita putant, caii.^am huiiis »TroriM paulo post 
apenemns. nuuo unitatem diuiiiae potestatis testimoniis cou- 

»1 probenms. 

4. l'rophetae, qui fuerunt admodum niulti. unum deum prae- i 
dicaotf onoiu loi^untur, quippe qui nntus dei spirita pleni qoae 
futura essent pari et consona uoee praedixcrint. at eiiim 2 
ueritatL« expertes uou putaut bis esse credenduiu: Ulas enim 

lä panlo postj 0. 8. 8 m. EPITOMK 14-Hi] t. 3. I. 21-23] 
.0 3.2 f— prHt-dicÄturibus). 



BÜSMi'PVI 1 (m>alli B dflfectu« M 2 c^uiniditatem B \k(th 
{pmt ni«tuui) B admi'Se'ratJoiiem B^, administnitionetn PV 3 om'ni- 
bnf P, Olli V mciitet») B icuturentur (a er i») P, utarentur V 
4 I^^;c^^^rto B ipsa P' ( * add. P^) V 5 uidcbitur B taatnui M 
6 {^llb«n)atioIu^ M pofisideAt M simul edd., semel C 7 est om. R 
8 qno4 — iitU a- con^lutinatione figsurat pfriit B 9 (pniejcsw B 
10 ceKrd; B dU non P U uiisus/ B ac nute potens] ot Ä om- 
o:ium> B 12 ii^ »er, bis BSJ/PV; hiis Ä iit edd , et C ftM. 
a;rn:utibus B :»ffruipiit B edd., s*niiunt 5 13 noc] nocI /'K 14 qvood; B 
«cniit J?> 15 dm M 18 «lui] quia JV rs-piiiaiit ,V 10 aperitmus B» 
21 qaia £ 22 loi|imtur (q «e c) jB* uniu^s) B 28 priu>dixenmt BS 




12 



Kirmiiini Lactnnti 



Don diuinas. sed huoianas fuisse uoces aiunt: uidelicet qnia de 
u[)u dc'o iirapcoiiiuii) raciutit, aut ioRaui uut falUf^cs fuerunt 

3 atiinin inpIiMa esse inplMrique cottidie iliorum uaticiiiiu uldemus 
et in uuam sententiam congrueus diuiaatio docef non fuiäs« 
funoso.s. qiiL^ oiiiiii tUl■^ti^' fiiiolae noit modo l'uttiru praecinere. a 

4 süA etiam cohai^r^ntia loqui post^it? uum ergo fallac^ erant 
qui talia loqii^hautuj-? quid ab bis taiii lonf;^ alietiuiii quam 
ratio fallriidi, cuin oettTüs al> oiiiiti fniudi* cohilM^reut? iddrn) 
esiin a deo mitteljantur, ut et praeooaes et:sent maieatatis hüs 

B et corre(^tores prauitatis humanae. praott-rtm uoluntas ting^ndi »o 
ac DU>iitU>ndi i'oniiii est qui upo» aüpetuitt, qui hicia dosiderant: 

6 qaae res procul ab ü\\s .sanetis airiü afnit. ita eniia delegato 
sibi officio t'uiU'li sunt, ut derelifLis oiiiuibus ad tulclam uitae 
nt'oessariis non modo i\\ futurum, scd nc in dk^m quidem 
laboraient eontenti extemporali cibo quem deus subniinistrasset u 
vi hi non modo quat^^stuin nulluni liabucrunt, sed ftiam orucintu!: 

7 atqup mortem, amara sunt ouim uitiosis au male utuentil>u& 
praeeepta iustitiae. itaque ii quomni pecvata et ai^fuebuntur 
et prohibebanlur exiruiialos eos acerbi.^.sinif necauerunt. ergo 

a qnibus afuil ?itudtuni lurri, at'uit i'tiani uoluntas et oauHa »* 

8 fallend!, quid quoil aliqui eorum priucipf.s aut etiam rege^ 
fuerunt, in quo» cadere non pote.^t «ui^picio ciipiditatis ac fr&adis, 

JiNSMfPVj 1 iioces fuisse SM S adquin H et nie fert t^ique, ut- 
i]üiä R, ntqui S et nie fere ubique, at>i{uin ex autquin P; in UMlfl'V 
pleruniiiue atquiu, raro Ailquiti mW Atqiii in pl^ri.sqiio JiM '.ottidio 
(t «r.) B et sie aaeitissime, cottidi« R, aed plervmque cotidi« cum cett. 

iijtiiiin (a *. /. »i. 5, ci »i. t) P, n<n,ticinin F' 4 rongnienft o«, S fii- 
riüwfi fuisse H & Pi'motac (s s. I Ä*) HSM G posset (e er i) iP 
eH (i. e. cruüt> M 7 qui t.ilia loijuebantur om. liRSM hi» Ä* 
8 ccttri« BT"', rptero» (o ex alin litt. m. 2) 8 10 buiuaoam P 
n pelunt M 12 ad iUis V «Ufnit S\ fuit PV IS •Bibi' P» 14 cnoD) S 
<iiidi)nm ß 15 tfiiiporali 3/ 16 ot om. PV hü S, hi qui M imn 
iillx ftitter n ff u uidet, n cyMutiissf; U etianid. rtstttuU in. 3) J9, uUum M 
17 mortrm amaram. .V s(unte)nim It 18 Ü «M.. h'ü BI{^f. hi SPV 
et om. 31 19 »ceruissime B'^'P^'V uegaucmot P"'V 2() {ftttte »tit- 
diuin) rtffuit {pr. t in eras. d) R, »Lb,fnit S>, fuit PK affiüt Ä, AUfuit ^ 

23 aücn* /s. 7. m. 2i R, in mp. I cndere m. al. anü^iur possei M 
M\¥\i\\h\ MP^* (corr. P") 




b. inst. lib. 1 4—5. 



IS 



r't tampH praoeonium dei singularis eadcm qiia Mteri diuiniv- 
liouc feceruuty 

5. Sed oinittamas saue testinionia prophetaruin, ne minus i 
idonea probatio uidpatur ess^ de his quibus oninino non ci'e- 

h ditur. neniajiiu^ ad Auetore«i et oos ipsos ad nori prolialioitcni ä 
teotes ritetiiu.'i, qiiilms coutra iio.s mi solent, [loetas dico ac 
philof^ophos. ex his iinuni dpum probenias necesse est, Don 
quod ilLi hal)aerint oogoitain ueritaWin, fied quod ueritatis ipsius 
Mala uis e,st, ut nemo pos.sit esse taiii laecus, quin uideat in- 

ifl gurenteui so ocnÜs diuinam f^Laritatem. poetae igitur qnaniuis 3 
dfos rAnniiiibus oinaiifrint et eoruni res gpstas ani|)lifii'auerint 
^miiiitis landibni^, sai^pissinie tarnen ooiititentur spiritu uel inente 
ana contiiieri r^gique omnia. Orpheus, qui est oetnstissiniui' 4 
poetaiurii et aequalis ipsorum deoriim, siquiHem traditur inter 

v> Argonautas cuiu Tyadaridia et Hercnle nauigasse, deom uerura 
et magnum ^pwTd^svov appellat, quod ante ipsuin nihil sit 
p>nitum, sed ab ipso sint euneta generata. eundem etiam 
«l'ivTjTa noniinat, quod cum adhuc nihil esset, primus ex in- 
tinito apparuexit et «xtiterit. euius originem atque naturam 5 

KPSTOME 3 ouiittaam»— prophfUinunJ cf. ad p, U,2I. 5-18] 
o 3. a 13-H. lU. 15 sq.] o. 3, 3. 

äVCTOHES 13-H, 71 frg 57 et 75 Abel {of. OrpWc» ed. Herin. 
\i. 40A: Lob«ckii AglaophAin. I 4H0. 4dt;). 

BRSMTVl 1 ad praeooniiini M fodem [|ual eodajn modo ({uo M, 
rAitrinqt'ua' I", fitdoiti(|. V iliuiiialiotioiti ilf 'A Diuiiiittemus M 

uilD<ns B^ 4 de quibua bis li^PV edd, (ued cf. p. 11, 24)^ tinit bis tidd. 
üb B^; tuttUm U« 5 aactort>m M prob&tioQt^m utri PV 8 quo PV 
fdti, $€d cf rV 7y 8; Eyit. 37, S halmenmt B.\fP 9 iiui non BSM 
]0 diuiiiitat? S*t diuiiiitAiiit S^ tiuiirattiis (q er.) P 11 oniauof S 

r«v P nji)|>]iärjtueniD* (t w. ^?) S 13 regiq; (q; tu. 2) S po$i 

unia € fere litt, rm«., S ^t M 15 tyudnridift {all- d in ras. ex n et 

im ra.*. m. S) B, tyiMUriH PV \ü m»ÜIÜl'n.\UN B*, corr. B*, MPÜ- 

"TOTOMIN (f,U T Ml ra^. V^) RV. UPOTOTONON ^f jioKt graeniw pri- 

niiii:''iiiTmn BP, idem «wfe SM, primigenitnm in wg. V appi-lldi om. S, 

in rnv. M po.xt nihil eroji. eet .V 17 genoratuiu B IR <I>ANCTA BS^ 

1«A>\H,T\ P, plutneU M poat ifratcMHi priina api»aririo P, ante qüod 

rat illuniinatorpm S qaod) quonJAia M ex tiifinilot nihil tiuito PV 

iaHüiU) B^ llt et om. M 




FirmUni Lftntanti 




14 



quia Ponoipere »niino uou potfial , ex aere inmeiiäO uatum 
(•■^M* liixit: 

6 »Hut enim amplins quod diceret non Imliebat hanc ajt esse 
oiimiwiii ileoiuin part^ntem, quorum rau^a raelnin condiderit a 
lilicnsniit* prftspexerit, ul liaberent habitaculuin sedfiuque com- 
niuiKMii: 

natura igitur et ratione doceute intellexit esse praeBtäutis^imam 

7 pott'stwti'üi, cat^li ac lerrj»i> conditiicein. non poleral i.'nini lo 
dji'^iv louent esse princtpeui reiiini, qui erat Saturno genitus, 
ueque ipsium Saturnuiii, qui caelo natus ferebatuu cai>Iuia 
anteni taniqiiaui deuni phintiin coustitiiero non luulefiat, quod 
uidebat eleiitentum esse niundi, qnod ipsum egiierit auctore. 
haec euut ratio perdiizit ad denin illum phuiogenituiii , ctii it> 

8 adsignat et tribuit prinoipatum. HoiiitTus uihil nol-is dare 
potuit quod pertiaeat ad ueritatein: qui hutnana potius quam 
diuina couscnpf=it. poluit Hi'.-iioduii!, qui deorum generattouem 
nnius übri opere conplexus est: sed tarnen uihil dfdit non a 
deo conditore suinen^ exordiuin, sed a rhao, quod est mdis so 
iuordinataequc materiae coufusa congeries, cum explauare ante 
debuerit ohaos ipsum unde quaudo quonioüo esse aui coustare 

l» coepisset. niuiiriiin sicut ab aliquo artifice disi>osita ordinata 
etfecta sunt omuia, sie ipsnm inateriani tictain esse ab aliquo 



Al'CTOBES 20; 15, 3] llesiod. inieog. 110; I. 22-35. 



linSM''py] 1 cL.ii>.jpia'r« (*p Hl ras. B*) BS '&'^tv IV dixit Mse 
Datitiu P 3 ni'OTdTONOC M lICPIMIIktOO H. IIH'IMAkCOt AT, 
nCl'IMfKeOC M, nillMMIIK€(K; P (lie>PQC B, IChiC M, »€POC M 
CHH. n. CnoC S, roC M inierpretnUo Mf. in SP 8 HVNATOrC .9, 
AATA.^AliiK M, AÖ.VNiiOIC P <AI))>ll)N JJ, AOMO?( SM A'PCICON M 
mta-pnUitio Utt. in P D ei 3f dpduceat« B, docate M 10 poWii- 
tiam M 12 nequc-l deoiiiut? P 14 egeret Ä', eg-Verit li\ gr<'ßuerit SM 
aui'torpiu £' (m del. B^) SM 10 ad><igii»t et] additruiiiis M IS con- 
scribsit BB }% sie pierumqw b pro f B^ raro cett. potott out. M 81 antä 
om. M 22 acboos B, nhos P esMt /f. «ssf! « ilf 24 effecta] f&cU .B 
sie-» (ut er.) R matiTiem U fiu-tiiin BS 



JiutiL. iBft lib. 1 .V 



15 



10 



90 



■ 



necessv «St. qnis igitur hanc mai deus feoit, cuius potestati 
sabiao^iit omnia? ki^iJ rcfn^nt hoc tll'', dum liorret incogiiitum lü 
iivrttat^m. uou eniin Miisaruiri instinc-tu sicut uidi*ri uokhal 
iu Hplicom- earmt'n illiit cffudit, so<i nipditatus iicaerat ae paraliis. 
no:«1rorum priituis Maru nun hn^f atiiit a iu*ritat«!, cuius Ur 11 
sammo deo, quem menteni rc Kpiritnm Dominauit, haec 
uerlia Anni: 

priücipio caelum au terras eampo^qui; liquentiä 
lurr^ntomquf glohum luna(> Titauiaquf astra 
Spiritus iutus alit tutamque iufusa per artus 
mens »gitat molcm et tiiaguo se corpOro mischt. 

ac m> quis forte Iguoraret, quisnaui esset ille Spiritus tpii la 
tantum haberet potestatis, declarauit alio loco dicen»': 

deum uamque ire per omuis 

terrasquf« tractusque inarts eaelumque prüfundum; 
kino pecudes arnienta uiros genus üinue ferarum, 
quemque sibi tenais uascentem accersere uitas. 

OuidiuR quoque in prinoipio pmeclari operi» sine, ulla noiniuis 1!) 
diiisirauiatioue a deo, quem taliric-atorem muadi, quem 
rerum opificem uociit, muuduai faletur iustiuetuui. quodsi li 
ucl Orpheus uel bi uostri quae natura dueeute tjenüerunt in 

KPITOME ft-17) c. ft, 4. 18-20] c. 8, 6. 

AVCTOltES § 11 8 1 Minue. Fei. e U». 2. 8 *9 ] Aen. VI 734 st. 
U SS.) Georg. IV 231 ss. 19 s.] Metam. I 57. 79. 

aXPU.ATOHEH % II 8 1 SatiiUn de gnb. doi M. 4. S (Maro). 
16, lü (Pythrtgoras)! ct. Isidor. orig. VIIl ü, 1». 

BHSVPVf 1 iiiii K' 2 illo ho«'; P 4 Carmen) mc cariiieu« (i 
rr-J M pffiin«lit M ac} et M ß ft longe fron. S a-Mult <b ni. ä) 
m mff. S, rtiit PV ii upritAtc] ucritAti M Kptritiiia iic meutern .V 
B prioeipium ilTS a priuci|iio i*"" (d e.rp»nct.) K" (<i em».) U-rniin R 
ht\wuU"i Utit. PI ftr i ItUVj liUV fl ltin«:Ri V* titnninijue (e in nw c* 
H<>; /'. ititiuiiai)ii« r* li* iurusn] et fiisa M [inrlus (p u* p ni. £j V 
12 q^uiiiftm iS'/T 13 piitpstatjimü B loco ow Jtf 14 deum om. /£ 

»innM S, oiiini» fr ott, m. i) V 15 terraw'i ; (exp. ™. i?J i( Iraotahiniitn» M, 
tai-tusqu^ P rnam«** (qüe er.) H Id liio itf 17 ti<Dun sibi Jf 
teuu« {Ott. e ftr i| fl*/P accertwrff RSM, apcfriero T, .ircBaserc HP 
IH operi«! mmiiais 7^, Öpi>ris, in wg. ^anniiiia uf. iti. »h/., 5 20 uuCvt B 
^utni ael si ^ 31 .{ui /f docente £ip, corr. B*V^ 





FirmJAui LMctUDti 



Perpetuum defendisifeDt, eandeoi quam not* setiuirnur doolrinam 
COupr*^heüsa ueritate tonuis?ent. 

St'il liact^iius dt" poetis. nd philosophos ueniamus, quorum 
granior est auctoritas (:i>rtiu»<iue iudiciuDi, (juia aoo rebu& com- 
meiiticiis, s«d iuuestigandae «eritali stttduis?eor«?duulur. Thaies 5 
Milesiuy, qui uuus e Septem sapinaliuiu uuiiuto fiiit quiquf pri- 
miis omniam qnat'siKsp dp causiünaturalihiis tniditnr. aqnam esse 
dixit ex qua iiata t^lut omnia, deuiii autem fssti iiii^utcin quae 
ex aqua ciincta forniaui'ril. ita malcriuii} lerum posuit in uutore, 
17 principinm causamque nasct^ndi cousUtuit in deo. Pjibagoras 10 
ita defiuiuit quid esset deus: auimus per uiiiuersaj^ mundi 
partps oiiiiiciiiqui' naturani romineiius atqne diffusum, ex quo 
IK omnia quue nat^euntur auiiiialia uitaiii eapiuut. Äuaxagnras 
deuni esse dicit iiifiiiitam ineutein qua+f per se ipsaoi moueatur: 
Antisth<»nps miiUos quid**»! t'ssi* populäres deos, iiüum tarnen is 
naturalem id est snmniae totius arlifiivm. Cleanthes et Ana- 
xinicues aethera esse dieunt suiumum deum, cd opliiioni po<>tu 
nojitpr adsi'iisit: 

tum pater oninipoteas feeuudiH imbribus aether 
noniugis in greniinm laetae dei^cendit et omnis »i 

niagnns alit raaguo permixtus corpore fetos. 

EPITOME 3-51 « 4. 1. 5-17. 2 Thal.-s-Z^'nonl c. 4. 3. 

AICTORES S 15-2.J] Minuf Fei. c. 19, 3— in. g 16] Cic. d« 
iiat, deor. ! ID, 25. g. 17J ibid. 11, 27- g 18 AnuMgonw] il)id. 11. 2t>. 
AiitUtheiies] ibid. 18,32. § 19 Cle&utlips] ibid. 14,37. Aniulm^utis] 
ibid. 10. 2t). 19 f>!!.) (i<H>ri;. 11 325 ^^. 

EXPILATOJiKS i 17] Saluian. ibid. I 1.2. 

BH^M^'PV/ 4 jrrrtiiioreni 5', grauior«est S' aiwtiOTtas JP eertl'i»- 
qae J3' qai M cÖiiiiijaticiia (t ex er. d in. V) .S uc^itati^ .1/ i;re- 
deutur S ti r nuni«ro septeoi sapioutiuni U vx SM quiMjue //, quia M 
6 sunt S doi ex ünl «t «jd., £> qai M 9 4niuiorein B\ huroorv 

(h 8. l. R^) JiS 10 in dw*") idco B\ idt^i (»ic) B' pb.vtiigora» Ji 
11 difRnit P i]\m B iiniiiinf<<- fem ? er.) B, animus qui <S^ilf iiniuer- 
«me niö.di JEf' 12 partes B^ quo] qa^ S^ 13 nnaxoras Ji 14 ipu 
BRP^i'add.POV mou.e»lur. f-' ISanthisttneiiBifÄ'Jtf lÖidrBlom.Jtf 
cKsint» BRM aaniimenes (i in rag. u a y pt. 3) B 17 dieunt tun es. i 
f m.il] B 18 adseniit B 19 tuoc P Injlriu« M 20 coniunpi-i B 
iwta BS omnf s BM 21 luagnos B alit (l iti ra$. ej: h 'f m. 3) i> 
jcrmiitos B*, corr. B', |>eniiixiua H\ cuuimixtufi Vfrg. 



I 



ilinia. inst Hb. I 5. 



17 



ChrysippiiK uaturRlem iiini rliiiina rationo prnßflitam, inh^rdum ^0 
iliuiDam ttfcesttitatt^iu dfuiii numrupat. itt^m Zeuon nuturalom 
(lininBniqut' li'gt^m. honiin oiiiiiinrn st-nlfiitia qiiatiiuis sit -21 
IntM'ita, eo<l*Mii (unit^u Bpfdat, ut prouidi'Utiam uuain eetM? eou- 

ft s^ntianl. siu(^ eoitn natura t^iue a«^thfr siut» ratio siue mons 
siae fatalis nt^fossita.« siup iliiiina \fx sin? quid aliut tlixms, 
idiim e^;! quod a nobi^ dieitur dens. n<^c obstat appt-llatioiiuni 
diueräiUij, cum ipsa signiticalionff ad unum oninia reuuliiaitlur. 
Aristoti'lps qnamniH secmn ips^ dissideat ac repugnaulia sibi ^t 22 

10 dicat et fifnüat, tu i^^lUInuIn tarnen unam meutern mundo 
pracossf testatur. Plato, qut omnium sapiontissimus iudicatiir, üa 
monarohiun plane ap^Tteque defeudit nee aethera aut rationem 
Aut natui'ain, ^cd ut est deum uominat: ah eo miinduin huac 
perfeetum atqup inirabilein esse fabrieatnm. quem Cieero 24 

L3 socutUB atque imitatus iii plurimis frequenter deum eouätetur 
ao supremum iiocjit in iis libri:? quos de legibus H(^rip?it; 
ab eoquo regi nniudum arguuientatur, cum dispulat de natura 
(leorum, boc modo: nihil «st praestantius deo. ab eo 
igitur mundum regi necesse est. nutli igilur est na- 

«D turae oboediens aut snbiectns deas. omuem ergo regit 
ipse naturam. quid autem fiit deuii, in Consolatioue detiuil: 25 
necnerodeus ipse, qui intellegitur a uobis, alio modo 

EPITCfMIi ;^— 111 c- 4. 2- 12-14] <>-. 4, I. U--21| c. 4, 3. 

ÄÜCTOIiES S 2» riiry»ip>.u«| Cio. ibid. 1 15. 39. S^noii| 

ibid 14. .%. <i 22] ibid. 13, 53. § 2:1] cf. ibid. 12. ao. lö] I 7. 22. 
I8| II 30. 77. 21] frjr. 13: cf. Tusc I 27, 60 

EXPILATORES § 2:iJ cf. Salniiui. ibid. I 1, 3 (p. 3, 19 i.). 
18-18,3) Saluiau ibid. I 1.4. 

B{-~lS)iiS^f^PV/ 1 diuiiii JJ prwdictam niciou« S 2 diuinun 
om. M iicessiuie i'* ndd. mI reMit. tu. 3} B nun« cuptit Ä, aoii* 
cup»! (o M u) P\ «c meptus lean RSP natural«^ IP 3 omnfuiii] 
ommum (>tiim M wiit4<nriani H 4 cod'-iii] eodt-in modo M ezpeetnt UM 
$ quid uliut) aliud qui<x|uid .V aliut £', aliud corr. S^, gic tofpt 
diiorinr S 8 ip*ie S' omiiia] diuersitjw K 9 diwidiat M et fanU 
dical) oNt Jilt to »iiintno B 12 oiunikrrbiaQ] RPV Epit. 4. 1. iiii>n- 
&rchiiUD BSM 13 po^t naturam (f'ol. 4 txtr.) duo foha tnlcrcidervHt in B, 
nfquitmr bis orgu umtbns e. 6, 15 \Ü W« edd-, hh C 18 |>nu>«taD- 
t'i'ua P 10 ueofsae eat r<^i todd. Cic. out* uafurae idtm natura«; fit 
wU. erat, P 31 in dcconHolarJont M dtrfiitiuit R 

ivjui Uct. 1. 3 




^B^^M| 



Firmiiinl Lkctanfci 



intelleg^i polest nisi mens solata quaedam et libera, 
gegregata &h omni ronrr»»tione mortali, oinuia seutieus 

S6 et inoiKMis. Anitai'iis quoqufi Seneca, qui ex Uomaniä uel 
acerrimus Stoinus fuit, quam snepo t^umninm deum merita 
laude proswiuitur! naiii cum de iumatma morte dissereret, % 
not) intt^llpgis iiiquit auctoritatem ac rnuiestateai iu- 
dicis tai« r&ctoris orbis terrarnm caelique et deorum 
omniiim dei, a quo ista uumina quat^ ftingula adoramus 

37 et colimus .siispciusa sunt? it*>ni iu Kxliortatiouibuüt: hie 
cum prima fundameuta raolis piilcherriraae iaceret flt » 
hoc ordiretur quo neque maius quicquaiii nouit natura 
uec melius, ut omnia sub duribus suis ireut, quamuiä 
ipse per iotum ae corpus intenderat, tarnen rainistros 

S8 regni sui difus geiiuit. et quam multa »lia de deo nostris 
similia tm'utus est! quae nunc differo, quod aliis locis oppor- n 
tuuiora sunt nuuc satis ent. demonstrare siimmo iageaio oiros 
attigisse ueritatem ac paene teuuisse, nisi e<^ retrorsus in- 
fiicata praiiiH opinionibus oousuetndo rapni.sr^et, qua et deos 
esse alios opinabaniur et ea quae iu usum homiuis deus fecit, 
iamquam sensu praedita essent, pro diis habeuda et eolenda » 
cred«»bant. 
1 B. \uu(> iul diuiaa t(\<timonia trauseamns. sed prius unum 
proferam, quod ej>t simile diuino et ob nimiam uetustatem et 

EFITOME 3 89-1 0. 4. 8. 

AUCTOItES 6] frg 2«. 9] frg. lü. 

KXPlLÄT0iiE8 1 nuns soluta] cf. Isidor. orig. VIII ü. 19. 

RSMi'PV} 1 sola M"', s. l eorr. 2 s*•gn^gata (ait. v «r s et ga 
», 3} P cüiiicretiöne niort»lii F* congTt'gatioiie M omnia om, ß 
S uf-lut u<tl li, om. M 4 • Acerrimtiit (s er) It sutnine M 7 rectoris 
orbiij rectoribua PV rpctor^m II, r^ctflf M 8 dci edd., doum RSP} 
detis M . Lt ta>tum (ii er.) in »qua* (a et c er.) stagiiU R 9 suspensaf 
id^xa suspensa R 11 qnod R necquc R qaisquani Af anttini 

(* er.) S 13 iiitcnilfr-t V 14 di-iw Jtf, deaa (s. ?. m. pOBt.) P: cf. c. 7, 5, 
tarnen Seneca fori. di*u» $cripserat; an dfos ex c.T, 5 iniatuttt? cf. 9 bic 
nostri SM 15 quo M 17 teiiifisse (o pari, nu, ex n et uu m, S) P 
ratrorffum S fiisMta M, infiigata P' (cvrr. P'} V 18 et om. M 
19 alias t^ssn P mi\ M Iximiui M 2U pra«dicta V «a»«* S* 
23 et S, wt P' simili S 




dUin- in«t Hb. 15—«. 



19 



qufHl is quem nominabo ex homiuibus in deos relatas est. 
apud CicoroDom C. Colta pontlfex di.tputaßs contra Stoico8 do 3 
p'ligionibns H uarii'tate opiuiouum quai* sol«^nt 4>i>su di' das, 
nt niore Acadomiconim omniu faceret inreita, qaiuque fiiisse 
A MerourioH alt et euumeraiis per ordiiu'm qnattuor quiiituni 
fuieän i^iiin u ()ao sit Arg:us occisus; uf> »ainquit causam 
in Aegyptani profagisso atqut« Aegyptüs legcs ac 
lilteras tradidisse. hunc Apgyptii Tliojlh appellant, 3 
a qno apud eoM priiims aoni sai men^is id est Svp- 

HO t^mber uorncu afcppit. idem oppidum condidit, quod Ptiarn 
uune graece uocatur Mt^r^nrii ciuitas, et Pheiicatae coluiit cum 
religiöse, qui tamotsi homo foit, antiquissimus tarnen et in- 
Ktrurlissimus onini jreriere doctrinae atleo, ui ei multaruin reruni 
et artiuni sciciitin Trii^niegisto cognoincii inponeret. hio ^cI■ipsit 4 

I iK libros et quidem multos ad cognitiönem diuinarum reruiii per- 
litiputes, in quibus maie^tatem sumiiii ac t=iiigulans dei a.ssmt 
isdcmque nomiuibns appellat qiübus nos düniinum et patrem. 
ac oe quis noinen eins requireret, ävtavutiov esse dixit, ao 
qiiod noininis proprietate neu egeat, oh ipsani scilicet unitatpm. 

[>i ipsius haec nerha sunt: b 5c Osb; *•;, S 8« ^U svip^aTs; sü 

deo igitur nonien & 



-RpsaSiCTar lort -j-ap ö ii>v xvüvw^c;. 



EPITOMK -1-20. 1] c. 4. 4. 

AVCTOUtCS § 2 B.J de nnt. deor. UI 22. 56. 17 dominum et 
patr«m] P$.'ApulL>i. Asokp. c. 20 (p. 42, Itf (ioldb.) «t saepius; Po«maQd. 
c. 5, 2 (p 42. 2 s. F'Rrth ) 18-211 et Ps.-Aptdw. itjtd, c. 20 (p. 42. 27— 
43, 3 Goldli ) S 5] cl, Minuc. F«l. c. 18, 9 ». 

EXFILA TOUKS Ö] cf. Isidor. orig, V 1, 2. 13 s.J ibid. VIU 1 1. 4£». 

nSM^^PV] l hji. SPV ex] ab M iutcr .V Mouttua 8 
t (j. PV cooU S S et de unrittalc M A fnrcn'll sclret /•", ra». 
H s. l coTT. P* 7 iu om. codd. C'ic. 8 ThoyiU fi, IHOITN S, mOY- 
Ce?r M. UHOrroil factorcm P, nilOHH V; tbcvii codd. Ck. 9 flb>a P 

1 1 PIm-iipäIw edd. tr mrl'l. Cic , f»piiiatae HPV, feöifttae S, feuitjie M 

12 tnuietsi' P' iintiqtiisaimis PK rorr. P* t«nK'ii ri instriutis.'.imM 
om M 14 8cienti;iiii M lriuv?giBtus f-mne- M) HM üoiuvn M 
•i« fh er.) R 15 et om 1' 1*> asspruit SM 17 ii'sd^'mqu*' S'', bisd'-m- 
qup PV Kupm dorn add tlüi JP ac Jlf 18 Anouytnvti M, AMJNVMüN 
sin«.* noininv F 19 nb ips« scilioel unitate M 20 5i pritu] a€ 3f 21 PO- 

CAft IM .V, riPocAeciAi p cciin .sji/t» tapv ä-', r rf^ ä". iap m 

AM)Nr.M<K 3f, ANtlMMOt i> interpirtatw UU fcre eadcm in S et F 




20 




Firniiniii Kurtauti 



I 



( 



^non) ^st, quia solns est, noc opiiü est proprio iioeabulo, um 
cum ilisniineii exigit nitiltitudo, ut uuaiu quamqut^ persouani 
sna nota ^t appel)iitiont> tiesigiie». dno autem, quia seinp^r 
unus *»pt, pioiuiuin iionif^ii **st tieus. 

€ Supi'rt'st dt! n'.spi)iisi^ t>iini>ique cariiiinibus testinionia quae 
sunt mnito certioi-a proferre. nam fortasso ü contra quos 
agiiiiu» üw. poetis put^iit ess»^ oreiit^nduni Tamquara nana tiu- 
gfölibiis ut'c pliiloi^ophis, quod i-rrarn potueriiit, quia «t ipsi 

7 homines fneriat. M. Van'O, quo nemo umqaani doctior ne ■ 
apud Graeoos quidein uixil, in libris rerum diuinarum quos lo 
ad C. CapHarera pontitirem nia\imuni scripsit, cum da qnin- 
dccimuiris loqucretiir, SibvHinos libros ait Don fuisse 
unius Sibyllae, scd appi*llari uno nomine Sibjllinos, 
quod omues ferainae uatns Sibyllae siiit a ut'teribus 
nuui?upatae uel ab uuius Dt^lphidis nomine Ufl a con- i» 
»ilits deornm enuntiandis. ctoü^ enim deos, nou Oeo-j^ 
et ron^ilium non ßcuA^^v^ se.d ßouXXav appellabiint Aeo- 
lico gener« sermonJK. itaque Sibyllam dictam esse 

EPITOME 5 9, (>iiip*;iTSt) 9—21.5 (Lib.V8««m)] c. 5. 1. 

BXPIZäTOHES § 7 ss.J Hiei-oiijm. adu. loiiiu. lib. 1, uol. 11 800 D 
l-i IsiiKir. nrig. VI!! 8: cf. Aiigustiii. de du. di-i XVHI 2a (p. 285, 5: 
; 7 6 ): Anonym, de StbylH«, post Oruc. Sib}'U. eil Friydl. ji. IV s. 

RSH (rt 3) iVPKy l non add. edd., cf. 3fmuc. Fei p. 34, 29 a. opus] 
(Torpu« S^ 2 ut om Jtf 3 deNignet M d(>ii!t H a dtio nuMu üh- 

« 
dpit H 5 superest) «ujju'reet ut (« l vi. 2) P 8tcri''i'que W 6 multa 8, 

mulUtudo V ü fi, hi SPV, hü Hy hü* {q er.) M quod P\ eotr. P* 

9 quo« (d er.) V ne* (c e,tttrv) R 10 dixit R 11 C. om. SBM, 

Q. PV 12 aibylliuoi R. sibuUinos S"' (u r«*. in i corr.), sibylinoi ff, 

»ybillinos MPV; otutnuo hur i» attoe pfrjtrtua in omn. codd. permutatiu 

lUternfuiH i et y, intertlnm etiam n. frequcM aUenuit 1 omimo Ubros 

om M 13 sed] et HM U feiiiiiip- (s er) ii, ow. P »ibull*« HM^ 

(u ffltf. in i corr.) lö ClOVt /;.S, eic JiM, CVOVC PF NONftCOrC PK 

thtm Si/, tbeos 3f 17 .\0.\B*ir.\ll> (pofd A muMw I m P) PV 

|iou).ii>J bulen SUM ^oüVasv T^'acAfiifni^iiiM, quippe ^uori SibuUa /ic/riwa 

ffHöqiie attnntendet, quam Vnrronem »crtpxme j/robabile sä; hoyaian R, 

ROVAIAN PV, bulttin S, bulcfto i/Jf: ßcX'a- ^^.«nwiM de diol. Jeoi. 

p. 59 fi. ^V. ßu>i;v edd. «o>*go (U rr.) i?, ae-olico (1 «r.) Jtf 18 iUi £ 



dittam H' 



k. 




diuin. inst lib. I it. 



21 



quasi 8eoßsü*Mr;v. cetfrqni Sibyilas duceni namero 8 
fuisse, easqoe omues enumerauit sub auctoribus qui de sin- 
gulis scriptitauRrint. priinani fuisse rii> Pertiis, cuius 
uu'utiontMn fi'cerit Nicauor, qai ri's gestas Älexan- 

fl dri Macedonis scripsit; secntidam Libyssain, cuius 
nu'tiHttf^rit Eiiripidt's in Latiiiae prologo; tertiam 9 
Delphida, (te qua Chrysippus loqiiatur iu eo libro 
quem de dtuinatione coiiposuit; quartani Cimnx^riam in 
Italia, quam Naouius tu libris belli Puiiini, Piso in 

iu ftunalibua uomini>t; quiiitam Erythrafain, quam Apol- 
lodoruü Grylhratius adt'iriiiMt .suain titi^se ciuem t-atti- 
quc Grais Ilium petcntibus uaticinatani et pnrituram 
?8se Troiam et H«m*»rum mt-udacia scripturum: aeitam 
Samiam, de qua scrihat Kraloslheiit*^ in antiqui^ 

i:> iiunalibns Samiorum repperisse 86 scriptum; septiniam lO 
Cnmanam nniiiine Amalthfam, quae ab alÜs Herophile 
uel Doinuphili' iiominotur, eamqtie noueni libros at- 
tulisse ad regem Tarquiainni Priscum ac pro iis tre- 

EPITUMJC fl— lö tertiam — Cumaaam] c. S. l. 11 «.] o. B, 2 
EiTthraen — porhibttur. 15—22, 7 1 c. 5. 2 ex hjs — tres eise libroo. 
AÜCrOHES 11-13] Urfcc, Sibyll. 111 4i<J— 4!W. 



SSHifPrf 1 eCOBOVAlliV Ä», « r i ronHilimn m<# dt>i B\ thi-o- 
buUn SHl'V, theobolvn .V, cf. IlitroH. i|iio<lHi AeolicD Rfucrc scruiouia 
8ib.vUn fttg?«iX>j api>ell«tiir; oio>A»Sv edd., cf Seru. Arn VI tÜ (11 J 445) 
i^ibj-lU dictn est i|iuieii 716? ßnuXi^; an Lact. Qto^ ßoAijv ucripgit? 
2 omiiis P enuicpniuerini HM xub — scriptitAUcriat m inf wß. W 
qutde> (m er.) P Jj »criblilAuerant {alt. a ex i) W 4 iiichatior PV 
5 Uftchedoiüs i" (h del. P*) V libissiim S, lybissniii PV cuius — D«I- 
pbidR Ol» M tl rpiripidn» V pn'lajcu S' 7 Dylpliicla) deltida Epit., 

dctphüir» HS. doliibiihiiii HPV, om. JU loqtiatur (t m 2) R, loquitur H.H 

10 noiniu> (& er, «t m. 2] H, noininiit HM erythreiim PV; xic uei i 
pro y m( b OM. weite omntv cudd. II affimi'rt (»t «. l n.) N. %d- 
finnat SM eaijue (*». 3) Ji 12 graiis Ji, grccini S"' 13 ■ troiiun 
: 9aK M 14 wribat P, itcribit cett eriiirorthenra S 15 sammioruin PV 
tie OHi HM 10 amoluthewu iiif, amaltliaeam PV «rofile (-!'; Jf) 

SHMI'V 17 denofilc <rorr m. S) V; D^mo c/wi/, P.ifwin. .Y. W. 9 

iftfuMiu«, de SAyllarum indicibu» p. 33 lö üa A, ei» Ä, bis etil 



22 



Firmiani Lseianti 



centos philippeos postulassß rt^gt^niqui* aüpernatum 
pretii iiugnitutliiK^m derisiss^^ mulieiis insaniam; illaiu 
in couspoctu regis tris combufsisse ac pro reltquis 
iijem prelium poposcisse; Turquiniuin multo magiii 

11 insanire muÜercm putauisse; qnae dt'DUO tribas aliid s 
exußtis cum in eodem pretio perseneraret, motum esse 
regem ac residuos trecentis aureis emisse: quorum 
postea aamerus sit aactas, Capitolio refecto, qiiod 
ex Omnibus citiitatibus et Itulici» et GraecLs prae- 
cipuequü Erytfaraois coacti adlatique sunt Kornam m 

IS cuiuscumque Sibyllae nomine fuerunt; octauam 
Hell^spontiaiii in agroTroiano natam, uico Marmesso 
rirea oppidum Gergithium, quam scribat Heraclides 
Pontious Solonis et Cyri fuisfie temporibus; nonam 
Phrygiain, qnae uatirinata sit Ancyrae; deeimam Ti- i& 
burtem uomlne Albuneam, quae Tibnri coiatur ut 
dea iuxta ripas amnis Änienis, caius in gurgite simu- 
laprum eins innentum esse dicitiir tenens in manu 

13 [ibrum. harum oniuium KibyDarum earmina el feruntur et 
halii'ntur, praeterquam Cymaeae, cujus libri a Romaniit ownl- -o 
tantnr nee eos ab nllo mn a quinderinniiris inspici fas habAul. 

EPITOMK 1 1—1« rtcuuam - Alb;me»m] c Ö. 1. 19-23, 4] c. 5. 2. 
20 s.l < 5. 3 praeter- liwi. 



BSHM"PVJ 2 iiiaifiiitmlilM' HM, m«piiitu(!iniR PV imilicriKJ si- 
hjWva K 3 tris K'i*K'. tr« R*SR^fV^ ac ow. HM h pntns«« HM 
ftlü^' J" 6 erastti* V, ra$. corr. motu« W esse regeui «?§b («aep. 
m-3)H 7 ac Ol«. R 8 refecto] nstitato HM 10 CrythnciB ed*i., 
ery thrÜB JtPV, eritrÜB S, i'rytris H, eritreis jtf 11 fuorint S 12 mir- 
m^rsc M: Maiiiipsso corntptum w Hnrpesso pothm Laetantio uel eius 

aftclvri qunnt UbrariU tribufttdum e»$» probat Mtuwiu* p. U4 adn. 03 

t 
la gcrgitium SH?t; Oerfrithuin MaoMtm p 33 scribat (nWT. m. 3) Ä, 
»cribit (i tx a) W cracHdan S, hcrachidea V H solotiiciu S cyrü PY 

leiuporis PV 15 ami^yrae HM titurtnrn M 16 tiburti JP oolntur 
{cttrr. »\. 2) /? 17 «nti-nis K, ariciü (nlt i in roJi. m 3) H fr e.r nl M 
18 Pin« rtHi, HM Ifl libniuil lihnim ntiuf sortcs Bcnntus in rapitolium (ca- 
(litolio H) Äbstiiierit ES ÜU t'yuit^ac UMPY occiilientur fi', abscou- 
(luiitnr et a. l. i occultAntur M, occuluutur PV 21 & ciillo R 




diiiin. iiist. lib. I Q. 



et sant singalarum singuli libri: qiios, quia Sibyllae nomine 
insuribuutur, unius (?ss»' creduut, smiUjue eoufusi nee disoerni 
%(r suum euique Rdsigimri potpCKt nisi Erythraeatf, quae et noinf^D 
suum aerain i.'arinii]i mseruit et Erythraeam se nominatuiri 

5 praelocata est, oiiui esset orta Babylone. sed et nos conlusti U 
Sibyllaiii dicemns, sicnbi ti^stiinonüs earuui fberit abntendmn. 
omnes i^tur hao Sibyllaf anum deum praedicant, niaxime 
tarnen Erythrai^a, quae celebrior intiT ceteras au nobttior ha- 
betur, siquideni Fenei^tella diligentit^siuiuß scriptor de qain- 

10 decimuiris dicena ait restituto Capitolio rettulisse ad 
sfoatuni 0. C'iirioncni consulpin, ut Iftgati Krythras 
mitterentur, qui carmina Sibyllae conquisita Komain 
deportarcnt: itaque misBOs esse P. Oabiniam M. Ota- 
cilinm L. Viikriuni, qui descriptos a priuatis uersus 

IS circa miWa Romam deportarunt. idem dixisee Varronem 
supra üätendimuti. in his ergo uersiboB quos Romam legaü ifi 
adtiilerußt de uno deo haec sunt testimonia: 

hnnc esse soluiu summuiii deum, qui caeluui feceiit luminibus- 
«n t{ü« distinxerit: 

EPJTOVE 7 a. omiip« — pfH^dirant] e. 5. 8. 17. 24, 1 «s. 

6 R. 25, 31 c, 5, 3. 

AVCTOHES 3—5] Orac. SibyU. IIl 808—818 18] frg. I 7| 

er Theopbil. ad Autoljc. 1I2C 

B{a \X\)RSHM>'PV] \ quoB] fjui HM etht. sybillmo Jf 2 wribuntui' 
J?K auiiu] ueluti uniiu SUM croduiit »cnfisi. crednntar C e^<l 3 et 
VW. HM 4 Domiaatiüri HPV, noiuiiiiittim iri S, uomiimLari H, uominittam 
in M; cf. Archiu. textcofjntjji. tt gramm. Jat II 35^; /// 467 11 C 
vm. H, G. PV ery (r«iiMiiiilt*roinur M 13 o«"tal)iiuin Ä, o'^tAdlium 
(oota IN fffl». H) SHMV 14 uiirleriuiii PV 16 ah hl» enro tlefmo 
iHdpit B fol 5; cf. p. 17, 23 18 tU] 'C B 'it<n\ HlOp HM. **€0*» 
(ÜC ut md. er.) V ö<] Ö M, OP H, HOl* .V, i~ (» OC ». l P') V 

Apvpi Tt. APXH p rnepMcrcHCC (carr. IM. 3) B, nepMfpCHi; 5. 
nifp^ieiNorc {^h n pro 11 M) hm, Murnnic p. supro «»(«<f»/«w 

APXH Aoc 1 niHP add. P« ArONeiOC CcwT. m. 3) B, APCNNTOC Ä 
A^€^^€ZOC n. ArMNCrnC P, ArCNeiOC F wltrpictatio tat. in B a 
m. jro0(. add^ aliasi communei» An&eni ^P 20 diKtriiixeht S 




24 Firmiaai L:i<'t«utl 

oüpavs« iJ)iXi6v te x«c datipoi; i^Sc veXir^vr^v 
xap'HOföpd-' ^ataiv te xst &daTo; ot^t&aTa xsvtou. 

tfi qni quoniam solus sit aedifirator mundi et artifex rerum in'l 
i|uil)Us constat uel quae in ao sunt, solum coli oporlar« tcHtatiir: 

aÜTöv T5V (J.3V0» 5vTa crißeffO' ^^-^topa xöojjicu, 
S; I£3va; £'!<; atüva xa: i^ a'lüvs; ituy/Jr,. 

AVCTORES 1 m] frg. U « sa.; cfr. Thcophil !i:iU ti k.j frg. 
£15 s.: crriieophn. 112 D 

BRSHM^PV] 1 Äii] AAAA Jtf fie'«;] MON B iT;] IC i/J/ 
PANriMI'lAlOC B\ pr. V in 11 mrr. It\ llANVnCl'lAIOC ii, HANI'F'C- 
PrAUK ^/tro II «( ^ IN ^f}HM, IIAMIlUKIATOf i» IltllOllllKCN B, 
IltniKHMhllN fj*ra IIIO «( noe in Ml UM, riiinoicK€N p, iifnoi- 

Mlkf" 1' ■> H\10\ BHV. AlON il/, HAlUN 1' nj IC Ä CfC PA< V 
HAH /*. fr\C //.H tHACMlN 7/. CCAII.N //. C€A\N M, CllAfNCN _P 
3 kACIlO'I'ONd.V UM rCAN iO", HAN 7' xal] PAI i/J/ AATOC J«, 
rAAlOt HJf. riATOC P OIAMATA B, OlAAMATA HM, (HACMArA (H 
pro G V> pr lH).\TOr M in 5 .o^wc« ff Iniina coMtnüiia sie 
scd dpus 1111118 ultrn AAAA Hl >M)\0<: fit omnin sublimior qui HA-Nnitlp- 
TATOC (»C IlfHOtll fecit r:vl»ai kCNorPANON NtAl i.iieai OM( K- et si- 
dpia (K-d ACITPACtlAt .-t luuam fru C €AIIMINKAP- gif.niininip n(VKI- 
P4).NrAIAN ti-rrain l'fKAl ii<i»a.s VAAlOCtOlAMA Htienr^s yoiiti rnONTOI" 
in P interpretatio lat. f'ere tadem quae i'ii iS iti >' grar.ca s. l. latiuts 
htteris rejtrlHit A *U] sit ita PV 6 aCrv.] ANiTf» 3f [lowov S/ra] 

MoNdNTA i/jif <ji!jfi' tr^.Topti] tf ßecc.NrcTorpA p, rf itrcflnniopA ä, 

COAllCrC (i. 4i. i-oMto (T ititcrprrtntime lat.) CeMXS, UniHH'A 6', CGIit- 
COVTHOPA UM. ItBfM'.ftn'HTtH'A P klKMOl p, kliaioip ? AHl- 
WA /f. mrr «> X.V i^l KAIZ //.If AIONOC B' /corr fiV ^ *^*'- 
TrVHU P. tll'HH iS, trX(>\ HM it>liTf>rrlntio lat frre endtm in S et P. 
pmt hns uerswt, qwis Ixtet, cum Hcnw p. £3, IH ex Theopiiilo ad Autolye. 
JI 36 sumpftissif apimret (ef. infra c. S3, 3), excidii»e qui nubsequitur 
apud Theo/ttiil trinttmo hunc *ÜT»Yt^i'.4 »T^'"'J*St S'^**"» «pji^Iiv Sn nn»- 
T»;, ita Inmen ut pro jiv:'vr,to; legatur ino^ijM;. naiii cum Loci, c 7, 33 
pontquitm repftiit aitOr'J'i» &» Apolhnis oracuUi c. 7, 1 u. 1 pertfiit n Si- 
bylla (sr doiis) aJraYin',; Pt iyitT,Z(ii ct. Bnoi'r.w; noiuilifitiir, altvmm tnntum 
tiimien in vraculo Äi^yW. p 23, JS e/tt, sfd nee primum nfc tertium opml 
eum inueHitur, ut ei cum uervu illv nideantur re»titue$ida. SHiyHiM/tut 
aiittm »T.9^T^x9i tcripuiaBe, ititr,t9t inttilisse librarium forttuute e uermt 7 
iWiiM frnifiiientt, noii nolurn propfer taHguidam uod/t i-*(ir,m rtpetitiorifm 
pruhahUf. uidetttr, aed maximf prvpicrra, tpiui ».-cifitoj oraculorum SihifU. 




diuin. inst lib. I ti— 7 



25 



it«ni alia Sihylla qaaMCumqufl est cum pnrfHrr« m ail hoinin<m 
uocem dei diceret, sie ait: 

|«S'Jyo{ ^xp &£6; ti\i.i xx; o'jx Iffitv 6sö( «XXo;. 

EipqUMrer nuiie teHtimoiiia eeterarura, iiini pt hae<* siifHn'ivnt 17 
et jllii uppottuuiorihiis locis rfseruuri'ra. sed cum dt'fi'udainuH 
ciiusuiu ueritatis aput eos qoi abeirantes a ueritate falgis 
ri'lif^ionihws soruiunt, quod genus jiro(<atiouiü ailu<'rsus eos magis 
adhibere debeinus quam ut eos dtorum i^uorum tfi^tinioniia. 
reuincarnns? 

7. Apollo enim, quem praeter ceteroji diuinnm iiii)xinuH|ue 1 
fatidicuni existimant, Colophone residena. quo Delphis orfdo 
migrauerat amot>nttate Asiae ductus, quaerenti cuidam quis 
ant quid esset omnino deu», respoudit niginti et uno UPtsihuä, 
qaoruiu hoc principium est; 

toGt9 Osif, (i-txpsE 9« Osoü (tepl; äf^eXot litAS^^' 

A.UCTORBS 3) VIII S77. 10— IT] cf. LoWkii Ajilaoph. I 458. 

tfHiiifM tradita mtut nutio toco imtntitur Opsopoeus, not. in Sibyll. 
\ p. 3, sxelrjTtK acribtt pro Sui n»Tdc. StmutHS optuc. 154 ti xntijrac 
opud jMct. e. f, 13 eicit. 

ÜRSlfM'PV] \ fum om. // fcrre B 3 MlH'NOC 1?. MONOC ««*. 
FAf K ftÄ€(M: //, «A€00 ^V eJti.— «w; om. HM IMMl P AMOC S, 
AAAOC M üiterpreUitio iat. fere ettäem in S et P Ö qunm om. HM 
testijnoDi'i'it B^ U ret)incftinu.<) [a m era». t 9 m. 3) B 10 iiuptn (c in 
erta. h ? m^i B luaxiine H.V, iimximumqin« P\ in ras corr F* 

11 fatidtf-uiii] dr\tui HM i^tloplionem 5 r*si*ifn» »tn^wn, ivspondcna C 

12 nii(fr*ucrit B 13 qui'l om PV 15 gratta Uilini» littem acriptn et wtrie 
Www;*frt I» HM Ari(M|.r€C B'. corr. B» An'O'MCC J» AAIAKTOC 8. 
AiliVKTflC n AMHTOP B, A.MHTIQP S, AMCfOl» p ACmillKTOC B', 
tvrr. B\ KQHT(i\'*l»C\UJOi: S, astuphtli. los HM, ACrorfKAIKTOC P 
Iti oC^tiii uTi5?l liiionnmiidtf (-<!.. iV) HM MMIf B/f. MCif 7> ADIÜ B 
MH'OrMCVM B;'. NPÜIMUMCNMC S. /-..p^Vivo-. fdrf, Strumm opuM. 
1 lim i>\ m Ä'. em HM |thyri jV, lllPUC (-0<: D BK iNen> B', 
<l in Ü foir. B». NAQN 8, na*on //3f. AlON (-ü\ I') PK 17 MCIKPA 5, 
MIIIKPA /• AH B M€Pei€ S. inytris (aii- 3fJ HM ANT€AOI B, 
AMC AOI .9. angplos UM, ANniAdl P. AX Tt\OI V IKK B'. »itm« 
^WT W. h«mi« y/.V. HMIl /T interprttatio tat. fere eadetn tn S et P 




S6 



Firmiani Lftflnati 



num quis pot«!it BUhpieuri de loue esse dictum, qai et matreni 
habnit et nomen? (jiiid (luotl Morcurius ille Tennaxirnu^. (Miius 
supra leci luentiouem, neu modo ä(ii^Tcpx at Apollo, sed 
ärzTopa (juoqiK" appollat doum, quod origo Uli dou sii ali- 
uude? nee enlm pote^it ab allo eäüc generatus qui ipso nni- s 
uersa g^ORranit, 

Satiä ut opiuor et argumcntis docni et lestibuü cnnfirraaui 
quod per se satis darum est, unum e»se regem muud . unom 
patrem, unum dominum. t^ed fortaäso quaerat aliquis a uohis 
idem Ulut quod apul Oieeionem quaerit Hortensius, si d*?as lo 
unua est, quae ease beata bolitudo queat. tarnquam dos 
qnia «num dicimus, desertum ac solitarium esse dicanius. habet 
eujm ministros, qaos uoeamus nunlios. et est illut uerum 
quod dixjsse in Exhorlationibus Senecam supra rettuli, genuisse 
regni sui minfstros deam. uerum hi neque dii sunt neque is 
deOH se uoeari aut coli uoluiit, quippe qui nihil faciant praeter 
inssnm ac uoluntatem del. nee tarnen Uli sunt qui uulgo co- 

i Inntur, quomin et e^giius et certus est numerus, qnodsi 
eultores deorum eos ipsos colere se putant, quos summi dei 
miiiistros appellainus, nihil est quod uobis faciant innidiam, » 

r qni unum deum dicaums, multos tiegemns. si eos mnltitudo 
deleotat, non duodücim dicimus aut treceulos sexaginta 
quinque ut Orpheus, sed iunumerabiles esse, ari^iimus errores 
eorum in diuersum, qui tarn paucos pntant. soiant tarnen quo 
nomine appeltari debeant, ne uiolent uerum denm, cuius nomen u 

3 suprn] y. 19. 5. 14 !>uiirii) y. 18. 13. 

AVCTüRKS 10] fr^. 30. 21—23! TheophU. ad Antol. U7 C; et 
LotiftHcii AglanpliAiii. I 3tJ4. 

BHSHM'PV} \(\M\AMrV potMÄ 3fecimn9ir wnelora BÄ \Mf- 
TOPA sine rnntr« P am«tor nut HM 4 apatora B, apator HM, pofit 
graeofm sitie jintre P iiuo'^.' P* 5 g<nerauerit SHM 7 el om. B pt 

testiliuB tNHifirinaui im mg. //' 8 anuin patrem om. S 9 diMim BP sed) 

^» IIB 

et HM w P^ U solitn<i; | nt R\ ttolituq: | qiieat A> (|iipht] •oiaeitt 
(q tr . s. t. m S) V qwai taniqiwm] 'queat' (s. l m 3) <|nae «c tam- 
.quam // 12 qaj HM tdcspiTuiu ar «oliuriimi B 14 cxrirationibufl H 
rt4tuli B\ mhdi K' ir» hii HUM 17 ac] -t HM. out V\ in nu. 
corr. V^ 2u qu^d] in quod SHM 21 dicamu« dt>iiiii P dicaniusj di- 
lanius si HM 22 trecenlis suit sfiapnt« .V 24 sniant om. HM 



diuiD. inst. lib. I 7. 



27 



exjionant, dum plurilius triljuunL crtdaut A|iol!iui suo, qui 8 
oitd<'rri illo rfspouso iit loni principatuui, sie ctiaui c«(«ris rüis 
abstiilit nouifu. lertins etiim uersHs ostemlit tnim'stroB iWi nou 
dw)s. uerum anpolos appellari oportet*». <ie se quidera Ule & 
t. incntitus pst, qui ein» sit <* niiuiero daemonum, angeUs se 
dei adgreganit: dcnique in alüs respousis dacnionem se esse 
confMHcus ost. naiti cum interrogarctur quomodo sibi supplicari 
uellet. ita respondit: 

10 item rursus cum precem in ApoUinem Smiathium rogatus ex- 
promeret, ab hoc uersu exorsus est: 

if;x.3v{r, y.5c;ji5io, jasc^ias, trivccsE Jaty^av, 

quid fTgo stiperest aisi ut sua confessioao uerboribus dei neri ao 1 
poeiiae tinbiaeout sempiternaß? nani et in alio i-etfi>onäO ita dixit: 

BJiSUMTV] I apoUoiii B' ('im nw. corr Ji^) MI^, corr. V^ 4 opor- 
ttTc] oi>oiiore debcrc JJÄ 6 dcniquej de tjuibasdain //Jlf 7 suppu- 
Uri S 9 riANTAlAAAKTC Ji nOAtCTPiW'C (pro T m( «:♦ m Pj PV 
«^XuOtJ KAHI P, KAVHI iV nA>C(M>e-nANT(JAAKTAi rnilCII'U<I>f:- 
KCKArei AAI>fÜN 5, IIA\<;0'I>C ITA\TAAAAKTe'UOAn'€'l»€ (pro A ort A 
in .^ KChAreei (KAfk- J/) AXIÜN (AUN .Vj i?if in(«yrdfl/io«M 
/«/ rfiiu-rwi« m S et F 10 »miulhiuuai PV »riphiüer-'t li' (curr. IP) S 
Vi KOCMfH" P. kiKMiil V <lMK"C'hnP€ Ji, ^^A€CO,\C<^PII P, 'I>*CC- 
'l'AfOP€ r Al'MOMt (mi C in II corr, B^) KOCMülC 'l'AfCOOPN 
nA\C(MKi\l.\(Ü\ (M fr.) B, Ar'M0M,NC0(,MOllHr'A€OI'<W'€nANa>iI'AC. 
ÄAIMU.N i.; MliNtl.NhiMüCIN'l'ACCAtH'f. RANf (M|>€Aai.\ HM interjtrt- 
tatione« lat. ttiueruM in S et P, in S manea H eulinceAnt BWS 
»rmpitcmam V et m. l P, om. V 15 AALMllNAlC V »1 om. S 
XHÜ.NA B'. corr. B», kOONA 5. XWONöl V -ipl ow. J2 MCIUNCroi- 
•WriiCIflfl'CI fprti U est n in 30 »O.VTON hnrc tautum in HM AAl- 
M()\M* 0H»MiriHrriHi*lkTn\AKAI HHPI nOMl»,\ p in AkAMATOr(f in 
Kra* I m. 3i V; ixi^xiai edd.: o» Öxauätui y cf. iutrrpretatioH. lai. in S 
(titi>|<^r»liilil)ii« d(>uiautur ttub dn^clli-^ ilf i «sijlvm'csi scrtput, AAMNOM'AI 
BBSV, «lAM.NUNeAl, P; an Siiiv^vwi retinenAum? cf. Lobeck., lihemat. 
p. J26; ii^-ix-'zn Stniuiuit ojtunc. 1 tll »110 BS, Villi /' MtiU'ei 
n\ yr. € in «< eorr. B\ MACTinC P, MACUPI V^ «•€ l(l S AKAUA- 

nirA^uNONrAiniA (iaiiia /ri uaccii'i 0*0 ri «i 11 »« .v; «coi i/.w 

tntfrftrfhUiones lat- niintleä in SP 




Firmiuni Lactnuti 



1 1 de utrisque gonerihus in seeumlo libro disser*Mnu3. nunc iu- 
terim nobiü satis est quod dum honorare üo uiilt <*t in ('d)'lo 
coulooaie, coulessus est, id quod res habet, quomodo sint appel- 

l'i laudi qui döo s<'iiiper adsisluiit. rt'trahaiit prgo se hoiuine.s 
ab erroribus et abiectiti rfligionibu-s prauiii pareutoin suum & 
domiuunique coguoscant, cuia» nee uh'tus aestimari potest 
liec ma^uitudo iKTHpif-i nee principium coiiprehendi. cum ad 
illmn nieutis hmuaiiae inteutio et aeuraen et nieruoria peru«»- 
nerit, quasi ^ubductis ut consuniptis oinnibus niis subsistit 
baeift deficit nee est aliquid ulterius qtio progredi po»sit. lo 

13 ueram quia fiwi uon potest quiu id quod fit aliquando esse 
cot>p(>rit, coiiscfqut^iis est iit quoniam nihil antü üluiii Tuit, ipKC 
ante omnia ex se ipso sit procreatus, ideoque ab ÄpoUine aüto- 
^UT,;. a Sibylla aiiT5Y«vi^i; et äy^vtits? et iT:3ii)T3; uomi- 
natur. quod Sencca honio acutus in Kxhortationjlius uidit. nos is 
iiiquit aliunde pendemus. itaqiiead aliquem respicitnus, 
cui quod nfii optiniiini iu nobis debeamuä. alius noa 
edidtt, alius int^truxit: dcus ipse se fecit. 

1 iu secundo libro] c. U— 16. 

AUCTORES 13 ab ApoUiue] cf. p 25, 15, U a Sibylla] cf. 
p 23, 18 et iid p. 24. 7. 15J frg. 15. 

BUSHSi*'PV] 1 d« iitiisque— disKereiniis om. BHSHM nunc am. 

PV 8 Mtis (om. est) m. 2, ut«« corr. m. i nW if B, sat est P 

qufrti' P' dil hononire se nult m ras. K> honorRri corfrf. rtceni., edd. 
*t] atiiuti Ä 3 tollücari coäd. rectnt., edd. habet (t in craif. at ? m. 3) V 
et quomodo B 4 hi qui S rotnihent iJ'. corr. B^ n ergo M 
se i. l P" ö cognoscuut P aesitiuinri ex ci^tiiuart m, 1 uel S B 
potMT W 9 qiiftc ai PV consunitis R, coiisuumiatis PV .uüs] 
snU A>r BubMitist ftc Ü', um. 3f 11) fliiut 7f, aüufi ß quod R 
11 ßt Jlf 12 e's't B* quoiiiftni] qiiff C »" -JJ P illuin] ipsum B 
13 antn] autflm flf idcftqup] deöque f«. ' us n-., i «>rr- m. S) R aüzo- 
^/ti »I AnU*rHMLA B, autoaphöPM ifjlf ArrO'hVI€C P wrbia 
ffrtucig 13$. intrrjiretaliottes lat. add in SP 14 R Hibrllii om- P. ftby- 
siÜA r sibidla i/ AlTUrtANt' S, nuto^nesPS /Alf! ArnHIIMH: P 
et om. RHiVP ArCNNIITOt JB, AltlMTtM; S et otu. P KAIAIM»- 
liVrnC S, «pott'theos H, iii>o.;*f »hros 3^. KAlA.II,OIIHOt P, AtHMIIHTOC F 
et «RofijTiK d*r Ä'*rH««iM, cf.ad p. 34, 7 15 pxhortiitionibus uidit. K' 16 ab 
1*', IN rm. corr. K' 17 iii| iil UM debeainus] snimam dvbvauiis B. 
di'bpuiiis HM 18 liistnicsit if', corr- B^ %e om, ;Ji/3f 




iliaiu. insL Üb. 17—8. 



2Ü 



\ 



H, WiH i(ptiu' lot ae laiitis testihus couprobatur unius dei 1 
potf^^Ute ac prouideutia iiinndimi gubernari, cutue oim inaie- 
statemque tantara esse dicit in Tima«o Plato, ut t?ani 
iiequi* iiiontoooncipf^re neque u^rbis eoarrart* qni&qiiam 
possit ob nimiam et inaestimabilem potestatem. da- S 
bitot Dero aliquis an qiiicqiiam diffi<*ile aut inpossibile sit di>o, 
qui taiita taiiique miritioa Opera prouideittja escugiluuit, uirtute 
constitüit, ratione perfecit, nunc autem spiritu sustentet, pole- 
Ktate moderetur, inexco^tabilis ineffabilig H nulli alii satis 
iiotiis quam sibi? und*' iiulii d<* tanta niaii^state i-aepius co- ft 
gitanti qai dtios colunt interduni uideri solent tarn cat^ci, tain 
ineojEntabiles, tain cxcordcs, tain non multiini a inuii» aniina- 
libus ditferentes, qui credant eos qui grniti isint inaris ac fo- 
minae coitu aliquid maipstatis diuinaoque uirtutis habere po- 
iDisBe, com Sibylla Krytliraea dioat: 

Ol» 8övaT* Äv3pÖ5 
ex. (JLTj^üv {jLijTpxf TE Oib; tcTuitujxBvsi; clvat. 

qnod si est ueram, äicuti est, appar^t Herculem ApoUinfui 4 
Liberum Mercnrium louemque ipsum cum ceteris homines 

EPJTOME 1—51 0- «. 1- 10—151 c. 6. 2. 4. 
A VVTOHKS 31 y. 28 C (cf. Miiiuo. Fei. c. 19. 14). 16 «.] frr U 1 ».j 
cf ThL>(>}jbil. ad Autol. USB. 

BRSHM'PVJ 1 so tantis] tantisque D 2 iijundum ojn. S 3 tiüiTu tP 

■ 
M HM 4 mentem PV tt qmdquam (corr. m. 2) U, nie mrpe 7 tanU 

Umque] tanta t*m M, tantAraqu« P" (corr. P'V V 8 perficit P*, corr. P* 

tp9 (corr. m. 1?) P, sjis V >usteot«t et HM 9 ineffabjli« om. HM 
10 mai^siat»! pot^sUte nc K cofptAui S 11 Um ante iocogitabileij 
quam V\ in ms. corr. V^ 12 • om. PV mutis om. M H sunt 773f 
J4 dioin»« HiV 15 tlioit B 16 jir.NAlf iJ. AINAl P ANOIMii i?i 

r«tfT. BV. om. R 17 MeK)N JS'. (r in U corr. B», NCPUN P MIITI'A«; 
rförr. »« 3} B, om B, wemc P ti ftii; om. B, OHCOC J2 TCI T- 

iimieMoc B\ I rf«f j?>, TcnTiüMCiMic B, TCTnionieNocp €i.\Ar 
Ä. ci.NA»' p o»*ArN\rAi,M'öiCAM't!\Mini'AC 'lerrnQMCNOf.iNAiie 

BC<K; S udyiia- (7i'«. er. in /f> «-«mlyna emeron methera Met hfosty- 
pomenosiDe HM, nm qvod hiterot niiter in verba coniunctat euttt m M 
inifrpretationem to(. in mg, ndd. B^ cadcm fere in S W liber»um B 
ipfltun quoqufl Jou«m S, ipsumqu» ioiifin BM ip'suin (1p W i tiel ^^ B 





FirmiADi L&ctanti 



fi fuistte, quoniam soDt ex duolms seiibus nati. quid ost aittcm 
a (leo tarn reinotuni quam iil opus, quod ipse ad propa^^aiidaiii 
snbolem mortalibus tribuit et qiio^l siuo Mubstantia oorpoiali 
nulluin potest esae? dii ergo si Eiunt inmortaJes et aetorni, 
quid opus est altero afx» — nimirum ut generent? ipsa pro- 
goniü quid opus **Bt, rum successione uon egt*ant ([ui seuiper 

6 sunt füturt? nam prort*ot^ in hominibns ceterisque animantibas 
diuH'sitaji sexus et ooitio et generatio nullani ha*l)et aliam ratio- 
uoni nisi ut oiunia gi^ucra ujuenlium^ quouiarn sunt condioione 

^ inortalitati."! ubilurn, niutua possint successione seruari, deoautem, lo 
qui ost senipitt'rnus. ?itMiuH alltr st»xus nt-que .«uc-cpü.sio ik^c^s- 

7 saiiaest. dicet aliquli^ 'ut haheat uol miaistros uo] in quos possit 
ipse doniinari.' quid igitur sexu opus est feminino, cum d^us, 
qui ost omnipoteus ut uoeatur, stiie usu H opera femitiac possit 

8 filios procreaieV nam si quil)usdam minutis anünatibus id prae- is 
stiüt, ut fiil)i e foliis natos et Buauibus herbis ore Itigaat, 
cur psistimet aliquis ipsum di*um nisi « pi'rraixtione sexus 
alterius nou possL» generare? illos igitur quos inperiti et insi- 
piente.s tainquam deo>i et nuncupaiit et adorant, nemo est t-am 
inconsidei'atus quin intellegat fuissn mortales. 'qiiomodo ergo' » 
inquiet aliquis *dii ciediti sunt?' nimii'um quia reges maxiiiii 

ac poleutissiini fueruat, oh murita uirtutuni suarum aut mu- 






EPJTOME 1-12] c. 6. 2 «. 18—31. 21 c 6, 4. 
AUCTORIS lü] Verg. Georg IV 20ü s. 




hRSHyV'l'\'J 1 px oiH h 2 iii upuü) wnms ffAf propngnnctnm i> 
3 aobokin SMPV, sie sacpim codd. exceplo B 4 düV {» m. nc.) S, 
diis P edd , Dii (^r. i ex c) V «unt) mat dii PK et om PV 
5 qiiod P altero sexu] m>xu (s. h m. 1} altero (». l m. 3} B uiminim — 
quid opu« est 01». it', in mg add B' geiiereiit' B (i. e. B^) 7 oinni- 
biix S ri^toriaqtie** B animulibiis R 8 rationem] gpaftrationein S 
9 oondicioni J2<; an condicioneai scriheHdum? 10 «eninre M U av- 
ceaMiA P'^K 12 diHt HM hnbeant 8 13 domari M 14 qaij 
li qui> HM OQiiitk pott^ns 2? ut uornlur om. B edd , red cf. V 17,a 
npiens — iiocAf).itui ut] 'qV S* fa»niiua^ (pr it add. «, 3) B, funi- 
ninae M, frmini;'«* (p ex j m. S, na P er.) P lii foliü tf »] «^ ^ 
SD qui iiou //Jlf. quill' P intellegant ^a/^ n in eras eodem n 9 B*) 
BJl, iiit 'ILy^it P 21 r:re'UUJ c-rcali R 22 .ob. ü' Mtiin-nmi K 



diuin. inst. lib. 18— 9. 



31 



nerum aut artiwiii repertarura» cuni cari fnissftnt iis quibus in- 
peritAuerant, in iiieinuriuiii sunt coDseorati. quoü s'i quis dn- 
liitat. re.s oonim gestas et facta (^onsiHerct, quae uuiiiersa tarn 
poi'ta*? quann liislorici ueteres prodiili-runt. 
f, 9. Hercules, qui ob uirtut^m elaristtimus et quasi Afrieanus 1 
inter d**os hal)(»ttir, nonnp orbera terrae, quem peragrasöe ac 
pnrgasse nairatur, stupris adulteriis libidioibus iuquinaiiit? 
nee miriim, cum estsft adulti-rio geiiitus Alcimenae. quid tauUem 
potuit in 00 esse diuini, qui suis ipse uitiis mancipatu.s et mares 

10 et feminas contra onines leges iufaiiiia fla^tio dedecore adfecit? 
sed ne illa quideiu quae magna et iiiirabilia gessit talta iadi- 2 
canda Buut, ut uirtutibus diuinis tribuenda uideantur. quid enim 
tarn inaguificutn, si leonein aprunique äuperanit, si aues deiocit 
sagittis, si regium stabuluni egessit, si uiraginem uicit cin- 

15 frulumque detraiit, ai equos ferocea cum douiino intercinit? 
op-ira sunt isl4i fortis uiri, hominis tarnen. illa eniin quae 3 
uidt fra^iüa et mortalia fuerunt. uulla eist enim quiid ail 
orator tanta ai», quae non ferro ac uirilnis debilitari 
frangiqne possit. animum uincere, iracundiam co- 4 

*o hibere forlisstmi est- quae ille nee fenl umquam nee potuit. 
baec qni faciat, non ego ßum cum summiB uiris com- 
paro, f!ed simillimum deo indico. uelleni adieciäset de 
libidtue luxuria cupiditate iusolentia, ut uirtuteui eiuü inpleret, 

EPITOME 2—4] c. 7. 1. 5 -10] c 7. 2 8. 
AVCroHES 17—22] Cic. p. Mar<'<.iUi 8,8 

BltSHMfPV} I iis tdd.. liia BHSIPPV. hi WM impera- 

wnni H 2 sunt (fxp, m. S) cottsccmti sunt i? quod om. B i*» 
dnliiut P 3 tiuu' fiM. B utiiuf^nii B tarn] timquam M qiiniu] tum 
MM 4 histoid WM S hennlis (is « es ? m. .?) B 7 et adidteriis 
HM 8 Alwrio /*'. corr. P^ Alcimeiiik« Epit. 7. 3, tdciuiffuf (nj 
M Sf Ne //, Rlciine»«« M, iiUiieDae Ä. alcmcoae BSPV 10 omnis V 
fl«^tioio M II iiiHgna) i'X (s. l. m 3) umgiu S et om P UliaJ ut 
multi» talia UM 12 uidMntur om. S 13 disiecit B 14 uirgüiem PV 
ciiipdainciu^ B*'. s l corr. IQ hominum HM 18 uon pogt frangtqu« 
$ l. B acj ft corfd Cic. 19 prohiberp HM. cobÜKTo (r in trm. pr ?) P 
21 non] non roudo PV 32 tudico (o in erwi. Abo f) P, iudioabo V 

twlle ff* (' atJd. corr W) M 23 laioria B, luiorin HPV, »ic satpt 
codd, txcepto B uiitiiUs HM 




32 




FirmiaDi Lactuiirf 




& quem deo siinilom iudioabat. nou enini fortior putandu» t^^t 
qtii leonem quam qui uioU'ntani et in siy ipso iiiclusaiii fcratii 
superat, iraf^uiidiain, aut qui rapacissiinasr uoiiicreji deiecit quam 
qut cupiditates auidiss^inias ttohercel, aut gui Amazoiiem Imlla- 
tiicem quam qni libidineni iiincit pudoris ac lamau debdia- » 
tricem, aut qui fimuin (de) stalulo quam qui uitia de corde 
8U0 pgeiit, qu;if uiajjis sunt perniciosa quia doinestica et propria 

6 mala sunt, quam illa quac et uiUri potcrant et caueri. es 
quo fit ut illi; solus uir fortia debeat iudicari, qui temperans 

et moderatus et iustus est. quodsi cogitet aliquis quae sint lo 
dei Opera, iam haec omnia quae mirantur homines ineptis^imi 
ridirula iudicabit. itia euini non diuiiiis uiitulibus, quas it^uorant, 

7 scd intiimitatc suaiuni uliiuni ineliunlur. nam illut quidcni 
nemo negauit, Eerculem nou Kurystheo tantum semsse regi, 
quod aliquatenus honestuiu ulderi potest, «ed «*tiam inpudieae ts 
rouJieri Omphalae, quae Ulmii uestibiis suis iiiduluiu sedere 
ad pedes suos iubebat pensa facieutem. detestabilis tnrpitudo! 

8 sed tanti erat uoIupla-*i. 'quid tu? iuquiet allquis 'poetisne 
credendum putas?' quidni puiem? non enim Lncilius ista narrat 
aut LuciaiiuF, qui diis et huniinibus non pepercit, set ii po- » 

tissimum, qui deorum taudejn canebant. quibus jgitur rrederans, 

EPITOMK 15—171 c.l.A. 

JCXri/.ATOHES I «s] ct. Ps-Seni-ca «I« mwibu» 81, prouerb. 49 
(Publil. öyr. cd. WoMSlia p IHJ). 

t{}iS/IMf(—hi}MPVf I üuu in iium crr IV 2 uioIenÜÄiii RHMV, 
nltoleutiflm (i er.) P et om, B seinet Ii 3 deicit ÄS 4 cobercot fi, 
coerc«t MV, coprceat HM, co^ercot (b y er.) P, coli'crci't K wut V Atn*- 
zonam HMV^' 5 uincit post bellHtrireui R uicit (t m ra«. W) HM 
"ac B^ ti A<i add. edd. stabulum HM qtti« (a y er.) B 8 po- 
terint S, poterif ü' (poteA W) M 10 est et iustua P, m rtu }^ 
iquodBi cogitct V wut V^ 12 indicauit If, corr. »• 13 swl add. H* 
üieiit-iumiir B^'H 14 n^rno in mg. P^ uv^hii H eurysthaeo PV 
16 mulieri* (a er.) B omphilac (e im tra». m Y) P, omfalam V 17 iu- 
beat S faciBbnt B 19 quid 3. qiiiuui HM iDputem 8 in 
qoinm put«za desinit M' paffina nondum explftn, m pro^mo folio 9 
ob eoefmi (^iiiDui \in\eui incipit M tuchiM B uHrnuiit SJIM 20 tu- < 
cil^anufl P' aiit. Lucianiis ticxt Vvlkmnun%t>i, cpüt. ffmtul p !> ü «er., 
bii HÜHM. bi SPV po***it.i-:iiisxiiiium B 21 qiiäi U. quo M. 
Bontm H laude«' deoram P 



dluln. inat Üb. I 9—10. 



33 



10 



si fidom landantibu? non habemus? qai hos mentiri putat, pro- 
ferat alios quibtis creilamus auetores, qai nos doceaut qoi sint 
isti dii. i|aoiuodo, unde orti, qnao sit uis eornni, qui numerus, 
quai:« potestas, quid iu iis admirabile, quid cultu digimm, quod 
deoiqne oeriius ueriunqne mysttTiam. nullos dabiU credamus 10 
igiiur istis, qui nou iit repreln'inierpnt sunt locnti, sed ut pra»v 
dicarent. nauigauii ergo cum Argonautis oxpuguauitquL' Troiara 
iratus Laomedonti oh negatam sibi pro Hliae ^aJute morccdem. 
ande quo tempore fuorit apparet. idein furore atque insania 
percit^s uxorem suam cum liberis iüleremit. huiie homiiios 11 
deuni putant! i^«d Philor-tPta her^s Bms non patuuit, qui facem 
supposnit arsaro, qni artns tjins ac neruos cremari ac djtiluorc 
nidit, qui os^sa cius et eineres in Oetaeo monut sepeliuit, pro 
quo munere ^agittas eiu8 accepit. 

10. Aoäculapjus H ipst^ uon siue flagjtio Apollinis natns i 
quid fecit aliud diuiais honoribus dignum ni^i quod .sanauit 
Hippolytura? morttnu sanf^ habuit clarioreni, quod a doo meruit 
fnUninari. hnne Tarquitiu» doi inlaHtribus uiris disserenfl ait 2 
iUL^ertis parentibuü natum, expositum et a uenatorlbos 
itiut'utum, canino Ucti; nutritum, Ohironi traditum 
didicisse medirinam; fuisse autem Heeseniam, sed 
Kpidauri moratum. Tullius etiam Cynosarie &it sepul- 



EPITOMJS 7-9| 0. 7, 2. 9».] c.7, 4. 10 s. biuio— putant] 
tt. 7, 5 Sic— CMdatur. 11— H] o. 7. 6. 15-34, 1] c 8, 1 s. 
AUCTORES 22] d« uat. deor. Hl 22, 57. 

BRSn^try] 1 putunt UM proferSt C "i- ^) B. 3 pwsi qiiomudo 
a, ?. I Ä" lUtft £P 4 iis tdä., bis C quid ante cult«] qua I'', 
m ras. «mt. F» ciUitoj F' 7 argoBiitis f (corr. 1") V 8 ob oegataui 
filiam sibi l' (» J vt. 3) pro flliuo R 9 idom] iU*? HM furore (m er.) 
UM 11 putJUit d^um P tiloctetha B, filoteotn R, pbiluctiecta (a ex 
A M.ä) H i'UcUk) M hurea wius fe «. l. m. 3) P, hon niiB V qun B^ 
fociein MV 12 ao anlr neruos] pt P edti. 13 fl] ac JB .in ptheti] B 
öetkeo B, oeteo RSM wpo-liuit (\ er.) BH, sopepinit i?, sopiliwit P», 
corr. P^ 14 sagittis S 15 aewoIapiu*4 S, fne sorjntu 16 aliud, d tx t 
m. 2 R, «c Mepiu9 17 hyppolytum RHM, hyppolitum OT* S) SPV 
A deo, i» 18 twi|ttinius (u ext ml c m 3) B 19 iialuni' B» 20 ohy- 
roni 3/ 21 auteui om. S luessenuium H, ihtrsenmura M '>> mor- 
tuum UM c'inot'iri» i*/?5, cynonym H; cyuoairis JW 

yvim. iMA. 1. 8 




^ 



Firmisai I^actnoti 




34 



S tum. qaid Apollo pater eius? nonne oti amorem, quo Ha- 
griiliat; luriiissime gregon pauit aliemim et mums LaomtHlonti 
extruxit mercede eouductus, quae illi iit^gari potuit inpunf? 
ab eoqne ptimo rex perfidos qaidqaid cam düs popigissfit 
didicit ahn Hgare. ulvin forinoiiHum pucrum i't dum a mal , 

4 uiolauit et dum lu<iil, o<(i<iit. homicida Mars et per gin- 
tiam caedis criinioe ab Atbenitfusibus iiberatus, ne uidcri'tur 
uiiins ferus et inmanis, adultcriiim i-ujn Venore coinmlsit. 

5 Ka^stor et PoUux dum alienas E^poiisas rapiunt, esse gomini 
desierunt nam dolore iniuriae concitatus Idus alt«>i'uiii gladin lo 
transuerberauit: et eosdem poetae altcrnis iiiuere. alternis mori 
narrant, ut iam sint non deorum tantum, sed omnium inorta- 

6 lium miserrinti, quibas seniel mori non licet. hüs tarnen 
Homerus ambos simpliciter, non at poetae «olenl, mortuos ossg 
t«5tatur. nani cum faceret iu muris adsidoutom Priamo He- i» 
lenam cimetos Graeciae priucipes recognoseere, solos aateiu 

Be fratres saos requirere, subiecit oraiioni eius hultitiinodi 
uersum: 

haec ait, ast illos retiaebat terra eepnltOB. 

EPITOME l 8. 5 B.] c. 8, 2. 0—8] c 8. 3. 9 8. 13-15] c. 8, 3. 
AUCTORES l 88.] of. Minac. Fei. c. 23. 5; Tert4ill. Apolog. c. U 
(p. 168). 19] II, ni 243. 



BJtSHMPV} 1 fmglabfil B' (in nu. corr. IP) BM. fnulabiit (cmr. 
m.3)R 2 grf^m] grvgenj Ädmcti (in ras. m.\?) B 3 iustnixit HM 
pott extriuit hoc n^ptuiius BRSHSf, om. P^V, cum neptuno ih tag. add. 
P,^ uix rtde; cf Mümc. Fei. l. c. (Cyprian. ad Donat c. 2) ApoUü AdmeUt 
pccus piKctt. T.aomedoDti uero iniiroK Ni*pt.uuuK iostihiit ncc mrrcedcin 
optirU iiiMix »tructor Mcipit; TerhtU. l c. hie (ic. ptwta^ .\p<»lliiifm Adui'-tu 
rogi pastcndis pecuribuK »ddirit, ille Neptitui stnictfiria-s opera« LaoiiK^ilgüti 

a 

locat quam B aegari potuit] nt^gA'it, (t erat., n ni. t?) B acgnre V 
4 pep<.-({is«et UM T^ dicit M forinonsimi B, fonnosum BSP, forinoioiim 
(n erj RMV ti uiiirs in ras. ex 7— .9 litt. B 8 minis RM iumaniia 
F', ras. et ». l. corr. V 9 kastor B, caator cett. 10 doloroj labore PV 
iniiirine om HM 12 tantiim] aatj B sed] scd et SHM 13 ({üi^ B*, 
quibus corr. B^ licuit M 14 inorhms JT 15 in ow. UM adsi- 
deiil« HM 16 cunctps fnc in ma. fjc mis ? w 3) B recof^iosceret B 
(t ndd. AP) M boliis B\ corr. B^ 17 w oni. 8 eiuRiuodi S, modi 
BM IS uenm HM 19 haec] sie UM 




diuiti. inst. lib. I 10. 



35 



für ac nebulo Mercuiius quiil ad famam su^ reliqnit niäi me- 7 
iiioriarn framhirn t^uamiii? cäpIo scilicet lügnus, quia palaestrani 
üücuit et lyraiu iirimus inuenit. Liberum patrmn ucct^i^so eäl 8 
in »enatu deorutii smiLniat? aut^toritatis ]iriina«>qae esse sen- 

5 toutiat*, qnia praetor louem sohis omniuiu triumphauit, Gxev- 
uitum liuiit, ludos debfdlauit. st^d iimictus illu imperatur lüdious 
jiiaxiinu.s ab amorn ac libidine lurpi^siiuc uictus est. delatu^t 9 
euini (Jrotanj cum semiutro comitatQ nauctu» est inpudicimi 
niuliercm in Iit<ii*> ac tidiicia uictoria« ludieae uir esse uoluit, 

10 ae nimium niollis uid(>r<^tur, atque illara patiis proditrieem, 
fratris intoremptricom, ab alio relictam ot repudiatam ia oon- 
: iugium ^ibi uindicauit ao Liberani tV>cit et iniin ea pariter 
&sct*Ddit in cacluin. quid horum umniuni pater luppitur, qui lO 
in soUcmni preeationo Optimus Maximun uotuinatur? uoniie a 

lA prima ^un pneritia inpius ac paeno parricida deprehenditur, 
<^uni patrem if^ua expulit ac fogault nee uxpoctauil mort«Qi 
decrepiti eenis cupiditate reguaudi? et cum paternum soliuiu 
pff uim. per arnia cepisäet, hello est a Titanibus lacesi^itus, 
quod huniano generi principium fuii inalorum: quibufl uictis 
iet pace in perpetuum conparata roliquam siiam uitum in slupris 
adnlterüsque consumsit. omitto uirgintis qua» iminiuuit: id 11 
enim tolt^ratdle iudicari solet. Amphitryonem ac Tyndaruni 
praeterire non po:>sum, quuruiu domos dcdecoro atque infamia 

EPITOME 1-31 1-- 8.4- 8—18] e. 8, 6. 18-21] c 10, 1. 
' 21 s.j c. 1((, 2 fttirgintim). 22-.%. 2] o. 10, 2. 
AUCTüHtlS f] \%TK. Auii 1V215. 

BliSRMPVJ 1 qoi'd' W memoria M 2 fraudijum B «li^et af 
4 senatum B »eotcDti« M 5 en-n^itus B*, eorr. B^ (J 'in'uiotiis B^ 
7 ob amorem RM a**»- (i\e ? er.) B, atqii« 8H, ailque M Ubidinom 
SiM 4'tlatii» /P 8 camiutu» //"'.V nactu« BUS. na.otuB (n tr.) P 
est om. B 9 Utopp ("e <ü.- i w. S) itiiriaQ^n (m. l, wiiiiin<>n m. 2) 'h'^c 
fh m. 2) äducia B fidiitio« M 1 1 rc-pudiatAm f'at in du. ex c f m. 3) B 
conjngio S 12 ueiidicauit P ac] et UM mm B 13 eso«ndtL R 
in] ad SHM caelos S pater omotum S pater om. UM 15 prium 
om. B ftn'w] prai^ It 19 humaui (i ex o M) HM niiilonifii fuit R 
20 et] ac Ä paocni //, pw'' M ooaparata m m^. P stupri»s ft er.) 
BM 21 adiiltfniH« (q-, er.) S oonsuinsit B, coiiiunitis R\ consiimpsit 
B' cim rrti. 22 aiophitrionem SMPV, amphytrioüfm B pyiidwuin 
//, ptudanini M, fyiidarum K* 23 doDiiis B atque] dt B 

8* 




36 



Firmiaoi Lactantl 



12 plenissimas reddi<lit illut uero snmmae inpieUtis ac sceleris, 
quod regiimi pneruiu rapnit ad stupram. partim enün uide- 
hatur, si in expugnanda feniinaiiiin pudicitia maf-ulc.-^us esset 
ac turpls, ülsi etiain sexni sao tacerot iniiiriaiD: hoo est uerum 

18 adiilteritiin. quod fit contra naturam. haec qui facit, nideriuius 
an Miiximus, cert« Optiiuus uon est: quod uouit^u a eorrup- 
toribus ab adnlteris ab ince.stls abest, nisi forte nos erramus 
homines, qui talia facientes sceleratos uocamuii ac perditos 

14 ODinibusquc poonis diguissimos iudicamiis. stultus autem 
Marens Tullins, qoi Gaio Verri adulteria ohieeit: eadem ouina 
luppiter quem col(?bat admii^it; qui Publio Clodio BOroris in- 
cestuni: at illi Optiino Maxinio rädern fuit nt soror et coniunx. 

1 11. Quis est igitur tarn excors qoi hunc reguare in caelo 
putct, qui ne in terra quidem debuitV iiou insulse quidam 
poeta Iriumphum Cupidinis scripsit, quo in libro non niodo 
potentissinium dcorum Gupidineta, Bed etiam uietoreiu l'acit. 

2 enumeratis %iüm amoribus singulorum, qnibus in potestatem 
Cupidinis dicionemque uenissent, instruit ponipam, in qua lup- 
piter cum ccieris diis anlo ourruiu triuniphantis ducitur cate- 
natus. <!legant«r id quidem a poeta tigiiratum, sed tAmen non 

3 moltom distat a nero. qui enim uirtntis est oxpers, qui 
cnpiditate ac libidiuibus malis uineitur, uon C'upidiui ut ille 

4 fiuiit, sed morti subiectus est sempiternae. sed omittamua 
de rooribos dicere, rem oon&ideremus, ut intcUegant bomineü 

EPJTOME h 8-1 c. 10, 4. 

AUCTORES 9] Veir, l c. Ü4 sa. al. 11] de harasp. i^p. 20. 42; 
p. Ma.27,73 aL 12] Verg. Aea. I 47. H] frg.poet. RoaLOon.B«<:'hrensp.405. 

BUSHM{-\2)rV] 3 est B', corr. B», eÄt P« uerA F» 4 nisi in 
wijr- y aer.tt, V* 6 all' H* certe opümns cm. S poH certe a. I. 
an rtpet. Jtf* ntm est] tat SM 7 adulteriis B'"^V incesü>»s ^bn 
? er.) B ni«i> S^ 8 ante honiin«« 8. /. 4ui m. 2, post bomines ene. 
(jui M uocatos AP 9 digntw B 10 0. HPV, C. SIIM U jM/xt 
tnoaesttim s. l inttilit i^ 12 nd B^, earr. B*, «c aaepe couiux BMV, 
gic gaepc codd. cxcepto B 13 hinc scriptwae codiei» M niti qmbua 
perpattcis loeia idoneum uiiutn erit non adferentur 14 Uotf B* 15 pogt 
poeta 8. l post B* »cribsit (b ex p) B*. sie mepe 17 ouiiieratis Ä 
In' R' 18 iuslrurit S 19 dieitui- R 20 o S^ 21 de«tat fe ex i; B» 
23 Ott ü/ii. M 24 ainoribui^ B 



«0 



^ 



diain. inst Itb. I 10—11. 



37 



in qnibas miseri uersentur erroribus. re^are in caelo loueni 5 
uuJgtts oxistimat: M et doctis pariter et indoctis persaasum 
est, quod et religio ipsa et prcoatlones et hymni et delubra 
et simulaora demonstrant. eundom tarnen Satnrno et Hhea 

A genjtum confitentur. qiiomodo potest deua aideri aut, ut ait 
poeta, bominuni leruinque repertor, ante ciiius ortum in- 
tinita hominuni tuUia fuertint? oorum scilicet^ qui Saturno 
regnante uixeront et priores luce quam Tuppiter sunt {mtiti, 
nideo aliiiin deum re^eiu Unssa primi? tenipori))us, aliam con- 7 

10 seqaentibns. potest ergo tiori ut alius pöstea eit futurus. si 
enim prius regnam mutatum est, cur dfls|)('remns iftiani pos- 
terius posse mntari? nisi forte Saturnus generare potuil for- 
iioiem, luppiter non potest. atquin diuiuiiin impcriuiii aul B 
seinper inmutabÜB est »ut si est niutabile, quod lieri non 

tt pot«8t, semper niiqne mutabile est. polest ergo lappiter regnum 
amitt«re, Hirui patcr eius amlsit? ita planu. nain rum idem 9 
noqne uirginibiiM uoquy luaritati» umquain pppercisset, abnlinuit 
Bo tarnen nna Thetide, quod reeponsom fuit maiorem patre 
sno futurum quisqui« ex illa natus esset. et priinum in- 10 

10 prudentia iu eo nou dei, cui uiei Theniis futura diiisset-, ipso 
uesciret; Bi autem diuinns non sit, ne deus quidem sit, unde 
ipsa diuiiiilas nouiinatur, ut ä,h boinine huuianitas; deinde 11 
contjoientia inbecUlitatis, qui timuit ntique maiorem. quod qui 
facit, seil profecto non t^sse se maximuoi, quaudoquidom potest 

EPITOME 1Ö-38. 1] c. 10, 3 8. 

AVCTORES I s. i-egaare — dxistimat] cf. Hont o. IIl 5, 1 s. 
6] Terg. Acd. XU 820. 



BJtSHP\^ ! uersantur V 4 Rhea genihiin] oj» natum SH 5 post 
aut g. l. ciwdi B^ ut- B ß ortuaib IP ortum inlicat (om. -finita— 
eonim aci-) qiii satiirno R hominum infinita B 10 «t poi(t«it PV 
IS potest] potiiit li H post iniDutabilo est enden* uerba «t uid. eroä. P 
Mt Hut] est siouU «t aut H auC si est muUibUe om. P 18 sed SV uaa] 
ut n tlietidae R, lathedidft W, tlietid« V marcni i", eorr. P" 
patrp- (m er.), om. auo H 19 et om. BJiSV, s. /. P •-prudentia B. 
iBprudentia («xp. m. 2?) P 20 cui om. H nisi] nihil PV thejius B'. 
th^nia *V, themms U 21 «ut S 22 ipsa om. B 24 pHifecU' seit SH 

IIOU' B^ W ONt. P 



4 



40 



ririninni Lactauti 



ßaetis obsita, iam bos, tranasse dicUiir mare iu Aegyptum- 
que ueuisse atque ibi iPcepta prisliua Bpecie dea facta qua*^ 

21 nunc Isis uocatur. quo igitur arguniento probari potest uec 
Europam in tauro sedisse aec lo bonem factam? quod certus 
dies habetur in fastis quo Isidis nauigium celobratnr: quae b 

23 res docet non tranasso Ulara, sed uauigasse. igitur qui aa- 
pHre sibi uideutur, quia intellegaab aiaum terronnmquc corpus 
in i;aelo esse iiou pusse, totain Gaoymedeain faliulaiu pro falso 
repudiaat nee seuiiuut iu terra id esse factum, quia res an 

23 libido ipsa terreua e^t. non ergo res ipsas gestaf) fiiixerunt w 
poetae, quoil si facerent, esseut uanissimi, 8(;d rebus gestis 
addldonmt quendam colorem. uon enim obtrectantes illa dice- 

94 bant, Bed ornare nupientes. hinc homiues deoipiuntur, maiimp 
quod dum haec ornuia fieta esse a poi'tis arbitrantur, colunt 
quod ignoraut. nescianl euim qui ail pof tica.e Ucentiae modus, « 
quousque progn^di fiug(*udo Uceat, oum ofäeium poetae in eo 
Bit, ut ea qnae aere gesta sunt iu alias species obliquis flgara- 

95 tionibus com decore aliquo couueisa traducat. totiini autem 
quod referas fingere, id est ineptum esse et mendacem potius 

26 quam poetam. sed finierint ista quae fabulosa creduntur: «' 
aam etiam illa quae de diis lemluin deorumque conubüs dit-ta 
HOnt? cur igitur sie ügurautur, sie colontnr? nisi forte non 
taiitnm poetae, sed pictores etiam tirtore^que ijnaginum men- 

27 tiuutur. ai enim hie est IiippitHr qui a uobls dicitur dfu?, 

si non is est qni ex Saturuo et Ope natus est, non oportuit ::& 

EPITOME Ut— 41. 12] 12, 1. 3. 
EXPILATOIiES lü-lö] laidor. orig. Till 7, 10. 




SBSflPVJ I iam om. H trffnnsse (a, J. es txtera., quod add. m. 9) B, 
tranEnatasse SH, traimiiastin /*, trosiiuwe V 4 Xo om. B' (post factam 
g. l £V ^^, jo S 5 bibeatur 8M ysidiB S, sidiis V <} tmns- 
natuee RSH nauigiss« B\ eorr. B^ 7 qulw B^ tetTeaiim B 
uiuum iH tinini corr. W 8 esso] os H !* nel. w noo S^ 10 gestAti 
om. F H dum om. R 15 qui] quid P 17 alia sifoie R 18 traducaot* 
SP"'V 19 rofoTint ras. et n.l. ex rcfonis JP 20 poPtatn (in mg. 
<uU. m, 3) «Bd C tn. 3) B finxerunt Cfinier S) SV" 21 de om. S 
femlxiiniB T^'V 23 sed] bi et <f.c si ut 9 fi^ eÜRjD flotoresqti« om. B\ 
fltiami. «. }. add. B' 24 uobis BPV 25 qui ex— natu» Mt »« mg. V 



diuiu. inst li1>. l 11. 



41 



jäsi solius süiiulacrum in templiä omnihus conlocari. quid S8 
silii muUf^rum o^igi<^^) uolunt? quid sexus intirmus? In quem 
si oecidit hie lappitcr, cum iiero ipsi bpidos bomiuem fat«- 
buutur. meatittis atme poetas aiant et his Umuu credunt: 29 

ft immo uoro non eme mentitof? re ipsa prohant. ita eoirn deoram 
fliomlacra coutiügunt, ut ex ipsa diuersitatä sexus appai-eat itera 
e6se qnae dicaut poetae. uam quod aliud argumentum habet 
imogo Oatamiti et effigius aquilae, cum ant« pedes louis po- 
nunlur in templis et funi ipso pariter adorantur, uisi ut ne- 

M fandi sceleris ac stupii mi'inoria mauflai in aeternum? nihil 30 
igitur a poetis in totum lictum oet, aliquid fortas>;o traductum 
et obliqna tiguratione ohscuratum, quo uerit^ inuolutd t^.gßrAtiir, 
sißut Ulut de» sortitione regüorum. ainnt onim loui caeliim op- 
tigisse, Neptuuo mare, iaferna Plutoui. cur uoii terra potius 

u in sorteiu tertiam ucnit? nisi quod in terra gosta res est 
ergo iUiid iu uero est, quod regnum orbis ita partiti aorlitiqne 81 
sunt, ot iirieuLi.s Imperium loui oederet, Plutoni, riii cognomou 
Age^;Uao fuit, pars occidontis optingeret, eo quod plaga orientis, 
ex qua lux mortalibns datur, superior, oceidentis autem in- 

«0 ferior esse uidealur. sie ueritatum inendacio uelarunt, ut ae- 
ritas ipsa persuasioni publica^ nihil derogaret. de Neptuni A3 
Sorte manifestum est: cuius regnum tale fuisse dicintus, quale 
Marci Äntoni fuit iufinitum illud impunum, em totins orae 
inaritimae potestateiu senatus decreuerat, ut praedoneä per- 

« aequeretor ac marc omue paeareL sie Neptuno maritima omnta 

EPITOME 13—12, IJ c 12, 2. 

AUCTOHES 23 Murci— imperiiim] Cic. Veir. 11 3,8. 

BBSBVV] 1 «>lu8 S 2 quid] qoia R posi aeius ». /. -^ (i. c. 
»y B* 3 siv P*' hie om. BP^, ». l P>» 4 iis Ä', fort, rtcte, carr. Ä> 
6 »ppunant B 8 catamiti aU P, cAtomitU * in K 9 adonuuus S 
10 p^T Ml mg. non P U iu am. RP est flotmn P 12 in uolan- 
faUe teg«r«tur H 13 sio S sort.iüone (exp. tu. 3) 8, sortione S 
14 f «tem (00 9 er.) B i>otius terra P 15 tertia U gestn om. P' (m 
mj. txdtL P^f) V 16 partiüs orliquo S 18 liftgefiliw (-»y\- S) HSUPV 
lö qao K', corr. B^ post »uperior ». /. sit B^ 21 persuasion« P nihil 
oa». B 22 mnniructani H fuit P quale Harci] (|uale P, qualö V 
28 Aotoni Bm, luitouü B^SPV, antoiiUii & 25 placant H omnia 
mvitims SS 




4S 




Firmfani Laotaiiti 



38 cum iiisulis ohnonpruat. quomodo id probari potest? niniiinim 
ueteres historiae doceut. imtiquus auetor Euhoinorus, qui fuit 
ex cinitate M('S:Leae, res gesta» louis et ceterorum qui dii pu- 
taiitur pollt^^t historianniue oontexuit ex titulis et inpcriptionibus 
saorjs qnae In antiqiiisisiniit^ tcinplis hafii-liantur maxiineque iu & 
fano louis Triphylii, ubi aureara columuam positam esse ab 
ipi^o loue titulus indicabat, in qua columna sua geata perseripf^it, 

84 ot monnmentam postms esset iviiim suarum. hant.' histohaui 
Rt intfTpretatus est Eniiius et secutus. cuins haec uerba sunt : 
ubi luppller Neptuno inipcrinm dat nuris ei insulis lu 
Omnibus et qnao secundum mare looa essent omnibus 
rognarcit. uera sunt ergo quae locuntur poetae, se*l optcntu 

85 aliquo sp<-ck'que uelata. potest et mons Olympus tiguraiii 
poetis dt^disse, at Tonern dicereut eaeli regnum esse sortitum, 
quod Olympus anibiguurn nonien est et niontis ot caeli. in la 
Olympo autem loucui habitasse docet eadem historia, qua« 
dicit: ea tempestate luppiter in raonte Olympo m^ 
ximara partem uitae coltthat et eo ad enm in ins uenitv 
baot, si quae res in controuersia erant. item si qnis 
quid noui inuenerat quod ad uilam hnmanam utile 

86 esset, eo neniebant atqne loni o&t(?ndebant. multa in 



8>V 



EPITOME 1— S>3c. 13, 1-S. 12— lti]c.l2,a. 21— 48.5] c. 12,3. 
AVCTOHES S haüc-seaitus] Cic. de iwi deor. I 42, 110 
10] Euhwu. frg. VIU. I7| frg. ]X. 

HKSHPl'J 2 imfiqus B', corr. B' 8 m.'swni» S, mfisscn? Cne «. l 
add. iry HV 4 historinque B ex] et P iiiscrihtionibus BV, sie saepe 
b pni p in partiripio utrhi si-ribttro rt deriuatis H. riirtt <xti.; Rffriptioni- 
ba« H 5 babel;-»»!«! P^ 6 tripbyli* (l er.) B, tripUüii (-li H) SJI. 
trifj'Ui* (i er.) P, in Mtf. phy P" a'u'reain P^ 8 moaiu'mentuni B*, 

luoiiuineutiim (corr 10) RH potfiris V 'liiwtoriam V* 9 houniua H, 
aie daepe codd excepto B cwi S aorba haec SH 10 ibi B' (corr, B*) 
8eäd. mare»» (ex marisi ut uid.) B' et] hoc pst ul SH, iil edd.; nn et 
ut ? ut et TJulo in insulis (dd. 11 oiuiiibus et] et locis SH locn om. H 
12 reguaront SV, irgnarc Hartetim UKjmintur HP optentu] opieat 
ul B 13 et om. P' (s. l add. P^) V 15 ulj-inni« S i-xiguum V 18 et 
om. S 'etf B* in ius] unius B"' Qir. u km. in i corrj H uwiiibant B 
19 Te* IP "quirf B* 20 inu^uerant B 21 eo ueniebnol] i;omn'iiJ.'- 
bant R (Htendebat H 





dfaln. Inst Hb. I 11. 



4B 



khunc modura poetjw transferunt, non ut in dpos mentiantur, 
f]iios colunt, sed ut figuris U(;rf!icolori1ius uenustateni &c leporem 
carminibiis suis iiddiLiit. qui iiutem non intellegunt quomo^lo 
aiit qnare quidqiie figiirctur, poctaa uelut mendaces et sacri- 
& U'gos iöfiecuntor. hör errore decepti etiam philosophi, qiiod 87 
ea qnae de loue furniitiir mliiiniH coiiiii-nir** in di'Utii uide- 

»banlur, duos loues fpcHruut, uuuiu naturalem altorura fabu- 
losiim. uidcrunt ex parte quod erat ueruni, «um scUicet de 88 
qno poptae loqiiantur hornineni fiiisse, iu üb antera naturali 

»loue uulgari consuetudine religiouis inducti orram-runl, quod 
in deum nouien hominis transtuleruiit, qui ut supra dixiinus 
quta soliis oet, non rndigpt nomine. louein autem illaui esse 
^ qui ^'it ex Opo Saturnoqati uatus, negari non polest. nana 39 
igitur persuasio est eorum qui noraim louis suninio deo tri- 
15 biiuDt. solftnt onim quidam enores suos hac expusatione de- 
fendere: qui eonuicti de uno deo f^iim id uegare non possunt, 
ipsum so colern adfii'mant, uerum hoc sibi placere ut luppiter 
nominetar. quo quid absurdius? luppiter enim sine eontulv^rnio 
coningis (iliaeque coli non solet. unde qui sit appaiet, upc faß 
10 est id noinen eo transfrrri ubi nee Mincu'ua est ulla ntv luiio. 
^■quid quod huius nominls proprietas non diuinam nim exprimit, 40 
^^sed huaianamV louem euim lunonemque a iauando esse 
dictos Ci«ero interpretatur et luppiter quasi iuuans pater 
dtcitur: quod nomen in deum minime congruit, qnia iuuare ho- 
S9 miiiis est opis aliquid conferentis iu euiii qui sit alienus, et eiigui 

1 1 sitpra] 0. 6, 4 s. 

AUCTOBES 22 ».] do nat. deor. II 25, 6i; 2Ü. 66. 

BUSIJWJ 1 medanhir V 2 uariisque coloribtis SH, uer8i"/"/colo- 
Iribus (ü — 4 litt, er.) P Hrtustatem It Uporemj dTorem i? 4 qulo- 
[qae S\ corr. B* ilguretur] fiugatur UliSU 5 insequuutur PV quod] 

|qai B 6 uidebaat H 7 fucrunt £>, ficruut sie B*. fe»«niiit (eo er) P 
liiaturiln S ante nlt^riiiii add et P» 8 ptifit quod mw. fdm uel 
feiiiii B nenus S 9 loqiumtur P t1 nomiuls Jf\ nomcii«* £> qiü] 
[qnid U 12 VsP i» 18 qui (|Uod PV 20 iilb est B 21 qui R 
[22 hamai» 5 ft.iuuando (A er.) BUH, adiuimnilo S 23 qua*!' B^ 
\Z4 qui*] qui // adimiare H 25 tP B* eiiguo S 



d 




41 
42 

43 

44 
46 




46 



r 



Firmiani L«etaoCi 



beDefieii. ocmo sie di'um prKatar, ot »a adiaaet, Btd nt seniH, 
u( uiuim ^atemque tribnat: quo«! multo pln» tc nuüus est quam 
iaoare. et «jaoniaui de patre loqaimnr, duIIds pat«r didtnr filios 
iuaare, cum cos g<.*nerai aut ednrat. lUad enim Ifuins est quam nt 
eo oerbo magnitado paterni beneficü exprimator. qiianto id • 
ma^R iaconueniens e.st deo, qui uenifl pater est, per quem 
^mns ot euias toti smnuf:, a qno ÜD^iar animamnr inlmai- 
namur, qni nobiü aitam inpertit, Falatem tribnit^ uictum molti- M 
plicpm summiiiistrat. uon intellegit beneficia diaina qui se 
taiitummodo inuari a deo putat. ergo uon iuperittis modoi sed u 
ettam inpiuä est qui nomine IouIb oirtutem summae potetstatis 
imminuit. qaare si loaem et ex rebus ge^tis et ex moribas 
bouiinem fuii^Be in terraque regnasse deprehendimusi, snpereet 
ot mortem quoqae eins inuestigemas. Ennius in Sacra His- ■ 
toria descriptis omnibus quae in oita sua ge^sit ad nltimam -■ 
8ic ait: deinde luppiier postquam qainquies Lerra.>< 
circuinit omnibnHqne amicis atqne cognatis suis im- 
peria dininit reliquitqne hominibns leges mores fru- 
mentaqiie paranit multaqne alia bona fecit, inmortali 
gloria inemoriaque adfectu^j sempiterna moaumenta 
sui reliquit aetate pesuum acta in Creta aitam 
ooiiimutauit et ad deos abiit euQique Cnretes filii sni 
ourauernnt decoranernutqne eum; et sepalchram eins 

MPITOME 12 8.J c 13, 5. 14-45. 4] o. 13. 4. 
AVCrOStES 16J frg.XU. 

BRHHPYJ 1 dei>raw:»tur £' (pr. a dcl B^), deprecatar H ad- 
inbet B^, corr. m. 1 f nt (ante »iTuetJ $. IP^ 2 ut onu 8 5 beni- 
flcii H, 1>eii«^cii P* Ü tmi inroniioniens B Donoemons H 8 multi- 
plicet S 9 sunnDiuiütmt li, mhm- cett. 10 a fleo adiauari B, a deo 
itiiwri SH V P n ncmm Ä' 12 pr. *-t ow. iJ.SP^ 13 dftpreu- 
dimuii R M quo-qa« M er) H, nie saepe Hif^tnria] hlttorla loquilur // 
\G i>o..!itqii;vm fto rrj B tt'trani B 17 circuibit 8 omuibus 5// 
atquvj et B lö iliuidit R'xSH rcliqnit // et morra LMutUenu 
19 «t iomortali LMuetlertts apodosin ab aotat« (Si) ine 20 gIon<üs<aqiitr 
(os M, S) memoria B atlieoUis V moni^eota (eorr. m.S) B^ moaJmcnu/* 

21 Mii LMuetlfms, suis C ppssomw B\ fessüin (corr. m.U)B aclani J{ 

22 Hlil' i?' 23 dwcorauerunt qm ü', decoraupniiitq,' V miii A', <ut di-iini 
JiarieliuK eepiilcniui B, wpulchruiu cett. (nisi q*wd s^iimvhro Pj; uariaiU 
fere wmper codd. cf. pag. 45, 2. 11. 13 




dluln. inst Hb. I 11. 



45 



est in Greta in oppido Gnosso «t dioitor Yesta luno 
iirbem oreauisäe; ioqu«* sepuleliro eins est in^eriptuiii 
Antiqais littoris Graecis ZAN KPONOT id est Latiu*» 
lappiter Satumi. hoc oerte aon poetae tradant, seil anti- 47 
quarum verum »(^riptores. quau adi'O uera sunt, ut «a Sihyllitiiä 
aersibus conörmentur, qui sunt tales: 

Cicero de deorum natura ctim trea loues a thcologis enu- 48 
to merari (lic«rut, ait tt^rtiiim fuiese Cretensem Saturni 
niium, cuiiis in illa iusnla sepulchrnm ostenditur. 
quomodn igltiir pot«st alibi deus esse uiuuß alihi inortuus, 49 
alibi habere tümplum alibi sepulclirnni ? sciant ergo Romani 
Capitoliom suum id est siiiuniTiui eaput reügioniim publicaium 
19 nihil ea^v aliud quam iiiane mouuiiiciilum. 

Veniamns nunc ad eins patrom^ qui ante regnanit et qoi 50 
fortai^se plua habeat in s«, quod ei eoitu tantorum elemeu- 
torum genilus esse dieatur. uith^amus quid in co fuerit deo 
di^nni, in primis illud quod aureum saecuium narratur ba- 
m buisse, quod iu.stitia sub en fuerit in terra. teneo aliquid in 51 
hoc, quod in eius fliio iiou fuit. quid enim tarn conueniens 

EPITOME lÖ— 46, 15] o. 14. l ». Snlunius— reapuit 
ÄVCT0UE8 7 9.] mi 47 «. 9] HI 21. BS. 

BRSHPVJ 1 gnotwo K, ühkäso JP, nosso S, guuso H, cnosso PV 
2 urbe V creauis'feo' U. urtfa'uisse P in quo H, iuqu^- S, iu qua H 
s#puldmim H iniwrihtum B^, inwcriptnm H* 3 ZCrCKIONüV R 
ZAX KI'O^0r^l^aturui, sed om. laüne. in ran. H^ latin«« ^ er.) B 
5 uerta R enj a 5 6 conüni^ntur H, conti rm&Dtur S qui atuit] 
Mois S 7 AAIMU\AC 5 vwwuv om. P; vexp.T^v codd. Sibyü CI'iUAA B. 
lAQAA V KAMÜNTON B. KAMOMQM H, KAMÖ.M<1>ÜN .S dacrnon:« 
erichuaido hcamoDtüii H 8 KPin.N I{, M'CIU P krxil.MA B -i- 
?9U5 ^j TA■^orCeH B, «l'rCII P ^Ze S uncreU tlmutcmBtn iWvlli 
moro Beii ^ interpretat. IcU. in mg. add. m. poH. R, contmunem habrut 
SP cf. Slnminm optMC i 55 i> natura deorum frfd. 10 terrpn- 
timu V* II iuBiib illa B 12 itotwit om. B', poirt «leui *. ?. add. ß* 
13 «eipulcmm i* 14 ipligiÖnuni {' er.) B, Mivioi'um K* 15 inunc« 
(Ol er.) B 17 Ualwbat PK edd. eij iu S> 19 illud om. $ 21 <Hiod] 
quo H 






Firminni LActaiitt 



62 deo qnam iustiim rejjimen ac pium sacculum? ßed oiini 
eadein ralione uatuiu esse cogit«, noii posenm patare df-um 
siimmnm quo nid^^am osso aliquid aniiqaius, caolam itcilicet 
atque terram. at ego Üf^uni quaero ultra quem niliil sit omaiuo, 
qiii fuus el origo sit renini: hie sit ueces.se est qui caelum « 

fiS ipsuin coiididit terramque fundanit. Satamns auteni si ex 
lUs uatus est ut pulatur, quemadiiiodum poto^t deus esse 
principalis qui aliis ortuiii .suiiiii deliet aut quis praefuit mundo, 

54 priusquam Saturuua gigueri^tiir? si'd hoe poetitmm est ut 
dieebam paulo aatt^ figmentum. nee euim ßeri poterat ut ele- lo 
meiita insensihilia taiitoque inteniallo separala in unuin eo- 
üent ac filiuni procreareut ant is qui aatus esset nou potissimum 
genituribus similis existeret, sed eam formain gereret quam 

65 part'utes sui iinn hahpliant. quapranius ergo quid neritatis 
suli liac figiira Jateat. Minucius Kelix in eo Übro qui Octauiu.'-- i» 
inscribitur sie argumentAtus est: Saturnum, cum fugatus 
esset a filiu in Ttalianique uenissct, Caeli filiutn die- 
tuuif quod soIeamuE eos quorum nirtutem miremur 
aot eos qoi repentino adueneriut, de caelo cecidisse 
dicere, Terrae autem, quod iguotis pareutibas uatos w 

66 terrae filios nomiueiaus. sunt haca quideni flimilia utoi, 
nOD tanieu ueru, quia constat etiain tum cum regnaret ita esse 

57 habitum. potuit sie argumeutari, Satmuiim, cum poteutisßimut? 
rei esset, ad retinendam pareulum suorum niemoriara nomina 
ooruni cai^lo terraeque indidisse, cum haec prius aliis uocabaÜP ss 
appellarentur: qua ratioue et moutibu^ et Huminibus nomina 

58 scimus inposiu, ueqae enim cum dicunt poetae de progenie 

ÄUCTüHES 8 55] r,. 21. 5—7. 

B{—\%)liSHPV] I rcginum B pius V sedura 8 2 wnoito V 
S quud B'^^RP^^Y A term Ä iilira] ultro ultra SB n-uS» P^f Bit] 
e«t (iiild. m. U) I 'i//' P 7 putt'tur F» csso dous P 8 debaat B\ 
n dtl S' »"M* B» 10~cli>nicnta (% «. l. tr.) B, sie saepius 11 tanto- 
"quc B* sepBiuta (corr. w 2) B 12 his HSH U aerituti^s iP 
15 8iiK] 3 hattae ertu. et sab ». l, P, ut V OctauiuBj boc faiiius Ä, 
octRUus P 16 est «. /. P. ov\ V 17 'di^'tuni' B^ 18 porf quod soj 
(fol. W ä folia ixciderunt in h, gcqmtm tfüiitiim iiirtuti*m rase c. Jtf, S. 3 
19 »ut] ad PV 22 consistat B tunc P ita «tse— saturaum dtl. S 
23 poüus si R Biituraas SB 



diuin. inst 



11. 



47 



ÄtI&ntls Aiit Tiiaohi fltinnniB, id potissimiim dicant, homines ex 
robiis »t'Tisu carcütilms potiiiss« generari, s«! eos utiqai> signi- 
fieant qiii nati ^uot ex üs boniinihus qui uel uiui ui^l niortui 
noraina mnntilms aiit fluminibus imlidenint. nam id apud 09 
n*?teres inaxinu'qne Gmncos fuit usitatura. sie raaria t^oruin 
Ij-aiitse iioiiieu accipiinus qui deeiduraiit iu ea, ut At'gaimiu 
Icariatn Hpllespontum, et in Latio Auentinas nocabulnm Tnonti 
dedil in quo seiHillus est, Tiberiuus uel Thylirifl anini quo 
mei'sas est. uon ergu mirandum si uomina coruiii raelo 60 

10 tnrraeqae attributa essent, qui mges genucrant potentissinios. 
upparet er^o noii ex eaelo esso natiini, quod Tieri uon putcst, 61 
seil es eo houiine ciii nomeii Urauii l'uit. (piod esse iierum 
Txismegiglus auctor est, qui cum diceret adinodum pauoos 
extitisse in quihu^ nsnet perfecta doctrina, in hin 

u Urannm Salurnum Mereuriitin nominanit cognatos kuok. 
faaec ille qoia ignoranit, alio traduxit historiam: qui quomodo 6S 
argamentari potaerit, ostendi. nunc dicAm quomodo, nbi, a 
quo Sit bo(^ factum: noii enini Saturnus hoc, sed luppiter fecit. 
in Sacra Uistoria sie Ennius trudit: deinde Pau euni de- 63 

10 ducit iu moutem, qui uocatur Caeli «tela, postquam 
eo asoendit, contHniplattis est late terras ibique in eo 
moute aram creat Caelo primusque iu ea ara luppiter 
eaerificauit. in eo looo suspiixil in caelum quod uuuc 

EPITOME U— 15] c. U, 3 s. 

AUCTOIiES lS-15] et Pocmand. alO, 6 (p.e9. 17-70, ft ParÜi.). 

m frg vn 

BSHPVJ 1 ithUnü« (h ». l R) RflPV 3 «int B fi« edd., bii C 
«) minina S accepi iais S, i\ow|>lmus U (jui om. H dwider 5 
7 micbnri<um W et lt>>IlespoDtiim H 8'ia quo] iiouo A< tybrii 8BP 
ergo] enim SH 10 gciincf Ä' II uatum #ss* P 12 urallo ex nraH V 
tfwjt V H iifi Ä' 15 uomiiiaiiil] cnmiif-rauit. Epit. t4,3, uhi miiiip- 
ranit Daumtu 16 tnixit // quij<|uia // ]7 osk-ndit S. f>stvndi» (t er) U 
dimmus S 18 hof om R 10 iradidit // Paa euiii] pAUfiiium li 

panc adediicit H 20 ui>cHl)jtar (corr. tu. ü) li st«la Ciaconiua, 8t«ll& C 
91 «MrPtidit i?' (f. t. corr. JV) V t*rn»in 8ibi(|tte SH 22 mnlim creauit 
^ 0^. Ti] hnr-tantiun hatc quitt ttcrijtSifrH, nun duhUnnäunt; 'EnniuiC quid 
»cnpseril, tiane coivfituuttt Cf(it7Mi*M et Valüemtn; mihi cum Lititrllero 
nihil eiciendiim ut'dcfur nini Idqtie luppiter— uomiunuit iu fanU eoj om. H 




Firmisni LRCtknti 




HOB nominamas, ciquß quod supra mun<luni erat, quod 
aethnr uocabatur, de sui aui nomine caelum nomen 
iüdidit idqiiH luppiter quod at^tber uoi'atiir pUeaiis 
primus caelam nominanit eamque hostiam quam ibi 
saorifiauit, totam adoleuiL iiec hk tauturn sacrifica^se lup- 

64 piter iüuciiitur. Caesar quoqup iuAratorofrrt Aglaosthonen 
dicere, louem com ex insula Kaio aduersus Titanas 
proficisccrftur et sacrificitim facerel iu litore, aqui- 
lam ei in anspioiam aduulassu, quam uictor bono 

65 omine acceptain iatelaA saae aubiugarit Sacra aoro 
Historia etiam ante consedis^e illi aquilam in capite 
atque ei regnum portendissc tostatur. cui ergo saci-iticare 
Tuppiter poljjit uisi Caelo auo, quem dicit Euhemenis in 
Ocßania mortiium Pt in oppidn Aulacia sopultiini? 

1 12. Quoniatu reuelauinius mysteria poetarum ac Saturni pa- 
rentes iuiuMtinius, mi uirtuti's eins hI facta redeamns. itistiis in 

3 regno fnit. primum ex hoc ipso iam deus non est, quod fuit; 
deiude, quod ne iuslus quideiii fuit, sed iiiipius non iriodu in 
filios, quos neeauit, uerum etiani in patrpni, cuius dicitur ab- 

3 scidisse genitalia, quod forsitan nere acciderit sed homines 
respefttu plementi quod dicitur cai'Ium totam falmlain l'X- 
piodunt tauiquain incptissime tictam, quam tarnen Stoici ut 
solent ad rationcm pbysicam conantur traducere. quorum seu- 

4 tentiam Cicero de natura deorum disserens posnit. caelestem 



I 

1 
I 



n 



AÜCTORES 6] Schol. Gcrmau ad uerss 318—320, p. 91, li» Brej«ig. 
10] frg U. 24 J n 24, W. 

EXPILATOBES 19. 22 «.] cf. Isidor. orig. Vm 11, 82. 89. 



TSUPV] 1 fiqtie scripsi, idque C 2 uiwatiir Ä, jjorf uOL-nliiihir hoc 
'pc&ns del.S {ca\) Ao LMuellerujt caelo PF 8 uocftbntur P 4m'caii?, P 

4 primum ff, iprinniiü P /:>,aiuci»w (3 hastae nMttecr) P. trrriicjuv' V 

5 sacrauit edd. tota ff hin 1*', in ras. corr. V^ 6 aglno.siheneiu R. 
aglftosthennffn S, aglatTlifiien II, aglao^llioctipu P 7 ei] et JtK <. l. in li* 
tytaans S, tifcbana* H 10 homiiie Jf"^H-"^SV, «omine» P »uliiiigftnt H 
n *tiain' ps ßquiln H 12 ei om. H 1» eno 5 14 o<wwila S, 
ooeaai H ' aat Ucta. R, aul&Üft 8 15 parcotis P^, corr. P> Id deui- 
qiie V 19 npgfliiit W abstultss« H 23 iiolent ff rtttione V va- 
natiir ff 24 eiurlt^t« H 



k. 



diuin. inst hb. 1 11-12. 



49 



95 

I 



mqniRmssimara aelheiiamqne iiaUram id est igiieain, 
qiiae per sese omnia gigocrct, uacare uolueruut ea 
part« corporis, qua«? coniiiDCtiODi^ altcrins ogeret ad 
procroandam. quai^ ratio in Vestam potuit conuenire, si mas 
diceietur. idcirco ^nim uirgiuem putniit Vestam, qnia igiiis 6 
inuiolaliile Sit olemontum nthilqiii^ niiFci possit ex no, qnippe 
qui omnia qtiae arripaeht absumat. Oaidius io Fastis: fl 

D«c tti aliud Vestam quam uiuani iiUellege ftammam 
nataqutt de t'lamma corpora uulla iiideä. 

inre igitur nirgo est, quae sumina nuUa remitlit 
nee capit, et eomites uirgiuitatis amat 

Vulcaao quoque id potuit adücribi, {qui) quideui putatur ignis, 7 
et tarnen euni poetae non alj^ciderunt. potuit et Soli, in quo 
08t natura et rausa gignentiutu. nam sinn Solls ignw calore 

u neqne uafici qui(;quain ucque aogeri pot«st, ut nuUi alii ele- 
inento minus opus sit geiiit^ilibns quam calori, cnius fotu ooa- 
cipiuutur naäcuaiur äusteutauiur omuia. poütrcmo i^tiamsi 8 
ita sit ut uoluutf qni uiagi» abscisum esse Oaelnni putHnius 
quam omniuu sine genitalibns natuui? nam si per se gigiiit, 

wo non indigcitat nlique gcnilalilius, cum Saturnuni ipsum pro- 
crearet: si uero hainiit et a filio ab.scisa sunt, ortus ri-niin et 
naimiL omnis intorieset. quid qnod ipsi Saturno non diuinara 9 
luodo sensum, M'^ huntanum quoqm* adimant, cum adtirmant 
cum esse Saturnum, qui cur^t^um et conuersionem spa- 
tiorumac temporum ooutiuet oumquo Graeoe id ipsum 

AUCTOHES 7 SS.] VI 291 bs. 21J d« tut. deor. n 25. (i*. 
EXPILATORES § 5 s.) ibid. § ß7 s. g 9] cf. ibid. g 30 s. 

JiSIfPV] 1 altissimi amiu'theriamque P*"" (ttrt. i er.) V iwturS, P» 
igiii'iimi^'UM' Ä* 2 uocnrf //, cacorg J", corr, J** 3 qua« JS egeat i/ 
4 posoit P\ corr F' inasiniliis F 5 ilicerot S 9 corpora H null» 
OM. S 10 iurn H 12 qui quidom ald., i|indcin C, nisi qmä tyqui- 
dcni SV \\ cnlorp 77 16 mions Volkmonnwi, epist. ffratul. p. 6; 
nisfis C colori PH foetu A* fo,tu conripiuiitur >'' 17 suslou- 
tatur H 18 nbfiriasmii R putcm V 20 indiget 8 genitnlibiis] 
gpnitulibiu Ruiu sat.untiütbu5i U 31 iihjiRissA R 23 modum // quod- 
quo S sAtnmiim poti adimunt R 25 teinporis R (^ontiuerat Cio. 
i-nmqop — hab*'n'] qui dwis gnttce id ipsum nomen habet Cic. 

\\1\n. Ucu 1. * 





PirmUni LtctaDti 



nom«n habere? Kpev;; enim dicitur, qui est idem 
/p^vs; id est gpatiam tcmporis, Sttarnas aatem est 
10 appellatos, qaod satnretar annis. haec Cic(!ronis uf^rbft 
üunt eiponentis seDtentiAiu Stoicoram; qaae quam uana sit, 
cuiuis iDtutli-gi^re promptissinium est si eaim Saturuus Ca^li 
est filins, qaoiaodo potuit ant tempos e Caelo gigni aut Oaelnin 
a tempore* abscidi aat post^a tempus imperio spoliari a filio 
loae? aut quomodo Inppitt^i uaLus ex («nipoif? est? aut 
qaibus aanis naturari poesit aeterDitas, cui unllus est finis? 

1 13. Si ergo aaiiae soot istae rationes philo i^ophorum, quid le 
superest nisi ut u<?re factum esse cnMlamtis, id i'&t bouiiueui ab 
homioe abscisum? tüsi forte aliqois existiniat denm foiBde 
qui tirauit coheredetn, cum si quid dioinitatis habuisset, iion 
palris genitalia debaerit auiputare, ecd propria, nt> luppiter 

3 nascerclur, qai onni rcgni possessione priuauit. idem sororom le 
snam Rheam quam latino Opern dicimus cum haberot uxoreni, 
respoiiäo oetitus esse lUcitur mareä liberos edueare, quod fu- 
turum esHet ut a fllio pelleretur. quam rem metueus natos 
fiibi tilio» nun ntique deuorabat nt ferunt fabulae, sed necBbat, 
quaniquaui eoriptum sit in Hi.storia Sacra Saturnum et Opern m 
ceteroHqup tunc honiines humunam carnem solitos esi- 
tare: aerum primumlonem Icges honiinibus moresqae 
oondentf^m edicto prohibuisse, »e liceret eo cibo uescL 

8 quod si ueruni ost, quao potest in eo fnitjäo iustjtia? sed 
flctam sane pnteiuus Saturnum fllios deuorasse, modo cum u 
aliqua ratione: uum idcirco, quod ait nulgiis comt.'dissc fUios 
8U0S eum qui oxtuLerit scpulturaeque mandauerit? Ops autem 

AUCTOÜES 20] frg. X. 

BSHI'VJ 1 iioinen' V Chrono» SE quid V 2 chronoa SH, 
KPONOC PV S satarctor C, nisi quoti saturctur* P, sntunretnr ooäd. Cic, 
5 ouius Ä'J" (corr Ji^J») EV 7 »bsoi.di (n a-.) R od posot m 
mg. i'otost P^ 11 hominom] homioe H 15 prmabit T^'V id«m] 
id eM li, iUm dum E 17 dicatur E 18 apelleretur P 19 referuut B 
21 huniaiia carai? S essitaro m. l, a. l. J esse m. jHWf, i» mff. id^' co- 
medvrp m. icrt. R, iipse pssitare S, uescitare B, «eBitare {3 ha$1ae er. P, h 
er. V) P y 23 coa ///dontem (3—3 UU. er.) U problbuisse Ä' 27 op« H, 

ope» P, opM V 




diuin. inst liV I 12~18. 



61 



cum louem peperisset, subtraxil infantem oumqne nutricndiim 
lurtini misil in Crotani. rursua inprurfentiam reprehendam 4 
necesae est, cor eaim rfisponsum ab alio potius accepit? cur in 
eaeio con^tilutus in tum uon uidebatV cur eum Oorybautes 5 
A cymbalis fefclleruut? postrcmo cur eititit uis aliqua maior 
quae illius uiuceret potesr^tein? nimirum senex a iuaene fa- 
cile uictas eai ac spoliatus iniperio. fugit i^tur expulsus et fi 
in Italiam naaigio uenit, com erfasset dia, sicnt Ouidius in 
Fastorum libria rBfert: 

10 causa ratis superest. Tascuni rate nenit ad amnem 
ante porerrato falcifer orbe döus. 

hunc errantem atqae inopeni lanus eieepit: cuius rei argu- 7 
meuta sunt imninii ucti^res, in quibus est cuin duplici fronte 
lanaä et in altera parte nauis, sicot idem poeta subieoit: 

at bona poBtcritas puppern formauit in aere 

hotjpitis adaontum tßslificata d(M. 
■ 
oniiifs ergo uon tantnni pootae, sed historiariun quoqae ao 8 

rerum antiqaarum acriptoren lioininein Cuissf eonsentiunt, qui 
res eius in Ilalia gestas memoriae prodidurunt, Qraeci Dio- 
M doms et Thallu^j, Latini Ncpos <>t (Jassius et Varro. naiii 9 
cum agreati quodani niore in lUüa iiiueretur, 

is geDUs iudocile ac dispersum montibus altis 
coinpoi^uit legesquf! dedit Latiuiiique uocari 
mninit, his quoniam latuisset tutas in oris. 

AUOTOJiES 10 B.] I 283 s. 15 s.] I 239 s. 17 - 21] Minoc. 
. e, 21, 4. Id Dlodonw] V GO. 22 «1 Verjj. Aen. VIII 321 m. 



USffPVJ 2 ruf«» JP, rursum PV inpnidRnünm um P rpiirnf^ 
beiitlfodA est, »ed est d^J. S 3 potios repousum (nc) ab tdio P -i in 
ternim R, qna* g*n»baiitur in terra «M. 5 cum P 6 iniientntfi V 
8 Uftiligio' P, nnuigi V 9 fntormn B 10 ca«sn- (s rr.) P suj? ^»tca 
cum S ad amneni anic pcrt^r- om II\ in mg. iidil. H"* amin'iiin R 
12 ioopo IT cui 77 ar^uiiwuto SH 14 sulniciit .5 16 iulin;iit.u, I" 
17 omniB /*', corr P^ 18 horninpm om. S 19 gcrta V trjididt-ruüt H 
22 bis 8, *i» (h er.) H 24 is H horis H 

4* 




ä 



52 



FirmUni Lftcluoci 



to een^4*tu« aliqaiB Jeuni (*äs« qui pulsas e^U qoi fagit, qui Uiml? 

nonio Um eiiultas est qai enim fugit aut latvt, et nim et 
1] mortem ümt'H necasse egt. Orpheas, qai a t>:mporiba.« eia> 

fnit rec«Dtior, aperte Satarnam in terra et apad homines re- 

gnaAtiL* oomiiiemorat: 

lä it«m noster Maro: 

aureus haac nitam in terris Saturnns agebat 

6t alio loco: 

anrea qnae perhibcnt tllo sah rege fuere 
saeeula: sie- placida populos iu pace regebat. 

13 neqne supcrius dixit in caelo tiglase ailain aeque inffrius saperos 
in pace rexiesc. unde apparet iUom regem foisse ten-enom: 
quod alibi apertiue declarat: u| 

anrea condet 
äanciila qui rursus Latio regaata per arua , 
Saturno quondnm. 

14 Ennins quidetn iu KuhenKiro non primum dicit regnasee Sa- 
tumum, sed Uranum patrem. iaitio iuquit primae in terris aa 
Imperium fiammum Oaelns habuit. is id regnum uua 

EPITOME IÖ-53. 1] 0. U. 4. 

AUCTOJiES 6 8.1 fr^. 243 Abel; fr«. XI.Vn Hwm.; cf. LDbwOiii 
Aglaopliini I hiu. 9J Georg. 11 538- 11 s] Aul Vlll 324 a. 

lö s 1 Abu. vi 793 a. 20] ftg. l 

RSJIPVJ 1 censoat JT fugiit H 2 aat] ut fJ Intet et om. U 
et] out H 3 qiü n utl qui» C 4 aperte] ea purte ff 6 graeca cm, R, 
üi mt}. interpretat. lat. add. m. rec rn'UlOCIlC P, IIPUilCTOC V 
MHN P AVAiÖS' V eniKTÜNl<»> P, CniXHUNIOJi V ANäPON P 
Protjatou Dieiumar cenepis tonionchro dob andren H 7 h t'i'] KAI .S 
B) om. P KPONOI PV ItNCIAlUC S, rUNCTAITHC P MIUAC P 
eri'OriA S. eiTIOriA P ZeiC V ecdeohro Dugenote aut oeBarai 
mogas eiiropueai H interpretaliota» lat diuerme trt ä H P cf. Str»- 
uiHiH tyjjwc. I 131 8 Maro noster edd. 11 aiirea quae] aurnique Dt iS 
14 rMiesoJ ivgcbat S ex lä, tutn %i^ba nequo suporius — reiisse repttiUi 
iUum om. S 19 Buniero //, eut^mero P, euemero T' 21 chcUu» B 
lilfl S id] in 8, itf W* 




diaiii. inst lib. Z lU— 14. 



53 




IS 



*o 



Sä 



i'uin fr&triljas snia sibi instUnit atqa« parantt. uoa 15 
uiäguft (Ussensio, siqoidem maximorum uactornni do tilio ac 
piLln* duliitatio e^t. soil lami^n utrumqQo ti(;ri potfst, iit prinius 
Cranu» eniiüer«^ luler cettiros potHntia cocpHrit H principatniu 
habere, non re^mn, postea Saturnus maiores sibi opes oom- 
paraiimt a<' r<'-i,n'inti nomun ailsinuerit. 

14. Xiinc, qiioiuum ab iis quae rettiüi aliqttaatam Sacra 1 
Historia dissontit, apüriauius üu quae ueris littoris r>ontin<>iitiir, 
HP poetarum ineptias iu lu'CMi^aiidis r^ligionibut; sequi ac pro> 
bare niJeaaiur. haue £auii uerba »uat: oxim Saturiiutt 2 
uxorem duxit Opern. Titan, qui maior natu erat, po- 
atulat nt ips« reguarut ibi Vei^ta mater uurutu et so- 
roros Ceres atqu«^ Ops suadent Satnrno, nti do regao 
ne coacedat fratri. ibi Titan, qui facie deterior 3 
esset quam Saturuas, idcirco et quod uidebat matrem 
fttqiie Horores suat^ opcrau) daro uti Saturnus rog* 
naret, coaccs8it ei ui is rognari>t. itaquf paetns est 
eam Saturno, uti si quid liberum uirile secuB ei na- 
tura esset, ne quid cdiicarf't. id eius rei causa fecit, 
uti ad suos gnatos reguuni rediret tum Saturao 4 
fiiins qui primns natuä est, enm necaueruut. duiude 
posterius nati sunt gemini, Iuppit(*r alque luuo. tum 
lauüiiem Saturno in conspectum dedere atque louein 
clam ftbscondunt dantque euin VeBtae educaoduni ce- 
l&ntes Satnrnum. item Keptunuoi dam Saturuo Ops 6 

ÄUCTOUBS 10] trg. TU, 

BSRPV] 1 saiH sibi C Epit. 14, 4 2 ac] uit H 4 dini,nu>> P. 
«•nnuiiid V C(;pit S Ü n'^him] regium eibi BS 7 m Ä', hi» S?SHPY 
r^tidimufl R oli-iumituJuiu H 8 apcrtuun //, aperiam P ueriüj 
sawia P', corr P-' lü i'iiiii UV, cutoi SU, eunä' P uera H oxim 
PV, Miuil'u« jK', t'xiii SU 1 1 (lucit lUieitrrMim Litan S postulaiiit R 
IS obi P in ras., V *orum>i*3 13 opis SH U ne] non BP 17 uti B 
•ii ^0 er } P pfictiiin W, tn rtw. corr. IP 18 ut Xf idrilea jp 
leKum /(*'■ (x rag. in o corr.). »t«xu« b'P^ (x ej: c m. 1) 19 quid om. SU; 

malim id 20 m^ioi, SW tüi»; sHtiiruj P, tu* saturnA (r 9 er-, in 
ra». ex fl^ V 21 ftlit» W negnueruni H\ in rtu. corr. H? 22 tu«* (^c 
er.) P 2» comptfctu H 25 «iturno .9/7 item — Sstumo om.R opis H 





54 



Firmiani Lactxnti 



pftrit eomque clanouluni ubecondit. ad enndcni mo- 
(iura t<*rtio parin Ops parit geminos Plutonom ot (Jlau- 
cam. Pinto Latine est Dis pater, alii Orcum uucant. 
ibi filiam CTtaucam Saturno ostendunt, at riliuiii Phi- 
toneiii pelaut atque absconduut. deinde Glaucn parua s 

6 emoritiir. hat>c, iit scripta sunt, loais fratruiiujue eius 
stirps atque cognatio: tu liunc modum nobis ex sacra 

7 sfcriptione traditttin est. itom paulo post haec MiPert: 
deiude Titau postquam resciüit Saturno fUios procrea- 
tos atque educatos esse olam se^ sedncit secnm filio? » 
8U0S qui Titaui «ocaiilur, fratreiiique suum Saturnum 
alqoe Opern couprehendit eosqui* rauro circumegit i-t 

8 oustodiani iis appontt haec hisloria quam uera sit, doovt 
Sibyüa Errthraea vadem f(>rc' dicons, nisi quod in pancis quat? 

9 ad rem non attinent discrepat. liberatur ergo luppiter suinmi i» 
sceleris eriiiiine, quod patrem uimisse Rompiulibus pfrbibiflui-. 

id enim Titan patrnus fecit, qtiod ille contra pactiouem iusqiu- 
10 iurandum mare^ liberos gustulisset reliqua historia sie cou- 
texitur: loueui adultum, cum audiH.st*t patrem atque 
mAtrem eastodiis circumsaeptos atque in uiocnla con- m 
iectos, ueDiSHe cum magna Creteusium multitudin» 
Titanumqui^ ac filios eius pugna uioisse, pareutt>s 

EPITOME 6-81 0.13.3. 

AIJCJOHES 8] frg. IV. 13 (cf. g 10)] Onw. 8ibyU. Ol 110— 
153. 199-201. 191 fr«. VI 

EXPILAWUES 3 s.] of. Isldor. orig. VUI 11, 42. 



S8HPVJ 2 opi8 B pl«utonem (a er P) 8 pUato (% er. P) eat 

lat-in« R Dia pater edd., das pater P^V, diespater P*, dinspit^r PS, 
didpiter H 4 at C pläutoncm P 5 panio P**, corr, P" 6 uti /»K 
7 sdrprB fr) R er am SH fi traditam H" inferft ff ö Ülan (\ 
tos. ex Kl x(t ttid.) V 20 ■esse^ P cktn m] daai J7, vlain/// (3 hantae 
era$.) P II uocabantur SU 12 muroa RS IS iia R\ hh R'SRTV 
iBtoria /*, li'istoria V ueram S 14 quod iu om. R 15 rem om. R\ 
id adrf. iP lü scoleri F 17 patrus IT insq.» P, ius V 18 silV 
stuliDset £f, aic Boepiia 20 ciriums«ptos Ä/TP in om. 8, «. /. P 
uinola R 21 oreteRsi//nm (3 hitstae er.) P, oretemUiiim V 22 pugiiu 
nicissel ,pngnaiDda. P*, in 11117. uicisse add. P*, pugnavisse V 



diuiii. iDst Hb. I H — 15. 



55 



uinculis exemisse, patri re^num reddidisse atqui^ ita 
iu Cretam lemeasse. post haec deindi? Saturno sortoui ii 
datani, nt canerot ne filius eum regno Pipi^ÜHret: 
illnm eleuaiidae sortis atqae effugieudi iierieuli ^la- 

s tia iusidiatum loui, ut eum necaret; loaem ooguitis 
insidiis regnum sibi denuo uiudicasse ac fugasse Sa- 
tarniim. qui cudi iactaius ßssel pur omnos terras \2 
perseqaeutibus armatis, quos ad eum couprehenden- 
dam nel necaDdum luppiter miserat, uix in Italia io- 
! 10 com In qun lateret iiiueuit. 

15. Qiiibiis Ol robus cam constet illos hominea fuisso, non 1 
Ost obHOuruni qua ratione dii coepcrint noniiiiari. si oniin S 
Dulli regt'6 ante Saturnnm uel üranum fimunt prnpter ho- 
niiiiuin raritatem, qui agreätem uitam sine ullo rcctori' uiue- 

I» bant, non est dobiiim qnin Ulis t^^mpArihiiti hominfls r^em 
ipsura fotamqnc gentem mactare summls landihns ac noois 
hoiioribu« coeperint, ut «tiain deos appellarent siup oti inir^ 
culum uirtntis — hoc iime putabaot nides adhnc et simplices — 
füu^. ut fieri Holot. in adulatioui^-m pra^säntis poleutiae siuK ob 
i)tU(.>fici:i quibus eraiit ad huiiiauilatt*m i'oupoäiti. di-inde 8 
ipEi reges cum cari fuissent iis quoram uitAm composnoiant, 
nia£rnum sui desideriuin mortui reliqu<>runt. itaque hoiiiiues A 
eomm simulacra finxeruat, ut habercnt aiiquod ex imagimuu 
contemplatioae solaciura, progressique lougius per amorem ine- 

V, moriam dofuiirtorum oolere copperunt, ut i*t grutiam rcferre 
bt'oe mcritis uidoreutur et succcssoros eoruui adlicerent ad bune 
imperaudi cupiditatein. quod Cicero de ualuia deonim docet 6 

EXPILATORKS g 1. 3 ». 8 8.J cf. Isidor. orig. Vin 11, 1 s. 4 s. 

SSBPV] l ita om SH 3 oauerit R eojn, P pellctvt R 

4 Hlendae (corr. »», 1?) H fugi^-udi Sff 7 iact&mua V\ in mg. corr. V^ 
orauis RV ft negandiun W 12 du,'.' (ihoisXiutr.) P, dico V H pai*- 
uilnti'iii H quia H 15 qui in J«"^ (pr. i «-.; V 16 iaetare SH^ 
niaotari P' (corr. i*V y »c nouis hoiiuribofl om. U 17 iaia R 19 adu- 
lationi» S 21 üa R\ hi« ii» e\m cett. 22 mortuis R 23 flie- 
niot V oaIatb coepenmt niemoriam defunctorum P 26 gratia ferre H 
■27 tjuiVd' F' 





Firmiiiui LftctiQti 

(6 M. Tullius, qui non tantnm perfectus orator. sed etiani j>biIo-' 
sophus t'uit, siquitleni solu8 extitit Platoniin imitator, in po Iil<ro 
quo se ipge de motte filiae consolatus est. oou dubitauit dicore 

17 deOH qui piilflice colerontur hoaiiues fuisse. qnod ipsius testi- 
moniuiu eo di^bct graui^simum iudicuri, quod et au^ralt" hulmit 

18 saoerdottum et eosdem so colere uencrarique testatiir. itaque 
intra paucoB uersiculos duas re^ uobis dedii. nam dum ima- 
ginem filiae eodem se modo consecraturuin psse profitetiir quo 
Uli a ueteribus üiut consKrrati, et illos inortaos esse docait et 

19 originem uanae supersiitionis ostendit cum uero inqait et 
mares et feminas complures ei hominibus in deoram 
numero esse uideaiuus et eorum in urbibuä atqut* 
agris angustissima delnbra ueneremur, adsenÜamur 
eorum sapientiae qiiorum iDgenüs et inneniis omneui 
uitaiii legibus et iostituti^ fxeultam consiitntam- 

30 que habeinus. quod hI ulluiu umquam aniinal con- 
seerauduin fuit, illud profecto fuit. si Oadmi pio- 
genioR uut Ampbitryonis aut Tyndari in caeium 
tollends fama fuit, huic idem bonos oerte dicandiis 

EPITOME 3 8. (phüowphus) 6-8 (sacerdotium)! cC c. 17, 4. 
AVCTOHES 12] Consolat frg. 14. 

liSHPV} 1 enC SPt Öins C cum cotJd. quffimd. Sikifll, «JÜ Oici; t* 

liQ.ioic liP, iUADic V tU oo^] iiocoi h, rfiocoTc s haanan p\ 

$. l corr. /« i^l GCi\ V ^%c*\ KG S, ßllHNKG P tiiysidolo Uiuitis 
aoeplanonpnfregit hec«» H 2 TfiAIiV V IIW)AIII<»\1 A V, retintti cum ni««-. 
cottiwuitnduiti, cf. Atitieftdn; nOMA Ji, tIPOAGI.NOMA S. IlPi»Afin4JNlA 
P; npoiiTWÜ»! iuJ =pfl).ir.tiil7 rtnld. Sihfill «€01 S Mf lAAOllO E 

ni'OCQflQ 8 t^iutAtolirj prolimpoiita teutiicgalo eo prosopon H inttrprt- 
tatüm tat. in raff- mhl m. post. S, comtnunem hattatt SP cf. Strumum, 
opme. I 56 A inmittttor P 7 ftuguriw Ä, ÄQpiriaJe P 8 eos i/ 
lO'MC P' protitetur R, profitpretur ctU.; «« cum — profit«r«Cur? quotl 
P*'V 13 coinpluris (con- V) TZT, uumplurU P', -res IV'P^ oninibtis P'. 
c*rr. P' 15 nüseutiam (i. e. -mus) S, tAstni' tianiiir (4 haittne tr.) P, •,»0- 
MUtiä V 18 coQseonirtfdaun tic V^ 19 illud — fuit vtn. H 20 Arn- 
phionia //«lUtHj^crM, ef. OrtU. IV 991 adn. tjrudaritlu SB 21 toll«- 
d&fiiiDa P"" (s. l «WT. P't) V dicendus £5 











diuin. !oet. Üb. I 15. 



69 



est. quoil qnidem faciam teque omniam optimam doc- 
tissimam udprobantiliu.s diis inmortalibus ipsU in 
eorum coetu locatam ad opinionem omniuni niorta- 
lium consecra])0. fortas^e dicut a]iqiu.s prai* uiiiiio luctu 21 

ö deliraäse Ciceronera. atqain üla onmis oratio et doctrina et 
exemplis et ipso loqueudi geuere perfecta non aegri, sed con- 
st^ntis aiiimi ar iudicii fiiit et haHi ipsa twiitrtitia uuJliiin 
praefert indiciiini doloris. neqne enim puto illam tarn aarie, 2S 
taiu cupiosu, taiii oinate ^ctibne potiiii^Sf, uisi itirlinn eius ot 

10 ratio ipsa f>t consulutiu Hiiiit'oruin cl [ungÜudo leinporis niiti- 
gajiset. quid quod idem dicit iii liliris de re publica, ideni de 23 
gloria? naiii de lej^itms, quw in oppre Plntonem spcutus It^es 
noiuit ponere, quibus putaret usurum e&si' iustuiu et sapii'ulein 
ciuilateui, de reli^ioae Ua sauxtt: diuos et eos qui cae- 

15 lostes semper hahiti sunt cnlunto «t ollo» quos eudo 
cai^Io merita Incauorimt, Herculom Liberum Ättscu- 
lapiam Castorem Po[]ucom Quiriuiim. item iu Xus- 21 
cutanis, cum diccirut totuni paeuo ca(*lum humaao geaere 
eoupletum, si nero iaqult scruiari ut^tera et ex ilUs ea 

M quae eoriptores Graeciao prodidoruat oruere couer, 
ipsi illi mainrum gentium di qui babontur hJno a 
nobis profecti in caeluni reperientur. qaare quo- 25 
niam di'iimustrautur sepulcbra ia Graecia, reniinis- 

AUCTOJiES 11) de rup. VI 13; de glor. Irg H 12. U] de lug«. 

n 8, i» 17] Tusc. I la, i.»». 



RSUPVJ I factnm V doctissiinamquB PV 8 c»tu .9« " del m. P 
4 |>iiimio C »^^- 9* ni in raa. m.Q)V 6 antt ipso in 3 haittarvm fwmra 
Utiertw plaiu incertae P^ geuvru loqupiidi SH couslauliw J2' 8 iu- 
dioiiiiu (n ex u in idrujMtf cod.) PV ö tarn ornate oi». ff scribere 
potniss«] diiX'rf uoliiUw H luctnin e'nis] luctiiq- S luctu» ff 11 de 
(ante gtoria^ add. ff^ 13 iustitjam f-cia S) Sff 15 suut om. eodd. 

Ott, «t om. R ollos V, iUoa cett. qnow iP endo PV, ueudo ^io «. l 
fflinitf cert.: an iu ? ni ?} Ä, in Sil 16 locaueniut C, imrauerint eodd. 
Cie. 19 aii*] iis eadd. Cie. 20 gnitiae P tradid^riiut .vü eiut-n* P* 
21 ipai bis P malortuü 5' di 1', dii cett. qui haljoutur om. S » am. 
codd. Cie. 22 repcriiiatur SH quare om. P, quaero cotld. Cie. quo- 
oiam] qaorum codi. Cie. 23 dcmoiistreoiur codd. Cie. remituscere om.P 



mm 



1 



60 




Firmiani LftoUnti 



cere, quoniam es inHiatus, quae tradaotur mysteriis: 

26 tum denique quam hoc laip pateat intelleges. teäta- 
tus est uidolici;>t Attiui conscientiam, v\ ipsis niysteriis mtclle^i 
potssB quod oiunes Uli lioiuiuus tutrint qui coluiitur, et cum de 
Hercule Libero Aesculapio Castore Polluce incunctanter fat«- s 
rotur, (!e Apftlliui^ ac loue patrilins eoruiii, item de Xeptuuo 
Uulcauo Mailti Mfroiirio, quos iiiaidiuiii gentium deos uppuUa* 

27 uit, timait aperte coufiteri. H idcirco ait late hoc patere, ut 
tdem de louo cetorisque antiquioribus düs inteltf^ramiis, quorom 
memoriam ai eadem ratione ueU'ios cousycriiueruut, qua so inia- lo 
ginem uom^^nque filiao conseoraturum esse dicit, ignosci 
iiia<'rentibus potesi, credentibus uou pot<^st. quis eiiim tarn 

28 demens, qui consenau et placüo imiumpraldlium stultonini apt>- 
riri caolum morluis arbitretur aut aliqaem quod ipse iion habeal 
dari.'^ alten poss^? apud liomaiio» deus Iuliui<, quia hoc scHlt«- 15 

29 rato homiui jdaeuit Autouio, deus Quiriuus, qoia hoc paatoribus 
uisum (tst, <*uiu alter geiuini fratri» extitent, altt^r patriae parri- 
cida. quodsi uou cousul fuisset Äutonius, Gaius Caesar pro 

30 suis in rem publicam meritis eüam defuncti hominis houore ca- 
ruisGct, et quidcni coiiHilio PiKoiiis soci'ri et Lucni (.'aosaris pro- w 
pinqui, qui uetabant fimus ei fieri, et Dolabellae consulis, qui co- 
lunmam in foro id est tumulum a'ms euertit lu* forum expiiuiit. 
nam Romulum desideriu t^uis fuisst^ dcclaiat Eunius, apud qufui 

31 populus amissum regem dolens haec loquitur: 

KoDiule, Koraule die, 
qualem te patriae custodoni di gunuerunt! 
AVCTORES 2ti s».] Äuii. 116 »8.; cf. CJc. da rep. 1 41, 64. 



I 




(GJRSHPV} l W if* iuilatuB (U m ras. V) PV tradcotur V* 
2 Uiac F 4 »om-nM (h et i er.) HP 6 idfm S 8 bunc S 10 tue- 
uiori« S 12 püst qui» «tri ik'Uiuus ßti. est addendum 13 placituni H 
15 dnri V* lö auu. ante coiimiI Schoclhus, quod iijsi l-oiihuI B, quodt»i 
consul non SU. (juodsi uoijsul PV a [Gaius] cocsor t«cipi( codtcis O 
pag. 1 (40), cuius in uerfs. t-^9. 23— 3t nvitfiu//u teffebantur [Qaius] G, om. 
B, C. SHP, G. V 19 bomiuos P 20 [lucii] G, L, «<i. 1. <xtt. 21 qui om. Ji, 
ideniqucfl ueiahmiPV ei GSH.e'iwIt^om.PV 22tumul.um (terO-Ä 
23 [namq.] G pvgt suis n. L Am R^f 24 dolens (0 m. U) V 2& romulae 
(prius) H*"* r'e er.) V nnt« altatm romule s. /. P** Eomule ow. Ä< 
romulae H"' Ce er.) die iji, dee Ii\ Hie S, diem U 2Ö di cod. Cie., dii V 




Äiuin. inst. lib. I IS— 16. 



61 



8 



tu produsisti nos intra lumiais oras, 

pater, o genitor, o sanguen dis oriundum. 

ob hoc desiderium facilitis creditum est Tiilio Procain mfn- 52 
tionti, qni suhornata.s a pairiljus est, nt nniitiarot plebi uidi^^i^ 
f» se regem hiuaauo habitu augustiorem eumqaR inanda.sFe ad 
po])uIum, nl silii dplubrum fion't, sp detira cskm et Qninniim 
nocari. quo fiicio vt ipsi pdpiiJo persua^it Koniulum ad deos 33 
abbsy vi soiiatuui suspiciouy caedis regiae li^iu'auit. 

l(i. Poteram iis qiiat' rottuli e.sse contHiitiis, s(!d sup^rsunt 1 
dhue mnita susoepto operi ui'cossaria. nani quamois ipso 2 
rt*ligioi)um capH^« dcstruftto ujiiacrsas su^tulorini, übet tanuMi 
prrsequi ct'U'VA t't icdargiipip plfiiius iiiuptpratain perHuasionpin, 
ui tandem homines Buoruin pudeat ac paeoiteat enorum. 
niagnum hui; a^n» et liomiiu* digaum, 

rftligionum animoa nodis oxsoluere pergo, 

ut ait liUcretius, qui quidcm hoc efficer« non poterat, quia 
nihil ueri adterebat. iiosirum est hoc officium, qui ot uenun 
doum adserimus ot faisot« refatamus. Uli nrgo qai poetas 4 
fiiixiBse de dÜB fabulas opiuantur (et fcaineu) deaa fomii)a.s et 
esse crednnt et coluot, reuoluuntnr inprudentes ad id quod 

AUCTOHKS 3—7 lulio — uorarij C'ic. de rep. H 10, 20 at Liu., 
nt uid., 1 8 (liabitii au^tiorein), cf. tauen Flor. I l, 18. 15] I 032. 

(Ö)RSRpy] I. 2 inwno online cod. Cic. 1 faonui 8 2 o genitor 

eod, Cic., patriae (ited o eraa. S) RSPV, o geuitor }>alriAti H üuugu^i} 

M 

(eorr. m. 3) li, Kuiguiin' H, sanguo^ (corr. m. 1 9) I' iliin JiJIP '.i fa- 
dllbu 8 pi-oculo, exp. et «. l consuli add. m. rtc. P 4 a patriliua 
t$t S, n patribu« JiPV, est a pntribus üf 5 sc om. R augustiorem SP*, 
corr. P"* t) pqH fipret tt. l. et m. rec. P 8 stupitione 8P 9 potnriuii 
lus esse contcntud quae ivttuli 8 üb edd., bis C 10 ausMpto malta S 
i|uuii(iiiam SH 11 rt:liti,M(>mfl SH uniuerauii scri/M»', uuiuersa G austu- 
lorimuii S licot S 13 pudoat auonim P orror^m H"" P^ M hi>- 
minviu H 15 animum corfrf. Lwr 10 ul om. H in t'f(ic[en.'l n ou 
pot«) desinU codicis G pag. 1 (40), »equitur pag. 2 (39), in qua HonnuUa 
letfebantur qui* (corr in- 3 ueJ ahn potter) V, qui GRSH V 17 ad- 
fcrvbant H 18 ^rgo] enim RH 19 et tnmt>n addidi eonl f. 11. 17 M-, 
tt*axime ^39 (mptititos — dinunt poetiw»); «-t ii'^fl. edfl. data — rolunnir 
IM «.*7- //' 20 coliiHtur /y/"!. e. H\\ culout P', «»r. P', olunt T poii( 
rnlniit g. I. et m. jtott P inpiidentes Jt 




fC m 



>ct ftü 



fikni wwnlb yhatinpliiai- qsi^ erg« evt iaqnt qsare ap«J 
f**tM iala«U«iaa* lappiter desicrit liheros uUexr* 
■lf«B •*riag«'Bsrla> faetsi est et Uli lex Papia fiba- 
Uaa iap«f ait? aa impetraoit iaa trimm liberaimM? aa 
iAadcn tili aeait ia tavst^m 

ab aJio eipaetei alten qood feeeria 
11 et Cimet a« qais libi faeiat qnod ipse Satorne? at 
iati ^m dao« adaeruat, oideaot qaoioodo respOBdeant hoic arga- 

ÄUCTOBea 18] frg. 119. 28] ine ik. bb. &i^. UOZ ooabe. 
%m* SObcdt «i PsbliL S/r, KDtrat 2. 

(OjhSÜJ'VJ 1 EU9ft (oorr. m. Z) B ae pvcn] iffann H qsial 
ttt ff, 'lul /" 6>m- /"; r 2 gigneodi 83 8 (UtcÖ^suit G 4 uti] 
«t /*« / /'V Uti ;'K 8 oumenu nt iDustimalnlä mn. E at «h- H 
9 ln«tlimabIU« H 10 (mtAiutu H tl Um] ui // ]S deonun om. 3 
*t «t flf«iw m tpatiu et ue$iiyia indican uid. 14 homiioeulo w 
Com. f^ H IR nt] «i ot £ luaciuittir K> 16 qai quidem 3 poH 

«t in mff. tlh\\utu4a udd. P* 17 dtviernot H Itfpida« H, ial^^pide (f% 
mmuM ttrhim, corr. m. j^tut.) P in Kncca datnit codieü G pag. ä (S^) 
18 iDvralibui R 10 \\\mt H 20 «exifüiuioi B, suageutrias 3 fn- 

m 
tnloni P 81 iofl ftic cott. •». p«*.; P librorum SP** 





•o 



as 



rnst lib, I 16—17 

mento quod inferemue: &i duo sunt, sexus deomm, gi*quitur 
concubitus, Bi coennt, at doinos häbeani lu^cesät! est; hol* i>nim 
carent uirtute ac, pudore, ut hoc promisce aut in propatulo 
faciautf sicot muta facere uidemus aaimalia. si domoa habent, 13 
conseqtiuDS est ut ul ttrbvs habeaat, et quidcin auctore NasonOi 
qui ait: 

plebß habitat diuersa locis, a fronte potentes 
caßliüolae clarique suos posuere penates. 

81 habcnt urbes, et agros i^tur faabebant. iam qois non uideat 18 
qnae sequantur? araro iUos et coloie, quod uiftus causa fit: 
ergo mortales sunt, quod aiganienlum retrou^reus idfini uali'l. 14 
si enim agros uou habent, no urbes qnidem, si orbes noa 
(habent), ne doinoüt quidem, si donubus carent, ergo et con- 
cabttu, si concaliitus ab üs abest, et sexus igitur femiaüius. 
in das autem uidemus et feminas esse: ergo du uoa sunt. 
disEolnat hoo argumentum si qois pot^st ita eniin res rem IC» 
sequitur, ut haec ultima necesse sit cootiteri. sed ne Ulud 18 
qaideoi dissolutit aliquis: ei duobus sexibus alter fortior e»t, 
aller infirmior; robastiores enim maras sunt, feminae inbeci]- 
linres. inbecillitafi autem non cadit in deum, ergo uec feminae 
seius. huic additur superioris argumenti extp-nia illa con- 17 
dnsio, nt du non sint, qaoniam in düs et feminae sunt. 

17. Ob has rationes Stoici alioiiersus deos interpretantnr, et l 
quia non peruidcnt quid sit in aero, conantur eoa cum rerum 
naturalium ratione coniungere. quos Cicero seentus de diis ao 

EPITOMB 25-64. 10] c. 17, 4. 
AUCTORES 7 a.] Metam. I 178 s. 

RSHPVJ 2 domus PV 3 promisou^ S 4 fftciunt P\ eorr. P^ 

doniQS fiicwe SH «idwimus I^^V 7 loca R hplerique coild. OtttH., 

HPV, hac SH 8 pusoere P', corr. P* pe.nate» (n ? tr.) P 

9 uidct BH 10 ««rimtur R rit S 12 eoim om. S aj arb« — domos 
quidem om. R 1-S habent add. edd. si] si et SU 14 iis R\ hüs R^, 
hiBCttt. femiiiinis P', eorr. i*" 15 in diia — feminas eage om. Ä dia K 
femininMPK 17'^ultim' (»c corr. m. H) R, \i\t'imhm U 18 sroubu» Ä* 

10 sunt om. 8 20 feiuineu.t edd. 23 nduersa sie H 24 eos] deot R 
25 ac] « de PY 




64 



Flrmi&ni LaoUnti 



2 religionihns Mnim hanc p^ntentiam tulit: uiiittisae igiinr,' 
ut » physir-i;; ri'lriis lii*ue :itijur utiliter inueutis traota 
ratio est ad commenticios nc fictos doos? quae res 
gecuit falsas opiiuoues erroresqae turbalentos et 
snperstitioueg paene anilea. et forraae eniui nubis 
deorum et aetates et uestitns ornatasque noti sunt, 
gfinora praeterea, cooiugia cogiiuliones oiiiüiüqut» 
traducta ad similitudiuem inbcc-illitatis humauae. 

3 quid planiuH, quid uerlus dici potest? Homanae philogopkiae 
princeps (4 aniplissimo sacerdoiio praeditu» comm^miicio» ac 1° 
fictos deos arguit, quorum cuitus saperatitiones pacnt» anÜes 
esse tostatiir, fatsi» opiuiouibus erroiibuäque turbulentis lui- 

4 plicatof; osse hominis qtttüitnr. iiani totus über tertiär de 
natura deorum omnes funditas religiones ouertit ac delet. 
quid t'rgo a uobis expt'ctatur arapliusi* uiim floqueulia supo- »s ; 
rare possamus CiceronemV minime id quidem, scd fiduoia illi 
ripfuit igDorautI ueritalem, quod ipse simplioiter in eodom 
upt'iH coutilftur. Ulf i^iiim facilius passe ae dicere quid 
Don Sit quam quid sit, hoc tuit fulKa se iot(dk'geri>, 

6 uera neycire. claium est igilur hominis fxthse illos qui w \ 
dii putanlur et eoruni memoriam pü^t mortem üum>i'cratain. 
idoo et aetates diuersae uuut ei certjie imagines singulorum, 
quod iu fo habitu et aetatc tiimulacra eorum eontigurata suut, 

6 io qua quemqui^ mors deprcbendit^ considejcmus si plaoet 

AUCTOJtES l] de nat. deor. 11 ^, 70. 18] ibid. I 21, GO. 

(GJRSHPVJ 1 «omni om. H uid«Us i" (un s. t. add. P^f) V 2 phjsi- 
ds] tlcis m. J, a. l i ^ factis i a Actis m. rec. P IraclatA R 3 ratio 
estJtHPV, nicione i>', riitio sit codd. i'ic. floj et codd. <V. 4 seniiit S 
tahsm Uta. P ' (ndtL P V V 6 ucstitös P ', corr. P' 7 proeterea ex jiraeler P 
cogufttioma JiSH cum codd. de, uognntioues omnea PV 10 priiicipes P> 
(corr. Py V (gupra alt. i ertu. e; 11 supentiaiifB R 13 essa om. P 
14 omnis A'F 15 eloiuenti«] in eloquouüft R hme fere inctpit co- 
dicit G pag. 3 (12$), in qua pattcac htterae atfuosabantw 16 mine P\ 
wir. P* 18 ae posw R sc P' dicere t« mg. add. P'? quod 
(ante non> S 19 quid (ante sit; S, quid' P^V falsa] eet sa .ß', 
». U cotr. R* 21 nicmoria S aul ante coMicnJtaxa atU pott add. 
esse edd. fi2 et] etiam edd. luttate*» P^ 23 quod] qiit" (totr. m. 3) P 
24 quaquemqae] quncumqne, in mg.K quaquSq.F coiipraehcndit (t^SjSff 




•liDiD. inst IIb. I 17. 



65 



aernmnas infelicinm deoruiu. Isis Öliam pcididit, Cm-es filiam, 
eipulsa et per orbem teirao iaetata Latona uix insulam paruani 
in qua puieret iuuenit. Deimi Mater et umuuii lormoäum 7 
adaloscoBtom et eondem cum pai^lioe <li'priOu>nsuin exBcetis 
nirilibus st^iiiiuiruiii n>ddidit f;t ideo nunc »acra uius a GalUs 
sacerdotibus Mlebrantui , Inno paelicos acerrime iiersecuta est, 
qaia parere ip»a tioii potuit ^x frutre. insulam Saniuin 8 
t»:ribit Varro prius Partheniam nomiaatam, quod ibi 
luno adüleuerit ibique etiam loui nupserit. itaque 

; 10 iiübitissimuni ßt antiqui^^siiiiiuii toiiiplum n^iws est Sami et siiuu- 
lacrum in habita uiihentis figoratum et sacra eius anmaeisaria 
iiiiptiaruui rtlu oelobrantar. s\ ergo adoU'uit, si fuit iiirgo 
prinio, postca inuUer, honiinem taisse qni uon intellegit, pe- 
cmlem ee fatetor. quid loquar obscenitatem Veneria omnium 9 

[« libidinibiit* ppisiituta« noii deorum taiiium, sed et homtuum? 
haec cum ex fauioso Martis stupio goDuit Harmoiiiam, ex 
Mcrcurio Herii)a))hroi1itu[ti, qui est natus androg^uus, ex looe 
Cupidinom, ex Ant^hise Aeneau, t^x liiito Erycem; ex Adonio 
quidein DiUtum potull, quod t^tianituin puer ab apro ietus 

[» occisus fifil. quae prima, ut in Hisüiria Safia ('(müimtur, 10 
artem merctriciani instituit aiictoique umlieribus in Cjpro fuit, 



EPITOMB 3-6] e. 8, 6. 
16 ».] c. 8, 4. 20—66. 3] e. 9, 1. 
AWT0HE8 2üJ frg. XIU. 



14 8.J c. 9. l Veiiut — expoiUa 



(G)'RSSPVJ 1 wnirouM for- II) si plwet SB cenw B 2 eipul- 
it&ui S UctatAUi SH a iliuiu 5 roriiu<iHuin B 4 et oni- B |>e- 

hce 8BPV eiecti« PK 5 wmiuiriuii S 6 p«Uops ÄPF" 7 ipsanrS 
jjatre B iiiHiil»am f» tr.) V soinum 5' 9 Ita'q.' P* 10 est «ias H 
13 a Mtüier honiincm inciptt codicis G pag. 4 (t2C) paent tota le<ia 
11 quod V 1« iiniiüiiiitiii Ö6' ex] et P\ corr- P^ 17 hermiiforo- 
(tiium B uiilrogiuus GP, »udrogeous S 18 cuipidiiicnii V^ ex an- 
cbise — erycfDi in inf. mg. V ex] et P', corr. P' annhisa« Q, ftu"- 
chiso JV, anchlsÄ (' er.) S aeneim GSB, iwneam HPV (i. e. V^) 
hntPO GS «rgiwii ß, erJcS S, crjct-ii I* adoiiio GKSliV, H<ioLe fe in 2 
hiMis erat. m. ä) P; an Aduiieo »crihcndum ? 19 quod) qui F tiim 
om. G, tunc P ab apro ictus] apro obiectns ö, ab nprr» ^nitu« 8 
ictii if 20 iu om. SB 21 c[i]pro 

XVnil. Uet. 1. & 



66 



Firmiiini Lartanti 



QU an]g<at)o corpore quaestnni facereni: qaod Mcirco üniKrauil, 
ne Bola praeUT alias mutiercs iapudira et uin>ruiii adpH^ns 

11 uidcretnr. eüainin* hai-'c balK*t aliqiiiü auminis, ciiiiis pliira 
numerantur adnlterhi qnam partus? sed ne iUa«* tjuidt^ni aü- 
^nt'H inlilmtani casiitati'iu seruare potu(*nint. uiidi' iMtini pu- b 
t^miis Eriehthoninm esse natam? an ex terra, ut pocta«» uideri 

IS uolunt? at res Ipaa clamat. Dam cum Viücanos diis arraa 
fwisspt »«iquc Iiipptts>r optionfni dfdisxi't prufMiiii (pjod lU'Itct 
postnlandi "mrassplque ut solohat per iuferuam palndem se mhil 
negatiirum, tum faber claudu» Miueruau naplias po^tuUuit. le 

13 hie Iuppit**r Optiinus Maximus tanla religioue constrictus ab- 
nuere non potoit, Minemam tamfn monait repuguare pudi- 
citiamqim derondero. (um in Ula eoiihictationr Vuleauum in 
terram effudissp aiuat, und« sit Erichthoniiis natus, idque illi 
nomen iuposituin öri rq: Ipi^s; ** -/Osvi: id egt ei cortamine w 

U atquL' Ininio. nur igitur nirgo eam puorurn cum draconi> ooü- 
clnsum et obsignatum tribns airginibus Cecropidjs commen- 
dauit? emdf>ii:3 ui opinor incfstum, quod nnllo modo possit 

ID eolorari. altfra Ruin p»Mne amatorem suuiu perdidii^set, qoi 
erat turbatis distractus eqnis, praestantissimnm medicum w 
Asdepium cm-ando tun^^ui adnooanit eamquu sauatmn 

EPITOME 4- H] 0. 9, 2. 19-07. 11] c », 8. 
AVi^TORES 30 67, 1 ss.] V«rg. Aen VII 7Ü7. 774 M. 
EXriLATORES fi 13] Au^stio. de ein dei XVUl 12 fpag. 271. 
11-16). 

' (O)BSHPVJ 1 auigai,toCrmim,anmaiiuer8. IXpag.ß3(e(I.AiMtt^H. 
3701); uulgo C S uumima P-T 4 ille SHP\ WM P', iüne. 1'» 
uirgiuia H 5 potoit H 6 ^ri^thonitim (mc iNtnrt^ ceri. G) OPY^ 
erichtouium S. eryctünimn 77 uidere R 7 aut ,^', m ra». corr. S' an 
reclunat? 8 dedUse H ({uid // 9 intwroani V 10 mm- P II opti- 
musmm^. P' 12 admoDtiit /T 13 tuuo P mom.U im iÜa fou|[ilacta 
lieftiuJ codieis G png, 4 (tä6) uulcaDUS 8 U terra H profudJttso C 
(ttiti quod- fimdisM PV), semen orfrf. (dd., «d ef. Epit. 9, 2 eflüidit; ex 
hoc ft AupttMtini loeo fj'iitt. 37t, 12^.) in Aiiibonim roiiT^nli()Df.i Vulcaiiuni 
coiiiiuotuin pffudisse iiiiinr Humcu in tt>rram mupra quoqtie offndissv scripsi 
hcticthioDDS P*' (herictUoiiiuft corrji herict'b'ioims V 15 iiiiHwittiiu ftt 
id Mt, tfm. ffneca H rijfj T€C 8 XÖONOC f X *r K; P « «rcitnmiue P 

17 wcropidis (corr, m. S) R 20 ttirbatOB R^ dilrtinrtos S 




diuin. inst Hb. I 17—18. 



67 



«0 



I 



secretis alma rncondit 
setUhus et nymphae Egoriae iionioriqa« relegftt, 
Sdlas ubi in siluis ütalis ignohilifl neuum 
estgeret uersoque ubi uomint* Virbius esset. 

qaid sihi iiult baeo tam diljgeas, tam solliciU curat io? quid 16 
secretu« sed4*s? quid relcgatio ael taui looge uol ad maliercm 
uel in .soljtudinem? quid doinde nomiiiis comniutaHo? postromo 
quid fquuram Utii pcrtiiiax alioniiuatio? quid signitieant haec 
oiuuia tÜ9\ cou^cientiiiin i>tupri hI anioieni tiiiuiiiiti uirgiiiiLiMtn? 
erat plane cur tauium taborom pro tani fid<>U iuuene suäcipe- 17 
r(*t, qni anianü aouorcao obsequinni pernegarat. 

18. Hoe loco refellt'iidi sudI ctiam ii qut dßOH ex honiinilius 1 
esse factos aou tantnm fatontur, sed at cos laudt^nt, etiaiu 
gloriantur, aut uirtutis gratta iit Heroidem au( niurierum ut 
CerBfum ac Liberum aut artiuni repvrtaruuj ut Afsculapium 
ac Miufruain. haec nnro <|uain inepta sint quaniqu» non 2 
digna propter qu^e h(in»in*?8 iiieipiabili se sceler^ contÄmineut 
hoKti^sqne uern deo flaut, quo contempto mortnorum i^acra sus(^i- 
piunt, HX siugiilis rebus usti-ndüni. uirtuteiii esse diuunt «lua»' 3 
homiueui tollat m cai^lum, uou illaui de qua philosDphi disse- 
rant, qu»* pusita est in banis uiiimi^ sed haue corporuit^m 
qaae dicilur rorlitudo: quae quoniain prampua iu Ifcrcule t'uil, 
üinutrtiUitatMin mernisse oruditor, qais tam slulte iaeptus 4 
f*st, at c^rpori.s uiri's dluiuuiu ui*l f\'\;im litiiiiaiiiaii boiium 
indicpt, cum aiut i-t rnaion's pcrudlbu^ ailtributm' *'t iiiio 
morbo saf«pe franiEfantur uel senectute ipsa mimiantar et oor- 

EPITOME 12-191 cf. c. 14,5. 

B[a VJ) RSIIPV] 2 Ufiiiphiae PV 8 iu] et Jt"Pr 4 iirbius ff, 
niruiüß U 5 b^r P'"V tajn fönte wllicitAj s. l P' 7 in] ad Sil 
luod Ü* 8 ttbuirgntiü H, »bliomtuatio P*' (h expunci.} V hoec oi». S 
9 oou«cjroti& S 11 aainiiti] a miiiifliitiv (n m. 2} R Vi Joooi F* Ü R*, 
bti It-IIV. bi SP 17 8» om. Sü iÜ <!eo uoro PV suspiciunt F», 
in ru*. cwr. V^ 19 a tendam uirtutem denttv incipit B (ful IS), cf. 
46, 18 20 f]ii«ruut S 31 aiiiniis PV 22 hcroule« (m er.) P 

immortnliute (^ m. H) S 24 est om. H 25 udo] uiro 8 3t) fnm- 




tCnutvr ß*, in reu. coir. S^ ipsa »nectute HPV corruant (n m.3) S 

6* 




FirmUni L>etftnti 



6 rnant? itaqae idem ille cum deforniari nlceribns toros sut>ä 
cerueret, aec sauari se uoliiit nee senem fieri. ne quando sf 

6 ipso miiior aut deformior aideretar. hani* a rogo quo tiiuum 
se ipse combiiäserat e^cendisse in ca«]iim putauerunt eaque 
ipsa quae staltissime sant admirati simiiiacris et imagioibus 
expre^sa et conseorata posuerunt, ut in perpetuam oanitatis 
tlloruni moiiumenta perstarent qui ob net;em be^tiarum deos 

7 fieri credidisseat. sed haec tortasse Orattcorum cnlpa sit, qni 
6 res leuiäsiina.s pro maxiini» seiiiper hahunranL quid uo^:ll'i? 

num sapif^ntiores? qui athletioam quideni uirtut^m eonrciuiiuiit, 
quia nibil obest, sed regtam, qnia late solt^t noc«re, sift admi- 
rantur, ut fortes ac bellicosos duoes in dfoium coelu lorari 
arbitrentur ; nee esse uUam aliuin ad inmorulitateiu uiani 
quam exercitus ducere, alieaa uastare, delere nrbes, oppida 
excindere, liberos populos aut tniridare aut snbicere sRrnituti. 
9 uidelicet quo plures homines adtlixeriut spuliiirint oet^iderint, 
eo se nobiliores et clariores putaut et inanis gloriae epecie 

10 capti scdeiibus suis nomeii uirlutis inpoiiunl, iain mallem 
ut a lerarum caedibns deos sibi fiugHrenf quam inmortalitateiD 
t^n oruentam probarent. si qnis nnum hoQUuem iugulauerit^ 
pro containinato ac nefario habetur tk^v, ad terrenuin hoc do- 
micilium deorum admittl emu fas pulaut. ille autem qui in- 
finita hominum rnilia trucidarit, craore campos inuudauerit, 
äumina infecerit, non modo in templuni, Red etiain in caelum 

11 admittitur. apnt Ennium sie loquitur Äfricanus: 

KPITOME 5 %.] cf. H, 5. 

BRSHFVj I idtiii om. S ii«furniare B thoro» VV 2 SBnarij 

aanuiii B ü^iußn BV^ 3H|eP, oaV 4 •sceodisse fe er., a m. 3) S, 

* * 

MceiidisM Ä, aaoQndiHKt! SB, ÄOtciidisse P, escendisne V 5 stultissiraa P 

6 erp^rsa H 7 mODumeiiu (cnrr. m. 3) R pi''starenc fuistiu er.) P 
y proiiiitfiüiii« JJ» 10 atletieain B', «xleticam B>, athleticä C m. Ü) S, 
hatleticam H, Athleticamj P, atUic&m V 11 regvni 5 14 erdtus 11 
urbea <leler« edd. \h eivindpr« sie S' sabicere m. I, c in g corr. m. U, 
ras. ex g restit. m. 3 B, subiewre PV 16 quo- fd tr.) R pluris ÄP' 
(corr. P^) V spoliauvriiit edd. 17 eo sa| eos fw!*' (et, »i. 3} B 18 cftptis 
f«""K fflJ puUt S 23 milia hominnm // tniddnu«*rit rdd. inimdarit SH 



1^1 





I 
1 



tflDin. inst tlb. I 18. 



R9 



IS 



: 



Hl fas endo piagas traclestum asci^ndere CQiqanni est, 
mi üoli caeli maxiiiia poria patet, 

s<;ilicet quia iiiagDaiu parteni geueris humani extioxit ac per- 
di«lit. in quantis tenebris, Afhcane, nersatus os uel jMitiiis 12 
por^U, qui p«r oa(?dt*.s et t^auguiin'in puter*' horninÜms a^t'en- 
sum ia caolum putanerist cni uauitati etiaiu Cicero ad^<Mi6it. 13 
est nt^ro iuquit Afritraue: nam et Herruli eadiMii ista 
porta patuit; tainquain ipse plane, mim id tiorot, ianitor 
fuerit JQ caelo. eqiiideru statuere uou possnm dolooduiune 14 
potius all ridAiidum ptiUMii, cum uidcaiu graues et dootos et 
ai sibi uidi-ntui &apiouU'.s uiro±j in tum miserandis enoruiu 
flactlbas uolutah. si haec est airta» quae uos inmortaleä lA 
faoit, mori equidt^m iiiuliiii quam exitio esse quam pluriiiiis. 
si alitor inmortulitas [mrari uoii polest nisi per saDguiucni. 16 
quid fiet, si oiniies iu r:oucordiain eoitäeiiHerint? quod certe 
fieri polerit, ai pernicioso et impio furorc proiecto innocentes 
esse ac iasti uelini. num igitur uemo erit caelo diguuä? 17 
uam peribit uirtu», quia hoininihut^ in homiues sacuirt^ uou 
daliilur? sed isti qui euersioues urbium populoruniquo sammaui 
gloriam conputant, otium publicum iiou IVicnt, rapi^nt sae- 
uieut et iuiuriis iusoleiiter iiilatis humauae societati» t'omlus 

AUCTOÜES I s] Epigr. ITI Ob.; ei Cio. de rep. 71 d« rep. 
incert frg. 9. 

BSSUPV] 1 fas endo //, facifiido BRS, fas est do P^'V, est corr. P» 

|)liigns ( ' m. 2) 'yniflvsilüw Uttfisci4iiani f iierosqlquam m. 2) ithst (n in er. a Y 
m. 2) B CA^kfitiiuu BSP, cMlestu« V ntlvcaudBra K' 2 initii II. iiiilii' 
(hl n. ptufter.) I* jmtet im bi^. 5' 3 qoia] quam B\ corr. B' pertii^ 
dJt B* 4 'in* £3 (tu) potius Seimtihtus 5 o avs. P 6 putaberis ü 

Ci^'ero om, S 7 oero (corr. m. :i) It et um. U 8 potuit E K^nitor il 
U et quideni SH 10 uid«afl H doi^toi-es S 11 nideivntnr R Rnpientia P^ 
(ewr. P*) y uitcrandis B\ mieeraiudis R, mbi«rMiR 8 r«rrorem V 
13 uoltinttri il"T' si haec — qunm plurimis m mg. V 13 more 5 
r|Ufdeni MPV m&liiu P', maMtflim P'. mapsliio B, ui-litn B, ninufli^ 8, 
«iAU«liKi }IV (i. e. V) IS cüueeast-rint 8H Iti potent P, por.?t »w V, 
poL-st BRSIi 17 uölueropt H 18 uirtusj iuatui^ S »luia) quoiiiniii Xi/ 
Mrnire B\ »■ I. rt fw corr. B' 80 odinm B 





70 



Firmiftai LiicUnti 



iDrumpeDt, nt habere hof^tein possint^ quem (noa) sofliM-ätius 
dcleaut quam lao^ssiotrint. 

18 Nunc ad relifjua perguinus. nonien deoram Cereri ac Libero 
traditio nitineruin fecit. po$suin diuinis doeere litteris uiuiuii 
atqu^ frnges ante progenif^m Caeli atqae Saturiii fuisse in 

Id usa hominum, 9ed ab hi^ tsane iauenta <^Säe fiogarnns. num 
polest pln? aut maiiis uideri oollegisse fruges iisqoe fraoits 
paaem factT** docuisse aut unaa de uiiilms lectae eipres- 
s)!«>e uinunique fecisse quam fmges ipsat: aut uites genora.%e 

20 ac protuiisse de terra? reliquerit haec sane deus bumanis 
iageuii» erueuda, tarnen fieri noa polest quin ipsias sint omnia^ 
qui et sapientiani tribuit bomini ul inueuiret et illa ipsa qua« 

21 possent inueniri. artes quixjiu* inuentoribus suis inniorralita- 
t«n peperissH dicuntar, ut Aesculapin luediciua^ Vob:'a«ü üihrica. 
ßolamus igitur et Ulos qui fullouicaui sutrinamu« docnernnt. 
cur auteni fignlinae repertori bonos nou habetur? an qiiia 

32 isti diuÜR.s uasa Saniia tronit*mnunt? suut nt aliae arte» 
qnaram repertores hnmauae aitan pliiriiiinm prnfuf'rant: cur 

2S non i^t iUis adtrihuta sunt teinpla? sed niniirniii Minynia 
est qua»' oniUBs rt'ppcrit, ideoqne illi opificos supplicaitt. prgo 

24 ab bis ijordiljus Minerua ascendit in ca**lnni. hsI n«n) cur 
qnisqaaiii derelinquat eum qui terram cum aniiiiautibos, cae- 

EPITOMK 3—71. 6J cf. c. 14, ö. 




S(0)KSUPyj 1 quam K> nou add. Thilo swlenttus P, scebnitÄus 
sieV* 2 lacessieriut P'' (alt. i ras. ex u) edd., laccssprint S, hOMSiorant 
BRV, Ucesseniot H 3 [ifragaiuiis P <'clfri i" (corr. P^)V 4 ponu- 
mas S liitHria ^i^n'«■^» B 5 Citfli] ßaercri««» // ß nxnm BS li'fis Ä- 
a.im S, (Kill HP 7 pot«6 H iisquo] isquu It, hisqitc oett. fncÜs] 
fructibus Ä', rorr. J^ 8 catpreffsUisc B' !> a\\X\ aiqur: R in a (TiTr]»! 
relLiqiierijt invipii codicit O paij, 5 (151) paene toUt Icrtn reliqait B, Tf^ 
li«qu(Ti»l (duo u fr) P. roll". qua erit (n et) V bominum H 11 ern- 
dieudh BH, [enidi.ii[drt (} 12 et (nnte illa^ om, U 13 pottiiit BQ 
iüuenire T"; pusi inueniri m tng. priirms inufuit add. P" artis it' 
14 reperisse RH sooUiiio R toIchdo B, uuloano reff., u ritmiu ctrt. 
tn (9 l.S fiillionicftm (\ in ras. ex z ? m,2) V sutriiiAin««» q er.) B, 
strinamquo G 16 ropertoniiD S 17 oan Snoüa] uii^nqi ninwun It 
18 re[p]p''rtores {? 19Wii^ nimiruro o«. 5 20 omiii& Ä' ^llriBÄ* 
pswjuditÄ' r uero] ergo/f '^i ivlinquiit J2 celuni — luniinibus ih sij^. £> 




diufn. inst. Iil>. I 18—19. 



71 



Iqm cum astris et luiuiaibus exorsns est, at eam uoiieretur 
qaae teiaui docuit ordiri. quid Ule qui uulnora in corpoiibus 25 
sanare docnit? niim potest esse prapstantior quam qui corpora 
ipsa formanit, sentioiitU w.'. uiu<?uiii nUiout^m dodit^ herha.s dani- 

A qiie ipsas et cetera quibus uicdi iidi ars consUii <>scogitauit ac 
protulit? 

19. At eaim di(?et aliquis et buic siunmo qui fecit omuia l 
fi \l\ia qui partim profii<«runt suam uenerationeui nsst* tiibaeu- 
dam. primiim ufc fa<'tiiin **s\ iiiiiqinun ut qai ho'^ ooluit, 3 

10 Qtiani deuin coluerlt, ueque fi«ri poiüst, quoniain si bonos 
idem trilnittur aliLs, ipf^*' omuino non t-olitiir, caiue itiligio oKt 
illuno osse uuum ac solum duuui credire. cliimal sumiuus 3 
poeta eos omaes qui inucutas ujtaiii oxcolutiru pur artes 
aput iDferop esse ip^unique illum repnrtorem rnndicinae 

i& talis t^r artis ad Stygias uudas t'nlmiae dr^trusnai, ul 
intclle^aiuus qiiantum ualeal patn- ouinipotims, qui etiaiii dtios 
fulmiuibus exstiuguat. t^pd humines iiigeniosi haue st'cam 4 
habcbaot forta.Mst! rationein: qnia dons l'ulmiuari nou potnst, 
apparet nou esse faotuiu. imiiio lu-ro quia factum est, apparet 
' homiDeiD faisse, dod duani. meudaciam poeiarum uon iu 5 
fado est, sed iu nuuiino: niHuebaiit enim maluui, t^i eontra 
publicam persuasiooe.in faleieiiiui- quod erat uejuiii. quodsi a 
hoc eouatat int^'r ip^os, ex hominibns deos factos, cor ergo 
nou crudunt poütis, si quando iUoruin fu^s et uulnera et 

äUCTORES 1». U] Verg. Aeo. VI öt^; VII 772 s. 24 s] of. 
de d»- nat dem- I Ifi. 42. 

B(G}BSIIPVJ lenmom.B üiiiioibus K' ueucmmtur P 2 quid] 
■inia B* (tiu-»" Ji*) G Iu] uel S oorporf! B ä 'M'aare £ prcoAn- 
UoT P ••• qui fqid f tr.) B 4 uiueiidi (». l cwr.B^) BS, uidendi 
tGH'HVl* r'dt^iiiii ex- utuidi i"»y edd. ntd cf. tl ll.ti accepl» uiuendi 
wntu'ii(Ui|Uo ratioue 5 i]i*i (.■»•ttj'rnque H i%tquH PV t< essst* ow. V 
iiHJ» P 10 in tl"'ri {»otcst datnit codivi^ G ftag. -1 (151), ftquiUtr 
jtag- li (laU), cw«8 »« ueru. I—Ut plernque Itgehantur II UUm\ iiHle B 
ante ttliis ». /. flb «rfrf. B» I!t omni* P» (wrr. P^) V [ia]{\itütf\Atu] Q, 

iuuvales // H iiifer»* I'', m ras. corr. V 15 t«lis et om. BG »rlis 

(a^erjB «^tiigUs JE/ Humine P 16 unlet 5 18 habcsnt A^, 

hnTient H qn» H 19 iiero] ucro etinm BG 20 post mcndsciam add 

^ntm «dd. 'il wt post nomine SH 28 hc (i. e. hnedj S vr%o B 




72 



FirtiiianI Lftctaoti 



7 mortis et bella et adnltcria doscrilinnt? quibns do rebus in- 
lellegi datur quu potuis^e iiUo pai'U) ficii dfos, qtiia up homi- 
nos quidem probi fuerunt eaque in uita sua gesscrnnt quae 
mortem pariuttt sempiternaiu. 

1 20. Vciiio nunc ad pro[ti-ia8 Romanorum rvligiones, quoniam » 
de communibus dixi. Romuli nutrii Lupa honoiibns est ad- 
fecta dtuiais, el feiTem. si auimal ipsum, cuius flguiam gerit. 

if sed auctur est Liuius Larentiiiae risse simulaerum et quidem 
uou curporis, sed meotis ac morum. Tiüt euim Faiistuli iixor 
et propter natgati corporis uilitatem lupa iuter pastores id est » 

8 meretrix nuncupata est; nnde etiam liipaiiar dicitur. exem- 
plum Bcilieet Atheuiensium in ea lignrauda Romant SMmti 
sunt, apud quos meretrix quaedam nouiine Leaeua cum tyr&a- 
num occidisBet, quia uefas erat simulaenmi coiistitui mereüids 

in teniplo, aitlmalis efßgiem posueruut eniuä nomeu gerebat. it 
4 itaque at Uli mouuaientum ei uomiue, sie isti ex proffssione 

fecerunt. huius iiomini etiaru dies festus dieatus est et Laren- 
ft tiualiji constituta. uec haue solam Romaui meretaieem coluut, 

sed Vaulam quoque, quam Herculis scortum l'uisse Ver- 

rius scribit. iam quanta ista irmiortalitas putanda est, quam « 
6 oliaui mcretrices adsecuntur? Flora cum magnas opes ex 

EPITOME 5-11; 17-73,3] o. lö. 1— U. 
AÜCTORES Rl 14. 

EXPILATOBKS 9-11] AuguBtm. d« oiu. d«i XVHI 21 (pag. 283. 
10-23); cf, hidor orig. XVIU 42. 2. 

S(G}liSHPVJ 1 ac belU H tn de n»(b > deginit ccdicia G pag. €(1SS) 
2 qui SH nee B 4 pnrinnt B 5 ueniamus // 7 tpsuDiJ ipRum 
tüxsset edd. iit^urn S 8 liliius SBP Unmtiüw (-m iS) BRS, Itu- 
i'eutiDe (11 rr.) H, tan-iitinac PV 12 figurando S 18 l'cneuii B' 
cum tyraDDiiml cynl.vrHimtiin Jl 14 "luia V^ uotistitnit S IS rui S 
17 nomine H pt om S larcntinalia C, »igi ijuod latri'iitiiiitlia 

« 
(a CT-J if; cf. liutmtliinli cod. Taw. ^pU. 15, 2 18 DOtiBtitut« (\ er.) 

cl sQiit B. l. add. m. ii II lucivtricem i'onmut SH 19 fntiliua B' ff»n- 
^tu'lnni B'^) HPV, om. h', et faulaiii H: l-'Hiudaoi t. e. Fabuliuii Jieiffer- 
adteidim, attai. Horat. (1S70) pag. 4, Fnuiiam dubitantcr Bathrtimu«, 
atmai. philo!. JSS5 jutg. 781 udn , änl fauiu Epitonu quoc[ue hnbct c. 15,3 
qua« H E^c^rtum i?~ uerius B'*'S 20 «st ante iflta. om. poti pu- 
tfliida P 21 ndspquntur B. iuiscquitiitiir PV pvf>t adi>i'ci»iihir s. l ut 8* 




(linin. Inst HV I 19— SO. 



73 



arte meretripia quaesiuissct. populum scripsit heredera oerlara- 
que pHciiiiiiiii) r^liquit, riiins i^x annuo facnorr' suus natalis 
dies cploliiarptnr pdition** ludornra, qiios apppllant Floralia. 
quod quia üionatui fla^iliosum iiiilclfuinr, ab ipso oomini' argu- 7 
mentum sunii plamiii, nt ptideii(Iat> rci qnoodiim digiiitas ad- 
deretur. deara finiprmit esse quae florilus praesit eanique 
oportere plaeari, nt friigy« cum arborihus aut uitihus bene pro- 
spereque floreseerent. eiim colorera secnlus in Pa^tis poeU 8 
non ignobilom nrnipham fuisse narraait qua«? sit Chloris tiooi- 

10 tata eamqiK* Zfphyro niiptani quasi dotis loco id accepLsse 
munf^ri); » inarito, nt habtri^t floruin omnium potpstatom. ho- 9 
üeste quidem ista dieuntur, sfid inhoaeste turpitorque crednntur 
neo debßrit, cum u<'ritas quat-ritnr, huiusmodi iios uelantiMita 
deeipere. celebrantur ergo ilJi ludi conuenienter nif'morjae 10 
ineretrlcis cum omni iasoiuia. iiam praetor uerborum llceutiam, 
quibus obsconita.« onniifi t'fTunditur,* pxuuntur »?tiam uestibua 
popalo flagitaute meretrices, quae taoc miinamni fungUDtur 
officio et in conspcctii popuü usque ad saticLitom inpudicorum 
lumiiium cum pudendis motibus detinputur. Cloacinae simu- 11 

» lacrum in Cloaca Maxima reportum Tatius eonsecrauit et quia 
cnius esset «fTigies i|j;norabat, ex loco illi nomen inposuit. Pu- 
uorem Pnllorentque Tullus Hostiliui; figurauit et coluit. quid 12 
de boo dicam nisi dignuni fnisB« qut eeniper deos suos, sicut 
optari solet, pracsi'nti'S haberet? ab hoc iliut Maroi Marcolli 
de consucratione Honoris atque Virtutis hont^i^tat«^ iioiniuiini 
diffcrt, re congi-uit. eadem uauitate Mouteni quoque inter 18 

EPITOME 19-211 c. ]5, 4. 21 6. 34-74, 2] o. 15, 6. 
AUC1VHE8 8] OTid. Fast V lOB m. 

BUSHPVJ \ sorlhvit if' eerta qal S 2 reli.quit (h er) B 
fenore BSII »ui B !t ludorium S qnas H appi'llauit S 4 senfttus P 
S «uiomi Ä 6 riwi^Timt T' 7 nntl ac Ä, cfr. p. 70, 9 9 olori« B, 
Ions JJ 10 nubTiiiii (h tx p) B*, numUin P \%\ (i. «. quae %i) V 
A{-c'6|>Lsx«t R 18 itelamiuo H 14 conuf^iiieDtes H 17 fL-vgitante po- 
pulo BR W moHibun (r exp. et t rx a 9 m.2) B SO reppertum B 
21 <»iiw R» 22 pallor^in H tnlliu» HP 23 hoA 5» 24 prawontoü] 
• •• fSed er.) secuni B 25 wirtntea P' (corr. PV V honastnteni K, 
boneit« H 20 diffort «] differre JBÄ' (ex differt n), diffnrt el 8, 
dllTei« ^ 




Firmianl Lactonti 

deo? s^natns oonloeauil, quam profecto si faahnisset, eiupuioJi 

14 Sacra uamquum suswpissi^t nuignum Cicero auiiaxtiue 
eonsilium suscepisse Graeciam dicit, quorl OnpiUinum et 
Amoriitn sinuilaora in gymnasüs cousecrusoet: aijulalus 

15 est uidoUeet Ättioo et imisit homini'tn t'amilittreni. non euim & 
uiagnnm illut aut onmiDo cousUium dicenüum tUit« sed ia- 
piulicornm hominum pcrdita et tIei>lomta nequitiu, qui U*»fr09 
ßuoa, quos erudire a<l houestatem debert-ut, prostitnerunt lil»i- 
dini iuuentutis: a quibria Qagitioriuu üeos et in ilHs potissinnim 
locifi, ubi nuda coriwra comiptorum luminibns pati'nt, et iu w 
illa coli aetate uolui-ruiit. qiia^ simplox ot inprouida prins in- 

IC retiri et iu laqueos polest cailfire. quam «.aui^re. quid uiirura 
6i ab hac geote aniut>rsa Hi^tia mniiarnnt, aput quam nitia 
ipsa religiosa suut t^aque uon mudo uoii uitaulur, uexum tiliam 
poluntur? flt idßo huic t-entiMiüuo, taniquaiii (iraücug prudeu- u 
Lia ainc«!ret« atliecit: uirtntes enioi oportert», ood aitia 

17 coiiSKCrari. quod si ler.ipis, o Marcö Tiilli, aon uides fore 
n( iiiruiiipaiil uilia i.^uiii uirtulilnis, qiiia iiiaht buuii« adhaereut 
et in luiimis hoiiiiuum pot«utiora sunt? quae si uetas consec- 
rari, ipspoudubit li))i fadem illa Gra*M;ia at' alios deos colere to 
at prosint, alios uütü ne nocnaut. Uhlh' fuini sr>mper escusatio 
est eonim qui mala sua pro dÜB habcnt, ut Romanl robigineni 

IS ac fi'breni. si ergo uitia cousecrauda non Huut, in quo tibi 

EJ'ITOWE 22 roligineiu iw fcl>n-ml c. lö,2. 
AÜCTORES 9. 101 ^^ I^Sg- ^S 2; 11 U. 28; of. VAhl^mini «1 
bano loc. 

B(G}RSnVV} 1 prorectös (puncta add. m. ») ibi (om. si) V 2 .mK^ü 
dcero aiidMXi|, V cicorone (ea^p. m.S) B 4 cymnunia J*V* i*nii- 
Becnusenl H 5 » Cet attico mdpit codin* G pag. 7 (HO), tn 91MI ptera- 
que U-ne1»wtur doriait SH 6 illud in&gutiro U illum O 7 qoil ^uii U 
8 lioiicslat« 0^ »im»« r«r(., anm ?) G, huui.'sU PY ö tiinriliu euntiu V 
\\ quem S inritiri H 12 muerc) iiidn«*ri (1v t er^ B 18 dincrsa S 
14 «aqua* li ui-lAutur H lö aditM-tns S*, in ras. corr. 5' tiirtirt*i» B* 
18 lut inrüpnut. i" lö UQt4»«a5 (ost euieiH.) B coosou-ari» (1 er.J B 
20 ibi If 21 uero om PF oe «. l. P^^V^ cicus/ttjo sunper SH 
est ucvu^atio B, idem 6, Md minm ctrt. 22 eoruiu est S mala suaj 
mala* (b er.) 8 rulfi^iiu^m SV, roblgins H 23 consAcrnndA H^ con- 
secrata V" 




intit lib. I 20. 



75 



adscntior, ne uirtutcs qiiidi'in. iiou eDiiii por s'> gflpiiiDt aat 
Benüant aequo iutra parteles aut aedicnlas luto faetäs, st^d 
intra peotus collocandae simt et intorius ooiiprebeuilciida«. at* 
pint falKao, si HXtra hnmineiii fiiHriut coIloi'uUie. itaque pm^ 19 
s claram ill&m K'^em tuam deridoo quam ponis liis ucrbis: a»t. 
olla, proptur quai' datui horuini asoHUsuj? iu r.ui.'luui, 
Mentem Virtut^m Piotatem Fidem: earumquo lauduiu 
delubra 8uulo. iitquia bat'c s^parari ah hoiiütie iion pos<iunl. 
si cnim coIrrid.L <uri1. in hoiiitiK; ipso sint DeccBso esU si äO 

lu äuU'in eint (*xtra hoimufni, quid opus est ea colere quilms 
carvas? uirlus »»iiim t^olcuda («t, uou iiiiago uirtutis, et co- 
loDda est Qon satTiHcio nliquo aui iure aut preeatioue soUemui, 
sed uoluntate sola atque pi-oposito. nam quid quI aliut colere SI 
Dirtutoin nisi nam conprotit-ndern atiinio ac lem'n*? (]uod unus 

» quiKqite siinulac cofpit ueUc, couscquitur. hie t^olufi uirtutis 
est niltus: uam religio ac ueueiatio inilla alia uisi nniu^ dei 
tenenda est quid igitur opuB est, o air Kapientif^simn, 9Uper- 33 
uacuiit extructionibus loca oceupare quae possini huinauis usi- 
bas cedere? quid sacerdott^s i'Oiislitucie uana et iuseiusibÜia 

M culiuroa? quid üuiiiotare uiclinuis? qtiid tantos suiiiptuü uel 
fingendis uel eoleadis iinnKinilms inp^-ndere? finuius H iu- 28 
corruptius teniplum ost iiectus hiiiiianutii: hoc potius oiuetur, 
hoc ueris illis aonüuibus iupleatiir. bas ergo falsari conse- -2-1 
crationos »equiiur quod neoesse est qui euim hic uirtutes 

KPITOME I— II c, 16. l. 8 B.] 0. lö. 2 (luajimis — substantia. 
83 Calhn^ cvii^'-crntiuiii's] c 10, 2 quae — esi^crniida 2A m. 76, 'i tidei, 

4 pivtiut. 6 piu. L'oni-ordiit, 8 putliritia] cf. c. lü, l. 

AVCTOUKS U\ de Ipgg 11 8, 19; cf. Ijirt 1 \a,n 

B(Ö}RSlIPVf 1 adä^utio (iid euvtu in O) BG .n«^ P^ «ut aeii- 
tiunt* iP 2 A(i<ditiriilas ß^''G fftCto« ff 3 m (ne etat falAo] <Bi oxtn> 
deamit eodici» ö ptg 7 iäO), getjuitur patf. 8 (49), tn qua mAi7 arputscehntur 

5 liw] iu Lin ß Ü Ula Itli Tiioptor /' yuWu B^ inl svd SH 
" cAmmUem H 8 Mint, (n tr.) BP, khiiI SH, suot OK 9 sin (ante 
anU-m7 S 10 suut S edd. Vi fl'uro It' 15 siiuulaccocint B', siiuul- 

occuiiplt B\ 8iiunl»ntC»*r;ce|iit J?, «iimd a«c«pit SPV, aimuUt cwpir H 
17 «t üw. B 19 cad*nj H 20 cultoroa B>. corr. B\ uulton-s K' 
RomptM (««J o tB u ÜV ÄP', wrr. P' 22 p^ctus] corpus JI 23 ou- 
fuiiiibus B, QoininibuB cett. 



M 



76 



Firuiiaiii Lactnnti 



oolunt id est qni umhras t>t imagines mrtntiim consectniitur, 
2tv ea ip:)a quao uera sunt tonere non po^^uut. itaque uiiUa iu 
quoquam uirtas est, uitiis uliiqim dominautibus, nulla fules, 
omoia pro ae quoque rapiente, nulla pietas, aec con^anguineig 
nee pareutilms parcentp auaritia et nupiditate in uenona et in s 
f^rrum rueut«, nulla pax, nuUa concoidia, publice hellis sae- 
oientibus, priuatim uero inimicitiis ußque ad sanguini^m furon- 
tibns, nulla pudititi«, libidinihus effrmatis omti(*m srxum ot 
36 onines corporis partes coutamluautibus. nee lamen desinunt 
ea color« quae fngiunt et oduruut. colunt cniin ture ac saiu- lo 
mis digiiis qnae sen?ibus intiniis horrere dybufTunt: qni error 
omnis ex illius priacipali.': ac summi boni ignoratioue deset;n- 

27 dit. urbe a Gallis occnpata olisessi in CapiloUo Komani cum 
ex niiUiRrum capillis tormenta fecisseiit, aedera Venen Caluae 

28 coo£öcraruut. nou i^itur intf^lle^iut, quam uanae siul roii- u 
39 giones uel ex eo ipso, quod eas his ineptüs caaiUantur. a 

LaeedaoraonÜR fcrta^se didicerant deos sibi ex euentis fingere. 
qui cum Messenios obsiderent et Uli fiirtim deceptis obsesso- 
ribus egressi ad diripiendara Lacedaemonem cucurrissent, & 

30 Spartanis muliwibus fusi fugat-iquö sunt cognitis autern doli:^ » 
hostium Lacedaemonii sequebantur. his armatae mnlieres ob- 
uijuii loiigiu» Hxiüruüt. qnae cum uiros suos cernereut parare 

se ad pngttHin, quod put>arent Messenios esse, corpora sua 

31 nndftoerunt. at illi uxoribus cognitis et aspectu in libi9i- 
neui concitati, siculi eraut, ariuati pernmii sunt, uUquu pro- 

EPITOME 13-15] 0. 15, 5. 

BRSHPVJ l quia V uirtuhiam Ä**, iiirtutcm M consMrantaf 
(exp. m. 9) R 2 uullo B 4 qaetnque H, uuo iiuo<{iic edd. rapiente 
oin. 3 5 parceut S, non parctfiit*' H fi sapaenk-nübus V 7 iiiiuii- 
citMs r* 9 po»t desinunt crtts. nt B 11 dic«ti8 (i er.) H horrere 
cod. Gotban- et alii recenl., colere C* 13 a om. S 14 capillis] calis 8 
IS cotisacmnint B, cousecrauvnint ItU suut S Iti iueptiB H ott- 
u'^llaiitur i", corr. P^ 17 didicyruut B 13 messeonios Jf 19 liu»- 
d«'iouuem B, fniriter St 20 !>)iarhiiiibiu 8 fiigatjae li 21 ils S 

23 quo« ^<I fft. '4) y meftsenios B 24 cognotis P, ooguatis (sie corr. 
tu. a)V et] ei if lil)idine B 26 con'd'tati (n in raa. et ci m. $) P, 
cogitati V armafi, $ed i i» rosura S hastaavm m. 2 P, armntaa oetl. 
rommixti II {'t-omiscue S 




diuin. iimt Hb. ISO. 



77 



misce — nee enim uarnhat discemere — sicut iunenes ab 32 
iHdeni aiitea niissi cum uiiginilms, ei qoibns suut Parthrtiiae 
uati. propter huiiis favH nieiiioriam aedem Veneri ArniatHo 
simulacrumquf^ posuerant: quod tanietsi ex causa tiirpi iienit, 

s tarnen hoaestius uiiletur uiximtaiii Venerem consecrai^se quam 
caloam. eodem tempore loui qaoqne Pistori aia posita eät, S3 
quod eos in qiuete muuuisset, ut ex omni framento quod 
Iml'ehant paiteni faccreut et in liostiuni casira iuctiircDt: bo- 
que fat'lo soluta «sset obsidio desptrantibus Gallis inüpia sabigi 

10 posse KomaDOB. qiiae ista reti^ionuin dorisio e^t? si t'aniin 31 
ili'fVnsor cssfin, quid tani giauitcr qiit'ri poHSLMii quitni dt!Oiuin 
Dunien in tautum aentsse contemptnin, tu lui-pistiimis noniiiii- 
bus ludiitrio haboatur? quis oo« ridcat Koruacem dwam lud 35 
potius doctos uiros Cflebraudis FornaealibuB operarii* qais 

u com andiat deam Mntam, teuere risum qaeat? banc esse 
dieuüt ex qua sint Lart^s uati et ipsaui Larani uoniinaut uol 
LaiTindain. quiti praestaie colenti polest quae loqui neu po- 
t«stV colitm* et Caca, quae Herculi fedt indicium de furto 86 
iKiura, diuiuitati^m ROiise(!uta qtiia prodidit fratrem, et Cunina, 

fu quae infantes tuetur in ciinis ac fascinuni i^ubmouet, et Ster- 
cutus, qui gtetcoraudi a^ai rationem pnmus induxit, et Tuti- 

EFITOME d-lOJ c. 15, 5. 10- J3 (ludibrio)] c. 16, 3. 18-211 
e.ie.2. 

AÜCTORES I38.Pnruac©mJcf.Ond.FMt,U526-532. lös.Mu- 
tarn — LaramJ of. ibid. 563-016. 

EXPILATORES 20 ■. Stercutua] tt bidor orig. XVII 1, 3, 

BHSHPV] 1 uncnbiint H discei'e" j. l m. 1 uel 3) B sio S, sic-uti // 
sicut - nnti dnmttot Hmmannu* 2 hisdpm (h add B^) BSU ails&i] 
iniHsi adiiiixti H p;ii-tbeini^ S, parthcuijj fi in ras. ex ae m. $) P 
3 acdtm] hae aedem S 4 eueait H 9 esst* B ohsidionifi^ (na m. J ?) B 
«biei Ä 10 derisio] diu si S si] et si Ä' 12 douirij BBV, ex ui>- 
nioa P' turpissinii S 13 hHbervtur H 14 doctis fi', riJoetoa P' 
cfornecolibu!* iS, fornacibu» //, fHmncalibu» PV lö ex| et B', ras. et». I. 
OOTT. B^ ipBuio H Laraml Urem RH 17 lamnü» S quae] qui SH 
18 cacca BH, «jc caca P* borcoli* (« er.) P facit H, fecit v (3 hwtae 
er.) P iiidi>'io P' (corr. PV V 19 iu diiiiaitntein colueorata S cama B 

20 fnsriuum P stercutuB KSP^ Epit. tti, 2, sttrcus B, storcolus //P'K 

21 tiniiiiK C; an Tutmius ? cf. TerlvU. ad nat. 11 11 (pog. 376J; Arnob. XV 7 




78 



FinniAiii LactfiitU 



nns, in cnias sinu pnderulA nnbontes praesideat» ut illanim 
piiriii'itiaiii prior di'us dclihasse uidoalur, et nüllp aüa porlenta, 
ut iam uaniores qni htipc eol^nda i^usccpcriDt quam Aegyptiott 
eesfl dicamas, qol monstniosa et ridieola quaedam simulacra 

S7 nenerantur. H ha^^o tanieu lialtout aliiiuaiu iniaj^riiiem- quid s 
qiii lapidein co!uut iuforni<?m ac rudern cm iionifii est Teiuii- 
nu5t? hie ^st quem pro loue Saturuu.'^ dicitur deuora^so neo 

88 inmorito illi houoi: trihuiinr. uani t?uni Tarquinius CapUo- 
liuin facere ucllet atque iu eo loco mulronira deorutn sae^Ua 
essent, con^uluit ros per auguiia utruiii loui cyderent, et ce- i« 
d(N)til>UN cetorid sotus Tcrtuiuus inansit. undc illam poeta 

ft^ Cupitoli iumoMIt^ saxuiii uocat. iam ex hoc ipso quam 
inaguus luppitf-r inu'Miitur, cui iion cessit lapis, ea forUsse 

40 liducift. qiiod illam de pateriüs fancibns liherauerat. facto 
itaqin^ Oapilolio sujira ipsum Terminnm foramen est in tecto » 
leliilum, ul quia noii cesscrat, lihero raelo IVuerHur; quo ue 

41 ipsi quidern fruebantur qui lapidem frui putauernnt. (*t buio 
iTgo publice puppiicatm- quasi custodi tiniuni deo, <|ui uon tan- 

42 tum lapis, sed ntiaui stipp» interdiim est. quid de iis dicas 
qui colunt taJia nlsi ipino^ potissininm lapides ac slipites esse? n 

1 21. Diximuä de düä ipsü; qui coluutur: nunc dt> äacris ac 
mysteriis eoruui pauca lUcendü .^uut. apul Cyprios humauani 
hosiiain loui Teucius immolauit itlqu*- saetifieiuni posteria tra- 

2 didit: quod est iiuper Hadriano impenint« sublalura. erat 
lex aput Taui'ös inhnmanam et fcram gentem, ut Dianae '» 

EPirOME 2 (portonta}) c. 16. 3. 5—161 o. 16, 3. 21—24] c, 18, l. 
24 «.] c. 18. 2 

AÜCTORES VI] Verg. Aea IX 446. 

BltSUPV} l tupra [>iideiiclo mUl ^ iwtiilftuio ni. post. P ^ piidivi* 
tä% 8 tIfliuRBtte £■, corr. B^, dvli Asse R uidty&'tur B^ 4 ' (Uoaiuus 
(Shatta$er.) P, dedicnmus V uionstru'o'sa B. moostrosa RPV 5 qui* 
(ccrr. m. 2) B 10 ess^rir B» caederent B^-^r, cadwent H 13 cspi- 
tolii BS IS w P td fapitolio (a ras. er it> B 16 cesHunmt S 
18 custodi** (am er.) B U» htipeal tribu« H üb tdd.. Ms C -li\ alU 8 
ipso H stirp'-s H 21 isüs P s«,Tificiia H ac] « d« P 22 cy- 
rios J?, ojrprios Rutem PV 23 teucriu« B, teiichrns PT 24 est ow. H 
imp«rntoro H 20 rcx P ttiirtos /y, iann>^. e~rp. et racons «. J. add 
m. 9 R, taurns PV ut] et ,9. «ti PV 




dillin. inat. IIb. I 20-21. 



79 



ho&pit«s immolarf^ntiir, et id sacrifioitim muttis teraporibns 
cplchratura est. Galli Esum atque Teutatcu huttiaiio crnorö 3 
placaljant. ne Latini qutdmu huiaH immatiitatiH experteä fneniut, 
siqindem Latiurig luppiter etiamnuoc sanguine colitur huniano. 

»quid ab bU boui prociuitur qui sie sacriücaiit? ant (juiil ta]t>s 4 
du prAti&tarti hoiniuibus jiOistjUDt, quornm poeois xtropitiaatur? 
80<1 de barbarib dou est adijo miranduiu. quorum religio (*um 
moriliUri con^ruit: iiüii^tri m-ro qui t>eiiip(<r mansurtudinis ot 
■ humanitatis sibi gloriain niudicaiUTitnt, notme H;icril(!gis His 
,p sarris immaniores repiTiiinMirV ii enim putins scflerati riunt & 
habendi, qui cum siut liburaliuui di^elpliuaruul »tudii.s i':ipoIiti, 
i ab homanitate desciscuot, quam qui rüdes et inperiti ad mala 
faciuora boiioram igiioratione labnntui'. apparet tarnen anti- 6 
cum GSäc huiu' imiriolandorum honiinum ritum, siquidom äa- 
[ tnrnus in Latio eodiMii geiiere Bacrifieii cultus est, uon quitlem 
nt homo ad aniai iiuniolaretur, sed ut in Tiberira de ponte 
Muluio uiitterelvir. quod ex response quodam factita- 7 
tum Varro auctor est: cuius respoQ»i oltimus uereus est f^s: 

[[id eat homlnem] quuü qtiia uidi^^tur ambigimm, et fax iUi et 
' homo iaci sulet. uerum id geuuä sacrificii ab Hercule, cum d 

EPITOME 3 s. H-18] o. 18, 2. 

BliSfiPVJ 1 imniolnrnn'tnr Ä» 2 f^vt B* aesum jR teiitat*n BS, 

t^utlimen 5, utntcn ff, teuiatitem P, toiit;iiiti?u V 5 ab hin ] h diis W5, 

lAÜhtib n diu H boiii* fa er.) U <]uid) qui SH homiuibus om. 3 

I 9 biuaKuiTaJ P gloriH S uindicanrnt USUP »acrilegüs A', saorii'- 

j Itgil» (3 htuilM fr., i «. i. WL 2) P, aacris legis V 10 Ü R^, bii Bfi>P, 

jhi SJIP soelerandi P 11 öipoü.Ü fa er,) BRH 12 desciimt F' 

' rperiti B 13 taiui'n] .tn. K' auUfium Ol « ^) B*, anÜtuium TtSPV 

15 (jeijf're iJ' Id irniii fi in rwt. tx itl- litt. m. 2) 8 Uli PV poii..tp 

) /cn er) ß 17 inoluio (pr. oexu Ii*i PS. luutbio PV; Afiuilio Jordamts, 

I Topogr. d. StutU Pom II 19(t. Sfi3; an SuMicio ? cf. p. W, 10; um rrctii» 

Muluio dtlcnJum. cf. KpH. qiiiHam H 19 'AfSj]] lAC B, AliH if/T; 

l'A'Äfi Macroh. iSat 1 7, 88, WpvAir, IHonyn. Halie. I VJ (ex quo Stephan. 

\Mffs. «. «. 'A?opir«<> To B TOKpi] HA reu r ueMnerAi p, nc- 

MIICT.M F KAlKei'AUtCiGCeTOIMTI'irCM'CTe <t>OT\ 5. eccefaliuwt- 
l«>ceto pitri pcnpt« tofotÄ ff t»/«rj»rel far in m<j. a m. 3 ? P, alia in iS' 
L«/. .SfrKMmni. opu«c. 1 132 20 id cat hojnint?Ui om. edd. iUi etj Ul» sed ff 
JI solebnt S, '«i.iiiIebBt ff 




i 



80 



Firmiuni Laotaiiti 



ex Hispania rediret, dicitur esse snbUtum, ritu tarnen perma- 
nente ut pro iieris hominibus imagiues iacerentur e scii'po, ut 
Ouidius in Fastis dooet: 

donec in haec oenit Tirvuthius arua, quotannis 
tristia Leacadio sacra peracta modo. 

illum ätramineos in aquam misisse Qtiirites, 
Herculis exemplo corpora falsa iaci. 

9 baec Sacra Vestales uirgines faciuut, ut ait idem: 

tum quoqne priscoruru uii't,'o «^imulacra uiiorniii 

mitlere roboreo scirpea ponte solet. w 

nam de infantibus qui eidem Saluruo imruulatmntur propter 

10 odiuni louis quid dicam non inuenio. tarn barbaros, Um 
immaiie:^ fuisse hoiniiies, ut pairicidinm suum id est taetrum 
atijut; exüecrabilü hunuuio generi faciuus sat'rificium uocareut, 
cum teneras atquß iuiiocentes animan, quae maiime est aetaif u 
pareutibus dulcior, sine uUo respt*ctu pietatis eitiugnereut 
imniäuilateniqut^ oniuium beätiaruni, quae tumeu ft^tus suot^ 

11 amunt, t'erltate supenirentt o dementiam iusanabiJeml quid 
Ulis isÜ dii facere amplius possenl, si esseut iratissinii, quam 
fiit^iunt propitü, cum suos cuUores parricidiis inquinant, orbi- w 

12 taiibus maeUut, humauis seusibus spoliaat? quid polest 
esse bis hominibus sancti? aut quid in profauis locis fa- 
cianl qui inter aras deorum tsumma scelera committnnt? 



I 



KPITOME 111 <=■ 18, 3. 

AUCTORES 4 58] V Ö29 M. 9 «.] V 621 ■. 



J 



BltSJIPVJ l redireV P* 2 ei cirpo S» (a «. /. adtt. B^) S, idciroo R 

4 tjriiilias BS, UrnitiuB H, tiri'it'tiiiK P> i^uoditiinin BHV, quod anni P 

5 tristitia B li.-uoadia JI 6 nquii SS (|uiritis ^^ 7 iaci eodä. Oui'iJii, 
iaoe BSPV, iaeeut Ä incebant B 8 uirgine» iientajps B 9 tu SB, 
tunc P 10 .noboi-eoi crirp«a V vcirpea B-, scirpa R solont J2, solei SB 

11 immolabuDtur P 14 feuere 5 15 maxime fe tit. nu. ezae? w.2, 
ft i. \. m. 3) B 17 »lim P isim^ii] et uou P f*etuB (% er.) B 18 de- 
meatlB S iosaiiabile SV 19 iht P possunt J2' bI essent om. S 

b 
20 orbitale B 22 esse om. S Us (b in. 2) S homiai B sauc- 

tum H J)f<»aius in ras. tx f pianis vi uid. P' 23 inter anu«] )ut«rw« B 




dfnin. iuBt Üb. I 21. 



81 



I 



ppM^pimius Festun in lüiris historiamm per saturam refert 13 
KartliaginiBiis4>R Sninrnn humanas hostias solitos im- 
molaro (*t cum uicti esbout a)j Agathoclf» regp Sica- 
Inrnm. iratiim sibt denm putauiss»; itaqtie ut diligen- 
tius piaonlum solaerent, ducentos nobilium filios im- 
niolasse. 

tautaiu religio potuit suadere malonim. 14 

quae peperit sar'pe scelerosa atqae iupia facta. 

cni ergo dementissimi homiaes illo »acrificio cousulebant, cum 15 
tantani juirttMU ciuitatis occiderönt, quaütain fortassc m* Aga- 
thucles (juidHin uietor ocoiderat? ab isto gtDnrM sarronim 16 
Don minoris insaniae iiidicanda sunt publica illa sacia, quoruni 
aliu Ktint Matrix, in quiljus bomiu(>K But8 ipsi uirilibus liUtnt 
— ampututo ^n\ni sfxu nee uiros se iiec fominas l'aeiunt — 
alia Virtatis, quam eandem Bellonum uocant, in quibus ipsi 
sacerdotf s uoii alit^no, s(>d suo cruure sacrriticant. fiectL-; 1 7 
namque mneris ^t utraque mauu destrictos gladios exorentes 
cuiTunt t^cl'onintur insaiiiwiit^ optimo igitur Quiutilianus in 
Faoatico istud iiiquil fii den» nogit, iratns est. etiamati 18 
hac'C Sacra sunt? uon satius ef^t pecnduni modo ainero quam 
deos tarn inpio», tani proranus, tarn sanguluarios colere? sed 19 
undo isti eiTori\s et huec tunta tiagitia nianauorint, suo loco 
(lissoremns. inierim uideamus et cetera, quae carent scelere, ne 
studio insectaiidi uubMiiiur oligiT« poiora. IsidiR Äegjptiae 20 

22 BQO loco] n lü. EPITOME 2-6] c 18. 3. 11-18] c. 18. 4, 
23-82.151 t'- 18,5 9. 

AÜCTOHKS 1 Pmc. Fest.) Historie. Born. frg. ed. Pet«r pag. 375. 
3.S] Laor. I 101. 83. 18) cf. l^uiDtiliani decUmnt. ed. RiU«r pag. 1 adu. 

BRSHPVJ I B-ityrani R, ^«rhjrruiii PV 2 karthapini^iiKiw B, cät- cftt 
wlits« P 5 piiwuln li 8 timie |>eporil; aiP}i«J ivlipo pepprit Lncr 
10 r-i<eitatifi S aociderant S nee S nfgnthock's S 1 1 quidf^ni om. li 
tiooiderit SH 18 M»tri»] Matris Hagaae Epit. 18, 4, Mrttiis .Iphiii edd., 
nd cf. EpU. 8, 6 Mftt<?r ipais BSP (ned alt. s «. /. PV uJriWhus B^ 
\4 f^mina H 17 diatrictns Ä' gladio a« exirentRa H fffi-rentps S 

18 wfrriinttir B, biec fcniuhir S, haec feceruntnr //, i'ffcriintiir HPV 

19 ii| qood Ei H deos S i'ollt B intas] laaiim soeloratus wt in- 
Moas 20 noi)] iii.* (i. e. aouuu^ P, ue V; uoune edd. 22 iiiaoauG? S 
23 tntt<rim tnit. H 24 aegjrptia P 

XTiin. uci. 1 •» 





82 



FlrmUui Lüctantl 



Sacra santf quatenus filiuni paruulum uel perdidorit nel iuue- 
nerit. nam prirao ijactir(lot<?s eius deglubrato corpore pectora 
sua tumlunt lanieiitaütar, sicut ipsa cum perdidit fecerat; 
dcinde pucr producitur quu.si iuuontu» et in laetitiam luctus 
iüe matatnr. ideo Locanus: * 

K numquamqne satis qaaesitns Osirts. 

!l semper enim perdonl, aemper iuueninnt. refL-rtur ergo in 
sacris iniago rei qua« uere gesta i'st, qnapi profecto si quid 
sapimus declarat mortalem mnlii?reni fuissr ac paene orbam. 
oiBi unicum repperisaet. quod illum ipsum poetam ininime m 
fngit, apud quem Ponipt^iurt adutesceos morte patris andita 
haiKi loquitiir: 



I 



euolaam husto iam uumeu g^ntibus Isini 
et tectnm lino spargam per aulgas Osirim. 



J9 hie est Osiris. quem Serapini fuel Si'rapidem] uulgus appel- »s 
lat, soleni »Miira mortuis oonsKcratis nouiLua inimutaii, credo 

i3 ae quis eos putet horatnes fuisse. uam et Itomuhis post 
mortem Quirinus factus est et Leda Nemesis et Circi' Marica 
et luo postquHui ae praeoipitauit, Lpucothea niaterqup Matuta 

M et Melicertes tilius eias l*iilaf?mou atque Pt>rtunus. sacra so 
uero Gereris Eleusinao aou suut his dissimilia. nam sicut 

MPJTOME 20-83, 4] c. 18, 7. 

AVCTORES 6] Ould. Metam IX (593: cf. Ucan VIU 831 w 
13 8.] I.ucaii, IX 158 B. 

BliSHPVJ 1 quatimw S. »le saepe codd. fjrcepto B jjaniuluiu 
filium it paruoliim // tiul (ante iMrcItdcrit) um. if 2 (tflclabi-ato Jt 
pöclrtnil (»orjKini B', m rn* corr. B' 3 sua) sua nuda H äc S fent S 
6 i)Uiu'i|uniu'<|ua« B^, Dusquamque H 7 inueiiiuutw S *'rgo] «aim B 
a n«ni S *) iniiliprum om S pifl^ne B^ 10 nisi tuiinim pott re- 
perisstit <tuod Ä*, del IP, post orl].-un $. l mm unicuu) illum add. R' 
iinir^üj P, unicam V popta ^' 13 is« P, issim V 14 et t9ctum\ 
eiectuni B, et. rpctiiin Sil Yigao PV niilffiun 5 osiris S 1& «b- 
rniiem BPV, «unppm // s.nra|jklriii li>, corr. B^ u«l Strapidpfn eiecil 
VollmtunHUff epist. ffrntid. pag. 5 appellaut B 17 pmpui i> m 

ci>it,iuit i» uiare JI leuvhotea BV mat' (3 linstac Y^" 

MU mtfli«rtu» V\ rw. et $. l corr. K' 21 elouViniic S, *;leuv *^ ^ ^^nUts^ V 

^ vvaH 





Firminni L»ctanti 



Don cxcutio tarn deforme mysterinm nee Priapnm dpnudo, ne 
quid appareat risu dignum. finxerint hace ^aue poetao, sod 
nocesse pst niiüoris alicuins! turpiturliiiiß tegendae ifralia ficta 

30 sint. quae sit ergo qnaeramtis. at ea profei-to nmnifesta «st. 
nam aicut Luuae Uurus mactatur, quia similia habet coraaa, et t 

placat equo Persis railiis Hypt^riona cinctum, 
ne dotur cnli^ri uiotiiiiu tarda, deo, 

ita in hoc quia niagnitutio iiii.*nihri uii'ilis enormis est, non 
potnit ei moustro aptior uictima reperiri quam quae pos.set 

31 ipsuin ciii niactutur imitAii. aput Liiidum, quod est oppi- i* 
dum Uhodi, Beiculis sacra sunt, quorum a ceteris h)nge di- 
uersDP est ritus, siquidem nou tl»vxia ut Qraeci appeliant. sed 
n)alt*di(;tis et ese<'rittionp ctdebrantur, eaque pro niolatis faabent, 

si quando intcr soUeniues ritas uel iDprndenti alicui eicidorit 

32 boüum ucrbum. cuius mi haec ratio redditur, si tarnen nlla is 

33 i'!*se ratio it) rebus iianissiiiiis potest. Hurciilcs eo cum dt»- 
latus esset famemquf pateretur. aratorfni quondam couspeiit 
operaateni ab eoque pet«r« conpit, »t «ibi uiiuiu bouera ueu- 
dereL euiuiuero ille negauit fieri possA, qnod spes sua omnis 

84 c-olendae terrae duobns iUis iim*'iicis niteretur. HpicuIps solita » 
uioIi'utiA usus, quia uinini acripen- tmu poluit, utruinquo sns- 
tulit. al illc iiilelix cum boues suos mactari uideret, iniuriam 
suaiii malcdidis ultus est, quod lioniini elegauti e[ urbniio 

3ü gratisMtiMiiii t'uit. uam dum eoniiübus suis epulas apparat 

EPITOME 10—85, 8] c. 1«, 9. 
AUCTORIS 6 s.] Ouid. Fast I 395«. 

SÄSffPr/ 1 iimI oet' S, ue // 2 quit£, «c raro ünx-^Tnnt ('f8)S8P 
8 flncu &"^I1, l'acU S 4 sint H ea] dea B, ate ]i*, eras. et res e<frr, S* 
out] est res H S »ic 8 quiw H^ siimlüt P^ habf-nt B 6 plooMt 
equo] pUdtaequodisJS, pUrnt «qua. W, jiincnta pqiio P' (pLicatÜ ?qiio P'> V 
radiüii H^ hfp&nont* (e erj ciutü P, hjiierioii accintnm V cincttmii, //* 
8 liunc S quiw F' inormis B ti i»ossit SH 10 äpsS. P> 11 longi S 
12 eyfemia B, eufeinia HPV, vuft'nia SB »ut V 15 si] nißi V 
nalla P^'V 16 rutio oh*. PV, 18 yatuTO PK corr. J" coepi P 19 enim- 
oero om. B quod om. R 20 iiit^^retur] masbi'; nitvtrtur S hercule Ä' 
21 iiou potuit accipero SH utj-osque H 23 ninledictiiS. li-V' uultiis 1" 
24 eiim H sitis om. B apparoat V 





diuiii. inst. Üb. 1 21. 



8ö 



dumque alieuos bom>s deuorai, ülunj sibi anmrissime conut- 
Boianit-iii cum riHU et cachiunis uuiÜHbat. sed poHtquani Her- 86 
eult diuinos houor«^ ob aibiiiratioaimi uirtatis duferri plaouil, 
a ciuibus ara ei posiU est, quam de fac-tu ficüst^;3' iioaiiitauit, 
5 ad quam duo iuncti Imms tmuiolareulur sicut illi quos abstu- 
lerat aratori, eumqne ipsiim sibi coDstituit sawrdotein ac prat^- 
cppit, ut isdeiu uiak'diclis sempcr in celt'l)iaiidis sacrificUs 
ntcretur, quod negart^t se amquani epulaium esse iuciindins. 
haee iam nou sacra sunt, sed sacrUegia, iu qaibus id saaclum 37 

Iducitur, quod iu aläs si fiat, »tiaiii stiuoriäsiuic uindieatur. 
ipsiud antem Üreticn loais sacra quid atiut quam qu[»modo hIL 38 
ftut subtrat^tus patri aut nntritus o^lüudaut? capella est AmnI- 
tbeae nymphao, qtiae ubciibuä suis aluit infantem: de qua 
Gt-rmauicus Cufsar in Arat«o carmine sie ait: 
I itla putatur 

i nntrix esse Tonis, si nere luppiter infans 

abera Creta^äi' muUit fiditmimu caprae, 
I 8idere quau claro gratuiu teslatur alumuum. 

hains capellae corio usam f^sse pro flcnto Touem contra 39 
>o Tilauas dimif^antem Musamis auctor est, undR a poptiä 
actyio/s; uomiualur. ita qiiiilquid est guüluni iu abscoudi'udo 



I 



EPITOMK 11— IS) c. 18, 10. 
AUCTOIiES 15 80. u. lOöBs. 



BRSHJ'V] 1 mnarissimi V 2 ca«chianis (o er.) B, csecinnis J7, 
ciiciunis PF 3 ob mlratioiie S nirtuturii B n ciuibus jfliouit B 
4 BOrZlTON Jl BIZl'üO?) B, BOr/OVniN S, bozogon (V ex o m.2) II, 
_ ßOr/JIDN P. «n mg boiiis iii(,'iiin «i. al, BUl/ITON V 5 iaacti rtuo 5 
^Kmo S abfltiibrAt ^a m ras. lu- tin f m. 2)B ti saoerdote 8 it 8 prae- 
Hcipit Ä» 7 hisdeui (h «, l. B') BSPV 8 uepirw P seu tiuatn S 
HW-uaHias f o es u !{'■) liP^ sie taeite codd. exfnptv B, iuuuodiun S, tum 
^■iucundum ff 10 dr P^, in mg. duoitur m. jxtsl^ iHcitur F mulim 

itindicetur 11 ereticl S Cretioi — aliud m latj. V^ 12 anii«thaa 
(corr. m.^) B, ftiiiftltb.«<fte BP", aiuftlatho // 13 niinipbiu» // tjuae 
ttb«nbtts — sJc Jiit om- B (juiic"] ({»od P*, corr. P' de qua] und© II 
, 15 üla] ttna codd Gfrauin. !(} utro SH 17 <;if>M) iicro //, cre^UD^ne 
k|^ er., -^ m. 3) V foadi'^sniia capra H 18 sidureque B <[UH(> o»i & 
IpatoB*', ». r corr, lU t-orio usumj curio^um H 20 muscus BRSH 
Isi alyfö/.»« Olli. B, ««giocbu« ÜSF, egioeus //, nfgiosu» P in] tum in ff 





86 



Finuinoi Lactuuti 



40 pnero, id ipsum per imagiii«'ni gf^rilur in sacris. sed et matris 
eius inysterium idura coutüiot; quud Ouidius eipouit in Fastis: 

ardna iam dndum resonat tinnitibns Ide^ 

tutus ut infanti uagiat ore puer. 
pars clipeos sudibus, galeas pars tuudit inanes, 

hoc Curetes habeiit, hoc Corybaßtos opus, 
res iatuit priBciqne raaneat imitaniina facti, 

aera deae comites raucaque terga moncnt. 
cyiiibala pro galciä, pro ^ciiti^ tynipiiua pulsaut, 

tibia dat Phrygios ut dedit ante modos. 

41 haue totain opiuionom quasi a po^tis fiotAm SallusUus respmt 
uoluitque ingenioBo interprotari , cur altoics louis dic-autur 
fuiääu Curetes, et ^ic ait, quia priuoipes diuini iQte>lh>- 
gendi fupruut, uetustatem ut cetera in mains oonipo- 

42 uenlem altores louis celobrauisse. quautum errauerit 
homo eruditus, iam res ipsa dwJarat. si i^uiiii priiiceps est 
luppiter et deortua et religionam« si ante illum unlli du uolgo 
colebantur, quia nonduin nati fueraut qui colnutur, apparel 
Ciir«taH ex diuerso priucipes fuisse diuini noa intellegeudi, per 
quos error omnis iuductus est et dei ueri memoria sublatA. 

4fl ex ipsis itaque rayateriis et eaeriiuouiis int*'lleg*»re dihucrunt 
44 horainibns se mortnie supplicare. non igitur exigo, uL aliquis 

KPiTOMK 1— 101 c. 18, II. 

AVCTORES 3 5.] IV 207. 11] Histür. III 60 Dietech. 

BRSHPY] S— 10] cf. Kruegtmm, de (htidi FaMis rtcengmdis pag. 14. 
3 iandudum BK corr B' iniiitibu« P UIm B' (*> dtl tt tirp. B>; SB, 

jdcui HPV 4 Tutus', in mg. iit, V u^^t (i ras. ao fi) M 5 cly- 

peo8 B 6 corihantes SH ü— 7 opus res] pur. ea. (t s. t. m. i) B opus 
öBi. S 7 prisciquc] prUea JB 8 aftr» dwie] tradider" B muraqu'a>c JB 
terga] l-iirlia U 9 t'ynibalU (exp. m. 2) V !0 diit' W* try^tm 
(Tri- S) BSH, fryij^aiu P^ i'hdi expunx. et os s. l. add. m, reestUiss.) V 
ut] ui Ä 11 haoiö H' facUm JP» (forr. /«J F saluatius .9 12 «o- 
ltui.tquo H^ cnr älteres] cunttores B &liores R 13 iut(>lK<'g(iii*di JS- 

14 U4>hi4tate H ut in m^. P componeotes B, nonprmnutem (*■ 

15 oltinj-es Y oelebrauis ea quam tnui B 16 taiii 11 princcpft J*»^ 
prtnetp«'« »ieV 18 colehautur] c"I''brautur Ä qui V mmdum B 
20 crn)9 P subläta] sublnta eut U 21 crimoans BSBP 






diuiu' inst Üb. 121. 



87 



pootarnm fictiocihiis crodat: qui hos intMitiri piitat, pontiliouin 

ipsorum flcripta consideret et quiclquid esjt litterarum ad satTii 

portinentiuui reaoluat: plura forlasse quam nos adferimns in- 

neniet, ex qtiihtis intrdlfgat iimnia ini'pta commimHcia esso 

omnia quae pro sanciis habentur. si quis auteni purcopta 45 

sapientia doposnorit *^rror«m, profocto ridehit iufptias hominuni 

paene dpiiipntium. illos dieo qni uel inhont^sto saltata tripii- 

dlaat ael qai nndi aucti coronati aut porsonati aat luto obliti 

currunt. quid de scutis uetastate iam putrihns dieani? quat^ 4G 

» cum portant, dpos ipsos se gestare umoris arbitrantur. nam 47 

Furias Ribaruluss iiitiT praucipua pit>tuti«: nxonipla riunieratur: 

qui Dura prat'tor psset, tarnen lictoribus praceuntibus ftn«ilo 

portanit, cum bab< rot magistratas beneäcjo mnneriB eius naca- 

tionem. non urgo ille Furiiis, .'^ed plauA furiosus fuit, qui 18 

praeturam hoc ministfrio se putauil oruare. iiierito igitur, cum 

haec a uiris non inporitis acrudibas-fiant, Lucretius exclamat: 

stultas homiiium moutt^?, o pectora caeca! 
qualibns in teuttbris uitan quautisque periclis 
degitur hoi: aeui quodcumquc (.'«t! 

quis haec ludibria non ridimt qni habeat aliquid sanitatiH, rum 49 
uideat hominps uelut m*Mite captos ea serio facere, quae si 
quis faciat in lusum niiuis laäoiuus et iuuptas esse uideatur? 



AÜCTORES 10-141 Valnr. Max. I 1,9. 17 m] R 14 S9. 



^SllPVJ t fincjiutiibua HR 3 qui? J"' iufi-nmuä H 4 Mtn- 
un'Utitin // 'i siicrU i^n t) ineptias] (iemeutia-s H 7 inhotinstu .ß', 
wrr. B' sallotu K'. saltu S tropudiAnt (f< ex ij H> 8 nndi* {&? tr.) V 
allialü ff 9 qui H cacutis i}'. ^l>oMUti5 B' 10 f^e^iiLre n BSIt 
pMt umeria «, t sa'ta P^ II uiuaculus Uli l.t no b«tieticio ff uu- 
caliouem S 1.^ pratihträiu) praeturani houiiul^' (s in. 2) B, pruotura S 
»rn&te iC' H cUmat // 17 ü ütultuHJ o aiiü^rn« B, o nusora« Ji, 
ü misema o stultas // lö iill»* fc er.) B i|uni)lisi]u«d (a, er.) B 
19 Mt» P^ 20 «lliiiii» S 21 uftluUÄ iiiunt*..(H er) /' 'capto*/" 
^■'ri'o S si quis] sivut R 22 Ituu PV uimU Isjtciutu] mimslftsct- 

ba< fftd b duhium} B', mni»?t«»siinnit S* niitnus etfw Petra Fabro 
Sehe^jhug in Örttlch Lnmpa'l IV 913 la»ciuins SV^ m«J ö m ff 






1 22. Harum uauitatuni aput Bomanos auctor et constitutor 
SabiDUs iUe rex fait, qni inaxiiUH aDiiuos bontinum rüdes at- 
que inperitos uouis superMitinnibus iniplirauit: quoii ut facont 
aliqusi cum uuctoritatä, simulauit cum dea Egeria uoctoiuos 

5 se habere congressus. erat speluaca qiiaeilam puropaca ia i 
nemore Ariciuo, nnde riuus poreoüi fönte manabat. bnc se 
loniotis arbitiiä inlerre cont^ueufrat, at laeutiri possct monitu 
deae coniugis ea aacra populo se Iradert*. quae acceptisäiiria 

3 diis fissent. uidelicet astutiam Minois uoluit imitari, qai se 
in antriua loniü reeondebat vi ihi diu muratus legus Umquaiii lo 
sibi a loue txaditas adferebat, ut homines ad par^ndum nou 

't modo impHrio, sed i?tiaiu reüfjione conslriugoret. Dec difficile 
saue fuit persuadere pastoribu^. itaqut^ pontiticBS llamineH 
Salios aQ}^'ures crcanit, doos per familias dtsoripsit: sie noui 
popoli fflroces aniiuo» niiti^^aiiit et ad stiidiu pacis a rebus is 

6 bellicis auocauit. sed cum alios falleret, se ipsiun tam<^u 
nou tVfellit. naiit post annos pluriiiiOä Cüriielio et Baebio con- 
sulibus in agro scribae Potili sub laniculo arcac diiae lapideae 
Eunt repertae a lossoribus, quarum in altera corpus Nuiiiae 
fuit, iu altera eeptem Latiiii libri de iure pontiüeio, item Graeci »o 
totidom do disciplina sapioatiae scripti, quibus religiones nou 
eas modo quas ipse instituerat, sed omnefi praeterea dissolait. 




EPITOME 1-3. 12-16] o. 17. 2. 

AÜCTÖRES § 1 -4] cf. Flor. I 2, 1 -4; 8. S (f-'rox — miUg»rftur. 
cf. Ijtflt. § 4): an Lnct. et Flor, comtiiuiii fnnti^ (fort. SiMiecae patns faistu- 
riis) Uli sunt? g 5 a.] Voler. Max. I 1. VI (Liii. 40, 29). 

£IiSlIPVJ 2 »upra sabinuä ille add. numa Ü^ maximos 8 ani- 
mos u;ii. S buminuiii] reniui B 4 dt?a] de H ^'gt;ria P, geria V 

6 »rocino H, oriciao PV poriicuni (h add. W) RS ro-inuebat S 

7 remutiiüiimua H arUitriifi B 9 iistutja H miiio'is ß\ myootB 
(y ex i) P\ mino his F 1 1 w iS' traditos a iotie SS ad paren- 
dum] appiLnniduin BP^ (carr. m. post,) V 14 alios B dtos] et eos 
2>i*i«r»w ad Flor. I 3, 2, Md cf. Epit. 17, 2. per famili» H di- 
scripsit ftiri/w», descrip^it C signooi (Qtxc) B^ 15 f^ro« P*, corr. m. 
post. 17n»m]nonir bobio J5, boebio SJ* 18 pctilü ÄPF, pfllulii AT 
artf V Ujiideai* H 19 sunt«« r«eperTa« P & om. R forBoHbus P' 
(torr. J*V V 20 de iu«re P, dei uere V iuri B', corr. B' 21 discipüiiae 
(txp.ii^3)B snpientiaAB» 22 quasi P-^F üniuis Ä'P' (corr. if'Py F 



diiiiii. iiiRt lib. 1 22. 



69 



qaa ro ad senataiii delata dt'cretuni <^sr, nt hi liljri abolerentnr. 6 
iva oos Quiiitus l^>Ulius praetoi' urlmnus in contione popiili 
concremfHiit, insipientw id quideui: quid enim profuit Ubios 7 
esse coinbustos, cuiu hoc ii>.suiii, quod sunt ideo combasU, quia 

t religionibufi dorogabunt, nienioriae sit tradituin? nemo ergo B 
taue in aenalu uou stultisiiiniuä: potuiTout eiiiui et libri abo- 
leri »t tuincu r^s in nif^iiioriaui nou fxinv ita dum uolunt 
etiura post).Tis adprobaru quauta pietate defenderiiit religiones, 
auctoritatem relivioiinin ip^aruni testaiido minuciuut. t<ed ut 9 

u I'omptliiLS aput Romanos iustihitor iueptarum religioomn l'nit, 
8ic autä Pompiliuiu Faunus iu Latio, qui et Hatmno auo iiHfa- 
ria Sacra coustituit et Ficum patrem inter deos bonoranit et 
Bororem saani Fentam Fauuam eandenique coningem conse- 
riauit; quam GauiuH Bii.ssus txadil Faluam uo min a tarn, 

u quod mulieribufi fata naaer« nonsuRSset nt FauDOS 
oiris. eandc^m Varro «Piibit tantae pudicitiai* fuissf, 10 
ul uumo illaiii qiioail uixurit piaotiT suum uirum mas 
uiderit n«c nomen eius audierit. idcirco Uli mulieres 11 
in operLu »ucrificant vi Ruaam Deani nomlnant. nt 

to Seitus ClodJqK iu eo libro quem Graeco s[Tipsit, rt'lorl Fauui 
hano uxorem faisse; quae quia contra morem decus- 
que regium dam uiui üllam ubiberat et öbria facta 
erat, uirgii:) myrteis a uiro ad mortem asque caesam; 
postea UL*rü cum eum facti sui paeuiteret ac desiderium 

EPITOME 9-14, 19 (Bonam Deam)l o. 17, 1. 
AÜCTORES 13. 19S8.1 cf. Ai-nob. V 18 (pig. 19a 1-6). 

BUSnPVj 1 n(i.f ii) i?'. u (i. e duo ut uid., imh iiero) R\ hü IIV 
adotrrHiitur P 2 itn wa t|uiiituH HPV, itaquf (que fort, ex q W) eoa (om. 
Quinlus) BSfT 3 uuuore'io'auit R^ -4 fuisB« SH ipsuiii quod] ipsuni- 
quf S suut om S 5 de mti|nouibus Ü aiL om. R 6 in »entitu 
tuDc SH pvsuerunt II adolcri H 7 memori» 8 8 posterli om. P 
11 Pbuiiu« — SaturuoJ t'aunus qui cat iti Ititio saturuo B 19 fenüiin A* 

I 
(Tixntam R^ P, feoteiam B, fenain SH, sentAm V; fcDtan cod. Tnur. 

Bpit. J7, t; cf. Fonta Amoh. 136 (cf. V 18) fufu^n^m B 14 giiuiuB fi; 
IS^^hiun BSPV, gabinius JT tnididit£fi 15 riiirtius B 17 quowd P, 
quod ad V luiw' B*, owsculua H 19 et fantc SextusJ om. H 
Ha smtfi S, C. P« (in G corr. P") V 22 regium F» 23 niurteia 
j;P»*K. inisterÜK B ad om. fl' ("«(W. Ji^) S 24 eum o». H ao] üt BS 





90 



Firmiani Latitautl 



eius ferre dod posset^ diainuin ilH honorem detulJssc; 

idcirco in sacris «ios obaolntam aini amphorani poDi. 
12 reliqnit ergo posteris Fauuns quoquo uou paium erroris, quem 
18 tarnen pnideiitt's quiquo perspiciunt. uaiu Liicilius corutn 

slnltttiam, qui simulacra deos putant esse, deridet his uersibos: 

terricQlas Lftmias, F&ani qaas Fompiliique 
iiistitupTR Nutnae, treinit Uas, hio oirniia poniL 
ut piK-ri iufautes crodunt signa omuia aena 
uiueiu et eese homiues, sie ist! omuia ficta 
Dera pulant, crödunt, signis cor inussn in aenis. 
pergula pictoruui, ueri nihil^ omoia ficta! 

14 poeta qaidem slultos homines infantibus conparauit, at ego 
niuito inprudentiores esse dico. illi etiim .siinulucra lioniines 
pntant esse, hi deos; illos aetas facit putarc quod non est, hos 
stnttitia; illi utique breui di^sinent falli, horam uanitas et durat l.^ 

15 s*'inppr et crescifc. sacra Li))ori patris primus Orpheus in- 
duxit in Graecia primusqne colebranit in monte Bocotia*^ Thebis 
ubi Liber nalus est proximo; qui cum frequenter <:ithara«t 

16 oantu personaret, Cithaeron uppellatus est. ea sacra ftiam- 
nonc Orphjca noininantur, in quibns ipse postt^a düaceratus et w 

EPIT031E 4-11] 0. 17, 8. 
AUCTOHES öm] lib. XV frg. U. 
EXVILÄIORES % 14} cf. Isidor. orig. XI 2. 27. 

lihSHPV] 1 poBSißtiP' 2 obuolutoiuj obuulutam (ubolulun B) no- 
luit Sli mtw 9ic F' amixiniai WH S putent H 6 äerricoUs 8. 
terrirolas HPV pompilique liH 7 Numac] nomen B, om. V\ m mg. 

uani9 V^ tr«mit hu] tremitas (corr. m. 3) B, tremitina SS hio «nsU C 
Epit. 17, 3; hacc oiuina LMuelimm; tn-mit, hm insomnia B/ieArenniM 
8 aena PV Epit., aeaea B, atheuac K, ahena ^V, atb<.>ui H 9 i&tt omuia C 
Epit.; UM somiiia LactirnannHS, istio oiutiia LMHtUrrw' 10 puUnt** 
(ur ? er.) S nois B, ahenia S; ho-cnis cod. Taur. Kjni. 1 1 paii^iilä B, 
pergita H; percula cod. Tarn: Epit. pergula flctoruin uvri nihil, Jfarxiiu, 
siuti. Lucii paff. 16 14 hü BRH IJi df^Ktanut PV edii. 16 tOt. (atttt 
erfsflit) P-' priiiiii» om. B 17 graec-iam SHP (sed-^ ex -a P') edd., 
gfd cf. Epit. J7, 1 in Latio — in'lurit boetiae a&hcbis H 18 oitherae H, 
ojtlinr^ V ](* pbiteron B, c-itlmrou i?, cith*?rou SH, ••ciUliaeron P, 

cjrtheron V cn] id | •• (corr. »■ 3) B 2C' nominalur H 




dlniiL inst lib. I 32. 



91 



carptns est; et fnit p?r eadem fere tempora qnibns Faunas. 17 
sed quis aetate pra(?Reßst?rit dubitari potcst, siqnidem per eos- 
üoin aiino^ Jjatiiius Priainustjue regnarunt, ilt^m patres eonuu 
Faunas et Laoiuedoa, quo regnaate Orpheus cum Argonautis 

s ad Ilieiii^ium litus accossit. proet^damus if^Wm ulterius et 18 
quaerainus, qnis omoino colRndomm deorum priinim auctor 
extitmt. DidyrauF in Whv'is i^t;;V,tsai; [\nzzp:%f,i ait Meliadea 19 
Cretensiutn reg^iii priiuum diis sacrificasso ao ritas 
nouos sacrornniquö pompas introduxisse; huins duas 

10 fnißse filias, A [nallheam et Melissam, quae loueni 
puorura caprino lacte ac melle nutricrint — unde poe- SO 
tica Uia fabula origiuein sumpsit apes aduoliLsse atque os paeri 
melle complesse — ; Melissam uero a patre primam sacer- 
dotem Matri Magaae constitutam, uude adhur eitts- - 

» dem Matris autistites Melissae noDcupetitur. Historia 21 
u«'rn Saira testatiir ipsum louem po.stqtiaiii rerum potitus 
slt, in tantam ut-oisso insolentiam, ut ipse sibi fana 
in multis locia constitnerit. nam cum terras ciroumirdt, 29 
nt in quuniqtiM rogionom uenerat, reges princippsue populorura 
hospitio sibi et amicilia copulabat «t cum a quoque digrederetur, 
iubebat äibi fanum crvari hospitis sui uomiue, quasi ul possei 
amicitiae ac foederis memoria conseruaii. i^ic consHtuta sunt 23 

EPITOME 5—7] c. 10, 1. 7-11] o. 19, 2 a. [— sacrificas«). 
18-22] c. 19, 3 (Gt — Miilri) \. 22—92. 8] o. 19, 4 iic — aeminauit 
AÜCTOltES 7] pag. 220 Sclunidt. 15] frg. XI. 

BHSnrVJ 1 nirliis H. carpUus P*'V 2 praecessit H 3 Itein^ Ä» 
4 Fanniis) picus SH laomedom J{, lameodon S oom om. H 5 ilie- 
nieosiiuii h, UJeuisium H ncci-ssi'nt B 7 ez€l'€0€UC B ITIN^- 
PlCeC B, IIINAAI'IKCC P ezegeos eospina uristc U in mg. narnktionis 
pindarinte P' uii^liseu i9 dcmnsB 11 unlr'wrunt B BP, niUrk'tuFt V 
12 ataoliiaM B 13 miplesse Nrc H 15 nutistes B [ii(<Hif<3a<> P tiiiDca- 
Itantur SU 16 rerum] re|n>uin BH poins P 17 tanliim V fniiiADi H 
18 cottstituerct edd. oircuirot H 19 ut om. P quftcumqnp P reg«es 
(i rr.) P, Kge« (% er.) V priucipesquij SH 20 copulanit BP'" 21 iii- 
beflt SP*^ »upra quasi add. qsi w. post. P quasi ut] qn isi ita edd,, 
titd cf. Epit. 19, 4 ooius ra at posaet memoria spruan ponsii B 22 ac] 
ft B 9i SUV 




92 



Firniiiini LHoUnt 



teinpla loui Atabuiio, loui Labryaiulio: Ätaburus enim et La- 
br)'!Uiilus liospiti's eins atquei aiHiitorL-ts iu bt^lln fueruiit; iUmi 
loui Laprio, loiü Molioni, loui Casio et ^uue suut iu eimdea* 
moilum. quod Ule aätutissim« pxL'ogitauil, ut et sibi honorem 
diuiniim pt hospitibtiH suis p^rpetinim nomt^n nil(|uireret v.nin s 
24 reügiouc couiunotuni. gaudebaut <^rgo Uli et huic ünperio 
eiiis liboiiter obsequübanlur ei aomiiiis sui gratia rilns auiiuos 
S5 et festa celtHmibant. !<in)ilt> qiiiddaiu iu Sicilia fveit AuneaSr 
com cOQditae urbi Aeestae hospitiö üonioD iuposiiit, ut eaui 
postmoduDi laetus ac libcns Ace^tes diligeret augeret ornaret. u> 
26 hoc modo religionem cultns sui per orbem ten"ae luppiter se- 
37 miuauit et üXiMiipIuni (M»t4>ris ad imitaiidum dedit. siuo i^iur 
a Melisseo, sicnt Pidymus trmliiüt. folemloruui deorum ritus 
• ßfSuxlt siue ab ipso lone, ut Guhomt^rus, de tempore tarnen 
28 oonslat qnando dii oi»Ii coeperiut. Melisseus quidpm inultum w 
antycessit aetate, quipp? qui edaoauerit loaem pro nepote. et 
idcirco ficri yoUiSl ut aol aute nel adhuo pucro louo dooä colere 
iustituorit id fst alunini sui niatr^m (Opfui) pt auiam Tellur^m, 
quae fuit Uraui coniuux, patromqut* Saturuuju et ipse hoc 
exeniplo alque instituto loui^iu ad tantaru Ruperbiaiti proaexe- so 
rit, ut postea sibi diiiinos honores änderet assumere. 
1 33. Nunc, quDuiam uanai'um superst.itionum origiuom dc- 
preheudimus, superest ut ptiam tempora colligamus, ppr qnae 
EPITOMK 23-98. 6] c, 19. 5 
BliSHPVJ 1 ti^mpli S atauirio H labryaudio B, lab.vmdro B, 

labriniidrio SM, labriando PV; Lihrandfto xul I.abniDrlio edä Lad- ei 

* 
£Vm(i atnbiiruB P, Htiibiirius li, ntnbrus U, utaburils (co\r. m. 1?) 8, 

atauinit H, ntaUvraa V labr^-aiidoa H, labj&udrus B, Inbriandriiis 8t 

UbriandiTJus 77. labnaudus PV 2 bospite H 3 labrio BP"" (part. 

ras. corr. P^), läbrio H; Lapcrsio Sdtmidtiutt milioni ß, mollioiil H 

casBto Cpr. 8 «. /. PV BP i'uiidt*iu| eius idem H 4 et ut F 5 in 

pcrpehimn B uamcii H (i buic] itdhuc H 7 libmii-j» BBS 8 qui- 

dniu ,S' Bilicia P, ad siciUa in nuj. \ silicia F* 9 urbe T' cum H 

10 augere V 11 oultis P 18 mellissco RP ut SÜ 14 ipso) ipso 

quoquu PV edd. enheremus B, heitbemerus PV de] non de H 

15 coQstat] Qon constat R oocpcrunt B 18 quidpe H vdii>tnuent 

Cm er.) B proneporvm H 17 ut ow. S ioni H 18 aliimjiti (exp. 

m. U) P Opern addidi, cf. c 11, 38; 13, 3 s ; U, 2-4 19 iinwn ff 

a uum B (launinm iti mg- ^ ndpracheudimus PV 



L 



diaiiL iost. Hb. I 2S-23. 



93 



fufrint illi qaoruiii memoria eolitur. Theophilus lu libro de S 
temporibns ad Anlolycnm ßcripto ait in historia sna Thal- 
Inm dicere qnod Belos, qaem BabyloDÜ et Ässyiii 
coluat, antiqiiior Troiaiio hello fuiffse inui'niätur aiinis 
trecentis uigioti riaohas, Belnm autem Satarni ae- 
qualf^m fuisse et utrturiqut) uno tempore adoIeiiiRpe. 
quoil ad*-o uirnin est, nl rationp ipsa coUigi possit. nam et S 
Agamemnon, qui gessit Tioioura bdlum, louis abnepofl fuit 
ei äcIhIIhs Aiaxqiie pr-^ncpo^'s, et Ülixes eodem gradii pro- 
dmas, I'riamns qnidcni longa serio .... ^ed auctores qiiidam 
truduut Dardauuai et lasium Corythl Tilios fuissi\ iion 
lonifl: neo enim »\ ita Tiiisset, ad usus inpudicos OaiiyniHlon 
proiiepot«?m suum habfre potuisset. itaque parentilms iltornm 4 
qnot^ t^upra rioininaiii si congrut>utt>s auiios diuidan, uumwus 
ponsentiet. ah pxcidio antem Troianae urbis colliguntur anni 
milJe quadringeuti ^eptuaginta. ex bac tempoium ratione 5 

EPirOME 15-94. A] c. 19, 5 8. 

AVCTOJtES % 2] pi%'. 139 A. lUss.] cf. Sern. Aen«ld. IIT 167. 
EXPILATOUES i 2| cf. interpulationotti oodici» Fuldensia in 
Tertnli. Apolog. c. li» Ipng. 1JS8). 

BliHHPV] 1 focniiit B, fueriwt P» 2 autolicuia BSH »d»cribto JB 
üt inj Hut*" in ras. V^ storiH S 3 babyloui H, ►•babylom'i' i*' 
3 isfiyri H 4 antiqiiio H bvllo troiano B traiano V belo H vor 
uenihir R 5 et duobaa H be-lum (\ er.) H, bellum (exp. m. 3) P 
7 quod^m dÖ- •, iH mg. -duo B 8 »^niü S, a^umvauou H troianum 8 
rtchflüp (alt. i a e) B^ 9 toxque'H uliiis («/l. i &r e) B^, uljrxes iJ- 
Iinuimus] prütinma fuit B; nut trrorf ductn^ nul ulinm mnaoriam «- 
ciUus Lad. Kfnem statitit brettiorrm, nuptidem fJIixes louis abtKpoä 
fuigite perhihffur 10 poH »(^Tw interddiHfef rxixtimo fere Utlin uam patcr 
eins Laomedou abncpos fuk Dardaui, qui trat filius louis tl insium 
(alt. i « al. Uli. m. 3) B coriiithi B, cttrithi M, corti S, cotjti II, 
corysthy P' /'s txpunx. P"*) V (ixisso filjos H 12 pnriiiu«-d«n PV, 
^iiyiued^m BRH, K»»3tn«'l» S: ff. U 30, 17 13 proncpotcm] ntm am- 
tjtilt memori» iJunhmu.t non pattr ctrte Qanytntdi« fttisae tradntur. ted 
itiu uel etiatH U»ujinijuitmt>fui gnidibus retaotua, auf t7/i aucLor«E quidani 
^fllo» Ktptitur iMCt., cum iMrdanu tribuant jmtrem Coiythum, ipsum isd- 
licH fihvm loutH, Gant/nir-loi fiUHm Dardtuti ntipie ita jtrfinepottm louis 
facitwl aut abuepotem ncrihewUtm «( 13. U post itaque est »i, om. 
prxNJ uomitiAui H \\ nirmomni H pon^ruenter edd. 15 uiai jKiff 
iiijrntnijii H IG exj et B 





94 



Firminni Lnotanti 



manifestum est ante srnno» uon ampliuH quam mille octingentos 
Datum vma 8uluruum, qiii sator uinnium dcorum fuit. nou 
ergo isti glorit'uiur saciorum uetuötate, quorum et origo et 
ratio t>t ttmipora (Inprohoiisa sunt. 

6 Restant atihuo atiqiia qua« ad nflargiHMiilas religiones falsas 
pluriiiiuni ualeaut, sed iam finem libro facere decreui, ae 

7 modum excedat ea eulm plenius sunt exuqueuda, ut Omni- 
bus refutatis quae ueritati uidentur obstare homines qui bono- 
rum iguoraniia uagantur inccrti ad relivionem nemm possimus 

8 inbuere. primus auiem sapientiae gradas esi falsa intelle- lo 
gere, secuudus uera cognoBcere. ergo apnt quem prima haec 

y institutio nostra prof^H-erit, qua falsa dotoximus, cxcitnbitur 
ad ueri cognitionem, qua nnlla est homini iuenndior uoluptas, 
et erit iam caelesüa discipUnae sapientia dignus, qui ad cognos- 
cenda cetera libens sc paratus accesseriL i^ 

BRSHPVJ 1 annos om S ••ootingcDUm (et er-, oo im ras. in.S) V 
5 cohenwDdas B, argiieuci:i8 PV 6 libri P', corr. /*> Jie mo»- 
diiiii r* 7 cicednl] eicedat oratio H pisnius H •om*Dibus 

(h€tier.)P 8 bon^Jrtim Cor m. al) P 12 qu»a (i er.) P 13 uoIud- 
tiw Ä'WP» (corr. PV V A^Q L CAELI PIKMIANI LACl'ANTl DB 
FALSA RELIGIONE UBKR PRIMV3 EXPLlLlT IXCIPITLIBKR 
SKCVNDVS DE ORIGIXE EnUOiaS LE(iENTI VITA IN XI'O IHV 
DNO Nß, L CAELH FIRifLANI INSTlTVTIOXm DIVINARVM 
LIDER PRQtVS EXPLIC- FEUO D(C- SIX'\TCUVS DE ORl'ilNE 
ERRORIS haec omnia m ras. m. 1? R; FIRunniii Uctsatii di* falsa 
rcIigioDc deoruui. Libcr priiuas eiplicit Incipit IJbi^r •»rcandus. df ürtgiiii> 
'mortUS; FfRMIANI LAUTANTI I>E f ALSA RELIGIONE DEORVSI Llß 
PRIM EXPLICIT rNCll- DE EADEJf RELIGIONE FALSA LIB U if; 
K»h.*rni,titme ctirft M; CECILII FIRMIAXI DE FAI*SA RELIGIONE 
LIBER PRTIIVS EXPLICIT INCIPIT LIBER SECVNDVS LACTAXTII 
CAKCILII FIiaUANI DE ORIGIXE ERRORIS AD COXSTAXTIXV 
IMPERATOR P; EXI^UCIT LIBER DE FALSA RELIGIONE INCIPIT 
DE ORHilNE ERRORIS V 




LIBER II 



DE OKIGINE EIUCORIS. 



so 



Quaniquam primo lihro ri'ligioües deonim falsas esse raon- 1 
strauHrim, quod ii qaorum Darios dissimilesquc cultus pta 
uaiuersam terrain cousensus homiuuin stulla per.'^iia^ioiK' susce- 
pit, mortale^ fiierint finictiquo iiiU diuiniu* nocessitati morte 
concesserint, tarnen oe qua iltibitatio lelinquatur, hie secun- 

«o duR libpr fontf'in ipiium patffaoiet tTioiuin eausasqui» oiiirps 
exptieabit, qaibu» decepti hominea et priniitus deos esse credi- 
derint ol postinodam persuasione inuet^rata in snscoptis pranis- 
simu religionihuä peiscueriiui^riut. gestio enim comiictis in- S 
aoibas et hominum Lnpia uauitate det«otJi sinjpilariä dei adserere 

u maicstatcm, <«uscipi4>ns utiliuü et maias officium renoeiiiidi ho- 
nuQC9 a prauis itinmi'tis ot in graiimn si>ciuii ipsoK rfdm-t'udi, 
ne B6, nt qaidam philosopM faciunt, tanto opere despiciant 
noue SP infirmos et suporuaonos ai nihili et frustra omniuo 
natos puteiit, quat* opinio pl^rosque ad uiUa enmpfllit. nam 8 
dam existimant nnlli doo esse nos curae aut post niortem nihil 
fiUuros, totos so liliidinibus addicunt et dum Imrv sibi pulant, 
haurieadis uoIuptuUbaü sitienter iueuuibunt, pur qiias inpru- 
deotes ia laqueoH mortis incurrant. iguoraut enim qaae eit 4 

B{0)RSnPV] ab initio libri incepit coäicis G pag. 9 (55) in qua nihü 
legi pu(erat 5 ••primo B Hse um. It *i bii (li «. I. BV BS, Iii IIPV 
fi*Tio5 (A er.) sie B 8 uitam BH 9 »e qua taiu«n 8H His V 
10 pMufecit H omiiis li^V 11 dec^iyti S' oredkieruut C-? S) SH 
12 pranissimi» SU 13 p^-nttiinrariiit EI'V, j"*nwuuniin>nint (-r 5^ SU 
poM geitüo «iiim hör consUutinn impenitor < iiTT)» Ii) JiS; cf. Proiegomcmt. 
conuiotis dtis inanilu« Hcumfinmit, touiibuB defendit Buenemonus coni. 
^ftit. äO, 9 aprotjs inauibus; aJde infra 5, I omiSRiü iusensibilibiu et 
uuiis 15 suKpicieiis V IT Untx)pere BSHV diffpiciant B 18 tt 
uhiti P, otn. B. et nihil foicbil S) BSHV 20 cum B aut] ut P 
21 Mit. n wldiciiiit f i ras ex a) II 22 -sicienter (]f tr.) P mpru- 
deot^r B 28 inciimuit SÜ üfut fftep. m. 3) P 





96 



FlrmUni Lkctanti 



hominis ratio: quam si teuere aellent, in pritnis (lomiinim 
siium agnosrcit'iit, uirtuteni iut^titiamqae sequereiitur. turreiüa 
figinoDtis anima? suaa uon siilistornerynt, mortilVras libidinuui 
suHuitates nou adpetereot, denique se ipsos magoi nestiinarent 
aiqiu> inlell4>g*'rent plnft ess« in homiue quam uidf^tur: cujus i 
uini coudicionemque non aliter posso rctincri, uisi cuitum «eri 
6 parf'iitii' sni deposita prauitale suscepmut. (»quidera sicut 
opnrtot de summa rcruni sa4^pi.mumi>ro cogiUns admirari soleo, 
ruaicstatom doi sin^ilaris quae continet re^ilque omnia iu 
tantam uenisst* oMiuioiiein, ut quae sola ilrbi^at coli, Hola po- 19 
tissimum ucclegaiur, homines autcni ipsos ad tantam cae- 
citateni esse deductos, ut uero ac uiuo deo niortuos prae- 
ferant, terrenos aut«m sepnltosque in t»*rra ei qui fundator 

6 ipsins terrae fuit. et tarnen hnic inpietati hominnm posset 
uenia concedi, si omnino ab i^norantia dininl ntmiitiis ucniret is 
hie error, cum uero ipsos deorujii cultores saepc iiideiimus 
deum suminum et conßteri et praedicare, quam sibi ueoi&m 
spt^rarc pos!:in1 inpietatis suae qui non adguoscuut cuUnm eins, 

7 quem prorsiis i^oraii ab homino fas nou est? nam et cum 
iurant et cum Optant et cum gratias agunt, non louem aut to 
deos mnUos, sed deum nominani: adeo apritan ipsn i'ogfnt<> 

S natura etiam ab inuitis pectorihus erumpit. quod quidem 
non faeiuni in proi-peris rebus, nam tum maxime deus ex 
memoria hominum ela)>itur, cum b(>n<>licii8 eius fnientes bouo- 

EPITOME 2 8.] c. 20, 2 postquAia — subinganeruut. 6 ueri pa- 
rentls siiij C- 2Ü. in 12 uero — dco] c. 20, 10. 

B(G)IiSHPVJ 1 ilüm «X dSm wf dorn Ä» 2 terr'Hi'is B» B ab 
AnimM incijtit Cüdicit G jtag. 10(5n) pame Iota terta 4 cxistiiiiAn'nt 
<i5 1. 1 add. B^) BG non am. S }io8wnt (a &. l. aiid B^) BG, posso 
(v in rwt m. 1 ?) S rctiiiPiv BG ciiltii G 7 Bit* S 8 oportet 
£r/)titur. m. rec S 10 ut aitd. P' puI« (n m riw, ex e? m. 2) V 
deli't B 11 uegl(!gatur B» (^ ex c) SHP'"' fra», corr) V hominis 5 
CAeciLtte'iu B^ 13 aut 5 ei] ei praepuirnnt B, (eipr; aop] onjimt ff, etÄ 
terra P'. corr. P' 14 fuit] rft ff iinpiotntp P'. cnrr. P' 15 nniiiiui« 
coni. ScJiotUiug 17 qu'aiii B\ en qu.im B 18 possunt HP Id et 
(pnst imm^ nm. G 20 Optant] et optJint ff 21 ips« iipritns T"*^ 22 in- 
«iHi« S^ iM-ccatorilius T' 23 1« faciunt iu deAinil cod. G }ta{j- 20 
(S6), aeqttittir pag. 11 (18) pome iota Iccia tMuro G, cum V^ 2-( ho- 
mini« H eU*bitur (m «r.) B 




diuiD. iost lil). n 1. 



97 



Tvva dare diuinac iudulgeuline debf^iit. ät uero si qna ncces- 8 
ßitas grauis pre.*;^:erit, tunc dcum rwi'onluntur: si beUi tenor 
iufremnit, si morboruin pestifera uis ineuluit, si aümenla fni- 
gibas longa siccitas dt^negauil, si saoaa tt^nipesttui, si grando 

ft ingmit, ad deuiu coufugitur, a dco pctitur auxüium, dous ut 
subueniat oratur. si quis iu riiaii iiento j^aeuitfnte iactatur, 10 
hoDc iuuocaty si quis aliqua ui üdllicUtur, liunc potius in- 
plont, si qois ad extremam mendicaDdi necessitat^m deductua 
uictam precihus cxposcit, deum .solum ohtfistat-ur, per eius 

ifi (iiuinuin alqu»- anicum nonn?n hoiuinum sibi niisericordiam 
quaerit. uumquam igitor dei memineruiit, iiisi dum in 11 
iiialia sunt: ])Ot(t()uaiu iiK^tus deseruit et pericula reoesfienint, 
tum uero alacres ad deoruiu tt>üipla concurrunt, bis libant, 
bis .sacrificant, hos coronant, deo autem quem in ipsa ne- 13 

» ct'.ssitate imploraueranl, iie uerbo quidem gratia« agunt. adeo 
ex rei'um prosperitaU; luxuria, ex luxuria uero ut uitia omnia 
aic inpietas adueri^ua dfuiii nascitur. quanau] islut ex cau»a i:i 
fieri putemus nisi cRSt> iiliquum poruor^am potpstatom, quae 
neritati Bit semper ininuca, quae huinanis erroribus gaudi^at, 

» cui uuuiu ac pcrpcttiuni hÜ opus oli'tiudiMH t^iioliras et homiuum 
cavrare mentes, ne lucem uideant, n« deniqne in caetum aspi- 
ciaut ae uaturaiu corporis sui »eruent? nam cum ueltirae 14 
KPITOMK *21-9H,8J c. 20,4. 

AL'CTOHES § U— 19] cf. Cic. de legg. I 9, 26; de nat. deor. U 
56. 14«; Sali Cnt 1, 1; Miiiuc. FeL c. 17. 2; Cyprian. ad Deoietr. c. IC; 
firquentjssima en. B<?ntiMitia ap, Lact. 

Ii(G)JiSIjlPVJ 2 pr(fs.sit codd, ncnä. et edd., sed ad pifisscrit — infre- 
muit e^. cf. c. 5, 13 libuit — duxerit; c. 3, 3 mereatur — utitiir tum H 
3 (icstifera ois] postiferault Ä', txjrr. mi. «c. 5 inpniit SP, ingrauat IT*'" 
(pr. s er.) V. iii^r[Ajuat G, ii'inia^ (corr. m. 3) H, ingniat H; cf. Plin. 
n h. X VHS] § im c. adn. TJttlefseni deua — orntur in mg. F' 6 sae- 
UPuieiiti^ B, sa|ueiii)'iit4>in P\ ••{ sH'-uenieüt« i'i 7 iiiuoc»iit H uü (sie) 
ex ui II* 8 ui?diciindi (" m. rec.) S neceuBitas P\ corr. P^ de- 
duc«tU8 H 12 d«(-e»M<niiit G 13 tun« li!H 16 hixuriaueriy V^ 
fO»t Ufro $. I. nt Ml Uirf. eroji. h ut om. liGU 17 quantain Q, qiia- 
AAin (n in ras. ex 3 litt.) H 10 tieriUtis .Vi/'"' 20 in cui unS dttinit 

eodievt G pag. 11 (tH), nequitur pag 12 (17), in qua pfrpnucae litUrM 
agnosifbfintur pi'q)et.u'uiiii 7?' cffuinlt'rr S 22 post »«niirnt hnec cniiis 
nrigiii«'in sao loco mirmbiiuus nunc f]Lllnci:is nrguiiiuus t» B, f'ueruttt in (t, 
cf. Der St. GaUer Palimpsest p. 25S cum om. P cetem P\ emr. P^ 




^ 




98 



Firmiani ],»ctantl 



aiiiniant«5; proniß corporibuR in huiuuin ßpectent, quia ratiouftn 
ac sapientiam Don acccperunt, nobi« aatem Status rectus, sub- 
ümis uultiis ab artitice deo datus sit, apparet istas religiones 
deorum non esse ralionis humanat^. quIa oumaiil raelcst« ani- 
15 mal a«l uenoranda terreoa. parens euim noster üle unus et 
eolus cum tiuger(>t hominem id est auiuial intellegens et ratio- 
nis capax> cum uero ex humo sublouatum ad Rontemplaiionem 
8ui arttficis erexit. qnod optime ingciiiosus poeta signauit: 

pronaquo cum spectent animalia cetera terraiu, 
OS bouiiiii sublime dedit caelumque uidere 
iassit et erectos ad sidera tollere uulius. 



10 



16 hinc utique r'O^-ov Graeci appellauenint, quod sursum spectet 
ipsi ergo mhi renuntiant t<eque hominum Domine abdicaiit qui 
non sorsam aspiciimt, spd deorsum: nisi forte id ip!<iiin qaod 

17 recti sumus siue eau?a homini adtributum pntant. spectare ia 
nos caeluni deus uoluit utique non frustra. nam et aues et 
ex mutis paene omnia earlum uidcnt, sed nobis proprie datum 
est caeluiu ri^idis ac t^laiitibus itUueri, ut religiouem ihi quai'- 
ramus, nt deani, ciiinf) illa sede.s est, quoniam ocntis non pos- 
snmns. animo contemplemnr: quod profecto non facil qui aen » 

18 aat lapidem, quae sunt ten'fiia, uentratur. est autem prauib^- 
simum, cum ratio corporis recta sit^ quod est t^^mporale, ip^uin 

EVITOMK 12—91». 7] c, 20, 9—11. 
AVCTORES 9 Ml Utiid. Metam. I 84 sa. 
EXPn.ATOHKS § 15-17] Isidor. orig. XI 1, B «. 

S(G}HHHPVI 1 Mpftctent B, »p^-ctaüt H, «iwJtcnt P qui /7, qnl^ P> 
2 atitütu] nuti'ui oiiiii ItSH ix'cttiä sultUnus uultus on. P 3 'dö^ B> 
aperit it\ corr. Ji^ 4 rfttionea P\ corr. P' caeleBtem S 5 tlle 

noBter SU 7 uero] u er. S 8 artifioM vt nid. B\ in ran. eorr. B* 
erezerit 7t qitiina V* signiAoauJt md. Gothan. 9 pronnqiia>> (fxji- m ^t P 
exppctentJB'.cOTT.Bi 10*oa(her.)P bominieP*'"? deditque caolum V 
nideri // 11 f^t erectos] «roctosqui? B 12 AMI'OIION" (\ n W in nw. P>'J 
jBP, mqmi A>«PLllIt)N atid. antropon 10, A>rtPOIlO\ ,S, jVXTropon H 
greci« (% er.) S, prece H susum P, idem H 15 pota^ii't B' 17 mol- 
ti8 H omnes &r omiiia 5' 19 »dU (i tx e) B' pvssiniita P« hine 
fere incepit coäici» G pag. 23 (8), in qua nihil legi jM>/<m( 20 PORtem- 
plotar S qiüa H «es fa er.) S 21 t«rrnc J?, terra V praiiissimOB R 





dittin. inst. üb. H 1— $. 



99 



uero animum, qui sit aetenius, humilem fieri, cum fiirura et 
stalu.^ nihil atiat HifraitiM nisi mt^Dlcin hominis uo sju'OtiU't! 
üpuiU^re quo uuJtuni. ot iiniiiium tum rectum esse debert^ q\iiim 
corpas, ut id cui doniinart debet imitotur. aeruni homines 19 

f^ et noiniais sui et latjonis obtiti ocnlos suos ah allo deiciiint 
soloqup defigimt ac timeiit opera digitoram suoram, quasi ucro 
quicqaam ess« pOBsit artifice 'sao mains. 

2. Quap ipitur amfintia est ant ea fingere quae ipsi post- l 
modum tlinoaui aut timeie qua» tinxerint':' 'nou ipsa iuquiunt 

10 'tiiiicnnis, s«d eo8 ad quoruiii imagincni fieta (*t quomni nonii- 

aibns consccrata sunt.' nempe idco limetis. quoif eos in caelo 

^tise arhitramini: nequti enim, si du sunt, aiiter fieri potcst. 

cur igitnr oculos noa tu eai?Imii toUitis; nt aduoeatis eoruiu ii 

, iiominihus in aperto ßacrifinia celehiatisV cur ad parietes et 

" ligiia et iapides potissimui« quam illo siMnrtetis. uhi fos esse 
tredatis? quid sibi templa, quid uiao noluut, quid denique ipsa 
siiuulacra, qnae aut raortuorum aut absentiam tnonumenta 
fiunt? nam omnino fingondarum siiuilitudinum ratin idcirco 3 
uL hominibuä inuenta est, ut posset eorum memoria retineri 
qui uel morte subtracti uel abseniia fuerant separati. deon 4 
igitur in qnoruni nninero reponemusV si in mortuorum, quis 
tarn stultus ut r^olat':* si iu absentium, eolendi ergo uon sunt, 
si nee uident quae tacimns nee audiunt qua« prec^imur. ei & 
antem dii absentes esse non pos?unt, qui quoniam diuini sunt, 
iu quftcumque parte mundi l'uerint, uident et audiunt uni- 
ULTsa, supeiuaeua sunt ergo simulacra illi.s ubiquo praesentibus, 



M 



SS 



EPITOME c. 2 pMsini] c. 20. Ü. l s. Ü-U. 15. 



[ BfOjRSHPV} 1 qua? K>,er.rt*./.coiT.V> 3 aignifioent Stf mroteS 

k homiuniD tU »id. V\ in rag. corr. F' wv P' 3 quo« ^d er.) V uiütii R 
I »t om. P 4 debet] det Ä' 5 et nominU om. V rationw SP^, eorr. P^ 
7 maiiis I» «13. V 8 iij?itiir lunentla F» 9 fiuxi'riiit (m in rag. rx 
c% ?.t Ii\ finxprunt P, Hnciorint H 10 imagine S facta HP 12 arW- 
treiuiiij B 13 vt] sfd B iiomiiiibuH eonim S in (exp. m. S) 
wnim P 15 potiu» Hmounmu* qui f5 in nu. re « K m.3) V iUos| 
petitis B', ülo» I spevteÜB B> 16 eroditis H quid sibi — uolunt o»m. 8 
17 mouitui^nta (i ex u) 10 18 ab [Oinnin]{o; incipit codiei» G jtng. 14 (7) 
pitene taia letia fiiiK^tidonim B IP possit BG 20 w\ qui R alt. 
uel om. P 22 iu om. H 28 aiidieDt H 21 'H ö 






Firmiani Lactaali 



fi cum satis sit audieutium nomina precibus aduocare. ai eniin 
praesentes doh nisi ad imagines suas ad^aut. ita plane: quem- 
adraodnm uulgus eitstimat raortaonim imuiias circa tnniaios 

7 et corporum Quorum rcliquias oberrare. äet taiueu pü^-tquani 
dens ille praesto esse coepit, iam simnlacro eius opns non est. & 
qaaero rnim, si qui.s iinas^in^m bominii^ pert^^e cODstituti eoti- 
templetur sacpius, ut ex ea solaciam capiat absentis, num idem 
sanus esse nideatur, si eo renerso atque praesente in coutem- 
planda liiiagine persenernt eaque potias quam ipsius hominis 

8 aspectu frut uelit? minime profeeto. et tarnen hominis iDiagf> m 
Deeessaria tufii uidetur. caui procul abest, äuperuacua futuru, 
cum praesto est^ dei antem, coiu.s numen ac Spiritus ut)iqup dif- 
fusui« abess« numquam potest, semper utique saperaacua Pst. 

9 sed uerentur iie utnnis illoruni religio iiiaui.s sit et uaua, si nihil 

in praesenti aideant qnod adorent, et ideo siniulacra oonsü- » 
tuani. quae quia mortuoram fiunt imagiues, similia sunt mortuis: 

10 omni euim t^eusu careut. dei aut4>m in aeternum iiiueutis 
uiaum et sensibile debei ess» siinulaeruin. quod t^i a similitn- 
dine id nomeu aocepit, quj poüBnnt isla simiilaera deo giiiaÜH 
iudicari qnae nee sentiuut uec moueutur? itaque gimulocruiD m 
dei non iUut est quod, digitis hominis ex lapide ant aere aliaue 
materia fabric^tur, sed ipse homo, quoniam et sentit et moue- 

11 tiir et mu]ta.s ii)agnaü;qiie actiiuies ha)>et. nee iiilellt^giint h(>- 
uiineü ineptissimi quud, si 8entire simulacra et moueri posBeut, 
ultro adoratura hominem fuissent a quo sunt expolita: quae t» 

7i(G)nSHPV] 1 aiidientibii!« BG 2 uisi 8 qupniAdm(uhitu ow. 8 
6 contomplatur H 7 sa^jie SU ut eÜd., et f abst-ntis /"g in ras. 
ex ü?)P 8 coDtemphiidam iiuagiaem BG 9 (>a<iun[e] G, oAqii*« (h tr.)P 
10 ne*Ut (X er.) B, uellir G 11 at (ad H) KuporuuvuB Sil in fiiiun 
cum pre[5] domn't eodicia G pag. 14 (7), eequittir pag. J5 (65) paene tota 
leein incipieiM tt \Pmto\ (sie) 12 wikm] est S aomen SHP ao] a T 
13 iiusquam S superuacua] imago i^uperuaous Zf H ani-nis (itr) P, 
omnes H iiaimj uacrua V 15 in om P 17 omnt^i^ H iiiuetia H, iii- 
uentea P', corr. P' 18 ewl simiUtudiDf S 19 qui] quomodo GJI 21 est 
iilud P nvrv] ex aer? Ji 22 fHbritiittur (a er.) R ante et mouetur 
hoc et mouct ß\ dei. ü' 23 ratione« JiG haWat G, habeiii H neo] 
hfc S 24 quod si] tum rede expiicat locwn Wichcrtm, UU StiUeHre 
pag. 404 (K>ntire simiiliicra] mmulacnt ilvoriim sentireut BG 25adom- 
turlii JB' hoiniiitiin B\ corr. B"* cxpoli-tn (i\? er.) P 






dinin. inst Ub.il 2. 



101 



esseut aut ineultuB et horritluK lapiH aut matcria informis ao 
nidls, nisi fuissent ab homine formata. hoino igittir Uloruiu 12 
i)Uasi pareos putaudus est, p^r nuius manus nata sunt, per 
i|uem ßguraiii speciem pulchritudiuem haljLTe «oeperunt, et 18 

& idpo melior qui fecit qnam illa qnan facta sunt et tAmen 

• l'actoreni ipf^uni nemo suäpioit aut ueretiir: quae fecii tinif^nt^ 

tamquam possit plus esse in opere quam m opifice. recte 14 

igitiir S^neca in libris moralibus simulacra loquit deornm 

ueuerautur, illis supplicant geuu posito, illa adorant, 

■0 illis per totom adsid«nt diein aut adstant, illisslipeni 
iariuut, uictimas caeduut: et cum hiiec tanto opere su- 
spiciant, fahroaqui illa fecere contetnnunt. quid iuter 15 
se tarn cootrarium quam statunrium dpspiecre, statiiara udo- 
rare et eani ne in conaictam quidetn adniittere qui tibi deos 

ts fauiat? quam ergo uim, quam potestatem habere posi^iunt, 
cum ipse qui fecit illa non habeatV sed ne hapc quidem 
dare iis potuit quae habebat, uidere audire loqui moueri. 
quisquaume igitur iäoi ineptus est, ot putet aliquid et^se 16 
in eijnalaoro dei, iu quo ne hominis quidem quicquam est 

» praeter mubram? sed haec nemo cousiderat: infeoti sunt 
enira persuasione (uana) a« mentes eorum penitns Hucum stuJ- 
titiae perbiberunt. adorant ergo iüsensibilia qui sentiunt, 17 

KPirOME 22—102. 2J & 20. 15. 
AÜCTORES 8] frg. 120. 

B(G)RSHPV] 1 aformis il' ao rudls] incmcUs 22 3 puUuJus] 
linkoiidufi R, putendus F> m»nii B>(?, manil B* 6 fiirtoritiii H 
uejDQt V* suscipiftt V uonemtar BG fcoit] fecit But«m B, facit 
miit«m G, l^f-it H in facit auU-ni dtsinii codieüt O pag. 15 (65), ttquitur 
pag. JGfffß), in qua nihil Utfi putcrut tirnet Ä/TP 7 possi^tfn er ) B 

iu fanle ojiißcfy om. B 8 ij^iturj cniiu i/ 9 posito (n minut Kti., <ufd 
m.2) B 10 aut om. V •nd'sUiDt B' II et ciuu — coDiemaant iH 
mg H UnUiperv h^PV suscipiant ÄP, siisipiciArit K' IS ^luiiiii 
statnariutnr JP^ dis)iicere B Btututtts S\ statntA S^ 17 m H\ 
tu» Bfi'V. is SH, dÜB P 18 tAHi*« fen tr.) B 19 Euunilacro P nee P 
hoininw ß*, eorr. B' (luieiiuiun quidem P 2t nana aiidiili (cf. 1 ll,:f^h 
I timUe f inepu Y 1, 8; cf. II 1, 1) excidit tnicnm cadd. rectiit.. cmh 

T 

mo AvgMtiHO (ap. TItomasiumj edd., fucum C, »wynfK/ focum (eorr. 
wi. 2) P 22 peruiderunt- B 






FfrruiAiii LKctunti 

inraÜouabilia qai sapiuut, Pxanima quj uiuunt, tcnena qui ori- 

18 uutui' a caelo. iuuat igitur uelut in aliqua i^ubliini i^pecula 
oonKtitutnm, nnde nniuersi exaadire posgint., Perftiannm iUnd 
proclamaiä : 

cnraae in terris animae et eaelestiam inanes! 

caeturn potius inlucniiui, ad ouinci epertaculinu ao$ exeitauit 

19 MIb artifpx Qp^iUr deus. ille uolus suMiniem aullnm dedit, 
uos in t«rraru curuamini, uos alUs meiitcs et ad paientein 
suum cum ßorpoiiliiis suis erecta.s ad inferiora deprimitis tarn- 

SO qanm aos paenitpat non (|uadrupedi*s psro natos. fas uuu lo 
est catileste animat cum terrenis in terramqwe uergeniibui: 
coaequari. quid aos beneficiis catilestibus orbatis proniqae in 
humnm nestra ppontc piocumbitis? hiimi «nini miseii uolu- 
tamini, ruiu dfOrsum qiiamtis quod in suliliiiji quaüren» dt»- 

21 buifitis. nani i^U inortalium digitoruiu Indicra et fragilia is 
ti^muDta ex quolibct inulmaH genure rnrmata quid aliut i^tuil 

au um it»rra ex qua uata sunt? quid ergo reltus inferioribu& 
suhiacetia? quid capitibus uestris terram sup«rponitis? cum 
Hiini U08 tnnu- submittitis huiuiliurusqut* facitis, ipsi uo.s nitro 
ad iülVi'OB lutTgiHs ad mnrtenique damnatis, quia nihil est in- » 

SS reiins et Imtnilius t^rra nisi mors et intVri. quae si effogere 

AÜCTOHÜS 6] JI 61. § 19 88] of. Cj^nm ad Demetr e. IG. 

BRSHP\^ 1 «nie iorationabilia er. inrarionabili P inpationntia J?, 
Jn>rHÜonRlin Co er.) V exKiiirnnU fta «. I. IP) Bli, exuinioMi r» 2 aj e i/ 
OK^lo] dö P iub&t S upluti P »ublimis S «pociiculn Ct^i». m. 5/ B 

5 uniurral] ufcl miiiwrpi SB posBuut U illQ S ha nunw hoiuiniiui o 
Co ow S) tiumilura est in rebus inane (Pen. 1, 1) SP, sequitur m S uemu:* 
*/«! mipm rtt 3. 61. vmissus in P t»;rris B cuvi ruAd. Perm, tf rras ««, 

6 iiotiii» om. P ivdi Tj: eisiioetaculum V uoi K' 7 po»i ugbia 
er. ille P stibliines B, sublim S. subliiuen T' sublim? (~ m. S) dedjt 
oo» I «ullnm Coo" »'« »"m. ib. 'J, uiUtum add. m. S) P uulhi.s B 8 ouz^ 
unminl*' P? alti ,9 9 suis V. om. cett. H ftW., ««f c/-. A>i(. «5, 3 eor- 
poriB aai dopraeiiiitis P 10 pucnitcÄt ^|icu- 5.» uo^ *iu»dru[H'dM uoa Sfi 
quadriiiede» V' 14 qiios ut uid B\ in rna. corr. B-f \h dijfitonuii 
Ol«. P ludriora P 16 vx] et P .iiliud s\iuit K» 17 'cx»p3 18 subici- 
tia R 19 ciiim] ergo V terra /", corr. P* hiiuitUurüique fiiciÜB 
«m. P 20aif.DdoNt.P mort<Jiuqit« ('up.M.4?>P 21 %l' P' himiili'U'aS" 




dinin. inst Itb. II 2—3. 



103 



15 



ta 



uelletis, sabiectam pedibus uestiis terram contcmuereti» corpo- 
ris ^Atu saluo, quod iilcirco reclum accepistis, quo ocalus atque 
mentem cam eo qni fecit conferre poseetis. coatemuure auUm 34 
et calcare turram oiMl aliut est quam simulaera noti adorare, 
quia de terra ficla suul, iu*iii diuitias nou ooücupiücore, uolup- 
tatßs corporis spernere, quia opes et corpus ipsum ciiiui; hos- 
pitio ulimur terra f'st. uiuum colitc , ut iiiiiatis : moi iatnr 
enim aecesse est qui se suainqne animam mortuis adjudicauit. 

3. Sed qaid prodest ad uulgus et ad hoiniues iiiporitot; hoc 1 
modo contionari, cum uideaimih; etiaiu doftos ac: priidcntei^ uiros, 
cum ridigionum intelk^niut uaniULtcui. nihilu miDus tamea iu 
US ipsis quae daranaut colendis nescio qua prauitaie perstare? 
iiitellegebut Cicero falsa eB^R quae honiinei: adorarent. nam S 
cum molta dlxisset quae^ ad euei'siouom reli^OQUOi ualert^nt, 
ait tarnen nou esse illa nulgo dispuianda, ne susceplas 
publice religiones disputatio talis extinguat. quid eo 3 
f'acias, qui cum errare se seutiat, ullro ipäß iu lapides iapingal, 
ut popiüus omni» oßVadat, ipsi sibi oculos eruat, nt omnes 
caeci aiut? qui nee de alUs bene mereatm* quos patitiu- er- 
i-ar© nee de s^ ipso qui alienls acct^dit erroriüus nee utitur 
taudem sapientiae suae bono, ut luctis inipleat quod mcnte 
percepit» sed prudens et sciens pedem laqueo inserit. ut sininl 
cum c«teris quos Überare ut prudentior debuit et ipse capiatur. 



AUCTOBES 15J de uat deor frg. 1. 



BJiSHPVJ 1 uellitisffK' cont«mneritis S' 2 statnm H quo V, 
ut crfl., cf. VIJ 14, C 3 püssitifi BP 4 calni«re S 5 quia] quae B 
fwU If tirtluptatem H. uoluiiUlis /", corr. P*, uuiunljites V S 'ipflumi P' 
8 adjiidirnljit H, adiudlL'auerit R 9 prodeest B 1 1 uthil«ouiinus/1i «rj P, 
nihil homin' fn' fidti m. 2) V Uimeii vm. B 12 ü» R\ om. B. bis R'SUPV 
pnuiüirp ut itid. A', in r«A corr 2i' presttre V 13 intpUi'gaut V 
ifcUo R\ fttUa« (i et.) H 14 dixisHcnt (ej^. m. Ü) P n diiK^rKionem P^ 
(oorr.P^) V URrsiuneui St ^'uersiuiu-m It Xh suscepU S 1(lpuMic*a 
(k «r^ £ oi tu nu. rx eo IP, de (a. l. m. 3) t^ H edd. 17 (iiutas P 
80 (antr. spatiat) s. L It* ijrs«] se ipse matt, reccut. et tdd 19 merca- 
tur 7^ 20 ne S ulioiiiü] d« HÜcniti if HÜoedit (».rp. m. H) P, accea- 
tUt B 2! sai>iyntiÄ P\ corr. P' 22 prudentra /•», corr. m. 1 et £ 
23 ptiid^itttor* H ot om. P 






Firnaiftoi Lautanti 



4 quin potins si quid tibi, Cicero, uirtatis est, ttxperire populnm 
facere sapientem. digna res est ubi onines eloqu^ntinc tuae 
uires exseras. non eiiim uerendum est ne t« in tarn bona 
causa (leticiat oratio, qui gaepe etiain iiialaft copiose an fortit^r 

& defeudisti. sed nimirum Socratiü; caroorem times ideoqne a 
patrocinium ueriiatis suscipere non andes. at mortem ut sa- 
piens contemnere dnlmiBti, et erat multo pulchrius ut ob 
benedicta potius quam ob maledicta morerere, nee plus tibi 
laudis Pliilippica« adferre potuerunt quam (liscu?BUP error ge- 
neris humaiii et mentes hominum ad sanitatem tua disputa- i« 

6 tione renocatae. sed concedamus timiditati, quae in sapientö 
esse non debet; quid ergo ipse In «wleiu nersaris erroreV uideo 
te terrena et manu faeta uenei-ari: nana esse intollegiE et 
iamen eadem facis quae faciunt ii quos ipse stnltissimos con- 

7 fiteris. quid igitur profuit uidisse ie uerltatem, quam nee ■& 
dijl'ensurus esses nee secuturus? sed libenter en*ant etiam Ü 
qui errare se sentiunl: qoanto magis uulgus tndoctum, quod 
pompis inanibas gaudct aniniisqup puerilihuR spentat omnia, 
oblectatur friuoliy et speeie simulacroruin capitur nee ponde- 
rare secuni unain quainque rem potest, ul intellt^gal nihil co- » 
leudum esse quod oculis mortalibns cernitnr, quia mortale sit 

8 neeesse est! nee niirandum est si deuni non uideat, cum 
ipsi ne bomineni quidein uideanf quem uidere se crednut. hoc 
euim quod octüis subiectuin est non homo, sed hominis recepla- 
eulum est: cuius quälitäs et figura non ex liiiiamentis uaseuli » 

9 quo continetur, sed ex faetis ac moribus peruidetur. qui 

BliSHPVf 1 quii«. V* ai om. V 2 re. ('s er.) £ ubi] et 8 
3 uo^reuduin ^u« ?er.) V fmpra ix- add.tWti W bonü cniisä S bonoi", 
corr. i" ! --iVxm /*'. iii«Uä« /'- 5 dt'ffiidisli. (» er.) H sed] et H 
6 ad K' 8 «ob' B morerore R, luort« munTcri« B, morpreri« SU, 
morei*«W P, raoi-ere V i» landen (h er i) P' 10 tiia- (m er.) B 
diapositiouo BH 11 sapienh's //, sapifinUn^ »ic K' 12 errorpm (exp. 
m.3) H 13 te om. U ueiiürarij adoraro uonernri H H ii K', faü JS, 
hi R^SHPV 16 aedl ai B ii U\ hii BPV, hi B'S// 17 errare s»l 
erntri RV 13 exiiectat B 19 fribolis BR^II, frimiliH V 21 quod) 
quia rpind R qiiia om. S 22 est codd. tfctnt. et tthl., rss« C nideaut U, 
fort, rerte 2r{ ipsi i. e. idem, cf. SitUlium, SU hl: Veni(^iet1. rf, ht. Spr. 
pag. S15 i|uemj (juiT P', corr. P"; quam V ci-cdunt F, credant cfW. 
2S liniamcutis C nasfluli« Cs er.) P 26 facta R ac] « R, ot P 




diuiii. inst lib. II 8. 



105 



to 



ergo rolQQt simulacra« corpora sunt homiuibui: careiitia, qiiia 
se corporalibus dedideruiit ucc uidenl plus alir|iiid mento quam 
corpore, cum sit animi ofliciuin ea ^iihtiliu«; cernere quae acies 
corporalis non potost intneri. quos horaiaes idem ilJe philo- 10 
sophus ac poeU grauitor accusat tamquani huiiiiies et abifotos, 
qui contra uaturae snae rationem ad oeneranda se teiTena 
prAstörnant. alt eoim: 

et facinnt animos bumiles formidino diuum 
depressosque premunt ad terraiu. 

alint quidem Ül« cum haeo dio«?ret, sentiebat, nihil utique ro- 
kndum esse, quoniain dii hunmna non curent. deniqui^ alio n 
joco religiones et cultus deuriim inane esse ofHcinm oonfitetuT: 

nee pietas: ulla i'^t uelatum saepe uideri 
nertere se ad lapidem atqae omuls accedere ad aras 
et procumbere huiui prostratum et pandere palmas 
ante deuni delubra nee aras sangniue niulto 
Spargere quadrupedum nee uoti8 neetere uota. 

quae profecto si cassa sunt, non oportM snblimes et excelsos 
aninios auocari atquo in terram promi, »ed nihil alial quam 
caeiHstia cogitare. iupugnatae sunt ergo a prudentioribug 12 
falMAi) religionps, quia siMitiebaut »Hse lalsas, sed non est in- 
dnr*ta uera, quia qualis aiit abi esset ignorabant itaqne sie 13 
habuerunt tuinquaiu uuUa esset oniuiiiu, quia ueram non pote- 
raot iunenire, eteo modo incifiiTunt in enoreni multo inaiorem 



I 



EPITOME H-gj c. 20. 4. 
ÄÜCTOEES 8 «.] Luci-. VI 52 •. 



ISm.J V llUSfii. 



BRSflPVJ 2 corporihtu S dediderant B* 4 oorporis H flla 
om.Sn Sar]ei£i G nttionv S 7 pro!;t«rmiQt f>0 ait «uiml Vf &it £> 
lu aliiit — nr>n cun>nt eicit Volkmantiivt , ohiifrHat. muc, 1872, pag. 14 
Aicen S utiqiie nichil .!^ 13 est Uflntum] »s1 untgnium Bü; ui!l-.ttiirn!<t codd, 
jAttr. 14 u«>rt«re se uf itiii. in udrtpri.t eorr. m.2, tum imtituit eadem »mn. H, 
aetKre« Be S, m-Yt^re se P; utjrU'fr cotid. Lucr, lapldea SH oniiiwi BHP 
15 ot] nee ctnld. Ü,iMr. prostrMii S 16 dctubra dcam S aequo B 
17 quodni, out. peHum. seh l^pat. reliet. 8 nectp»re (r «r.) B 18 8i«Mutsft 
(^ P*V^) PV sublim«! (^tx\)B Ifl ndnocarl 5 pmemi» ('\ er.) B 
22 qiwiM P\ corr. P* 28 pulueraot H 24 eod^m P 




4 




Firniiani Lactftnti 

14 quam ilU qul falsam tenel)aiit. nam isti fragilium cultores 
quamuLs sint iti^pti, quia caeJestia couüiUtiuut in relius coi^ 
niptiMliliiis atiiuf tr^rrenis, aliquiiJ taiiieu sapieiiliae retinent 
et habere neniam po^stint.. qui summtim hominia officiaiu otsi 
iiou re ipsa. tainen proposito tenent, siqnidem boiiiiuuin atque s 
mutorum uel soluiii uhI certe luaiiuiuni iu religioiie disi-riiium 

15 est hi uero quanto fuerant sapiontiores, quod int«llox[!ruiit 
falsae ri*Iigioiiis erroreiu, tanto sunt facti stulliores, quod esBO 

Ifi aliquani lU'ram uou putaueruiiU itaque quoniatn fanilius est 
de alienis iudicare quam de suis, dum aliomm praecipitium tu 

17 uident, non prospeserunt quid autf pedes BUOi< esset. in 
utraqae igitnr purte et summa sluliitia inuenitur et ndor qui- 
dam sapieutiae, ut possia dultiture quos dicas potissimum 6t nl- 
tiores, illosnc qui falsam religionem suscipiuut au eaa qui 

18 Diülara. sed ul dixi uenia oouredi potesi iapeiitis i't qui se u 
sapientes non esse fateantur: iis uero uon potest, qui sapieu- 

19 Uani professi sluUitiam potius exlii)>eul. uon sum equiüem 
taiti iniquns, ut eos putem diiiiiiare debuisse ut ueritatem 
per se ipsos inu^nireut, quod ego fieri uou po^so eoufitear, 
sed hoc ab iis exigo quud ratioue ipt-a praestare potueruat. » 

20 facerent enim prudentius, si et intellegerent esst* aliquam 
neram (religtuuem) et falsis inpuguatis aporte pronuutiarent 
eam quae uera esset ab hominibus uou teneii. sed monerit 
eos fortasse illut, quod si qua esset uera religio, exorert^t se 

21 ac uiudirat'ot uoe pateretur esse aliut quii-quam. uidere enim ts 
nullo modo poteraut quai'e aut a quo et quemadniodum religio 



SUSIfPyj 1 rragili P\ corr. P" 2 quam-uis' P» i-ai-pti P', 
corr. P\ gic Mtpim qui BSH oomi]itilibus R 3 aUquit B, nc etupf 
turnen] tAmcii «p babitrc P A quia coni. Thilo 5 res 5 »tquf cJtpunx. m. 
past. H 7 hü P 8 n'liRioDw P ', corr. P * erroiP 8 facli fü tx aUa litt., 
i iit ixu. AT 0^ JJ » i>uiaii-i-iitit ff. i ü (fotuorunt V qunutam] quia SH 
11 |>ri>i*piTt«'niut P^ Buoi ped'.'S R 15 iii|»eritis Ca «f/rf. m, it P et 
om. 11 lü sapifiitjfl V fateiitur W iis JJ', hie BIVSBV, «iis (h er.) P 
18 iaiqua B. iiiiqnis C-^b^ S put«» S diumari (i fifutl. ex e> B di?- 
buiiso] potuisw edd. \9 so ohu H confiteor SH 2Ü ü» R^^ bis B' 
CUM t€tt. 21 et um. S 22 u<!ram on. B religionem mld. Aldinat 
pronuutJÄruDt 8 23 esset] vb^nl et P 24 quod om. RH «ee P>, 
cotr.pi 25 ftdiimdicnret Cüi«. icj H oideri 1/ 26poti'niti/ ctj aut Ji 



diaia. inst lib. II 8—4. 



107 



tiora opprimerotur, quod est diuini eacramenti et ca^k'stis ar- 
cani: id uero iiist docealur, aliquis scire aullo pacto potest. 
üiuiiima roi Imec est iiiperiti et innipientes falsas ri>ligione.s 22 
pro iwris habont. quia oeqae iicruru scitint ueque falsam in- 

s teliegnut, prudentiores autem qnia aeram atjsciuut, aot iu bis 
quas lahas t^sse inu^llfguut perseui'raul, ut aliquid tvnere ui- 
d^'autur, uut omiiino nihil coiuiii, ne ineidant m t^rrorem, cum 
id ipsnm tuaiinii sit, erroriä, tiitam peciidtiui sub figura hominis 
imitari. falsuiii iioru intellp-gore p.si quidem sapientiae, stid *2S 

10 huinanac, ultra htinc gradura procwli ab homine nou potest, 
itaque multi philo sophorum religioncs ul docui sustuleruui: 
ucruui autom scire diuinau sapientiae est; honiu autein per äe 
ipsum peraeDÜre ad haue scienciam nun pot«st. oisi dooeatar 
a deo. ita pliilosophi quod sunununt l'uit huiiianae sapiontiat* 24 

i& ad^pcali «ont, at intftIlog«rent quid non sit: illud ad^equi ne- 
quiuerunt, ut dicerent quid sit. nota Cicerouis uox est: uti- 
naiu taiii l'acito ucra iuut>tiir<> posstMii quam falsa con- 
uincore. qnod qaia uires hnmanae condicionis excßdit, eins S6 
olfii'ü faeullajt uobis ailtributa est, quibus tradidit deus scien- 

» tiaiii uoritatis. cui eiplicaudaH quattuor posteriores liltri scruient; 
Qimo iuterim falsa ut coepuuus detegamus. 

4. Quid igitur maleslatis posäuul habere siiiiulacra, quae 1 
fuerunt iu honiuuculi potestate uel ut aliud fiereut uel ut 
omniuo ne ficrent? ideiico aput Horatium Priapus ita loquitur: 

(iliui trunous eraio fieulnus, iuutilu liguuiii 
cum faber tncertus scaninum faceretne Priapum, 

EPJTOME 22-2-I1 C.2Ü.6. 

AUCTORIS 16J de nat. d«or. 1 82, 91. 7 ss.] Sat I ä. l «. 



HItSHVV] 2 «ci-r» V 4 *äwt Ä' 5 ili «. l rx Vi /»» nerS 
C er) V Ö ut] ut aut V 7 incidcnt V 8 id om. VV* fltfumm S 
lU liujiKtnVe JJ* pru^redt // U suBtukntnt] sastinerunt ftic W, «. i. 
ftils»* fTi^t sciutriirit Ji^ 14 it«que H, ila dbi. V i«i»icntiae in mg. P' 
10 upquiernnt H>BP, ueuenint H lö diiSN^rent ff 17 uei* (" rrj B 
IHiBxim coäd. Cic oouiMiic«re (~ m.S) S 18 uirea na. c< s. l. ex iitrus V^ 
2S Hllquod B 24 n» 6«rtutJ uou flereot B, efSj^rviit S, nou rffierent P 
2*i iUL-ertiuii P 



108 



Firminni L&otaati 



malnit esse dearu, deu» inde ego, furum aaiumqne 
rnaxima formido. 

2 quis non sit hoc «into custode securus? Aires enim tarn 
stutti äUQt, ut Phapi teutigiuom timeatU. cum aues ipsae, quas 
terrore falci» aut ingninis abigi exisliniaat, simalacris fahre 6 
faotia id eet hominuDi place similibas tusidant nidificent ia- 

3 qaineut. sed Flaccus at satlhci cariuiuiH »criptor deri^it ho- 
uiinuin uanitatem, uemm ii qui faciunt, seriam rem facere se 

4 opinantiir. denique poeta inaximas, hoiuo in eeteris prudens, 

in hoc solo non poetice, sud anüiler desipit, cum iu Ulis enn'n- m 
datissiinis libris etiaui fieri hoc iubet: 

et custos farara atqne auium cnra falce saiigna 
HelUspontiaci seruet tutela Priapi. 

5 adnrant ergo morlalia aut a mortalibus facta: frangi pnim cre- 
inari perire possunt. natu et tectis uetustate labentibus äaepe u 
comniinui solent et eoDsnmpt« iocendio dila))nutQr in cinerem 

et plerumque, nisi sua Ulis- magnitudo subuencrit aut custodia 

6 diligens saep.s«rit, in praedam t'uribuä oedunt qaae igttur 
insania est ea timere, pro qaibus aut minac aut ignes aut 
furta timeautur? qusH oauitas ab iis uliquara sperart» tutelam, w 
quae tueri seinet ipsa non possunt? quae peruersitas ad eorum 
praesidia decurrero, quae ipsa cmin uiolantur inulta äuut, nisi 



EPITOME 14-109. 51 c 20, 5—7. 
ÄÜCTORES 12 8,] Verg. Georg. IV 110 s. 
priau. sd D«metr. o. 14. 



20-109. n cf. Cy- 



SRSIIPVJ l dous om. U 
quaa B*"'Ä'»'^ 2 mfisimfl ßi 
4 Tvntigenem 5 ipsao| apso V 
eiisliiiiat P G boiniuem T' 



■etgo' /" fu*orum ("tu er.) V auiuin 
3 quid 5 wcutuni» (exp. m. S) P 
5 ftbici R, Attigi //, sibigi'^ er bbignl F 
insidAiit i'i. e -doaiit) Sy <in»i(laatf V* 
uidilicaut B"" intluinaiit 2?', corr li^ 7 sntyrici BHV. sntorioi H 
homiiiora V 8 iiei-um) utriuu B\ corr. Ä^, om. P ii ald., hü SRF, 
lii SHV qiii fadiint] hoininura R 10 auimulitiT ß «L-vipüt V in 
ow h \2 fu»»rum {tn er i V falMB MgnA H 13 lifl«'si<t>nti»oi B 
tiitele H priii|ii ras. ex prinpiit ut uid. P 14 ut BSU. Jiut» K> dw V 
15 tcscis H IB Ubaiitur HP 17 uit om. R aislidJH i?> 18 c«(^- 
duut ^a er.) B 19 igiiis P ^ aauitas] peraoreitas 8 ih JtK his JtR^SHV, 
hüs P speraro tutelaui »liqnam P Sl semet ipsa] siniilitiifln V 




(liuin. itiät. Hb. II 4. 



109 



a colontibiis uindiceniur? ubi ergo ueritas est? ubi nulJa 7 
uis adhiheri ^oU^M. religioni, ubi nihil quod uiolari poüsit ap- 
parnt, u))i f^arrilt^giuin ßcri no» potost. qttidquid autein oculis 
maiiibusque Hubieetum ei^t, id uero qaia fragile est, ab omni 

A ratioue inimortalitatis alienum est. (histra igitiir houiiBcs 6 
anro ebore geminis deos excolunt et eiornant, qnast uero kx 
bis rebns ullam possiut capere uoluptatem. qui usus est 9 
pri'tiosoruiii muueruni niliil st-nli^iilibu^V au Ule qui tuortuiäV 
pari eDim ratione dffunctoram corpora odoribas ac uestibns 

jo pretiosis iiilila et c«unolnta huiui coaduat qua deos hoiiorant, 
qui ueque cum ßenmt Kt'iitiebaiit noquü cum coluntm' sciuut; 
nee enim sensom conserratione sumpserunt. non placebat 10 
Persio quod aurt^a uasa lempliiä iuforantur, supeniacuum pu- 
tanti esse inter religione;^ quod nun sanctitatis, sed auaritiae 

1» Sit instrmupntum. illa euim gatius est deo, quem recte colas, 11 
inferre pro muuere 

compositum ius l'asqne animo sanctosque recessuß 
meutii» et iucoetum geueroso pectus honesto. 

egregje sapienterque sensit, uerom illnt ridicule subdidit, hoc 12 
>> esse aurum in tentplis, quod sint Veueri donatae a 
uirgine pupae; quas LUe ob miuntiom t'ortasse contemserit. 
Qon uidebat enim aimulacra ip&a et eftigies dcorum Polyck'ti et 13 

JSPSTOME 5-12) C.20. 7. 

AVCTORKS 17 S.J II 73 h. 20 s] U 6Ö i. 

^GiliSHPy] 1 il)i (antt vr^>) rat. tr ubi Ä 2 uis] uaois F nd- 

hiboro B" 3 uhi (corr. m. 3) R 5 deos ante hnimnt'i B Ö «ibor« E 
^mmisj t'getriiimii H\ et geminis corr, R* 7 ittiH-re ponsiut P qui'B, . 
qaU SP edd. usiis» B^ 8 pra«Uosior« | (ü ? tr.) B ilü B\ corr. B^ 
9 w uostibus om. V 10 inbta et] iulitun't JB' quS ('^er.)S, qiiia V 
12 senm H «ntnsumut £> (\i s. l. add B^) R 13 supAniBciin ÜH 
putaut R 14 n i>f [a)iirlit;\tis incipit codicis G png. 17 (11), cuiwt in 
urrss. 1—12 pleraque legebantnr 15 »i^'t R* inslniioeuta R iUaJ 
htm ilU B 16 pro inuitPre om, P 17 oompositA B. corj|Knit[»e] O, 
compositos P iiiiimos BP, <a>[it]iinos Q rcccnti R, recesKuii fo efs u P 
m.2f) P 18 imsM^luin] iu coctii B, [iiijcofetujö generosiiui BG pcctu 8 
boDMtuin O 19 sapitiütfquo 5 illut vm P 21 niiiiiitjas B, ii>iaot(inii] G, 
oiinutitmiu PV 22«tJ[acJ G polycliti (j/r. iftse^Ü^policütiÄVpolucliti H 



i 




110 



FirmUni Lnctaati 



Kiipliraiioris et ?hidiae manu ex anro atqne ebore perft^ctas 
nihil allut phsc quitm ^mnd^H pupa:' non n uirgiiiilms. ijuararn 
Insibns uenia ilari put^st, sed a liHrbalis huniiniliQ^ couse- 

14 cratas. raerito igitur eliani senuiii .^tultiliam Seiieca dcridi^t. 
noD inqnit Ms pueri siiiiuis ut iinigu «licitnr, sed spiii- s 
per: uerurn hoc internst, quod maiora nos Indimas. 

15 urgo hi» ludicris et ornatis et grandibns pupis uugut^nia et 
tura et odoros infertitit, his opimats ot pingues hostia» immo- 
lant, quibus est quidem os, sed carens officio deiitinm, his 
peplos et indumeDta pretiosa, qaibus usus uelaminis nollas lo 
est, bis aurum et argentnni consecrant, quae taiu non babent 

Iß qni accipiuiit qnani qui illa donarunt. nee inmerito Diony- 
siu-s Siciliao tyrannus post nictoriam Graecia putitas deos tales 
coiili>mpsit Kpoliauit inlusit, slqaidem eacrilegia sna iocalaribas 
t«tiam dictifi prosequebatur. nara cum loui Olympio aureum is 
Ttniiculum detraxisset, laneani iussit inpoui dicens aestate grauG 
esse aureum, bieme (rigidum, laneum uero utriqoe t^inpori 

18 aptuni, idom aun^am barbani d(>trali^iis Aet:ciila]uo inrou- 
gniens «t iniruui psse alt, cum Apollo pater eius inberbis ad- 
buc esset ac leuis, priorem filinm quam patrem barbatum »> 

39 »lidi'ri. item pateras H exBuia.s nt pania ijuaedam sigÜJa, 
quae giinulufronim protentis manibus tent'bantm*, detrahebat 

EPITOME 8—11] 0. 20, 7. 12-112, 6] c. 20. 8. 

ACCTOUES h] frg. 121. S 16-20] Cio. de nat. deor. HI M, 88i. 
(ad Lnct. g 20 cf. Cio. fi «4: pot«<tatem - fiUo tradidit) öt Valer. Maxiai. 1 1 
eil 8 (iid Lacl. % 16 uf. Val. M.: iocosjg dictis prosoqui). 

hiOmSlfPV] i UW\ V ebur jric S 6 aor.n, F» 7 orimtibiis B, 
■erröÄÜB l* gradibus V pUiTjU P>, punpis V angenta H 8 hU] 
et /' optines R ft «o» (m tr.) R, hos A* cawnA V 10 peplon B 
prptioBn] pfctiosa (a er.) coaspcnnt B usus om. U 11 conwcrant] 
ooofeniui B quM Um] qnod tniii Id« («. l m. 3) ,asum (\i in ra*. m. 3) B 
taA (i. f. Umt'o; V 18 uietoria P 14 io.-cularibus B 15 a Balur 
nani cum indpit codicis G pag. 18 113) ftaene tota leefa dliiiipio G, 
olyinpo i? 16>>amiculuu J3 detraiisael'P' gnimjs F ITnureumü, 
nunim BftSHP, in ra». F» tempori] et t«mpori U 18 it«*!!! BG. idem 
(MHpm d enu. t ?) P ewmjupio G 19 et om, H initnim li. [uünloam 
K"'ff/?tf. Iniquuiii PV eiusi (e.rp m 3) P inbwbifl G. iüuerbt« SP 
20 Ituiit Cu in ras. ex ii ? in. S) B, lenU OBS 21 extibins GH. exsuuiu R 




diaiu. ioBt. lib TT 4. 



111 



^^^^t acciporp sc Ula, aon atiferre dicobat: porquain onim slultum 
^^^^b$o et ingratuin noIl'> accipcre ab iis nitro pomgpntil>Q)i:, a 

qnibuR l>ona sibi homiues pr^carentur. haec Ule fecit inpnny, 20 
quia n>x et niotor fuit, qula Miam s^cnta est eum solita Mi~ 
i citas: uixit eoini un(|Ue ad si'npctiitt^m regunmque per iitaiius 
filio tradidit. ia eo igitur, quia homines sacrüegia nindicare 
noii polerant, oportuit dooH ipso» sui uindioes psse. at ßi 21 
fauunÜH quid talc poinmiseht, huic pra*'[-to sunt Hagolla ign#s 
eculf^i crnces et qnidqnid excogitare ii'&tis ac furentibus licet. 
10 ued oimi puniunt depr"?heusoB in saerile^o, Ipsi de di'oriim 23 
snornm potcptat«' diffidiint. mr euini iion ipsis poti5:<^iinuin 
relinquant aiciscendi Bui locum, si eos posse aliquid arbitran- 
turV quin Ptiam putant üloruni nuniinc aceidissc, iit prai»- *33 
done8 remm sacramm couprohPiipi tcnercntui*, et saeiiiunt non 
>A tarn ira quam mein« nt^ si deorum iniariam dou nindicauerint, 
in ipsos eipetant po**nae: iDOredibili scilicet uanitate, qui no<'i- 
turos sibi di^os putont ob ali*ma scelora, qui ipsis a quibus 
uiolAti spoliatiqu« sunt per se ipso» nihil nocere potuerunt. 
at enim s»i*pR ipsi quoque iu sacrilejjos uindiraucnint. potost 24 
fo id uei casu n[*ddi?8e, qnod aliqaando, aon semper, sed tariion 
pauIo po»l quomodo id acoiderit ostendam. nunc iuterim 25 
qaaero cur iJli tot ac taiita üamli'gia in Dionysio non uindi- 
uerint, qui non fHirlim, sed palaiu ludibrio deos habnit. cur 

21 pauIo poslj c. 7, 7. 14 ib. 
B(G)RSfJPV] 1 illä S 2 esset «f «c B iis »er., bi» B^OBSHV. 
ilU eorr. B^, hjis (exp. m. 3) P ultra H A qui S fuit om. P qui S 
«'lun] cum S 5 iuiuid se O, mamini R ü filiopim (fxji. ui. 2) P ho- 
niinnn quia P 7 »t V, corr. K*. in ras. corr P^ ac BR^SH, [ac] G. ad P' 
S hurailejt R\ atrr. B^ quid] qui G, quthpinin quid /f.V; nti quia ? cna- 
mitwrit (n ex m) B^ 'J ncult-i B*" 10 in sacrilegio depreboiuos BO 
11 (tifidunt G onim] L-tiaui H 12 rcüin^unt B\ relioquot. B'K' (g. l 
corr. V'V» wliaqiiMut G 13 qui P 14 sacrAruiu B* m sacrarn de- 
jttnif codieii G pag. 18 (13) tPiicb«»tur V seuiuuDt V noD ow. H 
\h irS V oiudiniriut S, uindicAUfTutit V 16 in ow. H ipw V ex- 

V 

peclaiil R^PV, eipe»taut (i. e. -lur; Ä" poenus H\ corr. B\ psenc B», 
'W R^, pwnäOi P 17 putimt V^ qui] r«m B 13 no<f*r* iiicliil S 
19 M*pe om. B ipse Ä' 2" quod ow P -wd] wd ui B 21 quo'- 
modü B^ 22 illa HPV diwnjHio B' aindicarint 811, indicwieriot V 
23 pa^luni (ü. tr.j H 





FirmtAni Lact*nti 




IVJ 



hoDr* lam potonr^n sai'ritfguni a t^nipUs a caerimoniis nh 
imagimbas soiä oon arcnerunt? cor etiam sacriä rebus ablatis 
prospere naugauitV quod ioco ipse testatus est, Qt solebat. 

S6 'oidetiBne' inqnit comitibuij »luis nanfnigiuiD tiiueutibus 'quam 
prospera sacrilegis nantgatio ab ipsis dii£ üuuortallbus tribo»- 
tor?' sed bic fortasse a Piatone didic«>rat deos nihil esse. 

27 qoid Gaias Verr«s, qaetn Tnllios acrusator eias eidem Dionysig« 
et Phalaridi et tyrannis omnibne comparat? nonne omnem 
StciUam compiiauit sublatis deoruui ^irauiachs omainonüsque 

88 fanoram? otioEoni est pers«]ui siogula, unam libet comme- lo 
morare in quo aocnsator omnibas eloqnentiae niribos, omni 
dt^njque oonatu u<x'is »«t corporis depLorauit de Corere ael Ca- 
tinensi uel Hennensi: quamm alt^rius taota ftiit religio, ut 
adire XomyVi *'ius secreia pcnetralia uiris aefas esset, alterius 
aotiquitas taiiU, ut onines historiae loquaiitur ipsam di>arii u 
fmges in Hennae solo primom repperisse filiaoique eias uirgi- 

i9 DCin ex eodt'iii Ioco raptain. denique Graeohauis temporibus 
tarbata re publica et seditionibus et ostentis cum rep^rtiun 
esset in carmioibus Sibylliais antiqutssimam Cererem debere 

30 placari, logati suut Hennaoi inii-si. haec igitnr Ceres uel m 
rt'Iigiosissima, quam nidere maribus ne adorandi quidem gratia 
licebat, uel autiquissioia, quam senatus populusque Komauus 
saci'ificiis donisque placauerat, ex arcauls ac uetustis penetra- 

ACCTORES 2—6] of. Cic. do nat deor. DI 34, 8-1; Valer. MaxiiD.1 1 
'•It. 3 6] Platooe] cf. de. ibid. I 12, 30-13, 34 7} Verr. V 56. 1-15, 
12 deplorauit] Veir. IV 45; 48-51. 13 alt«riu5] cf. ibid. 45, i>9. 14 alte- 
riu] cf. ibid. 48. 106. 17—20] of. ibid. 49. 108 (cf. Valer. Mu. l 1, 1). 

BBSHPrj I cfniiwmis BSPV 2 iirciiPruutB'Ä,argiimintB>»fgr«jc) 
mm rell. Ulis lt\ oiio'latia R* 3 auigatiit V 5 saiTil.'Ki>s P> ipso« V 
7 tiuid om. F Gaias BH, om. B, C. 5, G- PV; »iniUüi uarietas evt 
§30. 32. 33. quam S^ cd|pftrat B 10 udiosum B uiiiim libot] 
rt P 12 cereTO" P' 18 hetnensi (t in rat. ex n) B^, bei»o*^usi H quo- 
runi B', Hl ra». corr. B^ 14 adir*. ^t fr.) B «iu« templi P 15 lo- 
qutintur // lt> Henuae] TL^tiiviuf B, h«>nnn P solo] 51 solo P 17 ex 
er. M captam H ffrachaiuB 8, (rracdi'aiiis P 18 ostis H 20 ue- 
gati P', «WT. P' betnam (i in ran. ex n) JB' 21 religiosi-Mima» (% er.) R 
ina**ribu« (\o er.) B 22 aatiquisslinam H 23 aacrificiisque P fto] 
«t B iii^uflrabilibus H 





diuiu. iauL Itb. II 4. 



113 



tihuB a Oaio Verre inniissts latronibus seruis inpuue sablatA 
est. ideni uero cum adfirmarot so a Siculis ut caut^iim pro- 31 
ninciae suscipcr^^t oratuin, bis usus psI uerbis: sesf inm ne 
deoa quiilem in suis nrbibus ad quos coul'ugerent 

s habere, qaod eorain siiiiuUcra sanctissima Gaias Wr- 
res ex delubris religitiaissiiiiis sustnlisset: quasi nero 
si Vorr«'s oi prl>ibus delulirisqup siisiulcrat, de ca^lo quoquo 
sastuUsset. nnAa apparet istos deoH nihil habere in se am- 39 
plins quani maieriam dt» qua eint fabricati, nee inniotito ad 83 

10 U\ Marce 'fulli, hoc uBt ad boiiiiniMU Siculi doiifngerunt, quo- 
niam trieunio sunt oiperli deos ülos nihil ualcre: ossent onim 
stultissimi, si ad eos ob defyndendas iniunas hoiuinufn roufu- 
gisspnt, qui Gaio Vorri nee pro ße ipsis irati ossu potuerunt. 
at enim Veires ob hat'i? facinora daninatas est. non ergo dii 34 

ib tiindionnemnt, 6ed Cicerouis indastria, qua uel defensores eins 
oppri'S:?it ut'l gratiao rof^tilit. quid quod apnt ipsnm ViMTem 85 
nun fuit illa damuatio, si-d uiicatio, ut quomadmodum Dionyäio 
deorum spolia gestanti dii icmortales bonam ilederant nauigsr 
tiontnn, sie etiani Vcrri lionani quietera tribuieae nideantur, in 

tti qua sacrilegiis suis trunquiJl':j frui possetV nam fr«meiiribua 86 
postea heilis ciuilibus sub obteniu daniuationis ab omni p»ri- 

Lcalo ac metu remotus aliorum graues casus ac u)isfra)'ilfs 
exitus audit'bal et qui cecidisso eolns uniuersis stantibus uide- 
batur, is aero uniuersi» cadetitibu» stetit solus, donec illum et 
AUCTORKS 3) diuiu. in CiwcU 1, 3. 

BRSffPVJ 1 Gtio VmtpI «ucrr« (C er.) }i, cnerre V äoblatiis T», 
ras. et b. l corr. V^ 2 prüuiiitia R 3 iio »m. V 4 confugeretit 
(pr. e f-x i) B hihvn^ (ui ». l. er.) B 5 deorum Ä äiuiula'cra^ B^ 
6 vi\ d*K>8 ex B reli'gvosis&iuiis (gi m.3?}P 7 quo*qiii> (d er.) H 
8 siiatitlisset edd., tiusiulirriit (J; cf. Ul 6, 5 in so hnbur« SH 9 siot 
(t<r ex tvl m. 19) B, anntiZ, naV P^' neos morito S 11 .ualer« K> 

12 ob] nd II 13 ipsiw P' li-atis V U ergo] eniiii P 15 qiie 
Ml III 3) li 17 uagatio P ,ut. V 18 itninorU (t ex uI. litt, m.^i} P 
dwlrrant bvuum BK bonam 2** dedonirt f"-? S) S*H, dedtwiuut P* 
]9 «tülD öm. P 20 sn<'riIegiW B' iacrilogii sui SP tranquilliis B 
fructii trauqiiiUe frui P 22 av oute oietti] et B ali, ac] et SP 34 bi« SV 
Cii'dentibu« (« er.) P 

XTmi. Lki. 1. K 





114 




FirmiuDt I.actnnti 



opibus Ranrilegio partb^ A uita äatiatuiii ac HPiiPotute coiifpotum 
proscriptio triuniuira.Iis aufonct, eadem scUicüt quai* TuUiuni 
87 tiinlHlHo (leoi'uut maientatis ultorüin. quin etiaui t'dix iu eo 
ipso fuit, qnod ante suani mortem cnidelissimuni exituiii sui 
aociLsaioris auiliait, diiü uidi«lieet prouidcDtibus ut sacrüegas 
ac praedo illo religioiitini suaruin non aut<> tnor^rutur qaam 
soliicium do uUionu ccpisset 

1 5. Qiiaiito igitur rt^oUus est omissis insoiisibililius et uaois 
OCdIos eo tendßre ubi sedes, ubi habitauo est dei ui.*ri, qui 
tenatii stainli tirmital« suspendit, qni caeluni distiuxit aetris 
fiilgiMitibufl, qui solcm r4ius hunianis e]aril^><-itnu^I a«* siin^ulare 
laniiMi in arj,funioi]luni suaü uiiicae iiiaiestatis acceiidit, tuiris 
autum maha cirvamfudit, ttuinina scinpiterno lapsu Üuere 
praenepit, 

iussil et extcudi caiupos, siibsider« uallrs, 
IVoude legi siluas, lapidosus surgtre montüs. 

2 ijuac utiquu onmia non luppiter fecit, qni ante annos miUe 
.septiugentos natus est, sed 

ille opifex reram, miindi melioris origo, 

qui aocatai- deus, onios priucipium quoniana non polest con- 

3 prehendi, ne quaeri quidcm df^bet, satis est homini ad ple- 
nam pertcrtaniquc piudentiam. si dt^um esse iutollogat. cniufi 
iutt'Uogentiae \iis et ^>UIIl^la hafo nst, ut suspic^iat et honori- 
ficet couimunem pareutem generi^ huniani et rerum uiirabilium 

AUCTOBES 6 praedo üh rcliffioaumj Oc. Vi-ir. TV M. 7.^: 4;^. 9S 
15 s. 19] Oiiiii. MetAin. I 43 « ; 79. 



BRSHFV] 1 partJia Ä' uitM (txp. «. 3> P 8 pa.ilpm (n.er.) B 
3 quin'v V 4 mortem susm P ß iUe om. V ftnamml sarrnnim B 
7 rpp«ptMet H, coepisset V 8 rectios] honeatius vi reoUuu B iiisen- 
sibili-biPs P' 9 sedis (i ex e) B*P* 12 inceüciit B IH kpso Ä> 
M praccipit F> 15 tt om. BP extcndi» (t rr.) R \^ fro'a'de Ä' 

li 

siluaw P» 18 octJogeutos B, sed ef. 1 33, 5 19 mariit sie U 21 neo BS 
K ^ P» dam P 28 liawi r» suscipiat ÄffP 24 paroutem com- 





diufa. Inst Hb. n 4-5. 



115 



!fal)rieutorem. uudo quidaiu ho1)L*tis obtuu«^iqno contis elo- 4 
inenbL, quae «t facta «^uiit et careul i^outiU, tainquaiu deos 
ndorant. qai cum dei opera mirarcntur id est caelum euni 6 
UMÜs luminilius, teirain eam r^Aiupis et montihus, mare cum 
6 fluminitius et slagnis et fontihus. enrniu reruin admiratione 
ofistupetacti et ipsius artificis obliti. quem uidtTf iion polt>rant, 
opi*ni eiuR uiMierari et colere cocpcruiil lU'i^ uinquaiit inlt'Ud- 
gere qiiiuoruiit, qtiauto maior quantoqae miiatUior sit qui illa 
t'ocit ex niliilo. quao cum uidcant diiiinis legibus oWi-queritia G 
it» coinmodis atquc uKibuö lioniinis pi*ri>etua ufoessitatf taimilari, 
tarnen illa doos eiigtimant esse, iiigrati aduersus beneticia di- 
nina. qui d(*o et patri iiiduI^eDtUsiiiio »uu silti oponi piat'tit- 
luraut. Bcd quid luiriim si ant Inubari aut inperiti hoIuill^:^ 7 
üiratil, cum vtiam philosophi Stoicat; di^cipliiiae in eadiim siut 
1» opiuione, ut oninia paelesiia quae niouentur in deorum numero 
habenda esse oeaseani? Biquid^m Luciliua Stoicus apui Cice- 
roni^ni s\c loquitiir: haue igitur iu stBÜis coaRtantiaiii, 8 
haue tantam in tarn narÜH rursibus in omni aeterni- 
tatti couut^uientiani teiuporuii] uon possum iatellegere 
M 8iue mcnie rationc eimsilio. quae cum iu sid«ribus 
e8<te uideamus, non pussumu» ea ipsa nou in deorum 
nuraero repout^rc. itom paulo .superius: reslat iuqiiit ut 9 
tiiotus astrurnm sit noluuturius: quae qiii nideat, uon 



EPITüMK l-i;l] L'.2I. I 13-lß) c.21.2 17-llfl.2j cf. 

AÜCTOHES §8Jdennt<leor.U21.54. §9. (er§I6)libid. 16.-I4, 

S(G)RSIIP^'l 1 qiiidil &'■' hcb«»c8 BP, hw-betis fiw « o> H*, 
dMtetif obtiuiM(|ue i^'. u (fW. P> 3 opuram if nürniitur £ «u< P' 
4 U««rii8 Ci ? er) P vi om. H iiiarft B, umna ce« , cf. § U'j—S8 h et 
(anU stagnlV ov\. BSU 6 stupcfiicti S niitficini' B* 1 a Co^peruut 
inriitit etHlicü (r juif).JO (t3i pame Iota Ucta 8 (iuicrunt S quaulci. omi. 
qua RV^ 10 honiiuuia xS, buiiiULLS. P- 11 ejcistiuiiUiC ussoj exUtim&utf» II 
VI <quli V 14 disciptinnp] aectae pacn« H eodem B^ 15 opiniouem BK*' 
IG s<> 4|uideiD U 17 haue i^ltur om. H IS hanc tauUm om. BO 
haa R in am. codd. Cic in t»iii om P nh. in] et in R oinitia OH*' 
l(»c(jüueuieuti»* (m er.) B. toüU'tiiontin i7 20 mente om. H coosilio 
tl»w\ cou6ili<»i)ue r«gi BG 2L ia^se codd. Cic, ^od furl. Lucf. «cnjj- 
gerat, cf. ^ 19 iuest — ratio "üi' P^ 22 poDere P iDtjuät G 





Firmiftoi Lactnnti 



indocte eoluuu uerum etiam inpio laciai, si deos esso 

10 noget no9 uero ot quidf'in constantei nog-anius at* uos, o 
pbilOä'ophi, iiou snlniii iudoctos et iiipios, uerum etiani caecos 
ineptos deliros probamus, qui ignorantiam inperitonini unnitate 
uici^tiä. illi enini solein atquo lunam, uo& (.<tiam sjdcia deoa & 

11 putatif:. traditti igiliir nohis st<0]anini inystHia, ut aras ac 
tampla süigulis erigamus, at sciamtiEi qun qunmqne ritn, quo 
die culnmus, qui>>us nomrnilms, quilms prpcibus aduocemus: 
nisi forte aollo discrimine tarn iimuiiierabücs, tarn minutos 

12 deos ntreruatim colftre debeiuus. quid qnod argumentnm Ulud, "> 
quo coili^nt uniuersa caelp;*tia deos esee, in nontrariuni ualetp 
nam si deos iddrco esse opinantur, quia c^itos et rationaljile» 
cursus habent, errant ex hoc enini apjtaret deos non esse, quod 

18 eiorbitare illis a pracstitntis itinerihns non licflt wterum si 
dii essent, liiin aiqnt» illuc passiin sine ulla necessitate ('crrenlnr '* 
sirnt aninmnles in t<'rra, (|iiuniin quia libfra«^ »unt uolunlati's^ 
huc atque illuc uagautur ut libuit, ^t quo qniitnquei mens du- 

14 xerit, eo fiTtur. uon est igitur astromni niotus uüluntitriu;;, 
sed necessarius, quia praestitutis Inglbus oftidisquo di^stTuiunt. 

16 sed cum disputaret de corsibns siderum^ quoe ex ipsa rorum ^ 
ac temporum congniculia intclb^gobai non essi^ Tortnitos, exisli- 
mauit uoluntarios esse, tamquani non poifst^nt tara disposiiß, 
tarn Ordinate uioueh, nisi sensas Ulis inesset officii sui sciens. 

EPITOMK 2-11«, I4lc.21.3s 12 quiÄ certon - hftbent] 0.21,2. 
18 8.] c. 21. 3. 20-23. 1 17, 2 s, 4 ■.] c. 21, 2. 

B(G)RSHPV] 2 ncro et quidein] quideui B, uero qnidcin G, iura 
eqtiidc-ni SH iiet(|raui:mw B o oni. R 8 (ilo3<ifos H iiiiiiosl in- 
periofl B', eorr. B* etiam oin. S 4 deliroBque ^que tx -tjiii B^} BGP, 
aeä d«- £C di- i" 5 w illi enim eksinit codicis G png 19 (t3), gequUur 
pag 30 (U) potnv tota Jecta atqof] mt H, v:t V 6 tradf V hc] et K 
7 aut 3 'qu(f /*> (iii»in<|u*e (ier) li, qiicmquf OR* (pr p ee ») fl 
quo dip — nomiuibos am. B 8 numiriibu» G qiiiliawiiM' SH no- 
oeuius BG 9 jinniinutos P 10 acerbatim 5 debuAiuiin BG 11 quo] 
qunfj BGP^ (d fiel P^J H esse om S 12 inrntionabUes G 15 "pM- 
8im' B^ 16 u(ilnn»t»tes ex uolunptatM B 17 uacanliir V libiivrit Ä'P*, 
ud tid libuit — duxerit cf. e. 2,9 pressorit — itifnmuit tqg. ot} nt P quo 
quaiuquv] quoäque R, quocumqiie SH 18 fenunturj S' 19 ricscruitunt 
(ü er) V 22 possint P dispo<site (i ? er.) B, di9posit[ae] G 23 pI 
tun H ordiuaine G esäet P sciens om. P 



diuiD. inst. lib. n 5. 



117 



quam difßcihs e&t ignorautibus ueritas et quam facilis seien- 16 
Hhas! 'si niotu.s' in(|uit 'üstrorum fortuiti non sunt, nihil aliut 
restat nisi ut uoluutarii sint'. inmio uero ut doo esse forluitoa 
manifestam est, ita nee uolnntArios. 'quoniodo igitur ia noii- 17 

h ficionüis itineribus cnnstantiain suaiu seruant?' nimirum (K'us 
nninersi artifox sie illa disposuit, sie machinatus e^t, ut per 
spatia t:a^Ii diuiiia et admiralMli ratione decuriHreitt ad et^ciendas 
snccedentium sibi ternporum uarictates. an Archimedes Sica- 18 
Ins coucauo aere similitudineiu iimudi ac ßgnraui potuit machl- 

IV nari, in quo ita soleni lunainque coinposuit, ut inaequales 
motus et caek'stibns similes conuei'siooibns singalis quasi dit*- 
bus i'fficereut i't non modo acc^ssun solis ac recessus wA iii- 
crementa dt'imnntiont.>itquf luna«, uerum etiam st«lUriiin uel 
inerrantium oel uagaruin diFparos cnrsns orbJB lUo dam uertitur 

ti exUiberet, deus ergo illa u^ra non potuit niHohinari et eftinf^re 
quae potuit solb'rtia hominis iuiilutiont^ simulare? utruuiue 19 
igitur Stoicas si astronim tignras in iUo aere pictas eflictasque 
uidisset, suä illa consilio mout^ri diceret ac non potius artiticis 
ingenio? inest LTgo sidtribu;* ratio ad peragendos meatus suoa 

H apta, sed dei <>£t illa ratio qui et feoit et regit oniuia, nou 
ipsorum sideruni quae nioueiitur. uaiii si solem stan- uoluis- 20 
set, perpetuus ntiqne dies esset, item si motus astra non 
haberent, quis dubitat senipiteinam nocteni futurain fuissef 



EPJTOMK 5-8. 13«. 19—118,6. 9-14] c.2I,8i. 
deatiniu — rarictatis] c. 21, 2. 



8 OTCC*- 



3(G)RSKPVJ 1 est om. H. post facilia P scicntibus] non ignomn- 
tjbus P m si motf ns] (Utntnt codicis G pa^. W (14) 3 fortuitu H 
5 terumit S iwminnii fft exi) P* iiiKchinatu« (c er,) B 9 aeri ff 
w fit^iii-am] fipiramquü SU II »iuasi' /" 12 ülHcarcnt B', corr. IP, 
effcecrit S et] ul H 'soHb et rec«asiu> B* 13 (li<iuiuiiUoitTO«iuait 

(\ tübter e m.1?^ % deh m. 3) P 14 nftgantjum s. l ex ua^rturuiu B* 
15 uero H' machinarl rfW. P' et om. P 16 imitari (ölt. \ ex o 
m, 3) R 17 i^tur om. P irtoicia (a\t i ras. tx \i) P 's? P^' 
et in H illa i< elfcoUsquo ^/i 18 uidisscut P <ti>"n>ut P nrtilid*s 
(i er.) R 19 inest] iiR S m#Ato« BUt\ corr. Ji*R-, iii«tuB Sil 
20 et fycit] effecit R, et faoit P 31 siaor.ma (\x tr.) B boI R 
23 qoo P\ qui corr. P' dubitairt RH üovn^ K' 




118 



Firiiiiani T.nctuati 



21 so(i ut f\m ac noctis uices ossoiil, niouori oa tioluit vt tat 
uai'ip mouei'i, ut non modo lucis utqac tenelfranim inatu^c uicis-J 
situdines fiiTent, qnibus hboris et quietis alt^rna spatia con-] 
stan'nt, sftd etiani frigori« et oaloris, ut tüuersoruiJi temponiii; 
uis ac pot«$tas Ufl geocraiuliin ucl niaturandis fru^ibus (.«oßuc^l 

23 nirft. quam soUertiam diuinae pott>gtatis in machiuandis iti*i 
neribn» aKtroruni quin pliUo^ophi non uidcbanl, auimatia css&i 
Fidera pntaiierunt, tamqitam p<>flil>UB et spont«, non dniina 

33 ratioue pi-or^dßrt>nt. cur autcui illa exoogitauerit dous, quifl 
oon intcllegit? eoilicet ne solis Inraine decedoute uimium 
cocca noi taetris atqno horrentilms tt-nelris in graues ceret uo-^ 
cerotqut; uiucntihus. it^iquc vi oaclnm simul mira uari*'tatM 
distinxib et tenebrii.s ipsus miiUi» miiiutisquo luininilms tcmpO'J 

S4 rauit. qnaato igitur Naso pradentius qnam Uli qui »apientiaol 
Btuderß se putant, qui sensit a Ueo lumiua ilia ut horrorornj 
tonebranirn UepeUerent institutal is onm lihrura quo Phaen« 
mena breait«r couprohondit Uis tribas uersibus tßrraiuanit; 

tot uurnnro talique douH simuIacMa figura 
iuposuit caelo perqae atras sparsa innubras 
Clara pruinosae iussit dare liiminu nocti. 

25 qnodsi tieri non potest at steUae dii sint, ergo ae sol quidem 
ac luna dii osse possnnt, quoniaiu luminibus astrorum doq 
ratioue differunt. ^od muf^nitudint'. quodsi hi dii non sunt, 

26 ergo ne caelnm quidem in quo illa omiiiu conlliifutur. simiU 



AUCTORIS ISss.l fra^m. poet Uom. roIL GafUrRnH p. 849. 







BSSHPVJ I uicia P», eorr. P' moueri] item luoupri B tarnen 

2 atqii»] et 33, ac P mutue U 3 quibu» om. R 5 fruKibus { ~ m. 

8 et OM. H 11 horrvotlis P 13 minatis P 14 DtJWo F» proiU- 

deutiiis H illi* (9 er.) II 15 sentit fr/W. Iiorror^m (uU. ex e iii.2)R ^ 

lÖ Ui8 B ysea (y add. m. 2) 8 quos (exp. m. 3) P faonoml: un C^-) ^w^^ 

facDomeoa ÄP. fenom^iw SH, foeuomeiia V 18 dl* P figaras^ 

C« ». l. B^) BSn 19 iiipoftuiX' B' pcrqu.w (a er.) RH alrnsj nstra Ä 

■ 
ffparsn» (i er.) P 20 pruinofw (corr. m, 3) B dare (e ex ij n ou- 

mina P', coir. P* not! P 21 quod om. si B ergo om. ff um ÄP, 

Co a. l P"; 22 noii possunt PK nou det. P> 23 hii jÖÄP», 

exp. ps dii hi SH 24 uec BSHP (q s. I. P9 V 




ditiia. inst IIb. II 5. 



119 



I 



motio si terrii, quam cttli-uinus, quam subi^mus et colimus ad 
iiictaui, deii^ uoii t^st, nu uampi quidem ae inuates dii erunt: 
si hi nOD Runt, rrgo dr tf!>llus quidem uniuorsa deus uid(>n 
potpst. iii'in M aqua, quae seruit aaimftntibus ad usnm hi- 27 

& bendi aut lauaudi, deus uon ciil, m^ fouU\s quidt^iii ex qui- 
l)U8 aqua profluit; si fonteR nou sunt. De flumina quidem 
quae de fontibus coUiguntur : si flumina qaoqup dii non sunt, 
ergo et ouu'e quod ox äutuiiiil)Ud coiietat deuH halu^ri non 
potest quodsi noque eaelnm n^que terra nequp mare, qnae S8 

w mniidi partes sunt, dii hss« possunt, ergo uu muudtis quidem 
toiuä deiiK LSt. quem idrm ipsl Stoiei et miimanttiin et sapientvm 
esse conl-endunt et propt^ren doiiiu. in quo tAm iaconstautos 
f^ieniut, nt nihil ab iis dictum s\t quod non ab isdem tuf^rit 
nuer.sum. sie enim ar^oimeutantur: fieri non posst; ut sensu 2^ 

IS carpat quod snn^ibilia ex »e generat; mundus autem generat 
hominem, qui est sensu praeditus: erjjo et ipsura esse sensi- 
tiilem: item, sine sensu essM non posse euiuK pars habeat 30 
äensnm: ig^tur quia homo sensibilis est, etiam muudo cnius 
pars est homo lne?i«e Ronsum. propositinnen qniilem aerae 81 

» siint, ot i^pnsiblle ess.»* qnod syusn praeditum (^'gnal et habiire 
seusnm cnius pais oensn auota ,'^it, sed adsumtiones falsae 
quibos argumenta conctudunt, quia neque mundus j^euerat ho- 
miüom ueqne homo nnmdi pars est. nam hominem a princi- 
pio idein di^us fncit qui A mundnm. et non est pars muudi 

u homo sicQt corporis mombrum: potent enim mundus esse 83 
sine homiue sicut urbs et domus. atqiiiu ut domus uniuK 
hominis haliiluciilnin e.^t et urlis nuius populi, sie et mundu-i 



BJiSnrVJ l tf-rram // et, .otimus omi. B 2 hpc JHfl'V (aed o 
«. I. V'j mont\e»/ B hü BPV :i noc /£(*"'" 4 uiuemli Ä, uib^ndi P', 
curr. P> 5 D« i? Ö prufluiiit B uec B B et oni. // 9 pr. ne^.' P» 
U et Kipieuw-in büi P'*% pr. ej:pu$tx, P'' 13 Us tcr, bis C hi-idem Ä 
H etl prsum (~ er., ^m. 3) V 15 qui 5' 16 ipsum] id ip^iun IT 
!M>iuibilR r 18 muudo (o ex um) S Id Mt] et iZ seusu^i H 30 [irw- 

dictum fi ffiKii^t ff 21 »>n*u] twnsi S ivucta* isit P>' 22 ^ii«rA|)t 
(exp. m. .?> P 2^ piir^ä» B- 'II alt »t om. P 26 sie S ctiuim S 
äfl ^itut] ut P atqiün ut] ut quoniodo (otoodo m ras. w 4 Utt. m. 3) B 
27 pr. et] ot Ä 




120 



Firmiani I.Af^tiLDii 



domiciüum est totius gt^nens hunutni: et Hüut est qiioil inco- 
33 litur, aliut qaod incoÜt. sed IUI <lum student id quod t'niso 
suHceperaut cootirmare, et sensibilcm essu uiuiiduni t*t deuiii, 
84 non uklorunt är^umentoram suorum conseqnentia. n&m si 
mandi pars est hoino et seni^il'iliti est muaduä, quia hoino 
sentit, ergo quia iiiortalis est honio, moitÄlis sit et mundua 
necesse est uec lantum mortalis, sed et omuibus niorhis pas- 

35 siouititisque suhiectus. et e contrario si dens efit uniuiliis et 
partes lüus utique ininortales sunt, iTgo et honio deus est, 
quia pars est ut dicitis muudi. ü homo, ergo et iumeuta et 
pceuiic's ot cetera genera be.stiaruin et auium et piscium, quo- 

36 niam et Uta eodoiu modo sentiuut et uniudi partes sunt. at 
hoc tolerabile est; uam et haec oolant Aeg}'ptii. eed res eo 
pernenit ut et ranae et rulices et foruiicae dii t»sse uideantor, 
quia et ipsia iuest aensus et ei parte muudi dunt ita semper 
argumenta ex falso petita ineptos et ab^urdos exitus habent. 

37 quill quod idom ipsi aiunt deonmi et houiiniim uausa niundum 
esse constructum quasi coDimanom domum? ei'go inundu£ 
nee deuä est uec auiiiianSf »i constructus est: aniiiian;^ eaiin 
non constniitur, sed nasoitur, et si est aedilieatus, sie utique 
tamquam domus, taiiiquaui naui^. est ergu aliquis at'tifox 
miindi deu:> et seorium erit mundus qui faetus est, äeor^^um 

88 Ulf qui fecit. iam Ulut quam repuguaus et absurdum, quod 
cum oaclestes igiies ceteraque mundi L-lemeula deos esse adfir- 
ment, idem muuduiu ip.sum deum dirunt! quomedn potest ex 

£(0)BSnPVJ 1 ost (poit domiciliiim; om V et om. P «lind] aut S 
et fteusibilom — dcum contra Dauistum in cur. see. ad Jlirtü hell. Alex. 
c. 68 luetur Voikmannug, ohttcrtint. misc. 7S7V p. 14 2 aliud 2i ctim cftf. 
i} suAC«f«iuut jU> ' et vm. Sit sannilAlv BS 5 <.'t om. li ü soiiCJt — 
homo OM, P liomu owt B 7 et om, P inorbia t« mg. P^ 9 eiua 
om. B 10 Uli Zf ergu homo SU U (luuuinm] ^uia B 13 cobint V 
H uidcHiitur V 15 «-x parte] parte B. «f parte P'', pxH«8 edd. 16 ex] 
et B yost iibiturdos 6 ttel 7 litt era». U 17 quid quod| qulcquid H 
idem om. S ipsi mn It 18 rommiin»' H u M?ui[ti «i Md»] incipit 
eodicis G pag. ^1 (144), in qua nünl mai paiti uernus 1 legi pvterat 
19 si — Ammans m inf. mg. P' eiiiai om. HP 20 8t(c> B uUquse 
(exp.m.3jP 22etom.P erit— seorsums. /. P' asonmSH qoiftÄ 
sporsua SH 28 qua {" m.3) S 24 cum] qui B ceteraqu« quae P 
Hilfirmaut B '2h item edd. dic-iiut ff 



ft» 





dittin. inst> üb. 11 5— ö. 



121 



maltonim deorum aceruo unu8 <leu» confici? si astni du sunt, 39 
mUDftus ergo noa dßus, gf>d domieilinm deorum est si upro 
mandus dens est, ergo iUa omnia quae sunt in eo uon dii 
sunt, sed dei nif^iuhra, quai> utiqim sola dei nonitin aooipore 
nun possiiiit. lu'i' m\m reetci qais diiprit niembra hominis -tO 
anins multos homines esse. sed tarnen nou est siniitis com- 
paratio aniniiilii< et mundi. animal eniin quia shiiru praeditum 
est, ptiam inenihra eins haliiMit st-nsitm nee nisi a corpore di- 
uulsa brutescunt cuius igitur rei similitndinem gerit mundusV 41 

»• nimirum ipyi docfiit, (Miin fai'tum t*sso non diffittritnr, ut essM 
diis et hominibus quasi eoniniunis domaB. si ergo est oon- 
stractu^ ut doinus, uec ipsc« duns est nee eleiuentu, quae sunt 
partes eins, quia neqne doiiius habere dominium »ni potest 
neqne illa de quibus domus constat. non tantum igitur ui^i- 42 

15 täte, sed etiam ut-rbis suis reuinenntur. sicut enim doinus 
in Qsum habitandi facta per se nihil sentit dominoqae Bubiecta 
est, qni eam fecit aut inc«tit, ita mundus per se nihil sentiens 
faetori deo suhiaoet, qui cum in usum sni fecit. 

6. Dupiici ergo ratione peccator ab insipientibns, primmn 1 
^ft> quod elementa iil est dei opera deo praefcrunt, dciude quod 
elementorum ipüonmi tiguras hnmana apecie conpreh'*iisii.s co- 
lant nam solis lunaeqne simulacra humanutn in modnin 2 
fonuant, item iguis et terrae et maris, quae illi Vulcanum 
Vestam Neptuunm uocant, uec elemeutis ipsis in api'rto litant. 

n lanta honiincs imaginum capiditas tenet, nt iam niliora <tucan- 
tnr illa qnae uera sunt: auro scilic^st et geniinis et ebore de- 

EPlTOMIi 25-122, 21 o. 20. 14 s. 

BfÖiBSHPV} l un.us (\ er.) P iw..tni P 4 sola dei SH, «o- 
üdi JilW, soll (Üi F 7 SPftBimi SH'*'^ 8 a cnr^mr«] roiimni S 9 post 
hnilcsi'unl s. i iliuulsn rej}et. B' 13 di-([Uu um. R tloioiiium V poft 
sui add. ü W a ?\o]U'at inctpit codiciv O pag. UÜ (143), in yi*« pteraqne 
Ugtbantur IB iierbi »• (i wl e er.) V reiiiuritur B\ eorr. B* siÖ 
p »14, ä) S eniml igitur P ItS usn SU per om. P 17 fÄcil B\ 
cofT. B\ fn^il*] (^ 20 quod elciuU (aic) — doiudn in inf. vtg. B* ^juod 
clemeuta id] cleiiieutu quorf P 21 ooiipraehoasot B^, -m corr. B", toin- 
preossB P 22 iiu iiintlitiii H 23 igncs P 24 ip-si». um- P apiMio] 
eu«nto fa ae i m. ii) iiporlo B 25 hominoin V, in ra». cttrr. V^ 
inugioeui V iuin] «fiiiiti JI 26 pr. ot om. SU 



fl 



Firmiaai Laot&ati 



3 leL-tAntur. homm pulchritiulo ac nitor praestringit ocnlos aec 
nllam rnligioniMii piitant uMcunuiup illa uon fulserint. ituqatt 
snb obtPntn deorum auaritia et ciipiditas colitur. crodant enim 
deot" aniiire ({uidquid ip.si eoiu'upiscuiit, quldiiuid-est ]iro{>lt^r quod 
fnrta «t homieidia et Jatrocinia cottidie saeniant. propter quod & 

4 bella per totum orbem populos urbesque subuertunt. eonseeraut 
ergo diis maimbiaii et rapinat; suas. quos certe necosse est iu- 
beeülos esse ac sumiDa« tiirtutis experces, si subi^cti sunt cupi- 

B 'litafcihus. cur euim caelostos eos putemns, si dosideraut ali- 
quid de terra, uel bcatus, si aliqna rc iiHÜgcnt, lu-l iinjorriiptos, i» 
ai aolaptati habent ea in quibus adpetendis capiditas hrtmiDUDi 

6 non iumerito damnaturV uciiiunt igitur ad deos uon tarn r^U- 
gionis gratiii, qua4' nuUa poti'sl esse in rebus juale partis (it cor- 
ruptibUihu.«, qnam ut aurum oculis hani'iaut, nitorem leuigati 
niiumuris aut td^oris af^piciaiit, ut insi^iius lapillis ot coloribus i& 
uostes uel distioeta gemmis fulgentibus pociila inflatiabili con- 
t^niplatione contrectent. et quanto fucriut nntatiora templa et 
pnlebriora siniulacra, lanio plus maicstatis bal>orc creduntiir: 
adeo religio eorura nihil est aüut quam quod cupiditas humaria 

7 Diiratur. hae sunt religioii«!^, quas sibt a niuiMhbus suis Iru- so 
ditaa pertiuaoissime tuen ac defendere perseuorant, nee cousi- . 
deraiit qualos' sint, scd ex hoc ut'ras ac piobataü GSSt* couti- 
durit, quod eas aeteros tradidenmt, taiitaque ost aui;tori(Jis 
aetnstatis . ut inquirere in eani scehis esse dacatnr. itaquo 

8 crtiditur <.m pas^im tanuiuani eoimitat! ueritati. denique aput ts 
Oiceronem Sic dicit Cotta Lucilio: habes, Balbe, quid Cotta, 

EVITOMJC 12-20] cf. c. 20. H s. 
ACCTOIIES 2Ö] de tat A^r. HI 2, Ü. 

li«})RSHPV} I ot'O'tyJ". V pri'dtriogit B' oonltts] muIos fnec] 
ocululs] G 2 relionem 7*"% tic saepius, cotr. m. t uel al. fulserit R 
B furto " propter qnod om. P ot (mxtt bomicidiB; om. S et tmtt Intrtv- 
oiniu) uel S 9 in cur enim deninit c»divi9 G png. 22 fJ4'i) radwtis F* 
si] qui S aliqui /i' V 10 do] o SITV 1 1 unluntiti (tiex^)JP 13 esse 
[M>l"st B pftj^tis S, jiJirTis (f ex v ? m. S) V wmiptüibus HP 14 (Ut} 
nitorem IlttitttatihtM 16 iusi^uia P lapiUos P IT pr. et oi». P 18 ore- 
dantur Ji 19 quod ctipiditas) ctipiditas qium ruiio B 22 probatas ntqno 
uor«8 V probiut UcMmanmu 23 lantaiir P' 24 in om. B e« h'H 
sceleris B diratiirBK 26 sie dicit «/id. B^ lucioH Jinbps V baLbftFi 



dillin. inst lib. IT 6. 



123 



quid poutifei soutiat. fac nunc ogo int<<Ilegain qaiil 
tu seiitiiiH: a to L>aiin pliilosopho rtttionnni ri'li^ioiiis 
accipere deboo, maioribns aatoui nostris etiani nuHa 
ratioue reiidita credßre. si credis, cur orgo rationem 9 
* roqniris. qqae potesl t^fficerti ne ciPtlas? sin ratioii<»m quae- 
i'omtam pata.s, ci^o nou erodis: ideo euim quaßiis, ut eam 
sequare, cum inueueriä. docet ecce te ratio non esse ueras 10 
deonim religioaes: quid f'aeies? inaioresoe potins an rationcm 
seqaeris, quao quidt^u tibi uon ab alio iusiimata, sed a te 

1 10 ipE:i) inUHuta t;t eiata vsi, cuin omues religjones radicittis i^misti? 
si ratioDem mauis, tUsctfdi're te necesse est ab institutis ei 11 
auctorit;U'> niaiorum. quoiiiüiii id solum rwtum est quwl ifitio 
praoTiiMt: yi autiMii pi«Us inaiores sequi suadot, fatore igitiir 
et illos stilltos fuisEie, qtii excogitatis contra rationem rdigio- 

i »6 nibus seruit'runt, et te ineptuiii, qui id colas qiiod falRum esse 
r'onuicerig. sed tamen qunniain iiobis tanto opere maioruin 12 
nomeu opponitur, nidt^amns taiideni qui fuerint inaioree illi, a 
qtioruni aiictoritate ilis(N*di uefas dncitur. Romnius nrl'etii 13 
coudicunis pastorus iiiter quos adoloaorat conuocauit cumque 

[to i«t nnmevus coudcndae ui'bi panim idoneus uideretur, coustituit 
a.s;luin. eo pasüim coiifugerunt ex tinitimis loci» possimi qui- 

ÄÜCTÜliKS 18—12*1, 31 cf. Liu. I a 

BItSnPVJ l intcUi'go P tu quid codd. Cic 2 » tel «t ff phüo- 
Hopliutt fi', eorr. B* ocdpere d«beo roHgionia codd. Cic. 3 a müorifl H 

Destria R A ratio ff credfre] cred« ff, rationia i'st credere V, cn>d«r& 
(corr. m.3)V 5 rwiDiros P sin T, si ettt. mtioaomj nitJonem re- 
ifuiri» rii P 6 Atilnt) eiyo ff 7 aoquikri«! P, sequiire n. /. in »equariit 
corr K* Aca V^ 8 religiimcs douruin I' faciaK H V non tibi Sil 

ib om.P iusioiiats«fnier.^fi lOoliiUJ?, olMta P; sloctaeffd. omaiR Jt* 
lenii^ti li W »X V^ 12 niüou« ff 13 pcrscnbit ff «in edd, 
fiutaiiij onim SH pi''tft<t ». U in umtAS corr. }i^ mntoressequi in mii- 
ionstquwe curr. B*. m-tiorea csk^ i[(ir H maioris V Täte P M stuHoe 
illos B stultus V> 15 qiti id] quid H\ qnod 10 lU ci»nuinc«ris HüU 
tamon o». P qnoniam] quia R tautoiwre SPV 17 tam^it BPV . 
qiii'I HH IP dis^'-deutii W, discyri i". fli^ceri P^. dinonn P* nrbuin ff' 
11) cuui-q.' C '2(1 ixiiKl'-mliP <» tc a ni. 3) P urbis ff cwustiutuitA sjrlum 
rco»T. M. 5; P ül JiU», K' "" 




124 



Firminni Laotaoti 



14 i)UH siiio ullo condicionis diBcrimine. ita conflaait ex bis 
omnihas popnlnm logttqne in senatum eos qai aetate antoibant 
et patres appellauit, quoram cousUio gereret omnia. de quo 
aenatu Propertlus elegiaium »criptor baec loqaltar; 

buoina cogebat priscos ad uerba QuiritbB, 
ceatuui Uli in prato saept* senatut; »rat. 

curia, praetexto nunc qaae oitet alta eeuatUf 
pellitoä habait, rustica cordaf patres. 

Ifi hi sunt patrt^s quoniiii dforetis Hrnditl ao prudentRS uiri deuo- 
tissimc Sfniiant, idqiie uenim hU\ti& iumutabile omnis posterilas i« 
iudicf't quod tsentum pelltti äenes statutum i*8se uolaorunt: 
quos tarnen, ut in primo übro dictum est, Porapilius Liilexit, 

16 at ucra esse crcderent sacra qnae ipse tradebat. est uero 
quod iUoi'um auctoritas taati habeaiur a postt^ris, quos nemo 
cum uiiierent neqne sunimus neqoe iutiiinis adfiniiate dignoe is 
iudicanit. 
1 7. Quan* oportet in ea r« maiime in qua uitae ratio u<*r- 
satur, sibi qupmque contidere suoque iudieio ac propriis sea- 
sibus niti ad iuuostigaudam et perpeudendam neritatem, quam 
credenttim alienis errorihus decipi tainquam ipsuni rationi« »«' 
S expertem. deiUt omnibus deus pro uirili portione sapientiam, 
ui et iuaudila inuf^stigai'e possent et audita perpeiidere. aec 
quia uos illi teinporibus aatnitesserunt, ^pieutia quoqne ante* 

12 in iirimo libroj c. 22- 
AUCTORL'S 5 m.] V 1.11 M 

ßliSUPV] 1 üs li edd. 2 tsemUi P qui» etote (&».) S ».de P" 
4 proiKTfiius (s ej: t) B^ eU^incoriim (eger.) B 5 in codd Frnpcrt, 
hie i/rdo uersHum: 3. 4. 2.3 5 bticciua S G [mios B vraiit SH 
7 uunc quap] quae nunc codd- Prnpcrt. soiiaru« r's er) B 8 iwlliiros B\ 
eotr. B^ f> liii /' «Ttiditi. V ac otn. P 10 dcrui'eibaut B\ senimnr ff 
itque P'. am P' U iudiciit SH 12 'Uf P' panipUiiis lllo inlexil li 
14 qoodj quo P quus — iiiuereut om. U 15 iub-wus (y er.) S «d- 
fiiiitatem P"', corr. m. 1 ei 3 16 iudicabat H IS eonfitlereiij JP««, 
ewT. m.1 et 3 19 et pcn>endcudam om. P 20 errori'bn's B' dfr- 

cüiptamqaam (x>r. 1 in nu. ee e n. ^, i «. 2. w t?)B tpsam B 21 n- 
p«rte S portione] ratioue i2 22 inuesUgare — nudita on. B per- 
p^ii'derent ä' 



diuiii. inst. Üb. U G— 7. 



Vib 



RSÄeniuti qiiae si omuibus aequaliter ilatur, oocupari ab ante- 
ßedentibus non potest inlihahiUH est tamqunni lux et claritas 3 
:)iis, quia ut soI oculoruiu sie Eäpientia iiimeii ^sl cordis hu- 
tiani. quare cum na|tHre i<! t'st Ufiituicm quiiprerp umuibus i 
^«it iniiatiim, sapicnttatii «ilti adiiuuiit qtii siuc ullo iudii'io in- 
ueuta inaiorum probant M ab aliis pecndoni more ducuutur. 
ged linc fallit, quod mäjuruui nomiue posito noa puUnt fieri ö 
posse Dt aut ipsi pIiiR sapiant, quin niiiioi'«*s nocautur, aut Uli 
desipuerint, quia maioips iiomiiiautur. quid Pi-go iapedit quiu 6 
iu ab ipslH 8umanm8 exeniplum, ut quoiiiodo illi quan falsa ia- 
aeneraut posleris tradidi^ruiit, slfi uoh qui ueruru inueuimus 

rsiifris meliora tradauiu?;':' 
Superest Ingvug quai'^tio, cnius disputaüo non ab iugi^nio, 7 
sed u scieutia ui'iiit: quae pluribus explicanda erit, ne quid 
,omniüo dubium reliaquatur. uam fortas^e aliquis ad Ula eoii- 
igiat, quao a inultls et uon dubiis traduntur auctoribos, eos 
ppsos quos doentiuu:^ d«os uon esse, maiestat4>nt siiain persaepe 
(stenüisäü et prodigüs et somuiis et augurus et oraculis. et 8 
■ane nialU «^uuiricruri possunt digiia miraculo, in priinis illot, 
Iquod Ättus Nauins summus auj^ur cum Tarquinium Priscuin 
'mouprot, ut nihil noui facoift iueipcTOt, nisi prius i'sset iiiau- 
goiatus, ciquo wi aitii^ vius cleuauK tidoni dicoret ut couRuItls 
^bauibus renuntiarft eibi, utruinue tjeri posset id quod ipse aninio 
^concppiSEHt, adliiniaretque Nauiua posse, 'capt! igitur' inquit 
2ü 'haue coleui eainque nouacuta dii>sice'. at lUe iiicunctauter 



1 



E^rOME 18-18] e. 22. 1. 

AUCTOREH 8 7. 9 8. 12. 20 ».] of. Minno. F*l. o. 7, 3. 9 8] « 
filer. Max., cf. epitomaa Pandis I 4. 1 et Nepotiani I 4, 2 (ex Liu. I SC). 



ißarUliuä 



2 est] et P\ corr. P' 6 »liis] illis 
7 fiUlJtl eOK rallit B 9 d*^-i>WT)mi S, drsipiuriiit H 10 utj 

et SH 12 dainus // 13 Uispositi» H ft| &)b> ßi, ad H 15 mau 
H 17 do«m P 19 num^rari B 20 atthis SS, aclnia ü" nae- 
B tmumxu om. Jt 21 iioni ora. H Jiiciperet.' S^ 22 eNeiiaus 
ufl u er.) Ji poitt tidera 3 mW J iitt, er. H 2S utrum H possit P 
Dttouius B t.c<\y^ Ji liAUc mquit (t ex d tw. 3j Jt* 25 ah H[aii|o 
ifolejin incipU codicis O png. SS (110), eui*w in utnt». l.$8 — 3i ptemqtte 
kgt poternnt mPMnqii« B difi^tc« C, niai quod [^d]iflic<e) O il!» 8 





126 



Ftriniani Lnctanti 



9 aecepit ac secuit. deinde Ulul, quod Castor et Pollnx bello 
LatiDO apiit larum luturnao wm sunt equoruni »udorein ab- 
luentes, cum iiL-de» uoruui <jaao iuacta fouti eml miu üpontc 

10 patuissot. idfin bello Macedouico equis albis insidentes Pab- 
lio Valieiio Romain nocte uenieiili se obtulisHe dictiutur nun- 
tiautes eo die regem Person uktum atqm; capturn; quud pimcis 

11 puät diebus litturae Pauli nerum Tuisse docueiunt. ilJut ftiain 
mirabilt'. quod .siniiilacruni Fortuna'' Muliebiis uou shiu«'1 Io- 
cutum esso traüjtur, ik'iii Juiionis MoneUo, cum capt):> Voiis 
onus ex militibas ad eam traosfercudam missiis iocalmuduä 
ac ludens interiogaret. utrunine Roinani inigrai'e aellut, u<;lle 

12 respoüdit. Claudia quoque proponitur in i'xeniplum iniraculi. 
iiani cum ex libris Sibylliuis Idaoa mater esset accita at in 
uado Tiberiui tluminis nauis qua uti'hebatur h;ieäisset d*.«(! ulla ui 
commoueretiir, Claudiam fvrunt, quao semper inpndica esset 
habiia ob uiuiios corporis cultus, deam submis&iä ^euibus 
orasse, ut si se (^astaui iuiiicaret, suum cingulum .sequerelur: 
ita naacm, quae ab omni inu^'utnte non ualiiit couimoueri, ab 

13 uua moliore esse comtuolam. iliut a^que niiruni, quod lut^ 
saeuicut« Aesculapius Epidiiuro accitus urbt'm Komam diuturna 

14 pe&tUcntia liberasso perhiljetur. sacrilegi quoqne numtjrari 

EPITOMB 21—127, 2j c. 22, l tum - comoiiscraiit. 

A.UCTORES g 9 8,J cf. Valer. Mm. I 8. I. V^-O] cf. ibid § 4- 
9-12] cf ibiil § » (ex Liu V. 22). g 13] of. g 2 (ci Liiiiu. cf. epituii. 
üb. XI). 8 M s.] cf. ibid. I 1, 17 (ci Liu. IX 21IJ. 

BRSEVV] l aoj et SH 2 Jftcus B saturni B, iuriri 8, diu- 
tunu« H Midora B 3 iiedia P', eorr. P' iuiict« S unf^tS^SH 
4 patnlneut SH albi^is H 5 'u'atieuo B\ balieno // adiipoji^uti It 
uuntiaas« B Ü ea B peisom H, per s« PV uictuoi] quo uictum S, 
inuictuoi V a.diiu,» B' 7 Pauli] pauU (um. B) publi praosiilis SH 

8 for-.oiflo (u\ I« rm. m. B) B. Ibrniae H inviUfris H, iiiuliebres P 

9 Et«inJ ft B iiimiiU« B, om. fl cum] quod JS oapUs Vtiis] cauti- 

uü Ü V«Ü8] tbis (th in ras. m.3J B. uegiis S, ueis V 10 militis ÄW'/*», 
cotT. P* iucJibuuJifi tf"* U iuterrogiia-t. SH, iiitfrrO(;auit cett. ••ro- 
mmn B uellf om. H 13 Idaea] detmi U, ideaiu JJ, sido» V H ühvn P 
qul (~tr.) B uehabatur V 15 clwidj» S 17 omssi-t S, »doraaae H 
18 pr. «b (fM. U lü Jutt Ä', luae P'"V 20 se ucnieiitu V ti^csoulapiiuf 
(R 9. l add. et pr. » in ras. ex i m. 3, pr. u txo ni. 1)B 21 »icrilt-gj.» P' 
qaoquo J2' ma/im uauuivran, c/*. pag. 1U5, 19 



U) 



:» 



diuin inst lib. 11 7. 



127 



pos^ant. qiiünim praf-sciitibus pounis JDiuriam snam rtii uindi- 
caji.se crniiuiitur. Appiiis Claudius ctnisor cum ai! st^ruos 15 
puMiuos sacia Herculis tiaii^tulisset. Uiminilius nrlialUH e^tt et 
Potilioniin geiis, quHi' prudiiÜt, intra uuiu»i auni tcnipus extincta 

a est. item censm Fuluius cum ei lunouis Laciniac tt'mplo 16 
luai'morea:^ te^'ulas al>t>tuti^stft. quibas ai*dem Fortuna« Eque- 
stris quam K4imafi feri*rat tt^giTPt. «t mcute captus est et 
aniis$tis <luobu8 älUs iu Illyrico militantibus Bummo Auimi 
uiaürorc coiiüuuiptus est. praef(!etu!> etiaui Marci AdIuuü 17 

IU TurolHu» cum aput Cook inierso AescnlapU luco claGsem fe- 
cisset, eodem postea loco a niilitibus Cae&aris inti^rfoctus est, 
hi& oxempUs adiuugitur Pvrihuä, qni äublata bi Uionsauio 18 
Prof^crpinae Locrensis pecuiila Daufragiam focit ac uiciois doae 
litoribus inlisu» est, at nihil praeter eaiu pucuuiam inculume 

» p'piTiretur. CVres quoqui' MUe^ia muttuiii sibi aput honiincs lu 
n^uerationis adißcit. aani cum ab Alexandro cnpta ciuitas 
esset ac miJites ail <>am spoüandam inrupissent, ocnlos oraninm 
r^pentu ubiuctus fulgur ßxstinxit. rtjperiuntur etiam somulu 20 

AÜCTOItES §lÜlcf.ibid.§20{eiLiu.XI.n3). §171 cf ibid-glt». 
9 18J cf. ibid. 1 1 eiL 1 (*>x T.in XXLX 13). g Ifl] t^x V.nl*.r M:ii.. rf. epi- 
loiiiM Puridis ot NepotJani 1 1 ext. 5. § 2ü s.] of. ViUer. Mnx. I 7. 1 (ex 
Liu LI 3t>), 

B(0)SSHPVJ l qttoniml to ^uo H pnie?it>iitia Ca tx busj B* düs 8, 
diu V mdi(.'»5fi« V in uiudicniise cre deaiHil codicis G pag. 23 (116), se- 
ffttthor pag. 24 (115), ctituti in wrm. ^3^31 fcre otnnia kg^Hlw 2 ad 
senuM poblicos] üduersus respontnun P eiM., sed rcspousum nc^« a V'aleno 
Maximo neque a Liuto nimmrmunstur l\ tt luoiiliibus Sff est am. H 

4 iKitiiinitn ß, putilioniiii Jill. piitioniin S, petitioruin P 5 luduae BÜ 
6 tiibuljw Sn qutbii.1 om. P 7 alt. ot ow. P ä in om H *t summo P 
nniroeror« 5' (» iti^a'proie B' eüniiil <'8t P nntinii H, antoiiiiu H, 
»DToni P 10 tunillL-us It «culapü ii', ctrrr. B» 11 oadcia 6'' Pst 
JDti>rr*>ctu]a B iiit^pf^ctiia P* ly Ün B\ corr. B' adiuugitur] Id- 

b 

Ipllcgitiir B', «TT. B' pyriis B, pyrrus BS, pyrr*UB ex pyrrhus JJ^ 

• 
thensatiro ff, ti^mauro B. tli<«»»iiro HSV, tbfl'auro ^a m. 3} P 13 luoreu- 

j«is B dt^^i B^ \\ linorihuB H* in lociiluoi U. incoJonie T' Iti lu«- 

DDratioaea /f', wrr. B' alaiandro R 18 furgur S, fulgoix* fexp. it\. 3t P, 

fix\^t(\i $. t. er., quod add. m. ä) i^pits Vedd. ; cf. tpii Pnridis iiiilit«s — Aamm* 

obiecta priiinuit r»riilis eistincslt B', curr. B', eistincxit P ctiaui ow. F 




M 



128 



FirmUni Lnotitoti 



quae uim deonmi uid«'antur ostendere, Tiberio uiiinquö Atinio 
honiini plfhejo per quif-tem obuereatos esst? Itippitor dicitur fit 
priiPcepisse, ut consulibus i*t senatiii uuntiaret ludis Circonsibus 
proximis praesaitorem sibi di«plicuisse, qnod AutioninR Mnxi- 
mus quidum uerbei-atora seruum sub furcA medio nireo ad s 

21 stipplic'iiini duxerat, ideo({iie Itidos instaurari opurteie: quod 
cum ille neclexisset, eodem die fUiam perdidisse. ipse antem 
graut niorbo e8i>e correptud; et ouni rursus eaudein iuiagiuein 
cernerct qna<»rcntem Siitisno pf>«niuiiin pro nt'flccto imperio 
pepeadisset, tectica delatns ad consules et omni re m senata lo 
oxposita rectjpitise cor])0)i^ firmiiatpin stiisqm» pi^dibns domnra 

S3 rodisse. illut quoque somuiutn non uiiuoris adiniralionis fuit 
quo Caesar Äugustus dicitur esse seruatu^. naoi cum hello 
ciaili lirutiano inplicitns crraui raorbo abstinere proelio statuis- 
Bet, medico eius Äitoriu Minoruae species obuersata est nionens, ift 
ne proptur corporis inbecillitatem castris se Caesar contineret. 
itaqiie in acJein lectica perlatns est et eodeni die a Bmto 

23 castra capta sunt. nmlta praeterea possant fiimilia eienipla 
proferri, sed uereor ne si fuero In propositione r*'rum coutra- 
riaruni diulius inmoratus, aut oblitus esse propositi uidear aat » 
crimen loquacitatis incunam. 

8. Expoiiitiii igitur isloniiii oiiiiiium ratioueni, quo faciliuä 

SPJTOME 22. 121), 2 s.] c. 22, 1 docoam - ineidenmt 
AUCTORIS § 22] cf. Viüyr. Max. I 7, 1 

S(G)IiSHPl'] l cum 5. lUiiOj F» Atinio] Latiiüo Vain. Max. aliique, 
«rf cf, c. IG, It 2 sftse 1'"' 3 praecipisse P 5 in nuäda; tlainit 
coiUcts G jKtg. Si (tl5), sequitur patf. S'i (Jt4t, in qtui »ihit tejjii polerat 
m'rlit-r'atmti 2t\ diiierbyratuiu aid. foruaiu 2i\ für- corr li^ (i sii'p^>U- 
diiiu B^ 7 iiCBkxiKbet SHV «fiMum' B' pwdisiw Ji, perdidisset P 
ijisum ÄS esset (l «. l li^) BP K corrcptiitii ÄS eftdem H 9 oar- 
utfn't 71 quaer«n1«ut«in S, nuaerewU-ni om. H nvglncto SHP 10 de- 
Utus biä /jt\ alt. expttnx. B^ «et (s tr.) B 11 recopis-i«'] rc>{;«pta et, 
fta fxüsetet^S iitt. inc^, m. S) B firmittttem B\ alt. m de). IP 
12 fiiit] suSL' S 13 CaMtiir Auf^iühis] gaios cnesbr B, g. enosar augnstus H 
14 bniltiaiio H post inorbo in mg. wset oorrcptiiK v\ cum mrsaü 
add. B^ statuissct ont. H 15 Mtorio S 16 iQbercilÜtMOjn Ä>, pr. 
dei. B' 'Caesar' Ä» 17 acie BP deiRtiis B et om. P «i B. eadvin B 
■b bnipto P 18 sunt om. P 22 isto.»»rum (ico er.) P qua P', 
corr. P' 



liitin. inst 



r^ 



IS 



Tta difficilee et obscurae ink'Uegantar, et has omnes ^imulati 
iiiiDiinis prai'Strigias reuelalio, qullus inducti bomiues a ueri- 
tatts uin lon^niis rfc^f;.':erurit. seil n'pftani tongt^ altiiis, ut S 
si quiw ai] It^KOiiiim ueri expers et iguarus accesserit, instniatm* 
atipie int(>Uegat qaod tan<i^m sit capui hoiuiu et causa 
malorum, et luiiiint? accfptü suos ac totius gfiieris liuinani 
pßrspiriat errores. cnm esset dens ad eKTogiuiidani pioni- 3 
deiitissimus, ad fnciendum soMertissiimiB, antfiiiuam nrdiretar 
hot* opus muudi, quoniam plfiii et cousumiiiiiti büui l'oiis in 

v> ipso erat, gicut est soinper, ut ab eo borium tainquam riuus 
ureretur long»-que proflueret, produxit siinilfin sui spiritum, 
qui Hisset uirtutibu» patri;: dei prat'ditus. quoiiiiidt» autt'rn id 
uoIueriL, in quiuio lihro dm-ern ponabimur. deißde fecit alt«- 4 
rum, in quo in(iolt>H diuiiiae stirpis non permansit. itaque 

>» «ninptt! inuidia tamquani uftifiio inf^diis est et ex bono ad 
mHlniii transct-'ixlit siioque arbitrio, quod illi a deu libt-iiim 
fnerat datum, coatrarium sibi noiuen adt^ciuit. uude apparet 5 

13 in qoftrto libro| c. 6 8. 

KPirOME 17 1. und.> — liuorr-m] cf. 22, 7. 

ACCTOHKS 5] Virg. Aen. XI 361. 

BiG)HSHPV<^)] 1 pr. et| ad 8 simulaü aumiiiifj üinialatinnum cnusatf 
iu his B, simulatiouum in hin P, aiuuluti,« noniims (i in m». w. 2^ pott 
«wf i er.) V 2 iioiniiiiB S praestrigiM V, praeotigia» cett., mn quod 
prarsüfiriis fu ex a») £' rel'-uabo Ji tadocti B 4 a Veri eipen t»> 
eipit corffct« O pag -Hi (UH) pttetif totn Uda et] atque it 5 cspud B, 
Ol», ff 6 acCTpto Iiiinine S 7 vn»i)iciftt H •errorcs (t rrj P 
M /K)«t mundi in HS'y haer: fecit iti phiuii^io bonuni et iiuiliim. id ptnne 
quid Sit apettius fapthu ^f;^ eiplicabo, ue «juis m« itti lot^ui arbitR-itir ut 
pof^tAe M>lent, qui res incüriiorales quibusdam Aguris quasi uiaibUibus 
(iiit>ntbii!( S*, corr. R') cooiprebvnduut, cutii praHbr tpsum nihil udbuo 
esaet 10 boimiii om. JJ' (a. l. adtl. B>) G, boiius P tauquaiu Ä' 
U orir^tur HP^ (i «x e) V (i $. l pro f) produKit) ^Jl•Iiuit H s'imi- 
\fm iinra dci B potit sptritiiiii im mff ■ XPM " ß' 12 uirtu'iibiis K' 
dt'i (inlriä edd. id mm V 1:1 uuIuTit] fpRerit cum «olus ww«! liSH 
doie« cMjnabiniarJ coUrtbimur ti^di'.-ttir H dt-inde fecit altcniml deiude 
(am. 8) fecit p«ir ipsuui qupiu ^nuil iüteniin corniptibilis iiatume HS 
Ott alt*rmn »« w; diiibolu» aäd. Ji* U judolis 8 peminuen-t _Ä 
ilaquel iiunqu»' B. Mi[aqiiji-, O 15 suapt^J npte B, [s^sc] (i, üua ips« Üf 
i*t om. BG 16 traii5c*i(it V in sii^que P 17 iiiscliiit P\ corr. P* 

xviiii Uct. I. 





130 



Pirmiant Lkctanti 



cuuctorum maJorum fontem esse liuoreni. inuidit enim illi 
antecpssori suo, (jui deo palri perseuerando cum prolpatus tum 

6 eliiun carus est. hunc tr^o ex bono per se maluni eircctuiii 
Oraeci StißsXov appellant, nos criminatorem uocamus, quod 

7 crimina in quae ipse iulicit ad deum deferat. exorsas igitur 

EP2T0ME 3—5] c. 22, 5] is qui locam infra adlatiim coiifloxtU 
capit« 24 Kpitom»»' uidetur u*uä mm; cf. »ius loci twiba § 1 cur — iio- 
luerit cäscl Epit 24, 2 dicAm — uoliifnt; % \ uoluptai' — dolore] c 24. !>: 
«t utfumque — Kustulprisj c. 24, 9 olterum — utruroqu«. 

B(G)IiSnPV(9)} I leuionfiu fi' eiiim] aut?m li illi] om. S, utri- 
que // 2—4 ptTSfUonitido — öraoci] et ]<rt«batus H kanis est, de quo 
niiur parcius, quod alio loco et uirtua ein» et uotuvii et ratio etinrnmtla 
nuLiä erit: iat)!<rim de hoc uberius, ut disposilio diiiiuu uoscKlur. quia iieo 
boniun inIfOlcgi aliw tnalo |iotebt ucc iiialiiin aequo »iiio boiio et sapicutia 
boiii tnaliqu*' aotiti»« (« er.) s.vt Imnc ergo maluiu spm praeci ü, uerha do 
quo nuao — enarrauda nobi» erit ex § 7 2 puiu jirolwitusj comproljalup. H. 

uiiiupnibatu» (cvrr. m.3) V tum] cum S 3 Pliam BGP. ftiain el ÜSTIV 
Citrus] <p)IrobatJua G 4 diRbolon B, dia b;|olü)n Ö, dinbylon H, diu- 
faolutn P S in ow. H pwrf deferftt in BSg haec: (1) Cur aiitcm Inslus 

(lustnv 5', iUBtilflfJ douB tulem uolucrit ("uoluit 5*;) css«, qunntum neiij-ua 
noiitri nirilioi-iit^i^ poterit, PtpUitai^e cüiiabor, (:^) fabrioaturu^ himr mun- 
dum, qui consTiir«! ex rebus luter st* contmriis ntquo di9cordibu.s, cotifliriiii 
Ante diurrsa feeilqit? anti« otniiiii diiOH t'outf» (Tortes S) rttruut sibi (ühi. 
exp. m.2S) »duersanim ^aduei-sarium S', adiu-rsätium S', adui-rsandum g) 
int^r aeque fatque in ras. ex qii<^ *» 2, ot». se, fi) pugnantium, illos nci- 

licet duos ('dnuDi. corr. m. ü B) Spiritus, iTOtum atque prauuio, quorum 
aU<*r («t diH> tnuiquam dextoni, aller tnuiquam Kinistni, ut in eorum ess^niit 
potestftt« contniriii illa, quorum luixtun» (luixtura«, m er., qwtd aäd. m.ü S) 
et ti^niperationp mundus et quae ia w sunt, uuiuersa coiutnrent. {3) item 
facturus hominein, eui uirtutem ad utueuditm pro]K>noret, per quam fqtiem^^ 
iinmortalitstem adsequeretur, hoDum et inalum fecil., ut posset esse nirtus: 
quae nisi fqae si Sg) maus ^ ras. ex n B) aptctur, aut uim suani jK^nkr 
fpdet 5*, «rtffs. ei äugt t&rr. 8^) aut otniiino non erit. (4) iiam ut opu- 
IpntiA bonum mdeatur, accrbitas egestatis fegftsta.tis 5, egestate (/> fat-it et 
griitiitin Iuris cnrnmendatohscuriras) tenebi-aruni, ualetudiuis rualitudiuis Sg) 
et sauitatis uoluptas ex inorbo nr ^atque g) dolore cognoscitur: ita bonum 
sine inalo in bac (%ac S*} uita esse no» potest, et utrumque lio-t con- 
trarium 8tt, tarnen ita coUaeret, ut alteruin si tollas, utrumque sustuleris 
(^«^ilrstul^ris b'g). (öj uam oequo bonam coiiprebendi ac percipi potwt sine 
d>M'linatiuiie ac fuga Duüi nee maluni t.tueri ac uinci sine auxilio con- 
prfbeuri ac percepti buni. necesiie igitur fuerat et malum fieri, ut bonum 




diutu. inst. lili. 11 8 



131 



flens fkl>rioam mundi Ulom primum t*t maximnm filiuni prac- 
fpcit operi uniuerso eoquo siinul ot ponsiliaiop' usuii est et 
ai*tifice in excogitandis oitÜTiaiiHis perftcipniiiäqiie rebus, quotiiam 

fiprot ($) et qnoniniD fu oon erat nt n Hwi pnifiumwrvtur malum — 
ncque onim coDtra se ipco facJot^ — , illiim coDstItuit (eoustituit qui jf> 
PLilürum iiiiidiitoreni (Inupiitof 5', -re 5', iimentor est g). (\üm\ urim 
fncorct, dcijit Uli ad nrnla (.-xcogitiind:! ingpnium et astiitinm, ut in i'O nset 
t't uolimtas praua ft [iPifwtJi iii^qiiitiii: nh (n ah edd.) po contraria iiirtM- 
tibiis suis uoloit oriri eumque secum cuntendc», utiiunu« i|>se |ilus bono- 
rum durft nii illft |i1tis nialonim (7) Rod runiia, qiioniimt dm) fiimiito 
rfpnfiiiiiri uan potfst. boiioriiin --ii'^niin i>oti'9tatt*m illi iilieri (ßuetuinaHitwt, 
ulluri ItSg) Hdsi^fluit, quem hii|»i'it Ik>iiuui ii» |icrf(>ctnn) TiKf lioniiiu cf. 
gujtra § 3 deus - . . «nioiimra pleui et consuiniimti boni foiis in xyso erat 
. . . nt Ab eo boniitn tamquam riuus »rcrctur . . . jtrodiixit simil«^in mü 
spiritiun «}«., ptirfectn» nrt Ä" 7^ msp diiimim ita diius ud certnmen cora- 
pofiuit et inütriuät, sud i'oruui iiltcruiii ^quem add. Ji) dilvxit ut bouuoi 
tiliiim. altemtu ntHlioKiit ut mulutn {rnst^a Autetn luultos alios g^uuit 
o(i'*rum iiuoruin ministro», quos Gracci rf(Uti.iii (\SV€\OYC RSgj nomi- 
nnnl et illon f uniu» w i'^pd edd ) ri-itiigiiniiti!« qiialvin tiattint equoruai ftttc H, 
«•quoruiu tS*, uoeem om. g: ri'piigiiHiitjs nttturav qu»lis duonim edd. — 
Loaw corruptus e»l ac ttaide mutilalm; wntentiam eius ex communi 
Mim loa argHmmto et ein qune sequuntur tffici pottft f\tiMe hatte: duo 
jicnera atigcloruM a deo facta r/-sr inter ge reputpiantia ei diuerna. imum 
incomtpiifiiU eoruiH t/nox ueHet »emjter itibi fidem »eriuftdes simiUs exse 
»pirittta illius redi (cf. ji 'J] riumpte »ocio», uUerttiu vorruptibile eorum 
qui fficU ement ad id. vt ad jyccattum inltcti similes ^ercnt npiritMit iUiwi 
jirnui iitquc eius satellitcs). {$> si-il |iaiK üh, (fiitrs ill» om. H) cctrrniitibilta 
nou utiqu« «latim cormpta CcurrvptA S) e»t in ortus sui priiicipio (priu- 
cjpia ^^r *^ t'^^t ooiiipi>!>it.iiiii ordituituiiiquK inunduin simit (»\c S) mux 
(cf. c J4f i-4) doeebimus, » subst^iitiBe caelcsü» uijforv fiiifforv, sed " del 
m. t ? S) pi'rut'nm uoluiltatr di^sciuit (dcsiuit >V, d^.siit gi. (-«tenitn in ]>riu- 
cipiu pArvs niiiuprsi et (om. Sg) neqiia coudicioui> »[luil ili-uiii Tuoruat et 
iddrco ao^li nmiips. quoriiin j)rint?ipi's oraut fi'ir.uit, ex:p. w» / ." R) iili 
duo. (9} cuiK Miti'ui diMis i^x his Cii» It, \x\\* g) duubut« aJtHruin boiio prae- 
pDeui4S4>t. oltorum inalo, exorsus est itAqui' (om. Sg) fabricam mundi, 
Omnibus iis (his S, liüs g) quo» orvaucriit niini^tnintibuH pt iH>r certa ^pur- 
Lvpta Sg) oföcia difipositiü. illuui upro primurn et maxlmuiu filiuin pran- 
f^cit e. q- f. (»upra J), sie H; dispo^titiH, eiorsu-t itdlur dv'us fabricani tnuiidi, 
illitm primtiiu et niaxiiumu flÜuiu praefecit e q. jk., mc Sg; ef. de hoc loca 
PtxdegoMtna 

Jt<VjRSH}*Vj 1 muiidullum P\ ton. P' et primum G '1 opori 
^i IN riu. ex ef nt. 3) B in luufi est artifioi detinit cvdick O pag. 26 
(113) 3 in om. H gmaudis HV 




132 



Pirmiani Lactaiiti 



is «t prouideiitia et ratione et pot^st&te perfectus est; de (|U0 
Dtuic parcius, quod alio loco et uirtus eius et nomen et ratio 

8 i'narniiula nobii^ erit. ueino quaerat ex qDibns ista materiie 
tarn magna, tarn mirifica opera deus fecL-rit: oninia i'uim fefit 
ex nihtlo. nee audiendi 8uut poetae, qui ainot chaos in prin- & 
cipio fuis?;«, id t'nl confnsiünem reruui atque eliMiifutoniiii, 
postea uero detim direinisäe oniueni illain coiit^rieni i>ingulis- 
que rebus ex coittai^o aceruo separatis in ürdineiuque disohptis 

9 instnixiss« miiiidiiiu pariter et orna>se. qiiilius facile est 
respondere potestatem dei non intellegentibns, quem credant ib 
nihil efficere posse nisi ex materia sultiaceut^ ao parata: in 

10 quo errore etiam philo^ophi fuerunt nam Cicero de natura 
deorum disputans ait sie: primnm igitur non est proda- 
bite eam niatiTiam leruiii uude omuia orta sunt esse 
dinina pronidentia effectani, sed et habere et babuisse i£ 

11 uirii et naturam suam. at igitur faber cum quid 
aedificaUrug est, non ipse tatüt niateriam, sed utitur 
«a quae sit parata^ fictorque item eera, sie isti pro- 
uideutiae diuinae matoriam praosto esse opnrtuit, non 
quam ipsa faceret^ st^d quam haberei paratam. quod- >o 
si materia non est a deo facta, ne terra qnidem et 

12 aqua et acr et ignis a deo factus est. o quam mujia 
:njut nitia in hh deeem uersibus! primnm qnod in qui in 
aliis dispututionibns et libris fere oniuibus prouidentiae fuerii 



2 alio lücol IV Ösa. 

BPnOME 9 8-11] 22. -2 cum deus - condidisMt. 

AUCTOHEiS 5-9) ct. Oiiid. Mi^tAm. I 7b- 21. 32». 13] fry. 2. 

BRSllPVJ 1 hift B'SH prüuideuüae P', alt. e äd. P* 2 iiun<? B» 
parci'u» H^, parttus P r&üo*e (a er.) narronda V 3 istn] sit ist« SH 
jnateries (-km ex -iis B^J BSH 4 pr- Um] aut unde tarn SU 7 uci*« om. B 
diremisjss« (exp, m. 3) P 8 digestts B, describtis ftte- ex di-; ^, de- 
acriptis S, discriptioDc c. 10, 2 conpiirat Bvenetnanrntu 9 ordiiia»e S* 
IS sie ait edd. 15 eflectum ff st (ante habere) om. B et (ante 

nä 

hmbmtstj 1. 1. 10 16 et] ae H quidj quibus P 17 fecit V 18 ^^u: 
(corr. m.3) P, idein H J9 diu'in'no P' materia 5 20 qua? B ifixa 
edd., ipOi B^ iI^8e MSHPV, cf. pag. 134, 23 f*ceret V» 21 est om. H 
itec BHP (aed c 1. 1 add P-) 22 o add.B^ 23 is] iia R, .is (h er.) 8 

2-4 ftrre uiitiiibus] proe omaibus (|uin M 



I 





diuin. intt. Üb. II 8. 



133 



adsertor et qiii arerrimis argum(>ntis inpngDauerit eos qni 
pronidentiam non esse dixenint, idem nunc quasi proditor ali- 
qui8 aut irani^fn^ pronidentiani eoiiatui> Hst (ollere. in quo 13 
si contra dicere uolis, nee cogitAtione opns est nee Uln>re: sua 

A iÜi dicta recitanda suut; nee enim |>oterit al) ullo Cicero quam 
a Cicerone uuhenientius refulari. sed concedamus hoc niori 14 
et iostituto Äcailemieorum, at liceat homiuilius ualde liheris 
dicere ao sentire quae nelint: sententias ipsas consideremus. 
uoQ est inqnit probahile materiam renimadeo factara. 

10 quilms hoc. argnnientis doces? nihil enim disisti quare hoc 1& 
nou Sit probabile. itaque mihi e contrario uel maxime pro- 16 
haldle uidt^tur, nee tarnen temere nidelur, cogitanti plus esse 
ahquid in deo, quem profecto ad inheoillitatem hominis redigis, 
cai nihil aliut quam opificium concedts. quo igitur ab ho- 17 

*s minc diuiua Ula nis diH'eret, si nt homo sie etiam deus ope 
indiget aliena? indiget autem, si nihil molih potest, nisi ab 
alltMO illi materia ministretur. quod si fit, inperfHCtue utique 
uirtnti» est, et erit iain potentior iudicandus materiae insti- 
tiitor. quo ergo nomine appcllahilur qui pofi'ntia dfum uinoitP 18 
siqiiidHm maius est prnpria faoere quam aliena disponere. si 19 
autem tieri noa potest ut sit poteattos deo qiiicquam, qnem 
necesse est perfretae esse uirtutis potestatis ratioiiis, idem igi- 
tur materiae t^etor est qui et rerum ex materia eonstantiuni. 
neqne enim deo non faciente et iuuilo esse aliquid aut potiiit 

X5. aut debuit. sed probabile e$t inquit materiam rerum 30 



»> 



AUCTOBES y 25J cf pag 132. 13-16. 



BKSHPVJ 2 uou ess» — ti-aafuf» (ne) prouldeittiam in mg. add. m. 1 
uW 0/ iH ant. 8 3 transtlgiini H 4 nellLi P 5 di'^tata HS 7 achi- 
dpmicorum BHH, acediraiconun V 9 ipsiiw V 9 ronim om V & f \. P^* 
lü nihil] non B 11 itaque — i>rol>fkljilo om. P mihi] nicUil S 14 cui 
ra$. er cum V*. oum codd. rtcent. et Ifeumannwi opitici'um H^ 14. 1'> diOv- 
nt Cdilf«rt H) igitur ab homine illik diuiD» ui^ SH 15 djtfert BHP^ $. I., 
diffrm* P', diffiTrct V si owi. B si at] sicut V 1*1 indip-t {g ex c 
m 3) P muii'ri V 17 »it S 19 quo. (d er.) V itotoiitin. Cm er.) B 
20 ptuit (\h\n>wr*! tuiec fieri non potpst propria farere quani nlieu« dinpo- 
MTP jp', f,r/jiJMjf, P' 21 quem] quam .V 22 perfect»* (exp. w. 3) V 
SS flctor iwil ßctoivm S, hvUtr TT 34 es54t add. H* 



^ 



134 



Finiiiani Lacranti 




^et) habere et haluii^^e uim et naturam suam. qaarr 
m'm potuit halterä nuUo dante, quam natmam nuUo geoe- 
rante? si hubuit uim, ab aliquo eam sumpsit. a quo itutem 

21 sumere nisi a deo potuit? m habuit natiiram, quan utiqne 

a nasceudo dicitur, nata est. a quo auteiu nisi a deo poUiit & 
procrpariV natura enim, qua dicilis orta fji.-^e omnia, si oonsi- 
lium nou habet, eftieere nihil polest: si autem generaudi et 
faciendi potens est, habet ergo ronsilium et propterea deus sit 

22 Decesse est, nee alio numiue appfllari potest ea ais, in qua 
inest et prouidentia excogitandi et eollertia potestaftque faciendi, lo 

23 melius igitar Senei-a oinnium Stoicoium acutisifiitms, qui uidit 
nihil aliut e.sse naturaiii quam deuni. ergo tnquit di>um non 
laudabinins, cui naturalis est uirtns? nee enim illam 
didieit ex ullo. iiniiio Uudaiiimus. quamuis enim na- 
turalis illi sil, sibi illaui dedit, quoniani deus ipse i» 

24 natnra est. cum tgitur orlnm rerum Ivlbnis uaturae ao 
detrahis deo, in eoiliMU luio ha^i^itan.s uersura soluis, Oeta. 
a quo enim tieri nega,-;, ab eodeiu plane fieri mutato nominei 

25 conflteris. sequitur iaeptissima eomparatio. ut fab(>r inquit 
nuTii quid aedifif^aturus t^st, non ipsü f»cit materlam, » 
sed utitur ea quae aU parata, ficLorque item cera, sie 
iäti prouidentiae diuiuue m-Litfriüm praet<to esse opor- 
tuit, non quam ipsa facuret, sed quam haberet. para- 

26 tarn. iiumo uero non oportuit: erit enim deus minori? pote- 

17 »1 Ti'ront. Pliorm. V 2. 15 a. 



AVCTOUES 12J frjr, 122, 
rJ] cf. pag: 132. lö 

KXPILATOHKS % 21J cf. Isidor. orig. XI I, 1. 

est] ibi'I 



15 ». dfus ~ 




BRSJIPVJ 1 et addiJi ex p. 133, 16 habuisse] httbuisse üMiiin^r B 
4 Sil poi^o ^i ^ & ^t (^P- ni. 3) B 9 ui» üi». H 10 etj post £>, 
pöst B\ i»i't sie B' cogiMtidt H potestatjsque (\txt m. 3) B 13 eoim 
om. B U 'di'dicit H^ landauiitiu.H V^ illi naturalis S 15 Uli* 
fs tr.) H 17 liaVBitaua JS, hfsiuus ac H; haesitaa eodd. Terent, ueraiira 
Boliüs V, (fiMHl po^tutut fWLriw geitimliarum Jxicitiniii; uoraunun soluis eett.f 
uorsiirdin solues codd. l'erent. exctpi. uorsura 0, »oliiis />/,' gft^tn (n er.jB, 
«Ol. H, gretii V 18 iiepial nejfaa mtuidum SH 20 US V 21 «un B 
|iarkta> F' idcm H 22 matcrin H 23 non qnam) nuntquAiu H 
ipsa fdd. (cf. png. 132, 30), ipse C, nisi guod ex ipsa uel ipaa B* 




diuin inst. lib. U 6. 



195 



slatis, »i ex pai-ato facil; quod est bominiii, faber sine ligno 
nihil aedificabit, quia lignum ipsum facf>rtf non potesi; non 
poHRp aut<>m iiihorillitatis hnmanaR est. deas uero facit sibi 27 
ipse materiam, quia pott^st; posse eoim det &st; uani si uoii 

A polest, deus non est. horiio facit «a eo quod eAy quia per S8 
iiiortalitatein inbecillus est, per inbpcillitatpin defiaitae ae mo- 
dicao potestatis; dens antem facit ei i'o quod non est, quia 
per aeternilatem fortia est, ppr forlitudincni potostjitii^ Innicntiae, 
quae fine ac modo oareat sicut uila factoris. quid er^o mirum :29 

lo ni factnms mnndum deus prius materiam d«^ qua faeerpt pra»v 
parauit et pranparault i-x eo quod non erat? qnia uefa8 est 
deum alinnde aliqnid mutuari, cum ex ipso nel in ipso sint 
omnia. nant si est aliquid ante illuin, i^i faetuni «'st qui^"- 30 
quiun non ab ijtso, iam potestart>ni <lei et noraeu amiMet. at 

ts (•nim materia uuinquam facta est sicnt deuR, qui ex niat«ria 
fK'it hune nnmdnnt. duo igltiir i.'onstifuuntur aeterna et 31 
quideoi inter se contraria, quod fieri sine dipcordia et perni«Me 
noa potf^fit; contidant enim neo«f;se eRt ea qnonim nis ac ra- 
tio diuei-sa est. sii? ntraque aetnrua ♦»•«st* no« poterunt, si re- 

v> pugnant, quia supei-are aiterum oecesse est. ergo fieri non 32 
potftst quin aeterni natura sit simples, ut inde omnia uelut 
ex tonte descpnderint. itaqne aut dens ex matpria ortn? est 
aut materia ex deo. quid lioruni sil uerius facile est intellegi. 
ex his enim dnobuii alternm sensibib^ est, alteruin caret seni^u. 88 

» potestas faciendi aliquid non pot«8t esse nisi in eo quod sentit, 

ÄUOTORES 12 cam ex i|.«o — omni»] cf. Rom. 11,8». 

BRSHPVf 1 faciat S if-alwr S' 2 aHdificauit B'^B Ü hninanae, 
oU. A fUl. m 3 B &)bi otit. SU 4 eiiini] uutem ß du R* b per 
OW- Ä 6 raort.-Jitate- (m er.) R iubei:oiU«us fi er.) B, iitbe«:iUiri3 ftxp. 
M. 3) P 'dfifiiiitAP V* Mc] t-t SH post modic«« cms. bc fi 7 f e- 
cü S 9 Ane* (m er.) B modico B caretH lU facera P U et 
pra«parauit oih SH "«p P> 12 naocu^ri H'V^ in \p<iv P' 13 alt. «I 
otH. V: et si edd. H n1)^pso ('bi m. 3 9) P Iam et H, itm om. V 
amiltit // lö fecitl t^git P ah A«tternB inci\)H codki* (i pag. ä7 (134), 
cuiu» in uerM. 1—3 et 14—31 pJeraqtie legthaniur t!Vi{üUhm J9^ eiqlui- 

A 

dem 20 nimpfrare H 21 wterni (nie corr. m. 2) R, aeternii P 
ue'laf r' 23 quod F' hor.um (t er.) B rncilins ß 24 hiB» P»' 
MlUku* fm cr.^ fi, senxttip P 2fi ot potestas B 





Firmiftui Lactaati 



84 quod sapit, qnod cogital, quod uiout^tur. uec üicipi aut tieri 
aut coosummari quicquam polest, nisi fuerit ratione pronisum 
et qaemadnioilum fia( antequain est et qucriiadinoilum poustet 

85 postquam fuerit eflectum. ilenique is faiit üliquiii qui habet 
uoluuiatem ad facieudum et maaas ad id quod aoluit iupleii- s 
dum. quod auteiii iiifeusibile est, iiiern et torpidurn seiuper 
iacet; nihil inde oriri potent ubi uoUu^ est niotas uoluataiius. 

SC cam si omne aniiiial ratione eonstat, certe naaci non pntest 
ex eo quotl ratiou»* praeditiiiii uoii est, uec aliunde accipi polest 

87 id quod ibi unde petitur non est. nee tarnen cominoueat lu 
aliquem quod animalia quaedaui de terra uasci uideutur. haec 
enim non terra per se gignit, sed Rpiritus dei, sine quo nihil 

88 giguiiur. non ergo deus ex inateria, quia sensu praeditum 
ex insensibili, sapiens ei hruto, inpatibile de patibili, expers 
corporis de corporali nnmqnain potest oiiri, sed inateria potius i» 

89 ex deo est. quidquid est eiiim solido et eoutrectabill corpore, 
nccipit pxternain uim; quod aecipit uini, disHolubile e.st; quod 
dissoluitur, interibit; quod interit, ortum alt necesse est; quod 
orluin est, habuit fonteni unde oreretur id est fartorem ali- 
quem sentieutem prouldum peritunique faeiendi. is est pro- n 

40 fecto nee uilus alius quam deus. qoi quoniam sensu ratione 
prouidentia potestate airtute praeditus est, et animautia et 




B(G)BS(~ 4)HPVJ 1 Aut H-^ri.. aut P 2 mtione. (m er) V 3 »t 

(juemadmudum fiiit atit»iiinii) e^t om. £' (in sup. mg. aiid. B*) GP 4 ei 

].ystqiuuii R, "Jiosrquam P^ Lis it^'S Mi bis facit antvfua part codids 8 

»nmuni deficit (fol SSb) 8 amstatj iifii coiutat B, idem in G fmsse 

iio indiattur 'non' JR* 10 id om. B U uideiuitur 11 12 terra] 

terra ea IT ge] se noo V\ uoij dtl V^ 18 quia] quo « (corr. w. 2) B 

praeditu» f^in er., s m. 2) Jt, pni»*(titiini (sie corr. w ?) ff, iiraeditua P 
in [praedlitum ex io) deainit codici« (f pug. 2! (134), sequHwr pag.28 (13'iJ, 
cuius in wrnx. a:i—:il jtnuca iegebaiitur H sen»ibili B sajiiprinl sapit 
noü B patihile V lü enim est V coutrcctabü»; Ä', contractabili P 

17 et'ii'tiTüam (2 tifl 3 Ult. er.) H af'cipit tiiin dis- om.P disKoIuibile RV 

18 dissolui V iiiteribitl interit edd. interit ortum] intcritunwn P 
quod ortum eal om. P 19 babuit) haliiiit utiqiit' R oriretur (t er 

e Ä»/"; HPV, orpretur (corr. m. S) II 20 faci«udi is] faciendis 3, fv 
riuiidil*» V profretio (exp.m.2) P 22 pnid^'ntin B, pr*>*dcotia Cotü«nu. 
eiu H.l m. 2) y. pnmideiitiai.ti P pr. vi] nt euiin R et ^loimaatia om. P 




diiiia. inst, lib. II 8. 



137 



inanima ereare et efficere potPHt, quia tenet quomodo sit quid- 
que faoieadum. niateria uero semper t'uisse non potest. quia 41 
xnutatioii^m non capeiet, si fuinset. quod enim semper fuil, 
sfttnper t^sge non destinit, et unde afnit priucipium, abesse liiun 

5 ctiaiQ tinem neeeese est. quin etiam facilius est ut id quod 
hahuit initiiiiii flne careat, quam ut hairfal tiuem quod iuitio 
caruit tnateria igitur ßi facta uon est, npc tieri ex ea q^io- if 
qnam potest; si fieri ex ea uon potest, ne materia quidem 
erit; materia est enim ex qua Ht aliquid, oiiine aulem ex quo 

10 fit, qnia Tecipit opificis manum, destruitnr et aliut esse incipit 
ergo quoniam tinem halniit materia luni, cum factue est ex ea -13 
nmmlut<i et iuitium quoque halmit. nam quml destruitur, 
aedificatnm est, quod soluitur^ atligatum, quod iinitur, inoeptum. 
si ergo ei coinmutatione ac fine materia coUigitur lialuisse 

15 prinnpiuin, a quo iitio ßeri nisi a den poluit? t<oIus igitur AA 
deus est qui faetns non est, ot idcirco destruere alia potest, 
ipse destnii iioii potest. peniiaiiebit semper in eo quod fuit, 
qnia non est atiuude generatus, uec ortus ac natiuit&s eins ex 
aliqua re alt4?ra pendet, quae illum mutata dissoluat. ex se 

so ipso est, ut in primo diximus lihro, et ideo tulis e:st qualem 
flsse se Qoluit, inpa^sil>ilis inniutaMIis incorniptus heatus aet«*r- 
niifi. iam oero illa couclusio qua seuteutiaiu termiaauii 45 
molto ahsurdior. quodsi materia inquit non est a deu 
facta, ne terra quidem et aqua et aer et iguis a den 

9!> factQs est. quam cailide perieulum praeteruolauit! sie enim i6 

20 in primo libro] c. 7i 13. 
AUCTOhklS 23] cf. pag. 132, 20 

BfGjhHVV] l inftniroautia H, miminil'a F' 4 sempvr esse om. H 
atifuo] eRM 7? hinc om. H 5 ut* V 6 ut on B Id quod H 
7 canwti P' igitur] ergo V nev V» 10 wwpit BH U %8f J" 
12 qnodqnt' R^'H distruitur R 13 sollitur B\ Bolul'tur B>, 8oUaItur 
(\ er.) P 14 oj] in H tu [ex] c{omui]:uta> dainit codicia O jwijf. '^S 
(t33) materiae RPV eoUegitur V aj) tf,o K' 16 distru^re H 
17 reroant'bit H 18 nc] nee H 19 alt^ri»] ab altera H mnti>Ul 
lautpt ae B 21 se esap B se om. PV^ iiicorrupt,us, ••• ftis m I '/} P 
aetcnius om. P 22 num" RP 23 'alCBurdior if' pott nbsiirdior a. l. 
est V* poH tvrminauit add. Tullias edd. döo P 24 nev P^f et 
Ijfois — facliis "Hl om. P 




\m 



Firiiitani Lactanti 



supfrins illnt adsutnpsit , taiiiquain probationo non indigeret» 
cant id malto esset inccrtius ijuam illud propter qii(Hl adsump- 
ttim *>st. a'i iion est iiiquit a deo facta inat(*ria, uvic. 

47 muniiuB a deo factus ^st. ex falso maluit colligere quod 
eet falsum quam ex uero quod uprum, ot cum deheant incerta & 
do iMüiis j>i-(iliari, hie jirohatioiiHni siimp.sit ex inwrto ad <'Ut*r- 

48 teiulnm qiiod erat certuni. natu diiiina prouidentta ettectum 
esse mandnm, ut taceani de Trismegisto qui hoc praedicat, 
taceani de carniinibits SiliyHarum 4|ua>' ideiii nuiitiant, taceani 

de prophetig qui opus mandi et opiticiuni dei uno gpiritu et n> 
pari uoce testautur, etiam inter philo.sophos paene iiniuert^os 
connenit; id eniin Pytfaa^orei Stoici Feripatetici, qiiae sunt 

49 principales omnium disciplinae. deniqne a primis illis septciii 
sapieiitüms ad Soerat*'n usque aß PlatODein pro eoiire.<s« et in- 
dubitato habitum est, donec unu» inultis post saeculis extitit i& 
detirns Epieums", qui änderet negare id quod e&t enid(>iitis8imum, 
studio seilicet iimeuieudi noua , ut üoniinii .suo cont^titueret 

60 disclplinam. et qnia nihil noui potuit reperire, ut tarnen 
dissentire a ceteris uideretur, uetera uotuit cuortere: in quo 
illum circumlatraiites philosophi fmini's cotirguerunt. certius w 
est igitur munduni prouideniia instrucruin quam materiam 

61 prouidentia eongfobalani. quare non oportuit putam idcirco 
Don esse niunduiu diuiua prouidentia factum, quia materia 

AÜCTORES 31 ct'.pag. 132. 21. § 4S-5U (EpicunisjJ cf. aA tVg.368 
(pRg. 247, 27), 8 TrismcgiiiUtj of. fiagint-uta sip. Stoli. eol. I f.. IC>. 20. 
ö Sibylloriiml cf. frg. L II (pag. 8. 5 Friedl.) et passiiu. 

BliHPVJ 1 jtj-ulijitioupui B iiou ow. P ti ■^L'uerioii-Juw S^ 7 cratj 
eaf; B 8 ut tiK^euin om. P trisjuegesto B i\Vd w iju» V &jU»* 
banim V 10 proph^-tis (o er.) P artiticium P et] ac B 12 eoiu- 
utriiit B*. ,corT. B^ id cnim om. P pythngon"!' B', pythagorici S 
porypathetici V et q«ae K, t|ui P 13 prineip'nl'es i>5 M ad] n. HV 
socnttent B, sorrnt«* i'n ? er.) V iic R, ot iid B, ad HPV yUta'imu 11^ 
oonfnsi i", corr. P^ et| nee B \b saccidl P eristitit *if V 16 (Iü- 
Hnuu B qaia n»deret Ci crj H nudircT B'P'K', wrr, flJp'r^ n»- 
gare« <X er.^ jB 17 et W nomioi B\ corr. B^ oonstrucret Y 
'2U cprtnm H 21 materia B 22 prouiiJ«nTiii.nij B* 23 prouidentia — 
ditiioitu») prouidenlJ;\ sit cffetta- ^a ex u m. ^, s er.) «cieadum itaqatf 
(s. l m. 3) etiam muteriaru fuitim cssi' diiunitus Ä 




«jintti iiiHt. üb. U &. 



13tf 



i 



(♦inR diiiin» proniil^'nti.'i facta non sit, sed qiiia mnndus dinina 
prouidi'iiUu sit eäVctus, ctiaui iiiateriuiu factain v^ise (liuinitui<. 
crfdilülius est (tnim materium potius a deo tactani, quia deuu 53 
polest omnia, quam innnduin noD esse a deo faotttni, quia sin** 
mente rationo ronsilio nihil Ünvi polest. UBruui h&w uoii öS 
CiL'uroni» est ruipa, sed 8ef.tae. cum enim sui^^episspt dispa- 
tationera qua deoniin natnraia tollerel, de qua pliilosopbi gar- 
riebantf omnern diulriilutcni i^^iiorantia ueri piUauit ess« tol- 
lendam. itaque di?os potuit toUern, quia non eraat: cum 54 
autcm prouidt'iitiaiii diuinam quae est in uuo deo aonaretur 
eoertere, quia eontra uerihitem niti ooepenit, deficientibiis ar- 
gunientis tu haue t'oaeam neces^sario deindit, unde se extriuare 
non possot. hie ergo illum t^neo haenmtem, tenea deftxunif 
quoniam Lucilius qiti ooiiira disserehiit oiiiinulmt. hie est 55 
cardo reruni, hie ui^^rtuiitur oiunia. explicot t^e Clotta si potest 
ox hac uoruginCf proferat argumenta quibus doccat Heniper 
Wisüt» materiani, quam nulla prouidentia effecerit, ostendat 
quüiuodo quiequaii) ponderosum ei graue aui esse potuerit 
sine auctore aut inrnutari ualuerit^ ao dcsicrit esse quod se.m- 
per fuit, ut inciparet esse quod nuniqiiam tuit^ quae sj do- 5i> 
euerit, tum demuni ad.sentiar ne iiiuuduni quidenl iliuina pro- 
uidentia coni^titutum. (?t tatiien sie adsentiar, ut aliis illum 
laqueis teneaiu. eodeni enim quo noiet reuoluetur, ui dicat 57 
fit materiam, de qua itmmhis est, et luutiduui, qui de materia 



B(G)RHPVf 1 Sit] est H 2 esse] hÄ i" « •sei' Pi disputa- 
Uoßi' H 7 qiii* V natura Jl tolleivtur H ab Ebaut oiiiiii^m 
diuiiiitxlPm iHcipit codiciH G png. 39 (78) paette tuta leda 8 diuinitAtemJ 
ueritnt^in P ignorantiiMii (exp. m. 2) B^ i^orantJS (aed " mihim ceii.) G 
put«t £>, put^t £1 g Tueruit H 10 in uno de»] um (i tx o m. 2) 
deo B, «. l. jiropria ndd.K^ W deficieutt'bu\s B 12 iiucessuio om.G 

a 

13 putuiC B, po[tuit] G ego HP edd., -»go (er eriw., « s. I. m. 3) V 
H qnouiAU)) <imd BG ommutuit C est) eat ergo F 15 hu*c (i ct.) S 
nert^'ütur BG 16 hac om.BG 17 effwienit K 18 quiquam G et] ant P 
ITaiiem'u'tit vs^v fm Unta del. m. 3, a «. /. m. 2) B, gni[u?m *:]»»« G [to- 

terit JI lU oiietoru. (m er.) P inimutAtP K' oolucrit P ac] »iit S 

i 
dc»it-rii (alt i ex i m Sl) B 21 luiic H S^ uolet («le eorr, m. 3) S, 
non milt P 24 mfitfrin P iiui de! ipiiil^m OP 





140 



Firiniani Lnctnnti 



est. natura eititisse, cnra ego ipsnm natnram dnuui pssp con- 
53 t^nilam. tiec- enim pot4>st facere mirahüia id «st ooasiina 

ratione constantia nisi qui habet inentem prouidentiam pote- 
5H statem. ita fiet ut tieus f^cerit omnia nt-c qnicquam esso 

60 l)ü^:8it oiuniiio iiiiod nou origiiii^m a deo traxerit. at itletn » 
ijuotiens Epimmna est ac non uult a deo factum esse inundiim, 
quaereie solet quilms mauHms. qiiibus maehini^, quUius ueotj- 
liua, qua nioliiioue taiitum hoe opus fectM'it. uideres fortasHe^ 

61 si eo tempore potuisaes esse quo fecit. sed ne pprspic^ret 
bomo dei opera, uoliiit eum inducere in huiio tnuiidunt nisi it> 

63 pt>rfectit« oninihus. sed ne induoi quidt^m pulerat: quomodo 
enim snbsisteret, cum fabricaretiir desuper caf^lum, terra subter 
l'utidaretur, cum fortasse utnida uel nimiis rigoribus torporata 
foncreseerent uel igneis rabiribus incocta et sulidata diiresee- 
rent? aut quomodo uiiieret nomlura soie instituto nee ftugilms w 
aut animalibiis natis? itaque necesse fuit honiinem poslrf^mo 
tieri, cum iam innndo ceterisqiie rebus manus summa esset 

6S itiposit«. d^nique sanctae litterae docent bominem fuiss^ 
ultimum dei opus et sie inductum ess« in liunc muudum 
quasi in doiuum iam paratani et instnictam; illius enim causa « 

64 faeia sunt omnia. ideiii eliam pot-tai' latenlur. Ouidius per- 
fecto iam mundo et uniuersls animalibus tig^ratis hoc addidit; 

sauctius his animal mentisque capacius altae 
derat adhuc et quod domiiiari in cetera posset, 
natus homo esL 

ÄÜCTORES 7] CicL de nat deor. I 8, 19 * 23 m] Mel I 76m. 

B<G)RIiPV] 1 est (exp.m.3) S naHiram BG tum B ergo BGH*'^ 
4 ne JiP potent cs»o G S in omniuo äftiinit corfici» G pnfj 20 (78), 
Mquitttr pag. 30 (77J, cuiM in uers. 31 pawtte lUtfrae legebantur 8 'niV>- 
litioDe B" hoc Untum R, id c&utum boc H uidere B, iiidprot H, 
ui*l**rft? fftrp, m. 2) V fortasso] fortaBs* iwtuis9»yis' (s tH.3) B 9 po- 
tuis8«t ff qno] quo« i^d tr.) deus H, quo- ß er.) V 10 o^vräi ("m. ij B 
modum K' 12 cum] quae B terraque B BUb'Jor' P' 13 linumdB B' 
uimis S^HY^. corr. B'T' an frigoriljus? cf.c9*S toritnntta PaniKUiuM, 
cf Buf»etttaH»um, coriiorata C 14 vonVreBcereiit B^ ¥,oMa P dureaeo- 
ret ß.diirent // 15 aolo B IBe.t^'scr) B ductutn ff 21 obidiu» ff« 
proferto 7» 23 »an<rt'i'u« V hio H lueDti-iii«» if cnpatiu^ P, caputris ;• 
alta edrt'erat (^ et a 8.1m, 2) V 24 dcrat PY\ dwiat BR, dmdfnit H 



« 



<)iujir inst. lib. 11 8. 



141 



sdvo nef)fi8 existiniamtum est ea scj-utari qaae deua uoluit 
0886 celata. uerum ille »oo audiendi aut discundi studio 66 
requircliat, seil refellejidi, (juia confidcbat Deminem id poüsn 
dicere: quasi uero ex boc putandum sit nou esse baec diniui- 
6 tas facta, quia quomodo facta sint nou potest peruideri. an ii6 
in H educatuä iu domo faire facta et ornata uullani uinquain 
fabn<>ani uidisses, donium illani puta.sses non vsse al> hüiuiue 
aediäcutaiu, quia quomodo aediticetur ignorare»? itlem profecto 
de domo quaereres quod nunc de inando reijuirin, qqibuH 
inanibus, «jnibus ferranientis honio tanta esset opera molitus, 
maxime st saxa ingeutia, inmcnsa caementa, uastAä coluiuiiaü, 
opns totuin sabtinie et exeelsuni uideres. nonne haec tibi 
humananim uirium luodum niderentiir excedere, quia illa non 
taiu uiiibus quam ratioiie atque artiticio facta es^e nescires? 
qnodsi hümo, in quo nihU perfectum e^t, tarnen plas efKcit 67 
ratione quam uires eius t-xiguae patiuntur, quid est cur incre- 

tdibile tibi esse uideatur, eimi mundus dicilur fai^tus a deo, in 
qao, qaia perfeclus est, nee sapientia potest habere terminuni 
nee forüludo meusuram? opera ipsius uidentur oculis, quo- 68 
mudo autt^m illa feoerit, ne mente. quidem uidetur, quia, nt 
Hermes ait, mortale inmortali, teniporalfi perpetuo, corruptihü© 
incorrupto propinqnare nou potest id est propiutj accedere et 
I int^llegi'utia sub!^equi. et ideo terrenum adhuc animat rerum 
caelestium perspectionem non capit, quia corpore qua»;i cui^todia 



k 



¥ 



AUCTORES 9 S.J of. png. 140. 7. 21] cf. frg. Herinet. ap, Cyrill. 
c. lalmn lib. 1, uol VI j.a},'. 31 C — 3*2 A Aub 



BRÜPV] 1 uoluit (leuB B 2 aut dücendi on. P disceiideiidi V\ 

ro*. et 9.1- corr. V* & peniideri (a. l. e, tax o, corr. m. d) P 6 ia domo] 

in M «lö V fttbr^cata £■, fabrefavta. S* nulla umqiiaiu (' tuUl 

ii 
et um in itu. m. 2) V 7 fabrieara (itie corr m. ä) R uidiisev J?> 

'h'oniine P^ 8 aediftcntA JET aedifieatur P, aedific&retur H igno- 
)lM 9 qaa«reris P 10 opera «s«t B 11 ceuentH BIIPV 
utnr F' U artefido BK corr. B' 16 eins om. P 19 oj'» 
ram P ui'tvf^Q^Pf w^u^i i^^V- "*■ ^) ^ 20 iUam P 'luia H^ 21 inor- 
Ule« ^m er.) H immoruli (nit. \ ex n m. 2) R temporali (i tx b> R\ 

tempoiv V i^rpirtuu (v m. 2) R '22 proprius RP et] ntquo R 




1 




10 



Fifuiuni Lftclanti 

saeptnm ti^netur, quomiuiis soluto ac Ulmru seasa et^nal ouinia. 

69 äciat igitui' quar» inejitp faeiat qui res inenanabilei? qiuicra 
hoo est eniiii iiiotluiii (-oitiliflouis suae transgredi nee inte]] 

70 gen' quou^iqiiR lioinini Vwcat arcfidprß. doiiiqu« cum aperiret 
bomini ueritatem deus. ea sola sciie nos uolnit qa&e interfuit 
hoiuinHm scIk ad uitam ronspqiiRndam, quae uero ad rurio- 
sam ot piofaiinin ctipitlitatMiii {lortiiiehaut, rpitionit, ut ar»aim 

71 essent. quid ergo quaeiih quae nee potes scire uec ei scias, 
lioaiior fiesV perfecta est iu homine sapientia, Hi et deum 
c»8« unuiii i'X all ipso faotu esse uniu^rsa f^ogno^^f-ak 

1 9. KuDC quouiain refutauimus eo8 qui de mundo et de fac- 
tort* i'iiis di'O aWU'V si'uliuiit quam ut'rilas haln^t, ad diuitia 
muiidi fabricani reuertaiiiur, de qua in arrauis rellgionL^ sanct 

2 litteris traditur. t'eoit igitur deus primum omDiuin caelom 
et in sutdime suspendit, quud esset sedes ipsius di»i nonditons. i6 
deinde tenarii fundaiiit ac suhdidit eaelo, quam homo cum 
cet«ris auimalium geueribuB iucoleret. eain uoluit umore eir- 

3 otmiflui et contiueri. >iuuin iiero liabitaculum distinxit clarii 
luminibuB et inpleuit, sote scilicet et luoae orbe fulgeiUi ei 
astroram niicantium splendentibuü ^ignis adornauit. teueliras n 
auUm, quod est bis coiitrarium, constituit iu terra; nibil enim 
per se coulinet luminis, nisl aceipiat e eaelo: in quo posuit lu- 
ceui perenueui et superos et uitani pcrpt'tuaiu, e( contra iu 

4 terra tenebras et infero» et mortem. tanto enim baec ab 
illis superioribus dislant. quautum mala a bonis et uitia a uir- ^ 

5 tutibus. i])sius quoqiie tt>rrae bina-s parte? contrai'ias inter 



taJH 
am 1 



EPITOMK U-'Äj L-. 22. 2 cuoluiuque — adornassct 
EXl'ILATORES I8-20| Isidor orig. XIII 4.1 



^ 



B(0)hHVVj 1 wptum BH 2 supra quxfrot (tic) add tiui.'rit »m. post. B 
3 rnundum ex mudum H- G alt. ad] ad s^ (txp. »t 2) V 7 nrcjiiuutft X 
8 »eifi B 1* Aas V, fort. recU 11 uuiu B W oniiniuui H 15 niblt- 
mes (exp. m.l?)P Iti fimdauit tcrmm P 11» scilicet sut (.tic) P 20 
euitÜA. f a Tfuebra» indpit codicis G jmg. 31 (21Q) paent tota h 
21 bis qüod est V li'Is est H terram G 22 oisi an. & «e (a tr.) P 
23 supcrow B* süperos »t uitATn| snper uitam G ^( (untt uitam) nm P 
et (ante coDtnt^ p> B, tun. H 21 timtuin H 25 i]iiantu BG pr n H, 

om. ttU, alt a om BGPV 2« lipsl] G t«rr«. (as er., e g. l m. Ü) V 



ibii- I 




tliolii. inst tilj. n 8— <>. 



t 

I 

I 



se diuersasque coii.*4tituit, orit^ntem scilicpt occideiitenique. i*x 
qaUtus orieos deu adcetisi^tur, quia ipse Iun]itiii> fons et inhi- 
sUator t*8t rcruiu t't quod uriri uos faoiat ad uitam sempiter- 
natn: oecideus aulem (■onturl)atae illi prauaeque nienli adscri- 
l)itur, quod Itinien aijscondal, quod teiieltias yemper indiical 
ei quod hominos faciat occidere aiqu*^ iulmiic pr*ccatis. nain 6 
i;icut lux ori(>»Us UHt, in lucti aut<*iii uita? rativ uerüutur, t>ic 
occidentis teuebrae sunt, ia tenebris auteDi mors et iuteritus 
(!0Uliu4*tur. dtfindt' altera^ partus eadeut ratioue diini^usuä 7 
f«t, iiiiM'idi^m ac si.'ptenthoiu>in, qnafj partes illis duahus socitv 
(ate iunguntur. ea eniin quae est solis caloro flagrantior, 8 
proxinia est ai coliaoM oiienti, al illa quae trigorihus ac per- 
petuo gelu torpet, eiusdein est ouius extrt^iuus occasus. nam 
Bic^at contrariae sunt lumini tenebiae, ita rrlgiis calori. dt 9 
igitur ralor lumini est proximus, sie ineridie^ orienti, ut frigiis 
it^nebris, ita plaga septeutriouali« occasiii. quiltws singiüis 
partibtts sunm tempns adtribuit, ner sciücet orienti, aestatein 
Dieridianae plagae; ocfid^nlis anlumnur; «st, septeutrionis hiber- 
Duui. irt Ins quoque duabus partibus, meridiaoa et ^epten- 10 
trionali, figura nitae ac mortis contiuetur, quia uila in catore 
est, mors in fiigoiu siout autcm ralor ex igni est, ita frigus 
ex aqua. secundum harum partium dimeusionem diem quo- 11 
i|ue fecit ae noctem, quae spatia et orbes teinporuin perpetuos 

EXPILAT0RE8 -1 a ocridem — inducat] laidor. oiig. XIII 1,4. 

n(G)B(—n)ii'(a 13)HPV} 1 BiillMt vi occideiiteinaiie GP\ ut «x- 
[ pM»*. i" 2 »usftur O luminis (9 in ras. exhfin.3}P 4 prtftu]i- 
I qii« G, pniuitqtitt //' 6 thoiii)ii«9i 1" 7 mtio uitae H 10 iic om. O 

I yorfitac Ä', sociüt-tf Ii\ sociStap B', Rf^lcin<f)[n]t' G II est om. BG 
■ (idor P fiagmiitior est BG, frautior Ji\ fr»gUntior H, flu^ulior V 
' \'i qiiaori^oribus 1» quafrigoribus corr. H *' rrigidioribiu B, frfg[iiior]>:ib.) G 
' ^\ rt H 13 -KTciaus JJ"'" in occasus ! deficit R (fol 55 b), a nam incipit Ä*" 

lii in itA [pU] dtsinit codicia G paif. 31 (ttS), iequititr /m^. 5? (llt), eiitm 

1» 

' iK ner«. t. 2. 30. 31 perpauca Ugehantur |>lagn est P («eptPiitri.loJ- 

' iiia G, sept«>Dtrioui« 2iV 17 He^t^tt■ H 16 ^brv P »ntuiitiiie Ji 

i est) et P Hcpci^ntriüiiiklitt H hiherourn scripsi, WütcniMü ('; liiniii!« edd. 

19 uioriiliaDAtf M 8c|ttcntnvnali. (* er-) P "21 igne IUI '2'i di.- H 
\ Sa quftc//, qiiiB*' fi deL et em$., noM corr.tJiV, qui« tejqt. m.Sf) P oihhP 



I 



144 



Firuiiaiii Lac1»oli 



I 



10 



15 



ac uolubiles, quos nocamus aniios, aiienia pw iiifcs sucpessione 
couticiaiit. dies, qncm prinuis oriens submiuistrat, dei sit ne- 
cesse est, ut ontnia quHceumqiie meliora Hunt, nox autem, 
quam ocoidens extremus iDilucit, eius scilicet quem dei esse 
aumulum diximu^. qiiae duo ftiam in hoc praescins futurorum 
deus fecit, ut px bis nt uerae rnljgiouis et fulsarum supersti- 
33 tionum imago quaedam osteDderetur. nam nicut sol, qiii ori- 
tur in dii>m, licet sit unus, unde soleni e^ae appellatnra 
Ciwro ßult uideii, quod obscuratis sideribus solua ap- 
pareat, tarnen quia uerum ac perfcctae plenitudinis lumen 
est et caiore potenlissinio et fiUgore clarissiino iuluslrat omuia, 
ilK in deo, licet sit unus, et maießtas et nirtus et t^Iaritudo 

13 perfecta est nox auteni, quam prauo illi anlitheo dicjmus 
adtributam, eins ipsius inultas et uarias rpliglunes per t^iinili- 

14 tudinem monstrat. quamuiß enira stellae innumeiabües mi- 
eare ac radiäre uideautur, tarnen qnia non sant plena at 8(k 
lida luniimi, nee ealoris pra^ferunt quicquam nee tenebras 

16 nmltitudine sua uiucunt. duo igitur illa principalia inueuiun- 
tar, qnae diuersani et oontrariam sibi habeni potestat**ni, calor 
et amor, qnae mirabiliter dens ad sn^tentauda et gignenda w 

16 oninia exeogitauit. nam cum uirtus dei ßit iu calore et igni, 
nisi ardorem uimquo eius ailmiita umoris ac fri^'oris materia 
t^mperasset, uec nasci quipquam nee cohaerere potuisset, quin 

17 stutim c'onHagratione interiret <|uidquid esse ooi^pisset. undß 

5 (lixiniiisj c.f. g 5 (II 8. 4) Al'CTOHES 8) de iial. deor. U 27. Bö. 

EXPILATORES 8 s.] hidor. eng 111 71. 1; de lut rer. XXIV X 
{•ex Lud. ut nid., non ei Cic , cf. Cic. "sol difltus , Lact. 'soK-in . . »ppellhtiun*, 
Isid. 'sol ai^iieJUtus"). 

D(G}R''UPV] 2 pfrUciftiit H ]>rinuuii B*, iiritnniu U 5 quac duo] 
qu.-uido B Ö iis edtt religioaes B falsorum It', corr. B^ 8 «f iJ" 
9 uidcri] uidelicet Ueumannus ntalim vcuuctis) sidenbuti er utroque toco 
hidori, «ix omuibu») ex Cic. 10 luiiieo] nomvu P II poliosiiuo PV 
iulustrat fin add. m. äj V 12 um P et i-Iariludo ('et ein add. »*. 2) V 
113 «« diiimus ? 14 in !ai)iii<,i>[Il(j,i(u] ätsinit codici« G paij. 32(111), et- 
quitur pag. S3 (tSH), cuiu» in uerss. 7. 2 paiKa legthatüur 15 demon- 
atmt BP, <ino\n%l\'.TMtt G lö et] ac BP 17 quiciinAiii prnfßntut P 
pnvW'CKTXmt K* neo om. B 20 'hniiaor B\ sie saepiun ei om. H 
22 ftdmixtam B materlam B 23 coherew P» pntuissciit V 24 con- 
fraglütioDe S, conflngirntion^j K' 



«V 

I 




dUin. intt üb. II 9. 



145 



et phlloäophi quirlam et poßtao discordi ooncordia mundum 
rmistare dhf^ruiit, si>d rationt^in pcnitus non iml^Kant. Hera- 18 
clitns ex igni nata nBne diiit omiiia, . Tbalet? es aqua. Qterqne 
uidit aliquid, sed errauit tarnen uterqae, quod alterulrum si 
solum fuis:;et, ncquo aqua naüpi posspt px igni neque rursus 
igois ex aqua: st>d est ueriiis simul ex utroque p^rmixto onncta 
geuerari. ignia quidem permisceri cum aqua non j)otest, 19 
quia .'^unt utraqut* ininiiea et si Goniiiiinu.s ueneriut, alterutrum 
qood superauerit trouficiat alterum neces^e est. sed eorum sub- 
stantiae permiseeri possuut : suhslantia iguis calor est, aquae 
umor. rect« igitur Ouidius: 20 

quippe nbi temperiem suuipsere nraorque calorque, 
coucipiunt et ali hitt oriuntur cuiicta duoKus. 
cnmque sit ignis aquae pugnax, uapor umidus omnea 
res creat et discors eoucordia fetibus apta est. 

alterum onim quasi maseulinum elementum est, altenim quasi SI 
ffinlninuni, aU«-runi actiuuni, atteruin patihil». ideoque a uolch- 
huä iuslitutuni est ut sacramento ignis et aquae nuptiaruni 
foedera sauciantur, quod tVtus aniniantium calore et umore cor- 
porentur atque aninientur ad uitain. cum «'uini cöustct omne 22 
auimal ei aninia et corpore, matcria i;orporis in umore est, 

AUCTORES 1] infra u. 15; Höret ei>ist. I 12.19. 12«] Mrtiim. 

I 430 »9. 1 f<— 20] ef. Vbito de Mng. Jat. V g 61 (ignis et «qaa — nuptÜM ttr^y. ). 

B(G)HfUPV] 1 distordiaa fiui w Hd w. 2?)V 2 stare B benwietus B 

8 in« exvüBm 1 nel S, i'g'iii IP, igne ItP 4 ot«ji B', ut«. B\ corrtctio- 
fKNi rmowiuit ff* S iirne P potuisset fäd <> «t] *•( B 7 qui f]\iideiii Tf 
iutsc«ri P 8 utTJMi. {'niti (kW, m.i) V iicucri'tit //* supcrauit V coofi- 
dbSX(iic)''jfoiaxaxXeuan rciiiiuH r> 10nia7imsubst.(ciiiiu>,7/itIo<Hut«in>, 

SvhotJUti* et HarteUw (si>*ubst. ntquenmorÄ'.rt-rintfcU'uinyrB' 12ul'i H 
Irmpcriit« r 13 a Tuui-ta incipit cvdicin O ;k«;. 34 (117) j/aene toia Itclu 
14 UqiMtf P^ pu^riinn« H, repii^ruiius H «tiRiiiliisfh er., qunäaäd m.ä)Ii, 
tie MUjii'us, uei h a. / eras., n uiidu« (lu athi. m. ^) P omni« V 15 if> 
criMtt] rtcroat HP ooncordia] haec concordia 11 fetibng] reb. B', eorr. B' 
W clpinenium om. B> ('jJiwf quasi » l. aild. JP) 17 femi'niinimi //* 
18 lacrftmpntono'B, sacrnniyntluml G l& rocdeiv B' (Vorr. B^) G 

«mciatiir B'GP>, mir B'/-*'* tolorp B', coir. B> for.parentiir r> 
21 ftniinn] anirox* (e er.) P matcriae GP\ e fiii. e.rputix. P' coiimris 
ja umnro om. G in umore] Inntimerftt B', ptit. tau. corr. JP. in more P 
nvnit r....i. 1. 10 



J 



U6 



FirmJAiii Laclaiiti 



uniinaL* in calore: quod ex auium fettbns datur scire, quos 
crassi unioris pienos nisi opifei calor fouerit, uec umor polest 

38 oorporai'i uec corpus anin\ari. f?xulibus qaoque igni et aqua 
interdk'i solebat: ailhue pnim nefas uidebatur quaniuis malos, 

2\ tarnen honiincs .suppiicio capitis adticeie. iulerdicto igitur 
asu earum rerum qnibus uita boininnm constat porinde haljp- 
batur, ac si essel qui eam seiitentiani exceperat niorte nialtA- 
tus. adeo duo isla elBmenta prima sunt habita, ut uec ortum 

25 hominis nee uitam sine bis crediderint posse constare. bonim 
altertim nobis commune cum ceteris aninialibus est, altnruni lo 
Eoli honiini datum. nos i'nim qiioniam cat'leste at4]iie iiimor- 
- tale aniDial sumns, igni utimiir, qui uobis in argumentum in- 
niortaUUtis est datus, quoutaui iguis u caelo est; cuius natura 
qnia mo!>ilis «st et sursuin nititur, uitat» continet rationt*in. 

2(} cetera uero animalia quoniam Funt tota mortaüa, t^ntummüdo ifi 
aqua uluntur, quod est elemeutum corporate atque terrenum. 
cuius natura quia inobilis t>st ac deorsuiti uergt>ns, figuram 
mortis ostendit. idpo peeudes neque in caeluni suspiciunt ne- 
que religionem sentlunt, qaoniani ab bis osns ignis alienus 

27 est. und'' autem uel quomodo deus hacr duo principalia, » 
igDem et aquam, uel acceuderit uel eliquauerit, solns potest 
scire qui fecit. 
1 10. Consjunimato igitur mundo animalia uarii gen^ris, dissi- 
milibus formis, et magna et minora uti äereui imperauit. et 
facta sunt bina id est diuersi »exas singula, px quorum fetibus is 

EPITOME 23— H7. 1] c. 22, 2 terram — aiiünalibas. 

B(G)WHPY] 1 in calore] inoolare H ca]orc[Di] Q quos] qiiod BV, 

(iu(f[d] G 2 umorea P, humori'«' V fV)'ucrit Ä' 3 ootfporari, T' 

ignis B 5 tMncn om, P ai)tlig«re BP, !nl[f](li>pero[mj O G pro usu 

paruiD renim hoc («uarum rerumi G 8 adeo BV, odeoa P. adu I' 

sflat prima B 'J i'rertidcriiil (alt. i ras. m u) V 10 animantibiis B 

est et U 13 in fst dntus iksmit co^ida G pag. 34 (117) 14 quin] 

■ ^_ 

quoniam H sarsum (o m. 3) B 16 quod elemeutum est utuntar cor« 

poralfl ft 17 immobilis (a m. 3) B, moUis P 18 Btiscipiunt V'*' 

V.) ab om. U hif ] an itn ? 20 qiioincdo deosj quomod sie H priii- 

oip^ü'ia P> 21 liqunuerit P 23 cODSumpto P aarlU (% <x t m. 1?)B 
24 nt BB 





dinin. inst. Üb. U 9—10. 



147 



et aer f>t tf^ira et inaria conpleta sunt, d^itque his omnibus 
generatün deus alinienta de terra, ut «sui esse honiini posseut, 
alia niminuii ad eibos, alta n«ro ad aeslitum, qiiae autem 
mag^nanim ^unt uJriutii, ut in excolenda tf^rra iuuarout; uiide 
sunt dicta iamenta. ita rebus oninibus mirabili discriptione 3 
compositis fegiium sibi aet^rnum parare constituit et innume- 
ra)til^s aiiimas procrpare, ([iiibus innmrtalilatoin daret. tum S 
fecii ajbi ipse simnlacruni sensihile atque intellegens id est ad 
iinaginis suae foriiiiuii, qua nihil pot^st esse perfectius: homi- 
nem tigurauit fx limu ti»rrae ; und« hom« uuncupatus est, 
qnod Sit ficins ex humo. deniqne Plato humanam formam i 
Ofioet3iJ eftse ait, et Sihylla quae dicit: 

de hac hominis fictione poetae quoqut; ([uautuis corrupte, tainen f> 
DOn aliter tradiderunt: namque honiiDiim de luto a Prometheo 
(ncinm esse rlixerunt. res eos nou fefellit, sed nonien artifiois. 
nnllas enini Utieras ueritatis attigerant, sed quae prophetarum 6 

EPITOME 6—10] c. 22. 2 tum — figuratum 16 s. (Prometheo)] 
c. 20. 12. 

AÜCTOÜES 2- 4] cf. Cic. de legg. 1 8, 25 (pecudes — procroAtaa). 
8 s ad — formam] cf. Gen l,'i7. llJderep.öOI K{äioit8i;), 131Vini02. 

EXPU.ATOSES H—Ti] Isidor. orip. Xu 1, 7. lüs. unde — hmno] 
Isidor. oriff. XI 1.4; di» diflVr. r*r. XVH -17: rationem antflm huninni frorjjoris 
siuKulortunque membronim differeiitiim Lactiiotius siue plerique aoctorum 
it& detinteruut dicent^s: hoino dictus ^t ab hutnu. {Isidor. huno putius 
locom qaam Qlum qui est in libro d« ira diu. c. 10, Ali spectare uidetur.) 

hH^HPV] 2 dßiis ow. P eleiiitiita V homlDibiis JiV" «(W. boniiiii 
vfte U 3 utwtitüti) (t^ in r&». m. 3) iw'c V 4 tit' P' iubarvut K 
uad^*, K* 5 oouiibus rebus P descriptione BHV, disorotiouo R G pa- 
trarit B et] eo B 7 procreari H iuinortttlita>le (ta' et " add. m- Ü) V 
dedit V 8 ipso sibi // 9 porfftcl'i'us i(" 10 e fl est om ß 
M fa"tii8 //P> (corr. /'V buiiio] Hmo V 12 ütatto^ edd., theoiden BV, 
AfteolAHN R, theonidc If, theo i den P esse ait] »dserit B 13 HKn\- 

AiciA\«poiH>ceM€ .voni.Noi'eo.\€KürcA B, iKü.Neci ANöPunoc twii- 

,\orOKOPW>V CKOVCA B, icon est antroposem elogoaor tonjeasan J[, 
IKIVtT.I ANTPÜIIOC €MH ■ MHüN ■ OP «((N-€\OVCA P, CIKÜNCIlAM 
ftPUnoC eM//IUO rONOPJ H ONCXOVCA V mterpretation^latinnetP 
14 finction« II quo«que (A er) H TOrrup,tc /"' Iti actum R, recte ? 

10» 



148 



Finniaui Laotautj 



aaticlnio tradita iu sacrario dei contiiu'Iiautur, ea de fabiUis 
et obticura upiiiioue i'üUf>cta et di-(iraual:t, ul u^htas a uulgu 
solet uarüs t<prnioi]il>us dis^ipata eorniinpt nuUo nou addente 
aliqnid ad id quod audi^rat, carmüiibns suis couprehenderuut. et 
hoc quidiMii iiiepltf, quod tani niiraliile tanique diuinum opiH- • 

7 ciuin lioinini dederunt. quid enim opUi^ t'uit hoinini^m de 
luto fiitgi; cum posäet eadom ratione generari qua ipse Pro- 
nit*tht>U!: ex liipnto natus est? i|iii ^i fiiit honio, geuerar? ho- 
miuem potuit. fac^re uou potuit: de diis anteni ülum nun 

8 fuisse poena eins in Caucaso monte declarat. sed neque lo 
patrem v'ma lapt'tum patruiimqn« Titatia quj.<quain deos lumca- 
paiiit, quia regoi ^^bllluita8 penes Saturnum i^olum tait, pt^r 
quam diuinos honores cum oinuibus suis posteris cousecutus 
est. multis aigumeutis hoc fignientum poetaruni coargui iwtfst. 

9 factum tina düuuium ad perdendam tollendamque ex orbn u 
terra« malitiam cODKtat inter omnes. id enim ei philosophi 

et poetae «criptorej-que reruni antiquanmi locuntur iu eoque 

10 uel maxime cura prophetarum seniioue consentiuut. si ergo 
cataclysinu» ideo factus est, ut maiitia quae per nimiam iiiiil- 
titadiuem increuerat perderetur, quomodo tictor hominis Pro- so 
metheut; fuit, cuius filium Beucalionem idem ipsi ob iutttitium 
ßotuni diiiint esse scniatum? quomodo unus gradus et una 
progenies orbem teirae tam celeriter potuit horaiuibus injilerey 

11 Bcd uiddiee! hoc quoqne sie corniperunt ul illut suptrius, 
cum iguorarent et quo tempore cataolysmus sit factus in terra ts 



B(G)JifUPrj 1 tu doj eadem BP 2 a om. B 3 comifiUerptHÜ?) 

t« 
tie P 4 aliquit ad id quod audicrunt Ji, id om cett comprehendereut 

(eon. m.S) V B enepte P opilit-ium B 6 fnit] est V 7 pos*eU P« 

8 ex ■ I ■ apeto V 11 eias] ipsius li ■ I ■ A ■ pctiim P patrumque H, 

patraum P titauam B, titaiium H 13 qu«in H a Suta incipit co- 

dim O pag. 35 (76). cuin$ in uersu 1 jterjxtHcae litterae h^ebantttr 15 atl 

pordeiidam — t«rrae] ad perdeiidaui dr temi £'. at] 'loUeadam' perdeii- 

dani'iq. ex orbc de ($ed de Utita ätl.) ti-rniv B* perdeudum P IG o»«- 

»tet F' hoiniiies B hi euiiu et BR, id eniui i^ (luidam enioi P 

idcm «lim et Vedd-, sed nd id emin cf. pai). 13S, 13 17 loquuntiir HP 

IS ael om. PV 19 callincli'-mus B, sie rtiam 5.5, iMti'rl^'Kmiis V mali- 

tiaiQ H 21 deaclt'nliorifm B 2:1 t^ni] quam P 24 cjuo«qae (d er.) H 

20 terrff 3? 





diuiii. iiifi. lib, n 10. 



14fi 



?t qnis oh iiistitiam meruerit genere hnmano perennte seroari 
(>t quomodo aut cum (juibus seraatas »Ux qaae omuia prophe- 
ticao littoraf doceut. apparet *'rgo pss*' fiilsum c|nod de opi- 
fieio Promethi^i narraiit uoruni <|iiiA poetas dixeram non 1 2 
omaino mentiri Bolere, s«d figuriü muoluere 4*t obscurtue qua? 
dicartt, non dien essn mHnfcitos, s^d [iriiiiiiiii omnimii Promethca 
siiiiulaeruin hominis formasK» d" mulli au pingui luto ab eo- 
f|ue priiiin natam es$e artem ^tatuas et iilnmlacra ßugendi, 
»iquidt^m louis temporibiis fuit, (piibu^ primum Umpla con- 
i'io sdtai et noui deoruni c.nltus esse ccwpprnnt. sie upritas fu- 13 
cata mendacio est et iUut ipiod a deo factum ferebatur, ho- 
iiiini, qui opus diiiiiiitm imitatns est, coepit adscribi. (!0t4^rum 
rtctio neri ac iiiui hominis e lioio dei est. qiiod Hnanes I4 
quoque tradit, qui non tanttim hominem ad ima^infm diM 
factum esse dhit a deo, sed etiani illut explanare teiiiptaait, 
quam sabtili ratione yingula tpiaeque in corpor»* hominifi mem- 
bra formauerit, cum eorum nihil sit quod non tantuudem ad 
usus necessitfttem qiiantum ad pulchritu<linem uuleat. id 15 
liero etiam Stoiei com de pronidentia dis-it'nint, fact^re conan- 
et secuius eos Tulüus pluribus quidt-iu loois, sed lauien 
materiam tarn copiosara et uberem stiictim contiugit. quam 

4 diieram] I 11,17—36: 19.5. EPITOME 3-121 c. 20. 12». 

AVCTORES 14s.] Poeinand c.l,12(pag.6, SParth.). 15-18] iWd. 
c. 5, s. (jiag. 44, 10 »»■). 20] eox locos Mse ia IV. de rc publica libro, 
ia L ilolegg. (0.9), in U. de nat deor. (o.54 ss.) Lut. dicitdeupir. dei c. 1.12«. 

EXPILATOBES 6-8} Isidor. orig. VIII 11, 8. 

B(G)JifHPVJ I iinTuorit] uoluerit B guneris V seroari] saluari V 
3 opiftcio] opificio ideiii ß 4 puf tas (iis atid. m. 2) P diiereol P, diienä, F> 
(! priiuo »itinium prüiii<>the<> H 7 isimulacrä homioi^ K' fonuasso s; 
(i. f. »ed; de J? % sutuiiy P^ etl sed P ^ a tFJuit quibus indpit 
codicis G pafi. 36 (75) paene tota Uda et priiniua H oonstituit P 

10 cCQ)ltus (\i n. l m. 3) B fugata PV 11 et um. B 13 cli'/Zinodr 
ex eioMiiodi Ä' est in mg. V 14 quodtjutf II tnulidit RJI iumgi- 
ii^m dei ••• fest er), scquuntur uerba quod keroies xu^tte ad imAginem 
repetUa, wd del m. 3, (um »• fdlw.^ fictum cTr* fc m ron. m.^) diiit V 
15 facto» P', mrr. P\ fictum V 13 quoque PV 19 stotci (%UA in ras. 
et ci 3. L m.l?)P disseniDt] disputnnt disBerunr 2? 20 plntimN 77 
21 coatigit HP quam] qua G 





150 

ego iiunp idcirco praetereo, quia iiupoi piopriiim de ea re 
It) librum at! Omnutiiauim audltoreiu uit;uia scripäi. illut faou 
loco praetnrjre non possmn quod errantes quidain phiiosophi 
aiuiil, hoiniaes cptcraque animalia siue ullo artifice orla esse 
de terra, unde illud est Vergilianum 

uirumque 
terrea progoniüs duris caput oxttilit aruis. 

et ii niaxime üi ea fuere Hententia qui ft^m prouidentiam nt^gant: 
nani Stoici aniinantium fabricam diuinaH >^o11ertiae trlliunnt. 

17 Aristotflos autf'iii lahori' s« ac molcstia liliHraiiit dicons semper *« 
fuisse niundum: ituque et humuuum gunus t^t uetera 
quae ia eo sunt initium non haber«, 6ed fuisse tteiuppr 

in HP. sempftr fore. sfnl cum uidfaniiis siiigula qiiafi{tit* anitnaliu 
quae ante iion fueriut cssi- incip^re «t esse de.^inere, iiecttsse 
est totuiu genus aliquaudo esse coepUse et aliquaudo desiturum >5 

13 esse, quia coepit. oiiitiia enini trilnis tfinporibus coiitineri 
necpsse eiit, praeterito praencnti futuro. praetcriti est origo, 

20 praesentis sabstantia, faturi dissolutio. quae omni» in singu- 
\h hominibuK apparent: et incipimus enini, cum nasL-imiir, Ht 
Kumuü, cum uiiumatj, et desinimus, cum imerimus. uudo a 
otiam tres Parcas esse uoluernnt, unam quae uitam hominis 
ordiatur, altoraiu quae contexat, tertJaui quae rumpat ac finiat. 

AUCTOUKS « 8.] Onurg. K 3*0 k. in s,) uf. du ciwln 1 10 iCic. 
Aoad. U 38. 119; Tuso. I 28, 70) 

EXPILAT0KE8 g 20] Isidor. orig. VIII 11, m. 

B(G)Hf'HPVJ 2 nd' P» 'm'eum m 3 HIosofi qiiidniii hG 4 «iti- 
fic[L] G 5 de t«rra ont. G illades i}>, Hlud»f S' uirgUinnain est V 
iierginianum R 6 uirnmquo om. V 7 («rri'» V, tcmif P, cf, orte ease 
de terra 4; ferrea liltTT, [folrrea G; ferrea codd. Vrrp. et Struitts, terrea 
tfi Medie. correct., hentlcius 8 ii crf</., lii BUH, Ibü] G, Ijü 1" acn- 
tfiiteiitia G pronidputi» C 10 «ristotilca }t, arestoteles jp, hae scriptura« 
frequetttiii in codd. exctpt^ B se Ubore BO 11 rn fui>»e de^imt co- 
dicis G paff. SG (75) ;>r. et *.«* B 13 »ed cum] nc B', *W, d sod cum 
$. l corr. li^ uidiüius Ji U fucrunt (-fit) BB \le^sinere B>' 
15 nliqu&udo esse — ^quia in ra».P desituriiui] desiuil ulrtimqiic P lU coe- 
perit tdd. ll> et fdrt/« iiidpimus; om. BP 21 pftrcMS ». ( in pur**« 
eorr. m. 2, tum parras s. I, rextituU m 2 V iinnuniu«« f» «rj r niti 
*" »1 '^) V 2-2 tontei.Ät (s er.) Jl 




dUin. inst. Üb. U 10. 



151 



in ioto autf*ni geiiure honiiiiiim quia soluu praesens teniptis ¥1 
iipparpt, ex co tarnen et piaetfritiim id est origo rolligitur Rt 
futurum id est dissolutio. uaui quuuiaiu est, gppuret ali- 9'2 
quando coepisse — esse Huim nnlU res sine eiordio potest — 

fi et quia coepit, iipparet quandöque desilurum; nee enim potest id 
lotum tissu iumoitalu quod ex inortalilms constat. naiu sii^ut 23 
iiniuersi per singulos interimus, ßeri putest ut aliquo i;asu 
oinnes simul, uel stt^rilitate ttrraruin, quae accidere particulatim 
solet, nel pestUentia iibique ditlusa, quae singulas urbes aut 

iit regioues plcrumque populutitr, uel iucendio in orbeni inniisso, 
quäle iam fuisse suli Phaethoute dicitur, ue] diluuio aquarum, 
quäle sub Ueacalione tradilur, cum praeter nnuni hoiuinodi 
genus onine tli'letuui est quod diluuiuni si easu accidit, pro- "JA 
tecto potuit accidere ut et ille unus qui supeifuit interiret. si 

tu auteoi diuinae prouideotiao uutu, quod uegari uon potei^t, ad 
reparaudos hoiniims reseniaius est, apparet in dei potestate 
esse nel uiUni uel iuteritum generit: htimani. quod si potest 
nccidere in totum, quia p^r partes occidit, apparet aliqnando 
e«se ortum, et fragilitas ul tnitium, sie detiarat et terminum. 

«u qoae si uera suDt, non poterit defendere Aristoteles quominue üb 
liahuerit et muiidus ipse prineipium. qnod si Aristoit'ii Plato 
et Epicurus eitorquent, et Piatoni et Aristüteli qui swiuper 
fore mundum putaueruat, licet sint eloquentes, Ingratis tarnen 
idem Kpicuriis fripict quia seqiiJtur ut habeat et tineni. ^ed SG 

!■-• hupo in ultimo libro pluribus: nunc ad hominis origiuem re- 
cm'ranius. 

25 in ultimo libro] o. 14. 5 ss. 

AÜCTORES 17—24 (22 Epicurus)] rf. ad frg. 3<>4 (p. 214, 2Ö). 

BR''}iPVf 1 totu T'. rtM, et ». l. corr. V^ <|uia] quamquaui ctmi. ThiUt 
8 uam] quam H 5 dcsiturum] esse desituraui li 8 ))t«rclitak liV uel 
parijculatiin I* i* \\A <«i B nu» Jt aut| -ac RH, fort, recte H> orbe il 
11 <|UEdcm II iiiu iii «^rbe (ejcp. m. 3) B »üb ex va B^ faetonte B, 
fptuute R 14 «ujitus tx iusttts n( uid. B* 15 nutu) dalur B 10 pu- 
tiwrat«ti|i P 18 accidcrei H accidit U oliquaadS V Id ut] et £■ 
(catr. S^) U dwUraret // 20 potest Ä 21 poet 8i trca. & V 
2a iograt«« (v ex l) }P 'H ppii-unis idem H fripiot] docet B, ffripuit 
rt Ä «d quia cf. indicem tirawm. ut] et P 'iT» pluribus] pluribus 
exwqufltnur B itfixurnitiiuB P 




152 



Firmiaai Lactanti 



I 



1 U. Aiunt certis couuersionibuä caeli et astrorum motitius 
inaturitateu) quaadam extiüöse animaüum serendorum, iUquc 
terrarn nouam s^men geuitaie retiuentem i'olliculos ex se quos- 
dam in uteroruui äiaülitudiaeiu protulisge — de quibuä Lucreliu»; 

crescebaut uteri terrani radicibus apti — & 

posque cum matumissentf natnra oogent« raptos aniinalia k'nera 

2 profadisse. deiDiift t^iTam ipsam umore qHodam qui esset 
laeti similis exuberassü eoqae alimento animantes esse ontritaR. 
qnomodo igitar uim frigoris uel ijaloris ferre aut uitart' potin'- 
rnnt aut omnino nasci, cum sol exmxTet, frigus ail^triugeret ? i» 
'uou eraut* iuquiuiit 'iu priuclpio mundi nee hienips u«e aestas, 

3 si'd iierpetua tetiipfrit^s et uor aequabüe.' cur «rgo nihil bo- 
lum fieri etiamnunc iiiileimis? 'quia semel tieri uecessariurn 
fuit ut animalia naäcereutur; postquam nero esse coeperunt, 
coDCessa bis taüult<)te geuerauüi et terra parere desiit et teilt- ia 

4 poris condicio mutata est.' o quam facÜe est redarguere 
meudacia! primnm, quod nihÜ potest esse in hoc mundo, 
quoil non sie permarieat ut coepit. nee enini so] et luna et 
astra tuuc non eraut aut cunt esüeut, meatus uon Ixabebant 
m*. non diuina iiioderati», quae eursus eoruni tempernt et gu- a> 

B bprnat, cum ipsis simul eoeperat. deinde, quod si ita sit ut 
dicunt, essn prouidentiam uecesse est, et in id ipsuui iuddunt 

6 quod maxltue fugtunt. noudum enim uatis animalibus uliquis 
utiqup prouidit ut nascerentur, ne orbis terrae desertus atque 
iucultus horreret. ut autem de terra sine officio pureiitimi »* 

AUCTORES In.] Aiuöt — «creüdorunil cf. Cic. de Ufef. I S. 24. 
2— 8i 25-153, 41 cf. Lucr. V 78a-b20. 5] ibid. i?08. 11 n.] et iliirl. 
806. S18s. 13-16] cf. ibid. 793-796. 82Ü~8S6. 

BHiHPVJ 1 ceteris conuersatjonibus B 4 üiiutliludüiQ V 5 ler- 
rim V cuHi eorfrf. Lttcr., terrae (t m nw. W) BH, terro R, ton-a i* 
6 in&turaKseiit Ä, mHtiirissi^nf H temeni S 8 liicti* S 9 OAloriü lu-l 
friBoris B uel) «ut H uel caJuria ont. F icrr^o fa er.) S 11 erat fiW, 
fort, rt^ im prineipio V nr^ (tmte hi*mp8> om. HV, fati. ircte. 
hicms H uec) aut H 12 sed om. P uir P IS semel] aemel «tiuut B 

16 In H, hüs P 21 coeperat P, (oeporit, cett 22 eslj esse B 2:1 fitdunt 
(corr. IU. äj V i-iiinj om. B 24 jn-. K' 





dIalB. Inst IIb. n n. 



153 



nacL'i posseut, ueoesse est magna ratione esse proui.«nm; deinde 
nt uinor ille coucretus o t*?rra in uarias iniagines corporum 
fingtreiur, item ut e foUiculis quibus tegebantar accepta aiueiidi 
sentieiidiqae ratione taniquam ex alQO uiatnini prol'uuderentur, 

» mira inextricabilis(|ae prouisio e.st. sm\ putemus id qnoqiii' 7 
vAsn accidisee, illa eerte qoae secnntnr fortnita esse nou poä- 
Btuit, nt terra oontinao tßcte manaret, ut aeris teiuperies esset 
anqualis. quae i;i eonstat idcirco Pt^se facta, ut animaliu re- S 
cens edita uel liaberent ulimentam ael non haberent periculum, 

10 neoosse est ut aliquis diuina ueseio qua ratione prouiderit. 
quis aut«m potest pronidere nisi deus? uidt'amas tarnen an 9 
id ipsura quod dietitant ßeri potiierit, ut homiues uascereulur 
e terra, si consideret aliquis quamdiu et quibuB rnodis educe- 
tnr infans, intelleget profecto non potnisse terrigenas illos 

lA pueros sine uUo pdueatore nutriri. fait enim necesse e^n- 10 
pluribus meiisibus ia(?erfl proiecloe, donec oontinuatiy neruis 
monere se locumque mutare possent: quod oii intra onins 
auni spatium fieri potest. iam uide utmmne infans eodem ii 
loco et eodem utodo quo effurius est iauere per inultos meuses 

to ualuerit ac non et uiiiore illo terrae, qnem alimeuti gratia 
ministrabat, et sui corpori*» purgameuüs in nnum inixtis ob- 
rutus corruptusquu moreretur? itaquti unllo modo tieri potent 12 
qoia ab aliquo fuerit educatas: nm Forte auiinalia omnia non 

AVCTOBES 7-9] cf. ibid. 809-Ö19. 

BlfilPVJ 1 poMunt P« VM« P* 2 umorl' P» ej et P 3 itemj 
il«riiin P 4 fuiidereutur B 5 mvztricabib'Hiue B, inexpliciibiljs^jue cett.. 
,£uenemannu^ conl. Je ujiif. c. b, 9, aed cf. de opif. c. 18, i; Insi. III 17, 17 
[6 »iiuantur HPV 7 uiatmrrt (v m ras. ex t^? m.3) S 8 cuustaat Ä'. 
eorr. IP focta cue RP 'ut' B* rQc«Q8 vdita] rMWDsendl JB 9 po»i 
«liminlum koe uel dod habcreot aliiuf^atuiii JB>, txpmuc. B> 10 oescio 
qoa om H 11 tAxaeu] ergo B %u id> B* 18 dietitaat] iacUiit H 
13 e) pi T"", s. l corr. m. 1 ? si ow. P Hiuanrdiu B* U lufons* B' 
iut«UepetI hoc iütaüvgci B, «an* iiit^-lli-Krt H potuisset V* 15 fuimet H 
necessc enim fiiit P cuiu pluribus V 16 eiectos B couAruMÜ'» nur- 
uis' Ä' 17 uttiu? ow. B 18 apui« P', s del P^ iam om. B in 
lüdeni HV' eodfiL loco et 01». P 10 et-- fin fr.) «odeoi modo r>, 
iH mff. et eodent modo repeliit V fusu? S pt'rruultis meosibus B 
20 ac] ut cani. Thilo quem] <i'«id BPV 21 miaistr&r«t P', corr. P* 



154 



Firmiani L^ctatiti 



ienera naU sunt, sed eicrcta, quod ut dicereni nomquAm illis 
18 ueott in nientein. omnis igitur illa ratio iuposäibUis et uana 
est, s\ tarnen ratio dici potest qua id a^tur, ut uulla :»it ratio, 
qni enitu dicit omnia sna sponte esse nata nihilque diuinao 
prouidtüitiäe ürihuil, hie profeclo rationem non adserit, sed & 

14 euertit. quotlsi neqne fieri quicquam sine ratione neque nasci 
potest, apparet esse diuinani prouidentiam, cuius est proprium 
quod dicitur ratio, deus igitur rerum omiiium niachiuator 

15 fecit homiDHm. qnod Cicero quamuis eipers caelestinm lit- 
terarmn uidit taraen, qui Hbro de legibus primo hoc idem lo 

16 tiadidit qtiod prophela». cuius uerba i^ubied. auinial hoc 
prouidum sagax mnltiplex ac^otum memor plenum ra- 
tionis et consilii, quteiii uocamus hominein, praeclara 
(luaduiii cundieionc gtHieratiim <t:<se a supremo deo. 
solum est eniai ex tot animantium generibas atque i5 
natiiritt particeps ratioiiis et cogilaliüui», cum cetera 

17 sinL omuia «xpertiu. uidtisiiu boniinem quaniuis longe a 
ueritatis notitia remotnm tarnen, quoniam IniagiQi'm ^apientiae 
tiiebatur, Lntelleiisse non nisi a deo homineni potuisse geue- 

IH rariV sed tameu diuinis opus est testimoiiiis, ne uiinus ha- » 
mana sufßciaot. Sibylla hoininun] dei opus esse testatur: 

aÜT9; 8* esTT^pt^e tüxov |Aop9^; fjieps:;uv te — 

AÜCTOIiES II] I 7,22. 22-155. 11 frrtjrmeiiTo I adlceit Friedt 
(u. 36— S8); u. 28 inuenirur «tiam Stbyll. 111 27; ef. AlexAUdrui» in cor. 
ptwter. ad m 27 et ad hos uenus (frg. II, uol. I 302). 

BUfNPVJ 1 tencTd] c U-rr« i/ exse creatai/.ciecwUP», n«, erfW. J"' 
2 ueadt, K» 3 qu*:iCi er.) U ut om. H 4 tiicir V 7 a]ipftreret P*" 
est om. B\ pont [iroprium s. l. add. B^ 8 quod (erp. m. 2) V omniiiin 
om. P 9 lilttrairujm B 11 quod — »ubiccij profetia t-ius «erba nmt 
aubiecta B propheta H 14 wsst^ //* 15 hoIo P«* 10 inteIk'ii«(M> B 
potuiaso in mg K» 20 sed] it H 21 sibyllam B 22 MO.NON /» 

ICH B eioi; b K'A'Ticiiic p vhapcoiN p kiictik; a kpatuto- 

XniAPXliN V osmonetitithcos ectxafes acratctü suiwrchon H 23 ««töq 
B; iar^piSe corfil. Sif*yU- ä'EOTTJjjv;! ] ICT€I'l£l B t'jjzov om P [lopfil;] 
MOP-t^AlC B, 'MIC P; (i9p?V cndd. Sihyll. M€h)nON B, >I€POPQ V; 
^i.if.ir.ium (om. xt) coni wt c«iw ^rW, qnibusd. Stbi/ll. '-wpöjauv [lopyiiv ti 
TÜn«v n scnbendum putai Struuius, opusc. Itil; cf. VolkMannuin, äeoract 




diuln. last Uh. U 11-12. 



15Ö 



'» 



I 



1A 



I 



aiitös ettiS« ?i»ffiv xavTwv, ^^^^^"1? fttÄtoto. 

eadem »iiQCtae litterae continent. deus ei*go aeri patris officio 19 
fuin!tus pst, ipse corpus el'finxit, ipse animam qua spirarnns 
iut'udit, illiits est totuiu quiüquid sunms. quotnudo id fecerit -20 
si no8 oporteret scire, docuissöt, sicut docuit cetera quae cogni- 
tionem tiobis et prif^tini «rrori.'; et ueri lutniuis adtuleruat. 

lä. Cum ergo inarem priinum ad äimilitudinem ^aa]n fin- 1 
xisset, tum etiam feminain coiitigurauit ad ipsius hominis effi- 
gi^lHj ut duo iiiter s<^ peniiixti se\tii« propagare suholeai possent 
et omnem terram multitudine obpl^n*. in ipsius autem 2 
honiiois fictioue iUarum duarum iuat«riärum quas iat^r se 
diiimus esse contrarias, ignis et aquae, coDctusit perfecitque 
lationem. ticto enim corpore, inspirauit ei animam de uitali 3 
fönte Spiritus sui qui est perennis, ut ipsius tiiuiidi ex coittra- 
riis constantis etementis similitudinem gereret constat enini 
ei anima et corpore id est quasi ei caelo et terra, quando- 

KVITOME 3 a. 13 ».J c. 22, 2 mspirauit «d uitam. 

SibyU. thgsert, png. 16 .-luti .it uxteri xeripoaor ifsmero poDte H y-%' 
pomgv Ti — j diiiinciiont vigaificaham, vi quod comundione tt, fortasie 
ctiam uoce -ivriov p. 155, 1 miiicatur, consulto a Loci, otmsnum esH — uix 
ettim casu intcrcidit — ttrrsitm fyui suhscquiUir SibifU. IllS8xz\ Qf^ps; iwfTitn 
r.\y iprET« z«l rtnitv«, niHf Lact, ijise atit unnm vfrsam airö( h'iT:-/,fii^i *tX. 
aut ho» duo» t.r Uitro IJI tiryamptos cum utrsibu« 154, 22 et 155, 1 von- 
iunxit (similis uel hcentia ufl ucftlcfientta est I Ul, 14) siue, id quod wiHUi 
ueri hmiie est, ««r.MM 'ym mrU IIl 37 et S8, ctiam m hoc fratjmetilo furrnnt. 
B&UPV] 1 ATOC p CMeiZC B, CMIZf V WXCXS B. «I'VCI V 
n^MG B, riANrON P yttiTr.-, Stadtmuellerm; t.rCNeOC (2 litt. ems. 
tteleuanJB, V£S€\\i JtPV HITIOTOIO p, BKHOIO V aatoM mac*ri» 
inpaatotcneas bitio // näviuf yt'tt^i ß.^nte edd. ittlerjirelatiotiet lat 
III JtHP, in UM in mg. tn 7 uersibiu Sibyll. e Lact- tytngesti«, iiuos 
eodd. quidam Sibt/U. aut in extrema praefatioM ant loco praefationis 
hnbaü, u. 154, il3$. (n/fi» Uguntur Aut©; mip-.;iv |*of?^; ti tinov, ji»prijKov 71 
AvT»! J*^». ?iaiv jMivtuv juv\i ßidtwo: cf. ed. Friedl. MCt. aU. pag VI. IX: 
ed. Alexand. Ijtag.XLV. 10. 2 (salnctap B coutia6ti;t> B ^ emitciit U 
ijwa R quam H 4 infundit P illut ut md.B\ in ras. corr. B* effecerit V 
7 mare B, matri-m V J> misti B sexaas JB', alt. 8 dtl B* 10 ub- 
plt-r«! optTiu' H iu om. B*P', add. B*P^ 11 finctione H, fiuctioiii*. K» 
12 Bqoa'e' B^ 13 ÜDcto fn er) H inspirauit BR e eoniecturu ut «irf,, 
sed rteta: bpiniiiit HPV; cf. hMUiioem — iu^äiMrauil ad uiUui Epit. iV, Ä 
ci OM. H 14 perhcimis i? 15 elementi» (u er.) H. elcDiKrtti P 




& tli\it a (leo: habere nnmque inl 
quid aeris, aliquid aquae, aUq| 
ignein esse noqiii* aereii» n^que 
quae quideoi faJsa noa suut: nam 
umorUi in sauguiuu, aoris in spirituj 

6 sed ueqnc sauguis a corpare secerui ])1 
aeque oalor uitalis a spiritu sicQl ignl 
omniuiii duo sota repmuutur t'leii]tiiit| 

7 iu nostri corporis fictioat* conclusa est. 
ac repugimntihuii honio factiis est »icu 
ac teuvbris, ex aita et inortt*: quae dtJ 
homine praeceptt, ut si anima superauc 
fiit inmortalis et in perpetua \iicv xv 
Diceht auimam diciouique sutjiecent, si^ 

8 nit et in morte. cuius non ea nis e 
«stinguat omuino, 6e<l nt pimiat in a« 
mortem secundam uomiuamus, quae est 

9 et inmortalitas. priiuain sie detiniiiii 
uuiiuüutium dissolutio, ael ita: oiorB fl 

2 dixinnisl c. 10, 3. 

AUCTORES 2—5] cf. Qniotil I -l,*. 
Riiiil. U, 23 iiüt. tä Sl ^[jirtf» fü^v^x — oi>?i» 

EXPILATORES 11 8.] Isidur. urig. X 
XVU 49. 

BR'BPV) \ ti om B oritur e endo R 
tu R enpedocles B emp''fli\clcs'i:i V -1 »vt 
id est iffnem RP £_ij^Ma^M^^^^^^^H 



4tiiln inüt. IIb. U 19. 



157 



IbimIiicUo; socundam iK'ro «c: mors ps* aetomi doloris pprpessio, 
hmI ita; inors est äniinarum pro meritis ad Hett'rna supplicia 

»dauiuatio. haec niutas pecudes uon adtiugit, quaruui auiiuae 
Don ex deo conslantes, ned ex commiini aere morto soluuntur. 
8 in har igitiir sociRtate cacli atque terrae, qiionim effigies pit- lo 
_^pressa est in homine, superiorem partem tenent ea qua« suut 
Bdf-i, anima scilicet quae Joiiüutum corporis habet, inferiorem 
aiitcin eu quae sunt diaboli, corpus utique, quoil quiu terreiiuiii 
est. animae »lebet es>e subiectum sicut terra caelo. est euim 11 
10 quasi uasculum, quo tamquam doinicilio temporali Spiritus kic 
KiCs^It^stis utainr. utrinsque offiria saut, nt hoc qnod est ex 
"caeio et ileo, imperet, illut Ut^ro qiiod ex terra et dialiolo, per- 
uiat. quoü quid(>m iiou t'ugit liominem nequam Sallustium, 12 
qui alt: sed nostra omni» uis in animo et corpore sita 
» est: animi imperio, corporis sernitio magis ntimnr. 13 
FACie, si ita uixisset ut locutus est. serutnit eaim foedissimis 14 
ooluptatibas suainque ipRc sententiam nitae prauitate dissoluit. 

Iquod.«i anima igniti est tit ostendimns, in caelum del>et eniti 
sicut' iguis, ne exstiugualm*, bot- vs-i ad inmortalitatem, quae in 
cavio est; et sicat ardere ac uiuere non potest ignis, nisi ali- 
qaa pingai materia teneatur in qua habeal alimMutuai, ^ir 
animae materia et cibits est sola iustitia, qua teuetur ad uitam. 
p0:üt haec deus homiuem qua exposui ratione generatum posuit i& 
in Paradieo id est in horto fecundissimu et amounissimo: quem 



EPiTOME 23 - 159. 7] o. 22, 2. 
AVCTOHKS 14] CatjLl, 2. 



V<x t*« Ni. 3) B, cuusUtul HP ex] de J9 5 bns B 6 huiiiim*m B 
euijuc J3' (corr B^) H 7 animae B, aniiiiiu H dominum B 8 lUtii- 
qu« K' 10 4IIO» rd T-V B quo q^BJii, $. l. Uni(iuun add. Jt tcm- 
fvorfUs H hoc B II nx] ß H 12 iuq>«rßt et V at diabolo PV, ^i et 
diatolo R, om. B\ s. l dialmlo B\ est et dif»H.9 ^ 13 »aluslium RPV 
H qui alt om.B\ qui addit add.B^ 16 fiKMli-csiniU Y, foedissimc (fvA- HP) 
eett : cf. PV 17. Hl se fuedis lil)idinibus iuuiergTTcnt; /// 17, 35 turpissi- 
miu uoIui>tAtia ndiiertor ]7 dissolluit, alt 1 det B 18 Uüt^iidi P 2u et] 

|»i»m B niii in B 21 teneat (*' i. f. ur add. m. »} Y 23 pM] ol K 
Quo« H 23 qaS QX|iusuit H 24 pnradyso V, tic tmepius nrto U 






1 7 qua posuerat intell«g«;ntiam boni 
ille inuidens operibus dei oranea f 
ad deiciendum liominem iiitcndit, 

18 tatem. et prltno mulieiem dolo 
sumeret, et per eam ipsi quoquo hc 
dfret dci U'geiii. peret-pta igitur ^ 
eum Duditatis suae coepit abscondi 

19 autea nou sololat. tum deiis sei 
ciecit hoiniiioin de Paradiso, ut uicti 
ipsumque Paradisum igni circumaa 
cedere, donec stimmnu) Judicium fac 
cultores soos ia emideiu locum rei 
sacrae uoces doceiit et Sibylla Erytfa 

o\ Zk Oiöv ~t|AüvTe( •äXr^Oi'vbv i 
Cut;v xXi;povo}Astiot, \s't stüvs; 

EPITOME 7—17] c. 22, 3 8. 
AVCT0RE8 lti-19] cf. Theoi^hiL i 
pov — xp{aiv. 20 m] frp. II 46 ss. : cf. Th« 

BRfMPV] 1 arboriimqiia*"P"'r> 2fc 
triui5igru<!(us> csnet B^ 6 erat P edd. p« 
in medio paratlisiX paraiü^so fs er.) H 1 
rf. V 5. t:i; 17, 3t; Eptt. Ü^, 3, et BPH Ctt9 
Utitc H 9 di'ri|»iondiiin P edd., ntd ef B 
iit] ••nt J7 \\i\\iO»<\w(Aer.) H trAnsgre 
forr. p3 13 abscondit B 14 ttinc P 
15 paradiKHO B^ lftbD**re <rn ? er.) B ] 
5 hn. eraa. H 18 et sicut 77 20 9ti 
iAPAI\01V Ti itttfiv — -• ■ ^^..^-^ 



diulu iuttt lib. II Ifi. 



159 



at^rtim haec ({UODiaiii extreuia ^imt, iu üxtrema operis haius *J0 
part« tractabimns: nunc ea qnae prima sunt oxpliccmas. mors 
itaquc secuta est hominem secundum dei senteatiam, qaod 
eliam Sibylla in carmine sud docet dicecs: 

T6Ü öavaiou fvüjfffv xt XaßiTv ifa^aü zt xaxey t«. 

sie facta est aita hominis temporaria, &ed tarnen longa, qnae Si 
in mill« annoB prorogaretur. quod diniuis litteris prodituin 
et per omuium scientiani pnblicatum com Varro non ignorait^l, 

EPITOME 2 8] c. 22, 5 tarn — senteatia 8 b] c. 22, 5. 
AVCTORES 5 mJ Vm 260 m.. cf. I 40 s. 

OtKOriNTHC V nAPAAlCÖNüN B, CAPAACOION R, IIAPAiflCON P, 
IIA^ICO V; n«pi5ei(joi» cum cofhl. retinui a Lact., ut ttüietur, ficriptttm, 
Kapa$i(oo> cadd. TheophiH (sed oia. ojjüe^ ri Struuim, opusc. I G2 conl. 
Orac. SibyU I 36 €PieHA€<?>A (post € titttra foramine periit) B, 

ft CPIONACA R, IIPIBIIAHA V iscautheo pftraHissonoinoa erotede ac«pOD H 

" xMerpretaiioHts htt. in R (in mg.) et P 

BR^BPVj \ in] tota in P cuius B\ in na. wir. B* 2 parlem B 
trwtabimus (1) at u m. 3) ^Xpcinetnüs, expuiuterat m. S, pHncta erasa, B 
trMtauImUfl F' 5 ANHPOnONON B, A>OPQnO>i R, ANHPOnON P, 
ANÖ-PünON V iiU>i'iU9] IJAAAC B, nAACöHNTA V eCOI V ttJi.K- 
IMAU; p, IIAAAMAIC V xjlatoit »cripsi, AFICCCIN B, ATAIC[^ R, AITC- 
CIS P. €1€<;C€I.\ ff AT 1 trt Hid.) V; an iYv.ro» gcHhendum? cf. Sibyll 

»YUl 40t} ä^vat; r:aU(uiai; tn codd Sibtjü. reeentiore inierpolationt depra- 
uatis naÄÄiAr,7iv iv «Oia*;. tn altera classe antiquioris metnoriae totus titrstvi 
ayrruptv» sie oü^dvio'^ SvOpur.ov zXaiH-fza Qcqv ]CKX^iti;4tv; Struuiu« IH4 lucXtt* 
fut( sÜTaTsw Antro|iün pla.Ht«n tatheo palaineütiii H 6 ov x'' en^avf)9tv 
ccrru|j(UMi cum integriorift clafHis codd. SibyU. HQV iam Lact. Bcripsiate 
, vid. : Ü^Ke^AAMICeN C-a.N p> BÄP, kAinAA,\HC€N V; 5v t' tTafivr,ac* (sie 
coff</. 7*lidrt«l SlftyW, rt/n' S^ x«t «rf Sv oü» rSkiv.) uel öw le iEi.ervr,oi'* edd. 
quidam Sibyll et Lactttntii, fort, rede, 5v xt jiXjmiovt alii, 5v ninXä«)iti7 
Struuiug, •' y' HarteliuM, öv f.* isi. fjiy com^ ANCaHCIN BÄP, a^^re 
«<iBui ut fori, a Lact, ncriptum. ANCAeillN V, ir.iXOiiv cothl Sihtttl Vlll 

S8t et 1 iO onoo ^c in. ;i) pluieimufld dooun epit;iDrau a^'Ieiiii if 7 ()A^A• 
TOr Ä, ÖANATOI P AABGiNP iiaOoS] ATAKÖOrp KAKOI J2, KAKOVC P 
TOTAANAlor rONCI.Me AABINAPAÖO V KAI KAKOl V thu thaoo igno* 
»QthcU iiinacßthothMa come H iuttrpretationes tat. tn R (in mg) et P 
(j siw B' "uitji' r> temporal ia P", eorr m t?, lempurnlis ///ort. recte, 
cf.JSpit.Ji2,5 9 prorogabatar B', -retur cvrr B\ iiropagiiretur J/, pro- 
ipRg&retiir V> 10 8ci«utJa H nonj <£■ C 








23 gressas est, nunc nero qui ad conto^l 
fit saepissime, niillc certe ac dneentis 
ftuctores idout.>i traduut ad ceutum uigi 
34 so]ere. sed qnia iguorabat Vairo cur 
hominis doinirinta, ipt^c dcininuit, ouin 8^ 
gentis niüusibus po&se hoiiiiuii-iii uiuere. 

1 13. Deus autem p08t«a cum uideret 
et £eoleribus ohpletimi, statuit huiuaniim 
sed tarnen ad multitudiai^m rcparandain 

S porrnptis omnibas gingulare institia supei 
cum S'^scflntoium esset anuorum, falirii 
pratTeperat deus, in qua ipse cnm coniu 
tidemqae nuribus reseruatus ost, cum ac 

S altjsäimos operu !$>.': et. deitide orl>e t>icc& 
tiam prioris saeculi deus, ne rursus longit 
excogitandorom malonim, paulatira per 8i 
minuit hominis aetatcm atque in centnm 

4 tiuii conlocauit, quam transgiedi nou Ilce 
egi-egsus es^et ex arca, sicuti äauctae lil 

EPITOME 22-24] c. 22, 5. 

hK^'HPV] 1 cur — ait enim] iit imm (txp 

wnnuM retiquif vi- 1. tterha cum (sie) putirentnr 

piitftrent T anni? B (i. e B'J P 2 aunos J5'. 

4 luDa« BH 5 e«t antt pfrspicuß, o»i jiont h\i 

. recte milpsimiim PV trnnEgrcRüitm T\ in rat 

OPntMiinum annmii H 9 actores li C et XX 

peru^uire RP 11 diniüiiita P '■' ow B i 

««flj»f*jn*A m ■■ ■ "^^^^^^^ 



ImiD. tnst 



12—13. 



161 



trttidiose coluit ac uiD«am sua niaoa !<(<uit. qaüe argunitMir 
qui auctoreai uini Lil>eruui [mtHot. ille fiiiiii uun modo Libe- 
rum, sed etiHDi Satiirnum at(|uc Uranum niuhiä auteo^säil acta- 
tilias. qua ex uiuea cuiu primuni fructuin cepisset, laetos & 
factus biltit usquo ad dtrk'tatrMii iaciiitque nmins. (juod cum 
uidisset unns ex tiJiis, cui aomeu fult Cham, nun texit patris 
naditatem, sed egressos etiaiu fratribus indicaait. at illi sumpto 
pallio intraueruot auersi.« uultibus patronique texcrunt. quae 6 
facta cum pater recognossi-t, abdicauit aique eipulit tiliitui. at 
ille profugus in eius terrae parte cousedit <)uae nunc Arabia 
DomiDatiir, caque terra de nomine eius Chaaaan dicta est et 
postert eius Cbanonael. ha«c fuit prtma gens quae deum i^iio- 7 
rauit, quoniam priuceps eiu» fit couditor caUum dei a paire 
QOQ accepit makiiictu!« ab eo: itaque ignorantiam diuiuitAtis 
minoribus suis reliquit. ab hac gento proximi quique populi 8 
multitndine iucrescente fluxerunt. ipsius autem patris posteri 
Hebraei dicti: penos quos religio dei resedifc. sed et ab bis 9 
posiea multipUcato iu iumeosum numero cum eos angustiae 
locerum Kuoruiu eapere noii posseut, tum adulescentes uel 
to missi a parentibus nel sua sponte^ com renim penuria coge- 
retr profogi ad qnaerendas sibi uouns sedes hnc atque illuc 
dispersi omnes iiisulas et orbeni toi um repleueruut et a slirpe 
saociae radiciu auul»i oouok sibi mores atque iii»tituta pro ar- 
bitrio condiderout. sed oniuium prirai qui Äegyptum occu- 10 
pauerant caelesLia suspicere atque adurare coeperuut. et quia 



BIfllPV} 1 uiuea B> (m add, BV S fiu» '"»"" ö«i S suam P 
Kcruit II 2 actorem RP 6 e JiJIV chau B chatu . uon V*, 
cbui ' Don V^ 7 alj HB 8 palleo B auernb; P 9 reeogno- 
uiswt^Ä, recognosceret II 10 artoia Ä U "ea^qoae F* de] « B 
ubAUAii HV ChtuiiLfln — CbKnuuiivi] clmiiuui oaei P>, sed uiipi exp P*^j 
dicU est ot posteri eius chumi in mg. adä. P' 1*2 chauauei BRHV 
hac V geni-l prriRouif^ BJI IS et om. P miltitiu B 15 p't'di 
om. P populi multitudiue populi H 10 crfscent« B 17 bebrei liff^ 
SIC taepwimt üaitits cndd. dei om. P sed et om. P '«t B^ 'al>< V 
IB multiplicati B uuiuerum B 19 suoriim om. P 20 vogeret et P 
22 iflsiilaa «iW. P^ »J a..- flU ? *r.) B, eh H 34 occuparaot B, 
occHpBUPnint HPV*, -uiit m aut rr/ir. V^ 25 siisripere B, »ii».i»i- 

nun. u«t. I. II 




IfJJiJ'rs! tHeninT"ä*Tminint4*8 pTemeTT 
tyriaui maie, sine ullis iniagmibus ac 
his sacrificia in aperto celebrabant, do: 
potentissiniis rf^ilms tcinpla et t^imnla- 
timis et otJoribus colere iusütueruat. 
13 dei gentos esse cocp^runt. erranl igi 
ab exordio rerrnn tuisse eontendunt et 
tatem quam dei religionem, quam putal 
quia fontcm atque ori^Miiom uoritatiü igil 
ctpium miiiHli reuoiiaiiiur. 
1 14. Cum orgo num*'itts hominum coe 
uideas deus ne frauditjus suis dialolus, 
terrae potc*stat«m, uel corrumpen»t hon 
qnod in exordio feccrat, misit augelos a 
generis bumani: quibiiH praecepit aute o 
tagione maoulati sub^tautiae oaelestis ft| 
seilicet id eos facere prohiboit quod sei« 

ti uioi — aperiunuH] e. 16- « 

EPITOUE 17-1Ö3.G] c. 22. Ö 9-11. 
AUCTORES c. 14. 15] of. Minuc. Fei, q 

BWHPVI 1 ueque domiciUifl] domicUüs non \ 
supra u«c ulliä add. i eiu, sed leciio non satis i 
obtontur H cursus (alt. b w m) H' S 
Ep\t.2l,4 ueoeraiitur £ libcutiutt Volkmaü 
4 intuent^B B pDrtifioas V 5 couuneoti«« | 
7 fucrunt BPV, Mix retie ainniir8ntes F'. 
(- vt. S) n 9 hiü P \l i-.M 



diuin. fnst. üb. TI n—U 



163 



Tieniam sperurp non ^ssent. itaqau Ulos cum homiaibu« S 
conimorautt'R domiuator ille terrae fallacissimus eonsuettidiue 
ipsa paulatim ati uitia pelloxit et tuulierum coiigi'essibus in- 
quiuauit. timi in caelum ob ppccata quibus »e itunerseraut 3 

5 nou recepti ceciderunt in terraui. sie eos diabolus ex angelis 
dei 8U0S fecit »ateliitcti ac iiiinistros. qui autem sunt ex bis 4 
proereati quia neqae ungcli neque homlaoä fnerunt, scd mediani 
quandam iiaturam geronteü, non sunt ad inferoi^ rooepti sicat 
in caelum porentes t>oruni. ita duo geimra daemonum facta 6 

10 t^unt, iiamn eaeleste, alterum terreDum. hi sunt immundi 
Spiritus, malorum quae geruntnr auctores, quorum idem dia- 
bolus est princeps. undo illum Trismiigi.stus daemoniarchcn 6 
nocat. daomonaä uutcin grammatiei dictos aiunt quasi Sai^- 
^sva«, id est poritos ac rerum seioß: hos enim putant deos 

lA e»se. sciunt illi qiiidem fntura rnuUu, sud non omnia, quippo 
quibus penitus consiüum dei scire non liceat, et ideo solent 
reflpoQsa in ambiguos exitus temperare. eos poetae et sciunt 7 
esse daemonas et locuntur. Hesiodus ita tradit: 

KPITOME 12 daemoniarchen] o. 24, 1. 16«. et — t»-rapar»re] 
0. »i, 7 ut — dfludant. 17—104, 2] c. 23, 1. 

AUCTORES 12 TriBnieffistus] ? 13 grammatioi] if uatera 

lerica (« Platon. Cratyl. 898 B). 

EXPlLATOHklS IS— 15] Isidor. orig VIII U, 16. 

BtfflPVJ 1 posacat (e tx u m l ?) P 2 oom- «010010163 (me er.) B, 
omnt^ i-ummonuitea P 3 ipsa« V^ 4 in quibus H 5 cvdderuut} 
oeciderunt niraiut üC tw>8> B^ ü Htellit«» (3 Utt. «. 1. er.) B 7 qoia 
om. P & natunun] noUtiain B>, corr. B^ ad] uiiud H 9 domonum B, 

sie mtepimme omnes codd.; ex demoDium Aoc d'iiüuium V m. 3, illitd 
resiitttH m. 3 e tupra o et o »upra pr. i txdden» facta (( ex y) H^ 

10 /wrt »unt «. l ut P' caelcstora P hü PV iumundi» (s er.) U 

11 spirilos malonim] spiriüs spiritus malorum in ras. ex Ja Ult. V*' 
Budonunq; P gerentur //i actorM R 12 tminegitus £>, tris- 
mcgevtns B* dacmoniarcbea Epit. 24, t, demoDiarchea (t », l V) BBllV, 
dftv'moniarchem P, äx;p»viat(syr,v edd., sed ef. 16. 12 IS demoiiM B iAH- 
NO\AC V. AIIMOVAC BT?, dammonas J?, dguiouaa P U tioc F 17 et 
ML B 18 demoiieü B, da^-inouiu H et] ut H loquuntiir HP 
wiodus BHV^ tnididit H 




■I Lui. piiuu8opiii quuqutjo« lu» uisst! 

natuias eoruiii iu Symposio cxpriinpre 
vsse circa se ad^idanm dacinoua loq 

10 nilha?sissi?t, cuius nutu et arljitrio siia 
rmn quoque ars onmis ac poteiilia bor 
fiiat, a qiiiltiis iDiioeati uisus hominum 
ralliint, nt uon oideant ea quap sunt 

1 1 quao uou sunt. hi ut dico spiiitus 
pfr onaoem terram aagantor al in so 

12 p<?rdendis hominibus op^rantnr. itaqi 
dilnis dolis errorilius cftupK'iit: adhaerfi 
nibus et onincs ofitiatim domos ocni] 
nomen adsumnnt: sie enim latiao ser 

EFITOME 3 8.] p, 22. fi. II 4—6 

7— !>J c. 23. 2. Ö— lal c. 23,6. 14s. Bolaciam] c. 

AUCTOKES 1 8.J Op. «t D. 122 s. Ü 9 

7 in Symposio] 202 E s. 

DnfJIPVf 1 To-il »I B la B .tlOC 2 
inoDes . isiüduH insgiUu diübuliiii . H ,1Ü1'M€ 
MCPAAli IMGrAAOVArA BOlAAt V 2 CIIXI 
ö . iiiluepbicon Inpüacfs iJünetou . antropou . Ü 
'H'AAhAlCHNH HO^A^HIȟ^^^ V inicyyretm 
cf. SlmuiuiH, opit&c. 1 J:iO. 3 iccirw* U 4 

colatAir om, B Ö philov.vj.hi 1" hiis J* 1 

8 üMlj^iduum V^ daemonniu P; dmeiuoiiein Ey 
boliirB fl pcrcrcturJJ lOacjctfl II o|j*ci 
12 falluntiir ff 13 hiv B^ M in om RP\ 
c. 26, a ad solacium culaoiitnti^ suu> non desin 
iani perderp h h:»n »t >ml...,.td_5niaaaM-MM 



diuin. inst üb. U 14—15. 



165 



pi'ptautui'. hos iu suis penetratibus cousecraut, lüs ootidiB 13 
(aina) profuniiunt, et i;ciuutes daf^iuouus uenerantor quasi ter- 
restr«s deos el quasi depulsores maloruin quae ip«i faciuut et 
inrogaut. qni quouiam Spiritus snut t^^uuf^s et iaeoupreht^n- 14 

B iiibÜes, iusinuaut st* corporihus liomiuum t>t occiille in uisreri- 
bas Operati ualetadineiu uitiant, morhos citatit, soinniis aniuios 
tt*tTt*nt, mmitHs t'uroribu.s quafiuut, ut homiiios hif: malis oo- 
gaat ad eoruni auxitia d^^-urreiR. 

15. Quarum omuiuiu fallaciarum ratio expertibus ueritatis 1 

10 obsmira «st. prod»'S>ift nniin putaut eos, cum noeer^ de^^inuut, 
qui nihil pMSsunt aliut quam nocere. dicat fortasse aüquis 3 
colendos ergo esee, ne Doct'aut, siquideui posslut nocero. nocenl 
illi quidom, sed ii.« a quibu!- tiinuatur, quos maiius dei potent 
et excelsa uon protegit, qui protani sunt a sacrameDto ueritatis. 

]ft iustos aut«m id est cultores dei metuuut, cuius uominH adiu- S 
rati d^ corporibus excedant: quorum uerbis tainquani Hagris 
UL*rberati oon modo daemouas esse so confitentur, sed eüaixi 
uomina sua i-duul, illa quae iu templis adorantur. qnod plt;- 
rumque uoram (.^ultoribus suis faciuot, uou utiqn« iu obpro- 
brium ndigionis, sed houoris sui, quia nee deo per qufin ad- 
iurantur noc iustis quorum uoo*» torqueiitur meiitiri pos.'^uiit. 
itaque maximis sacpe ululatihus editis tiorberari se et ardore 4 
et iam ianique uxire pioctainant: tantum habet cognitto dei 5 

EPirOMK 4—8] ö 23. ft 

HR* HPV] 1 cunaecrant] conlocant B cot»idie (K in ras. m. 3) B 
2 uioa tuididi cvnt. VI 2, 1, merum aäd. edd.; profuiidimt BHPY, pn>- 
fuoduDt [ireces B demoaes B G operantur B ualitudiiieiu li V niorbo 71 

äoinii^s ($tc corr. m.2) H 7 hominibait V cogantiir Hartditts 8 di^ruui P 
10 prodeesae U cum] (juod B>, atrr. B> 11 quam] oidj V, fort rrcte 
12 cbleodos — Docout ilH] colendos ergo nocouit Uli P fiiP^anpcaut V* 
pOMinl] poBsTt (~w S) V, |K>Munt cftt 13 iis edd., his BHHV, liiis P 
14 quiw B^ 15 custores V 16 iibweduni B fiA^Wii U, fntijljs V 
17 daemones H esse e«] «mjsp '»»< B^, sesv H 18 iioinuiaiifriiiit ut 
•nid. i(>, uomina »aa edunt in rat. corr. B' ddf^raiitur B qood] et H 
■2>i «d V, et cttt. quia] qui B adiiiranitur, V 22 ediüs im m.H. ex 
9 litt.f quarum crftTwa ». ü' iiprberari (ari in ra9. ex 9 litt. m. 3) B 
sn i«m om. P 'hul/ef B' dfl •o].*-2 1 (extrtma litt, erma fueral t, 

1 a 

'. t. a add. m. Sl, post eraa.) deäiia (1 m. 2. sii «xp. et c add. m. 3) B 



-T — -"■ — ""• r----' — -"^ — --^-r — -— 

~ctfii\x. quid Sit auU'in «wsßeta, Ogteudit 
V; Y'p AÜsißecj -Yvüoi<; csitv loü OssO. 
andjtor eins eandem suut^'Dtiam latius exj 
nione purft'Cto quem äcripsit ad r«t,'ont. 
monas esse adfirmat inimicos et nt>xj 
qnos ideo Trismegistus afyi\au(; ::cvr,psJ;] 
iguüiauit ex eaelestihus d**prauftU>s türrenosl 



ÄÜCTORES 4 et 9 •wniuucu »{>. Patrieiuinf 
CyriU, 0, lullan. 1. rV. uol. VI 130 E Aul.. 9] Pocn 
Parthey} 13] of. Ps-Apol«. Asctep. o. 25 (p.46, 15 Goll 



BR^HPVj 1 potwUtia 2P hia BHPV 2 
3 oogooQenuit BP, co^ouoF V\ " deL et iot it. I. add. 
uls — icfxfihi tiMßtta (7)] utn B m. 1, gmtca datuMt, i 
iboiiium pietas aät^m et in inf. mg. interpretat. tat. 
MIAlAl* ^1. e. (*(» yap) P, ncit inUrprelatio ht in P 
Qttaiotlia pieUv* 0VAAKH V uia — xpara (0)] M 
e5Si?uiesse bugitn\n tTOpouliw deniaii'.'arcis utimiumeD g 

itie p, ei'ccBiA V iitBorc p, eituBorc v p 
orrii V aii. o3tt] or p 6 cimapmhnc r ki 

tx] k P Oi!>{ — xazoü] Uipok giniulilone yuseue . 
7 TAP P (.dvov] KOINüN R ANTPÜnOIC P AI 
f r exJi) V n -jkp — rjo^fitiaj to garem ccono miatro 
yaeuiae B intcriurt^ttiorum tat. tu B (add. m. 3) BP 
pUnior Mt ef. .Stniuium, opwic. 1 137 8 eiuebU B, 
B€IA pivhv» P. CICCllCIA K orteiidit or«. R hisj iu 
roO OrtiJ Ol». B^f pietaä cnlni .'"<t iV^^tuhl 



diuin. inst. lib. U 15— lö- 



167 



16. Eorum inueuta sunt astrologia et haruspiciua et auguratio 1 
et jpBa qua« dicuulur oracula et neeromantia et ars magic« et 
quidquid praetert?a malonnn exorcent hoinines uel palum nel 
occuJtc: quau omnia per se falsa sunt, ut Sibyllu Erythraea 
6 testatui: 

6c9a~ip äfpovet av3(}c; iptuvüstv x3Ts r,iAap. 

sed idem ipsi auctores praesentia sua facinut ui uera esse 3 
credantur: ita huniinuni credoJitat^iii mentita diiiiuitate dela- 
10 duut, quod Ulis UHniiii aperire neu expedlt. hi sunt qui fia- 3 
gcre imagines et simiüacra docuerunt, qui ut bomiiiuin mcut^'s 
a euUu ueri dei au^Tti^rent, efficUs moituoiuin rt'guui uultus 
et ornatos eiqujsita piilühritudine statu! cooseerarique fecomnt 
et illorum sibi iiomiiia quasi pi^rsonas aliquas induerant. sed 4 

EPITOME 1 8. ftstrologia — auguratiü] c 23, 5. 2 ora<^ii1» ec 
necrouiADtia] c. 2^, 7. (in magica] c. 23, 0. 4 s. ooinU per flo faUal 
& 23. 5. 8 8' pratixentia sua] o. 23, 7. d ft.J c, 23. 7 ut meut^s — do- 
ttidant. li)— 13] c. 23, 4 hi mcmori&s — docuerunt. 

AUCTORES a».\ ni2'Ä9. 

EKPU.ÄTOBES I 8] luidor. orig, Vlll 9, 3. 

BWllPVJ I uenta P- faaniKpicina« B, li'anispiciua P'*, »arusplcina 
Ol er) V r.f. auguratum Epit. 2 uigi-omantin fiii tx rif m. U) P, üu- 
cromautiw F'; nec^omantiait Epit. 3 alt iii-i' B' 4 qiie ex quae B', 
iiui«' ratiiuli B* palam B', fal^a* wir B' t> grarai »m. B*, in inf. nij. 

a</a. B> enei r, eni cfe- b>j b>pv, -.« («w ««;; t«p «Jd. Siö^///. «xiv.] 

riAANA PK nä/Ta] taO:« cotirf. (fuii/aw 5%W. tär owi. B' CCILN P 
räV f^tv] inYvxr« co(/f/. HibtfU. Epiplaua apautata lestiu II 7 wivuKt^j 
ÜCACVGI (sed Cl muiua eert.), sequitur uz ui uid. per cotHpenil it^riptuut B', 
AlltP V, Ziax n* wdä. Sthifll. ££H'€\'SQCl B', €I»€rMJü<.l H, eiieiiNU- 
( IN V KAItMAl* Ji\ Wxhwf R, KaTACMAI» V üCCAjl£P A*l>PONOC 
AV£P€C €nttl'li tl.NkAlAlliJP P oysitperafroBM androw sAnrnDsiu caU- 
Uivmau S interpretationem Uit. B m- 1, quamfimim f/rttf.ca omiait, in 
au/, add. hanc quia falsa äuut omnia qoae iustpiüutes homiiwa cotti()i<! 
Uüuüuautur (sie), tdia in P cf. Struuium, opusc, I 64 8 artores R 
fai-i>>Dt P a hominis B\ corr. B^ crt'duliutß H diuinatioae ejc 

Epit. 23, 7 mr doctus, misceU. obserHot, rol IV (27:i4) p. 426 10 qu»d 
<1 f «r.> B ueram VolkntaHHUn, obseruat. tniaceU. 1S73, pag. 23 pin- 
g«re B l\ qai ut) qui. (u er.) S 12 auert^runt B et ficto* BH, 
■elToCitM V* 13 consarrarinufte B', consecrariqu^e B* 



ömniam rtens: sed aentatefl 
^uuolutam ex ocuüs abstiUeruut. nam 
dooui, aeqDo nomine, cum solns Bit, egel 
sint iumortales, dici se deos aut patiuntur 
uuum solumque ot'tleiuin est .seruire iiutilJ 
qntcquam nisi iu&su facere. sie ecim lui 
dicimus ut a rectore prouiuciam: cuius appal 
esse in rfgenda prouincia dixerit, (juamuis 
res geratur. et hi tarnen possunt aliquid pil 
ris per ipsins ignorantiam, quae est condicio^ 
autpin praeses mundi et rt-ctor uniuersi, qui 
dininiä ocuiis nihil saeptum est, solus liaiH^tj 
pottiSt4item u<:h^ ost iii angeliß quicquam niai pa 
itaqoo nulluni sitii honorem tribui noinnt, qiion 
in deo est, illi autem qni de.sciuermit a de! 

9 nt in priocipio dociii] IG.-!«.; 7.5-8. EPIT03 
EXPILATORES 1] rf. Antnisüii. de oiu. d« } 
kidor. ori^ VIII H, 9, 

BU^nPV} l ii edd, hü B, hi ctU. malcficio U 
aotcin B^ 2 suds P sricat //, Mcnt V 3 siucti*s (i 
iiig¥»ti V 4 ut turbt'iit] ülturbaiit B*, corr 3fi 5 ofl 
m. J, t ex u PI. 2) B G caeleitia B 7 sunt B domim 
litiii P*. m^litis (^ m,S) V lü aeque] qui neqiio H 
ouiu twlus Sit P II immort4ile8 fe ex i m. 3) P 
13 iussum B, i\\*A\ H; an cius itissup rogi mundi 
inus V, nemo] immo B in socios del oc BK äOcIo 
xvrisn Jt lü gorantur J? hü BP tarnen et P 1 
was B, prawenu E uniaersitarly Ii boitljj 
acptum cett. rernm omDium 



Hinin inst. Hb II 10. 



1G9 



sunt uF^rilatis inimiei at prif^aaricatoroä doi, nouion sibi et eul- 
tuiii tiyorum iiitidicart' conaiitur, non qno iiUmn hondrein desi- 
dtront — qiiis pnim pftrditis honor est? — nee ut dt'o noeeani, 
cui uoceri uon potest^ sed ut hüminit>us: quos nituiitur u cultu 

6 et notitja iierae maii'ptatis aiiprtprt», ne inmortalitatem possint 
adipib'ci, quam ipsi gua nequitia perdiderunt. oü'andiint ita- lO 
qui> teuebra.s et ut^rttatem eaügine ühdticunt, ne dominum, ne 
patrcm snmn uorint, et ut facile inliciant, in templis se occu- 
limt i^t sacrificns oiiuiilMis prae^to adsunt eduutquo saepu pro- 

10 (ligia, quil>us obstupefacti homines tidem commod^nt simulacris 
diuinitatis hi* nunnnis. inde est quod ab augwre lapis nonaoula U 
iDoiüus est, quod Inno Veiens migi'are se Romani uolK' rfspou- 
dit^ quod Fortuna Muliübri^ pmculnm d<niuntiauit, quod Clau- 
dias* maimm nauis secuta est, quod in sacrilegos et luno nudata 

1» et Loerensi3 Pioserpina et CiM'es Milesia uindieauit et HitcuIps 
de Appio et luppiter de Atinio et Minerua de Caesar«, hlnc 
quod serpens ui'bem Romam pesttlentia liberauit Epidauro ae- 
cersitus. nam illne daemoniarches ipsi> in tigura sua t^ine 13 
,uUa dissimulutione perlat.us est, siquidem Jegati ad eam rem 

EPITOME l— SJ c. 23, 4. 9 aic - nenfret 6—11] c. 23. 7 in 
ti^mpiis — credant U (aacrilegoB)] c 23, 9 17 ». wppfiüB — hi llfcurn 
suul cf. 0, 22, 3 (serpcns — miimtris). 6. 

AUVTOHES 11—10 ab aogure — de CawaMJ cf supra o.7. 8—22. 
lö— 170, 1] cf. Valcr. Mhjl (et epit Paridis) 1 8, 2. 

BKPXLA TORES § 11] cf. Äugustio. de du. dei X 16 (p. 427, 27 - »2). 



BTt^HPVJ 1 aJt. et in ras. B». $.IV 2 quo Co m ras. ex a ?) ß». riao, 

(i er.) H 3 «iHiiin HPV 4 'uf B* 5 imtitia. (e er.) V niii«estati»' P, 

aic melius pos»ent BK*, e *n i corr. F* 6 qua // ulTeinliiut F* 

• 
7 ueritÄÜ« H deuui H ne] et P, Tu« V^ 8 iiilic«BJit B oorultunt 

(corr. ii\.2) V 9 suiit B 11 augur«] linruspioo B lapi« K' 12 quod' B* 

uHVnHis B, uv^ens // 13 niuUeris H cUuidp T*, rlnu«d'i« K' 15 lu- 

crensis B hercidi« P 16 apio B aiittnio (txii. m 3) P iiiin*:*ru« F* 

d») »• {X er.) H hiuc] hinc est if 17 saqwos«* /'da er.) b pestili- 

ueutia V ex «ocersitus hoc aroes-«««* B* arc«H»itu8 H eäd, 9td cf. 

Vater. Max. (et Paridem) qmm sl ab Kpfdauro AMCulapius esset uccenitus 

18 Ulud HV* da^iuuuinrche» ff, d«mon B'. demoii'f B\ demoniarchet B, 

demontnarcbo« P, demoniu arohos V; cf. e. 14, 6; Saiiioviap^^rs "''' 1* •*" 

mi«si P' ('römisfli Py V 



- -■! —■ ~r -■ 

i]U^ a deo ael facta äoui ael fiuut, I 
äut fi^ci«se iiidoantur, ot quolioiü^ alicv 
dum dei sUtutum boui quid inpeadeti 
prodigus uol äouioüi« uel oraeulis polt| 
?i lionores, £i saoritici» tribuanttir. 
acciderit qaod necesse est, gauimam sili 

ih hinc tcmpla deuoueutur el nouae ima|fi| 
tantur greges hostiaruui, sed'cum hapc i 

16 tarnen nita et salus eonim qai hae<> fec^ 
Uens autom penciila iiiipi>ndcDt. ob 
lenem causam protiteutar iratos, ^Kut iJ 



EPITOMK IS— 15 prodigiis — awwraUi 
ftU)(t>atir. 16 l*n)|dft — ruQwvnintiirl c. 23, 4 

äCCTORKS § 161 cf. VAl.^r Max. I 1. 1 

BR'jrPVJ 1 dnchoQcm /f ituexeraot M 
ef. Valer. JUtu. uigui« . . nrbi se nmtrM 
Partäcm immenna magnitudims urpens . . . ] 
2 prwtrigia« P, praMtiKias fpre- B) eett. S 

ab ipsis' Jf 5 ipsomml honun B nutu ejB 
garfiw rar. eorr. B' 6 «t om. P 7 toa 
f&Ilici&«' F 8 aam om. P pra^seatixTÜ ul 
fiui oMi. P 9 4iiH< B^ 10 d5o P u«l (m 
tiuat) funt B', corr. B' an iaut focere? 11 
et qtiorienB — Mmadmo m inf mg. P' 12 
quod B', corr. B' Vi f^nam-i U si anie slli 



dioiu. iast. Üb. 11 Itj. 



171 



monsuni pnerani in tensa louis ad eiuuias tcneudas conloea- 
norat: et ob hanc causam Romaninn noint^n aput Caiinas pacni^ 
df'letum est. (pioJsi Inno altcrum Ganjineden iierebator. 17 
cor iuufntns Runiiina luit goenasV uel si dii tautummodo 
fi daces eiu-ant, cet^ram muItitudiDeui ueclpgunt, oar Varro soltis 
(^nasit qiii lioc fecit et Paulus qui nihil an^ruit occisus est? 
aidelicet nihil tuuc Komaais acc.idit fatis luDonis iuiquae, 
cum Haunibal duos exi^rcitus populi Roiuani et astu nt airtate 
confecit. nam luno audere non poterat sut Cartha^incni dofen- 18 
[lo dere, abi arma eius et currus fuit, aul Romauis nocere, quia 

progeniem — Troiano a sanguine duci 
audierat, Tyrias olim quae uerternt arces. 

sed Ulornin sunt isti lusus, qui tntt> nomiaibuf? mortuornm de- 19 
litisceutos uiueutihus piagas t^nduut. itaque sine illut peri- 
|t» (^ulum qm>d imniinet uitari pot^st, uideri uolunt id placati 
auertisse, siuo non poti'st, id agtint ut propt4»r ilJoiuni con- 
teroptum occidisse uideator. ita sibi apat bominü» qui e08 
nesciunt aiictoritiitem pariunt ac timorem. hac utrsutia et 20 
bis artibus uotiiiam dei ueri et stngiiiaris apud omnos gentes 
inuetfrauerunt. suis enini uitiis perditi saeuiunt et (^^rasi^antur» 

EPITOME 18- 172. 7] c. 23» 9. 

AlICTORES 7} Verg.Aen.VlU 2i>2. 10 s.) ibid. 1 16. ll».]ibid. 
I 19».; cf. Seru.: 'amlienit' a luiie au) a Fatis. 

B(G)R'UPV} 1 an pwrt pueroiii excidit hlstrionein ? cf. VaUr. Max, 

io tf'nsa] ioteatai V inteDsniouis tu nu. ex iiifensoouis ut uid. B^ 

»■xui WM >*', in fa9 corr. V tcndendas H coiUocarat J3 3 est om V 

gauyrnwlem f ff ex c ? V^) KV, ganuia-ide H^; cf. lÜS, 3 5 Mgleffuat HB, 

negioganlor (trp. m. ä) V cum B' (corr. ß^) V 7 factis P iniqoae 

om. V 8 aucibnl P Roumni om. Y et V. oiu. ccit. actu H 9 uod 

om. V aut (a add. m. 2) P karthaginem H 11 »• (o er.) H, u aäd. K> 

dfduci H inter i>ntg»?nipm H Truiaun «p. Verg. hoc «ed «nim 12 qa'a'c B, 

<|U/ir V^ uerterat N, eucrt*rot P erces f 13 fielitisccntis B^, 

iiirr B', delite^Cieutes Ä 14 uiueiiübiisl hominibufi V 15 ipimint»f P' 

jwdt'ril uitari V 16 a Rum coutemptum inciptt codict» G pag. 37 (123) 

n« tota Jfcta 18 actoritfttpm K hao] hc JJ et out. BG 19 lipud 

B 20 porditi-. C% tr.) seuiunt ('s add. m. 3) V scruiuut G igitM- 

8;iHtur /f 



~quo luaiciq 

2 liispulatio. diffiTl iginir, dont*o til 
effttndat iram suani in pot«stat« acl 

uaium 
t«rribili monitu horrificanl 

5 iianr* aut^m patitur homioes crraiul 
inpios esse, ip^o iusins f>t mitis et 
potest nt DOn is in qno perfecta sit 

4 patipQtia. undc quidam putant iio 
nino, quotl adfeotibus, qui suut perturi 
non E<it, quin fra^e est omut^ aniiua 
mou^tur. quau persuaslo neritatem ac 

6 sed SHponatur intprim nobis hie locus de 
et uberior est materia et üpere proprio 
ergo nequis^iinio^ Spiritus quif^quif« uen< 
Dequt> oa^lo nequt» lue« potit'tur, quae f 

7 iu tiltiaio libro] c. 2ü. 
KPSTOMK 3-Üj i'. 24. 1—3. 10 b. 
AUCrORKS 10 •} Vi«rg. Aen. IV 464 

B(G)R>'HPVJ 2 dcuornreut edä. 3 dici 
et H haheant JP 6 bonorfQt {e at % m. li 

8 di>iiiitttii[liini R igitur] tT^ P 9 neri 
am. P piomtii BPV cum cod. Medic, pri« 

t lliMI 

Verftih 11 horriflcant (eorr. wi. ifj K 12 w 
niittis Ä 14 is) his sit O, hi« // 15 \m- (exp. 
■ffcctibns (ex adf-J B* 



(liuiii. inst. Üb. II tQ— 17. 



173 



ßidet qiiae in distributjoue rerum iidtril>uta essa ip$i lualorunt 
^BTincipi (lispQtauimus, in tenebras scUicet et inferos et suppU- 
cinni SKinpitfrniim. 
Duciii rfligioiif^s ileonnu triplici modo uauas esse : tino, qaod 6 
6 siinnlacra ista quae <'oliiutui' eftijitips f^int homiauni moituorum; 
ßsst! autom pt*rut>rstiiu i^t inoongrut^n» ut Hiinulucruiii hoiuinifi 
siinulacro (iei polatur: oolit enim quod est detiriiiö et inbe- 
cUlios; tarn inexpial^ile faciiiu» esse desurere uiucutem, ut 7 
dpfunctoruni monuiiDMitii^ tferuias, qui i\w uitam iiec Inceiii 
to dari5 caiquam possuat, qua ipsi carent; aec esse alium queui- 
ijuaiii duuiü praetor nimm, cuius iudicio ac potestati omnis 
aiiima sul)iecta sit. altero, quod ipsa« ima^'inea sacrao quibus m 
bouüaes inanissimi seruiunt omni seusu careant, quoniam terra 
sint. quis autt'm iiuu intelk'gat uefas oasa rectum auiiuai 
!■« turuah, ut adorct tATiami' quae idcirco pedibus uostiis aub- 
^Hfeeta est, ut calcaada iiobiä, uon adoranüa sit, qui simus ideo 
^Kxcitati ex ea »tatuuKpie sublimtMii praeter cetera.s auiiiiantes 
^niH^eperinuiä, ut noD rcuoluamur deorsnm nee hunc caeJeatem 
uultnm prüiciamns ad terram, stnl oculos eo dirigamus quo 
10 dies: uaturae siuae coudkfjo dircxit iiihitque aliut adoremni^, Dihil 
colamus nisi solius artiticis parentisque nostri unictim nomen, 



I 



2 dtKputaiümus) c D, S— ö. 11. 

EPITOME 4b.1c. 25, 1 docui - consecrata «t. 6— 0] cf. 0,20,11 
ro cum — fabricautt 12—174, 2) c, 25.1 utd quod »iniölnoni — subiiigarc. 



B(0)HfHPV] 2 scilioet om. B et (ante iDfftr(M> oui. H \ unn B\ 
corr. B* 5 colimt H et «fttt^eo P 6 wae ex wst V simuliu-T» P 
7 a simulncro dei oolatur] qiiasj deus coUntur gic P di ex dö V coltt] 
oolentB. colet HP\ corr. P* 8 ut] et H 9 moninienti» H 10 c«i- 
[uam om. V quia fcxj*. P^V) PV, i|ua» (m er) H uec tss« lüium] 
lecviHKiriuiii K', ». /. \ esfs« alium V II diin,» P' iltimi *\\\<im- 
uam if ' 12 altenim H ipsiae i/, ipiie «-ff., nüi {uod <. I. Mirr B^ 
oibaa' pi 13 omuc» P uuuissinii J2 aeniiuut om. B coraant 
I. m. 5> B terra «iut ÄH, terr» «"* ^corr. m. 3> S, Wutnt temi| 
', terra Bit PV \A tjui /T rA^ctum tic m ro». coir. F* 15 ne- 
;ueÄ>, <-quWe B^ 16 Eumus BH 17 tex' P*, ut F', «. /. * ab F* 

pimus A m H hunio A 
58 (iÄi; 10 ociüüÄ om K 
ad(/. B* QUiiicn edd. 




in caele8<t)[e^ deainii cotUcia (f 
d«rigainiis M 21 pairntis B^, 



174 



Firmiani Lactunti 



qoi propterea hominein rigidum figiiranit, nt sciauiuB nos ad 

10 sup«roa et caelestia proiiocari. t«rtio, quod spiritus qui 
praesunt ipsis religionibus condemnati et abiecti a dfo porl(»rram 
iiolulfiitur: qui nou Untuin nihil prai>starti culturihui^ sui» pos- 
sint, quoüiaui renim potestas penes nnum est, aenun etiam 
mortiferiK eos iulec^liris et erroribus p^rriaut, quoiiiam hoc illis 
cottidlaitum sit opus, ttmebras homiuihus obduooro, uc quat^nitur 

11 ab Ü8 Ußrus deus. non igitnr coleadi suat, quia spntentiao 
dei snhiaccnt. est onim piacnlum niaximum artdieere so pote- 
stati poniui quibu^;, si iustitiam sequare, poteutior esse possis loj 

12 et eos adiaratioue diuini notninis expellere ao fiigare. quodsi 
apparel religioin's i-stas lot mcHlis esse uanas quibus docui, 
manifestum esit eoy qui ui-I mortui« supplicaüt uel terram 
uenerautiir uel spiritibuB inpuriä animas suas maneipant) ratio- 
nem hominum non tenen^ eopque inpietatis ac sceleris sui .«up- is] 
plicia pensuros, qu» rebeiles adnersus parenteni generis humani 
denm suneeptis inexpiabilibus sacri? fas omne uiolaaeriüt. 

1 18. Quicumque igitur saoiameutum hominis tueri rationem- 
que naturae suae niiitur obtinere, jpse ne utt hunio suscitet et 
erecta mente ocul08 suos tendat in caelum. non snb pedibus M^ 
deum qaaerat nee a uestigüä suis crnat quod adoret, quia quid- 
quid homiui subiaoet, infra homineni s^it nenesüe est: sed quae- 
rat in subtimi, quaerat in ^ummo, quia nihil potest esse homiue 
malus nisi quod fuerit supra hominem. deu6 autem maior 
est homiue: BUpra ergo, nou infra est uec in ima potius« sed in ssj 

EPITOME 2—10] c. 25. 1 uel quod »piritus- uelis 11—17] cf. 
0, 25, 1 . 

hli^HPV] 2 et ad caelwtia H ante spirilus rantra, fort, scs er. V 
3 sunt S 4 possunt HPV 6 mortiferas P\ corr.P* 7 sit] est B 
omnibuB P 8 id Zf üs acr., hia BltHJ". Iiüb P quia] quoniani B 
13 eVfc JB> H uel om. B inpuriE!] iniDuiidis B, inportuuie H mauci- 
putes B ratioDe S 15 teu^ri, std i ras. ex e H W rebetlM (tert. e 
ex o) P üduerBum B 17 ioexplicabilibus B, i&expiabillb:i P" sa- 

criw r" 18 qu««cuq. ('ae fr., i m. 2}V rationeque H, rationem quae pi, 
alt. A d(l. P^ 19 uaturao om. B post suae s. f uitaf B^ w om. B 
'ef B> 20 »up pedibu» F 21 ©rignt S 22 intrs HP bominem] 
homioes V 2^ liQo-nio ex sublimo V 24 mKJua] melhiit B\ eorr. B* 
maior] ri maior B. malus PV 25 in }äroqw hco om. P 




diuin. ioat Hb. n n—W. 



175 



summa regione qaaercndus fst. quarc noa est dubitim 'ä 
quin religio noUa sIt uhicurnque simulacrnm est. nam s\ re- 
li^o ffX diainis rebus est, diniui aufem Dihil est ni^i iu rfl)Uö 
caelestibus, oarent ergo religioue simulacra, quia nihil ]toii;st 

6 esse caeleäte in ea re quae fit ex terra, quod quidem de 
uornine ipso apparere sapienti polest. quidqutd euim i^imu- 3 
latur, id falsum sit nece^sn est, uec potest umquam ueri 
nomen accipere qaod ueritatein faco et imitatione nieutitur. 
Bi antem omnis imitatio non res potissimum seria, sod quasi 

10 Indus ac locus est, uon religio in simolacris, sed mimu.s reU- 
gionis est. praefereuduin est igitur falsis omuibus uerum, 4 
calcanda terrena, ut caelestia ooDsequamur. ita enim se res 5 
habet, nt quisqois auimani suain, ouius origo do caelo est, ad 
inferua et ima prostrauerit, eo cadat quo se ipse deiecerit, ideo- 

is que oportet rationis ac Status sui memorem non nisi ad superua 
niti semper ac tendere. quod qui fecerit, hie plauii sapiens, 6 
hie iustus, hie homo, hie denique caelo dignus iu<iicabitur, quem 
8UUS parens non humilem nee ad terrani inore quadrupedis ab- 
tectum, sod stanteiD potius ac rectum sicnt euin fecit adgnouerit. 

so Itf. Peracta est nisi fallor magna et dit'ticUis suseepti opt'ris i 
portio et maiestate caelesti suggerente nobis dicendi facultatem 
inueteratos depuliniu.s errores. nanc uero maior uf>bi.< ac 2 
difficilior cum philosophis proposita luctatio est, quorum sum- 
ma doctriua et eloquentia quasi mole» aliqua mihi opponitur. 



BfO)B^HPVJ 1 religiuue B 2 ubi'cuiuque Ccum m.lU€l3)B simu- 
Uchnim fi inom.H imm-*' P^ rebus] in rebus 7t in] e£>, corr.B* 

4 curput] appareut B reliifione B', relipones B^, reUgiones B^ ^st 
potcat (exjr m. ä) V 5 fuit ß'. corr. JB' quod quidem — potest, om. B 
6 enim om. V 8 fuco] facia B melitur (~ m. 3) V 9 ünitafio (pr. i 
ex 6 m.S) P 10 mim* C m. 2) V 13 babeot B 14 iureroaui 

(exp m. ä) P 15 raüonis (alt. { ex ^m. 2) P statiftas (exp. m S) V 
10 %0 (n. l. m. 3) semper adtvndcre B a Qui feccrit incipit cwticis (^ 
jp. 39 (5) paene tota lecta 17 bic (ante bomo^ 9m. H IS qiiAdri(M;dis P 
19 instantem V a£ rectum] arrectum V feeerit B' Cer exp B^) G 
sgnonerit (fg ex c m. 2) P 20 ni H 21 cawleste B' (corr. B^) G 
22 Uiui;te»»ralcw U nobia om. B' (posf difficilior s- t add B^J <? 
24 quasi] qualu B\ corr. B' mihi op*. P a poiiitur (fol. 52^) tut//u< 
ad fateantur (176, 11) vtuUa» littera» nrnnttfa« rcnounuit m. 3 S 




^ 



timeri, efficiam profecto ut quaesit 
quando inuenUm «'sse creilant et 
Don potuiiise fati-autur. 

B{G)]i'UPY] 1 iUoc £•, corr £>, iUu< 
|wpiie (h H, l. 2i*) hH. [p*no] G cons^-nsi 
pn-inebAtiir B, iHTitn< [jinujnirbüjtur O, p 
nesriat (dax in ras ex ciunt ut uüf.) /*, i 
5 deo — dndbiu] tWi «t uoriuie H Ö 
am. P 'J efticiiiüt H profecto om. P 
10iiiii«iür«£ llposseBCr in fateaii:ti 

in A*i^ ^^ri «acuf* m( L CAEU FIHMIA 
ERnORIS - LIBER SFCUNDUS KXl'I.lC 
PIENTIA LrBEK TKR'IIUS I.EGENTl 1 
saipttoM carent UM; FIRMUNl LACTAl 
DKOU Llit ir EXPUC INCTTDE 1 
SOPllORUM LIB TERTIUS H; DE OKI 
CUNDUS? EXPLICIT INCIPIT DE FAU 
XPiJCIT (sie) ÜBER U IKCiriT LIBEH 



LIBKR l[[ 
DE FALSA 8APIKNT1A. 

1. VeUeiu mihi, quoniam aeritas in ohscuro later« adhuc 1 
existiiiiatiir uel errore atque iuperitia uiU^i iiarüs et iueptis 

6 superstitiouibii» s^ruinntiH uel pliilosophis prauitatc* in^puioruni 
tiirlaiitihus eaut potius^ quam iiiliistraiitihiis, etsi non qualis in 
Marro TtUlio fuit, quia praecipna et adiniralnlis fuit, aliquant 
UnitMi proxiiiiiuii t'toqut'ntiae eontingt^ro factiltatom, nt quantimi 
ucritas ui huh prupria ual(>t, tantiiin ingenii qucKiuo iiiriljus 

» nixa t!X«ireret se aliquando et discussis conuictisque tarn pnMiois 
quam foruni qui sapit^iite>i putaiitur crroribus Iminano goiieri 
clarisäimuiii luiiifn iiifi'iTPt. qiiod quidem diiahuf: ex caiisis S 
6eri nellem: tiel quod magis possent crednre hoinine.« ornatae 
Ufritati, qui i»tiani nii'niiaeio ertnlmit capti oratioiiis oniatu 

j» leiiociliioquf ueilporum, ucl teerte ut ipsi phüosophi suis armis 
potJssimum, quibus placere sibi et oonfidere solent, opprirae- 
i-(>iitQr a nobis. sed quoiiiani deus baue n*! uoluit cssi* natu- 3 
ram, nt siinplex et nuda uoritas esset liioulentidr, quia satii» 
ornata per se est idt^oque ornamentis extriusecus additis fucata 
k» corrnniprtur. mondadum uero spHCie placiMct aUena, quia per 
»e con-uptuin uauf.^clt ac difFtuit, nisi ornatu aliunde qaae!>jto 
cirfnimlitum fuerit ac politum, aequo aniiuo fero iogt^uium mihi 
mediocre eäse concet^suiii. Ufiuin ego non tdoqu^ntiatt, s^d 4 
Qeritatiü Hdiicia snscepi boc opu8 malus fortai^se quam iit pos- 

B((i}H'HVyf 3 iM}kt uellt'm Awc CKHistantine iuijjatür }i; cf. J'ruletju- 
ntetiti :>i ijvniatn ß i iueptis in mg. P^ 3 saeueuienUs Ii\ ■•er- 
uienf*« K' 7 Mahu] M. RV, om. P 9 ui» (» er) H, uim («p. in 3) V 
10 wd // et] nt B tun) iiuKm P 12 inferre B 13 quod P\ 
d äti. P* croiiei* possiot (>tie) P homiDem P', corr. P* oriutje f"» 
€X "i m. ÜJ JJ 14 iieritaH (i fx ? mH) U 15 leniduioque V 17 rei 
om B* (itdd. BV H 1» qu» ^i 1!* »deo quia H fug»tu P\ corr. P> 
21 '>ro«lur B »huiiJe — iwlitujo om. B 22 f'Ti.»] (orc T' 23 uiedjvcret 
(exp. Hl. 3?) P eloquentia B n Sed umUtis tnctpit codtcü O pag. 49 
(SOi panie tota lecta 24 poswt Bit 

xvmi lAci I 18 




inmns oratione nöSfar pl» 1 

txüi^ euiäuut, luniine Umeo sno dl 
Dec BJ philoeophi doetrina litteraruu 
illis etiam scieDtiaoi neri eo^ition^ 
niMno cogriundo ant ilispatajiilo adsf 
uuuc rt'pretit^udo eonuu studiuui qui 
quia ontunini homiui.s deas nori udj 
fecit, $od id arguo, id reuüioo, qnod 
oiam uoliintat^ni noa sit gecntns eO 
esset aeruin ipsum sciebaiit DtH|ue tji 

6 mente ijuaerendum. ita dum snccn 
cupiunt, ipsi se in piagas et in errores { 
boo igitur me opus coargueudi philoiüopll 

9 f)rdo ipse Jedwsit. uam cum error i 

falsa ohatur ant ex sapieütia, in m ^ 

10 utnim()ue üuhuerten!. cum enim a( 

*raditam cogitationes philosophomm 

EPITOME 5—211 c fö, 2«. 

BiOm'HPV] 1 uis«ribtt5 <tsp. ■. S) t\ 
feoerv G 3 «osedim f'« er i) i" I «M 
tpsun AAF 7 oppr<^uin fiP. oppK«(a]i* 

oppiT*«iU (oorr w 2) V; cf. mdp0f. J3, 4 i 

tiuoit ^ !> «xiUt5 (ggp. wk,3f}P iiffluat 

n.f^£ 10 npm bw oAl t n 1^ doctri n» litte 



dinin. Inf*, lib. III 1-2 



179 



1» 



» 



I 




et aigumentis docendum est, ne quis honesto eapientia^ nointue 
ioduc'tus uut iii:inis ulOfjUMiitiai- splendoru dcceptus huniuiii» 
mulit quam diuiuis cretl^re. quae quideiu tradita sunt lire- ii 
uiter ac nudo. uec ^nJm decebat ut cum deus ad hominfm 
loqu^retur, ur^umeuLi!^ iuU'.'rcr^t .suas uoces, tamquaiii alitor 
fides ei non haberetnr, sed at oportait locutns eet tamquain 
rerum omumiu maximus iud^x, cuius est noß arj^umentari, swl 
pronuutiare. uetuin ips{>, ut iIhiij: nos autt'ui cum ad res VJ 
stngnlafi testimonia diuina«» uoeis habeamus. profecto moustra- 
bimns quftQto certioribiis ai^mentis possiut nera defendi. cum 
etiam falsa sie defendautur, nt uera soleaut uideri. quare 13 
nun est quod philosophis lantum boooris habeainus, ut coruia 
eloquentiam p^rtimcsoamus. loqni enim bene potuerunt ut 14 
homiues ernditi, uere autera loqui nuUo modo, quia uiM'itatem 
0011 didicerant ab eo qui eius potens ess(*t. nee sane magnuni 15 
aliquid t'llicipmnK, qiiod illos ignorantiae redargnemus, quam 
ipsi gnt^pi^t^imtj confiteDtur. in eo solo Ms qnoiiiam non erodi- IG 
lur in quo solo credi debnit, conabor ost<.*ndt}ro nunupiam illos 
lam nondicos fuisse quam cum seatentiam de sua i;ri)orHtioue 
diiprunt. 

2. Nuue, quoniam duobus prioribus libria religionum Talsitas i 
drmonstrata est nee non origo ipsa totius erroris exposita, 
huias libri munus «st phil<>!^uphiam quoqne ostendere quam 
inanis et falsa sit, ut omni errore subiaio umtas patefacta 

EPlTüME II— 2öl c. 25. 3. 21 e.J c. 25. 2. 

hWHPV} 1 «tipi' lu^uiiieutans H* 3 tradltM (txp. m. 3) fi 

•4 nudiM (exp. m. 3) B b aliter poH UmquniD Betukiw, itost nee 

enim C 6 ödes — est tamquain um. V est lucutus est B tum- 

qaaml qunsi P 7 index S\ corr. B> 8 ut oin. H res aiii^u] 

Bingülm H 10 possint (i rag.exu)P 11 (Iffendawtur P^ defeadatur 

C m.lijV 12 quod P', d iW. P' ut B, aut BIIP, atit (ixp. m. Ü) V 

13 ¥4oqn?ntiam P' 14 Tiomims fp er J «i. 3) P uenim H 15 didice- 

p 
ruDt (-f B) BBll qut J5^ eius ••ot^ns (qu er., f m. 3J V paräns 

Jieumannu» Iti efßicJ^aius H^ redurgtiimus U 17 eo «i/ut,, quü C 

h'a> B^, «iis (h er.) P, om. V, üs quouiaici oni. S; qaoiiiaui iis eäd. 

Ifl uerwiieos BP* (rt tx n) sentculia» (ü er) B de] in se B^, ». /. 

de aHd. B* 21 uum B in duohus R 22 demonitrti P nee om- V 

IM inan^'s f •••■aeritas (utri er.) B uerita? patefActa] atritAte facta// 

18* 



i 



^ iiiiu.->upui« lusi,- 

t>apii*ntiae. undo igitur probem phil 
ttam quam vx ipsius nuiiiiuis nignif 
tiav üta(lt*t, utiqui* noiuliini sapit. 

4 in ceteris artilm?! stmliuni quid oltici 
qufts cum diacendo a]iqui> adsfiiitii 

6 artißcii, sed artift*\ uoiiiinatiir. al 

6 jitudirtsos se sapientiae, non Rapi«'nt«s| 
Pyibagoras, qui hoc pruuus iiouieu 
sapyret quam Uli priores qui si* sapiej 
iiullu liuiiiano studio posse ad Napi(| 
noD oportere inconprifhcnsat- atque 
nomeu iiipoai. ilaque cum all eo 
]irotiti*rßtur, n'spundit philoi^ophuni, Id 

7 tiat*. si ergo philosophia sapieutiain]! 
.est, quia neeessi' est aliul esse quod j 

ritor, ne^c quaesitio ipsa recta est, qi 

ego uero ne studiosos quidem sapient 

3 cesserim, quia illo studio ad sapifutiani: 

EPJTOME 7—131 f 25, 4-6- 1^ 

ßf'CJR'//Pr; lcI»re(icitB»,awT.B' i)[4 
(pr c dd) »IC B excindpodiim It, exciil» 
ti-sl H 4 iitciilira 1/, sie naejiiun anid rxcr 
rtihen-'an'l B\ voticrH-'jiiit ff* 5 deipotn 

«. J ? H >.i]»i'-nl.iin;l filnsi»i)hia" T'. n. J. ^ 



diuin. inst lib. 111 2—3 



181 



Taculta!« inuenieiiilae utriUti» huic »tudio snbianoret, ei esset 
id staUiuni tamquam iter ad sapientiam, aliquaiido esset in- 
ueüta. cum uero tot teuiporibus, tot ing*»iiiis in eins inquisi- 
tioue coutritis Don sit wuprehensa, apparet uullam ibi esse 
B sapiüDtiam. non 'Tgo »apientiao stndent qui philosophantur, 9 
sed ipsi stndert? se putant, qnia ülut qiiod quaciunt abi aut 
quäle Bit nesciunt. sIuk igüur sapientiun student t^iue non 10 
stodent, sapieutes dod sunt, quia numquaui r^peiiri potest 
quod aut nou rect« quacritur aut omuino noii qiiat*ritur. iii- 
t« d^'ainns tanien id ipsum, poHsitne hoc stiitiio rcperiri aiiqwid 
an nihil. 

3. Duabus rebus uidetur philosophia coustare, scientia et i 
opinatiODe, nee ulla re alia. scientia ueuire ab ingenio uon a 
potest nec! cogitatione conprehendi, quia in :ie ipso habere 
ir. propriam scientium non hominis, sed dei est mortalis autpm 3 
natura non capit »cientiani nifli quae ueniat extrinsecus, id- 
Circo enim oculos et anres et eeteros sfiisus patefecJt in cor- 
pore diuina soUertiaf ut per eos aditus scientia pernianet ad 
mentem. naiu causas uaturaliuni rKrnm iliftqiiirere aut scire 4 
uelle sol iitrumne tantus quantus nidetiir au multis partibus * 
[ nuior Sit quam omnis haec terra, item luna globosa sit au 

I conraua et !<te)Iae utruinm' adhaereant caelo an per at^reni 

I libero cursu feraotur, cac-lum ipsum qua magnitudiue, qua 



yn 



EPITOMR 12».] c. 2ß, 1. 

AirrrOHES §2». <>, 8J er. Arn«b. U 51. 

EXPILATOHES § IJ Isidor. orig, II 24. 1. 



g-tjilid. 82. 



h(G}R''nPV/ 1 et n edd. 2 id am. B^ (a. l B*} U ioui.utum B 

r 

4 «IM ibi liOU 7 siue fnc corr. ui.3) P upivati»« — uünsludt^ulowi.P 
8 not} sunt hi B, sunt [hü] O 'J non n>c1o aut H aut oiunino non] aut 
OBioi hominf>,w(2otDm tncertuM,G noujnecif U an]ndG r2uL(ietitur/f 
in ftlo«o<f^i(a> deitinit codicig G pay. 43 (lt)b), sequitur pag. 44 (liy^) patne 
iota terta scientia* (e er.) H 13 opiuoiou« fat tr.) B, oplm»[u|B G 

non om. (»ed 2 «</ 3 litt enu. B) BGH 14 niiift ipse i\i»t* (wrr. m.S) P 
in] V H' 15 coiiwienfiiun /exp m. 3) i'f(l pcitt hominis habet, om poat 
iW R 17 o^nlos) et octiIob H 18 peroian*-! H*"^PV. piTiniin»-»! BGIf^. 
]ii>rurnirct R 19 itawj nee BG uiiMk V 2"). "Jl ait p09i untu« habet, 
om poxi niaior ü uidentiir ff 21 nt iin] i!itii[mj O 22 concafbja O 





1B4 



FJriniftni Liictnnti 



1 4. Recte igitnr Zenoii ac Stoid opin&tionem repudiarunt. 
opinari enini t« seile quod oescias non est sapit-utis, sed teme- 

2 rarii poÜus ac stulti. ergo si nt'nuf sciri quic^^uara potest, 
iit SocntteR (locuit, ueque optnari oportet, ut Zf^non, toia philo- 
Sophia sublata e^. quid quod non tantum ab his ftuobns 
euertituv qui philosophiae principes faeroni, sed ab oiimibus, 

3 ut iain uideatur iain pridein suis arniis essH cont't»:tay in 
maltas s«ctas philosophia diiiisa est et onknf» aaria sentiant. 
in qua ponimus ueritatem ? in omnibus certfü non poti^st. 

4 de.signeDiuiü quatnlibet: uenipe in ct^toris oniuibuä Ha)>icntia non to 
nrit. tran^namu«: ad singula«^: MMlem modo qnidquid nni dabi- 
mus, cet^ris auferemns. uua quaeque «niin secta oraues alias , 
Huertit, ut sh suaqu«' confirmet, n«c uUi alteri Kapere fioncedit, 
ne 8« desipere fateator: fied sicut alias toUit, sie ip^a quoque 

5 ah alUs omnibus tollitnr. nihilominus cnim philosophi sunl « 
qui eaiii HLullitian a<'ousaiit. quanicunique laudauerisu eramqu« 

6 tlixerie, a philosophi» nituperatur ut falsa. oi*ed«musne igitnr 
iini 99 t;namquf> doctrinani tandanti an multis unius altprius 
ignorantiani o:nIpantibu<i? rtsctins sit necesse est quod plurimi 

7 Hontiunt quam quod unus. nemo enim de ae potffst recte » 
iudinare: quod nobilis poeta t-estatur: 



BPITOMH 1-5] c. 26. 5». 
7—15] c. 27. 1. ■». 



tj philoflophift« prindpes] c. SO. 1. 



BRH—WR(n WITPVJ 1 Muou n, Miiü cftt. 2 sapientiaP', wrr.P* 
ti'iueraril' HV 3 ac] ac H eic B uequ); nesciri H 4 zudod B^ kuo cdt. 
5 liinta B 6 po^ aed « .^ et ff 7 ut iam] ut iimi ot B^ ut P >uida&tur 
(A? tr.) B {am om.Ii,recte? ut eau uidpaniu$ Um pridem suis anuiü esse 
cDuffrctam VoVciHannus. olufnt. ntiic. ISTS png. J3 8 omiiia B 9 po- 
wimis fe ex i) /»> iu] et P", corr. P' 10 fnl *t P', wrr. P' 11 sin- 
gula Si H tUiünius B 12 omnis ÜK' al(i}a9 .B, iilitis cj* aliü P'' 
14 tn sed 8Kut demiit Ä»* /'/bl. 5S*>, «'' »Ha» denuo incijh/ Ä (Tb/. 00*); 
dt eis qime in fol .W* svhscripxit u jm» eoäicem suppkwrat rtcentiorem 
partem Rf »ignißcataut inseretu, cf. ProUgomena alio P**. corr. m.tf 
16 o&m re IN ras. ex aü ? mi. 2) V Biultiae B 17 nmdÄmuiue IT. cre- 
(loniDe P 18 Inudiint H an] ac S, in /7 30 euIni tic*t VoUcnumnus. 
oftAeru. Mine. ]f<T3 png. 13 fect? potert (eorr. n. S) V 21 iiO<I>icarr B 
oubi^ /fK'. m«. rt tr. /. corr. V^ oobiHa poeta Mvtatur} nobile« pmt«* 
etatitfniut ü 




diain inst üb. TU 4. 



1$5 



itan eouparataiii fssn honuiuim iiaturam oinnititii, 
aliena ut melius uidt^uiit et düuditreut 
qnam sua. 

cum ig:itur oiunia fncerta üint, aut oinnibtis crcdMiuIuiit est S 
» aut neinini. ±^i ueiuioi, üapioiit«>i; ergo iion sunt, quin i^iiiguli 
Rapientes esse se pulaot, s\ oiuuilas, aeque non sunt sapientes, 
quja sin^i ah omnihns ncgantur esso sapit^utt*:^. peieuut 9 
igitur uiiiu^rsi hoc modo et tamqaam Spart! illi pot^tai-um sie 
inuic*oin iugiiJant, ut ni'mo ex omuiba» rastet: quod po fit, quia 

[tu gladiam hahent, soutuni uon habeut si ergo singalae äectau 10 
jiiultftrum sectarum iudifio stultitiae coaoincuntur, oitiiit.'s igttur 
uanae atque inanes reperiuntur: ita so ipsa philoHophia eousu- 
rait et conficit. quod cum iotellegeret ArcesUas Academiae ii 
conditor. rcpreheiijioups inter se omniara collegit coofL'i^siouL>m- 
u qu^ ignorautiai^ olaroruni ]ihilosüphoruui arniauitque st^ adut'rsus 
omnes: ita constituit uouam non philo»>ophauil> philosophiam. 
K' igitur auclore duo pliilosophiae genvra esse co*^pfrunl» uuum 12 
iljut uetus, quod sdeutiam sibi uindicat, altorum nouuin re- 
jtugnans, quod eam detrahit. iii bis duobus generibus uideo 

[»> discidinm et quasi riuile bellum: sapitjuliam, quaü dislrahi U 
nun potest, in qua parte pon^mas? n natura rerum 6Ciii 

EPITOMK 7— 13J c. 27, 1. ■♦. 13—187, 9] c. 27. 2 a. 
AVCIOHES Iffl.J Twiit. Hewil. lU 1,94». 

BSBPV] 1 Jtau V cum Ttrmt cod4. BDP, it» BSP cuw Termt. 
codd ACEF. itan» // cum Tcrent. coti O coopArata li 2 »li<iiniii //. 
ftUfiDA in TM. P et diiuilirant. hin V, aJUntm del. et in prüßn a 
«. L tu e eorr. V^ 3 suam BJI 5 liow P' siognli» (s er.) B 
6 i>iipi«ntes] dia^rsa adfirmaates sapientes J3, sapünt» (ait. e ftc 1 
m. S) R w Mse H putent B', corr. jB* omn« (ks ex iboi) B' 
aan oiit. V 8 uniu^rai, K" iamquam K» Öpnrti ParrhmiHS, spar- 

tiatflP C: cf. VJ 10, 19 sie W P*, sicfcorr. im. 3) V \) ivigulaotur B 
II stiiltac P igitur om. P 12 ita se] ita esae B ipso S, ip»am cett 

fllowöam B filosophiacousumit (c ». l. m. 3) n'c P 13 quod] ut // 
nrcwibu B, archesilas B, arcbisUas H, archesila« PV; inwqtt. giio^u« 
/ocM tr««aUu A, trcbes- «wl krchis- wl arcis- cttt. acadeini-ae (c er.) B 

14 colligit K' 15 claroruni] cOa>roniiii (\a m. 3) He B paifftlosophornm 
frj^. m. 3) P 17 9Sh Kl iiucto(rediioi>)bil(o)sophlae B Mse oapernnt K 
30 dpfrahi <e w is Rf) BP 2! puuinias Ä 




iis"et uiiae npcessitas cogit. itaqne pereH 
i^UAe a<i uitain siut utilia. ul adpetas, quae H 

S et uites. pra^terea multa sunt qua«* usuifl 
:k* luna« uarii cursns et meatas sidenim I 
itcprebeusa est, et natura corporum a ml 
uires, et ab agricoUs natura tt'rranim iiecl 
roruin ac tempestatuu signa eoUeota suut:l 

ii est quae nou sc'ientia coKstet. debuit iTgl 
duperet, distiuguere quae suiri posstmt quaJ 

4 iil feciäsct, ipse se iu populum redfgisset. 1 
dum plus sapit, quia taiituiu quantuin opus] 
!^i quaera» utruni sciat aliqiiid au nihil, dl 

fi äoiat, fatebitur nescire quae nesciat. rect«' 
stiilit diseipliuas, sed uod rectc l'undauil suaT 
riTum omüiuin noa potest esse sapientia, ci: 
prium. ita cum philosophos expugnaaerit 
eos sciro, ipse qaoqne nomen philüsophi penl 



4 ut docui] 0. a, 2—7. 



% 



BHUPV] 2 confitcntiir U 3 siop ioteririij conl 
teritu] intririta suu edd 4 iiutem »m. H 5 ob 
tEcU? 8 nfttun] «t natura H 9 e<st> B 
It:#riciOlou B periculosa ut] periealo» sunt aut J 
4un<eusu<iiii)uenit B »(oUsaclunaouarit) B IH dep 
Hcl ftimik itliquid interridiMe existimo; cf. tawen H 
15 i'iir» B 16 instoü-ntia (ex^. m. 3) Ji ilobiiit om. f 
peref B», »apuit ZT dM 



(lititu inst. lib. III 4— A. 

eitis est nihil sciri. Data qni alios reprehendtt, qnod Qosoiant, 6 
ipse debet sciens esse: cum auWm nihil Eieiat, quae peruersitas 
quaeae insolentia est oh id ipi^um soi pliilosophiim ooiii^titiient 
propter qnod ccteros tollat? possunt enim sie respondere: 

A 'si niliU nos scire coiiuincis et ideo nOD esse sapienlos, quia 7 
oLhU Rciamu^, urgo ue tu quideui sapiens t>$, quia te quoqae 
coufit^ris uihi] scire.'. quid ergo promouit Arce^Uaci nisi qnod ti 
confectis omnitjus philosophis se qaoque ipsain eodem mucrone 
transtixitV 

10 (>. Nusquauitte i^itur tüapientia est? imuio at*ro iater ipsos 
fuil, ^h\ nemo uidit. alü putauerunt posse soiri oinnia: sapien- 
tes utique non t'uerunt; alü nihil: iic hi quidcm sapiViitoit fue- 
roDt: Uli, quiu plus hnniini dodcrunt, hi, quia minus; utrisque 
in utramque partim modus defuit. ubi ergo sapientia estY 2 

ift ut uequfl omnia scire te putos, quod «st dei, neque omnia 
nooire, qnod pecndis. est enim aliquid medium quod sif ho- 
minis^ id est scieutia cum iguoratioue coniuucUi et tompciata. 
Bcientia in uobis ab auimo est, qui oritur e caeJo, ignoratio a 3 
corpore, quod ex terra: undo nohis et euni deo et cum aiiima- 

M libota est aiiquu commuuitas. ita quoniam ex bis duobu» 
consUmns elemeutis, quorum alterum luc-e praeditum est, aite- 
rum t^*ufhris, pars nohis data est scientiae, pars ignoraritlae, 
per huuc quasi poutem transire sine eadendi perictilo licet: 
nam iUi omuee qui se in alterani partem inclinauerunt, ant 

«* dextro aut sinisiro uersus i'ecideruut. utnique autem pars 



BRBPV} l est om H scire (cwr m. 3) P, »cire Ä/fV, ts>ciri' B 
n»m| nou H qui:i H, i|ai< (d er.) V rei)nteben(dit) B nrsciat ut uid H 
2 Ki7i<;ens> B (»sä)« B (ahhil B sciat] ficiat H <i|uai<peru«r3iU»> B 
5 con>ici» (n ? er.) B Ü quo«qu© (d er.) Ü cooflt«ris quü'q.' fq. m.3f)P 
7 promouet P 8 «onOettÄ ß' philoiihis B 9«' (d er.) H \l »c\n(aU.i 
ex p IM. ä) P anpieutes] hl sapieotes tiitV 12 hi om. II 4ea.ipi><iitti8 

(exp. ni.X?)P fueniQt ohi. U IS bü H 14 utnm (corr. m. 3) V 
part«<m> B ibi (\ rag. ex u) B 15 om ma) B te* T* de{i> B 
16 <iili()uidiu)«dium B )i{o}taim{»i)d B 17 iga<ora>tioDe B t«mper{a>U B 
18 'D)obis B quiw Ä> oritu<re) B V P*, » V 19 o(onM)r)e B 
quud] qui R ex] est ex edd. 20 ils Üf 22 post teaebris $. l. prpnoin 
add. P* piin — Miüuttao um. P 24 inclinaueraot P 25 uenum V 





1»8 



PiriuUul I.BCtaDti 



f> quoniodo errau^ht dicam. Acadi'nkici contra pkysicos ex rebus 
obseuri.« argumiMituti sunt nullaiii »-.«se soientiajn et «'jemplls 
paucuruiQ reniiu iii(*onpr«*honsibiliajn content! amplexi suDt 
ignorantiam, t&mqoaiu scientiaiu toUm snstuliääent, qoia in 

ß parte siistwleraut. physi^i contra ex iis qiiae aperta sunt ar- s 
gameatuni Crahebant (oninia) .«ciri posse rontentiqae perspicois 
reüneüant scientiam, Uniquani totam defendissent, quia ex parte 
defendcrant. tta ueque hi elara neque Uli obsonra aiderunt, 
a*'i\ utrique dum solant scieutiain censertis inanibus nel reti- 
nent uel eripinnt, non aidernut in medio constitatam foreui. i» 

7 quae illos ad sapientiam tranf^mirtiTet. ntiniiii Areesila.« i^^uo- 
rnntiae magister cnni Zenoni obtreotaret priucipi Stoii'ormu, ut 
totani philo^jophiam euerteret, auctore Socrate sngcepit hane 

8 äeulentiam, at adfinnaret sciri nihil posse. itaqoe coarguit 
existimationent philosophonirn, qui patassent ingenits süis^ ern- ia 
tani MSi* atqu^ inui^utani ueritatem. uideli(.>et quia luortAlis 
faerat illa sapientia paucisqae ante temporibos institnia ad 
snmmnm iani inen'nientuin peruen*>rat, ut iani necessario conse- 
nesc4;ret ac periret, »'Xtitit r^-pent^» Aead^inia taiiiqiiajn senectus 

9 pbUoi^ophia«', quae illain conliceret lam ilefloreseentenif reote- so 
que ÄTcesila? uidit adroj^antHS uel potius »tultos esse qui 

11) putent sciButiam ueritatis coniectura posse eouprefaendi. seil 
tarnen falsa dicentem redarguere non potest oisi qni scierit 
ante quid ueruin sit. quod Arcenilas ueritatp non eo^nita fatvre 
conatus introdnxit jjcnns philosophiae asystatam, quod latine t^ 

EPITOME 1— II] t\27. 1 at — kbiit. 

BRHPVJ 1 «rnaerunt H ei ex & P 2 esse oin. H et um. H 
(t ut iucoupraeheuaiUuju (& del. m,3jB 5 jiiirtcs P suMuIenint S 
iU R, hi» cett. 6 üuinia sciri edd., ef. § i- 30; sein C, nisi quod 
fccire B\ corr. B^ 7 •-scteotiam B 8 defenderunt B itaqnc H 
hü P 9 utrique B, otrimquu H noii««cÜ8 V'"' 10 foreiii F', 
s. l. i porin n^. F*, Tore cett.; coDstitutum püatem ([iii eotil §i VoUt- 
Dumniu, obMTw. misceü. isr2, fag.J3 13 auctorem B 14 uikil aciri B 
p06Ret V 15 ai^Blimationem S erutaui] sertiaUm // 16 ucrita'btfm B* 
u*«orttUs ('al er.) H 18 "at B> iam] etiam H nt>ti«»siirii H 19 w- 
iMctn8< H^ 20 rede ff 21 »tollo« se F', mpra »c add. t «m V 
28 pntant HP copraeh«ndi B, compreliffnHi /(» 24 quodl ut H 
K i^sjstarum ex auftututiun y( uid. BK svüaratav edd., Md cf. § 13 asjstati 




diiiin. inst Üb. m 6. 



18» 



lUätabile uel incoustaus possuinus dicere. ut euim nihil seien- 1 1 
dum Sit, tUiquid »avi necesse e.st: aam ai nihil omiiioo scias, 
iH ipsuin, sRiri nihil posse, toUetur. ita qui uelut seutentiae l-J 
Uieo pronuntjat nihil «ciri, taraquam perceptuni protitetur ol 

* cognitum: ergo aliqnid .sciri pokifit. huic siniile est illut qnoü l-*^ 
in sL'holis proponi solfl in asystati generis ei»»mplum, soinuiaüse 
qui'uiiaiii ne t^omniis creiieret. si euim orediderit, tum f**'quetur 
nt noQ sit credonduni, si auti^m non credidt*rit» tum sequotar 
ut (Tedpnduni sil. ita si nihil «ciri potpst, necesse est id 14 

10 ipsum sciri, qiiod nihil sciatur, si autem scitnr nou posse sciri, 
falsnm est ergo quod dicitur nihil soiri posse. sie inducitnr 
dogma sibi ipsi rcpuguans «equc dissoluens- sed homo uer- 15 
sutus ceteris pbilusophis scientiam nolnit eripere, ut eam domi 
abscoudurei — naru i<il>i illain profueto non adimit qui aliquid 

15 udlirmat. nt ceteris adiniat — : sed nihil agit; apparet enim ac 
lureui suuui prodil. quanto faeeiet sapientius ac uerius, 16 
si exoeptione facta dicerel causas rationi'sqiie dumtaxal reruiu 
[*aele!itium seu naturalium quia Bunt alKÜtaß nee suiri posse^ 
quia nullne doceat, nw: quaeri oportere, quia iuueniri quae- 

90 roudo non püssiut. qua öxcopiiüue iniorposita ot physioos ad- 17 
uionuifitiet, ne quaererent ea quau modum excüdereat cogil«- 
tionis hujnanae, et ee ipsum calumniae inuidla üherasset et 
iKiliis eerte dedisset aliquid quod äequeremur. nunc autem 18 

B(G)UItPVJ 1 uibil] nihil loiri posw Ji ex 3 2 aliquod R^ 
ttan HP omni H 8 ita qui PV. iUnw^Ui ß\ itiique Ulf. itftque qui ettd. 

4 prteovptuio B*, corr. B\ pfrccpliiiu (att. [* ex r nt. 2) V jirotiii-ivhir b 

5 »cire H est ow. B quod] quod pbilosopliU H 6 icoU» UP asjr- 

Jtat j* (n er.) H, asystiu V** •oiimiassc ^ ? er.) B 7 «omnis H »«t- 
quitur BHV 8 non »it crodruiluml nou crede^n'dmn ^n m.3) «it i7, 
creilHiifhiHi non P si Auti-m — crfldenduin sit am. BH, endem urrhn cuw 
iuif'iHentt ita um. P tuoc BH, <m. P scquetur V, wquihir BUH, 
om. P V) scitur]sci*tur (a er) H non posM] poH»» nihil edd 11 quo^l' 
fd m. 1 f) dwtiftnr P 12 dicmn ut wid. B», do^mo »n nw. corr J?', 
digma T« ipsum SR"" (m» am:) H «eqae» fa ? er.) V U ah A{\}\- 
«c[oDKderet> incipii codicia G pag. 45 (260) ttr ßcriptn, miiu in uerss. l.ä 
fterpauea legetnintur adeinit U 15 an cnim (illa: f* ac — prodit om.P 
lö furorein B2i sapieüliii» ac] hoc 21 18 »'Vi W, no V It' imllum B 
20 possont. BH qua* ß*"P'. b eraa. in B, e del P' 21 utfc H quae- 
Te'reat pi modum] odmoduin H uot^tutioilis« (i er) B 




iy2 



Fi.-miatii Lactanti 



10 »enlentÜB iudicemus. cnni uero disceiidae sapientiae causa 
uoaiamUM, qai posäuinus iudieare qui iiODilum sapere cot'ptri- 
miis, muiime cum prat^sto adsit Acad**micus, qui nos pailio 
retrahat ac uetet cuif|iiaiii credt?re nee tarnen ipse adfyrai qiiod 
seqiiiuimr? s 

1 8. Quid ergo supcrest nisi ut oini.«i<i9 litigatorihiis furiosin 
ac pertinaeibus ueiiitimu» ad iudicem, illuni scilicct datoreni 
simplietB et quiBtae sapK'Utiae, qaae aon taatuni formare nos 
et induceve iu uiam pOH.sit, ueruin Htiain de coutrouorsiis istoi'um 

^ frrre sententiuiu? haec üos ilooel quod sit hominis uerum lu 
ac piimmum boninn. de quo priusquam dicere ineipiam, illai; 
omocs seutentiat; refeH(»itdae sunt, ut appareat neminem illo- 
rum fiiLsst> sapiontem. 

3 Cum de officio horaini» agatur, opoiicl ^ummum summi 
animulis boniim in eo coui^titui, quod commuut^ cum (^eterts » 

4 auimalilms esse hon popsit. sed iit feris deutes, armenüs 
cornua, uoluciibus pianae propria sunt, sie homiui aliquid suum 
dehet ailserild sine quo rationem »uae eondiciouis amitt^t. 
nam quod uiuendi aut geaerandi causa datum est omaibus, 
est quidem lionum naturale, auranmm tarnen non est, nisi »^ 

5 quod est uni cuique generi proprium. sapiens ergo nun fuit 



EPJTOMK U— 16] 0. 28. 1 cum de — pertinwit 21— IdS. 3] 
c. 28, 6 iKpicurus). 

AUCIOHKS §5] cf. ad frff 452 K|)iouri (pii([. 294, lÖ). 

B(Q)BHPVJ l iudioamas N. iudicemur F> discvudiiv B* 2 .tupra 
qai acM. i (luomodo m. poftt. H, quid V coeperimus sapere B coepimtu P 

'A ttdsit Acad<:tniciu <»i P 4 hc uetet] acuet et (cOrr. n. S) V nidd // 
ß ut OMt. P oiaisHJB] obtiiiis bis B furioHiit ot». U 7 ucnituiius] tnttnus 
denina ueuinmas B 8 quae C, qui edd., std cf. ad 10 9 «•!] ko H i^q- 
trom-rsis eorum efferr« H li> ha« C. hie tdd~, itfd cf. e. 11, 3 quid fl 

9 

edd. (»td cf. e. IS, 14), quid V II de ow. H djce» om, H incipiMii B, 

•a «rata 

Ineipio (cttrr. m. a}.} B, inciplo HPV, rette f ill» (sie corr. m. 3i P 
I2appnreant V 13 fuisw &npieDt.«in V 14 ngniur om. T'^ in wg * «gi- 
tiir K' 17 pennae f>r- e ex i> Ä* propriae H liwmitii B^ homi- 
nis B, liviiiini fh ciiJ^ rt ni t» ro«. m- 3> P sommtini B sitiim all- 

" t 
quid B IS 'IHO om. V inittiim (fic corr. 3) P hinc fere inceptt codv- 

cu G pa^. 4S (ISO) ter scripta, in qua nihil agn0*ci poterat 



diain. Inst lib.m B. 



K»3 



qai SQmnium bonom credidit animi uoluptatem, quoaiam sine 
illa secaritas siue gaudium est, communis est omnibus. Ari- S 
ätippo ne respoüdenduiii quidom duco, quem eemper iu corpo- 
ris uotuptates ruentem nihilque aliut quam uentri et Yeneri 
seruinnti'm neniini dabium est homiuem uou fuirtse. Ric enim 
uixit, ut nihil intor tium pecudemque di-^taret ititii unum, quod 
loquebatur. quodsi asino aut sui aut euni facultas loquendi 7 
tribaatur quaorasque ab Üs quid eibi uelint, cum femina.s tarn 
rubide consectantur, at nix diuclli queant, cibos etiam potum- 
qut* n^glegant, cur aot alios marcs nioknter abigant aut ne üicü 
quidem absi^tant, sed a fortioribus saepe coutriti eo niagis 
iuscctcntur, cur nee iiiibres nee frigora portiniescant, laborcm 
susi-ipiaiit, jiericiilum non recnsent, quid aüut respondebuut 
Disi üummnin bonum esse corporis uoluptatem? eani se ad- 
petere, ut adiiciantur suanissimis ^ensibus eosque esse tjinti, 
ot adsequeudorum causa riec laboretu sibi uJtum nee uulnera 
nee mortem ipsam rccusandam putent. ab hisae igitur prae- 8 
cepta oiuendi petemus, qui hoc idem sentiunt quod animae 
rationis expertes? aiunt Cyrenaiei uirtutera ip.sam ex eo fism 9 
laädandam, quod sit efficiens noinptatis. 'uero* inquit obsce- 
nas canis ant sas iUe latuleutns; 'nsm ideo cum aduer:?urio 

EPITOME 2-194. 4) c. 2a 8. 

AUCTORES 20b. obswiiu» — lutulentn»] cf. Verg. Gwrjf. 1 470 et 
Hör. ep. II 2. 75. 



BHUPV] 2 ilJas V commuiie B est B 3 ni er «e (fncj B* 
in om.Y 4 tueoUim (pr. i in nu. ex r) V oiliil BV 6 uiiit? V* 

7 sui» ('s er.) V 8 quaen.'» (corr. m. 2) qiiae V iis JR, bis cttt. 
uelÜDl P 9 niplde H 10 uefloifftut HP ctir« ut (^ w. 2) V alt. aut 
(a add. m. 3) P 11 coiitriti] coueo P 12 cur^ow». V iinWes (i rat. 
ex u) V 14 lionum trm. B\ 8. l. post summtiiii add. B\ tum cxtcra. tt 

fw5f «SM « I. iteruM ndd.tademman. apparet fcorr. tn.J?^ K 15 Baeuissiiae 
ut \*ul. B\ Buauiiieiinia in nu. corr. ^, sunuiüsiiniv K* taQti essr li 
17 Uentt R fori, rtcit, hiisne P pnu^c^pta] prawepta Am\ B 18 put*- 
muÄ r' idem] qoidpm B oii animantwj ? 19 ainut] dtcuut YK ä. I. 
et ras. corr. K' cyreaei H Ipsam* P' 20 sit om. ^ pogl iioluptAÜs 

Ä. l. add. JB* cffipes P ante uero $. t non P* ucnini //, ucro 
(corr. tu 3) V inqitid B, sie saepius 21 aut] et H itfS £ 

XVUII Uet 1 18 



i 



104 



Firiiiiaui Lactsnti 



i^uiiiiiia uirimn contPiitione depuj^o, ut uirtns uu-a pariat inihi 
uülapUitcm, cuiiis i'X|K'rs siiii necosse est, si ulctus a^tiCessero'. 

10 ab hie ergo ii&pore discanius, quos a pecudibas ac heliiis noa 
süutöDÜa, sed Lingua cliscernit? prinationoiii iloloris suiumuiu 
honuiii pitiare uon plau^ Peripatctioorum aut Stoicoruin, sed 

11 clinirnniin phüosopluirum est ipiis eniiD non iatellegat ab 
aegrotis et in aliquo dolore posilis esse hoc disputatuni? quid 
tarn ridiculum quam id habere pro summo bono, quod ineditrus 
pussit daro? doleuduiii est ergo, ut fniaiuur bouo, vt quideui 

12 grauiter ac saepe, nt sit post4.m non dolere iucundius. miser- lo 
riinus est i^itur qni namquani doluit, quia booo caret: quem 

13 iius tVlicissiniuui putaliatnu», quia inalo earuit. ab hai' uani- 
tate uon longo afuit qui omnino nihil dolere sumiiiuni bonuni 
diiit. nam praeter quod oinne animal doloris est fugieus, quis 
[lOtüst sibi hoc bouuui praestare, quod uobis ut oueniat, nihil i» 

14 aliut possumus quam optur»? Biiniinum aut«m bonum non 
potest efficere quemqaam beatum, uisi semper fuerit in ipsios 
pote^tate: hoc autem non uirlus bouiini, non doctriua, non 

15 labor, sed natura ip^aeunctis animantibus praestat. qni uolup- 
tateni cum honestatt» iuuxenint, communionem hano effugore w 
uoiuerunt, sed etfecerunt repugnaus bonum. quoniam qui uo- 
luptftti (teditus est, houestatt^ cureul ueceHso est, qui honestati 

16 studet, uoluptate. Peripat«ticoruai bonum uimium multiplex et 

EPrrOME 12—19 {uBtura . . praostat)] o 28,4- 19-23] oto.2&.7. 
23— XÜ5, il] L-. 2a, 8. 

AUCTOUKS 4—9] cf. ad frg. 419 Epicuri (p. 282, 22). 5«.] cf 
Cfpriiu. epiirt. LXVIIII 16 (p. 765, 18): utruiiine ctlnici an Peripatetkl 

BRBPV] 1 par«it B\ corr. B' 2 eipres B\ nu. et x. l mrr. B\ 
txper^^ r> 8 disceoms jp 5 p«rip«ti(M>raiD B 6 pbilusophorum eittit 
hwH€mannu8 7 hoo om. li, m mg. add. V Ö qttiod, i*' mc- 

•di'cus JT' 10 dolore BÄ'J« (ras.corr.) T' iHcundius (o m, aj V 
U niimqnwn' B- 12 hacc V 13 dolore BR^H^ (alt. o m t corr. W*) 
dorort!, t'ii wg. \ dolore Y 14 praetcrquam iiiiod AeHnMitmua e<«>t B qui ^ 
15 quod] qiiBiu H neniat. B, dod eueniat H 16 obt&re ffV 17 beiktil V 
!n 8. l. V\ in mg. V 18 pr. 'non' P'* 19 iinimftlibu!» n quo B uo- 
Jiiptatiini fp f.'- n w*. ^ K 20 ho««nfistAt« (mi cr.J H 21 ued el fn'r«'- 
runl V uoluurati V 22 cieditiw — ?eripat«ticorura om. R 23 boüuiii] 
quftnim bonum It molliplixet (e «. l et x. e.x t m. 2) V 



diiiiD. iusf. Hb, UI g. 



19Ö 



t *»xcepHs animi bonis, qaae ipsa quae sint majrDa coüWntio 

est, commune cum l«eluis potest uideri. nam corporis l'oaa 1? 
id est ineulumitas imluienfiu uuletudo non mJDn» sunt mutis 
quam homiui necossaria ac nescio an etiam inagis, quia hoino 

ft et iiiHlellis et miiiisteriis subleuari polest, miifa non po^jstint. 
item, «[Uiie appellaiit fortunat.* bona: nam sicut homiui opilms 18 
r.il uitam tueudum, sie Ulis praeda i*t pabulis opus ifst ita 19 
inducendo boiinra quod noii sil in hominis potostate, totum 
hominom alienae dicioni f-ubiagauernnt. audiamus ctiam Ze- 20 

10 uonem: nam is int^rdum uirtutem somuiat. 'suuimuiii' inquit 
'est bonum o.am natura consi-iitanep uiuyrt»/ heliiannn igitur 
nobis moro «iupudum ost. nam quap abesse dehent ab lio- 21 
mine, in bis orania deprehenduntur: nojuptates adpptunt, me- 
tuunt tallunt insidiantur occiditut et, quod ad rem niaxime 

lA attiaetf deum nesciunt. quid ergo nie docet ut niuam seean- 23 
dam naturam, quae ipsa in det^erius proua est et quibusdam 
blandimeatit« lenioribu.s in nitia praecipitat? uel si aliam 23 
matorum, aliatti houiiuis dicit cssf naturam, qnod homo ad 
uirtutem sit genitu», nonnihil hoc, sed tauien non erit definitio 

to summi boni, quia uullum est aaimal quod non secundum na- 
turam snam uinat. qui scientiani sumnuim bopum ferit, ali- 24 
quid honiini proprium dedit, sed scientiani iLlteriu?; rei gratia 
homines adpetuut, non propter ipsam. quis enim scire con- üb 
teutus est non expetens aliquem ÖTictum scioiitiae? artes ideo 



I 



BPITOME 9—21] c. 28. 5. 21-197. lU] o. 28, 11 «. 

BJtfiPV] 1 exc.*epti B 2 bona] uana B 3 incoloiuitaa V^ uali- 

ttido PV 4 ncj an B, om. II 5 ineduUis B, ui^(\A)\s R, mede-lis 
(\ tr.) B, mcdfÜB P, lu.'delHs V «ulili-uare V ti qiü // fortuua«] 
forliUidiiu« U U>uudj H, bouiw P onm ow. H siculj B 8 indo- 
ceudoiJ quo'd'i?' iiuod non «it] sitK'.t.i. Jaihiin V^ tvtuin] bonum i{ 
ft olieuse (ac ex^m. 3} It <li^i<>uiii Jt siibiiii;nruiii If, ^xxh'iugnwtiüi V 
10 hi» ÄP'"" II consi-ntAiia« II 12 iiain<i: ioiit. quiif^ B l\i ils S, 

hii4 P\ h dtl P* Omnibus V •metonr P^ 14 falluut om. R quo 

dtiifim V 15 Kii*». K» 17 Iciibrtbus (n in nw. ct u ? m 3) B «i om. V 
19 hoc V, dioit. cxH. 20 quia] quOQiam B. qua Y 21 ■fwüt? P^ ali- 
quid (d « X) B', »ic Mfftiwt 22 d.»dil] fecit B', corr. B* 24 artes] 
oiiius B, pnrt»s P', p ihl. P^ 

I5« 





196 



Kirminiij Lactaiiti 



digruutur ut exorcenntur, exerceiUiir autf^m uel ad siiltsidia 
uitae uel ad uoluptatem uel ad gluriaiu. noa vst igitur suni- 

SG mum boQum qnod aon propUr se expetitur. quid ergo inter- 
esi utrum scientiain RUinmum bonum putcinus an illa ipt<a, 
quae scientia ex se parit id est uictum gloriam noUiptatem? i 
quae noa sunt homiui propria et ideo ue suniiua quidem bona: 
nam uolupUtis et uictus adpctetilia non honiini solum, sed 

27 etiam mutis inest. quid cupiditas gloriaeV nonne in eqnis 
di:*prehetiditur, cum iiictores exultant, uicti dolent? 

tantut; aiiior laudum, tanlae est uiotoria curao, i« 

nee inmerilo äummu$ poeta expmt'udum esse alt, 

et quis cuique dolur iiicto, quae gloria palmae. 

quodsi ea quae parit .scientia commnnia sunt cum alüs ani- 
SB niaühus, uüu est figo ^uininuui bouuni scientia. praeterea 
non medioore hnius definitionis est uitium, qnod scientia nnde i^ 
ponitur. incipieut enim beati omnes nideri qui artem aliquam 
si'itiriut, immo uero qui et res raaias scierinl, ut taui beiitus 
30 Sit qui uenena didicerit temperare quam qui uiederi. qaaero 
igittir ad quam rem scientia refereuda sit. si ad causas reruin 
naturalium, quae beatitudo mihi erit proposita, si sciero unde ta 
Nilus oriatur uel qaidquid de caelo physici delirant? quid quod 
earum rerum non est scientia, sed opiuatio, quae pro iugeuiis 

AUCTOJiJiS 10. 12] Verg. Georg. lU UZ 102, 

SJRUW] 1 a/f.oierw^Dhir^ttfr.)//, viiin'en'turP" 4 utrura]uerumBi, 
corr. B^ 5 scientia qudf U scientia] 8n]iipnti-iDi P*, m rfW. P>' 6 et 

OiH. S summB« C&c ex &) £* quidem om. H 7 uoluptatcs H *A- 
peiijteiitia Cp e. L m. 3, ui trp. m. l) P 8 iiuirt] quo Id (exp. m. S) V 
9 tjiulteut F' 10 tonUe est P'^ (alt. a im tantae dtt.P^f) cum codd. Verg., 
tautac £' Ctaatae'st' B*) BV, tauta est H" II uec iinnorlio — palnih^ 
om B\ nee iumerito post cunie et aiuumus — jKilmae in mg. »»/'. luhi. Ä' 
eipt-riuiiduin H 12 et] ei V uictor H quwe B (i. e. B^) 13 [•nriuiit 
sciimtiftin P sunt om. V 14 scientijun S pnielerea] pra^-stare // 
15 uiii'um P' Dud«e ("b er.) B, sudae H, nuda P 16 inoipiunt PV", 

Ilu* 

ras. et «. l. corr beati omnes] hpntinres P 17 inalifi V lionrnm 
(cerr. m. 3) V 18 temporaro V qui» fd er.) B nie'deri J5* 1(* scien- 
tiiim // 21 Nilus] nibi! usui B oritur H fiiiidquid] quid B 22 7»- 
ruui' fi' quae om. V upiiiio V iiigeniis (aU. i ex\.tu,S}P 




diuia. iufit. Üb. III 8. 



197 






I 



naria est? restat ut scientia bononmi ac malorum summum SO 
bouum sit. cur ergo scieutiam maluit quam ipsam sapieutiam 
suminura bonnm dicere, cum sit utriusqiie sigiiificatio et uis 
eademV nemo tarnen usque adhuc snmmnni bouum dixit esse 
sapieutiam, quod melius dioi poUit. uam scieutia parum est 31 
ad bouum suscipiendum malumque fugieudum, uisi accedat 
et uirtus. mnlti enim philosophorum cum de honis malisque 
diseererent; alit«r tarnen quam loquebautur natura oogttnte ui- 
xerunt, quia uirtute canierunt. uirtus autem cum scientia 
coaiuncta sapientia est. superest ut eo.s etlam refellamus, 33 
qui uirtut<?m ipsam summum bomim putauerunt, in qua opi- 
uioDe etiam Marcus^ Tullius fuit: in quo multnm incongiderati 
faerunt non enim uirtus ipsa est summum bonura, sed effec- 
trix et mater est suiiimi boiii, quouiam perueuiri ad illut sine 
uirtute non potest. utrumque intellectu facile est. quaero 33 
enim utrumue ad praiclarum illut bonum facile peruonirt pu- 
tent an cum difticaltate ac labore? expediant acum^n suum 
erroremque det'eudaut si faaile ad illut ac sine nllo labore Zi 
perueuiri pot«st, Bummuni honum non est. quid enim nos cru- 
ciemus, quid confieiamus enitendo diebus ac noctibus, quando- 
quidem tarn in promptu id quod quaorimuB iacet, ot illut quilDiet 
sine Ulla conl^ntione auimi comprehendat? sed si commune 85 
quoque ac merliocre quodlibet bonum non nisi labore adsequi- 
mur, qnoniam bonorum natura in arduo posita e.st, malorum 
in praecipiti, summo igitur labore summum bonum adsequi 

EPITOME 10-198, 12] c. 28, 9. 

SUnPVJ 1 uaria — ut Bcientia om. P uientiam B 2 Bit om. P 

• 

8 iitriusqti*e (t in rag. exo? m. 3,ier.) B a quod] quam H dun] didre 
(o s. l m. 3) E Boientift* (m er.) R 1 a filosophorum (sie) lutpie ad 
iacet (21) mtüta euanuerunt in Ji (fol. 60^), quae restituü m.3 8 diie- 
rUDt H 10 8upej,c-8l B' II f«putarunt (exp. m.U?) B opinione ex 
opitiftdono H^ 12 qua S 14 *t? B^P* perucnire F" ad illut — 
fncile pe mcoiri (16) om. K 16 pnim om. P ad — bonum om. P ptTu>^niri 
(all. i rag. exe) V 18 d^'ftndät (m. 2) V si] sed n B ullo] illo T' 
19 quio B', corr. I?» eiiim (e ex \ et ^\ tx 2 liii. xntxrt. m. 2) B cm- 
cjemus] erudietnus ut uid. B', qHod rtnwtauit B* 20 qui'd" V acl «t H 
22 colprehendat B sl om. HV^ communione F^ 23 quodqu« H 
quoUbet H, quod'libet P 25 praepjpitio H 





uisi per laborem perueiüri, apparet| 

poru^foiatur, quoniam in suscipiendiJ 

nis officiumque uirtDtis est. ergo sul 

87 esse id per quod nece^sc pst ad aliutl 
ignorarent quid efficeret uirtus aut[ 
autem niliü roperirent, substileniut il 
quaii) inillo proposito Binolumt^Dto aJ 

»8 ut l)onwn eibi constituereut quod bon« 
ab his non longo recessit, qni uirtutc 
nuuit bouuni putntiit: quasi posi^it nl 

81> ac Don, 8t quid habuerit tnrpitudinis, iil 
uidit fieri posge ut de uirtutc prauo iu| 
itIf'O <^\istiiiiatioui hoininuii) s^ruieiidum 
a recto bouoque diswdet, qnia non est 
uirtus pro suis meritis honost^^tur. n 
um hoiior pcrpotuus ad aliquem sv^eunt 

40 tus? quid ergo fiet, si errore ac pr 
esistimatio subst'qnatur? aliicifmuHue t 

41 et turpiit ab insipieiitibuä iadicetur? 

EPITOME 12—199» 4] c 28. 10. 

BRHPV] 8 qood] quod si BRH, »ed idfm 
sdsardum F< ut ex et P uirtiitibus ut 
niittis — peruoniatl Dirtus tendat p«r nn P 4 ße 
rH B* per qiiiiui om V\ $. 1. « add T* 
7 uis] uirtus B, om. V offlciuiii^u*» fa er ) B, 
OMi. V boiium om. H 9 U*u<l''ivnl T' 10 s^ 
teruut Y uirtutia om. 



diniu. iiiat Uli. III 8—0. 



199 



premi ac uexari potost, ut sit ipaa proprium ftc perpetinim 
bonuiii, nullo fXt^iu^L'Ous adiuinenlo iinligt're deliut, quin sui» 
per se airibus uitarar et coQstet. itaqiio aeo ullum ei ab 43 
homiae boiium gpoiandum est nw uiUua inalum reeüRaiuluiii. 
» 9. Venio iwiar ad utrae sapteuliae siuumuiu bonuni. cuius 1 
natnra hoc mudo determinanda est, primum nt solius hominis 
Sit nee eadat in tiUnni aliul animal^ deinde nt soliuts aiiimi 
n<*c coiniuumcari possit cum corpore, poslreuiu ut nou possit 
cutqnam sine scieatia et uirinte ooniingere. quae circnm- 2 

tu Bcriptio illonim oumes sententias excludit ac solnit: eomni 
euim quae dixerunt nihil täte est. dicam Dunc quiii sit, ut 3 
dflceain (juod instiiui, philo.so[thos oiunes raecus atque insijiieii- 
lies fuisse, qni quud e^set homiiii sonimnm bonuin constitutum 
nee uidere nee iuti'llei^'ere uec suspieari allquando quiuerunt. 

16 Änaxagora«, cum ab ho qaaereretur cnius rei causa uatus esset, 4 
respondit eaeli ac solis uidendi. banß uocena admirantnr omnes 
ae pbilosopho di^^nam iudieaiit. at ego hunc puto non iüue- & 
oiontem quid respouderet effudisae hoc passim, no taepret: qnod 
quidem sncuin, ri sapiens tiiisset, comniMntatnm tneditatuinque 

■0 habere dt^buil, quia si quis latiouem sui neseiat, uc homo sit 
quidem. set pulenius non ex tempore iliolum Ulut effusum. 
uidcamus in tribus uerbis quot et quanta peccauorit: primum, 6 
quod omne hominis officium in soUs ocuUs posuit nihil ad 
meutern refereus, eed ad corpus omnia. quidV si caeuui» 7 



EPITOME S-Ö] c. 28. I. 5-7] et c. 20, 1. 9—14] cf. c, 28, 2. 

BRHPVJ 2 adrfiiupnro B indicero (corr. wi. 2) V qu»in (i er) B, 

qai in /7 3 uirtutibu« UVV itnque] utiqu« P post ei ems. ui? B 

4 uUum tnaluiu] ullam oi ab uimitß (aic) uiiilutn P reeusiitidiun est S 

iUnm toimal alluiii JI uliiid tdJuni P soUns] solios sit B 8 ne K 

I uientlain P", m <iel. mjf lo illa forum s. l corr. m. 1 ?) P, iUsb BUH, 
illaw V,- adinorum cf.U quao dix^nint sc. iUi oimiiB RV^ 11 quaojqiü V 
qaod (ai\te %\i) B^, in ras. corr. B* 12 instituit V omois V^ 13 «st B* 
fes%ti BV H, 08»et> P^ homims R ctmstitiiit, W rfW. ml? P 14 qui- 
iifnjnt B. pQtueriuit cttt., retie? l(i adniiraii'tur B^ 17 prodi^'imin J7, 
digua V e*go (r er.) V 19 inedibitumque om. P 20 et quin V 
tiv] nee RP 21 quid^in (e ex a m. 3 ?) P 22 quod BRHP', corr. P» 
qnnntaj fftfta V\ #. /. qaant.A V'^ 24 qui B 




900 Firmiani Lactftnti 

füerit^ officiumue hominis amlttet? qaod äeri sine occasa ani- 
mae non potcst. quid cet«rae corporis; partes? auin earebunt 

B suis qua^'que ninnehhus? quid quod plii» i^sl in auribus quam 
in oculiti situm, quoniam docTrina ei sapientia percipi auribus 

9 Solls polest, ocnlis solis non potest? caeli ac solis uidtfudi & 
causa natus »s: quis tt> in hoc speotaculum induxit ant quid 
caelo reruinque naturae uisio tua confert? niuixrum ul hoo 

10 iniuonsum et admirabile opus laudc^s. confitert> igitur esse 
rerum omniura constitutorem deum, qui te in huuc mundum 

1 1 quasi t«stem landatoromquo tanti sui operis induxit. magnnm to 
esse credis uidere caeluni atqae soleni: cur ergo non gratias 
agis ei qui huius beneficii auctor est? cur nou ipsius uirtnlem 
prouideuttain potostatem metiris animo, cuius opera mirarisV 
necess« est euim inulto mirabilior sit qui mirabilia piartecit 

12 si te quispiam uocasset ad ceuaru in eaqne optime acceptas a 
esses, uum sauus niderere, si pluris faceres ipsam uoluptat^'m 
quam uoluptatis auctorem? adpo phiJosophi ad corpus referunt 
omnia, nihil prorsus ad mentem ncc uident amplius quam 

13 quod sub oeulos uenit. atquin remotis omaibus officiis cor- 
puris in sola mente pooeuda est hominis ratio, non ergo ideo «^ 

EPITOME C.9 § 11. IS. 17. 19; o. 10 fi 1. 14] c 29, 6 (— cari1»C«n). 

BfG)RBPVf 1 a-mittet (d er.) B, amittet (9 tx i) P quod] quod 
Bi BHP; cf. adp. 198, 3 ab Ammae non ineipH eodicü Q pa^. 60 (l<i) 
paene iota lecta 2 nvra CArebunt) non carnbunt. H, ciu-ehuntiici P 3 qaae- 
curaqne fi nnmtribiifi £', nominibus tu ras. eorr. J?» 4 doctrmn 
Mpietitine G 5 ouolts (alt. o er u^ sie B*, oculjs cm. fi'^ «. Z. post solix 
mld.SO soMiom.BG 6 'aatus es' P' quid] qui V 7 caelo renimqae] 
•oli{caeIoruuique (soXiadd. m.2)Ii rerum G, irer^quae F> natura G 

8 et] »tquo fi confSt<re (alt 6 ex i m U) R renim esse omniuju P 

9 rerum) [rc]m G coostitirtorem 7* 10 intimerit fi II ergo B 

12 ftgis ei] ei F^'redtlis s I. F', in nt^. K reddis tadem man. 13 proui- 
des[e]t <'p>ot69tat«in G 14 enim] enim nt V 15 ca><iiam C, nisi quod pr. a 
«ro«. B aceeptos F' 16 iium] nuraquid H, rede? uidwrpre] uider« 
se H, uidereW PV plun« B'P*'. corr. fi^P" uoIunUtem OV, 
D in p corr. F' 17 uolumtatis ff 18 profus P metem fi'. mentem 

8. l. R* 19 oculis G ad quid O, adquii;i (a. t. d era$., t add. m. 3« 
n exp. m. 1) P reaioÜs] in reoiotis R 20 ergo <t». B 





diuin. iust lib. III 9. 



301 



naseimar, ut ea qua? sunt faota uideamus, sed ut ipsum fac- 
torem reruiu omihtun cODtenipteinur iü est luentp eernamuB. 
qnare si qais boniinem qui n**t*i sapiat interroget, coius ret 14 
causa natuf: sit, respondebit intrepidus ao paratus colendi se 

A dei gratia iiatuii], qul nos ideo geiieratiit, ut ei semianius. 
seniire autem deo nihil aliut est quam boais opehbng taeri et 16 
cou-;^ruar{! iui^tUiam. sed üle ut boino diuinarum rt^rum in- 
perilus rem maximam redegit ad minirnum duo sola dcligendo, 
qnae sibi dic«ret tntueuda. quodsi natum se esse dixisset, 16 

10 at mundum iotueretar, qaamqnam omnia conprohouderct ac 
maiore uti.-r<>tur »ono, tarnen non inplesset hominis officium, 
qm'a qoanto pluris est anima quam corpus, tanto pluris est 
deus quam mnadus, qnia mundum deus et fecit et regit, 
non ergo mundus oculis, quia utrumque corpus est, sed deus 17 

15 animo contemplandus est, quia dous ut est ipse inmortatia, sie 
animum esse uolnit sempiternum. dei autem couteiuplatio 
est uenerari et colere communem parentem generis humani. 
qnod si a philosophis afnit proiectique in t«rram fuenmt diuina 18 
ignorando, existimandus est Anaxagoras ad qnae uidenda 

» natum esse sc dixerit, nee caelum uidisse nee solem. expe- 19 
ditd est igitur homiois ratio, 8i sapiat: coius propria est hu- 

IB(G)HHPV] 1 m ipsum fac desinit codicis G pag. 50 (IS), Bejjuitw 
fag. 51 (J70) ter scripta, cuim i» uers». 1. 13. 14. nonnuila legtbtmtur 
2 id est m^nU) P, ment« id est meiite B, id ost ai«iitein meot« RH^ 
id est nipptÄnicnte (exp. m. 3) V 4 coleodis | adei B\ colendise | • dei fii 
& uatum 8. l et in mtj. add. V qiii« P Ö ?8t aliöd V %8f J?* 
8 redigit V delig'endu] adßi^ondo B^, adHcgendo in ras. S\ ditigeado BP* 
^r. i in e corr. P^) V, dilij^oda H 9 -tl aatum te] se utaia H 

10 omniiT S iÄ II 11 Implervt B 12 quanta <f (corr. m. 2) V cor- 
pus — deos quam om. P 13 d«us feeit H, et d«as feoit P et regit 

DD». H reiit (corr, m. 3) V 16 «at (anie quia) om. H est (antt ipse^ 
om. P 16 aoluit esse P ea» om. V 17 est om. H 18 ad iT 
proiecitque V ■ 19 est om. B ad fpxM edd., ea ad qaae alü. ad ea qnae C, 
ni'jti quod ea txpunx. V* 20 dizerat H, $upra dixerit aäd. t dixit V^ 
21 «i' B* 



EPITOME 20-202. 2] cfr. c. 29. 4 s. 





2i)2 




Firmiaiii Litct&titi 



manitas. (t^etl) ipsn buinaiiita^ quid est nini iustititi? quid iui^tiiia 

Di»ipLi?ta&? piotas autem uihil alint qaaiu dei parentis agnitio. 

1 10. Samtnum igitur hounnis bonuiu in sola roligione est 

naiD c^etiira, Lotiain quaf pulantur (>sse homüii ]iropria, in rete- 

3 rjs quoque animalibas reperiuntur. citiii euiiii siiae uocos 
proprUs inter se noüs discernuut atqae dinoscuni, PODloqui 
uidcntur. ridendi quoqut» ratio apparet in bis aliqua. cum 
üümali;is aiiribns oontractoqae rictu et oculis in lat^eiuiaiu rvso- 
latis aut homini adludant aut suis, quid coniugibns ac fetilms 
propriiä? nonrn^ »liquid antori mutuo et iiidulg-^ntiaf simile u» 

8 iupertiimt? iani illa quae sibi prospicinnt in futurum «t citios 
reponuDt, habcnt utiquo pronidi3Dtiain. rationis qnoque eigua 
in mullis (Icprt^ht'iiduntur. iiarn quaudo utiUa sibi adpotuat, malo 
cauent, pHrienliim uitaut, lutibuh sibi panint in plurpp exitus 

4 dispateniia, i^rofccto atiqnid intoUegunt. potest aliquis n gare u 
illis inesse lationcm, cum boniinoni ipsum saepe dfiludautV nam 
quibns generandi iiiellis ofTioiuiu t^st, cniu udsignaias ineolunt 
sedes, castra mnoiant, domieilia inenarrabili arte componunt, 

5 regi sao serniunt, noscio an in his sit perfecta prudentia. in- 



hPITOME 3-8] <■ 28. A. 6. c Iti. 1. 14] c. 29, 6 (religiouwn). 
AUCTOHES 1(5-H>] cf. Verg. Georg. IV 141>— 221. 
EXPJLATOJiES 10-19] Isidor. orig. Xü H,\- 



Ji(G)JUIPV} \ »ed addidi, wl ij«» (autem? scrihtpdum uidetur: iinm 

ipsa P, sine dubio e coniecturft iiU)titi&? quid iuatitia aisi om J' quid 

iuittitia om. U, ijuid ast, iitstitia V hiiic fere ütctpit codicis pag 52 

(Itiy) ter ncripta, t» qua nihil agnosci poterat. 2 sbut] allut c$t B 

pareutfB H 4 vkw Ucumui] homhiis H, revfe'/ Id' B^ ij iiatis ?■**" 

7 apparct in mg. V üs B aliqunm P 8 ileniultis P"' (in ras. corr.) K*"", 

i. t. corr. ri'tu (e er.) Ji, ri^ttu P nwhxVifi £' 9 quid] qaiqup H 

80 fetilnis] adftrctibu»! i/>, mit affectibua £^ aut fetibus I£ U iJi[>errnuLt 

(in TM. ta i tut 3 litt, et t s. X. m. 3) B qiuwt? B^ 12 et hnbont B 

I 
prouideutiaiu tdd. conl. de ira 7, JO, prudentiam C 13 uiu*fiti P 

Dtfliaiu (t d B ut utri. er) P nubi (aU. % ex O) jP", malo (aic corr. 
m. S) T 14 caieot PK corr. P** uiwut Auta in ras. r^ at:«nt ? m.ä) B 
Ifttibula] quaudo latibuln P pluris T' 15 dispatontial dispuUnt n R\ 

diiiputAut Itun Ji', dtäpat^utla (corr. fit, 3) V lt> homines ipsoa P 
18 iueiwiribili B', cwrr. B\ non narrablU F, IncuarrAl.ili. ra «•.; K 
cu'poiiunt if li* in] nou H üs J? 



1 




tliuiu. inst lib. 111 l>-lu. 



-»03 



Certuni igitur est utniniot; illn qiiHp homini trihuuulur comiim- 
nia siut cum nlü» uiut?utitjus, Higioms certe sunt exiiertia. 
equidHin sie arbitror, uuiufräis aniinalibus daum esse ratiouem^ 6 
eeti raatis täutunimudu ad oitaui tucudaiii, Immiiii etiain ad 

6 propagandam. et quia ia homino ratio ipsa perfecta est, sa- 
pientia noininatur, quai; in hoc eximium facti hoiuiuem, quud 
soll datam est intellegpre dinina. qua de re Gic«rouis u«ra 7 
Eenleiitia est: ei tot iiiquit ytneribns uuUnm «st animal 
pra^titr hominem quod halieat uotitiaiu aliquam dei, 

IV ipäisqae in hoiuinibus nulla geas est neque tarn man- 
suota neqne tarn fera, quae uon etiamsi ignoret qua- 
leiu liaberi deuiu deceat, tatuen habfiidum sciat. ex tt 
quo effioitu^ at is agnoscat deum, qai ande ortus sit 
quasi recordetur. qni ergo philosophi nolunl aniinos omui 9 

u mein Itberare, ioUant etiam religioiiem et orbant hoiiüucin 
8U0 proprio ac singulari bono: qaod est a recte uiucndo atqne 
ab omui humauiiate dünnctom, qitia deos ut cuiicta niueutia 
eubiecit bomini. .sie ipsum hominem itibi. uam quid est cur lO 
idein ipsi dispatent eo iUrigcudam esse montem quo uultns 

so erectua est? si eniin nobis iu caelum apectaudum est nihil 

ÄUCTORKS T> et quia — nonütiat ur] et Cit. de I^gg. I 7, 22 
qu&e imo — sapieutla. 8] ibid. 1 B, 24. 19 ideni ip&l] ibid. I 9, 20; 
do oat dcor. 11 5ü, HO. 

BRUPV] 1 est igitur edd. ulnim P 2 wot] aniit HV" (ras. corrj 
«rt* siiDt reli^oniiä f-is ex -es) P ei-pcrte.öet4uidem (i ? er., t <!»/*■ <.{ 
rtHOu. tu, 3) B t'xperti H, ^xpori^ntia, m mg. \ exp«rtia V 3 et qui- 
dem RH aniiiinliltuii] aliquAin nniiualibus P i taat\iiiu)i749 (^V- 
m. 19} P etiiiiu] autem P, om. V 5 iiroii.fpandam P' et om V 
6 q«<»d öw. FS 8. /. 1 quoil V 7 post suU s. l eiJeiu Ä* 9 aliquum 
«ni. U 10 li'oiii i uiLits (h et i arid. »i. .y I' maiisueta 11 iiuii 
eUutusi] ouliliitui «i H fti'atii -ni V 12 habere codd. Cic. ex om. P 
13 quod P», d dfl P' effifitar P' (corr. P") T' ut] illud ut codd. 

I. 
Cic. is] si H Ht] est 17 14 rocord4«)iir] rftortiir V qni (rotr 

m. S) V nhilüm>].l\(js II omni- V 15 tirbane ttt md. B\ ornfliit ifir) in 
rax. corr. IP lö a ow. // recto P\ corr. P^ 17 liüimcliiiii H, 
d^iiorTiim cHt qni^ ivus uO B\ quafeaus (sed »ipnu» in ras. ri in 
mff. i quin deus m. S) Qt V 19 quud V 20 nihil] nd nihil H edd., 
aed cf. C.8, 0; e. iü, l al 





utiqtip aliat ({uam ob retigionem, si religio tollitnr, noUa nobis 

1 1 ratio cum caelo est. itaque aut eo spectandum est aat in terram 
procambenduin. in terram procuDibere ne si nelimas qaidem 

12 possuiniis, qiiorum Status rectas est. in caelom igilur spectan- 
(lum est, quo natura corporis pronocat. quod si couslat esse ft 
faciendum, aut ideo faciendnm est, nt religioni seruiamuSf ant 

13 ideo, nt rationem rerum caelestinm cognoscamus. sed rationem 
rernm oaelestium cognoäCäre nullo modo pOBSumus, quia nihil 

14 eiusmodi potest cogitando inueniri, sicnt snpra docui. reli* 
gioni ergo seruiendum est, quam qui non &uscipit, ipse se pro- >• 
sternit in terram et uitam pt'cudum secutus humanitate sb abdi- 

Ih cat. sapientiorRS igitar inpariti, qui etianisi errant in religione 
deligenda, tarnen naturae suae condicionisque meminerunt 

1 11. Coustat igitnr totins humani generis consensu religionem 
suscipi oportere. e^d quomodo in ea erretur explicaiidum est. i^ 

2 naturam hominis deus hanc esse uolnit, ut duarum rerum cupi- 
dus et adpeteus esset, religionis et saptnutiae. sed homineK 
ideo falinntur, quoil aut roligionem snscipiiint omissa sapientla 
aut sapientiae soll Student omissa religione, cum alteram sine 

3 aitero uenim esse non possit. cadunt ergo a<l iiiultiplioes » 
religiones, sed ideo falsas, quia eapienliam reliquerunt, quae 
illos docere poterat deos mnltos esse non posse, aut Student 
sapientiae, sed ideo falsae, quia religionem sunimi dei on 'se- 

9 Bupra] c. 3, 4 «. 
EPITOME dl 8.] c. 29. 
BRIIPV) l aJiui utiquo R 2 terra E 8 procuniliente T' terra JR 
procumbere] procuuilje te (ie aäd. m. S) V ne] uec R, vm. P* (add. PV V 
ne si] nisi H (juidem bü B', pr. expunx. B^ 7 ooguoacAmus — cae- 
leetium om, BH wd] si P» (fi**' P^) F, haud »cio an recU, ut aü 
difttnguttuhim sie si rationem — dooui, religioni ergo eqs. 8 rerum in 
mg. V 'cwlestiuini P' recognoscere H pogsiiniis (i ras. ex ^x B. ut 
uid. B) BH 9 eiusroodi] eius H cogttatio H sicuti R 10 quam] qua H 
suspirit ff in terram proßterait H 11 humaiiiute Ä*^, corr. m. 19 
13 •deligendi fa ? er.) B, diligenda P' (pr. i in e corr P') V 14 ge- 
Uttrifi bvimaui R ooiisetuum H religißuem — oportere] religione Busoipio 
pircere H 15 esilaretur vt uid. B\ eaer? retur in ras. corr. B' 17 sed] 
et V 18 ideo] iii tfO Heumunnm »ut** H 21 quiW B, V m. 39 
totum uerbiim a m. 3 rfstittttum est rellqaa«runt B, reU*qu9runt (n er.) H 
23 qua V dei sumnü R 




I. 



diutQ. init Hb. ni lO-lI. 



205 




I 

I 



ront, qui eos ad ueri sot^ntiam potait erudire. sie honüncs i 
qni altei-atruin suscipinnt uitaui deuiiim maximif:que <^rron))U.s 
plt'uam seeuntur, quoiiiam iu bis duobus inseparabiliter i'ont'- 
xjs et, officium hominis et ueritas omoiä Inclusa est. luiror 5 
itaqne nailum oninino jiliilosophorum extitisse, qni sedeiu ac 
domicüium sumiiii boni if^periiet. potuerunt euim sie qua^ ti 
rere: qnodcuinque est suinmuin bonum, necL>ss(* est oninibus 
proposituiu. uolnptas est quae adpetitur a cunclis, sed 
Ai commuius osl cum belQis et honesti aim non habet 
taten) arlfi-rt nt niinla nocet et proeessa minuitur aetatis 
et mnltis aon contingit; nam qui opiba^ carent, quorum maier 
asi numerus, etiam uoluptate careant uecesse e^t. uou est 
igitnr suinmum bonum, sed n« hunum quidem uolupta.s. quid 7 
dinitiae? multo magis: nam et paucioribus et plt>rumque easu 
et inertiliuR saepe et noimumquain seelere contingunt c*t optan- 
tur ab üH qui ea.s iiim teiietit. quid roguuiii ip.sum? ne id 8 
quidem: non enim cuncti homines regnare possnut et uecesse 
e.st uuiuersos suuinii boni capaces esse, quaeiainus igitut ali* 9 
quid quod proposituiu kÜ omnibus. num uirtus? negari nou 
potest quin et bonum sit et omnium certa bonnm. sed si 
beata esse uon potest, quiH uis et natura eius in inatornm 
perferfutia posita est, uou est profecto suniriiuni bouuin. quae- 
Tamas aliut. at nihil nirtute pulehrius, nihil sapieute digniu^ lO 

BVrrOME 13-206, 21) cf. c 29. 8». 18-207. 2] o. 30. 1. 
19-2SJ c. 28, i». 

AUCTOÜES 12 »J cf. Spdcc, de uit beat. 10.8. 

BÜBPyj 2 nitnrn C, utmu edd. (cf. IV 30,3), $ed cf. IV 36,9; VI 
H,2 dcui.am (1 er.) V 3 pk-UHin] pot-niim V BWiutintur HPV 
iiiseparsbiLit«<rJ atiiue iuse'pa'nibililBr W 4 et (vmie ofliciumv o«i. // 
dem fH w. 1 nel 3) B, 'st-dem V iA^\\xc. B 6 rcppcriront II 7 ()r. est 
PI. Ä 8 ..m»Iiipla« (ai?er.) B 9 hitWut P', a Oel P> U coii- 
liiigrl B 0|ivril>us R c»rdRt B 13 s^d us bouam om. P U uagis] 
fiR miuuii scribrmlittn f cf. adp.49,tG; quirl? diuitiae tuuUo ningis? IJfir' 

B 

telita BUpra paucioribus litttrae aliquae eras, V et om. II 15 X'-uo«- 
uniquam (^ et u tn. 2) sie V contiiigaat H optaiititr Pr.'^non 
optantitr BItH 18 iis Ji, bis cftt. 17 ooiuti H« 19 «piM Ä 20 ix-d] 
»t P 21 in] et B 22 boiiiiui ow. IIV, hatui scio an rede 23 at] nn H 
upitaVf (r er.) B, sapi^ntia H 



J 




20ti 



Firmiiitii Lnctaiitl 



i:t 



u 



i& 



iüupuiri potest. si enim iiiiia uli turpituiiim-m Tii^iomla i^nm^ 
lürtus igitur aJpeleiiila est ob decorem. quid ergoV jwlf.'-tm' 
fieri nfc quod honuni, quoü hoaestum esse coustat, meicude 
praetiiio can?at sitque taut sterile, ut nihil ex se nonimodi pa- 
rial? lältor ille magDiis et diföcultas et eluctatio a(luiT:>ua 
mala, quibus haec uila pli^na est, aliquid magui boni paria 
necefise est. id uero qniil vs:iv dicenius? niim Qüluptatoiii?J 
al uihil turpe ex houesto nasci potest. nam diuitias? nuiu 
puleulatus? at ea qnidem fragiüa snut et eaduca. num g\o^ 
rjam? mtui honorem? nuni memorlain nomiuis? at hat'i 
oDinia Dou suui in ipsa uirtuto, sed in ali</niiu existimatioue^ 
atqiie arbitrio i>oi;ita. nam saepe uiitus et iuiiisa est et nialo 
lidticititr. debet ant^m id bonuni quod «x ea uasoitur itA ao^^^t 
hiierere, ul diuelU atque abstrahi oeqneat, nee aliter summnin 
bunuiii uidori potest, quam si et proprium sit uirtutis et laJe, ik 
Lii neque odici quieqiiam nnque detrahi po^isit. quid quod ia^t 
his Omnibus conti^niiieuilis uirtutis oftioia cniisi.ttunt? nam uo- 
lupiali's opes pi^futias hoimres eaqu«* oninia quue pn> hnim 
habentur nou coueupisci>ri<, uou adpetere, uon amare, quod 
eeteri faciunt uicti cupiditatf, id est prolVcto uirtiitis. aJiut «s 
ergo subtituius atqiH* pratMlanua efßcit neu liustra bis praesen- 
tibus boais'reluctJitur, nisi quod maiora et ueriora (lesidflrat.j 



BTilfPVJ 1 iiiti'» r» -i aten-Ii B^, eterel« *ic B^ 5 nt eliutaüoj 
f«t 8, / Ji') BJiPV, et luctatio i/, ulem eoniecemt Jlafmiiui m. primntn\ 
ctulicix B ifluBtutio secutua, reluctntiu BuetKuumnua 6 uiagiii om 
boüi] miUi K', s. i I boui K> 7 «luod H dicimas i/ 8 ao Jif ' 
dliiiriiie B 9 puU'iitiitjis, sei nlt. n tninm cert., R, potenta^" ^enta rt "" 
in ms.) P, potcstato*a V lü nutii hunorem uuni memoria (sie) «. I.| 
add. B*; enilei» arrha m- 1 in inf. mg. addüierai, sed nunc enua 
ll*Mti(pr u (sC u; r 12 et innisa estj «laae est (Imc^ inuisa *8t B ISidj 
oiH. B Gl om. V\ «. l. I i'i K' 14 nequput/ B^ nee in mg. V*> 
«lit«r (I add. m. 3) B Hiiuilnnm' J^ 15 nirtuti« sit P et) sod if 
16 ut uefpie} utqt TT dici J5' (ton. B^) fl quic <iimm> B pro quid 
tfuod euunud, 9. l. qniii add. B* 17 ooiiti-mpiieudis BUP, no raro in bA 
mirpt in crtt. rodd. olfioia Ta ex in. 2) P 18 pototitias — raiiru- [ 
Ifiscf^re vm P eaijuae UV*' 19 eoncupiscere] cupen* B 20 uirlutis) 
PnrrhaxiuM^ ulrtus C 21 praeclnrinis H^ iirat'nenlihns] fr«qut>ntibus 
au elui-titijr // luaiorc V ot uerioiM om. P 




diuin. inst tib HI 11—12. 



207 



desporoinus inuouiri posse, modo uerset a« cogitalio in 16 
"Ömnia: nequt! enim Un\A aut tmliera |tetuiitui- {iraomia. 

12. Si qaaeritar quid sit propter quod uascimur, quid efficiat 1 
nirtuH, poseumus $ic iuuestigäre. duo sunt ai quibtis homo 
cou&tat, aniniiis vt oorpns. inulta sunt propria auimi, inulta 
propria corporis, multa utrique communia, sicat est ipsa nirtus: 
qua)* quoiietis ad corpus refertur, diseeruendi gratia fortjludo 
nomiuatur. quouiaiti igitur utrique subiac^t fortiludo, atrique 3 
proposita dimicatio öst et utrique ex dimicatione nictoria: cor- 
i« pus quia solidum vst et conprohoiisibile, cum solidis ot con- 
preheasibüibus coutli>nit nncesse ust, aninin» autt>m quia tennis 
est et iDui&ibilis, cum iis congreditnr hostibut- qoi uideri tan- 
gique iiou posBuut. qui sunt autem hostes auiuii uiäi cupi- 3 
dit&tcü uitia poccata? quae si uicorit nirtus ac fugau<^rit, in- 
maculatus erit uuiuiui^ ae purus. unde igitur colligi potcst 4 
quid fl'fieiat auimi fortitudo? üimirnm ox coniuuoto ot pari 
hoc est ei corporis fotlitudine: quod cum iu aliquam congres- 
Biouem certamenqup uenerit, quid aliut ex nictoria quam nitam 
petit? siue euim cum hominti siue cum bestia dimici^s, pro 
salute cortatnr. ergo ut corpus uincendo id adsequttur, ut 6 
non intereut, si«; et animus, ut permaueat, et sicut corpus ab 
hoBtibns suis uictum raorte multatur, ita supcratns a uitiis 
oiiiinua uioriatur nccesso fst. quid ergo int<>rerit inter animi 6 
et coi-poris diniicationem nisi quod corpus temporalem uilani 
expetit, animua sempit«rnamV si ergo uirlns per ae ipsam 7 

EPITOME 25—208. 12] c. 30, 1- 

BSHFVJ 2 l>«uin fa er.) B 3 Si Beumamtus eommate post uirtus 
}tonto, 3«il C qtuttiriimii!) B nnscnmor R efficit H -1 iiinus (i ex 
alia hu, et r i.l eti in ras.m.l)FV (r s. L F'J iaaestigare] inoenire B 
5 |)roprie B, propri.e ('a er.) H mulU] intilt« fliuit R B proprio Ä prtv- 
pri»« (■» er.) H, jiropriw (bd es » «i. :ä) V ü utrique B\ ul)i<nie R', utro- 
Mqn« fi» subiac«t et i/ 9 disposita H et ow. R U ouiitlicat Ä' 
4u1*at«uu1^ V Vi est om. B iis Ü', bis B' tntm eeU. 13 hostis V 
am om. B 16 efticit B fortitudo] iurpitndo P', corr. i" coniuikero 
Co ex i Ml. 2) H 17 ei] et B fortitudiiieiii P\ in üel. P* in ou*. V 
18 certnniwii ß 19 dimicet i/ 30 id om. V 22 uictiis B a om. V 

int«rest B 25 fif B ipsa BBP 




3R]/6 



Firmiiini L&ctaiiti 



boaU non est, qnoniam in perrcrendis ut dixi malis tota niü 
eins est, si omnia quae pro bonis concupiscnntur neclegit si 
Bummus eius gradus ad mortem patet» quantloquidem uitaiii 
quae optatur a ceteris saepe respuit morteniqiif^ quam ceteri 
timent fortiter soscipit, si necesse est at aliquid ex se magui & 
boni pariat, quia suscepti et superaü usqa(> ad mortem lahores 

8 sine praemio e^e non possunt, t>i nullam praemium qiiod 
ea dignuQi sit reperltor in terra, quandoquidem euncta quae 
fra^ilia et caduca sunt spernit, qaid aliud regtat iii^'i nt cae- 
leste aliquid etlßciat, quia terrena uniuersa contemnit, et ad lo 
altiora aitAtor, quia hninilia despieit? id uero nihil poteat esse 

9 aliut quam inniortalitas. merito ergo philosophorum non o1>- 
scttms Enclides qui fuit Megaricorum conditor disciplinae, di6- 
sentiens a ceteris id esse dixit summnm bonum, qnod similo 

10 sit et idem nemper. intellexft profect« quae Bit natura suinini ia 
boni, licet id non explicauerit, quid sit: id est aotem inmorta- 
!it4is nee aliut omniuo qnicquam, qoia sola nee inminni iiec 

11 augeri nee immutari potest. Sf'neca quoque inprud^ns ineidit 
ut lateretur nuUum esse aliud uirtutis praemiurn quam inuior- 
talitatem. laudans enim uirtutem in eo libro quem de iuma- » 
tura mort^» conscripsit, uua inquit res est uirtus, quae nos 

13 inmortalitate donare possit et parcs diis Taßere. sed 

I ut dixi] c. 11,9. 

EPITOME 16 «,] c. 30, 8 immortalitM — bonum. 17—209, 20] 
0. SO. 2 8 

AÜCTOBES % 9] cf. Cic. Acad U 42. 129. 21] fr«. 27 

BJiHPV] 2 est eius H ncglegit (pr.gexo m HPV <5ri' K' 3 «1 

om. P', ». l add. at. w. antiqtta ist« B\ nitK corr B\ iiita (" m.S) V 

A quW ft> m- 2) V optantur B', n ihl B* 5 «i] sie U in»9»m 

^i «•.) P 6 paroat F' soseepti] »ustenü V; surtentuti fäd. »ep»- 

rati H 7 quod] ijudm V, ». I. I quod K' 8 ropperiptur B 9 «Int V 

%\\\\A om. B 10 ad om. B 11 nititur H huuiiliora B. humiliw P' 

dispidt BP 12 opscurls F', opscnru* F' 13 dissfiit'ixtns F' U »<i- 

müe.^ B 15 in(t4?llex>it B 16 id nm. P qnod P pst $. l pott 

li 
aatem B 18 mntari B 19 fet«rrtur F' aliuin B immortAtS 

3 

fli m. S) sie H, immorUlitatis F 20 quam F*"" 21 no» in imnortali- 

I r» 

tatem H 22 doii» (corr. m. 9) V 




dittiD. inst Hb. m 12. 



S09 



et Stoici, quos secutus est, ncgant sin« uiitute effici posse quem- 
quam be-atiiin. ergo uirtutis praemium beata uita est, si oirtus, 
ut rect« dictum est, beatam uitam facit non est igitni* ut 18 
aiuDt propter se ipsiim nirtus expetenda, sed propter uitam 

s beatara, qnae uirtutem necessario sequitur. quod argumentum 14 
doceru eos potait, quod esäni sunimuin bonum. haec autem 
uita praesens et corporaüs beaia esse non potest, quia nialis 
est subiecta per corpus. Epicurus deum beatum et incor- 15 
luptum uocat, quia s^mpitertius est. heatitudo enim perfit;!« 

i» esse debet, ut nihil sit quoil eam uexare aut minuere aut in- 
uiutare possit, nee aliter quicquam existimart beatum poteal 16 
nisi fucrit incorniptum. iiu'OiTUptuin autem uihil est iiisi quod 
est inmortale. 5olu ergo inmortalitäs beata est, quia corrumpi 
ac difisoloi nou potest. qnodsi cadit in hominera uirtas, i7 

I* quod negare nullus potest, cadit et beatitudo: nou potest enim 
äeri ut ait miser qui uiituto est pravditus. si cadit beatitudo, 
ergo et lumortaLitaä cadit in homiiiem, quae Iieata est. sam- is 
mum igitiir hoauiu sola inmortalitas inuenitur, quia nee aliut 
animal nee corpus a^ltingit nee potef>t cuiquain sine scientia 
et uirtute id est siue dei coguttione ac iuHtitia proueuire. 
cuins adpetitio quam recta, quam uera ^it, ipsa uitan huiusce 19 
cnpiditas iudicai, quao licet sit tcmporali^ et labore plenJ.-^sima, 

EPITOME 21—210. 2al c. 30, 3 (tintum — sumtis). 
AÜCrOIiJSS 8-13] of. ad f rg. 3ÖÜ Epicuri (pag 241, 15). 

BRHPrf 1 cffidi P, omcU K', s. I. H tob. emr. r> 4 tpsa BH 

S bofttain om, P acs t-ssario (q m. S) V 7 eoriiorfllifl u^la P, tütiforn V 
8 IMr ootfnaimi fer corp m ras. ex 4 tut 5 Utt. in. 3, puti corpus S--4 litt, 
mu., potat /«tMC piirnisiste^ S et vitt. B 10 eam] er e» // ini- 
iniüuprc ^nia- U) Uli miDut-re aut] minuereroat 1'', s. 1. corr. F* 
iiiniiit«ri /i^'. (Y>rr, ni. t uel 2 11 w-fitimari B' 12 üisi] Dii. W 
inoorruptuiu (untc automj t. l. S^ Tiisl' P^ 14 bomiiiß V 15 ca- 
det RH 16 sit' P* radet H et b«aÜtudo Ü 17 et om. V cadit 
in hominem — itnmortalilas in inf. mg. aäd. V, Kfd j>ost boauni 4 fere 
litt. ertu. 18 quia om P', (\\iao ». l P> 19 &cieutiae uirtute P' 
(lt. l. corr. PV V cäd; KifutJii et uirtiit«" comecemt intit Volkmannw. epüt. 
gratui- pa;/ fi H oh^eru. m\K. 187U pag. 13 2! yuaiu r«tu om- P ip»i' 
(' I. e «Ä wi. 2) V huiuso«« (a er.) B 

xvmt Lici I U 




210 



FirmiKiii Laetanti 



expetitor tamen ab omnihas et opt&tar: haue enim tarn senes 

quam paeri, tarn regee qaam infiini, um deuique sapifnt«?^ 

SO qa&m stulti cupiuat tanti est, ut Anaxagorae uisum est, 

contemplatio ca«*]i ao lucis ipsias. nt quascamque mii^erias 11- 

21 Ijfät äusUDL>re. cum igilor lahoriosa baec et breuis oita nOD 
tantum homlnam, sed titiam ceterarum animantium con^ensa 
magnum boaam esse duealur, manifestuoi est eandein sum- 
mom ac perfectom fieh bouom, si et üne careat et omni malo. 

22 denique uemo umquam extitisset qoi hanc ipsam brouem con- 
temneret aut subiret (mortem) nisi Bpe uitae innporis. Dam » 
iUJ qai pro salme cioium oolimtariae ee neci optulerunt, sicut 
Tliebis Menoecdns, Athenis Codms, Komae Corüus et Mures 
duo, numquani mortem uitae commodis praeiulissent, nisi se in- 
mortalitatem opinione ciuiam consequi putauissent. qai tarnen- 
etsi uescieruut inmortalilatiis uiam, res eos tarnen noo fufellit. u 

33 tji enim uirttis diuiiias et opes ideo coDtemait, qnia fragiles 
sunt, uoluptates ideo, qnia breues, ergo et nitam fragilem 
breuemque ideo üontemniti ut solidam et perpetuam oonsequatar. 

94 ipsa i^tur eogitatio per ordinem gradiens et uniuersa consi- 
ilfraos perducit nos ad eximium illat ac singulare onios causa so 

35 uascimur bonnm. quod si fecisst*ut philosophi, non quod semel 
appreheuderant tueri pcrünaciter maluissent, profecto pemenis- 
sent ad uenim hoc, ut ostendi modo, quod gi uou fuit eonmi 
qui caeleäteä auimas uua i^uni corpohltus extiiiguuntt illi tamvu 



BRBPyj 1 »-t potitur F« 2 re'K(*s //' infi-nii (t er.) H 8 ca- 
piunt B 5 et om, H 6 ceteronuu R couseusum mA^uin e«au 
bouunj U 7 tinU^m H caadem — p«rfeotum qw. 1* 9 eztitit B 
10 AUt] ac H morteio add. edd., cf. Epit. 30, 1 spex H nun (w in 
ras. ex hu? m. 3) B 11 qui om, V uoluntarin «st ««ued V obtu- 
li'niut (h ex 9 B*) BH 12 mvueceus B, incuoedieus /' AUwois] at 
hvJ» iit> Hnrett] muc«iiu (t er.) B, tuyra niures adtl. inarii m, poti, R 
13 sHpra duo uild. i »iiii K' uitii bü om V*, in tng. i niii K= M de 
opiuioae B tainctsi BR lü cooteinpoiC (eirp. m. 3) B quia rra^nJ«« 
- breuemque (um ideo; coutempnit in inf. mg. add. P» 1» eonÜJnit 
("m.St) V 19 ip«a ipjtur in raa. ex iptur i'^ .ordinftjii P 20 ac] 
et r causa, (m er.) B 21 uon Ä'K, si uon BP, el (s. /. R) nou R^H 
22 Äilliraflwndcriiiit H 24 unA^ V extinguat BH Uli tiinieii] flli- 
l.kfoQ 1'' H. /. et i'fi*. cvrr. T' 



diu in. iii&L lib. III 12. 



^11 



qui de inmortolitatr* aulniai? dispataul intellegere debuernut 
ideo propo8i(am uobis eme uirtntem, ut perdoniitis libidinibus 
rernmque terrestriinn tupiditftte superata pmao ac iiictrices 
aaüuae ad di?um id eai ad originetii kuuiu ivuertantur. id- -i6 
fr (!irco f^niin soli auimantium ad aspectiim caeli err^cti enmus, 
ut sumnium bonam nostrura in f:nmnio e^se ciedamus, ideo 27 
teligiouem soli eapiiniis, ut, ex hoc («cianius huinauuiii spirituiu 
Mou esse mortalera, quod deum (|ui est inmortalis et desiderat 
et agnoscit. igitiir ei omaibus philosophig qui aut scientiam 28 

ao pro summo tiono aut uiitutem sunt ainpiexi, teauerunt quidem 
ueritatis uiaiii. sed iioii piTuenerunt ad sumunim. haoc enim 29 
dao snnt^ qttae simnl efficiant UInt quod qnaeritnr: scientla 
id praestat, ut quoiiiodo et quo ]ierueuieuduni ^it iioueriiiius, 
uirttis, ut perueiiiamiis. alterum .sine altero nihil ualet: ex 

IS scientia enim nirtns, ex uirtute suniniuni bonom nascitnr. 
beafa igilur uita, quam philosophi quaesierunt semper et qaae- 30 
ruut siue in eultu deorum sine iu philosopbia, nnlla est et 
ideo non potuit ab bis reperiri, qnia summum bonum non in 
summo qnaesierunl, sed iu imo. snmraum autem quid est 31 

tu iiisi eaelam et d^us, unde animus oritnr? imum quiil nisi 
terra, uude corpus est? itaque licet quidam pbilosoplü sum- 32 
raum bonum non corpori, sed animo dederiut, tarnen i|Uoniain 
illut ad liiuir uitam reitulernui quae cum corpore lerminalur, 
ad corpus reuoluti sunt, euins est omne hoc terapus quod 

«fi transigitur iu terra. quare non inmerito summum bonum non 33 
eonprehendemnt, quia quidquid spectat ad corpun et inmorta- 
litatis est expers, imuui sii uecesse est. non cadit ergo in 34 
hominem beatitndo illo modo quo pliilosophi putauernnt, sed 

EPJTOME 2—9] c. 80, -1. 9—14] cf. c. 29, 5 s. 



B(0}RHPrj 1 iinaiorUUta'te H' 3 ac om. R mctricM V* 5 adj 
id H 7 capi*niuEi (a er.) H 8 mortnle H lif perucniundum (aU. n rM. 
fx m) P It) uita (Ml in ru^. w bea hi. 3) B 18 iis £ tjui V 
üunituum boDum um. P In' P> 19 Utmo H, pariter 20 22 ooo 
om. P sed] et P 23 ad illud haue V reitiil«runt (es^. m. S) V 
24 tempa«! opus H 25 o6 <In;[m]erito ineipit codicis G pag. 53 (10) 
paenf totn Ifcta 26 etpectat BOH iiimortalitaÜ« — imum rit] mortale 
et iwritunun B 27 pro imam est thumum] in G 28 uUo H quod RH 

14* 





212 



PirmiaQi Ltctanti 



ita cadit, uon ut tanc beatus sit, cum uioit in corpore, quod 
uliqne ut dissoluatur corrumpi ueq^isse est, sed tunc, cum 

Rü anima Hocietat« corporis liberata in solu spiritu uiuit hoc 
UDO beati ess« iu hac uita possumus, si miuime bcati ess-^ 
uiüeamur, si fugientes iulecebras uoluptatum soUqne uirtuti 
seniicQlcs in omuibus miscriis laboribusque uiiiamus, qnae sunt 
exercitia et corroborameuta uirtutis, si (it'uique asperatu illaoi 
uiam difficUemque teneamus, quae nobis ad beatitudinem pate- 

SG facta est .suninium igitur bonnm quod beato» facit non 
potest esse oisi ia ca religioae atque doctrina, cui spes inmor- 
talitatis adiuncta est. 

1 13. lies exigere uidetur boc loco, ut quoniam docuirous in- 
luortalitatem esse sammum bonum, id ipsum, iomortalein esse 

2 auiuiain, conprobemus. qua de re ingens iuter phüosophos 
disceptatio est, uec quinqiiain tatncn t>xplicare aat probare potue- ifi 

5 ront ii qui ueruni de anima sentiel)ant. expertes euim diuiuae 
huius «ruditionis nee argumenta uera quibus uiucerent adtule- 
ruat nee testimonia quibus probar**!!!. sed oportuuitLs hanc 
quaestionem tractabimus in ultimo libro, cum de uita beata 

4 nobis erit disi^erendum. superest pars illa phüosophiae tertia 
quam uocant Xoiftxi^v, in qua tota dialßctica et omuis loquendi 

6 ratio conlinetur. hanc diuina eruditio non desiderat, quia non 

19 in ultimo libro] c, ^—Vl 13. 

i^PlTOME 12— Üü] c. 3U, 4 de — diMoreiniu. 20—213, 2] c. 30. 5. 

S(0)RHTVJ I ut tuDc] attum H^ 2 tuoc om. O 3 socUftnl« 
(* er., ^ m.2) V yost cori»ori« «nw. lihi»ris 2* 4 in hac nit»-^%«iti 
«MO om. V 5 uirtut« //> 7 corporanieuta RV^, ». i t UtapvtmueaU. V\ 
eorrubuni**meuU (ner.J H uirtutu[iii^|i iki G iUä (1 ras ex u, ä i» 
nu. 1». 2) V 9 bealos am. V 10 cuius H 12 [ex«]igfrB (prim w 

posUa additum md.}G 13 bonu /i'd sie V id ip»iira] oo ipM H iui- 
mortaldiii J*\ m final dej. P* 14 animum G, om. P comproh^'nttu 
(e ex ä m 2) H IG ü H\ hü BG, bi H}PV, hi- (1 «r.) H 17 tradi- 
tioiiis il 18 m probarent sed up Hrstnit codids G pag. 53 (10), xequHur 
pag. 54 (0)t t« 1/1(0 nihil aftHosci poterat opportiinius R, »ic plfrumque 
codä., oporliurru» T* 19 cum' li^ 20 äu.perpst (r ? er.j V tertiae i? 

21 '(lujini uooanP pi AOPIRHN (siccorr.m.SiB, om S\ AOriKCN adä. H\ 

AOr.KH.N (i postta add.) P, AOriKhN (corr. m. 2) V 22 tradlüo IT 





dinta. insL Hb. III 12~]8. 



213 



iii Ungua, sed üi oorde sapieutia est neo interest qaali ntaro 
Mimone. res enim, non uerba quaernntur. et aos dod de 
^»miuatico aut oratore, quorum sciencia est qaomodo loqui 
deceat, sed de siipieute disserinnis, cuius doctrina fst quomodo 

5 iiiuere opoiteat. qiiodsi neqiie physica illa ratio aücessaiia 6 
est aeqne haec logiea, quia beatum facoro non possunt, restat 
at in sula ethiua totius philoäophiae uis continoatui*; ad quam 
se abiectis omnibns Socrates contulisse dicitur. in qua etiani 7 
parte quoniara phiJosophos errasse docuj, qui summuui bonum 

lu ouius capiendi gratia generali snmus nun üonprtihi'udcntat, 
apparet falsam et inanem esse omnem philosophiam , quia 
nee instrnit aU iusiitiae munera nee officium hominis rationem- 
que consumiuut. sdant igitur erraro se qui philosophiam putaat 8 
esse sapieutiam; uon trahantur auctoritate euinsquam, sed 

15 neritati potius et faueaut et accedant. uullus hie ti^mcritati 
locus est, iu aetonium stultitiae poena subennda ost, .si aut 
persona inanis aut opinio falsa deceporit. homo autem, qua- 9 
lisounique est, si sibi credit hoc est si homini credit, ut non 
dicam stultus, qui suuni non utdeat erroreni, certe adrogans 

M fst, qui sibi audeat uindicare quod humana condicio non reci- 
pit ipse ille Romanae linguae Hummus auctor quantum faJ- 10 
lator, licet ei illa sententia poruidcre: qui cum in libris offi- 



17—214, 3] 0. 26. 2 s. (sapieoftia — 



^K 9 docni] r. 7. 8. 

^" EPITOME 5-13] c. 30, ö. 

L profltmtiir). 

^K AUCTORBS i 10 «.] Cic. de iifT. U 2, 5 s. (cf. I 43, 1&3) 

^^L^ BlilirV] 1 quidi] siali DK in ras. corr. B' utar? P 2 sennoweB', 
^^RPnrmout^m H reä' ['m 9 «. /. er.) li 3 aut ex oratore B 4 debeal // 
r ilesacrimuE 7» 7 m-tbicji Jt, et hica m. J, a. l ethini adä. nl. tn. anti- 

f qua P, hiihicn V 9 errare PV 10 capii^adi fa i'b ras. ex nf m. 3J B 

«uut V cü^rnfheiidcnint (a dtl. tn. 3} B 11 ifsm «t iaauem B 12 neo 
(ante lastniiv om. i? 13 coasummat] couQrmat ^fir m ras. $x 3 uel 
3 Utt, fort, -luiii, B^j BP tmiase BIl se om. II 15 et (antt ta- 
ucaut^ OKI. R ac»"cedaut (hc ? er.) B hie om. P* (». 1. P^) V temeri- 
t»|ti*ftr tomerairi"* (s. l incrrta Uti. erasa) B, teoierittttis UV 16 stulti- 
tiae] JQititiae V aut* fe er.) E 17 opipio] imxno opiaio R 18 est 
«m. H «i om. P' (s. l P>>» •■ '■ V hoc est— credit s. l B* »i om. 
iIP\ $. l P' 2« est] et R rectpit HV 21 iUe ipse U 




214 



Pirmiaui LaotaDti 



ciorum philosopliiam nihil aliat esse diiisäet qaam 
g tut] tu in siqtiBiitiaLS ipsam aiitem Bapientiam rerum 
diuiuarum et humanarum scieutiam, tum adiecit: cuius 
Studium qui uitupeiat, haut saue intellügo qoidnam 

11 Sit quod laudandum putet. nam si oblectatio quae- t 
ritur animi requiesque curarum, quae conferri cum 
eorum studiis potest, qui semper aliqaid anquiruat 
qnod epectet et ualeat ad beue bcalt^que uiueodum? 
stue ratio coQstautiae uirtutisqae dueitur, aut haec 
est ars aut nulla omnino, per quam eaa adseqnamar. lo 
nulUm dicere maximMium reram artem esse, cum 
minimarum sine arte uuüa sit, hominum est parum 
cousiderate loquentium atquf; in iiiaximis rebus erran- 
tinm. 81 aatem est aliqua disoiplina uirtutis, tibi «a 
quaeretur, cum ab isto disc^ndi genere discesseris? is 

12 equidem tametsi operam dederim ut quautulamcumque lUcendi 
adsequerer tacultatera propter Studium docendi, tamea elcMjuens 
Dumquam fui, quippg qui forum ne adti^'orim quidem: ^ed 
necesse est ipsa me faciat cansae bonitas eioqut^ntem, ad quam 
diserte eopioseque defendeadam scientia diuinitatis et ipsa uei-i- so 

18 tas sufficit, uellem igitur Ctceronem paulisper ab iuferis 

EPITOME 2 8.] c. 29, 6. 



BUnPV] 1 eaae mn. P dixorit P 8 dum U ca*iu9 (m9er.)B 
4 h«ut S, om., aed spatio relieto R, aut If, haut (corr. m, 3} P, baud V 
san«B (a er.) B quiu nam U 5 quod om. F*. »i mg. \ quöd F' si] 
sine todd. de. G rpquies*>qiie (h» er.) B 7 aliquit B anquirunt V 
CUM codd. Cic., inquirniit BH, adqninint BP 8 eipectet B et om. B\ 
ftut s. I. B' bftoattquo B 9 sIuptü' P* gnpra ducitur add. t distrT 
»t,S? V an eat codd. Oic. 10 ntiUo P» (o in a corr. P'J F« s. l corr. 
Adwquiuiur V 11 maiüna-nim (m er.) V cttm (" tr.) in imarom V 
12 niinimanim] miuiiaBrtiiii rt-nim U imiiijna(rum sine arte, P parum 
coueidi-rate om., tum oloqueutium habet P 14 diatnplina om, m.l, in mg. i 

t. 
disciplina m.29 V 15 quaptitur H iwto] hoc codd. Cie. ^npiis 

(cttrr. w. 8) V 16 et quidem B quantulurapamque V 17 diccndi V 
tiuuen om. P nnmquam eloqucuü // \S attini^riin F 19 ipsam 
e01tiat HP^, pari rof. corr. ad quam) atqii* ad H 20 dissfrt*» B"'// 
tcieutinm B'^'P^, in t(tl. P^ scnteullaTn H 21 paulUper cioerotifm K 



dinin. ihm lib. III 13. 



215 



snrgfre, ut iiir oloqiieiitissiinus al) tiomuncnio non disrrtn ilo- 
cer»?lur: priinum quidnam sit qiiod lainiamluni putet qui uita- 
pprat iü ätudiuin quoJ uueatur pbitosophia; deiade neque illani 
esse artfin qua uirtuH nt iustitia disratur ne« aliam ullaiii, 

6 sicQt putauit; postremo quoniam est uirtutLs disciplina, ubi 
quacrcuüa sit, cum 4b iUo discendi gonure disceäseris, quod 
illß Don audieudi diseciidiquo gratia quaerobat. a quo i>uim 
pOBset audire, cum sriret id nemo? sed ut in cansis facere 14 
solebat, iaterrogatione uoliiit uxguere ad (yjnfessionemque per- 

iD ducere, tamquam confidoret responderi prorsus nihil posse, 
quomiuns philofiiophia esset niagistra uirtutis. quod quideni in 
Tusculauis dispulationibus aperte prol'essus est ad eam ipsam 
conuersft oralioiie, tamquaiii an dwtlamalorio diceudi geuero 
iact&ret. (uitae) philosophia dm inquit uirtutis iu- tß 

15 üagatrix eipultrixquo uitiorum! quid uon modo dos, 
sed omnino uita hominum sine te esse potui»set? — 
tu inuentrix Ingum, tu magistra morum et disciplinao 
fiiisti: quasi uoro aliquid per se ipsa ^i{>utiret ac DOn potius ll> 
ille laudandas esset qui eam tribuit. potuit eodem modo gra^ 

AÜGTOBES Ml Tiuc. V 2, 5. 



BRHPVJ 1 resurg^re ff homiimculo ff, 'livjiininculo V deserto F* 
dooentur V* 2 quia nua S puteot P>, n dei P^ 3 id om. B 
4 qa»a rt tr) H, qüia P 5 aicut] ciit gic P post ditciptirj» ». t. qua» B> 
6 dUceodi (pr. i ex e m. 3) R 7 discendiue JJ qiiaercbnt] ferobnt P 
8 ii'üMlirö V^ sciert^t i", pr. a tfei. P' pMt nemo hae ;ied ut iieiiiu /*>, 
dtl.P^ 9 urnere Jtll, iirguere (exp. m.3) P 10 prursuiii B 11 quod' V 
12 disputatiouibus] uirtutibiut H 18 coDuersaui orAtioncm B, couuar* 

> 1 IM 

nlionem R coDuorao V oratioaem H H lactaret (corr. m. 2) V 
uitae Ol». C, t Cicerone cum edd. rtcrpi dux (i add. m-2)V om. BRP 
uirtutis] ueritatia B indigülrii P', corr, P' 15 ultrixque H, ex- 
cultrijque P» (0 in p corr. P*) V cuta Cie. eodd. GR\- Mculpttüquo 
Ouldbachents, annaJ. g}/mrtaa. austr. 2&/5 pag. 9i et ad Apulei. de mundo 

pratf. (pag. 103, 3) nos sed] dos e B, uosMt H 16 pütuU^-d (torr. 
m. 3) B, puto iswt y« 8. I. eorr. poH potuiswt Lact, uertnx non- 
niUta omixit 17 le^rum om. P 18 W B ipsam /f 1!» nute tri- 
buit forifJSM hominibus uel ■ nmtf« excidit ei>d«iu — cibo I/i« F^, 
alt. del K» 




216 



FirmiaDi Lkctanti 



tias agere oil)o et potui, qaod sine his rehus constare nita non 
possit, in quibtis ut sensas ita beneficü nihil est: atqniu ut 
illa corporii^ atinieuta sunt, sie aaimae sapieutia. 

14. Recüus itaque Lucn'tius, cum buiu laudat qui sapieu* 
tiam primns inuenit, sed hoc inrpte, quoil ab honiinc inuentam 
putauit: qnasl ttero illam aÜcubi iacentt^m homo ille quem 
UtiJabat inuenerit taiuquaui tibias ad fontem, at poeUe 
aiuQt. quoiisi repertorem sapienliae ut deam laudauit — ita 
enim dicit: 

nemo, nt opinor, erit mortali corpore oretus. 
nani si, nt ipsa petit maiustas cognita rernm, 
dicfüdum est, deus illt* t'uit, deas, iuclute Memmi — 

3 tAinen non erat sie laudandus deas, qnod sapientiam tnaenerit, 
sed quod homiuem fecerit qui posset capere sapientiam: minoit 

4 euiiu laudem qui paileni laiidat ex toto. sed ille nt hominoin 
laudauit, qui tarnen ob Id ipsum deberet pro deo haberi, quod 
sapere inuenerit: uam sie ait: 

Doune decebit 
hone homioem numero diuum dignarier esse? 

5 onde apparet aut Pythagoram uoluisse laudare, qui se primus 
u( diii philo^ophum uomiuauit, aut Milt'^ium Thalen, qui da 

6 terum uatimi primus traditux disputd^se. ita dum houiinem 

21 ut dixij c 2, 6. 

AÜCT0RE8 7] cf. Ouid Rwt. VI 701—703. 10 ss.j Locr V 6 ss. 
18 ».) ibid. 50 s. 

BRBPVJ l ia H, h-i» fl tr.) P aita oonstare B 2 possct B 
in quibus hin P*, prius del. i" S sunt om. V 4 buiii om H h hoc] 
in vo B 6 ilUcubi H 7 inueait H tiMas] uas P 10 opiu«or fl er.J P 
inimortuJi P oreatus H U sicat B 12 dicendu« ($ er.) ne B 

est P iiioliite (corr. m. S) V, inclyt^ BliBP cwm codd. Jjucr. Memini] 
ine in mi 77 18 si^^ B^ 1-1 poHsit P 17 nnni m» H 19 numero 
diuum C cum coäd. Lucr. diguari uerum esse U di^ah eresae* 
(■^ m. 2, t er.) V 20 poat Pythagonun add. eum VoU:tttannu8, oftsem. 
wn*c. 1872 pag. 23 21 philosophurum BH, fitosofü» (n er.) V melE- 
«ium V^ talera B 22 naturÄ (' er.) B traditiir] dicitar B ita] S; 
(i. e. Sid) m m^. V* 



10 





dinln. inst lib. UI 18— H. 



217 



qua(!rit i>xto1Ierß, roni \\tsnm depref^sit: uon est eiiün magna, 
si ab homiiie potuit inut^uiri. ueruni potest ut poetae dari 7 
uettia. at ille iilem perfectus orator, ideiu sunimus phiJosophus, 
ne Qraecos reproheudam quoroiii kuilat^m tieinpfT accusat et 

s tarnen seqaitnr, ipsHOi sapientiam. quam alias donum, alias 
inuentcm deoram uocat, poetice ßguratam laudat in faciem. 
grauiter etiam queritur extitissfi aliquon qui eam uituperarent. 8 
quigquamue iiiquit uLtuperare uitae paroulem et hoc 
parrißidio se inqainarti audet et tarn inpie ingratus 

130 esse? DOS tirgo, Maree TuUi, parricidae sumiis et iasnendi 9 
te iadice in ciUleum, qoi philosopUiam negamus pareutem 
eese uitae, an ta, qui aducr^us deum tarn inpie Ingratas 10 
es, non hunc cata£) effigiem ueneraris in CapitoUo sedentem, 
ged illam qui muudum tecit hominemquH generauit, qui ^apien- 

u tiaui quoqut; ipsai» iaCor cetera caolestia 8ua bcneficia largitus 
est? magistram tu uirtutis aut parentem uitae uocasV 
ad quam si quis accessürit, multo sit incertior necueise est 



ArCTORES 59.] Tu9c. I 26,6-1 fcf, Acad. I 2, 7). 8] ibid. V 2, tf. 
16 mngiütnun uirtutis] cf. nmgistruu muruiu et disrJplinae c. IS. 15. 

7i(G)RirPVf 1 quÄerit (i in ra^i. ex s ? m. 3) B «nou fi er.) B 

2 lionüoe fe rx i »i. 2) V poete (om. vi) dnri ueiiia« (m er.) potast H 

3 ueninai /", m del P' illi; (c in reu. ex t^ ? m. 3) B idt^st V, in fug. t 
ideru V- alt. idc'm' V* filosofos V* 4 nej et B (fra'e<cos B* royrae- 
h^od-it fh er.) B Icuitatem P\ corr. P* 5 donum) detuu B 6 sr 
iuai'nttim hoc inuentti« B', iuuciitüni B^ poatic*e (a er.) uocat B uo- 

I «kl 
<^a% (corr. m. j2) V poeticae figuriitiiiti H 1 etiam om. H qDAcrU 

tur BH"'?* f» del. P*) V eos uitiipcrant H 8 quinquHmno iiitnpe- 

rnre) iiihiperare quisquun eodd. Cic. uituperare om. P 9 ••^bp er) 

inqniQür? so S Audot B cum codd. Cic-, «iidrai cett, <juod »ix dubito 

qnni ImcI. acripacrit ta(n (" er.) V 10—218. 1 distinxi, edd. «c (12) 

uiUe? an —fl5) Urgiliv» est, [ttel (13) Don — (16) est vncia inclus.J — 

fifij nocii». — f^/öf, /y fuerit V siiqimua ('crp m. al) P 11 cutleum PV 

o^tmus in mg. K> 12 diueraum B*, aducrsum B^ tautnm P', taa 

del. B* 13 es om. PV, aed 2 litt, incert. ertu, Y uenerati^ B^, corr. B\ 

Ufnfrari Ä Vi ilU ff' 15 quoHjf /" 16 magistram tu] magii^triv- 

tum B. magistnim P aat (a add. m. 3) B aoc«s P a [TT]:oc)[i>)s ad 

tHcifiit codicis O pag, SS (9B), cmiM m werw. i~3. Ä>. 23 plentqw tetfe 

btmtw 17 quem ß 





218 




Firmisni Lactaati 



] 1 quam prins fn^rit. cnius eniiii airtutis? qnae ipsa ulii Bita sit, 
adhuc phüoi-ophi uon expeiiiiint. cuius iiitae? cum ipsi doeto- 
r<>ü ante tiierint senectate ac morte confecti quam constitueriiit 
quomodo uiui deceat. cuius ueritatis indagatriceni profitt^ri 
potfs, qui sappe testaris, oum tautii multitudo fuerit phi- 
losophorum, sapientem tarnen extiÜBse adhue neml- 

12 uem? quid ergo te magistra illa uita« docuit? an ut 
poteutissimum cousulem matodictis incesseres o^umque bosletn 
patriae uenenatis oratiouibus faceres? sed omittamus illa quae 

13 possuut excufiari fortunac nomine. studuisti uompe pbUoso- 
phiae et quidem sie, ut nullus umquaiu djiigentius, quippe 
qut omnes cognoneris disciplinas, sicut ipse glorian soles, eaui- 
que ipsam Latüiia litteris inlusiraueris imitatorenique te Pla- 

H toiiis ost«nderiB. oMo igitur quid didicoris aut in qua secta 
ueritatem deprehenderis. in Äcademia ecüicet, quam secutus 

1& es, quam proba^ti. at haec nihil docet nisi ut scias te nihil 
Fcire. tui vrgo te Libri arguunt, quam nihil a philosophia 
disci possit ad oitam. haec tua uerba sunt: mihi autem 

AUCTORES 4] cf.pag. 215.14. 5] senteiitiam ei memorin loci 
or. 5, 18 (de or. 1 21, 94) 'disortos ait so iiidiäse m^lto^ eloquenUm oiuniuo 
DemUtem' natam esse conicio. 7 mngiatn ultAe] cf. migistra moruiu et 
diwipliuae c. 13,15; praeter»» c.15,10. 12 «cut — soles] cf. de oat. deor. I 
3. 5 s.; de diiÜD. II 1 ai eamque— ialastraueris] ct. Acad. I 1, 3: Tnac 
I It 1. 16 s.j cf. Cio. de oat deor. X 7, 17 &b eodem — didicistü. 
IS] Acad. posier, trg. 32. 

B(0)HS(a 6)HPVJ IprirnnrnBO fuerit cuius] fuerit flierit 7 sita] »it 

autB, ONi. £', sit au ^ 2 an expediuenmt 9 8 cons^tuerit (aic corr. w S) V 
4 uiiiere ex uiui eic üt" doceat T* post dec^t 8. t aut P* 6 po- 
lest S^'^B^H 6 a pientcm tamea denuo inciptt S (fol GH') cititisW» JP 
adhuc extitisse 8H 7 qui* F' magistrS 5*", " delm.l? 8 potis- 
aiuiuui i| iiigesserevuinqQe (g ex a m. S, cum in raa. er Bern 9 w. 3) B 
9 oratiuüibua fönt tn ras. tx eodem om ? m. 3, «. l. aUquid add. m. 2, nunc 

<r.) B illaäi P 10 «cusare K' stud'usü* tt Rtudiustis B U >t 
quidem sie ut] &io 8, nomine ücut H 12 'qui' H^ omnis S*V^ «io S 
ipse om. P 13 te» H^ 14 ad cedo m mg. cedo signittcat die m. post. R 

dixfris II in om. SU 15 defendpris II 16 at] ad {$ic corr. m. 3) B, 
rt S 18 diü'ci B'^ disoi puscl pDssit S mihi] nihil mihi R Au.tf>m V 



t» 



I 
I 




dinin. inst. Üb. III 14. 



219 



aoQ modo ad sapieatiam oaeci uidcmar, Bed ad ea 
ipsa qaae aliqua ex parte cerni aideantar, hobetes 
et übtunsi. si ergo phUosopbia aitae magislra est, cur 16 
tibi ipse caecQS et hebes et obtuusus uidebare, quem oporttiit 

t illa docente et eentire et sapere et in clarissima luce nersari? 
Ht quam confisns fneris philoRophiae ueiitate, docent ad filium 17 
ronposita praeoepta, quibus mones philosophiae quidem 
praecepta nosceuda, uiuendum auteni esse ciuiliter. 
quid tarn repugoaas dici potest? si uoßcenda sunt praecepta 18 

m philosophiae, ideo utique noseenda sant* ut recte sapieuterque 
uiuaiQQS, uel si ciuilit^^r uiueadum est, non est igitur philoso- 
phia sapientia, siquidem melius est ciuiliter quam philosophe 
uiuere. nara ei sapientia est qwae dicitur philosophia, stulU' 19 
profecto uiaet qui nou secuuduiu pliilosophiam uiuel: si autem 

ü QOn sluJte uiuit qui ciuiliter uiuit, »equitur ut 8tuUe oiuat qui 
phtlosophe uiuit. tuo itaque iudicio philosophia stnititiae inani- 
tatiäque liamuata est. idem iu Ooasolalioue id ^st in opore 20 



u 



ÄUCT0RE8 7] EpiHt ad U. fiUum ex Üb. ino. frg. 3. 



B(0)BSUPVj 1 uidcDtur U 2 &Iia H oemJ aideaatur] cernun- 
tur H uiduutur B bueboles J3', a dd. B', tic aaepe, habetes Tt', 
habet est, om. vt V a (Bettes et obtuosi incipit coäici» O pag. 60 (95) 
pacne. tota heia 3 obtiiti'fii B, obtiinsi, std u del. m. 3 P ma^tnit^st 
^st add. Dl S) V i obtuosiu! (ej^. ml?) P uideboris fi uidebar. ei^unc 
(om. (\Miiü) H et quem G 5 duceätem B clA*riaeima F> 6 ciin- 

M 

[fil8<sii>[9l Q, oonfessus R, confgtius (eorr. m.3)P ueritat«in BP, ui'ri- 
tati if 7 p*cepta (a er., o «x ij K qui-br S* qui,drLii, K> 9 si 
om. B praecejita — noaceada aiint om. P 10 uUjue G II ual si ciui- 
liter uiucudum est om. P eist uou om. O 12 melius est] e«t malus BO 

Philosoph» ('U B) BP, fllosotiae G, fllowfiae (corr. w. S) B, philosuphi*; S, 

phQoeopbae H, fUosofe (corr. tn. H) V 13 quae] illa quac H II pro- 

aecto S uiuit P qui nou — slult« uiuit om. P uoa secoaduia pUüo- 

«ophiAuij ciuiliter H philusophitt 3 fiio 5 15 U9ii stulte] sapienter H 

staJtaa O uiu«t utroque loco pro uiuit BOH poiA ciuilitar uiuit hoc si 

«atem sapienter uiaet qut ciuiliter uiuet S uiuat] uJuit V IC pbilosophe 

« 
(fi- tt -fe B) BP, filoBOfiae (corr. m. ä) B, philotophie S, pbUosophae 11, 

Im k 

filosofe (corr. m. 2) V uiuet BG philusophie Ce lin. deL et corr. m. 3) P 
ituuütttiaqa^ f. add. m. 3) V 





220 Pirmiaui Lactauti 



I 



Don ioculari bane de philo.'^ophia äeDteDtinm tnlisti: eed nescio 
qui nos teneat error ac mit^erabilU igaoratio ueri. ulu 
est ergo phitosophiae magistertuni aut quid te docoit illa 
21 uitae parens, si uerum miserabiliter ignorae? quodsi haec 
erroris ignorationisque confessio paene innito tibi ab intimo 
peotore exprecsa est, cur uon tihi uerum fateris aliquando, 
philosophirtm, quam tu nihil doeeritHiii iu cat-lum laudibus ei- 
talisti, magistram uirtatis esse non posse? 

1 15. Eodem duclus errore Seiieca — qiiis enim ueram uiam 
tflneret erranto Ciceroni'V — pbilosopbia inquit nihil aliut i* 
est quam rocta ratio uiuendi nel faooeste uiuendi 
seien tia uel ars rectae uitae agendae. non errabi- 
mus, s'i dixorimus philosophiam a»sv legem bene ho- 
nesteque uiuf?ndi, et qui dixerit iltam legulam uitae, 

2 suum illi rfddidit. hie plane nou rt^qiexit ad commune >a 
philosophiati nnmeii. ([uae cum sit in plures seetas disciplinas- 
qne diffusa nihilque habeat certi, nihil denique de quo uui- 
uersi una meut«* ac uoce coosentiant, quid polest esse tani 
falsum quam regulam uitae phüoscphiani uoniinari, in qna 
diuersitas praeceptornm rectum iter inpediat et turbet aut « 
legem beue uiuendi, cuius cupita longe dissouant, aut soien- 
tiani uita^ agendap. in qua nihil aliut efficitur contraria saepe 

8 dicendo quam ut nomo quicquani sciat? quaero enim uirumue 
Academiam philosophiam putet esse an non. nogaturutu 
non arbitror. quod si est, nihil ergo illorum cadit in philo- 
sophiam, quae ut omnia reddat Incorta, legem abrogat, arlem 

AUCTOHES 1] Consol. frg. 12. 10] frg. 17. 



B(G)IifiHPyj 1 iooiilaritor G 2 teuet ffP ac] not edd. & paene 
om. G n'bi'itlimo B' 6 peocatore B in pectoro ex dainit eodicis G 
pag. 56 (95) cur iion'tiln om. T htf»m KP, ihx rtde 7 BUKtuÜKti P 
t)intam5 10 oliuil nichil 5 H recte H 12 r«te B' f«. Icwr.BVÄSH 
Ifi »iium iUi — regiiLnm uilae (19) o«. B reddidit] noraoo roddidit BT 
respex^nt (exp. m.3) P commmiem JP', m fituxl. del. P- lÖ pluris SV* 
17 nihil P diiuiquM om. H 20 et om. P 23 eiiiiril iyitur P, rtcte? 
24 Acbademia S put^t c$se — cndit in |philosi>]ihiiMn (Sri) um. V iionl n<in 
Sil SSB 25 est] essft B illorum »rgo R in philit^ophiam] nuod lu 
philosophia 71 20 ut om P reddit P iacerte lege H 





diuiu. inst Hb. ni 14—15- 



221 



to 



k 



Dullam putat, rationem subuertit, regiilam depi*auat, scientiam 
funditus tollit. falsa igitur illa omuia, quia in rem semper 
incertam et atlhiic nihil explicantfiii cadero iion possant. nnlla 4 
itaqae ratio ucl scieutia uel lex beco uiaendi njsi in hac unicu 
H uera et caflt-^ti i^apientia eouHtituta est, quae philosophia 
fuerat ignotA. iiaiii illa (errena quoniam falsa est, uaria et 5 
multiplex sibiquc tota contraria est. et eicut unus est huius 
mandi coustitutor et rector deus, una ueritas, ita unam esse 
ac simplicem sapientiani necvsse est, quia qiiidqiiid est uerum 
ac bouura, id perfectum esse non potest, nisi fuerit singulare. 
quodsi philosophia uitam po^set iustruere, uuUi alü Qisi phi- 6 
losophi essent boni et qui (*am uon didicissent, essent omn<« 
semper niali. cum uero innuinerabiles exsistant et senipor 7 
extiteriul qui sint aut fueriiit siue uUa doctrina boiii, ex plii* 
losophis antcni perraro fuerit qui aliquid in uita feoerit laude 
digüum, quis est taadoni qui non uidt^at eos hoinines uirtutis, 
qua ipHi egfnt, nou esse doctorepV iiaiii ai quls mores eoruui ti 
diJigeuler iiiquirat, inueniet iraoiindos cupidos Ubidinosos ad- 
rogantes protwuos et suli obteiitu sapientia^ ?aa uitia oelan- 
tfts, tum doiui facientes ea quae iu scolis arguisst^nt. meiitior 9 
fortasse accusandi gratia: nonne id ipsuni Tullius et fatetur 
et qaeritur? quotus quisque inquit philosophornm iu- 
ueoilur qui sit ita moratus, ita »niiuo ac uita consti- 
AUCTORES 2-2] Xuac. H 4. 11. 

BRSHPV] \ putet Üt' rnHones P 2 omnin iUn in mg. V 3 »t- 
buc B 4 Haqu«* ('s er.) B, itfilur // uqh H B et (antt caelestj) 
oni. P 6 DAm om. It falsa] fallax P uaria] fit itoriii P 7 con- 
traTiftf F' Ö tnomli V uii») iii)i P\ corr P' 9 est] fuerit P lU id 
Qifi. S üogolarc* (tu er) H U filusuphiaui B institoere H 12 (iiii 
vom] quia 8 eaiu Ce m rv». ex 1 ucl 3 litt, fort, n, m. 3) B 13 veiu- 
por om. n ewidtftnt B, ciistant cttt. et aemiier] semper B, somper- 
qiie SH 14 extittriut'^.' B^, extit<*ruiit V aut] aut qui /* aut fueriiit 
om. H illa H 15 fueriut 8 l^ uuu om. H eus om. B omoes SP 
17 qu«a (i tr.) P in mores P* |iq del P^) V, fori, rede wriim 
mori» S 18 iiiueiiiat PV^ ndrogantis K' 19 proterbos B, propter 
uu» ItH-' et] et qui U OiUtentu B^ ceUntesJ cvhtes F» 20 cum P 
f«duut P soholis HPV arguaut P 2! fortesee P', corr. P' iion V; 
malim <aO oonoe et om. H 23 quotis fx mn. ex u> TI; quotus eoim 
Cic. 23 in ita (ante moratus^ it aM. B' alt- ita] tjiuivu B 





222 




Firmiaal LacttuU 




tutus, nt ratio postulat? qui difrcipHuam (suAm) noD 
oüleütatioüt'qi soit'nliae, sed legt^m uitao putet? qni 
obtemperet ipse sibi et decretis pareat suis? QiiUr<* 
licet &U08 tanta leniiata et iactatione, ut iia fnerit 
iioa didicisse meltns, alio:^ pt^cuniae nupidos, alios 
gloriao, roultOB libidiDUm seruos, ul cam eorum uita 
Kl mirabiliter puguet oratio. Nepo^ quoque CorueliuH ad 
eundem Ciceronem ita scribit: tantiiiii ahpst ut «?gn magi- 
stram putem esse uiia« philosopliiam beatacqne uitae 
perfHctric*»m, nt nallis iiiagis existimem opns flsse 
raagistros uiueudi quam plerlsque qui in *^a dispa- 
tunda iiersantur. uideo enim magnam parteni uoruni 
qui in schola de pudore <et) contineiitia praecipiaat 
argutissime, eosdem in oinDtum libidLnum cupiditati- 

11 buä uinere. it<^ni Seiieca in Exhortatiuuibus pli^riqui^ inqatt is 
pbilosophorum tales »uut, diserti in couiiiiuuiti suum. 
qnos si andias in auaritiam, in tibidiuem, in ambitio- 
at'iii ptTorantos, iudicium profHSsoy putas: adeo redun- 
dant ad iptioH maledicta in publicum missa. quog non 
aliter iutueri decet quam medicos, qnorum titulireme- tf 

12 dialiftbent, puildes ueufiia. quoi^tiain uoro nci* pador 
uitiorum tenet, sed patrociuia turpitndiui suae 

AÜCTOBES 81 frg. 46 Halm 15] frg. 18. 

BHSHPV] 1 8uam Cic, om. C, discipUuam ucram P 2 fuhc sde-o- 
tiu B legnm (m exe) B uitu om. F 3 optemperet BJ*V fpgi 

codd.Cic suis ftArmt coitd. Cic 4 aliiW P* tuiil» Ifnitatt* t-t ürUttioar 
fcftrr. m ä) V Iftciiiliit.; B -üf P' iis Cic, bis BUSH, om. P, -his F' 
^ pat'cuiuae ß er.) B allos gloriAi*] glorine noit iiuHoa Cic. libiMi^- 
utim V* at H uitii« P 8 ita om.U il.'x.ribit S ego um. V Ö uitn- 
jiiitem (am. «.•»> SH filosoflae Ä 10 iiuUi-s (n er.) R t«xistiit)era am II 
11 niagistriä BB, luagisUTio ("magi^ttr«?« /i') Ä' rect« ujiwndi ff plc- 

riwioe JJ*' (9 er.) P\ b exp. P" disputanda (corr. m. Ä> V 18 'iui>d P». 
cvrr P' swlft aBV et add. edd., d» H 14 tirguiütissira* V 15 es- 
nrütionibus V institoit K', a. l i imiuit F> IG auutj »uut ut üut H' 
dUserlJ B^' (pr. k «f.) K 17 *f B' 18 pfi-oraiit Ä, proraiili« V indiomm] 
profossioDis iDdioium SH, indidum tuum P professos om. /{, pf<>sfta) V.\ 
j'ff-jno's' K' 19 q»on] inioB nos P 21 pysi<1'*s ILSV, pixydf« /' 22 p«- 
troctuin« ($9r.)B tu^pitudiuivJi'^tDrpitl)diDis5ff, lurpltudine r',-ni'ff K' 




dinin. inst. IIb. lU 15. 



23S 



h 



10 



fingant, ui etinm honeste peccare ntHeantni'. — facit't 13 
sapiens inquit idem Senena ptiam quae noD probabit, 
tit etiam ad maiora transitum inueuiat, iiec relinquet 
mores bonos, sed tempori aptabit, etquibasalii ntun- 
l»ir in gioriam aut nolnptatem, nt^tur agendae rei 
causa. deinde paoIo post: omnia quae Inxuriosi f&cinut u 
quaeque inperiti, facjut et sapienti, sed non eoüf^ni 
modo eodemque proposito. atqnin nihil interest qao animo 
facias quod fecisse uitiosuni öst, qiiia facta cernuntur, aüiu)us 
non uidctur. Aristippo Cyreuaicorum magiütio cum Luid(> 15 
nobili scorto fuil coiisueliido. quod flagitiura giauis ülc phiio- 
I sophiaf doctor sie defendebat, nt diceret miiltum inter se et 
' cftoros Laidis aniatores Interesse, qnod ipsu liabnet LaiiK*ui, 

IaJii a Laide ha1)ercn1ur. o praeclara et boais imitaada sapien- K« 
«s tia! Imic ncro liberos in discipUnam dares, ut discerout habere 
lueretriceni? aUquid ioter se ae perditos Interesse dicebat, 
scilicet qnod illi bona Bna perderent, ipse gratis luxuriarottir. 
in quo laineu sapientior meretrix ftiit: quae pbilosophuiw habuit 17 
pio leuoiif, ut ad se oinnis iumMitus dyctoris exemplo et aucto- 

EPITOMB 10 S3.J cf. c. W. 7. 

AUCTÜUES l] frg. 19. C] frp. 20. § 1:j] ad Senecae Exhor- 
Utiones rcf«rt Kossbachius, de S^oec. \ihü. libror. recens. et cni^nd. p, ■t-'i a. 

EXPILÄTOUES 88. uihil int^rest — uidetur] Fs.-Seaeca d« mori- 
huf 8: prouerbia ID. 11 (Publil. Syr. cd. Woelfflin pag. 91). 

BRSHVVj \ figunt P faciai (corr. m.2)Y 2 sapi^>ns inquit «W., 
iuquit Mpieiiit C Hiain] eutm H prubauit BRP 3 inuuuiat (lat 
rt \t) P 4 bonoB mores R tempora H t^niporapkbit sie V et] 

nt V 5 in gioriam aut uoUiutntem (»ic) uwmr (corr. m. 3) in nuf. V 
gtorU 8 agendn (*« ex a ni. li) U, ngende (. ui. 3) P 6 causam B 
liixorio^i PV^ (-tn ex-se^ 8 ^odomiiiie] codem aero R, bodtm quae H 
u\ U, tifimfy (txp. m. a 9) P 9 faci«« P (jutfd' F» aniiA ("i.ä.usm.^^V 

10 ctna^ qnorum F', mpm quorum adä. * gionim F' Iside V, inseq*». 
quoqut Jocis iupra i titt. erasa 11 grauit«r P 12 nt dicerot om. B 
et 4tm, BV^ et ccUroa — Interesse om. R 13 laudie B laudem B\ 
evrr. B^ 14 a om. B' (s. l B^) V laude Ü', corr. B' a Laido] 
nj'iul« (i tr.) H labercntur B\ corr. B' 15 uiro (i tx «) P^ dist»- 
der«nt P\ de dd. P^ lö post meretrioem s. l. ab eo qui J?^ lUiqui 
id M IS taroea V, piano BIIP, om. R, sane S moretrii sapiontior 6JI 
•|H«] quae siw F' 19 prole uonne M, pro leoo P'F', ne 8, l aäd. P"F' 





tn4ut BttlUm- 

ukü afist 

iaert» Aebeat 

S pvliri? MfiMÜii csia nä m afifw arta fWrii ^a* üa 
nun Qcmat, iaaaii et filsa «rt r«ct«fu Taffioi 03» nirog, 
^ ran f alilii im ipberaMt, qii orbes aal mmat ^*-— *■>—'** 
Sil W M ÜlalM ■afBifitii tiM^uinr, qai sabiMn Iib«rtatHB^a 



BPITOyfE 4—«] c »4. 7. 8 1.] c U, & 

AVCTOJtES 90] ef. 4c «r. I & SS >. 51, 21»; 4t «C 1 43. 44. 

BXPILATORES 9 90J bidor. or%. Tin «, 14 



J 




BfO)B8IIPV] 1 «rg» Mi. P 2 «6 Inino »«cqv^ co^kü pag. 57 <94> 
yoflK tota kOM funoiMUsiiiuun B, fonDÖjnssusun (ted " mn»m. ctrij G 
eomanri 8 Z «i4»nuit H 4 Dcqoiom S, nqsmt-m P ', o»rr. P* 
i M6 om.P lopiDari if, luptusri* (% rr.) P «dioluft GiePF A ao- 

lBpUt*-Di /^p e» n ». *; V 10 imitjuit ff U In* JJ> 13 famut /»k 

> • 
«rtT. m.-?> Ä, fi<eiuat SH qow uad<*nt ('«wt m Ä^ V 14 Accidunt S 
uldiwHT'Him K', nd rfp/ I'' iirodacit BGSH; ^lenlxicat «irf. 16 uenun 
«flirn] tirnitn etjam ^, uerum cuiiu uvro edd. 17 umne^ G nihil] ad 
nihil /i, [ftd] »ihn (7 18 in elrnitieodo] ne loqneodo ff, in loqaeodo 7^5 
pvrdaot B 19 acta /f fujtrit K' 2r) riuilim PK' 22 in turautur 
qal u (/oftittf codicia G pag 57 n'i^, Miptttur jiay. nS (93), cuiu» i» urrfi. i f 
paucn hgthnniur 




dinln. inst. IIb. ITT 15—16. 



225 



oioiam uel bonis legibus uel salubriltus^ consiliis uel iudicüs 
grauthui» cousprupnt, philosophiiie Uoctoribus prat^fert. bonos 3 
fuim facere oportet potias quam inclusos in augnüs facuMiüa 
praecipere qaae ne ipsi quidem faciaut qui loonntur; ol quoii- 
5 iam se a uehs ai'.tibtis remouorunt, apparot cos «xerceudae 
lingnae causa ne) auocaadi (animi) gratia arti^m istam philo- 
ffophiae it^pperisse. qui auti'm tloceut tautuia nee l'aciuut, ipsi 
pra^ceptis suis detrahtint poudu«. quis «uiiii optemperet, cum 
ipsi prayceptort-B doceant nuu opternperareV bonum est autcm 4 
lo rft'ta öt houeüta praecipere, sed nisi et faoias, nioodacinm «!St, 
et «8t inpODgrnuüH atquu iut'ptum non in poctore, sed in labris 
habi're honitatem. non prgo iitüitatfni ex philosophia, sed 5 
rjbl(?ctatiou(-iu petunt. quod quidem Cicero testatus et^t. pro- 
fecto inqnit omnis istorum disputatio quamquam uher- 
16 rimosfoutes iiirtntis et t^cientiae uontinet, tarnen eou- 
tuta cum yorum actis perfecti^qu»' rebus uereor ne 
non tantani uiduatur utilitatis adtulisse negotiis homi- 
Dum quantam oblectationem otiis. uereri quidem non 6 
debiüt, cum uerum dieeret, sed quasi timeret ne prodili my- 
co sterü rens a philo^^ophis citaretur, non est auBUs coutidenter 

AÜCTOHES 13] de rvp. I frg. 5 (Hortcrw. frg. 32). 

* 

BIISUPVJ l itidicWs B» 2 ooiisrnn-ut.. für er.) B 3 fnciend*! 

{ä, Ht. 1 Y) S 4 ipm» fs er.) V facmut P qui m raa. ex qu^t? 

m. i ? 5 lo<|Urtutur li, hnjuuiitiu' SPV 5 w if ' neml uiros B', 

corr B* rcmouprunt] re V, i« m^. remoiipnt K> flxarcpndan V 

luluocandt S edd., aiiocandi se H, aiiocaudi (corr. m. 3) P; nnimi ad- 
didi cf. Addtnda i|)8am B 7 rfppt>rjs<!»^ IP 8 puudus om. P 
otuu i[rsi prfiec«pcorcs) eorum uerbis quorum mores P 10 et (ante tn- 
daa} OM. H twAwt (alt. a. ejc t m. ^) V II Inbiis BH 13 quod 
qnideiu] qxjiiliitiid idem H 14 ipsorum SB quaniiiium] quam qiii V'*, 
n. l. I quaiiiui»! K' 15 »cictiiliir <e s. l. er.) B^ sc'i<.'uli» U t\>iiriiit-nt B, 
contia^t V nee tniuen 11 conlocata V Iti uiim borurn HHV, <)uo- 
rum I eoniiu fe aiW. m. 2) H acttbux B uereor « uero /' 17 tim- 
ttttn] tarn B^, n, L corr. m. 19 utilitAtin B »inr. dubw ex 13 »uMptum, 
fori, rectr. nm. cett ; tAiitam — iitilitAtciu maUm adtiüitui« B, iittulJKse crtt. 
Mi qtm&tum B oblectatioueutjiic H otu« C fotüa, cx;>. m. 2 V), 
«rf fort. Lact, otio t'cf. pag. Hüft, :i) nrripuit, qiwd Cicrronrni cerif acri/t- 
swuf exiatitno; cf. Adtlenda 19 qiiiisi tiinoret oi». P tiü* P^ 20 r«' 
ba« S scitarelur V Bnsuft] autera uisus B 





226 



Firmikni Laettnti 



proonntiare quod fuit aerum, ülos non ideo dispatare ut do- 
ceant, sed iit $e obiprtfnt in otio. qui qaoniftni aticton*s sunt 
rerum gereüdaniiii nee ipsi quicqnam gsrunt, pro loquacibus 

7 sant habeiiili. Red profecto quia nihil ad aiUm boni adfere- 
bant, nee ipsi dt-cretls suis obt^mpHraut^runt nee quisqnam per 
tot ^HKula iiiuentos est qm eorom legibus uiueret abiciVnda 
est igitnr omiiiii philo^phia, qnia non studendum sapi«ntiae, 
quod fiue ae inodo caret, ^^ed sapit^ndum e?t et qiiidcin »laiiir«?. 

B non eiiim iiobi.s altiera uita conceilitur, ut eum iu hac sapientiam 
qoaeramus, in iila sapere possiroos: in hac atrnmque fieri loJ 
uecesse est. cito inueniri (lebet, ut cito suscipi possit, ne quid 

9 pereat ex uita, cuiuä (iuts iocertus est. Cieetouis HortensJas 
contra philosnphiant ilisserens LÜrcnmaenitur arguta ennelDsiooe, 
quod cum dieeret philosophandum non esse, uihilomiuus 
phiJosojihari uideltatur. quoniaui philosophi est quid in ajt& isj 

10 Taeiendum uel nou faei«nduui sit disputare. nos ab hac 
calnmuia iuninnes ae liberi snmns qui philosophiam toUimus, 
quia huiiianae eogitationis iuuentio est, !>opbiani defendimus, 
quia diuina traditio e.<t, eamque ab omnibus suseipi oport^^rt* 

11 t^stamnr. ille cum philosophiam toUeret nee melius aliquid aoj 
adferret, sapientiam tollere putabatiir eoque facilius de seuteuiia 
putsus est, quia eou^tat huiiiineni nou ad stultitiam, sed ad 

1*2 sapientiam nasci. praeterea illut quoque ai'gumentom contra 

EPITOME «-I2) 0. 25. 7. 
AVCTORKS I2J fr^. ll>. 

BHSHPV] l'UäV* 2 »uut Cul M ui ifi. »J r 3 gptieraudaram ß', 

get'it'rpatlanun B* quii]i|unm] qui etjuaiii S pro] puid P 7 oiimi.« 

igitiir B 8 quöd — caret owi. P fide H. fiuem 5 n»ture S, niitiir»'' V. 

m mg. i matun F' 9 ut otn. H tiipieatia S \M poutunus HV^ 

11 iH»* cito «. I. orgo Ä> nequit F 12 jwsf uita hoc cuius uiu J>\ 

del P* est om. Ji 13 arputa, S»» U 'ii4)a (u m. 1?) B itinil 

b 
omiuus F>, s. L uicUomiucs F' 15 flio'so'fnri F' philosophü 8 est P, 

«st et B (reete, ut et »i( Ptiam ?), fswt HSHV in] de P 16 pr. fa- 

cJADdiun Ii\ fftciundum V nel aoo fnciendum sit om. H na F', 

ra$. et $. l. carr. F> 17 imnunes ac om. H in tiuiiiM F' IB so- 

phinui] philosophiS f" er.) Bapieotisiu B. filosoftAm i?, iihilosophinm 5 

]9 opon«re gascepi (iicj S 20 philophiitm P 21 pulabal H 23 ()iiod- 

que B 




diiiin. iast Üb. UI 16. 



227 



pbilosophiam aalet plurimum, quo idem est usus Horteasius, 
ex HO püBse iutellogi philo^)OphiulIl noa esse sapitin- 
tiam, quod prininpium et origo üius appareat. quando 13 
im|iiit phiUsophi esse coeperuntV Thalps ul opinor 
primus. recüus haer quidem aeUs: ubi trgo aput 
antiqniores latnit anior iste inuestigaDdae ueritatls? 
idem Lucretius ait: 14 

deoiqao natnra haec renim raiioque ropprta est 
nuper, et hanc primus cum primis ipse ritpertus 
10 nane ego sum in patriae qui possim nertere uoces. 

et Seneca aoa sunt iuquit millo anni, ex quo initia sa- 15 
pientiae mota sunt, multis igitur saecuUs humanuni g<*nuä 
sine ratioii«' uixil : quod inridens Pert^iu» 

postquam inquit saper^ nrltt 
13 cum pipere et palniiä uenit, 

tamquam sapimitia cum saporis niei*cibas faerit iiiuecta. quae 
!£) est secundum hominis uaturam, eum honiiue ipso coeperii 
tiecesse est, si uero noii est, nc capere quidem ülam posset 
liumana uatura. i^vii quin reoipit, a phucipio igitur t'ui^^e 16 
»0 sapientiam necesse est: ergo pbilosophia quia iion a prinrijiio 

AVCTORES 2] frjf, 20. 8m.| V 33S88. U] frg.21. Hs.J VI 38«. 

BRSHl'V} I priniiiiii S, luiriniuiii 1", ras. tt v. t. cftir. V^ quod H 

id^m e«t] id^m id eit (exp. m. 3) B 2 co] quu B', corr. B^ posiwt B^ 

• u 

posBÜ (corr. m-^ V 4 talps BH^P 5 primus om. P ha^ qoJdcm wtwi 

(corr m. $) V post frgo del dem .'s 7 idcm (d dtl et eorr. wi. 3j P 
8 ratio quae .SHV 9 ha« B, hac BP primus Lucr., priiuimi C 
iyw (% ex \?j B U> imlria H possim V iHitti quo4 poiisim S) r-t«M 
J.Mcr., t[Hod propter LarfimauHum moneo 11 nonduin' V* p^sBunt (fxp. 
m. 3) V 12 uiotft ßuiitj motm S notiv uel uata cdH. igitur] ergi> V 

15 inredens BK corr B^ 14 inquit] i|^tur P t*H'\wr« (e er.) B. Mp«- 
rt't HP urbi cum pipwre ei uvt. P 15 pipor et BH uenit #«. P 

16 KftporibuB R uertibua P"' 17 m est add. B* 18 Suiero V vsl] 
Mt <iuod H ne R^H, nee BSV, oeV R\ noe* P illim quidem SB 
posse bnuianS natura (duo ' add. m. 3) P 19 qui» öiw. H recepjt BP\ 
uU. * in i corr. P* 20 sapieatinmj scieutiam V neiXAStH V e»t add.B* 

Ift* 







FirmUai Lftctauti 

fait, uou est eadem uera sapiealia. eed uiilelicet Graeci qaia 
sacnis aeritatis litt^ras non attigerant, quemadmodam depra- 
17 Q&ta fasset sapientia neäderaot; et ideo com uaeare sapieatia 
humauani uitam putar«Dt, philosopbiam coiiuuenti suut id usl 
lateuUm atque igDOUm sibi ueritatiMn disserendo eruere uo- 
locroot: quod stndinm per ignorantiam ueri Eapieatiam puta- 
uerunt. 

1 17. Dill de pbUoäOphia ipsa quam potui hreniter. nunc ad 
phUoäopbos aentamas» non ut cum bis decertemus, qoi stare 
non possQDl, sed ut eos fugieiites atque deiectos nostro eaiupo 

2 iiisequanmr. Epicuri diseipliua iiiulto celebrior seuiper fiüt 
quam ceterorum, uou quia ueri aüqoid adferat, sed quia mul- 
tos populäre noiueu uoluptatis iiiuitat. uemo euini uun in 

fl uitia prODUs est. praeterea ut ad se tuoltitudineui noiitrahat, 
adposita singnlis quibusqae morihns loqaitnr. desidiosum uetAt 
littera» dii^etre, auarum populari largitione liberal, iguauum 
pruliibet ac(;*^dere ad rem piildicaiu, pigruiu exercvri, tiiiiidum 

i mUitare. iiirüligiosus audit deos nibil curare, iDhumnnus et 
»uis commodi» seruiens iubetur uibü cuiquaiu Iribuere: omuia 

fi enim sua causa facere sapieDlem. fugienti lorbam solitudo u 



EPITOME 8 «.] c. 81. 1. 18 deos nihü curare] e. 31, 2. 

AÜCTOHES § 2 8. (Epicuri)] frg. 553. 9J 'ex Hormisio (»c. Cice- 
rODJn) 8Uiu}iU Mt setiteutiarum ]m^imntiuiii i-oiilutiu et a4.'iiitK!«iuia et ciun 
ftde institnta diu. inst III 17, ij— ü cf. 16, 9. 13.* Usenerus, £picurt>a 
p, IaXXV u. 2. 18 — 20 iDhumnnus — Hupieiitein] cf. ad frg. ö81 Kpicuri 
(pag. ^Z, \h). 20 a. fu^cnti — laudntur] frg. 571. 

BltSHPVJ 1 uellemÜcet JJ>, in r<M. corr, B*, ut s<ilic*t S 2 fn^ns 
(alt. a ex i? M.ä) V attin(ft?nuit (pr. t ex dj V deprausta' T' 3 uii- 
car«t P 4 bumaiuuD uitam putareut dm. P 5 dissolnendo P 6 igiiu- 

rantia S 8 p tilosofia* (ni er.) ivfii V ipsa om. B 9 philophos P 
ut om. S bis Ml roA. ex üa B, hisdeiu V devert«m P lü fug'ii-uins S^f 
d)io(.'t«s Sf abtcctos H 11 fuit »fiiip{'r B 12 ftdfcral B, ndfert (wt 
9£-) cett. 13 uuluptatis] ac uoluptatis H, pielatiB K** 1-) propterea i^ 
1& f)uibuscuiii<iue B moribus vm. P deudioao« JB>, corr. & 16 lit- 
teris H 17 probibet om. S [lublicam om. S ad eieireri (sie C) c/1 
Uicnerwn 18 inrebgioGus — eurare om. P deum H, d(UV V iiibu- 
mauu aed H at] in B IK senili-ns om. B, sAuitfOS 3 20 saplentiaat >'* 
fugi'euü iS'f 





diaiti. inst. IIb III !<}— 17 



229 



Undatur, qui nimium parcns est, dLscit aqua et pol^ntn iiitaiii 
posse tokrari. qui odit utor^m, hoic ennmerantnr caelihanis 
)>oua, habenti nialos liberos orbita.« praHditratur, aduorsuä pa- 
rentes inpio, nuUum uinoulum esse naturae. inpatienti ac dp- 

* ticato dolorem i^s.«' oinuiiiiu inatoruin raaximuni dicllur, forti, 
eUam in tormentis heatuni esse sapientem. qui claritati ao 6 
poteotiae stadet, hoic praeoipitur reges eolere, qui molestiam 
f^TT^ noa potei^jt, liiiic rcgiaiu tii^eru. ita hnnio aätutus ex 7 
uariis ditiersisque moribus circulum cogit et dum studi>t plaoere 

IQ Omnibus, maiore diseonlia secum ipso pugDauit quam inter se 
aaiuersi. unde autoin disoipliua eius tota descoitdat , quam 
originem habeat, explicandnm est. uidobat Epic-urus boni» 8 
adueri^a scmper accidere, paupertatem labon^s exilia carorum 
amiääloDes, malos contra beatos esse, augeri potiMitia, honoribus 

w adfici; uidebat inuocentiam minus tutam, scolora inpuue com- 
initti; uidebat siue dilectu morum, .siue ordine ac di>icrimiue 
aanorum saeuiro mortitm, sed alio;« ad Rtmectutem peruenire, 
alios Infanten rapi, alios iaui robuätos interlrc, alios in primo 
adoltiscenttae flore inuiaturi^ funeribus extingui, iu belüs me- 

90 iiores potius et uiori et perire. maxime aiitom coniiiHuu'bat 9 
homiDes in prinüs religiosos grauiuribus maus adfici, ns autem 

AÜCTORBS I B, qui — tolumril frg. 467. 2 b. qui — pra«di- 
catnrl ad frg. 526 (pag. 320, 4). 3 «. ftdiieisua — natura.?! frg 52i». 
4—6 Inpatienti — Mpientem] ad frg. 401 (pa^ 276, 20, of. pag. H39, Ifi) 
6-8 qui — fugere] fi^- 557. g 8 1. (Epicurus)] frg. 370. 

BUSUPV] 1 pnrln-f K' disci-t i" puleuU H nita'm' B* 2 Udtr- 
rsi* SP. trtllpraw H uxoremj pudorem B 3 »malo« (a er.) V", s. I. 
t Bioiiniii V^ redigiitiir V^, ». l. f praedicntor V^ adiiersum S 'pa* 
ttutufi V^ 4 iiijiio] tinpin F', iäem coniaxrnt Buettemanntu, inplos 
(W* imp-J BBSUPV^ (s add.) dellgato V> 5 forti fi ex if m. S) V 
7 pot«Dt)a«J sttpicutiaf; H ({»i mol^siiuii] qui inil»'N iniHtinm B 9 colli- 
git IP t'ogtt et] logi tet Hl, i, 1» copititeit corr. et a. l i colli^t add. 
m. 3 V 11 disi'ipÜDA oius toU] dinciplinM lit<itoria B tota om S 
d*«c«ndet S 12 L'idffljat (i er.) V 13 acddere ("i ex e tn. S) U 
14 lagere V* 16 delectu ÄP» (pr. » «ac i) 17 «ernire S*, pr. r del. S>' 
Md alios &d sPOMtut^rn om, P sedl et edd. 18 interlMe H prima H 
19 Innuitunu« ß'. corr- B* 20 et OmU \\\m\) s. l m. 3 uti al pont P 
an niitvm rpum^ i' Thih 21 religiooes S grauibus B üs edd., )xU 
BHBPV, duoB S 





930 



Firmianl Laot&nti 



qui aut deos omnino neclegereot ant non pie oolerent, oel 
ininora inooiiimoiia euenire iit^l nulla; ipsa eliam saepf teropla 

10 fulmiuibus couflagrare. quod Lucretiurtqaeritnr,cumdicildeiieo; 

tum fulmtua mittat pt aedis 
ipsc suas (listorbt^t et in deserta recedc*as 
saeuiat «xercens ti^Ium, quod saepe Doocnies 
pra«t«rit exaniinittqut< indignos inqm^ mer^^utes. 

11 quodsi uel exiguam uentstis aiuaiu colligere potaisset, imni- 
quam diceret aedis illurn suas disturbarn, cum id«) düstur- 

12 bei, quia non sint snae. Capitolium, quod est Itomauae url>is 
et religiouis raput summnm, non semel, sod saepiuB fnliiiiue 

13 ictnm conflagraiiit: homiiies autem ingeniös! quid do hoc exi- 
stimaaeriut. ex dicto Ciceronis apparet, qui ait dininitus 
extitiäse ilhiin flauimam, non quae terrestrp illut do- 
micilinm louis deleret, sed quae sublimins magnifi- 

U centiusque deposoeret qua de re otinra in lihris consa- 
latus sui eariem dixit quae Lncretius: 

nam patitr altitonans stellaoti nixus Oljmpo 
ipse snas arces atque inclyta templa petiuit 
et Capitoltiiie iniecit sedibus igneä. 

AlKrWRKS 4 ss.j U UÜl s». 13] Verr. IV 31. m. 18 m-I cf. 
dft diuin. 1 12, 19; U 20,45. 

BHSHVV] 1 deo8 (t add. m.:i) V ncclegerenl B. B?gl- ctti. 2 pro- 
ueuirF B. iiiMiirf SB Ipsa' B' 8 Öuniinibus P', lu in ul «irr. J" 
coaflaglaro R^ ronflare S, confragUre H, conÜHgare V 4 flumiun P*, lu 
in ul corr. f »«dis K' cum cvdd. Liter., ««des TiRHPV (s. l. corrj, 
»des S h ipu] saepe eodd. Lttcr. sua» (alt. s add. m. 3) P in «in. 
roiW, Lucr. 6 eiprccnt« telum H 7 iftdicuos iuque] iitdignosqu« P 
iiiqufto H mcrcntii B^, eorr. B^ 8 «xijfu» V 9 diceretj hoeo 
dicerK SH aedis K'. at^en V^ (s. l. corr.) cum cett. suis (ted dd- 
m. 3) Ruas V disturburet, aU. t dal m. 1? S, dispatare V^ 10 qma] 
qnod edd. sunt. HHtdd. sua H cupuloliuin V** 'est' P^ 11 «edl 
et S, sed et H ftdmiiieo ictu oournigkuil H fluuiiiie /*>, lu in ul corr. P^ 
18 qnl alt] quU ut S 14 [«'nratri'l oieli-st« B, terresti-c» (i er.) H 
16 ante f-onsulatus 4 fcrr litt ercut. V 17 dixit) dÜ. ^q tr) V 18 «fl- 
lanti SH nira' solyropo (corr. m 3) V olimpo SP 19 in eodd. Cie. 
uiroquc loco aic ipse suos quoudam tumulos ao tcmpln potiuit arces« 
(s er) V iüolita S peti'uit (e in reu. et pr. i poatea add. m. I ?) B 
20 a<-dibas Bli, safdibu» H 



10 



lA 



» 





diuiD iDst ]ib. III 17. 



231 



pi'rtiuaci 4>rgo ^tultitia uon modo nim oiaiestaternque neri dei 15 
Don inteUen^ruiit, «ed «'tiam iiipietatem sui erroris auxerunt, 
qai lemplam eaelesti iudicio saepe daninatum restituere contra 
tas omnü contondt'rint. omn lia«c ij^itiir cogitarot EpicurUit, iß 

A eaium rernm iieiut iniquitate iadaetus — S'W enini oiLusain 
rationeraqne ignoranti aidel>atur — existimauit nullam esse 
prouideiitiam. i|U(kI ttam t>i\ii pHrsuasi.ss«^t, Hus(^epit i'tiaiu de- 
iVndondum: sie iu errores inextricaljües se ipse coniecit. i^i 17 
tnini prouidentia nulla est. quoraodo tani ordiuatp. tani disposite 

10 inuudus eR*e<;ius Rst? nulla inquii diäpositio est: mnlta 
enim facta sunt aliter quam fi«*ri debnernnt. et in- 
uenit honio diuinus qua«* lepreliendi^ret. qiiat^ fiingula si 18 
uaoaret refellen?, facil« ostcoderem nee sapipotöin hnnc faisse 
neV sannni. item s'i nulla proiüd^utia est, qiiouiodo aiitmaliura 

u Corpora tani prouidenler ordiiiata ^unt, ut siugula quut'qiiH 
membra mirabilt ratäone disposita sna ofticia cuiü^ement? nihil 19 
inqnit in procreandis auioialibu.s prouid^^ütiae ratio 
moiita e.'^t. iiam ui*qu(^ oculi ad uidfinhim facti sunt 
aeqne aures ad audiendum neque linguaad loqueudnm 

to neque pedes ad ambulaudutu. quoniam prius haec uata 
sunt quam eä^ut uideru auUiro loqui anibulare. ita- 
qae non baec ad nsum uata sunt, sed usus ex ilüs 
aatus Kst. si nulla prouidentia est, cur imbre» cadant, fni- 20 



KPITÜMI-: 4-71 c. 81. 1. 

Af'CroUES S I«-21 (Epicurus)] frg. 370 (p, 240, 10), 
Luer. V 195-2a4 (yX. I! 180 %.). lü] cf. ibiil. IV 822-857. 



10] cf. 



hhSHPVj 1 pertinaeiter B, pertinacea H pertinaci'o'rgo K' stöiti B 
'niodtf J?' 2 adfenint B*, in ras. auaerunt (av:) corr. B' 5 ucluti SU 
iuiquiutü H siw //' 7 wbi' W dcfendum V 8 errores et (txp. 
m 3) B extncibiles i/ coaclustt P, non iecit K Um (ante dispo- 
nte) OM. V\ et 1. 1. F^ diipoaite V^ 10 dispositio] ratio B, disputio /', 

(»Will« 7 

disptttutio (corr. m. J7) F 12 reprehondcrat Jt 13 nrfi.>lli<rfl S, n^ffllerft 
f«M! Oöff. m. 3) V f*dIeeo8t«uderem TaW. e dct. m. 3^ B 15 prudt'nter SU 
ornnU RSHV 10 membra t» »<;. P^ 19 ad ('ante iiuilit*iidum> om. fl* 
n.fc (ante Ungnit) P 21 essent B' fn rfrl. B'J R loqiii /«*( audira 
pwmi, ante uidtro BRSHY, qui loqur^retur uideret nudiret, nmbulnret J* 
22 usus P Uta sunt of». SS 23 inbrea B frugea] {rigor 2 




FirmiaDi Lnctantt 



3*2 



33 



84 



80 




qua iam sensus eroptiis est, ac non ipsum mori, qno sen^us 
eripitar. tt^t diim U*inpu^ aliquot! quo et ho? iam non suiiius 
et mors tarnen nondnm e.st, idqu» ipsuin uiili'tur esse mi^erum, 
qnoH et mors esse incipit et nos esst* desminius; nee fnistra 
dictum est: mors misera uon est, aditus ad mortom 
est miser, hoc est morbo tabesctMe, itnum perpeti, fnrum 
oorpore excipere, ardere igni, dentibus laniari. baoc sunt 
quae timeritur, non quia niortffni adtVruiit, Bed qnia dolorem 
magimm. quin potius t'ffice ne dolor nialum sit. omniam 
inquil matorum maiimum est. qui ergo poFsmn neu timere, i»-^ 
si id quod mortem antecedit aut cfißcit, malum est? quid quod 
totuiii iliul argumentum falsum est, qaia non interennt animae? 
(miuime) uero inqiiit; uam quod cum coipur« iiascitur, 
cnm corpore intereat neoesse est. iam sapf^riii.s dixi ilif- 
ferre mt» hunc loeum et operi ultimo reseruare, ut liaiio Epi- is 
curi jiprsuat^iom'm, siue illa. D^mocriti siue Difanarcbi fuil, vi 
argtimentis et diuinis testimontis redarj^'uam. tierum illr> for- 
taese inpunitatem uitiis suis fipopoudit: fuit enim tm-pi»siniae 

14 isnperiuB] c. 13, 3. 

AÜCTORES 5] ? (et tninen Senec. epist. SO, 9: plus ut puto — 
et rfcppi-runt), 9 s. r|nin — »*st] cf. ad frg. -101 Epicuri (pÄg. 276, 1^. 
U-t41 cf. ad frff. 3^6 tp'ig 2*^7, 1)- 13] cf. Lucr. III -«5^458. 634^639, 

Ji(0)RSUPy{alO)} lquaP,quini*(;A,quI5,qu««fierJÄ iam o«. ^ 
8 esse om. 11 4 quod Ji, quo BGP, cum SB pr. et am. H Ä pr. est ow. H 
aditiia (ot er um m. J^j i/ 6 ali. «st] vr^o gt*uere H ictu S 7 igne 
fe ez i m. 1 ?) R deiitibns (bestiarum) tdd. 8 dolem P 9 quiu po- 
tiuR effice üe HP, quiie res poHu« i-ffimt ut B, quin p« Ciws ef[ici]e[t] do G, 
quin potius cfficit ui S, inquit potius eftluit ut H; cf. paij. 104, X inqott 
OmaiaiD P 10 ab inquit denuo incipit V, cf. ad pag, SH2, 17 >esti P> 

U 
quid B, Tquidt 6, qui (corr. m. ä) V po'isuiii noa B, non possunt £> 

(yoastim in ras. corr. Ji'} G, uon possum uou ÜBPV; an «luiil crguV 
po^som uou tiinerA — malum est? tcribcndum? in quo pro possum ptalutU 
Dum possum Thih et Hartelim; quid ergo? nou pcssum iiou liiucro — malam 
est. edd. 11 ijuiit om. H 12 ar^un<Mitum itluil S illum V^ 13 mioim« 
add. Thilo uenim BG, aitprti uero <uld. 1 uere V; intereunt uttro codd. 
recenl. et edd. uero, inquit det. R^ 'quod' V M diilt F diRWrerc U 
15 me] molius V; me buuc loc-um melius cdä. tMsrau? (sie) H 10 por- 
m^icut-iu' B^ ÜB. H iifchi|diee (cotr. m. 3) B 17 'et diiünis' P* 

ini tarnen (e «. l. n. 3} V vuis' P' spopont« A\ '$po>spondit sie H^ 




(Huio. iust Üb. III 17. 



235 



uoluptatis adst'rtor, ciiins capienda^ causa umei liomiDem puta- 
tiil. (jub) cum hoc adfirmari audiat, iijttis et :>celeribus absti- öG 
Deat? nam si porituraf «unt anima«, adpetamus dinitias, tit 
offloes Buauitatps caperf possimus. quae gi nohis d^suat« ab 
fi US qui habeut auferamus elain dolu ui; f>o niagis, ^i humanas 
res nnllus deas curat, quandocumquu spes JnpUDitatis adriserit, 
rupianms neoemus. sapientis est eoim male Tacere, si et 37 
uliU- äit 1^1 tutum, quoiiiani ;ii qui» in caelo deus est, nou 
irancitur cuiqnaiu. aeque stulti est bene facere, qoia sicut ira 
» nou commouetur, ita nee gratia tangitur. uoluptatibus igitur 'iü 
t|u<^()UO modo possumus spruiamus: breul enim tempore nulU 
erinius omnino. ergo nullum diem, ntülum denique temporis 
punctum äuerc nobis sine uoluptate pattamur, ne quia iptri 
quandoqne periluri snmii.'J, id ipsura quod uiuimus pereat 
[li haeo ille laiiietsi uou dimt uetbo, re tarnen ipaa doeet. nam -JV 
cum difiputat omaia sapicntem sua causa facere, ad ntilitatem 
suam refcrf oniiüa quae agit. ita qui auüit haec flagitia, nee 10 
boin quiequam taciciidum putabit, quoiiiaiii bi'ue faeen' ad titi- 
litfttem spectat alieoam, nee ab scelere abstioendnm, quia inaJe- 



EPiTOMB 15 s,] cf. 81. S nunc - «istulisd. 
AÜCTORKS 10-15] cf. *d Epioori frg. 491 (pag. 308. 3>. 
Itis] ibid. frg. A81. 

B(0)RSHPVJ 1 acisertos F» 2 hoo om. P iude&t (e ex i Ä^ RSB 
in ^wtioMt niim «i pe) dt4xn\t oodici» pa^. 5!> (101). «cquitur pag. CO 
(lOä) a Ritunte sunt incipiens patne tota tet^a 3 diuitiis V*^ 4 ouineü 
Ce er t Ml. J?) Ü 5 ii« edd., bis C ui in 5 fere htt. em^oa P"' *<>] 
cgo G 6 dvuB uullus S 7 neoomiis om. V fapieot gic R enim 
ow. O 8 öwlla SU 9 ciiiqiiam om, V aequ«] et quae fi', corr. & 
stnltitia Tftvp. m. 2) V »c £■ 10 inouetur B 11 quoquo] qao BOP 

cin'm breni (corr. m. S) V Vi eruinus G dlem nnllum om. P 13 no- 
uis B sioc^ sim S uolapUt« P\ noluptatibtts H n^ B 14 uioi' 
tuiis (Juenenw (coni Senec. epiH. 99, SI hoo quod uiuiuiutt proximam 
uihilo estj,- iiixiuiUK BGRSPV, dixinius H pare»t fi', corr. B\ perderr 
uideamur H Xb boc edd. lila S tametsi] thaics si S, UIik si ff 
dicit 0» Bö uc[rl(bi;ts] G r^ V ip8(u)[mi G, ipsft («. ex ej K 
donet) dicit Jf 16 aapienttt // ad utilitatem su&oi re- ow. P 17 i(a- 
qae qoi BO. «rt«? audi^et' H* 18 fncicudum] ita f(u?i(!tidum R puta- 
[ntil rt. pulftuit JJPT« u in b cor-r. 2"F' -facere P» 19 ab! a ÜP 



I 



236 



Firminni Laotanti 



41 ficio praeda coniuncta est. archipiruta quispiam ne] latronum 
ductor Bi &UOS ad grassandum eohortetur, quo alio serroone uti 

A-j polest quam ut eadem dicat quae dicit Epicums? doos nihil 
lurare; noii ira, iioii grntiä taugi; iulVrortiin pOMua» iion esi^e 
metnendas, quod animae post mortem occidant uec ulli omnino 
sint iufm; m>luptat*?ra esse luaximum bonum; nullain ess^e 
huiiiaDam soei^tatwii; »ibi qiiemquo con.sulert^: nerniiiem ASse 
qui alterum diligat nisi sua causa; mortem nou esse mi>taeQ- 
dam fort! uiro ni>P ullum dolori*m, qui etiamsi torqueatur, si 

43 uratur, nihil curare jje dicat. est plau« cur quisquara putet 
haue uocem uiri es?e sapientis, qnae potest latrouibas apti»- 
Kime conimodai'i. 

1 18. Älii autem contraria bis digseruut, snpere.sge aniraas post 
mortem: et hi sunt maxiine Pythagorei ac Stoici, qnilius etsi 
iguORcendiim est, qiiia ut*riim .<ipntmnt, nou postum taiiieu non 
repreheudere eos, quia non scientia, seil casn incideruut in 
ueritattim. itaque in eo ipso quod rt?ete seutiebant, aliquid er- 

2 ranint. nam cum timercnt argumentum illud quo oolligitur 
DecoBse esse ut occidant anima« cum corporilms, quia cum 
corporilfus nascuutur, dixeruut nou uasci auimas, scd insinu«ri »_ 

3 potius in corpoi-a et de aliis in alia nilgrare. nun putaucrunt 



EPITOME 14-237. 2] o. 81. 7. 

AUCTOllES 1—6) cf. ad frg. 3« (pag, 228, 18). 6 » nullam — 
OQUüulttre] frg. .'■)23. 7 s. neminem — c&usaj cf. ad fi^. 540 (pag. »24, Ui) 
8— lOj cf. ad fr«. 601 (p»g. 339, 13). 

B(G)RSHPVJ l wcipinitA B, [arcipimlta O quisquara V 2 quod 
(etep. m.^)V S dip»tj dicit V dicit] dicet G deum H 4 iraj 
ita 8 tanti S in [CBSe iti]ehieDd<i^ äetmit codieit G pag. €0 (102) 
5 aniDiAs (» tx e) K^ 6 uoliiptatem (f ex n m. 3) P 8 diligat (pr. i 

ex * m. 3) P 9 quin P »tiaaist] si B n om. B 10 quit^ujim ^iiü 
m ra». m. 2) V putat ß, inputftt P 11 powit B, pot«^t V^ «por- 
ti«simd 8 13 iiä i2 14 ii i(, hü B, hii (exp. m. 3) P hi sunt] bis S 

mum^ (muL m rtu. ex 3 Utt. m. 3, at$pra e er. n) B p^thiigorel* B, 
pithagora r^i S, pythagoricii P 15 possurnua Ä, possuot V Itj fjui KT 
incidorint P 17 quo H 18 illuni B\ corr. B> quod ff cojligitur 
figi m ras. nt. 3. de priore ttctiptura id ■ • u i. e. idiin? agno9citur} B 
19 oit B' (corr. B^) V, est esse B cum corporibus om. V quiu» P 
21corpor«A inow P', adj-LP* allamP DOu)D«cr(?{i potauerunt P*< 



<liain. inst. Hb. UI 17-16 



237 



aüter fieri poä^e ut supersint animae post corpora, uisi uideau- 
tur rdsse ante corpora. par igitur ac prope siiiiiliä error est 
partis utriusqup. ged haec in praeterito falsa t'st, illa in fiituro. 
(leiuo euim uidit quod est nerissimuin, et naäei aüimoä et non 
ft occider*«, quia cur ii) ßeret aut t]uae ratio etisA hoininis Ufscif- 
mnt. multi ergo ex üs qui acteiiiai^ vüsh unituas saspica- 
liautur, tatnquam in caeluni migraturi essent, .''il>i ipsi niaiius 
inlulerunt, ut Cieanthes, ut Chrysippu?, ut Zenon, ut Eutpe- 
docles, qui se in ardentis Äetnae sppous intetnpesta nocte 
' IQ deiecit, nt cum r»^p4>nte non appaniisset, abisse ad deos crede- 
r rntur, (!t ex Koinanii< Cato, qui fuit in omni s^ua uita Stoii^ae 

I uanitatis iiuitator. nam Deniocritu^ in alia fuit persuasione, 

I sed tarnen 



6 



sponte sna leto caput obnius optulit ipse, 
^5 quo nihil seeleratius HhH pote»t. uani s'\ lioinii'ida nefarius 



: 



vsly quia hominis cxtiuctor est, eideui »celcri ubstrictUK esl 
qui se aecat, quia hominem necat. immo uero maius esse 
id faciuus exit^tinmudum et^t, euius nitio soti deo subiacet 
nam sicut in hanc uitani non nostra spoute uunimus, ita rur- 

EPirOME ti-238, 19] c. «4. 8-12; cf c 50, 5. 
ÄUCTOKES 14] Uici. III 1041. 

EXPl-LAlOHEH 11 (Ciitü); Ä38. 7s. 18— 23P,5] Aupustin, de cht. 
dci I 23«.: XIX -1 ([.rtg. 3tK), 8s8.| 15-17] ibid. I 17 ipitg- 2ö, 24-27J. 

BHSBi'V] \ posse (Vm. utj ciipersUUw animas P 2 liiitu« P error 
om. B\ ponl est n. l. adä. B* 3 -iUa' B» 5 feril P>, eorr. i». fieri et V 

hoiniiiM SP, hotnitiis V 6 ii» ex hi» B, Hi» ceH. qnia S 8 tu»»- 
Kiilbcs JB', cvrr. B^, clcantes S, clcauthos (\ e.t i et h exjt. m. 3) P cry- 
fippus BHV (ted siji m rrut. ex ir y KV, chriswippu« H, chrbjrppus S 
Z"non 2t, »»nn V ut] aut B 9 aetoe V, ethuiie B, 'h'aeluae (h m. I ?) B, 
^fni; f'i, e. aclvriiiitv Ä', Rf-thnao H, aedunac (^1 «-.> i* jqwfui Ä, rmi-, 
«fd in mg. B 1 i|,^e tu/d. K lü a dfus f H uita eiia S Stoicac BeUHeivA, 
ef. §11; socnÜoM (uel -oe) C 19 democriton V 14 obuici« 8 ob- 

tnlit f«ed b tr p B^) BltPV ipw ?»« Ä. ipst- (airr. m. 3) P 15 quo- 

quo P Eovlerutiiis iiii.-liil 5 pct'UTat'i'uu P\ cel«ratiu8 K* lü est 

ffffif« (liiia^ ofH. iJP idcni if 17 ueuat (c rw. Geg>P qui S ncgntP', 

« 
«. /. eorr. P* esse] eit B'. «e B* 18 faciiiuii (w ra». rj: in> // 19 «i- 

utin A, sie S^t sivut P* hat iiitA JiV nun in P', iu Uel. P> rurstuo B 



J 



23S 



Firuiiiini LaclAnil 



sus ex hoc (lomicUJo corporis, quotl tupiiiluui nobis »dKignatum 
est, eiasdein iussu recedendum est. qui nos in hoc corpus 
inihixit taiiidiu hahitaluros, donec iiiheat emitü. et si uis aÜ- 
qu;L iiif'eriitui . ae^ua iiient«* patienduin, cum ettincta inno- 
ct'utU aiiiina inulU esse non possit habeamusque iudicem 

8 inagniim, cni soli uindicta in intpji^ro semp«r fSit. homioidfi« 
igilur Uli omnes. philusophi et ips<» Uoinanae sapicutiac prin- 
ceps Cato, qui aiitequaiii st» occideret, perlo^iss«» Platonie libruiu 
diniur qui est M-riptus de aeternitate aniiiiaruiu, ot ad sum- 
riiuiii nctu;- Philosoph! auctoritate conpul^iis est. et hie tanien wj 
aliquam uorieadi eaasam nidetux habnisse, odium seruUntis. 

9 quid AmbracioU's illo, qui cum iMindem libruiu perlegisset^J 
prat'cipitem se dedit aullaui aliaiu vh causam uisi quod Pla-^ 
toui credidit? execrabilis prorsus ac fngieuda doctriua, st abi- 

10 git hrtuiiiit'S a uita. quodsi seisset Platn atque docuisst't a la i 
quo et quomodo et quibut; et quae ob facta et quo tempore 
irunortaütas trihuatur, nee Theombrotum inpegisset in mortem 
nnhintariani sec Catoneui, sed von ad uitam et iustitiam potius 

1 1 erudisset. nam mihi Cato uidetur causam quaesisse moriendi 
non tarn ut Caesarera fugerei, quam ut Stoicorura decretis ob- «> 
temperaret, quoe »eeubatur, i'utmiqne üomea ^randi aliquo 

EXPILATOKES 12—14. 17 (TheombroTiim)] ibid. c. 22 {pag ÄJ, 

BUSHPVJ l ac^iiguatnm (corr. w. S) P, adaign&iidum V" 2 *i"9- 
(lei (iIpI tH ras. ex dem m. ä) H 3 inabitaturo« gie B, hnbitatore« R 
4 wiqiiu B\ ras. et b. l corr. B'', tMjiiH S mciitM S pfilirudum est BP 
(e eoniectura ut uid., fort, tauten wra), infereBdum 3 6 tu om. SV 
iiitfgra r 7 illt om H homiucs P philoiilii H priiii*|>«s ex priii- 
cipes J5'* (I sorlbt'iim (' i. e. ii8 add. m. 3) V 10 philosophjac 5 et 
oni. P tttiiifii om // 11 morirndi aliquam H 12 Kinbni»t'hiot*s 
(br in ras. ex U Utt. tnceriw itel ex ta m. 3, ei post h er. c) B, uubm- 
chJot«s cett. 13 pra0ff|»t.et K* nuUa alia caDsa H 14 fngeiida 
15 fsi- V IQ et (ante qaibns^ om. SS quaiB* V^ ob facta] coufacta 
17 theoiubrotiim JV"" (pr. m er)HHV^ (pr. m «rputir. V^), tlieosbrotum.9, 
tlieobritum P, Clfoiiibivtmu tdd. ex Cic. Twe. 1 34, 84, CaUimach. epigr.SS, 
serf tlirombrotum corruptum },nct., cum Augmtini codd. th(*obrotus habeauf, 
Bcripsisae uidetur Jipfgissot B, perepssot SH, Itfpe^sset P' 18 nt*] 
uo H ui.tniu B ot ad iostitiaui HSHP 20 ut (ante Stoicorura; tun. B 
«toictim S 21 qnos om. 11 üuum quoque ('quo*qae, er. d H) oomeo SIT 




diuin. inat üb. lU ]& 

faciDore clarificaret: cni quid mali potaerit accidere, si uiiioret, 
aOD inuenio. Gatas euim Caesar ut erat clomcns, nihil aliut 12 
efBcere uoli'hat etiam in ipso belJi ciuilis ardore, quam ut Iieoe 
mereri de re publica uidpietur duobus optiniis ciuibus Cicerone 
et Gatoiie seruatis. sed rcdeamns ad eos qui mortem pro bono 
landant. df* utta quermis, quasi uixeris aul umquaiu tibi 13 
ratio constiti^rit, cur oninino si$ iiatus. nonnf igitur tibi uerus 
Ule et communis ümuiuin patcr Tert'Utiauum illut iure in- 
crepauerit: 

ao prius (\\9c.e quid sit uiuore, 

81 displicebit uita, tum istoc utitoi. 
indignariä te uialis esse sobiectuDi, quasi quicquam merearia 1-1 
boni qui patrem, qui dominum, qui regem tuum uescis, qui 
qu&muis elarissimam lucem intuearis oculis, mens tarnen caeca 

15 est «l iu profundiä ignorantiae tenebris iacet. quae ignorautia 
effocit ut quosdam dicero uon puderet idcirco no.s esse natos, 
at sceierum poena.« lueremus: quo quid delirius dici possil non 
uidoo. ubi tmiin uel quae scüleia potuiums aduiittere qui 15 
omnino non fuimus? nisi forte eredemus inepto illi seni, qui 
8« LU priore uita Ki)phorl)um fui.sse nientituä est. bic ciedo 



14 s. mens — caeca — 



EPTTOME 19-240. U) c 31. 9 f. 
AUCTOItES li>l HflftutonÜm. V 2. 13 s. 
tcm-bris] rf. Lucr. U 14 8. 

BRiSßPV] l clarificare // qnod V aiaere S 3 ttiam] quam ut B 
ftrdorflio P^, m Hfl. i" quam ut ovt. H 4 Diereri de] [tipreiid» R 

de — uideretiir] prai'iiideretiir V 5 'redeanm»' 5' q«»^'u (ecrr.m.2) V 
boDn P>, cmt. P* ti qucrcHs S, quaercris cctt, nini ifuod alt. e ex i B, 
B ertui. H, del f jtoat quasi fort, uen; uel simik aliquiä exddit 7 u«riu] 
UDOS B S et om. V terentiaDus B', cort. B' 10 prius] prius qaaeso 
Terent. quit B uiuen-. (t er.) B U si] nbt scies, si Termt. istoc J? 
fituda (c hnea del. m. 3) utitor P, istud catitor V*, «. I. i discatitor K> 
BtJto« (r er.) B 12 iadtgunns ta in ras. ex ludigiiaris S^, tadigneri^ H 

14 qn<tui^ui-H B itif-ns tarnen caeca es fest SH) BRSU, ment« taitwn 

Meci» es P edd., mente tameo cae«st V^, catcast >''; nviUm <tua> tAtiioD 

15 iacM P edd. 10 «ITecit B, efficil ««. puderet (pr. ^ tx o m 3J V 

17 hicrenins 8 quo] quod Ä//"' deLirius H' poswt Ä W ore- 

diraos H ilk> H 20 priori SH (alt. i in ras. ex « HV P "it»P P'. 

f 
e del. P' mi>forbuiii H, «u-orbum (p «rj F 



n 



240 



Firmiani Lactftnti 



quod erat ignobili geaere natas. fiuuiliam sibi ex Hoiucri caiv 

16 niitiibus adoptauit. o miram et siugularuui PylUagorae lue- 
inoriam et m iii^st'ram olvÜnioncm nostrum oniiiiuiii, qiii nesria- 
lü«? qui aiiie fucriraus! sed fortasse uel errore aliquo uel 
gratia sit efi'Gctum, ut ille solus LiHhaeuin gni^t^m non ad- 
tigerit aec obliuionis aqiiani gu>^taucril. uidcücet seiii^x uauas, 
sicut otiosae aniculae soleat, tabulas tamquam infantibus cre- 

17 duli» finxit quodsi beue sen^isset t\^ iis quibus ha^c locutuB 
est, si hoDiines eos existimasset, numquam sibi tarn peliilauter 
meutiendi liceutiara nindicasset. scd derid^nda homiuiä U-uis- ml 

18 simi uaniias. quid Cicerone facienius? qui cum iu princi- 
pio Consolationis suae dixisset luendorum scelerum causa 
n a s e i h n tn i n i> s , it erauit id ipsuiu postea quasi obiurgaiis 
euin qui uitam non esse poeuata piit«t. rpcti* <?rgo praefatus 
est errore ac miseiabilt neritatis ignorautia se teneri. iM 

1 19. At illi qui de mortis bouo <!i^putaut quia nihil ueri 
sciuut, sie argumentantur: si nihil t'st post mortt>m, non est 
malnm mors; aufert enim seasutn mali. si autem sapersunt 

2 antmue, eliam bonum «^st, quia iomortalitas scquitur. quam 
hent<*iitiam Cicero de Legibus si*; ^xplicaiiit: gratulemnrque *> 

AÜCTORES 12] tr^. 10. U praeftUu» est] ct. aupm c. U, SU. 
20] fi^, 3; in litcuim U 21. 53^4 fuisse oenspt Viüiloiius. 

B(G)RSHFV} 1 geue*«- fl' 3 et o] o 5 luigenuo] mimui SB 
nostnim JiP opinium nostrorum H qui« (& tr.) H 4 qui'il' /**, ef. 
Epii. 31, 10, «cd ad um ef. Ingt. VIS sS, 9 aliqua V 5 sit eHtH-tuin] 
ps8e factum H kthaeuin (pr. b ex i m. 2) S, lethneum (pr. e ex j 
171. 3 ?) P, leiheum BRV, laeL^um ff 1 »ie 3 odiosat- B», in ra». eorr, B> 
iarautiilis P 8 iis R, bis TtSHY, om. P baw om. H 9 esV P> 
aestiniJisset fi-st- S) SH, •>x«iö!iniaHset P a Nuniiu;iin ittctpit eodids G 
pttg 6t (&7) paene totn kein tarn ont. BGH taui ^i)*i R 10 deridenda, 

est BG 1 1 dccrono S, ciccrone (sie eorr. ». 2) V; de ciwron*' /*<». 
cicrroui HP, 12 consolationis (alt ü ex u m. l?)P 13 Oiisci om. H, 
naceudt i", con. P' iU»rautnd B*. itoruu'itid eorr. B* l-I p'X'U.an 
Cpi;- S) non esse S3 profliimtus (cj-p. im. 3) V 15 "eBf 1" ItJ at.J 
et B qnide|ortis G, quidc mortis S 17 »l'c' ff^ [u-gumcntati^hir R' 
si vm. if, quia ff 18 scnnu 6 19 fst om. ij 20 sputi'otia rx- 
pHcabit P', wrr. P" ^itulemurqu»e C» «•,> Ä, gratiilainurque 5, gra- 
tuleturiiu« P 




diuin Inst. Itb. m 18-10. 24t 

nohl^, qnoniau) mors aat meliorem quam qni est in 
nitti ant certe non deteriorem adtutura est statum: 
nam sine corpore animo uigente diuina uita est, Ben^iu 
carente nihil profecto i?sl mall. ar^te, at i>ibi uidentur, 8 
fi quasi nihil esse aliut possit atqiiin iitrumque hoc falsuin est. 
doceut enim diuiiiat> Utterae non extiagul animas, sed ant pro 
iustitia pra**iiiio adlici aut pociia pro scelerilms lieiiipiti-riia, nee 4 
enim fas est aut eum qui soeleratns in uita felioiter faerit, 
effugere quod mort^iur aul eum qui ob iustitiara miserrimos 

10 fuorlt, sna moreodir fruudari. quod adi^o ui'ium est, ut idem 6 
Tnltins in Cousolatione non easdem sedes incolere instos atque 
iupios praedieauoril. nee enim oninibns inquit idera illi 6 
sapieutes arbitrati sunt euudem cursum in caelum 
patere. nam nitite et sceleribas contaminatos deprimi 

ift iti tenebras atque in caeno iacere docuernnt, oasios 
aotem an i mos, puros iutegros ineorruptos, bouii? 
otiam studiis atque artibus expolitos leni quodam et 
farili lapsa ad deos id est ad Daturam similom sui 
peruolare. quae t^ententia superiori illi argumento repugnat. 7 

•0 illut enim sie adsnmptUDi est, taoiquam ueeef^se git oinnem 
hominem natuui inmortalitate donari. qiiod igitur erit discri- 8 
men uirtutl^ ac sceleris, si nihil inteivst iilniiiiiie Aristidfü 

EPITOME t) HJüiimü littM-ae|] o. 31, C. 
ArtroiiES 12] Cousül. Srg. 15. 

Ji(0}HSfIl'V] 1 ffloliorem] iRuiorem V <iuam om. G 2 allutura P> 

i] sit P 8 iii)iiiiii>, V 4 CBriMitp] pt^reunt*; HG argtitae H*'G 

uMiüititr] uidi'batnr lotutus fst SU S «"ssflt if, esse vw. V iiossit fi fx 

o m. U) R boc Ol», r ti aut f,m. SU 7 ndfcci 7} 8 aut eum om. B, 

[ajutem (». I. u fuerat) Q felicitur om. BGP, feliliter {~ er., c m. 2) V 
fellciter faerit Ih^a d<l. et supra felioiter scr. faerit B^ 10 m f[ut>]rit sua 
nwr de»tnit coäicis G jutg. 61 (fi7>, .•T7«ii»r yag.63 (HS), cwtW in uerne. 1—7 
pacne umiiia, in 8 — 29 prrptiuca Ittftbtintur 11 consolotiunem P\ tu (fei. P^ 

ixKoWe (pr. f ex m. S) V 12 impiow H' pruodicarit BG nou S 
14 flfflerc // 15 tenebria B 17 Weui ß<, a del. B* 18 Inbsu ^b ex i?) B^ 

l llUt 

Btti ftlimlem B.S/f 19 pcmolare* (t?er.)B, prouorari P acmiHw fcttrr. 

m VJ y Bup'-Tior K\ «iperiore l'» 20 anumptiim B oeccs'se- B* 

21 iffitorl Hutein )*■, in mg. l igitur V* 22 acj et £ fii] siut V* 

xvim. Uct. 1. IB 





PirnikBi LMiaati 



Ell AÜqiBS ao PhaUrif, atnun Cato aa OitÜway aal 
rep^gnaatian tmm aestcatianuBf «c aw oefBit aisi ^n 
9 MritaXem- n ^«ii IgÜv ■«• roe«t otramae bMram m 
an nalaiOf reqmidebnnnf ^vatHatüin ö» ex aita« 
ftttdar«. aam sicvt aha ipsa bosom est, ei nun nrtate 
tar, miJain, a eura leelerr, äc et mors ex praelanos 

10 acübtu pond^ninJa est. ita fit at si aiU in dei 
traosaeU sit, mors malani Don ^it, <)iiia transUti* est ad 
inmortaliut^m: sin aUter. milom sit neeess« est. qi 

11 ut ilixi ad affUnia supplioia tr^D.-initUc. ^d ergo diceaa« 
iiiaj (*rrare Ulos qni aat mortem adpetnot tamfiaim bonam 
ant aiUm fugiunl tamquam lualoni? nisi qnod $nu\ iniq 

12 qm paaciora mala iion pen^ant tx>nU ploriliu^. nam 
omnem uiUm per esquisitas i't oarias tradacant oolapi 
moh eapiiint. si quid fort^ üs ainaritudiai^ sujHTUfnit. et «ic^ 
hiibent, taniqiiam illi? Dumqaam fuerit (»eae, s'\ aliquando foerit 
male, damuant igitnr nitam omnem plenamque nihil aJiut 

13 quam maÜH opioantiir. hinc iiata vgt ioi'pta illa ^^ntfotia, 
hanc essf^ mortem quam dos aitaui putemus, ilJam nitam quam 
noe pro morte tinu*anius: ita primuni bouum esse non nasci, *> 

li Kccnndom, citiafi mori. qaae nt maiuris sit auctoriuitis, Sileno 
a/ltribuitur. Cicero tu CoDsolatione non nasoi ioquit longe 
Optimum nee in hos si^opuloä ineidere nitae, proxi- 
mum autem, si natiis «is, quam prininm lamquam 

AVCTüRES m 8.] cf. ein df rep. VI 14; Earipid Polyid hg, K» 
Nmwk. 21 8.] ef, Cic. Tue. I 48. U4. 22] Couol frg. 11. 

B(G}ÜSyPV} 1 faUwris JP utrum'De nttr lur (w — an m.3> «^tilinn J3 
eaÜlUiu OliH h»*« B', corr. B» 2 repogiutntia B' ("-i B) H renim B» 
iienl«utinin>ju« B 3 iutvrrogvt HHP 5 ncSt (* add. et t dd. m. 3) P 
ip^ft uil» B ulujitiir) uixlur B 7 ponderaiidii) B* porf it» em*. ut 2* 
ti uiors] moni bonuni «it ^ <i ai V alit«r] aut«m P qtiütijain] quia // 
ftd wl^rua ut ilixi SH 10 afli-rnam P', m t/^I P* H ««»• P 12 »ut] 
uu // Uu.qii^am B lU quj. /' 14 tniduciint ItS 15 iis Rl""; 
hh BSilP'^'y 17 dniniiaT R omnem — opiiiautui-J oinnem bonb ple- 
nam quam »olii 'inftlls' (b. \. w 2) opiaaiitur P pl^oarnque (\ m rm. ex 
«otL\fm.3)B 18 opinaiUur H Ifi pr. "quam' 1" 20 iU] aiT ita*»];' 
et et qi IN. Ä> B 21 sini'lo P 22 in] sie in SU 23 opümum est U 

bot] huiuB U uitam B prozimua B 24 quam] quia (corr. m. .?; K 





ditiiti tn^t lib Ul 19 



243 



ex inceudio Rffugere forlunap. ereiiidisse illnm tianisinmo 
dieto exiade apparet, quod adiecit de suo aliquid, ut oruaret. 
quaoro igitor cm esse Optimum putet Don nasci, cum stt iiul- 16 
lus omnlno qui sfmtiat: nain ut honum alt aliquid aut malum, 

6 8«osa8 efficit. deiude, cur omaem uitani nihil esse aliud 16 
quam scopulot; i^t inot'ndium putauerit: quasi aut in uostra 
fu<>nt potestate ne nascf*reinur aut uitain nobts fortuna tribuat, 
noD deuB, aut uiueudi ratio quicquani simile incendio habere 
nideatur. uoii dissimiln t'laioniä iJIut «•st, quod aiebat se 17 

10 gratias ag«re naturat^: primumquod homo iialae esset 
potins quam mutum aniuial, deiade quod mae potius 
quam femina, quod Graeeus quam barbarae, postremo 
quod Athuniensis et quod temporibu» Sooratis. diei I8 
no» potcst qnantam mentibus caecitafem, quantos pariat erro- 

1'' re» ignoratio ucritatis. ego plane contondoriiu niimiiuain quic- 
quani in rebui- bumanis dictum esse delirius: quasi uero si 
aut barbarus aut mnlier aut asinus denlqne uatus esset, idem 
ipse Pl&to Hsset ao uon iilud ipsum quod uatus fuis.s(;t. sed I9 
nidplicet Pythagorae credidii, qui ut uetaret homines animali- 

M bu^ uosei, dixit animas de corporibus in aliorum animalium 
Rorpora eommeare. quod et uanum et inpossibilt^ ust: uaiiiim, 

EPITOME 18-244, Ö] cf. o. 63. 9. 18-21] o. 31, 10 (inuomt — 
hereditiu). 

AUCTORES 9] et Plutarch. ait. Marii a I' 

BRSHPVJ 1 ftx om. V m'wJn'dio P' fominac] fortuna« iiioli'n- 
tUm H iUo P Daoissiniu F>. in ras. corr. F* 2 aiecit B 'U'l £> 
oritv^ B^ ut ornariit — bonum xit aljquid (4) in inf. mg. attd, P'; 
ef. aä pag. 244, 11 3 qaeiro» B^ h iwnso S es se< (• ^ ^ er.) P 
aliud ose SHV 6 et] aut B putuuit Jt aot om. P B slntüo 
fy ? er.) B uidere habf^atiir Ä 9 uidet^itiir fl' quo P Beumatmu» 
tgehat 8 le 'tm. B ^mtiiu m P 10 est B U maix'ubiii RSH 

o 

IJI atheui«niu« (utt. i ex 9 m. 3) P soamtiLs B', sacr»tiit (torr. m. S) V 

14 i(Uftii(ani (a ra». ex m) P poxt m^ntibu» 1 uel Ü Utt. tnui. P quaa- 
tos](}U09 B, qaantoaquo cHft. pariet P', cwrr.P" erroresfaW. c rxi m.3j P 

15 t-o,utiiuid/9-im J9* 17 deoique om. S 18 ipae] iude H piaton J{<"', 
plautui H illuin ß'V, corr. Ä'K' ipBtim lUud S quo-d' P' imtü ff, 
luiiut! p>, del. p> 19 ut om. 11 auiiu-ilibu» uesd djxit] auiuinlilu^uu 
icidil H nuimali-ü« fb ei s er.) V 21 quod et naautn — inducere 
(344, 1) om. S 




firmlkni L&ctanti 



qiii» necesse non fuit ii<«teres anima^ in noni corpora inducere, 
cum idem artifex qui primas aliquando focerat, potuerit seinpi-r 
noau.s faceri*, inpobsibilo, quia rcelae raliouis auima tum in> 
matare aaturara statas sui uon poteBt quam ignis aut deor^um 
uiti aut in transii^r^nm tlitmiui.^ oiodo flammam suara fundcn*. 

so existimaiiit igititr lionii) Kapiens potuisso fi(*ri, ut anima qiiue 
tunc erat in Platoiit*, in aliquml mutum auinial includeretiii 
efisetquo huniaiio ?emn praeJita, ut intplleg^erel ac doleret in- 

S] congruenti ee corpore» oneratam. quanto »nninp faceret, Fi 
gratias ^ere sp diceret, qnod iugoniosns, quod dooUis uat^us 

32 esset, quod in ili; opiliUH, ut liherolrtef ^rudiretur! nam quod 
Athi-'nis natus fst, quid in eo ln»uefioii fiiit? an non pluriiui 
eitilerunt in alÜa ciuitatihus pxeellenti ingenio atqut» dootrina 
uiri, qui meliore? singuli quam omnes Atlienienses fiieruut? 

23 quanta hominum milia t'ui^sp (Ti'damus qui et Athenis nati m 
et temiȟrilius Sooratis inducli tarnen ac stulti fuerint? non 
enim parid^^s aut Iocua in quo quisque est cffusu» t^x utoro, 

24 concUiat homini sapii'utiain. (|uid ut-ro attinuit Socrutis se 
temporibus natnm j^ratulari? num Socrates ingfnia di?eenti- 

25 buR potnit conimodareV non nenit in menteni Piatoni AU'i- st 
biaden quoque et Critiam eiuedem Socratis adsiduo? Auditores 

BRSHPVJ 3 qu^'A V^ uetcrca ow P 2 ante idem 4 ueJ S liit., 
fort, idem eng. B 3 imptraHible S rpctae mtiotuB om. P Um ow- P 
4 quam] tomquom B quam igniB — e^Dam fuud^rc (Ü) om. P 6 mod» V^ 
BOftni om. S 7 »liquid H 8 aut, iiitcUcgerei aut dol*n.'t i? doci-rvt. V 
9 hoDeriU«m S anaiuB (a. 1. i, uix s, m. pa«t ) V si gratias — diwret 
oni. P 11 iis R, liis BHPV, is S jMSt erudirctur loctte § 14 a P' omiMtu: 
ulornwet-quÄProigitur qui(prociii; — bonuiu sit (om.idiquidji» P^del.P^ 

12 'in' JW in eo] fi H 13 MocUentie B\ exccllontii' B\ «crllintp. B\ 

eic«Htnte B, iuoellent^ (corr. m. 3) V 14 nif^riDt BS 15 quaotii M 

1 
m*Ua (% er.) V fiiJA-s*^' P> crediraus (i ex e m. 3) P n&ti om. V 

16 MKirat« B*. mrr. B' indocri-«* (alt. i ran. KrT,poitt iiu er) V (ue- 

riot B^H, fueruni, B^BSPV 17 est vR'mm] cftusuB sit P utero ^e er o 

m. Ji) S IS coDcUiiiti II SApieutiam] sapioatiam siimmlnUtrnt ff qnod B, 

qui^' id (corr. m. 3} V altinnit] aiididit B »ocratM P>, corr. P* 

IP •n»tum V DRin S socnitia BT' 20 conimodare] daiv P alei- 

bindeD H^P, alcibiiidi-m (m ex n) BW*, alcipiadtui B, nldbind? ("pr. i r<M- 

ex iij S, iclibiadem Y 21 qu(Mjue — eiusdem om. V ndintorei P\ «wt- P» 





diiiin. last. Üb. lU l&— 20. 



245 



fuiss*^, quorum a]t«r hosüs piitriae acerrimus fuit, niter crude- 
liiiisimus umniiim tyraniiormn!' 

20. Vidt'rtinus nunc ^nid in S<>crate ipeo tarn mügnnui fuerit, 1 
ut homo sapiens inerito ^ratias agerel illius lempuribus o8b-e 
se uatiim. non inl'nior fuissn. illuni puulo cordaiittrtjm quam H 
Cf>ti>ros, qui naturani rt^ruiii putAiinrint ingeniu postse conpre- 
bendi: in quo illos non exc^rdes tantum luii;s(> arliitror^ scd 
BÜam inpios, quod in .«corota eat^lestiä illins prouid^nrian rurio- 
^BOsocuIos nolu«rint inniittcrp. Roraae et in plerisque urbibas 3 

10 soimas estte qiiatdam auera qua» aäpioi a uitis uefas habeatur. 
abstinent igitur aspoota qulbus contaiuiuare illa nou licet, at 
«i forte \\f\ trrori^ n»'I easu quoiiiuni iiir aspeiit, prinio pOHoa 
oius, deinde instaniatJone sacrificü ücelus expiatur. quid liis i 
facias qui incon^ssa scrutari uolunt? niinimm inulto sc(d«ra- 

r. tiores qui an-ana imindi et hoc caeleste templum profanare 
inpiig disputadciuibus quaenint quam qui acd^m Yestao aut 
Ronae Dan» ant Oereris intraueriu quae penetralia quamuLs 
adire uiris non lioeat, tauten a uiris t'abric&ta sunt. hx uero 5 
nou tautuni inpietalis crimen i^fTu^iaat, sed, qaod est maito 

EVITOME 3— ü] c. Jl-2. l -3 (- pnk'diciiiit) 18-'24(J. Ji] c. 32. 2. 
AIWTÜHES 0. 19 8 2.»] ef. Cie. ile or. III 3-1. lao. 8 (curi<wcw 
onilon) — tn] rf. Cie. de Iinru>t)i. res(i. 17, 87. 

BltSHPV] 1 altL-r. (\ er.) P hostis (i er. o m. 3) P ftierit B, 
om. S alit«r f«jcp. m. 3) P 2 «x^t^ rauoonun V^ 4 illius] 9t? (m. S) 
iJlius B, illias s« 5, illi» P 5 m P. om. BR* (a. t. nrfrf. IP) SltY; 
cf'. pa0. 344, 7*; 249, 4 iufiltior B 6 ceteros] a ceterot. sie H, W cetö- 
ros V pmauoH S 7 illis V* iioa' V arbitr»or (i er.) V 8 w- 
civtf* V 9 uolutTunt nP\ corr f " 10 a om, S UnbeaTitur li\ 
hÄWtiir TTV 11 a'b'süiient fl> aspectus SIT cÖmloare V eiom.V 
12 qiii'q»iiim RSH a^eodt lt\ c det. BK aspexerit 8H 18 «im 
deiiid«] «iusdS in P instKurftUotiM E quod 5 Ms faciu] hi H 
14 uoluit S Diiuitiui H, nimiruin (pr. i es t m. 3) P scelerntiores] 
seelormtioreB sunt BR. «celemtionpfi V Ib orcbuiiun P* m dtl P> 

16 qui fte<i«m| qui<lt?m *ic Ä nut (corr. m. 3) V 17 aJeris «mt »i roji. ff', 

eeteris K tutriiuri)! (corr. «t. .9^ V; iutmuerint e</d. \äiw rer/i. M.JÜJ £ 
penütrabilia B, om. P qiiani<iubi V 18 uiris (uH. 1 rr « m. 3) P 
ft om T'. ». ^ ^ li r» fabricaU sant] fiibiicntjvs 5 fubricatÄO P 
hi» (n t er.) V lU vfTupt S oiulta H 






Firiniani Laetant! 



icdignius, «loquoutiäe faiuani et iugeuii gloriam cons^ounlur. 

(• quid si aliquid iuuestipirn pn»si*nt? i^unt (•itiiii tani stulti in 
adseuerando quam iuprobi in quaeiend^, ctuu neque üiuenire 

7 quicquain possiut neo defeuder», etiamsi inuBuerlnt. naui si 
uorarn iiel fortnito uidcrint. qiiod sneiiiiis contingit, eoiimiittiint i 
nt ab alüs id pro falso retVUatur. iioii i-nim desceodit aliquis 

y e caelo qui sententiam de Bingulonmi oitinionilms ferat. qiia- 
propter iit*mo dubitauerit eos qui istu eouqniraut Ktultos in- 

9 eptos insanos ettt>^. »liquid ergo Snerates habuit cordi» humaui, 
qui cum baec intelk-giMet nou possn iuuoniri, ab eiusmodi ii 
quuestioDlbus S(> remouit, uertorqui* nir in eo solo, multa eniiii 
sunt eius noo modo laud« indigiia, .^.'d otiam reprehensione 
10 diguiüsi^ima, ia quibui^ fuit ^uomm simillimug. ex bis unuin 
cligani quod ah oninibus sit probatuiu. celebre boc proufirbiam 
U Socrates babuit: quod t<upra nos, uibil ad uos. procum- u 
bamuä igitur iu torram et inauus ad pracclara opera uohiä 
datas eoimertaiiiutt iu podes, nibil ad nos eaelum, od ouius 
contemplutiont'in stiinus i'xeilati, nihil di'uique lux ipsa perti- 
lt> iieat. (at) certe uictus uot^tri causa lie caelo est. quodsi Jioc 
Bf^nsit, nou esse de rebns caelestibus disputandum, ue illornm m 
quidem ratioueni poterat (ronprfi!b(Mulfr<> quae sub pcdihus tiabe- 
bat. quid ergo? num errauit iu uerbis? ueri simile uon est 

EVITOME 14 9.1 C.32. 3. 
AiWTORKS § 10] Mimic. Fei. o. IS. 1. 

BRSHPVJ I iiidigni H. 'iiiiffenii P' eoiwoquuntur SPV 

si] «iua*i II enim om. V tam' T' 3 inquirendo //, quieraado ("« ejr i 

m. 3) P iuumiiri V S uero P"* fortiüta P coutigit P' (corr. P>; V 

comiiiittunt o»i. S Ö disi;enrtit V 7 e] e 5", ae P*"^ fa ejcpunjc. P^^J V, 

■ 
de H opiriibuB B, opibus S quipropter Ca n. X) V 8 iuquimnt 

Ueuaiannus iueptoa (i ex 9 m. 3) P 9 socraüs (i ex e> If 10 liiioo 

om. S 11 quawiitiouibus R uereor«*» (nw er.) Ii, uereurqufte SP" 

(% er.) ue om. 8 solo] loco R 12 ßius uon] qun« iioii S, quae H 

reiu8 (i. t v et n exjmnx. m. 3) V digiia RP 13 »uorum] ceteroniin 
H«uwannii$ ei] «l T' hiis P 15 soi-ratü (i ex e> B^ nihü in 
v^g P* 1'.08' P* 17 dal.i HP r.nhnn] in capluni B 18 5H»nni8 
fin er.) Ii ipse P', corr. P^ [HTtiat V at addtdi 19 uictiis] 

uitA nie R 21 potuit P sub pMibus] siqicriuB P 22 quid (sie corr. m.3) V 

r 

numj nauu £ Dum eraiiit (corr. m. 2) P, nunermuit V 



habe- 
on est^ 



urrauvrit B ^H 



diuin. inii Hb. ITT 30. 



247 



uimiruni id scdsit quod locuius est. r«>)igioni tninime ser- 
ni^ndum: quod si apert<> dieerel, uemo patf^P'tnr. qui.s enim IS 
non sentiat hunc mnndum t^m mirabili ratiouü purfectum all- 
qua prouiiliMilia gubM-nari, quaiidoquidvm uihü «ät quod posftit 

» sine uUo niodiTatore consist^re? sie douius ab liabttaioro 14 
deserta dilabitur, uauis sine gubernatoro ubit pessum et corpus 
relictum ab aninia dil'Huit, uedum puteiims tautam istain niolem 
tut ('ouiitnii sine artitiue aut star^ laiiidiu sin«' rectore potui&äe. 
quodsi pa1iliea.s illaü religiones uolait eneitere, non iuprobo, 15 

10 quin etiam laudabo, ^i ipse quod L*st nieliuB inuenmt. uerum 
idem per ßanem et anscrem deierahat. o homineni scurram, 
iit alt Zt-no EpiciirrMii;, ineptum pcnlituni tiesperatum, st ca- 
uillari uoluit r<^]igiouem, dt^mentera, ai hoc seiio Cecit, ut ani- 
nial turpissinmm pro deo haberet! qnis iani superstitiones 16 

15 Affryptioruni audeat reprehendere quas Atheui.s Socrates aucto- 
ritati' »ua coofirmauitV iUut uero iionne ^uiumae uanitatis, 
qnod antA mortem familiäres snos rogauit. nt Äesrulapio galluin 
quem uouerat prosecarent? timuit uidelicet ne aput Khada- 17 

EVirOMK ls.J c. 32, 4 reüifio — repiidiniiil. 10 a.) o. 32. 4. 
16— 1H| 0. 32. 4 B. 

AUCTÖRES 10 8] cf.Tbi'OphU. nd Autol. 118 A (of. TertulI.Apolog. 
e. 14). U B. twurrain — Z^no] Cic. <ia nat. deor. I 34, 93 (cf. Miiiiic. FeL 
e. 38, 5). g lö s.J ff. TtrtiOl. Apolog. o. 46 fpajj. 2S1 s.). 

BHSHPVJ 1 niiniruiii] oiihtj ininimi in T, ^ et pr. m del. m.S, teii. 
i erOB., P Miitit fi', corr. B^ minimao P', n der. P> 2 nperti V» 
8 hulicmundnm H^ 4 quid K' 5 consiatarot S wc (erp. m. 1?) P 
ab] t\)i i*%raa.exäMel3liti.B''.^AP\corr.P- C delahitiir P abiit HP*"" 
(ttit. i fr.) poasü« S 7 relictunij et roiictttin H ab um. BliV 
defluit V necdum P, Bondtuh F' Untum V 8 ooaetve H po- 
tuJMe] fuiirae B it publica-s" //' 10 nx'Uus (t> ex i m. 2 9) P 11 car- 
Dcni iJ^'K', r fxpHfur. K' iinacnim T*"" d«»fercb»t B, deierebat S 
o om. P sourra muU id s«<noiti f-picurus H scrorram V 12 Aeno B* 
poH parditiim eraa. ineptuni pcrditum u( m4. B djsperatum P 13 nc B 
14 qnii B' 15 soorat«» (e ex i m. 3} otbeois P an Atheuionsiä ? 
lU 9ü% om. WPV est uiuiitali» B 17 rogitauit F aeWouUpio >'* 

caUom V 18 aocau<*rat (\i er.) V proswarent B, prosecrarent S; 

coii<«ervi*Qt 5, secaront H, prosKcrart'tit P', proBecrareut P"', procrarrat 
(corr. m. 1) V; pro«cwiri Tertull. l e. : cf Epit 33. 5 ; /naf . IV 37,5 rhadaman- 
tum B, radamniithuni AP, rhadamoiithum (r aä4. m. S) 8, nidatnaiitbuin V 



d 




PirmiBDJ LA'^tnoti 



inaulhum r^-ciperatorem reas uoti ÖHret ab Asclepio. deinen- 
tisse faominein putarem, si rnorbo adfectiis pemspt. cum 
ueio sanuj* lioc fecerit. fst ipse iusaiius qui euni putat fuisse 
sftpienti>in. en cuius tt^mporibtis aatam ess« »e homo Rapiens 
gratuleturl s 

1 21. ViJeaiiitis tamou qnid iltora Socratea doeuerit: qni oum 
toUm phvi'icam repudiasi^et, eo se contulit., nt de uirtut« ar^un 
officio quaiMcret. itaque non duhito quin anditores siios iusti- 

2 tiae praeceptis enidieiit. docente igitur Soerate uou t'ugit 
Platonem iustitiae Htm in aeqaiUt« cxtiiitistore, siqnidem omni» lo 
pari condicione nascuntur. ergo nihil inquit priuati ac pro- 
pra hab^antf sed nt parus esse possint, quod iustitiae 

S ratio deüiderat, omni» in commune possidnant. forri 
hoe potest, quamdiu di» peciinia dioi nidetnr. quod ipsnm 
quam itipossibÜH sit et quam iniustum, pot«ram mtUtiti re- i» 
lius oKiendi^re, conciHlaums taiiiHU ut pot^sit ticri: omnes 

4 enioi sapieutes erimt Pt pecuniam couteninent. quo er^ 
iilum conimunitas i.sta pf>rduxitV matrimouia qnoqnn inquit 
comniuiiia i'ss«' delinliunt: seilicüt ut ad eandeni mulit»- 
rem nmltl niri tamquani canes (^onfluant et is ntiqae optine&t »> 

RPITOME 6 8. qui — repndiftsset] cf. c. 32, 2 (pbjsicos). 9—1 1] cf, 
"a 50, 5. 11-250, 4] o. 33, 1—4, 

XrfTOÄA'5 e.21s.)of.Addendfl. ll]derep.4l6D. 18]ibid.457a 
EXPILATORES g I a. 4—12; c. 22,6—8] Salnian. de ff«b dei 
All 101 -105. 

BRSBPV] 1 i-eciper«torem J3, rocoperatoreoi liSHy rocejitorem P, 

rftipiratorem V\ ttupra ti add. i eu 7* aoti om. P dementU se R* 
(demeotS esse i?»>, e»se demeutisse (cf. IV 27, 13) uidti TTiilo, dv^inen- 
tiisimß HIJV, dementifisiiituni SP edit 2 homhium ^V 3 hoc i^aoiia P 
iw\ ß^ eain K' esse K 4 en] iüm (cxp. m.3) B iie'(der.)S hoiiuo 

(«rp. m.2) V b gratuUtor Clatur m ratt. ii^) SH, gmtulit (corr. n» Ä.) V 
6 sooraÜB (i tx f:} B^ 8 dubilo quin om, H 9 pruecüpiin — Plutouem 
iuiitltiac om. P 10 aequitateni V 11 iaquitj quid P^, det. P' priuii- 
tiui R 12 quodj ul if, aed i/ 13 possid«bimt ß f«rri B', tieri ÄH 
14 potestj non potest S uidentur P quod] (jiiiiui K* 15 sit] nt II 
itfiushim V poterat .B', curr. ß* 16 possel Ä 17 «t] ut U eon- 
wmpn«Dl J?/fP 18 quodq«« R 19 debsnti S* *d' J3> eailiJD Ä 
20 ctj ei 1/ bis B^'-ÄÄ 






(liuiö, inst. Uli lU 20-21. 



qoi uiri)>us utceril aut, 8J palientes sunt nt pMlosophi, ex- 
pciHuiil, ut uieibus tamquam hipanar obeant. o miram Pia- 5 
(oni.s atMiuiUtcin! ulä e<l igitur uirtus caslitatisV ubi fides 
comugalis? qua(> si tolJus, omnis iastitia sablata est. al 6 

t ut>*rii dixit beatas ciuitates futuras fuisse, si aut pbllo- 
sophi rtiguaront uut rtge» philoßophareutur. huic uero 
taiu iatito, tarn aequo ulro regomu dartis, qui alüs abstulisäet 
saa, alüs coiulouni^sot aliena, prostituisset pudicitiam feiuinarara, 
quat! nulluf! umquaiii iiou modo rcx, sod uu tyrauuus quidein 

10 fecit? quam tarnen intulit rationeni torpisf-imi huius eonsUilV 7 
sie iuqait ciuitas coucors erit et anioris mutiii cou- 
stricta uinculi», ei omnuH omiiium fuerint et mariti 
et patres et mores et liburi. quae isla eoufnsio generis S 
huraani est? quomodo seruari Caritas polest, ubi nihil certum 

u eei quod ainetur? quis aut uir luulii'rtüu aut iiiutitT uiruni 
diliget, iii:ji babitauerint semper una, nisi deuoui luens et ser- 
uata ioiiicem fides iudiuiduam t'uc«rit earitatem? quae uiitus 
in illa prouii^cua uoluptatc locuiu non habet. item si omues 9 
omuiuui Üben siut, quii> auiare filios tumquaiu suos poterit, 

tt) cum 8U0S esse aut ignoret aut dabitelV quis houcrem tam- 
quam patri deferetf cum unde iiatus sit nesciat? ex quo fit 

ÄÜCTOliKS 5] ibid. 473 D. \\] ibid. 403 C ss. 

liltStfPVJ I patientps HP, sapicntes BRSV ut BP, « BV, ut SU 
phUoKupbia H exi»ecteiit ut] cxsiiectant «t S, DXp«ct»buut II 2 tfqoa S 
lup» V babeaot J* D fldis B*, corr. B^ 4 oouiugiitis B, couiugalis (o ex 

r 

i M. lyj P quam H qUM st toUiu] quusito lila« fquä ex quM m. 2, 

a add. et » expunx. ut. 2) V ad Cd ex t) B^ om. U, ad P\ eorr. P*, 

• 
sie anepe ö dicit B ciuitiPSb sie S' fmsse fu^iras P fojsse (cwr. m 2, 

rtctt?) V 6 pbilosophantur Ä', pbilMofaucretit /", ue del.P*, philonofiuitur 
Tcorr. m. Ä) K 7 pr. tarn*«« ('\uä er.) H post uiru s. /. »i add. B^ qui] 
» ^ J qui add, V\ om. K' cmih c<H. abstiüisses JB 8 coudonarcl Ü 
alieitiuu f, alieua« /f p<udicitinai ex prudciitiain tU »((/. P" fcmiu*»l 
{~ m. !i) S 9 ne« Tc erj B lt> coiibüü- (% er.) H \ 1 anioria (\ ex t 
M%. it) P mutui* (» er.) B, motui K' 12 oniuea um. jp fueriat om. P 
est generis buitinui B 14 est om. Q certj B \h Oüt om. P qund] 
aut V uirj uib K> ]fl dUigat. i"' udhJ uiiaiiinies U iii'M P^ 18 *!□' ß* 
promiscuä (~ m*. 3} S, prooiisca l£P*V*, corr. P'V^ bube«t (n er.j B 
ai •de'fcr.it /•' Dctci^t /»^ necsciat V 



M 



250 



Firiniani Lactantt 



10 Qt non tantam alienutn pro patre habest, sed etiam patrem 
pro aliouo. quid quod uxor potfst esse communis, filius non 
potest? quem concipi non iiisi ex uno neOi^^st^ e^t. ptjrit ergo 

11 Uli nni commuuitAs ipsa reclamant« natura. superest nt tnn- 
tumntoilo concordiat* cansa iixort'^ uelit esse commune^, at s 
uulla uehwDU'iitior discordiarmn causa est quam unius feniinae 

12 a muttis maribus adpetitio. quod Plato si ratioue dod potuit, 
exeniplis eert^ potuit admonori et mutorura auimalium, quae 
ob hoc uel ncoriime pu^nant, et hoininum, qui semper ob eam 
rem grauist^ima iuter se bella gesserunt. lu 

1 22. R(>stat ut eomniunio ista nihil aliut habrat praeter ad- 
ulteria ft libiditn^s:, propter quax funditus ernendaä uirtus est 

2 upj iiiaxime necessaria. it^que non inuenit concordlain quam 
quaorebat, quia non uidebat unde oriatur. num iustitia in 
extra po^^itis nihil mnmenti habft, ne in corpore quideiii. sed ib 

3 tota In hominis meute uersatur. qui ergo uuit homines ad- 
aequare, non matrinionia. non op^s subtrahere debet, sed ad- 
rogantiam superbiam tumorem, ut Uli potentes et elati pares 

4 esse se etiani mendicisf^imis $:ciaut d<>tracta uiiim diuitibus 
insolentia et iniquitate nihil interertt ntmmne alii diuites, alii » 
pauperes siut, cum auirai pares ftierint, quod efficere nulla res 

5 iilia praeter religioni-m dei potest, putauit igitur se inuenisse 

JUBÜJIPyj l taut um eJd., oUam C, mgi quod etiam in rta. «x eudem 

eti.MQ u( uid. (9cd minime tantuui fHcrat) B^ 3 concJLpi B^ -1 illi ($ic 

corr. m 3) S iiiii l', iiiia cett. lantiiDimodo ut P 5 uioris F* 

itcliat HP, uellit (exp. m. ^) V 6 nulU] n« QU ff ueb<>u<^n(jiu S 

I. 
7 moribus (curr. m. 3) V quod] iu quo P 8 ndmoueri 8 ot oui H 

mu'torum (\ er.) H iiti«e] <[j V>, dcl. F' 9 lUeL B* pHgueat F tjuae P", 

quäi P" seraper] ae jj 9jt (corr. w. ü) V 10 grauissime RSB S6 

i,» . 

owi. F', \ so ,t. }. F* gesscrint S, cvssanmt (corr. m.S) V W jiraeUr»- 

(^71 exters.) B adulteriü H 12 ft om. V\ s. I. i ac F' propter«* 
(cn er.) B eruonda* (» er.) BS, cruonda HJ*iF', 8 s. l aSä. P^V* 
14 naui] iam R iu extra bis F', pr. del. F' 15 moDcuU F' n« om P 
Itj adaequaturo P 18 pares] pares mos B 10 use bc] esse JfJf, 
•8986 P', Mse wtl Cfttrp. m. 2) V 20 insolcnU'S pt iniquitnt?' (itiroqug 
heo ' er., quod add. w. 3) B atrumtiam H alii* (tinte dioitfa) K 
21 fuen t C m. 2) 8. fui«rint (i ras. « n^ H 'i'i igirur] »Tgo B inupiiisse se i* 



k. 



diuiu. iust Üb. III 21—22. 



251 



iu«titi!iiii, cum cam prftrsns oiifrti'ret, quia iioii rfrutii frai,'ili«m, 
Fed niPiKinni dehH e^s<' ooniiiiuniuts. tiani si ni>^titia uirtuttini 
omnium iiiater est, cum ülae singnlae toDnutar, ipsa sabat*rti- 
tur. tulit aiit»-!!! Plato aiiti- oiunia frugalitiitem, quae utique 

& nnlla est tibi proprii nihil habi'hir, tiüil ab::tin(>ntiain, siqtiidem 
uihil fuerit qao ahstJtieatnr alJHnuni, tulit t^mperantiam, lutil 
castitati^iii, quai* uirtutes: in uiroque sexii maximat' sunt, tulit 
nerecuiiüiam puilorom modestiani, si huuesta t*t htgitima ßsse 
incipiunt qiiae solent flag^tiona et tnrpia iudicari. sio uirto- 7 

lü tcm dum uiilt oiuiiibus dar»*, omuibus adeniit. nam ryrum 
propri»»Us et uitiorum al uirtutuni timtcriain eontiiipl, coumiu- 
nitas autem nihil aliut quam uitiorum lic«ntiam. nam uiri a 
qui mnitas mulit^ffs habfut, uihil aliut dici possuiit quam luxu- 
rio8i »(' ntfpot4^s. itt^m mulifrits quao a multis haiiontur, iion 

V, titiquo adulterae, qaia ci^rtum matrimouium millum e^t, Red 
prostitutAe ac nioretricos tiint necesse est. redegit ergo huma- d 
nam uilam ad similitudinem non dinam mutorum, sed pecudnm 
ac boluaium. nam uolucres paene omue» matrimonia tai-iunl 
et paria iimgunt et uidos suos tamquam gfuiales loros con- 
ordi ment** de^ndimt et fetue suos quia certi sunt amaut 

r^i alienos subieoeri? abi^nut. at homo sapiens contra mortem lO 
hoiuiuum oontraque natümm stultiora sibi quae imitaretur o\*i- 
(.'it et quoniam uidebat in ceteris animaUbu? officia marum 
feminarnmque non esse diuisa, existimauit oportorü etium Jiiu- 

EPITOME 21—252. Öj c. S&, 5. 

nnSHPV] 1 prorsus P« euert«rit (»cä \ tx 9 ü^) BÜU qui»] 
cum y \ anteft V fragiUtAt«iu B^. corr. B* 5 proprium H 6 m*» 

fii'rit (du ut uid. er., Q9 m. 3) oin. nihii, B quo V, qui B, quod RSIIP 
»bstiDea>t (a er.) Bt absüiietur V nlicno B tulit castitatem (om. tulit) 
IfiuiitTÄnliani lyw^ {:* fr.) P 8 leyitima (e ex r m. i?) P 9 flagitiosac, 
om ot, H uirtutum P\ torr. P* 10 cum liRV adiniit BP* (pr. i 
«r ^) proprintaa leniiii SB 14 ac e. I. Jif', • et corr. B» oapi't«»} 
p«rtliti H Iti n-digit Ji hotninij B Id lUAthmoula] montia P 

19 luoguut (i. e. -Ut) S\ iatigiint (i. e. -tur) S\ cooiunfgunt B'. iiingimhir 
eiM g«Di« P concordi« (aer.) V 21 Hont. V subieceris WoelffUnH&, 
Arcfiiu. hjicogr. et gramM. tat. JV 298; obi?<*'»ri8 BBSB, adieceris P, 
obi'-tT'rit V 22 imitaretnr (pr. i &t e wi. 39) P Veit S, eU'ffit fnh. e 
er'\m.3)P 23 inAH'uni /( 24 :io ft-niitimim H nnili-reia B\ corr. B' 



M 



252 Firmiatti Lactanti 

tieres militare et coiisiliis puMicii) iuttiresse et magisUatus 
gerere et imperia fiusDipere. itaque his arma et equos adsigna- 
uit: cousequens est ut lanam et telam uiris eb infantium ge- 
ll »tatioueH. uec uidit inpossibilia esse quae diceret et ex oo, quod 
ailhuc in orbe terrae iiequo tarn stulta neque tarn sapiens uUa s 
gcns extitit, qaae hoc moilo uiuoret. 

1 23. Cum igitur in taula uauitattt ipsi philosopboruiu priuci- 
pt»8 (leprehenüaiitnr, quid üIor mitiores putabinms? numqiiuiii 
sibi tarn sapieates uideri soleut quam cum pecuui&e contemptu 
gloriantur. 'forÜs animua.' sed cxpecto quid faeiant et quo i» 

2 illti contiMuptus euadat. Iradita sibi a paroutibus patrimuuia 
taiuqn&m malum fugiuut ac deseruut et ue in tempestate uau- 
l'ragium faciaat, iu trauquillum se ullro praecipiiaul, non uir- 
tute, seii ptTuerso nit!(u fortos, sicut iili, inii cum timful ne 
ab hoste iugulentur, ipsi se iugulaut, ut mortem morte deui- ift 

3 ieut. sie ist i unde posseut gloriain libi'ralilatis aiiquirfr»', siuo 

4 honore, sine gratia perdunt. hiuilalui Demoeritus, quod agroH 
&U08 reliquerit eosque pascua publica fieri passas sU. proba- 
reui, si douasset. nihil auteui sapii^nter fit, quod si ab omoibus 

fi üat, iiiutile est ae malum. i^ed ha^« ueelti'gi'ntia tolerabilis. » 
quid itle qui Patrimonium in nummos redactum eUudit in mareV 



L 



EVITOME 7-12] of. 34, 4. 17 s.] o. 84, 3, 

BRSHPV] 2 gerere (pr. r ras. ex n) S, agere P et iutperSa »nsd- 

pere m mg. J7> itaqae] tAm P üb ^h m. 2) U ariUM t« quo^ V 
3 utj ut eÜMin B laiam «t tMlam] et UDara tekin ft, «t> laiiAm P 
tela H infantibus B gestatioueB (aU. e tx \ m. 3) P 4 mU»* 
fdit er) B et V, om. cett h sapicus] uaua P 6 existit B, eu 
titerit V edd. moDdo S 7 ipsi om. SB. et ipsi P 8 iniuore« om. 3 
pntabimua] putabimus qui H ffhl 9 uitle^ri S 10 fortis animus am. B 
fociiit B, fnciunt V qnos B 11 conttiiituü (aU. o ran. ex m) $ic B 
niatriinoDin B' (rvrr. B*) H 12 fugiaot ac des4>nu)t B', eorr. B* 
13 faciuut F' iüti-a. quillum V traniiuillo SB uirtiites (erp, 
m. 3) P 14 fortis V iie. (c ? er.) S 15 Tnorte" B> diiiit.;nt flP*'. 
corr m t? 16 pi>8»eiil] putaut SB libertatis B (id) siue lioiiora 
HeumuHHua 19 aapiontcr — nt:d<?gi>]itia (30j) Eapientvr fit quod liiutUe 
ait ac malum ü ab omoibus flat , sed Uuec putanda est neglej^entin H 
hominibus S 20 ioutili P\ corr. P' est] ««e V laa malum est P 
ucgkgpütia Slff K 21 iufudil B 



ilinln innt. Üb. TU 22—23. 



25S 



dubito ulramDe sanus an demens fnerit. 'abite' inquit 'in 
profiiniium malae cupictitfltes, e^o uns m^r^'ain, tn' ipsn mt'rg:ar 
a uobi.f/ si tantus peouniae oontemittus i-st, fac UUui bene- 
fieiuui, fac humanitatem, largrir*" patiperibas: potes hoo quod 
6 perditurtis es luiiltis snccurrere, ne farae aut Fiti aut nudi- 
Ule moriantur. iniitarn iii^aüiam salteni furorcmiiue Tudi- 7 
tani: sparge populo diripiendam. potns et pecuiiiani effugere 
et tarnen bene collocarp, quia saluiini est quidqTiid pliiribu!* pro- 
fuit. Zenouis autuiii jiaria peccata qais probat? ^ed omitla- S 

10 tiiutj id quod est ab omnlbus seuiper inrii-um: Ulnt satis pst 
ad coarguendtun furiosi hominis errorein, quod inter uitia et 
morhos misericordiatn poiiit. adimit iiobis adreetuni quo ratio 
hnnianao uitae pat^n» oniuüs contiuetur. cann enim natura 9 
hominis inbecillior sit qtiAin ceteronim aninialiam, qnao nel 

V- ad perferendain uim leniporum uel ad incuisiones a sui? cor- 
poribus arcenda>i naturatibus uiuuiniciitis prouidentia caolentis 
annauit^ faomini mtata quia nihil i^onun datam est, accepit 
pro ifitis Omnibus miserationis adfrctum qui piano uopatur bti- 
mauitas, qua nosmet iniiiofin tuereniur. nain ^i Homo ad 10 

SU conepectum alterius hominis efferarntur, quod facere uidemns 
aniniantes quanim natura soliuaga est, nuUa esset hominuin 
soeit'tas, uulla urbiuni condendarum uel cara uel ratit«, sie ne 
aita quidom satis tuta, com et ceteris aninnalihns exposita esset 
inbftcillila.« hominum et ipsi Inter seraet ipsop beluarura more 

» Raeniri'Ut. noii minor in aliis dementia, quid enini diei po- 1 1 

BPITOME 9—25] o. 33. 6-8. 25—254, 2] o. 34. 2 (AiiMagorHs). 

BUSHPV] 1 an] ac S mquit om. 8B ia om, 8 9 iniiuTgi^rB 
8 illutii BP 4 imte» «irfrf recfHt., Hetima»nu.t, ixir^t C 5 es« ft er.) P 
suix-urre H 6 imi>ra tudiUui otid. i di^mentitun B' 7 pitst spuige 
M. l. pfcaniam R^ diripienda V potes etj poU^st V 6iX, B^ 8 beoe 
OM. P pari»] propria SH probft HeumannuB 10 hoaiiuibus H 
11 coerccDdam V 12 an (eum) adfectum ? quo. (d er.) P 14 ii^l' B* 

t <ar 

15 'uinr P* inciiMione« (corr. m. 3) Ä, ciirnioncH V 10 wcctula V 
mnnnniRQtis V 17 oraauit H quia« AI rr.) H accipit H 18 oüini- 
buB IftU P »«fectHra (d er.) P pbane V 19 qnia V; quo »oiui 
nmmvt] noamet t'psos BB tuenatir B ad oonfpectu B 20 anfr^MTctur B 
\xide\tnr B, nidwimus V 21 quoruni V 22 condidaniin n'c V si'C B* 
2a et auni B et um. V 24 ipai.« B, si H »tfmpt P' 25 »li'rt B* 





PiTmiaui Lactsnti 



test de illo qui nigram esse dixit niiiüiu? qnam couseqnons 
erat ut etiam picem alliani (?sse» tlici-rfl! hie est ille qui se 
idcirco natuni esse dixit, ut caelum ac solern uidt'rct, qui in 

12 terra nihil uidebat eole luceutE«. Xeuophaoes diceutibas ma- 
th''niiili(i« urbem luna** duodeui^iiiti partum^ iiiaiorom esse & 
quam terrani stultissiine credidit i>t quod huic Icuitati foit 
oonsentaueum, dixit intra coacauam luuae sinnm esse aliam 
t-erram et IM aliut genus homiaum .siinili modo utuero, quo 

13 nos in bac terra uiuimiiä. babcnt igitur Uli liinatici bomlnes 
alteram luiiam, quae itlis nocturunm lumen exhibeat sicut haec lo 
exhibet nobis, et forlasse noster hie orbis alt«riua iiiferioris 

14 terrae luna s-it. fuiese Sene<^a inter Stoicos uit qui deli- 
beraret, utrumne soli quoque tiuos populos dariU: in- 
epte scilicet, qui dubitaiieril. quid enim porderet, si dedisset? 
sed Credo caJor detenobat, ue tantani multitnduiem pcriculo -i 
committcr^t, ne si acstii iiiiuio perisseut, ipsius culpa euenisse 
tania calamitas diceretiir. 

1 '24. Quid? Uli qui oüso contrariog uestigüs nostri» antipodas 
putant uum aliquid loeuutur? tiut •*^!t quisquani taui iiieptus 
qui ciedat esse bomines quorum uestigla !<int superiora quam iv 
capita? aut ibi quiit^ apnt nos iacent, inuersa peudere, fruges 
et arbores deorsum aersus cresct-re, pluiuas et niues et gran- 
dines sursum uersns cadere in terram? et miratur aliqnis 

EPJTOME i^V2] c 34. 1. cr24] c. 34, 2. 
AÜÖTOHES 8 12) Cic. Acad. U 2tJ, 82 ii 39. 123; cf. Üirfsium, 
loxc^. graec. p, 121 ailtL 1. 12] frg. 22- 

EXPILATOKKS c. 24) cf. Augusün, de ciu dci XVT !t: UuUr 
Qrig. IX 2, 133. 

BRSHPV} 6 IftAoitati B 7 diiit oontr» oinum V 8 ibil Ibi esw II 
hainaimm P 10 exhibt'a't B> "sicat haec exhibet? B* 12 liiiie P', 
corr P' spneca» (m rr.) li histoioo« B, istoieus H delibDnre V 
13 <iui><lque II iiiepte (i ex e m. 3j P 14 qui] quud' P' perden-t 
(l in na. ex ä uel 3 litt. m. 2) S dtüdlaaet V 15 tm* (v. er.) S, neo V 
IB m ex ni P^ ne »il niai H perisset P oulpui ueitisH.- liV uv- 
nisse B' (corr. B^) P 10 aliquod i", corr. f Iwijtmtur B, loquan- 
tur SPV 21 ubi BE 22 deorsus P «t niuee om. P t»riiadines S, 
grandinem txU. 23 ^«rsuff P> cwdere V 




diuin. init. IIb. TU 2S— 24. 



255 



hortOB peosiles iuter Septem niira narrah, cum philosophi ot 
B^ros et ui'bea et iiiarla et montes pensileü fnciant? Ituius 
quoqne erron> apfrii'iMlii nobis origo est. nani Bcniper eodfin 2 
moüo lallaDtur. cniii <>niin fal^ani aUqnid iu principio siuu- 

ft pseriot aeri &iiDiJitudine ioductj, necesse i^st eos Id ea quae 
cousecuutur iiicurrcre. sie incidunt in iniilta ritücula, qwia u?- 
cesse est falsa esse quae rebus falsis cougmunt. cum autem 3 
priiuis habuerint fidei;i, qnalla sinl ea quae seeuntur Don cir- 
cuinfipieiuut, ä<^d defeii<luul omni modo, cum debeaiit prima 

10 Ula utnimne uera sint an faJsii ex consequentibus ludican*. 
qaae igitur illots ad antipodas ratio perdusit? uidfbaut sideruin 4 
cnrsus io occasum niuaiitium, soloin utque lunam in t;atidcni 
partem semper ocridere et oriri n^-mper ab eadein. cum 5 
autem uou [rerttpiceieut quae machiiiaUo cursu» eorum tempe- 

15 raret nßc quouiodo ab occasu ad orientem remi'arent, caelum 
autrm ipäum in omufs partes patarent esse ileuesum, quod 
Bio uideri piopter jumeiiäatn latitudinem uecesse est, existima- 
ueruut rotuudum esse mundum sicut püam et ex motu sideruni 
oplnati sunt tneUin] nolui: ^ic astra solemque, cum occiderint, 

so uoluliilitate ipsa nmiidi ad ortum reftTri. ilaqui* ei aereos 6 
orbcs fabricati sunt quasi ad figuram mundi eosque cjielaniut 
portento^is quibusdam simnlacns, quae astra esse dieerent. 
hanc igitur caeli rotunditatem illnt sequebatur, ut terra iu 7 



BJiSUPVJ 1 »«ptos ex Septem «c IP mim'.' B 2 et mnrU vi 
orb^v S J qnod({ue H nun' (n ex ett itel pli n». 3, «. \. eratt. en, 
^«od add. m.S}B 4 s«u<ieriDt P, siimpifentat V b neoesse est eos 
OM. P MW in ea — «itiiA uhccssa est om. H ti oonücquantur HSP in- 

mimiDt (corr. m. 3) P, ourrere V 8 quilia V sunt HP aequuntur SP 

9 cam] Umqaain B ll> sequeatJbiu V 11 ".id auti'pDdiM P> 13 i^odeiu P 

■ 
14 qiiao] noc quae B 15 ob occasu P occastl (~ tr.) H renuuieaiit 

(cffrr m. 3) V 10 iu oniu^] >öm*a«8 Ch et i er.) m (^ et— m.s] B, 

in omois Ä'K, homiui ei H, in omnes fore P parte H 17 «oitimn- 

arrunt II 18 rututi<Iuii) li sie paene omnibiu, Vnic uonnuiUs, rolundtim It, 

aeä ex Jty sie otnnibtu toew insequattihtu, paucis SP^, »ed evrr. P* 

mutn] njodo P 19 "ik' B\ ricut S, et sie Heumattnua cum um H 

ooeid«r« oC BH 20 ex uolubilitate SH acriR B\ corr. IP, aere et H 

21 orbi» IIP fabrica V ad] et S tuundi' B^ oelimint B, ofteln- 

uerunc P 22 porlentos* in (e «. /. m. 3) B, porteuttw bis 3 




256 



Kirminoi Laotnnti 



medio ainu eius esset inclusa. quod si tta esset, {esse) etiam 
ipHam teriani globo simil<>m: nequf* i^nim fieri posse ut ndn 

8 t'üiift roliiiiiliiiii quod rotuiulo (Xiiu^lu^iiin t«neiTtiir. si uut(>iD 
rotunda etiam terra esset, necesse esse ut in omnes caeli partes 
eandt'in fiieiein gerat, id est moiites erigat, canipos ex)leiidaC, 
niariit constorüat. quod i«i esset, etiaiii spquebatur illut extre- 
itiuui, iit nulla sH pars terrae quau non ab liomiuihns cet4*ns- 
qut> aiiiiiialiimä incolator. sie peudulos istos autipoiias cu^Ii 

9 rotuuilitas adiiiuenit. qnodsi quaeras ab iis qui liaec portetita 
defondnnt, qnoinodo nrgo non ca<lant omnia in inferiorem HJani 
caeli pajtem, hanc respondent rernm esse naturam, ut poadera 
iu niediiim l'erautur et ad nifdium coiii'xa sint umnia, sirut 
radios unlemus in rota, qnae autem leuia sunt, ut nehula 

10 fumus ignis. a medio differantar, iit caelum petant. quid 
dieam di* hin neseio, qui cum semei aherrauerint, coiistanter 
in stultitia piirseucrani et uanis nana defeudurit, nisi quod eos 
interduui puto aut ioci causa philosophari ant prudeute? et 
scios meiidacia ilefendeuda suscipere, quasi ut ingenia sua in 

11 malis rtdiuä exerceant uel ostontlant. at ego nmltis argameotis 
probare posseni nullo modo fieri posse ot caelum terra sit id- 
ferius, uisi el über iam coucludendns e.tset et adhuc aliqua 
restarent quac iiiagis sint praesentt operi neressaria. et quouium 
singulorum errores pereurrere non est uuius Hbri opus, satis 



10 

I 



JiUSnVV] 1 stiiu eius] siue ins* (s er.) V cooclu^a 8 ijaiil H 
eas6 Hfumannwn secuius aäiMi 2 euim — roluiitlo om. V poKse> 
Thilo, posiet C ut om. B 3 esse B teoetur P, teoere teneretur V 
ri — terra] si etiam rotnnd:> terra H A pase] est B' f«>rr. B^) P, «set H 
'itf B^, ad S utuui» Jt^y. uniues (seil s add. m. 3) P 5 eadem }I 
g^raot B extendat »cnpf^i conl. p. 114, 15, teudat C (> si] si ita A 
iam BV 9 adinoniitur V iis iJ, hi« tett. iM>rt-nt« K' 10 «xo 

om. P cadunt SHV 11 respondiMtt hano 50 respood^aiit fa del-, me 
eorr. m. 3) P 12 ferantiir ft ad medium om. B' (in inf. my. add. B'} P 
eiai (i ran. tx n) P luVal om. S 13 nitu B laeiiii B nt om. BM 

14 dilTprtintur B, differaiitur (corr m. 3) li, d^^fe^a^t^l^ P 15 aWrraii»«r .9 
lö stultitiam JI uanis om. H' 18 iiiS4^ios B, soü^tos H d<>r<>iMlonda. ß' 
19 at ego] adeo B', corr. B*, at ergo S, ngo JT 20 pojiguni B, possim H 
21 nisi] ni H et] ut (»ed del. m. 3} et P üWlIriam BK liber>*iaDi /?> 
olnudpndus .S 22surit5P opere jB.opsrisÄ 23 pertfurrere. H' nniuaom.i' 



P 




diuia. inst lib". III 24-25. 



357 



Sit paaca enomerasse, ex qaibas possit qualia sint cetera in- 

35. Nunc pftuca nol))? de philosophiii in commune dicenda 1 
»mit, ut coufirmata eau&a pei'ori>inuci. suiiimus iÜe uoster 

fl Piatonis imitator exislimauit phÜosophiam non eüse uulgarem, 
qiiod t>am non nisi docti homines ad^eqai possint est inquit 3 
philoäophia paucis contenta iurlicibns multitudiiiem 
cousnlto ipsa fugiens. non est <*rgo sapifintia, si ab hoiiii- 
num coetu abborret, quoniam sapicntia si homini data est, 

tfl sine ullo disrriniine omuibus daU vat, ut nemo sit prorsus qut 
eam cappre non possit at Uli uirtut<>m humano generi datum 3 
sie amplexantur, ut soll omniuiu pablico bouo frai uelle uide^n- 
tur, Uiiii inuidi quam si ut^Iint ddigart^ ocu)or aut effodere 
Ofteris, HP »otcm uideaut. naoi quid est aliut. bominibus 4 

I» negare sapientiam quam mentibus eorum ui^rum ac diuinam 
lumen auferru? quodsi natura bomiuiß sapieutiae capax est, Ö 
oporluit fit, opifices et rusticos et mnliores et onineH denique 
qiii hmaanam foriiiarn genint doceri, ut sapiant, populninque 
(sapienliuin) ex omni üngua et condi<*ione et sexu et aetate 

•0 contlari. maxiinum iiaque argumentum est pliilosupbiHiii ue- 6 
que ad sapientiam tendere neque ipsum esse sapientiam, quo I 
mysterium eius barba tautum cidebratur et pallio. sensürunt 7 
hoc adeo Stoici, qui et seruis et mulieribur: pliilosophandum 



Al'CTOHES Ö| Ci.\ Tus,\ U hA. % 1 s.J Kpicuri frg. 227*; 
*8i*aecMe Eihorliitiouea conpüttre Liict. uldetiir' U&vnvriH. 'J2— 258. 2 (Kpi- 
ot>ru«)J ibid. (pag. 171, 14). 

BHSUPV] 1 po«fint nU, pnssent H aiint P et cptcra SU 
3 uobii! U 4 ütDt V conti rill »tarn <!au!;aiti Ji Huininus] cic-ero suni- 
inttB B 5 pbiloFinphia S uiil^m S 6 adsctini] ad $a V poBH«Dt SH 
7 (UoRoflam V iwulviiipta 5, cnntenda V 8 ip«am BUP, ipw 8 
hominem 3 cVotu (o n. l. et ^ ex v m. 3) P homini] soli homini H 
11 M 5 poMipt (cxp. m,2) V 12 firu^i i/' uollfj illn U 13 deli- 
nirf B', corr. fi\ diligw« 5, diUoRre V lö ÄufrrrB J" quffdäi jp 
lioiuiiitiii) B 17 pr «'0 'it 5 r^^sUcos P', corr P* nnmin V 18 do- 
jwrf B 19 »npientiim ndil. tirumannus conl. § ? ciuitatom de fäpit^uU- 
DS, prohnt ÜKHeruM; scripsi napiftilium et (antr atUituJ x. l. P* 

Wi i" 21 nd owi. H tanderc« (ttr.) B, teuerp R 22 eiiis om Ji 
hasU F' 23 mu^li vrif ribus sie U 

S villi LmI. 1 t7 




268 Firmiani Lactuuti 



I 



esse diierunt, Kpicunis qnoque, qui rüdes omniuiu littfraruiii 
ad phüosophiam inuiUt, it«m Plato, qui cinilatem de sapien- 

8 lilius noluit conponere. couati quidem suat Uli facere quf^d 

9 Qeritas exigebAt, svA non potuit lUtru u«rhä procedi, primuin, 
quia raultis artibui: opus est, nt ad philosophiam possit accedi. s 
disceodae istap conununes litterae propter usum legendi, quia 

in tanta rerum narietate nee disci audiendo possunt otnnia iiec 

10 memoria contlneri. gramniaUcis quoque non parum operae 
dandum est, ut re<>tam loquendi rationem scias; id mnltos aiinos 

11 auferat necesse est. ne oratoria quidem ignoraada est, ut ea u 
quae didiceris proferre atque eloqui possis. geometria quoque 

a« musica et astrologia n^^essaria est, quod hae artes cum 

12 pbilosophia babent aliquam societatem. quae uniuersa per- 
discere neqae feminae posHunt, quibuB intra puberes annos 
officia mox usibns domesticis profutura discenda sunt, neque » 
serui, quibus per eos annos uel maxime seruiendum est quibus 
possunt discere, neque pauperes aut opifices aut rastici, quibus 

in diem uictus labore quaexendus est ob eam causam Tullias 

13 ait abhorrore a multitudine philosophiam. at eaim 
rüdes Epicurus «ccipiet. quomodo ergo illa quae de principii.'j n 
rernm dicuntur intellegent, quae perplexa et inuoUita nix etiam 

14 politi homines adsecuntur? in rebus igitnr obscuritate 

AUCTORES 18-259. 4 Epicttnwjfrg. 227« (p»g. 171.19) 18 fTul- 
litts)] cf. § 2. 

- SnSHPV] 1 duienint P 2 inuiultiitom B\ inuiUlli.»t«m B* 

idero R platuÜt ui uid. B\ l^l:ltrf^, • • • jB" H coniKmoro] eSpheiidt-rv S 
quidein illi sunt SH, sunt iUi (luideu P 'Uli' V 4 progndl RSH 
6 disceDdendAa P communi« V 8 operve B\ orera P', borse pari, 
9. l. corr. P' 9 est om. P seiaa idj «ciaiit H 10 sttpra auferat add. 
ftfTerat Ä'; anferant H U possit (i ex o) »ic V gtometrica B'^'RS, 
gr'UDietri» H quodque Ad musicae (om, tt) afltrotogin H, quoque an . 

moaica (om. et) astroUgin die) in inf. ng. add. P> 12 attrologia (oorr. 
m. 3) B quo<d> P liatf 7}>. eu R^BV bftbQot owd philosophiA P 
13 habe«*nt B' 14 infn B pub«re V 15 mos 8 16 annos 
e». V 18 labor (l ex i corr.) V ob eun] . Eam V 19 aborrere Hl" 
a om. R 20 pniicipi(is> B 21 rerum om. P iiit«U<;p^>iit; B, iatdlr- 
gniit ä per ' pfop^rtii, exp, et in mg. '^pleza add. m. 2 V 22 ad- 
sequntur B, adsequuntur SPV ■Sgituf P»» 





•rrs. 



diuin. inst. Üb. Ul 23— 26- 



259 



inpUcatis et ingenionim uarietate confusis et eloquentiura uiro- 
mm exqui:^ito scrnioao fucatis qni$ inperito ac rudi locus est? 
dfniquf uullas amquain mulieres philoriophai'i do^'iienint praeter 
unam ei omni meuioria Thcmisten ncque tienios praeter unum 

5 Phacilonom, quem male seruientem redemisse ac docuis^fso tra- 
duutnr. cnumerant etiam Platonem ac Diogenem, qui tameu 
uon 9trm fuernnt, sed bis seruitus euenerat: sunt enim capti. 
Plalonem quidem redemisse Anniceris quidam Iraditur sestertiis 
ncto. itaque inscctatiis est <'onuiciis huno ipsum rodemptorem 

10 Seueca, quod Platouem paroo aestimauerit, ftiriosus, 
ttt mihi uidetiir, qui houiiui fuerit iratus, quod aon niultam 
pecnniam perdidit: scilieet annnn appendere debuit tamquam 
pro mortuo Hectore aut taatam ingerere nummoruiu, quantuDi 
uenditor non poposcit ex barbaris uero nulJum praeter uuum 

15 Anacharsin Scrtham, qiii philosophiam ne somniasset quidem, 
nisi et linguain et litteras ante didieisset. 

36. Quod ergo illi poscente natura faciendum esse sensernnt, 

sed tarnen neqoe ipsi faeere potueruut neque & philo8ophis fieri 

poBse uiderunt, sota haec efficit doctrina caelesiis, quia sola 

Uapientia est. illi seüicet persuadere cuiquam potueruut, qui 

nihil persnadent etiam stbi, ant cuiusquam cupiditates oppri- 

AUCTOHES 4— lOJ fiv 2ä; t> iSeoeca fort etiua G«l]. II 18. 

BRSITPVJ I iniiliciUtis (erp. m. 1 ?) 8. inplicitis P confbisset V 
eloquf^DlJani H 2 H exqaifitlo U fugatis JiP", ras. ccrr. locji- 
tUB R"V^ 3 dwnique om. V int(ii(im B^, un(|U»m B^ duciipraut H 
4 themsti* 8, themistom H; Th*;niistÄni gctiptuvi o-juM-tuit" L'senerus 
b Phwdooeiu BrtuUius cohI. Gell. 11 18, 7, pyUiH^riuu C (mM quod 
pytii&gorS S, phytAgoran Vj qu^ S tradunt 8U, (Cebttcw) trndunt. etid. ; 
tf. Äddmda H diogen^em ^t er.) R, diugeoen PV 7 *ii« fh lu, 2) R 
vueDer&nt F cf. Gell. II Jft, 9 T>Ji>gones . . noniitulcui !.LTuniit. s«l is ci 
lib«rtAte in neruitutom ueuuiu ieml; Ltictantü tarnen Iocmih mutare nolui; 
uertta Huut voiiu capti mihi swiperta H aanigiMis B, aoicereii //, üniccrin P 
qiüdum .ST 9 intiecutux K' hiiic V 10 paniu (pania S) platooem SH 

iparuo eiistiinüiicrib i} paraosF heüimmtfgiccorr.m.S) P 12scilic«tetP 
Bppendero BP, poudvrare Ä, pondon? S, ppfdore R, pordedere (exp. m. 3) V 
14 nnlluin om, P; an nnltuni noniiiiuiit; ? 15 nnhcnrsin B, anAcliamim BP, 
ftnaflbu-seii if, unarhar^yn V scythü, sed i del. S, scytan V 17 pos«c«ate F 
M» OH». P le iit'fi; (exp. m.2) S factroj fiicti» H 19 posw] dod posae J5F 
hoefi SOsApivusif non potueniot if, potrrant F ((uiaf 21 rupiditAt« A 



16 



le 



17 



18 



J 




^ 



Firiniiiui Lactkoti 



inent, iram temperaliuiit, libidinem coht*rcehunt, cam ipsi et 

3 cedant uitiis et tateantiir ^\ixs ualere naturam? dei autem 
praecejtta quia et simpltina et uera sunt, quatitiiiu ualuaut in 

4 »iiimis hominum, cottidiana experimenta demonstrant da mihi 
aii'om qui sit iiacundiis inaledicti? effrenatus, paacissimis dei s 

h uerhis tarn placidum quam ouem reildani. da eupidum 

auarum tenaeem, iam tibi eum liberalem liabo et peenniam 

G suam plenis mauibus largientem. da timidum doloris ac 

7 mortis, iam crucfs H igiies et Perilli taurum contemnet. da 
libidinosam adalterum ganeonem, iam sobriom castnm conti- u 

8 nentom uid(^bi.<i. da orndelem et sanguinis adpetentem. iam 

9 in meram clemenliam furor iile muiabitur. da iiiiustuin in- 
äipientem peccatorem, continno el aequus et pru<leiis et iuuo- 

10 cens erit: uno eniin latiaeit) nmlitia omnis abolebitur. tanta 
diuinae napientiae nis e^l, ut in huminis pectus int'usa matrem i& 
delictomm stnltitlani uno semel inpi^tu expellat: ad qaod ef&- 
ciendnm uou mercede, nou lihris, uod iueutiratioDibQ& opus 

11 est. gratis ista fiiint, faciie, cito, patt^ant modo aures et pectns 
sapieutiam sitiat. nemo uereatur: uoe aquam non uendimas 
nee soloni mercede praestamus. dei fous uberrimus atque ple- m 
nissimus patet cunctiE et hoc eaelei^te tuinen uniuersie orihir 

AUCTOliES 61 Teront. A<I. IV 1.18. 

HTtSHPV] 1 Hbidiuem co*rceI»unt i« wg. H^ cühorccbnat £, coer- 
ceijuQt cett. 2 cndant F' 3 et (ante ut>n»> a. 1 11^ -i t-t 4^xll?^me[|ta Ä 
d» ihi K 6 qunm C cum 2'ermt. cudd. G*D, quusi reUqui codd. Tfrnü. 
oueni fu rafi. ex h) H reddo Terntt. 9 ignis U et tüli fi. r. 
lifrilli; taurum V, «t periculotn omno Ji, ot ppriculn omni* /f, et pbii- 
laris f/iic) tmirum .*?, fort, ex c. ■27', ii, «t pericula et niiniui //, am. P 

couteniit.et, H' lU Bdu1t«r*uin f\ er.) B 11 Banguis V app«**t4>ijtt>ni 
(A m. 3t ni er.) P 12 mernin HrnmanHus, uerftm C iustum 8 13 cou- 
lirino fl ei nie P et vm. H «»«]us B innom'u'B B* 14 enim luio V 
iiln>!t'l)itur (a rx o m. 2) B, abolpuirur H tAntA« H 15 infusA (~9r.) B, 
ioftücnm HP 10 tlplictorem P^. (trürtorpni V sjniul edd., 8ein(-l lU- 
fendil JittenevianHUa, cf. fius adn. nd V 4, 1 nd rro«. H ox corr. B* 
sd «tuod efäcif^ndtun] ad faciendiim H quod non fir-rj). m. Z) V 17 iert 
non] aut H 18 pateaut (pr. t ex r) F «t pectus' /" 1<> uindimtis I" 
20 sulc U int.'ro«dein (exp. m. 3) P iitqu«) aqua« B 21 ciiiicti'^i 
hoe<'a»lc3i»'; B 



(liain. tost lib lU 20-27. 



261 



qiiicnmque oculos hab?nt. nara quis haec philosophonim aut 12 
umquam praestitit ant praestare ei nelit polest? qui cum aota- 
t«s suas in studio philosophiae cont^rant, nequt^ alium quem- 
quam ueqae se ipsos, si natura paululum obstitit, po^tsuni l'aeere 

6 inelioros. itaque sapt^ntia Ulorom, ut pluriinum pfticiat, nou 
exciudit uitia, sed abscoadit pauca uero dei praecepta sie 13 
totani hominem lomutAnt et exposito uetere nouain reddani, 
ut noii coguosca.': oundiMu esse. 
27. Quid ergo? nihiliie Uli sinulp praecipiantf immo per- i 

to multa, et ad nernm frequenter accedunt, sed nihil pondorie 
habent Uta praecepta, quia i^uitt humaniL et auctoritale maiore 
id est diuina carent. nemo igitur credit, quia tarn se homi- 2 
□em putat esse qui aadit, quam est ill«» qui praecipit^ prae- 8 
terea nihil aput eoa eerti est, nihil quod a soieiitia ueniat, eod^ 

15 pum omuia coniecturis apantur, multa eliara diuersa et uaria 
proferantur, staltissimi ust hominis praec^ptis eorum uelle pa- 
rere, quae ntnim uera sint an falsa dtibitatm*: et ideo nemo 
paret, quia nemo nult ad incertura laborare. uirtutem esse 4 
Stoici uiunt, quae sola efficiat uitam lii'atam. nihil poteet 

so aerius. sed quid si cruciabitur aut dolore adficietur? poteritue 
quisquam inter carnifices b^atus esse? inituo uero inlatuH cor- 
pori dolor maleria uirlutis est, itaqne ne in tormentis quidem 

ÄUCTORES 7 exposito — uouum] Kpbes 4, 22 s. ei ioterpretat. 
ItAla, cf. Cyprian. Tesiim. Ol 11, pag. 124, SO (Tf>rtull, ti« resurr. o. 45, 
pag. 024-525): exponitc . . . ueterem homiiitfm . . . <t indait« uouum homiaein. 

BRSHPy] 1 quicumiiJ £' qiiloüque ooulos habent in mff. H^ int 
nmiiuaio] aut«m quam V 2 et eUtes S, aetate H 3 in irturlio philo- 
fiophioe] studio phitosoplionim // a\\\xA V 4 paululum 7^ paulum liSPV, 
paruui n 5 efficit T 6 »'xcidit HPV abscdit S »i S 7 honii- 
Dpm] homindm insipieotem H, om. V mutjuit B et orii. BV 9 ni- 
hilu«] ne S, uihil P\ ii6 adfl. V^ sioiUe vm. SH 11 maiorfe (etirr. 
m.3) P 12 carerit] tcrrentTir- B^ se oni. // 13 praeccpit V 14 ad 
ectentiam BSB, »•iVicuti» fs er.) V uenil. £' (corr. B"*) S 15 con- 
iuncturis V aguDtur P etiam dluersft] ■t^tiiuii' (add, tn. Ji) «t diaeru // 
1« profcruDtur P 17 et om. Sil 18 uult W esse] »utem S 
19 Boliun R efflcit P 20 ueriu»] uerlus dici B edtl.. esse aerius P 
quid sij quid P', in cä corr. P' adficitur H potesan H 21 «ae em. V 
aerui P 22 ne add. P' 




G quid dicitis Stoici? quid tu Epicure? 
etiam cum torquetur. si propt«r 
fruetur: in tormi'uti:« euiin fortasso mori^ 
riau), aut non sentiot, si occidunt animae,] 

7 ea conseqaetur. quis ergo alius iu uirt) 
beatitiido uitae? aequo aiunt aDim( 
mihi adfertis uuiua horae aut fortassc lul 

H non i^ipediat in tota nita misenis t>t labor 
tnm autem teiuporis mors occupat? qua 
aequo an iniquo animo subieri», iam nili 

9 nihil aliut ex uirtute oaptetur nisi gloria. 

nucua et brenis est aut praui.s hominum iu 

nuilus igitur ex uirtute &uctus esi, ubi 

10 eaduca, ita qui haec loeuti sunt, umbrai 

AUCTORES 1-3] ot Qo. Tom. U 7, M 
I— ä (Epictirutf)] cf. ad frg. GOl Tpag. 330, 8). 4 
n 7. 18; V 31.88. 5-8] cf. ibid. tl 7. 18. 8 

B(G)BSHPr} 1 inquit om. V 2 uelut HP 
(a f» ras. es V ? m. Ü) B 3 emill^t V, (Huiitt. 
mittit P et om. B 4 inriserit edd.. inrisit C 
sibi oirtntis V, undc uera« i'ibi tiirtiitiB coni. Sdk 
9 Btiam om. B toriiuuatur PK IU rrtm-dictur B*, 
inctpit codicia O pag, 63 (172), cmus m »ens. 18. 
OifYVMCthaiUur si o«. V 11 sie (nntt occlda 
12 oooMqaeotur (aep. w. 3) P qimt>] quo V 1 
«jiirit iinitiKi II, quo atuiit aiiiiuo BSV, quü ut iLli 
Aiiiiuü P an roorieturj' Thilo U affpctis V 
Wtiaü aiUun P 16 



diuia. iDBt lib. m 27. 



263 



uidfbant, ipsam uiriiiteui non uidobant. defixi enim fuorunt 
in terram nee uultos »nos in altura mgobunt, ut eam podseot 
iutU'Ti, qnae sese u caeli regionibus oatentabat. haec 11 
causa est cur praeoeptis eorum nullus obteniperel, quoniam 

■ ant ad uitia erudiunt^ si aolupUtcm defendunt, aut si uirtiUem 
adt^crunt, n«qae p^ccato poeaam minantar nisi solius turpitu- 
diiiis n<^que iiirtnU uUuin praominm poUicentor nisi soliug ho- 
uestatis et laadis, cum dicaat non propter aliut, sed propter 
se ipsam t>xpetendam esise uirtutem. beatus est igiiur sapienn 13 ' 

10 in torDK'Utis: sed cum torquelur pro fide, pro iustitia, pro d<M), 
illa patientia doloris beatissimam faciet. est enim deaa qoi 18 
solns potest houorare uirtutem, cuius merces inuiorUlitaii sola 
est. quam qoi non adpctunt nee religionem teneot, ctii aeterna 
snbiacet oiU, profecto neque nirtnüs uim sdunt» cttius prae- 

i» mium Ignorant, ni^que in caeium apet^nt, quod ipsi faßer« se 
putant, cum res non uestigabiles quaerunt, quia ratio in cae- 
ium spectandi nulla est alia nisi aut religionem Buscipere aut 
animam snam inmortalem esse credt^re. quisquis enim aut 14 
deum colendnm esse intellegit aut inmortalitatis spem propo- 

to sitam sibi habnt, mens eius in eaelo est et licet id non aspi- 
eiat ocnlis, animi tarnen lumine a.<:pictt. qui aufcem religionem 15 
QOn sascipiunt, terreni sunt, quia religio de caelo est, et qui 
animani puUnt cum corpore inlerire, aeqae in terram spectant, 
quia nltni corpus, quod eni terra, nihil amplius uident quod sit 

» inmortale. nihil igitur prodest ita ficttim esse hominem, ut 16 

AüCTOBES 31 I.ucr. I W. 

Im 

B(G)BSHPV} } pi\uiflehit S HüeseAJKp icaeliregib^{b*Q«*««[n]lb 
n. t) B* relifpouibuH RH nstcudebttt cadd. I.ucr. 5 ikd om. V 
uitnm H uoluptatem Tp ex n tH.3) V dpfendant B\ corr. B' 8 hiw 
fert inccpÜ codicin G png. 64 (1?J), in tfun nihil agnoscebatur 9 ezpo- 
teoda H ©rt om. B i^tiir est SH l'S quam] »lUJi H »eternifcw V 
14 profwto fl', prof>*ctioiii', om. oequ« V 15 ignoru'D't Ä' expeulnut H 

\6 US f» del) B uoa uestigftbilvs RV, non iiiuealigabil«» BS. lion< 
(add. m- 3} iDuestigabilcs H, '■uestigabUes (^m. 3} P; ef. BoenscAium, 
Bnta ». Vnl4jota pag. 112 in ciwluui om. F 17 aUe P', corr. P* 18 m- 
ui<)rt^ H enim bis B 30 idl inde J7 21 lain«D // 22 non in 
mg. P de] in P W P qui» V 23 ae«qQ»e ^e-qiue m. 1} B^ bx- 
pM-tant H 24 qai»l qai V quodj qua V 25 prodoHt B, prode-eif 



n 



2iU 



Firminai Lactniiti 



recto corpore spectet in caelani, aisi erecta mente d«um cernai 
et cogitatio eius in spe uitsie perpetuae tot» oersetar. 
1 28. Quapropter nihil e.st aliut io ulta qno ratio, quo cöndicio 
Dostra niiatur, uif^i doi qui nos geuuit a^nitio et rel)giü»uti «e 
pius ctiltns: unile qiioiiiam phtlosophi aberrauerunt, sapifutes s 

5 atique dou fuerunt. qaaesinorunt ilU qnidem sapitfiitiaiu, aed 
qiiia null rit^ quaerebant, prolapsi sunt loDgius et in tantos 
errores incideruut, ut etiain commniicm sapienliaiu non t^ue- 

8 rent non enim tantum religionem adserere aoluerunt, ueruin 
etjam sustulerunt, dum Mpecie falsae uirtntis indnoti cnnantur to 
aninios omni motu tiberare. quau rcliglonis uuersio natura«' 

4 nomen iaaenit. Uli enim cnm aut igoorarent a quo «S8«t 
mundus effectus aut persuadere uellent nihil esf<e diuina m^nle 
perfectum . naturaiu «sse dixeruiit reruni omnium matn>ni, 
quasi dicerent omnia sua spooie esse nata: quo uerbo place i» 
inprndt'nUam suam confileatur. natura enim, remota prouidentia 

b et poteHtate diiiina, prorsus nihil t>st. quodsi di_Hmi niituram 
nocant, qnae porucrsitas est Datnram potius quam deum no- 
minare? si autem natura est ratio uel necesi<itaä uel coudicio 
nascendi, nou est ppr sa ipsa sensibilis, sed iiecRsse est meut^tu so 
esse diuinam, quae ^ua pronidentia nascendi principimu rebus 
Omnibus prarbcat, aut si natura est caelum atque terra et 
omne quod natuiii est, non est deus natura, sed dei opus. 

6 non dissLmili errore oredont esse fortnnam quasi deam quan- 
dam res humaua.^ uariis casibus inludentem, quia nesciunt unde n 



B(Q}RSHPV] 1 respectet S, «poctet H mai| aisi at Jf 3 wt 
0«». H in Olli. H alt. quo um. U An Nosrra uitAtur tndpif codin» O 
pag, 6a {4H) patM tota Ifcta df^i ras. ex s) 1* §«!tivr3iiit BG ft pbUo- 
aophla P\n dal /" aberranint HSV ..sapientus f hi fr.) ß 6 Hon' B 
quM<5ie<ru)iit O 7 quia) quoaiain (qm V) BGV in t«Dt«sJ in allos H, 
!Dtent«8 y 9 tiiiOlaeroiit (ü in ra*. ex u ? »i. 3) B-, [ujohienint G 
10 8U5l<uü>cnint G Bpvdpm S, npetia« P' fa dil i*V V W«»^' B*, 
falBo O uirtutes F"' 12 uut om. H ijjnorent S 13 effecWs num- 
duB B ItJ pnni»-ntia (imtt ei) P 19 esset BG uel ante necessitAsJ «ut // 
2C ipwm edd. sedsibilis V 22 ip>^/'beat V si natura «st] si natura«* 
•i V terram P^ in del. P* 23 deusj dT, ssd i nu, er «, P 24 ii* 

esse fortutia de»%nit codiei9 G pag. 65 (48), sequitur pag. 66 (47), in qnn 
nihii iegi poterat 25 res (exp- m. reo.) S huiiüuiis S 




dittfn. intt lib. Ul 27-28. 



266 



ßibi bona et mala eueniant. cum hac su compositos ad proc- 7 
liandom putant nee ullam tarnen rationnm reddunt a qao et 
quam ob causam, sed tantum cum fortuna 8e digladiari mo- 
incnti» Omnibus gloriaiitur. iam quicumque consolati sunt 8 
» aJios ob uit«rituiii aniissiouemqiie carorum, fortuoae nomen 
ac«rrimls accusationiltus proscidfi'unt ncc oniniuo ulla eorum 
dispuUtio de uirtute est, in qua non t'ortuna ucxetur. Marcus 9 
Tullios in sua Consolatione pugQasse se semper contra 
fortnuam loquitur narnque a se esfie suptratam^ cum 

,10 fortiter inimicorum iinp*'tiis rt'ttudiss<;t; no tum qui- 
dem se ab ua fiactum, cuui domo puUus patria carueril: 
tum antem, cum aniiserit carissimiim filiam, uictam 
86 a fortnna tnrpiter conlitetnr. cedo inquit et manum 
tollo. quid hoc bomine miserius, qni üic ia^ieat? iusipienter lO 

[u inqait, sed qui se profit4>tur esse sapientem. quid ergo sibi 
unlt adsumptio nominisV quid cont^mptuä ille remm, qui 
magniOcis uerbis pra^-tenditurV quid dispar ceteris habitus? 
aot cur omnino praecepta sapieatiae datis, si nemo adhuc qoi 
eapiat inneatns est? et quisquam nobis inuidiam facit, quia 

[so phJloHOpiios uegamus esse sapieatei^, cum iptii nt>c 8cire se 
qoicqnam nee saper«* fateunhir? naiu si quaudo ita defecorint, 1 1 
Qt ne adtiugere quidem quicquam possint, qnod faciunt iu rebus 

EPITOME \h-2m, 'Jl o. 85, 1 a. 

AVCTORES 8-U] Consol. frg. 16. 

KXPU.ATOHES g tl; c. 29. 1—11] Inidor orig, VIII 11,94. 

BS8HPVJ 1 et] aut SH ueniant Ä haao li, ha^ (exp. m. 1?) P 
at. tf* 2 U««m ex talem V^ iredduiit V 3 fortuuff S*, ~ del S* 
digladiah (pr. i ex b m. 3) P mouiis V 5 alios edd.. aliquos C (nüti 
q%tod i^aliquos P) ab iciterituj (in ras. m. 2) aniifluone<iu*? H iut«rituB P 

Ö pro(iil«in)nt S «orum olla SH 7 uersetur (nc) förtuna S 8 oon- 
soUtloUtf B^ se om. RPV 9 a. om. S eue] semper esae SH 
10 retudisset SUP U fructum V i-anierit Uewnannxu, oaniit C 
13 caedü HP 14 iacet B \m\\m\\\.^m B 16 sed om. H quis RSPV 
8d profitetur se ees« i( 16 homiQiä •$ quid atiU oODtemptUü] quod S*, 
qoi V 17 abitus H 18 datas (alt. & «x J> S* 21) sapieiitis K' noo 
scire] iipscirr BSffP 'w*' P^ 21 quicqoain] quicquam possint H 
22 quidem om. SH quodj quid S 





26C 



Firmiani Lactiati 



cetf^ris, tarn aero admonentur ignoraiitiae et qaasi foribundi 

12 üxiliunl ot victaiiianl cawos tvtse se et «eordes. Anaxagora.s 
pronuntiat circumfnsa esse tenehris omnia; Empodocles aiigusUs 
esse »ensuum seruitas qiitritur. taiiiquam illi ad cogilanduiii 

13 reda et qnadrigis opus Rssfit : Democritus quasi iu puteo s 
qiiodam »ic. alto, nt fundus nullus sit, uiiritatem iacere demer* 

14 sam: nüniruin stulte, nt cetera. non enim tamquam iu puteo 
d(?mi*rsa utTitas l'sI, quo uel desc«udere uel etiam caderü Uli 
Hcebat, sed tamquam in summo montis excelsi aertice uel 

16 potius in eaelo, quod est ueris^iuiuiii. quid est enim cur i>am lo 
potius in imum üeprt^ssani dicpret quam in sunimum leuatam? 
nisi turt« mentem quoque in pedibus aut in imis calcibus con- 

16 stituere nialt'bat potius quam in pectore aut in capite. adeo 
remotissimi tuorunt al) ip«a nerital^*, ut *m>s n« Status quidem 
8ui corporis admoneret uerit^tem illis in summo esse quaeren- it 

17 ilam. ex hac despcratione contVssio Ula Socratis nata est, 
qua ee nihil 8eire dixit nisi hoc unum, qaod nihil sniat, hinc 
Acad^miae discipUna manauit, s\ tarnen disLiplina dici polest 

18 üi qua ignoratio et discitur et docetur. sed ne Uli quidem 
qui scieutiain sibi adsunip^fruut, id ipsuin, quod stiire se pata- to 

19 baut, coDstanter defendere potuemnt. i{ui, qnonmm ratio Ulis 
non quadrabat per ignorantiam reruoi diuiuarum, tarn aarii, 
tam incerti fuenint stbique saepe eontraria disserent«s, ut quid 

EPITOME 2-7J o. 35, 3 a. 7-267, U] c. 35, 4 quam — sa- 
pienfcem. 10 i.] c. 35, 3 mitto — seateutiii 

AVCTORES % 12 a ] cf. Cic. Acad. post. 1 12, 44. § 17] cf. ibid. % 45. 

BJiSHPVJ 2 exiliiinl C picovdcs P* anezagorns S 3 *Ae B> 

• 
4 senau'u'm JB* illi om. H h rada Jt, redis II, raeda P «ssot] est V 
qiiftcsi V ö qucidiira — in puttio (7) om N quodaui ow. SU, quod* 
d;*iu P', pr. d rff(. P' sitj Bit sie H facere V 7 nimirmn (pr. i 
ex B «. 3) P put-ßii SQ 8 ptiam om. P 9 »Mpra s*d add. «t uod iP, 
«ed om. V ui'i-ticein P*, m del. P* an caeli^conlocata)}' THHo 
W dicvre 11. diovrcs (9 add. ni. 3) P l*cuiituin r^a er.) B; fnalim oloua- 
tam 12 catcibiw V 13 iinJlebat P 15 •.urntstem (m er.) B iUis 
om. P 16 ex] in P has / dispenitione P socratos V 17 qua« 
fe er.) H, qui P"', corr. m. 1? 19 ig-uora^tio (n er.) B 20 a bi fm 
sibi) — ipsuin quod ». l. P^ sc um. H putaut P 21 quoniant] quÜ V 
iUis ratio H 23 saopej »emper P 



L 



diuin. iDst Hb. m ä8— 29. 



207 



sentirent, qnid nellent, statuer<* ac diiudicare non possea. quid 20 
igitur pa^nies aduersus eos homines qui sao sibi gladio peri^unt? 
quid labort^R ut eos deBtimas, quos sua ipson deRtmit atqao 
ailfligit oratio? Aristoteles inqnii Cicero uoteros philoso- 
ph09 accusans ait eos ant Htultissimos aut gioriosis- 
simos foiRse, qai existitnauiHsent philosophiam suis 
ingeniis qssb perfectam: sed se aidere, quod pancis 
annis magna accessio fanta esset, breui tempore phi- 
losophiam plane absoUtam fore. qnod igitur fuit illut 31 
^lu teuipus? quando »"sl aui a quibus absoluta? aam quod ait 
stultissimos fuisse, qui patassent ingeniis suis pei^ 
feciaai esse sapientiam, uerum est: sed ne ipse qnidem 
satis pnidenter, qui aut a ueteribus coeptam aut a nouiü auctain 
[aot] mox a posterioribus perfectuiri putauit. numquam enim 22 
potest inuestigari quod non per aiam snam quaehtur. 

29. Sed repetamuH id quod ou)i±;imus. fortuua ergo per se 1 
nihil est: nee sie habpudum est, tamquam sit in aliquo sensu, 
siquidem fortnna est accidentium rerum subitns atque inopi- 
natus euentuB. uerum philosophi, ne aliquando non errent, S 
K in r*^ stalta uolunt eM.s»* sapifutcs: qui fortunac sexnm inutiint 

feamque non deani sicut nulgus, sed deum esse dicunt. eundem S 
\m 
cor 
4 ii 
om 
«p 
lU 



AUCTORIS 4] Tose. UI 28, «9. 
SXPILATOnES c. 29. 1-llJ et ad c. 28. 6. 



BRSHPVJ 1 sentialit H> urlint H RtAtuere] satis stxtiicre P 

lH>Rä«s (corr. m.Ji) B, posaia SH edd. 2 sibi suo S 3 dlslruu P', 
corr. P' quM (n in m«. tr d ? m. S) B ip«a H distruit P', corr. P' 
4 inflisrit H, adBcit P'. adfinit- P> uteres V .1 aut (ante stultisaimM) 
om S^ <s. l. <S'V ^ iu( gloriuaissimuB om. P 6 uerba qui pustimauissent 
— jwrfecütm ifiter atcuüBiis ei nil (5) codd. Ctc. eiiBtünftBBeut B 7 per- 
ceptam H ^ pUov RHPV cuni v4>dd. Cic.j om. BS fore om y 
lU inifr t«mpUK et quamiu hoc quo inorv P; quo uuilo Volkmanntu, 
6b»9ru uti«ce.ll. tS72 pai). 14 e*si>t B tö H^ W iuiüfle] suis »e V 

pereeptAin R 12 ip» S 18 a om. V uet«rioribus // actam H 
14 aut detrtiit Hrttinanmts post^trjbus B perfectuiri P' fpprfftrtani P^) V, 
pcrffctmii iri BSH, perr«ptü iri B; cf. ad p.23, 4 15 iimcslj iuiieHtlgari V 
m Ol«. // 19 ouentua' P> errent] esseol B\ corr. B^ 2« 'qui' B' 
am V 21 eauique — essv dicuut in in/*, mg. S^ non om. Y 
dicawt B 




Ä 



268 



Firmiani Lactanü 



Urnen interduni naturaiu, interduut foitnnam nocant^ quod 
uinlta inquit idetn Cicero efficiat inopinatfi nobis proph^r 
obscuritatem ignorationeinqu*? causarum. ruiii iirittir 
cnusas ignorout propter quas fiat aliquid, et ip^uin qui On^iat 

4 ignorent aecesse est. iiiom in op(»re ualde wrio, in quo pra**- 
c^'pta uitae d*?prompta ex philosopkia tiliodalrat, maguani iuquit 
esse fortunae uini tu utrainqu^ partem quis iiescit? 
nam et cnm prospero flatu eins utimar, ad exitns per- 

5 uenimufl optatos, et cum reflauit, adfllgimur. piimum, 
qui uegat sciri pOKSt^ quicqtiain, Bjr lioo diiit, taniquam ei ipse 
et omnes sciant. deinde. qiii t^tiam quat* clara sunt« dubia oo- 
natnr effieere, hoc putauit esse elarum quod illi esee debuit 

6 ud maximt? ihibium: nam sapienti oninino falsum est. quis 
iuquit nescity pgo uero nescio. doceat rai', si potest, quae 
Sit illa uis, qui flatus ist« et qui reflatus. turpe igitur, houii- i&] 
nem ingeniosum id dluere, quod si negps probare non poswt. 

7 postremo, quod 19 qui dicit adseusus esse retineodos, quod 
stnUi sit hominis rebus incognitis teniere assentire, 
is plaii^ uulgi et inperitorum oplnionihus predidit, qui fortunam 



AUCTOBES 1] AcAd.vüst. 17, 21). 
Acad. port. I 12, -IJ; dp n«. ilcnr. I 1. 1. 



6] de off. n 6. 19. 17J of. 



L 



B(G)RSHPV} 1 uaturaui iuterdiun om. P 2 o Hulta inquit incipÜ 
codici» G paff. 67 (43) paene tota leela >i]nod pfäciat niuUa ijiprouisa 
et (uel haec^ nerajijiiutn nobis codd. Cic. 4 pn)|itf>r — igaor f ut om. S 
prupter P* post et b. /. id B' qui in »m;. ÜT' 5 ignoret ff ualdf 
Rerio] ueJ drsidi-rio, //> uuUlc «urio iit om. P 6 mtguaon — pftrt>'ni| 
iRHgnani iiim eKM> in fort.iin.i in iitr»m4[ue paiiein, iif] secondiu ad re^- 
uel aduenas cvdä. Cic. 7 uträijuf (rZ c^r w m. S) S nesoit scripsi, 
iiesciit C, $ed cf. 14; igoorut codd. Cic. 8 peruenimusj peruehiiuur 
codd. Cic. 9 optiit{oot] G et BP cum codd. Cic, otn. HSHV re- 
flauit codd. Cic, renpirauit C, niai quod u (gic) dcl. in. ü S; ef. infm IS 
qui rcflatu« 10 qui] quidem B, qui[d]| sed po$t d per »iHitium ? fuisM 
fH>tett, G quji!,i|Ufti» F' si S, sie om. H et (ante ip««) om. H 
11 clira] nera P conatur edd., conctur C 12 piitaui S, putainTit P 
H nescit] cf. 7 uero om. O 15 et om. BG turiM-m H horalijoe G 
IG it B, id öw. H 17 quod is SHPV, nerpi conl. deinde quod JV 13, 26; 
qnid (om. is^ B^, quod in ras. corr. fl\ quid hi[B] G, is (om. quodj Ä 
iffunimiNW 18 8iit B' hominis tx holninibus u< uid. B\ homiiii )' 
adsniiliii fjiss- S) SH 19 bis GH, üh H, *i=« V> opinionem U crrdit SH 




dioin. iost. lib. III 21). 



d69 



pntant essp qiian tribunt hoioinibus liona et mala, oam sitnu- 
B lacniiu eiu8 oinn oopiu et gubornaculo fiugant, tamquain hat'O 

■ et opes tribuat et huraananim rerum regimeu oiitineat. cui 8 
opiuioni et Verg-iliii» adstttitit, qui t'ortunatn omuipoteatem 

5 uocat, et hJätoricuR, qiti ait: sed profccto fortuna in omni 

|f<» (lominatur. quid ergo celeris düs loci supurest? cur 9 
noD aut ipüa regnare dicitur, si plus poltest, aut sola coUtnr, 
si ouiuia? uel si tantum mala immittit, aliquid oaui^ae pro- 
ft'rant cur, t-i ilea sil, iuuideat liominibus fosquc* pfpütös cupiat, 

IcUFU ab iis rt'ligii>S(' colatur, tmr »«"quior sit mulis, ioiquior autem 
lionis, cor ingidietor adfligat docipiat exterminet, qnis illam 10 
gcu»*ri homiiium uexatricem perpHuam ronstituerit, cur deni- 
que tarn nulani sortita sit pott'ätatem, ut res cunctas ex 
libidine magis quam ex uero celebret ohBcuretque. 
15 haer. inquaiti. pbiloi^ophos iiiquirere opH)rtuit poiius quam temere it 
iunoceutem accusare fortunain: quae i'tiamsi sit aliqua, nihil 
tarnen adferri ab iis potest, cur hominibus tarn iiiimica sit 
quam putatur. itaque illa« omnes oratioiu'» quibus iniqttitatem ii 
fortuuae lacerant suasque uirtutfs contra fortuüam superbis- 
so simf iaetaut, uihil sunt aliul quam deliramenia inconsideratae 

Ilenitatis. quare uon iouideant uübis, quibus apeiniii ueritateiii 18 
AUCTOHBS 4) A^ii VIII &M. 5] Salluflt. Cut 8, I. 13] Ibid 
Bt'ORSHPVJ 1 (rihiiit // 2 fiogunt] i>iiigitur Hogniit Ä 3 reniin 
om. P cm] cnius S. a'l ciiius H 4 opinioiiem H et] adeat et P 
uintibiui SV atlseiisit ItV, om. P 5 »toricus Ä', «tu! ff; m hoc flf- 

^ jiinit codicü G pag. 67 (43/, sequitur pag. tiü (44) indinenn ah (A].-b[tJ 

■ (om. qui). CMiwr in i»mt.i. /— 35 poNCu hiffhixtUur ö qui P dii« ü»- 
Kjgria Sä locis px hH.-u P 7 aut 'bnP m\% li^ ü imm» B*, iminilLtir »ie 
^fSw.B* profcrt S, [iroferat B, profereut K' 9 cur itnt. G 10 iU R, 

\\9 BGSHV, »iU fli er.) P relijfin Hola eoliitur // cur» ('a er.) S, 
cum V lit (mx sitf S malis] in m^Uh 77 malis — boois] maus 
rebus bonis üuquior Com. aiit^m^ P 11 ilkm om H 12 g<xn«>rU 77 

Ihomin*?in F' 13 uiidtiuii U\ iDklam arrr. B^ 11 libidJnem P', m dd. J** 
15 philosophi H, tilotfotla V oportuit) fuit H tiiuen> B\ corr. S* 
\a innoceutcm bit P", pr. del. m al.? etiam'ai P» 17 us R, «Üs 
(h er.) P, hia nU. poteat] (Mtasn R 18 iniquitat«s B 19 lu«'!^ 

»4)ut> S>^ ne üiiaaqa« P »uperbiiwiiuü P 20 qiü ii e. iiuoinaiiij m ntf, 
ex qui iSF' deliramiiiit^ (ait. % ex ti m. 3} P, delintmen F 21 uldeat 
(^i.e,MT « .??) 5, iuuido»t 77, indt-ant K 



bi 



fied 609 qüT ~i\mm lU'^l'IUUI UUUIU llllll^lll, 

bris circuinftuidJl, n<' qiiis jiosuit ad diu 
noütiam, in qao uno et sapientia contint 

15 eos auU'Oi qui deuiu sciunt dolis et a£ti 
ditato aut libidiiK' inrefiat, ut peccatis lilt 
inpellat ad mortem, uel si dolo nihil pro 

16 deicere couatur. idcirco enim in prin 
nou stSLÜm ad poenam detrusns a deo csi 
sua exerceat ad uirtutem: quae oisi a£ 
adstdua roboretur, iion putest esse perf 
est perferendorum molorum fortis atque 

17 quo fit ut türtus nulla sit, si aduersariaa 
peruersae potesUtis cum nim sentirent 
nomen ignorarent, fortanae eibi nocabni 
quod quam lougu a sapientia sit remott 
bis nersibtis: 

4 Id s«ciini)u libro] c. 8, 4 n. 

ACCTOliES I3-18J cf. Seneo d« pro 
7 (foitmuun]; 4. 16 (uexalioiip) 

EXPLLATORES 13«.] of. Lucifor. C«l« 
0. 2 (pBg. 287, '<{6 u.): hinc ext quod m&lis tms 

B(G)RSHPV] 2 prauum] pEtmum S nobi 

ex nuS 5* L-ausa H S »tultilia — cireumf 

a [Ten]iebrls> ineipit eodicis G pag. 69 (15j, 

nuJla Ugehantttr 6 noütiiiai pernfnire R 7 

s dö m. rtcent. S 8 dominnin P np«ciniit \ 



r 




dtuin. inst. Üb. ni 29— SO, 



271 



to 



u 



nulluni nnmen habes, si sit prudentia: nos to, 
nos facimns, fortuna, deam caeloque locaiuus. 

stultitia igitor et error et caecit^ et, ut Cicero ait, ignoratio 18 
reram atque causarum natnrae ac fortuoae nomina indaiit. 
sed ut aduersarium ?uam nesciuut, sie ne uirtutem qoideni 19 
sciant, cuius Hoieiitia alt aduersarii notioue descendit. quac si 
conitincta est cum sapientia uel, ut ipst dicunt, eadem ipsa 
sapieutia est, ignoreut necesße est in quibus rebus sita sit. 
Demo t^aiin potest ueris armis instnii, si ho8tem contra qaem 20 
fuerit armandnp igoorat, nee aduersarium uiucere qui in diuii- 
cando non hostein uerum, sed umbram petit. prosternetur 
enim qai alio intcntus uenientem uitalibus suis ictum nee 
praeoiderit aote nee canerit. 

30. Pocui, quantum mea mediocritas tulit, longo denium I 
philosophos iter a ueritate tenuisso, aentio tarnen quam multa 
praeterierim, quia non erat mihi propria contra phlloRophoR 
disputatio. sed huc necessario deuertendum fuit, ut ostenderem 3 
tot ac tanta ingenia in rebus talsis esse coiisunipta, ne qiiis 
forte a prauis religionibus exclusuH ad eos se conlerre uellet tam- 
qoam cerd aliquid reperturus. ana igittir spes homini, ona 3 

EriTOME h 8. sie — sciuDt] c. 35, 2 it«que airtutis — doctores. 
U-272. 22] 0. 35. 5. 20-272. 22] cf c. 47. 1- 

AUCTOHES 1 sj X 365 s. 3s.] cf. p»g, 2ft8. 3. 20-272. 2] cf. 
Horm. Trisineg. Poemand. c. 10, 15 {pag 76, 12 Parth.) toOto jiivo* «ut^ 

B(G)JiSITPVJ 1 nunien P atm codd. Titufnal. nometi cfti nunc te 

ex U09 Ic H:*, ^noste. 5", oostra 3 2 noe add. B^ fortuDuiu £■ (m det. 

*t expuHx. B^) S 3 error«1;< B «t (ante Mi) om. H 4 ac] atque S. 

« « 
acq: tnc ü 5 sie ncc SV, sine fcwr. m. 3) P ß aducrsari V BottoDp] 

mfotioo» H (|uai*] idijue B ^ic H 7 enudein ipsuD Bapieutiaaii' 

(m m raa. fx 3 Itti m. 3), om. est, B ab Eadem ipsa inciptt codicia G 

pag. 70 (46) pame tota Ucta 8 ignoraat V sita om- B^ (s. l B*) G, 

jta F 9 qaem om. V 10 nee»» B uincervt 5 quii'n 5" laom.Ji 

11 pro«te[r](»e>[rJ<'tiir G 12 hirtiini S 'tietf H' 13 ante nee oauerit 

om. P DW^Qi-rit B\ iiocai)orti[t] G csuit (h ex ^?) V U meW P' 

deuitnm (a ? er.) B 15 philosnfis R »eio 5, »enti V 16 practtrieria S» 

propria] pro patria P filoaos G 18 ao tanta — psse con- om. R in- 

^nia om. V 19 a om. H praiiip] prauin fp]eius G nelle H, ueÜit 

(exp. m.3jP 20 eerti om. P hominis SS 




gionem 'aut prauiim retiauerunt aut 
6 faoHssaul igitar illi omnes, qui huiii 
sed turl'uut. quid t^nim dooent aut q 
nondnm instruierunt? quem sanar« 
possunt? huo ergo iios omneü, quil 

6 foramaä. an expectabiinus, donoi- 
Aaaxagoi-a£ in tenebris lumeu iuuei 
tem d« putoo extraliat aut Eiupedoe! 

7 aut Ärcoäila.s et Carneados uidcant 
ecce de caelo ueritatem docoDS et do 
OBtt*üdeus. quid nobis iniqui sumu 
cuiietamur, quam docti houüncs c-O: 

8 tibus suis nuraquum reperire potuen 
beaiU8 esse, audiut dei tiocem, disct 
natiuitatis suae oorit, humatia conte. 
souiuium tllut liODUin ad quod natue 

9 DisRolutis rdigionibus aniuersis et 
earam defensionem dici uel solebai 



EPnOME 23-27S, 0] c. 36, I. 



^ 



B(0)RSHPV] 1 poflita est] poUest u' 

3 est bw. 77 quauto itaque] quiiDtaqne B 

4 aU. bio AM. SUV 5 pbüoti P uiu sua 
fqu«- S) Sit 6 conpr^udere R l*ueri* cun 
7 poenitus H 8 tn f[iLce&saut ijgitur ( 
fAci>ss«nt V <om»D«s (\k rt_i_fl:tL£_— in 



dittiD. iust. lib. III 30. 



273 



• 



deinde coDoictis philosophiae disciplinis^ ad ueram nobis reli- 
gionem saplenliarnque uenienttum est, quomam est ut dooebo 
ulmmque coniunctum , ut eam nel argumentia uel exemplia 
iiel idoneis t^stibus adserauius et staititiam, quam nobis ist! 
ileorum cnitores obiectare non desinunt, ut unliam penes nos, 
9Jc totaiii peuea ipsos esse doceamus. ei quamquam priori- 10 
bus libris, nuin falsas ärgerem reltgion<*s, ei hoc, cum falsam 
sapientiam tollcrem, ubi ueritas sit ostenderim, planius tameu 
quae ri^Ii^o ei qaae sapieutia uera t;it über proximus iudicabit 

BRSHPV] 2 est fante quoniÄin^ om. S 3 uel (ante eiempliij om. H 
eiempli«* S^ 4 adsenm P et] ut Zf 6 ot] nt V quamqutun] 

h 

qiiniii U 7 TnUas] sM (corr. vt- 2) 8 hoc om. H 9 Dätcuderiiuij V 
» Bit (-m.3) B L CAELl FlBMUNl LACTANTI DE FALSA äA- 
PIENTU LIB in EXP INC DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIÜNE 
LIB IUI FEMCITRB I.EGICNTI VITA IN XPO llrV BjJ. CAELl 
FIRIIIAXI INSTITVTIONV DmNARVM LIB UI EXPLT INCPT 
LIB IIIT [)F VERA RKI.IRIONF. ET SAPIENTIA VN IT DCCC- 
ii c. Versus Numero duo milia ocdnpeDti; cf. OmontJum. BMiothhpitr de 
rtcoU dt» rharUn ISSI, jhuj. '>fi4) HIC DICIT DK NATIVITATE ET DE 
PASSlLtNE DNI XPl ET IVDAEIS K; L CAELl firmiaoi de fuLia aar 
|iieo(ia philosophorum liber-lll explieit - Imipit de ußra Hapietitia & reti- 
piooe über IUI S; INCI' LIBER Uli DE VERA RELIGION ET 
VERA SAPIENTIA H: nutwriptwm airet .If; DE FALSA .SAPIENTIA 
LIBER TERTIVS EXPLICIT INUIPIT DE VKRA 8AP1ENTU LIBER 
gVAKTVS P: DK FAL.SA SAPIENTU LIB ill KXPLIC INCIPH DE 
VERA. RAPIENTLA-KT RELIÜlONE LÜJ- IUI ■ FELIClf F 



XV1III Uel. 1. 



1« 



?Ä~BarrBWTra Em« 



1 1. Cogitauti raihi et cuui animo nino sai 
Ülum geums buniani ätatuin et inirum 
uiileri solet, quod unius saenuli .stultilia re 
pientis deosqne mnltoa esse credenüs iu t 
tioriem sui uentiim est, ut nhhia. ex oculjs 
A^\ ueri ueque humauitatis ihü» toneretn 

S caelo sumnium bouum quaereutibus, sed 
causam profecto saüculoruni uftorum iiiuta 
peruHt enim relicto paiviite iH coiistittitore 
bilia digiiorum saoruiu ßgiu^uta ueuerari. 

8 t'lTpct>rit aut quid maloruin adtiilerit, res ipf 
naiuqui' a suutmo bono, quod ideo boatu 
est, quia uideri tangi eonprehendi DOn pol 
ei bono congmentihns , quae sunt aeque 
eomiptos et fru^les deos lapsi et Student 
Bolum rorpus oiuatur alilur delectatur, moi 

h<G)RBSPV] 1 ab initio libri mcepü eoi 
9WI nihil Ugi potrrat 3 Cogitflnti PV «?d., € 
(bogitiuiti mihi saepenoinero et memoria neten n\n 
Uli uidfri ivUai), p. JJciot 13, 36 ('hat'- illo repu 
cogiUlii!;, Minue. Ftl. c. J, 1 fcogituiti mihi et ouu 
»«QioriaiD rf^ceii»cnti^, Coaaideninti BRHS pw 
Imperator B, coustnnti ii?^. S; cf. Prohgomena 
Bettmannm 5 quixl om ff siift-iili am. P st 
i^tiMcipientes BH ti crfdfi i*'-< '•"■'i iTt ^.^^^^l— i— i 



Firininiii Ltiotanti illuin. tuttt. Üb IV 1. 



27& 



cum liiis et ruui liunis roriiüiHtiluis quansinun^ quia niorti 
corpus oniuf suliit»iMuin t.st. insHcut» est igitur huiusmodi 4 
religioiif^s iniustitia et inpietas, i^ieuti fiierat neeesse. tle^ierunt 
el«nim uultiis suo.s in caelum tollere, sed deorstiin nient«s 
^B lioniinuni depiessat« terrenis ut leliginnihus, sie etiam bonis 
inhaerobant. secutuni ej:t discidiuni geueris biimaui et frau.s 5 
el Defsif onme, qitia spretis aeternlR atque incormptis honis, 
qiiae sota dement ab homiiif ('oneupisei, teniporalia ei breoia 
inatuenint inaiorque homiDitms h<1 mainm fides fuit, qui pra- 
utim recto, quia piaeseutiuB fueral, praftulerunt. sie huma- 6 
nam uitam prioribus sacpiilis in clarissima liu'o nf*rsalam ealigo 
^ ae tenel.i-He coiiprehenderunt: et quod huic pranitati cougruens 
^B erat, postquaiu sublata sapieuüa est, taue demum sibi bomines 
^L|jftpierititnn iiofiicn uiudieare eoeperuut. tum aut{>m nemo 7 
p^FnipiHUii nopabutnr, eum oiunos erant: utinamque nomen iliat 
aliqaaudo publicum quamuis ad paucos redaotum t&men uim 

■ suain retin<<ret. posscnt eniin fortasse pauci Uli uel ingoiiio 8 
uel auctoi'itat« uel adsiduis hortamentis Uberare populuui uitiis 
et erroribus. sed adeo in totnni .sapientia oeinderat, at ex ipsa 
n Hominis adrogantia nullnu] eoruni qui aocarenttir appaieat faissc 

IBapienlcm. et tarnen prius quam liaec phüosophia quae dici- 9 
AUCyOHES *i B.] ef. Ouid. Metain. I IS» ts. g 8) cf. Cic. Tu«. V S. 7. 
B(G)HHSPV] I post dÜK escifUste «uis ioanibus (c/*. K 12, t3) utl 
siiHik RfH(»>Mi>, (hifl dii« .SrAfW/ii« i-oiijorbiis sie IT, rorporibus F 
qunesiueniut H Z ouiuf corpus Jt hui'us mundi S 3 religionis UP\ 
-18 M -«8 eorr. P^ «t iiipWlAs om. R sicut H 4 fiiini BSIfP 
mM (pr. B aild. ni. 3) P iM] et B munt«s S'*' a Meutes in- 
fl^ eoäici$ G pag. 73 (41) pnttie totu leda 5 hominis P reiifrioDi- 
1)U4 P^ i\ iiih'^Miruiit (n «. /. ertts., q%wd add. tn. S) B. (hcsoruutj <r 
7 oiiinc oiw. H. oniDe^ (exp. m. 3) P »jt-tis (^ er.) S, sj>tis (i. e. «per- 
ris^ V 8 toiDpornlia] cor|ioraJüt ff iniiior ff mnliiiiil iirauum if 
^^ fideV P; impetun ffeumatttms 10 rMtö tt r«ctü S* qui»! quouihm Ü 
^B pnteMutiuni B, yrvsenüs H II u«rB«tA ff 12 ois | pniehenderuot 
^1 fa. del w. 3) B tin-i'c V> 13 erit H^ tum (sed m tx nc BV BS 

^V homi - Hapientium (torr. tn. ü) V 14 s»pi(5nfia« B, s|it]i>ie|utiae] V 
tu fviS) H 15 utjnnin U lt> .-üiqiiiindo om. H ad] npud ff 
17 r«tm*re«l ft ^nal. ras. ex W> B 18 uel adniduis hortimifutis om H 
alt. uel om. ff a uitÜs P 39 oecideruot V 20 Mlmganlin] «dro- 
Dti adsumtioDe B iiCM^retur G/f 21 et] eed F quaeque V 

18« 




am — UUUJAAIUUX MWWIlf mW UXUA VUVtU 3 — AlUUlV — 

11 homo oisi qai sapiens est. sed ei cot«r: 
slulti Tueruiit, dc Uli quidem sapicntes, qt 

12 aere indicio stnltorum potest. adeo ab 
ne postea quidem tncrtiscent« doctrina 
ingeniis in id ip»um semper intentis potu 
conprehendi. nam post illoram Septem s 
crndibile est, quanio ittudio iiiquiri'ndai^ n 

18 exarserit. ac primuni iioinen ipsum sapiei 
mnt seque nou .saplentes, sed studiosos i 
quo facto et illo8 qui teniere ^apieittiun 
raiit, eiTorie stulfcitiaeqne damnarunt et t 

14 rantiae. quam quidem uon diflitcbantur. 
ram natura ingeiiii^ eorum quasi mauuB 
nem posseut aliquain redd^^re, testilicari 
se, nihil cernere. undo multo sapieiitiort 

B(G)JinSPr] 1 gel (i. e. fjwt, wd t add. 
iimeuta] inueiüretur P scmttm V 2 &a] mi 
desinii eodieis G pag. 72 (41), sfquitur pag. 73 
nihit agnosci poterat 4 in quo // 5 bom 

ittri 5 dici (alt. i ra» ex al. litt.} V 6 
umitesl homiD(^» II 7 ne illl quidem snpientes oi 
ingpatio reticto add. V^ 8 bis BHSP 'a'fml 
FW. ex tult) vt. S) B 9 n« om. P inoreslni 
in ipsam B, id in tp<>um H, ft id ipsum V \ 
(». i. m. S) potiierit B, noti potuit U, iidd {Mitucr 
in rag. percipi corr. B* ac (»ed del. m. 1) m 



diuin. inst Hb IV 1—2. 



377 



I 



ii' 



(insipientes esse) aliqua ex patle uideront quam Uli qai se 
eapere credideraut. 

2. Quare si neqae Uli fnere sapientes qai saat apppllati : 
n^qne posteriores qui uou dubitauerunt insipieDtiam conlitori, 
^uid suporest uisi tit nUbi sit quaereuda sapieutia, quia uon 
est nbi quaerehatur iDiit>nta? quid autem putomus fUisse ! 
causae cor tot ingcuüs totque temporibus sumiuo i^tudio ac 
labore quaesiU nou reperiretur, nisi qiiod t^ani philosophl extra 
fiues ßaos quaei^ierantV qui quoniam peragratis et exploi'atis ; 
omnibas ausquaiu ullam sapientiam conprehnndeniiit et alieiibi 
esse iUam nece^^e est, apparet ibi potissimum esse quaerendam 
ubi stultitiac tilulus apparet: cuiuH uelameuto deus, ue arca- 
nnm sui diuini (tparni in propatulo e&set, thensauruiu sapientiae 
ac ueritatis abseondit. nade eqiüdero soleo miiiiri, quod cum - 
Pj-tbagoru-s et postea Plato amore iudagaudae ueritatis inouiisi 
ad Aegyptios et Magoe et Persas nsque peuetrassent, ut earum 
gontium ritus et sacra cognoscerent — suspicabautnr enim 
sapientjam jd religione uersari — , ad ludaeoä taatum uon au- 
cesserint, penes quo» tunc sotos erat et quo focÜius ire potois- 
sent. sed auersos esse arbitror diuina prouidentia, no seire i 
posseat ueritatum, quia iioadum l'a^ erat atienigcuis honiini- 
bu8 religionem dei neri iustitiamqae notescere. statuerat 
eoim deas adpropinqaaute ultimo tempore ducem maguani 
oaelitus mittere, qui mm perßdo ingratoque populo ablatam 
EPITOME 6— lOj c,35.5. 22—278, 1] cf. o. 38, 5 ut alium - onu- 

'■)KHfiPV] 1 insiinVnt^s esse addidi; cf. insipientiam confiforj c.S,i 
aideruntj uidere cum fdd. tjmbmd. Heumamtas qui om. ü 2 drodideruat S 
kinc ftrt iueepH rodici» G pag. 74 (177) ter scripta, in qua niliil agnogei 
foUna 7 cur om. H ao] Pt HSV 9 ijua^nueniiit H 10 llUm HV^ 
tüiobj (kU) Ulam necesse est V 12 atujtiti» R post ciiius add. sab 
«. recentisa. P den« ne owi H iiö« (o f er.) .% dm, »ed c dtl P, de V 
13 suij fnrnmi sni B diuioi sui S 1o' B* osse H thonsauruni II, 
UiuAunun B, tiipsiiurutn HSV, thcösaurum fexp. m. 3) P H eVqoideui 
B*c B\ qnidem S in üiuei^titraudae H aocuuiii R 16 ut anU Miigoa] iw ÜC 
17 ritus et om. V auspitMititur P* (corr. P^) V 19 pncoea f&e «e e^ £> 
sriro ex ire If^ 2U scire om. P', sed ». l. post Derilatvm add. oogüOftoertP* 
21 qutt ff, '■\a'uk (q add. m. 3) P 22 aeii dei B In'noteecere P> 
24 perfldo (o in ra». m Ü litt, m 2) B, pari. rag. er pttnuitto ? V 





haerLM», ul diuelli utrmnque iiou potiMlt. 

t 3. Dftorum i'ultuü, ut in pnino tibro docui, 
pifntiani. nun iiknIo qnia dinintim animal. ho: 
rru^lilin:^i|uo sulfAtcrnit, sod c|uja nihil ihj (II^h 
hciat ad iiiorett PXf;ol(^iid(^}i aitaimiue fonnand 
inquisitionem Aliqiiam u^ritatiH, f^A untuiiunrxl 

3 qui non ofHiri» uieiitis, sed rainisti^rio üoqiorl 
ideo non (*»1 iila urra religio ludiiMuda, quia 
utrtniiswiaij preeceplJH <>nidit ffflcitque metior««, 
qaiu religionfm id c^t i*iiiiiniam pifHaUm non 

3 aera sapi^ntia. nani »i diuinitaH. quae giihernat i 
tDcrtfdihili beoffirt'ntia i^eDa<* hominnm nnfUtuw 
terua induliL'fUtia fourt. uuK prof^rto ffratiAm 
honuntii duri, üac (':on!4tarvt hoiriini ratio pieUti« 
stihns beneficÜs extit^frit ingrata«. qarid otn «iit 

4 quoQiam i^tor at dixi philo*^hia nt n-lij^io dA 
SQDt long^qu« diücreta, siquidem alii Noiit profn 
tiae, pf»r qaos uiiqae ad d«Aii non aditw, alt! n 
Stiles, per quos supere oon diiurilnr, apparpt a 

5 uiTani .'iapientiain dbc hAOf r^li',fi'-Mi"m. idHrc< 
phia potuit ueritateni conpr<'h*iid*^*' 0*^ r^lrifio dM 

6 sui, qua earet, reddom. uM aaUtn mpwiitia 

EPITOME 18-171 «^ ***■ '^ la-g?» M| ^ W. 



fl 




dioia. iMtt, lib. IV %~». 



279 



lliafptffthiU QüXa ttihamt*^, ulruinque esfte oenim nece«üe efit, 
qni« fit iu rot^ndu Mpt^rf df*bf<iuua, id (wt MÜrn «luid uuhut «t 
qar«rnodo Mit colpodiira, et io sapicndi» col«r« id cft rf ul actu 
quml NderiinttJi inplfr*!. tibi **rgo ftftpii^ntiA cum rt^Ui^oat?' 7 

• c-oaianKitnr? ibi scilirH ubi dtruH colitur udok, ubi uita ^X 
«ctuip otnnii vi annm capat 4't ad onaiii »ummtim ri«r«rtiir, 
dwiiftu*' idi*ni mint docUtrvH itapi^nliai* qiii r4 d*«i sac^rdotos. 
n«c laniiHn mouttat qD^m^nain quia Ht Ha>>p(> fHdiiin i>hI *'i ficri R 
poteatf ut phibmophuB aliqais deoram sui^cipiat »ariTiioiiuni: 

w qaod ruiii flt, dou tarnen coniungitnr philoMophia c-tuii K^ligiouL', 
>n] et philofiophia iat«r aacra c«sKabit, et religio, quando philo- 
•(Ophia tTaotabUor. Ula «iiini rHii(if> tnuU tni, uon taiitum 9 
quia matonun «at, mmI quia ritux eius in mauu et iu digitii« vat^ 
non in cordn aut in liugua, Hicat nontra, qaae aera est. id- lO 

t rirrc» At in aapiontia r^lig^o et in rf>liKiouit Hapi^^ntia est ergo 
uon pot«fti (»«gregarif quia n^pfu* niliü aliiit est uitii deum 
ifmiD iiiiftis ac pm cnitilms honoraro. multonim autem d^o- 11 
rum calturn non t«f)Hi* KRt^undiim naturain «Hiani bot! argumento 
coJUgi t't (Mopreh^ndi pot^Ht: ornnem deum qui ab tiomiue 

K eobtuj OMMSe eat inter aolb^niiHiH ritu» et precatiüiies ]>atrein 
unncupari, iion tantutii bunoriK gratia, uttrnm etiain ralioni», 
quod et antiqnior i^t homine et qii(Ml uitam dalutem uictom 

EViTOMK «711. I3-33J rf. c. 2, 2. 14-17] c. 80. I (et quid«in 

HIUIHPV) 2 Mpcrn duliemiu Id cat »Ire tn «pad'o trUrt^ add. r> 
iilvKt «LC idAm j9>, (f«m .Y S in om. if oolcru fa'f. <i ex \ m. tl) V 
trv) tt r« /T utiiin P A qiKtd] qal fi «cimu« Jt ibi (jpr. i ej: u; <9 
Ml.liiiKu' i'» 5 Ibi om. B, tra». 8 an iiiUo actu«? rf VT IS, 3; 
tu 1*J.U:V9.33 6 lid fallt« unam; om. B 7 (ubi) denlquc llfumaimuM 
>i et CrtHf^ «anp»; om. .?P iit flloiwftis m »p<i*io rfUctit add. F' 
doonim om. P mmitat V nccrdotum J7< 1' 10 ät] uiiilt 5 pfailoflA P 
1 1 «'«Mnail /; 12 lr.i"Utur H «it ex et /' 13 s«^ P^ maauv (t m 3) 
ditciti* it, niKDU cl dlidtia // U iu>'d< P^ in fanf« Ungua) om. H tio- 
■trft« HarUItu» Ifi T«Ufio et itf P* religio — segreg»rij irli^o 8iipi»titia 
Mt orgu nt in rrliiciono non potstt legragari B 16 pot««it P 17 iienim 
(l«uiu JK 18 rultut P fdd. tmot V 19 pot«tt — colitur nnci'sso] 
poleti deom nooMM est H cöfpmvhontli /j omacm deum] oinDe enim H 
quIJ qnod /f, t|ui^ fiug). m. 3> /' 31 ki^'><^J «ansa B neratn etiam 
OM, P, «imI «Ü /» S2 »t quod V homine» (m er.) B Dictum^ B* 





Firminui LaotauH 



oxtpris nationibnü reuelaret qua do re iu hoc libro adgrediiir 
disputaiL-, si prius ostendcro sapientiam cum reiigione sio co- 
haerere, ut diuelli utiumque non posmt. 

1 3. Deoniiii ciiltus, ut in primo lihro dociü, non habet sa- 
pi^ntiam. non modo quia diniiiniu aniinal, hominem, tfrreni« K 
fragilibusqup substt*rüjt, sed quia nihil ibi disseriltir quod pro- 
Üciaf ad moros excolpiidos uitanique furtnandam: nee habpt 
inquisitionem aliquam ueritatis, sed tantuininodo ritum colendi, 

2 qui non ofticio inentis, sed ministerio corporis non3tat. «t 
ideo non e^t Ula iK^ra religio iudi(%ißda, qiita nitlUs iustitia^ u 
oirtatisque pi-aeceptis erndit efficitque moliores. ita pbilosophia 
quia rHÜgionciu id est sniiiiuam pielatoni non hat)et, non est 

s uera sapi^utia. nam si diuiniias, quae gubprnat htinc rnnDduni^ 
incredibiü beneficentia geuus hoininum sustentat et quasi pa* 
t<?raa iiidulgtMitia louft, uult pinfcfto gratiam sibi r*>forri et a 
honorpHi dari, ntn; t-oiisUre honiini ratio pietutis potest, si caele- 
stlbns beneficiis extiterit iugi'atus, qaod non est ntiqne sapientis. 

4 qnoniam igitur ut dixi phUosophia et religio deoruni diiunrta 
sunt longfqne lüscivla, si<]uidi>m alii sunt professores sapien- 
Üae, per quos atique ad deos non aditur, aüi roligioneä auti- n 
stites, per quos sapt^re non discitur, apparet nei! illani esse 

6 neram sapienTiam nee hane religionem. idcirco nee phÜoso- 
phia poiuit ueritatem conprehenderp nee religio deoruin rationctn 

6 sui, qua caret, reddere. ubi anteni sapieutia cum religiooe 

EPirOME 1:J-17] i\ 36. a 18—279, 14] c. 36. 4 i. 

BRH8PVJ 1 «xtfTi« edtl. conl c. ä, 5 Mirmgemt hominibus;; JV 
IS. 2; EpH, W, 5; arfrf« 'Ctfpritin' JII ISS, 10 Hartti; fteteris fuet cwt-> ^ 
adjfTTflior fl" '2 sK\imit'm TT religiii'nc P* cniwri'Tvt. H 4priore5PI' 
6 fnigÜibua H subternit ff qiu» liihü — u^ritatin »cd (8) om. S dis- 
»crit B profifint'iit' B' 7 coIeiMo« P ttitam P 9 reHt»t H et 
om. ff 10 religio uen» HS 12 ijnia] qua« ff rrligionem] ueraiu 
reliffioneiti B 13 ai fiel P* diiiinLitiu V 14 incredlliÜi««« Cbmer.) H 
benofldeutia tsed alt. i ». I. B') HffV hoiiiiiiii ex Inimanü B sustj- 
nuit B', part. raa. corr. B* 15 iiiiU] ut ff jfrati:! // 17 institiril ff 
ingi-atus ^tus ex tia m. S) R utiqiie (1 rm. rx n) B enpienti P 
lö diiiincta BB', flisiiinria n^SSPV 20 addiMir P, a-ditxir (d er.) V 
ant^stitea ffV 21 ucram Mse ff essÄ" V 




diuin. inst Itb. IV 2—3. 279 

in^eparabüi nexa cohaeret, utrumque (*»äo luTuni m^ceHse ost, 
i|iiia et iü coleiido sapcrc debemus, id est scire quid nobis et 
quniiiodo sil c'olf'aHum, et in sapiemlo coler« id etil re et actu 
quod scierimus inplere. ubi prgo sapicntia cum rMit'one 7 

» coniungitur? ibi scUJct^ ubi doos colitur uuus, ubi uita et 
actus oniDis ad unum capnl et ad aoani summam refertor, 
deniqne i<lem sunt doctores sapientiae qui et dei saoerdotes. 
UHC tauum uioueat ((uomquam quia et saepe factum est et fit^ri 8 
poteet, ut philosophus aliquis deorum üuscipiat sacerdotimn: 

10 quod cum fit, nou tarnen coniungitur philosopbia cum religioue, 
^ed et philosophia iuter sacia ccs^abit, el reli^'io, quundo philo- 
Sophia tractabitur. illa eniin religio muta est, non tantum 9 
quia rnutornm est, aed qnia ritns eius in manu et in «ligitis est, 
non iu corde aut in liugua, sicut nostra, qua« uera est. id- 10 

1 Circo et in sapientia religio et in religione sapieiitia est. ergo 
uon potest segregari, quia sapere nihil aliut est uisi deum 
ut^rum iiiätis ac piis cultibus honorare. multonim autcm dco- 11 
rnm cultum uon esse secunduin uaturam etiam hoc argumento 
colligi et conprehendi potest: omnem denm qui ab homine 

■0 colitur ueceBse est inier soUemucs ritns et preeationes patrcm 
nuucnpari, uon tantum honoris gratia, uei-um etiam ratiouis, 
quod et aatiqnior eBt bomine et quod nitam salutem uictum 

EPITOME ^T 11. 13— 231 et c. 2,2. 14-17] o. 36, 1 (rtqitidem 
— 'ticendiim **st). 5. 

BRlfSPV] 2 sfipf^re debeinus id est scire m npatio reticto add. V* 
i*l'-5t ex idem S-, item 3 ü ia oiii. B colenj (alt. i^ ex l m.itj V 
n-| pt re H actnin P 4 quod) r)iii £ !4C4uiu3 J{ ibi (pr. i er ii^ 5 
4«l<if iitiv P3 5 il>i om. B, trag. S tut nitao actus ? e{. VI 12, 3; 
111 19, 9; V 9, 23 tl iid (ante uiiftin^ oni. B 7 (nVi) dvniqui* Heuntanntut 
9 et (ante tsii^^e) om. SP 9 ut filosofus tri tipatio relicto adrf. V"^ 
deorum am. P suscitat V sac«rdotum W' V 10 fit] uiail S pliHofia P 
II t-fssnuit S 12 tr.vt:ttur H est ftr et P 13 seki' P> raauiiV 6 m. .y) 
dinriti*- lt. iNiinu '?t diidtis H 14 no'n' P' in (ante lingual om, R iio- 
stra«-' Uurtetitu 15 Teligio et in' P^ religio — segre^arij reÜt^o ffapieutia 
est «rgo et in rdigioue non potost segregari R 16 pntesit P 17 u«rum 
deum R 13 cultu» P edd. wniet V 19 potest — colitur opcpsw] 
potMt deum neoease est R coipriiphcndi B omnem deumj omno euiiu H 
qui] quod H, quia (exp. m. 3) P 21 in^lia] causa B u«rum etiam 
om. P. «ed et> P> 22 et quod V homine- (m er.) B uicttitiiX).' B> 



1 



980 



Firmiani Lkotanti 



12 praestat ut pat<>r. itaqiie et luppiter a prec&ntibas pater act- 
catar et Saturoas et lanas et Liher et ceteri deinceps: quotl 
Luüüius in ileorum coucilio inridiH: 

ut 
neDio Sit nostrnm, quin ant pater optimas dinam 
aut Noptunuü' pater, Liber, Saturnuj pater, Mars, 
lanuf!, Quirinns pater siet ac dicatur ad unnm. 

18 quodsi natura nou patitar ut sint anios hominis miilti pairt^s 
— ex uno enira procreatur — , ergo etiaiu deos multos colere 

14 contra ualuram est coutraque pietatem. unus igitur colendos lo 
est, qui potcst aere pati^r nominaii: idem etiam dominus sit 
ueceäse est, quia eicat potest iudulgere, ita etiam cohereere. 

16 pater ideo appellandus est, quia noitis multa et magna iargitnr, 
dominus ideo, quia castigandi ac puniendi habet maximatu 
potestatem. dominum uero eundem esse qui sit pater etiaiu is 
iuris ciuilis ratio demonstrat. quis euiin poterit ölios educare. 

16 nisi habeut in eos dumini potestatem? nee inmörito pater 
familias dicitur, licet tantum filios babeat: uidelicet nomeu 
patriß conplectitur etiam seruos, quia 'familias' sequitur^ et 
nomeo familiae conplectitur etiam filios, quia 'pater* autocedüt >o 

AVCTORES i 9*.] lib. I frg. DL 




BBHSPVJ 1 et om. H, ut S iuppitnr V a om. J2 2 et mn. H 

mtur^na' P^, Haturui» V poH Über hoc ex 6«. saturntifl pat^r man« iauui^ 
(jiiiriaus jiater H S InciUiTis S roiiicilio F* 4 «t V, idem m fine 
ua-!fwi scr. Marxita', ftud. Lticil. pag. 54, dti TlftSP, utino H; uti :uniic> 
wi fine tirrsus scr. ßtieftrennutt (frg. H); nemo ut sit inifium inxe^ii u^rnui 
faeit LMuelierw 5 »et BV, quod ex 7 »umptum essf. rjristimo 6 avt] 
Htqtte V iipptunum] iienitnus P pater om. B^, a<l4. B*, pater*'*- M 
Liber om., saturnas — quirinus pater Ate om., aed pom liber 2 intrwiit // 
pat«r oiM. B 7 siet B, n'i *t BSP, f( H, sio et V ao] hoo ao B, hoc ff. 
bau a ad UQum <mi. P 8 patietur 12 9 ergo V ^Uain] »t B 
10 iiniua V L-ok'urluni V 11 patfr noiumari] pominari sie V 12 qui B 
sie ("im. 2?) S coborcpre BS', ooercere reU. U dominus] d& 77 »cj 
et ff 15 uero om. H 16 dwnonstxat nitio HS'^ filios possit H, 
fllios potcrat V 18 tuiti/// ex tuttum B habet ff 19 etiam et ff 
neniOH — conplectitur (äO) om. P rouploctitiir iftiam om. B familias] 
familiae R, familia V familias — filios quia om. IT 20 Alini BV 



diiiin inst. Hb. IV Z. 



281 



unde apparet rundem ipsuni tn patrfni esse semoram et do- 

Iminiim filioriuu. Ueiiiqu«' et filiiis mauu emittitiir tainqtiam 17 
senilis et seraus liheratus patroni nomen accipit tamquam 
filias. quodsi propterea pater fainilias nominatur, ut appa- 
reat euin duplici potestate pra<Mlitiim , quia ot indnigere 
debetf quia pater est, et cohercere, quia dominus, ergo idem 
senilis est qui et filins, idem dominus qui et pater. sioat 18 
igitur natura« necessitate non polest esse nisi unus pater, ita 
nee dominus nisi unus. quid enim faciet seruus, st mulii 
H> domiui diuersa imperauerint? ergo contra rationt^m contraque 19 
nuturam sunt religiones laultorum deorum, siquidem nee patres 

kmolti possuDl esse nee dominif deos autem et patre» et domi- 
Qos ouncupari necesse est teneri ergo oerilas non potest SO 
ulj» honio idem mnitis patribus dominisque subiectus est, ubi 
is aiiimus in multa di&peräus huc at-que illuc diungalur, iiec :;t 
habere uilaiii firmitatem religio potest, quaudu certo et stjibili 
I domicilio earet. cultus igitur deornm ueri essi* nou possunt, 23 
^H eodem modo quo matrimonium dici non potest ubi mulier una 
^B multos uiroR babpt, sed haee auL meretrix aut adultera uotni- 
^H uahitur: a qua enim pudor castitas üdes abest, uirtnte careat 
^" uecesse est. sie et religio deornm iupudica est et iiicesta, 28 
1) quia fide caret, quia honos Üle instabüis et incurlus uaput at- 
^m que originem non habet 

^M BRÜSPV) ] 'undc pi 2 mitütar RH 8 & pAtroDo P uoepit V 

^H 4 qaidBi B\ eorr. B\ quod id H S dupplid V et om. S iadul^ 

^^ gtn Äf quifll nt. P, qua V 6 est um. P ooheroere BS. eoepere i?'. 

cnpere SP, ooercerc HPV quia| ut P, qua V argo idem senius est 

qui ei Hlius Com. idt'inj dominuit qui (om. ety pdt^rif. 1. aää. B* 7 eiiteiu /{>, 

etid«m JP 9 douiinj* (s er.) S. dtnuim' P>' 10 inptjrauiiriut B, 

imp- «tt. 11 de»orum (a er) V neu om. P patres V^ 12 pos- 

wiit B eue possnot ff nee ^l et & 8 l ndd. P^ 13 lumoapu'ü) B 

^rgo] ergo iiero S 15 pottt atque uerba siibjetitas est Ubi animus n* 

pttit V diuulgatur B, uagrttur B, diiiiyiiiur 7> 16 haböiiv, P>» 

potest«*« (%\X ? er.) P certa S^ «t om. V 17 powteot F*' 18 idem V 

lö Wut iai^f raert'trix) 5' «it adulter» aut mi?retm P 20 a« (t er.} B 

pudur (r ra»- tm *) V 21 iai^sta] inc^rta est V 22 nirmit (>r;t. ut. 1 

u 

%ulS) B oaret quU] cuvt dum multis seniit quin US bouuü (h ». 5, 
u «JE IB. i, sicj B et ow. H inceHlu» 5 




^ 



S83 



FirmJani I.actanti 



^ 



1 4. Quihus rebus npparet quam inter äewconiuncta sirit saplontia 
tit relt}(io. sapientiii äpectut ad tilioi^, quae cxigii aiuoreiu, re- 
ligio ad sinnlos, quae exigii tirnorHin. nam swüi tili patrem 
diligere delicnt et honorare, sie hi dominum colcre ac uererj, 

2 deus autem, qiii uiius fst, quoniam utraiiique pi^rsonam sue<ti- » 
net et patrif« et domioi, et aiiiare t'um debomuij, quia filii 
samas. et timero, qoia serui. uou potest igitm- uec religio a 
aapientia separari nee rfapieiitia a religione secerui, quia idem 
deus est qui ft intellegi debet, qiiod est ^apiimtiae, et hoaoi-ari, 

3 quod est reti^'ionis. sed sapieuiia praecedit, religio sequitur, lo 
quia juius «tit deum scir«. coiii^cqueiis eolere. ita in diiobus 
Doiniuihus una uiä est, quamuis diuersa eäse aidcantur: alteruiu 
enim positum est in sensu, alteram in acta; sed tarnen similia 

4 suut duobus riuis ex uno fönte münuntibus. fous autem sa- 
pientiae et religionis Jeus est, a quo hi duo riai ü aberraue- i& 
rint, arescant necesse est: quem qui ne»ciunt, nee saplent«» 

5 esse pttssunt nee religiosi. sie fit ut et philosophi et qui 
deos colunt siniiles sint aut filüs abdicaiis aut seruis fugitiais, 
quia ueque illt patrem quaeriiiit neque lii dominum, et sirut 
atidicati hereditatem patris non adsecuntur et fugitiui inpuni- «o 
tatem, ita iieque pliijosuplii iuniortalLtattMn accipieut, quae e«t 
regni eaetestis hereditas, id t!st .sunniium hoiium, quod Uli ma- 
xime quaerunt, neque eultores deoruni poenam sempiteraae 
mortis effugient, quae est auimatluersio uen domitii aduersus 

EPITOME c. 4] cf. ü. 2, 2. 1-17J o. 30, 1. 2 s. 5. 

BRHSPVJ 1 so es sit Ä> sit H 2 ^sipieutia' B« eipectat Jf 
<iid) B t\uuf'] i^uin H uinurmu — t*iigit om. S^, m uig hov ninun-ui. 
oultus uort> &i jwruos qui pxigit 5* religio] 8Bpi"iidiic religio R 3 qUB*| 
quill H 4 hi] fit hl H, hi» (i er.) P nr) et H uereril iifiuerarl HP 

6 et (anU patris) <nit. V et (ante «naroj om. V oundem H filii' B* 

7 % 8.1 B, om. H 9 AfttiiPtiUH HV 11 ita] ita ul V 12 nidi-tur U 
13 seiwuüi (ej-p. m. 3) B, sonsu. (m er.) P MitM» (ra tr.) P H riuws V 
«t ex i/ (et; sapicntiiw Heumiinnm lö hü B, hü. fftrj». m. S?) P 
riiii (ai in ras. ex 3 litt. m. 3) U 17 et (ffintt ut> wn. BP 19 hü (rxp. 
m. 3) P, hi fj- in F' et] wA H 20 HriwqHitHr H\ adRerjuuntiir 
(»SS' S) H^SP iinpunitate H 21 philosophi oeque S qvEe] ••qnrio 
Cne er.) B, qiiK (x ex k m. 3) P 22 iUe V 2& sempiterniw om. P 
24 pf^giant P'. ooit. V* animaaduersio B ucrj om. B 



diuixi. iust Üb. IV 4. 



2»3 



ftigritiaos suan maiestatis ac ni>minis. Acum wvo osse patn-m (i 
euiiilemqu^ ilomiiium utrique iguorauenint, tain cultoieij dt^orum 
quam ipsi üapientiaß professores, quia aut nihil oinnino coli?n- 
duni pntaueriint aut religiones falsas adprobauerunt aut, etiarasi 
uim potestateinque summi dei iutellexeruiit, ut Plato, qiii alt 
anum esse fabrieatorem rauiidi deum, et Marcus TuIHus, 
qni l'atetur liominem prat'clniu qiiadam eondicioiie a 
i^iiprfiiio deo <^äse geDHratum, tarnen ei dehitiim cnllum 
taniquain suniinu patri uod reddidcrunl, quod erat consi'qutms 
ac ueeossahum. deos auteni noque patres neqae dorutnos 7 
es8p posäe noti taututn inultitudo, ut 8Upra osieudi, »^ eliain 
ratio di'trlarat, quia aoquc lietum esäe a diia homineiu traditur ne- 
que deos ipsos antecedere origiaem hominis inueuitur, siquidem 8 
fuisse iu terra huinint'ft ante quam Vuleaiius et Liber et Apollo 
et ip:«c liippibT iiasctTOtitur apparet; Hcd iii^que Saturuo fictio 
homiait; Deque Caelo patri eins adsigoari solet. quodsi nnllu» 9 
eorum qui coiuntnr forntaRse a priucipio atque instituissi* 
hüiiiinem traditur, nullu.s igitur ex his pater hominis iiuiicu- 
j>ari potest, ita ne deus qiiidem. ergo fas uoii est nenerari 
10 HOS a qiiittiis non .sit homo gmieratua, quia neque . . . . a 
miiltis generari potest. uuus igitur w solus coli deUpt qui lO 
Toacm, qui Saturuum, qui caelnm ipsum terranique anteccssit. 

11 hupra] c. a ii-2a. 

AlWTOREH «1 ef. supni I 8. 1. 7) d« Ic^. I 7,22- 

• 
BHHSPVJ 1 nr om. U nntiiiaia ffeuuiaitnus uem* V mm pa- 

trera om. V pstremj pareutum U 2 utrimque H (looniui' ff' 8 qui- 

fa tT.) B, qui // iit (ante nihil^ S, aut»'iii P 4 alt. aiir (^ er.) S etmmi 

tiiin] ptiam suum V 5 intclleScr- V 6 ■ m - emtullius att S 7 qoa- 

diim] qaititii «^ wirf. Ä', quitlom corr. R\ qtiidain 5', n in e eorr. .S* 

foutemlidüiii' «c V ü «tiniiuo rVjrsuproiuu tnB)B*V M täquä/ V rvddit 

("jM I?) sie S U iioft issH a-as. Don B 12 ßcliiw ß>, fincttira // 

« diis] üb his ß/' 13 lioiniais origißpin H bomines V^ inuenitur — 

fictio hominis (t'O in in/*. 107. add. P' 15 at om. P (i. e. P^) pont 

ips« ». l. qi| (I. f. rjuoiiiu'^ add. i*' iuppitur V nosoeretur B ÖiituruoJ 

fictumo V ftnetio // 16 patri oitu) pfttritiiu V ixilli H 18 ü& R 
20 W ff* poni ni*qu<» (miuiu proliahile eist alio loco rsse tnntnnm) intfr- 
cidisge mUti tUderi HXtjnifir.nlHim fere hnrc nb ei» aiit^ quos ips« ittoi fiiit 
Df^lDf 31 UHUS — rlnbet add. P' 22 qui (ante lüiiCuruuiu; ont V 
t«rr&nique] qui tcmitiqne Jt 




2U 



Firmiaui Lactauti 




is enim nüc^sse est boiiiinpm (igurauBrit, qui ante hominfof 
11 oavluin tenamque perfecit. solns pater uocaadus est qui 
crenuit, soliu dominu» imuciipiindus qui ri^git, qai habet uitae 
ac necis uerain et perpetuam potestatem: qaeni qui non ado- 
rat, et iu^ipiens $4>ruus est, qui domiaum snnm aut t'ugiat aot 
nesciat, et iupius filias, qui suuin uuruin palreni uel odml uel 
Ignoret. 

1 ö. Nunc, qaoniam docai sapieniiam et religionem iion posse 
diduci, 8iipHrt'st ut de ipsa religione ao gapieniia disseramui^. 

'2 sentio quidem quam sit dlfficilis de rebus caelestibus disputatio. lO 
Bed tamun audfnduiii fsi, ui tnlusliata umllas: p»tt?at multique 
ab errore atque iuteritu liberentur, qui pani suh uelaniine stul- 

8 titiae latenttiin a^peruantur ac respuual. sed priusquani io- 
cipiam de «leo et oit*'rihu8 eius dicere, pauna mihi de proph^ti? 
aute diceiida sunt, quoroin testiniuuiis nuuc nti oecesse vsl: i$ 

4 quod in priortbus libris ne facercm temperaui. »Die otiiiiia 
qui uerltHtem stndet conprehendnre, non modo iutellegendiä 
propbet-aruiu uocibus aDimum debet iuteudere, sed etiam tem- 
pora per quae quisqae illorum fiierit diligentissime i-equireref 

nt sciat et quae futiira praedixerint et post quot annos prae- w 

5 dicta Gouplota siiit. aec dithcultas in bis colHgendis ine^t 
Ulla. t«st4iti sunt enim snb quo quisque rege diutni spiritui; 

6 fuerit passus iu&tincttini, raultiqne scriptores libros de t<'m- 
pohbuä ediderunt initium facientes a propbeta Moyse, qulTroja- 

EPITOMM 8 8.] c. 37, I. 

BRHSPVj 1 *iB Cb er.) R rffpuranerit (lg w. i «<i ^> B S doinl- 
nufl] dous H nuni-u|iuiidiis pst H 4 ar uwis ueram] nccisue V i-t) 
Bc P 5 ext om. V doininiiin] deuni HP Ü ctj out i/ 8 uuui li 
d diuplli Bexc.3,6, dodut-i IiHP\ de- in di- corr. P» ui om P «dt* S^* 
n andi^'udum V paAeat B> 12 atqiitf] atquo nb i/, ab P 14 «it.j 
0OL P mihi pauca S 15 sunt om. B t«stimo[uäa V> 16 'libris' P* 
ne fiwflrem] faccie B oeä (exp. w. a) V tempenui V 17 couprc- 
höndörej cugüoscere B liitpllep>n(I(i>8 B, intellc^ndo K' 19 'qua** /'* 
fiiit B inqtiirere B. r^iii«ita w(,'Ho»cer« R 2ü iHv^tlxerit P^V\ -int 
«WT. P^V^ quod Itnpi (corr. P^) V 21 nee difWcultÄS om. V m R 
22 diuitiifl H 23 iusrtnctu S inulti»q«"; fs er.) R soriptort» Faailthti.i, 
soriptos (niai q%iod seribtos RH) 2-4 luojs« 8P, inoysen »c BII. 
mose Jtj m8e sie V quo P', corr. P' 





dittiu. inst. üb. TT 4-5. 



285 



I 



□am belluiu aoogentis fere auuj» ant«ceseit. is autem cum 
per auQos quadiagiut« popnlam rexisset, saccessorem habait 
lesum, qai Septem ac uigioti annis tentiit principatum. ex- 7 
iade sub iudit^ibus fiierunt per aunos trecentAs 8eptuaginta. 
tum matAto statn rt^es habere coopernnt. qnibas iniperjum 
teuentibus per aiiuos qiiadringealos quiiiquaginta u^que ad Se- 
deciae regnuiu ubpugiiati a rege Babjlonio raptique ludaei 
diaturnoni seruitiam pertuleruut, doaeo septuagesimo post 
aano Cyrns maior terris ac sedibns suis redderel, qui pur 
idem tenipii.s in Persas .siiscdpit Imperium quo Romae Tar- 
quinius Superbns. quare ratu oiimii» t^iiiporum tjeries et 8 
i'X Indaieis et ex Graecis Romauisqu« Uistoriis coUigatur, Htiam 
^linguloruin jirophetnnim teinpora eolligi po.sRuiit; qunruiii Hane 
nltiinust Zat^haria^s t'uit, quem coiisut sab Dario rege, »ecuudo 
aouo regm eius octauo meuse ceciuisse. adeo auüquioree eliam 
Gra^ci» scriptoribus prophetae reperiuntur. quae omuia eo 9 
profero, nt errorem saom seutiant qui scripturam sacr&m coar- 
gnere niluntar Umquam nouam et receus tictam, iguorautes 

A VCrORES 1 ».] cf. Thw.phil. »tl Autolyc. 181 C (139 A). 14 (ulti- 
mu«)l ff. Theopha 132 P. H ss] cf. Zaoh. 1, :. 

BHUSPY] I noogpiitii] nungentis BV, DCCCC S, sepüogenÜK RHP 
edd. pierique; %aud rtcepi cwl. loco Thcophüi (cf. Lact, l ÜB, 2) 131 C 
te>att x*'i » To6Tbiv TÜv a'^s'j'pjKpüv SifuvuoOat ripo'i'iviaTtfMv iTvsu T^ M4i>sj{v 

ef. Ttriuü. Apol. e. 19 (pag. 190) (liowB aoiiis) niiUo circiter diidem 

PriAint antecedit ferej fiaciere S' rmno» V »is (h tr.) P 3 iesuu V 

Geptem ac iijginti BIJV, scptcm ao IX M, Vll et XX SP; semprr fere 

uarütttt Codices m scribendig nufH«ru. aut post priiioijtntuui esddif«e 

lüddvornm' exiatitHO aiU lad»«! post eiiode 4 CCCLXXX M 5 tum] 

et B teut;uübu8 iiii{i<>rium H 9 quHdriDgeDto&/"' V südcciae Bt 

9e'At?ciM P', Bodcci» JV, s(.'dechi»e R^ (h « l.) SSV, ued ohi s. l. V* 

7 oppugniiati P', alt. ii det. P^ ciipti B, captiiiique S ludaoi haud 

scio an ckündum 8 «.'ptucgenBimo i"^ (n ea^twue. m. 1?) V postea H 

9 nunoR S icynift B^ jtoift miüor hce eftptiuoN iadaoos (ludaf-Sm Ji^, 

tie mepe) BRUPV, omiii cum S 10 penia Sf^'V, peniidis H 11 quaro 

cum] qun reguni V 12 tudn^s B ox om H griu>gifi H, Ckecis V 

colbutiintur B 13 posseut V snoe] tAnien P 14 i(iic,«u-ias ü', u«cha- 

riAs HV üub] ciun P 15 adeoj ad hiea 5, om. V untiorvs Y 

16 gregis H, gr^^oU T 17 refero B soiitia^H if' sauct&m BH 

■ 
lU uituoiitur K> re«eM ^g cr^ o m. ^> £ iguoniiit 7 





286 




Firmiiini Lnctauti 



10 ex (|U0 fönte reHgionis f^anctao orign maitaunnt. qiiodsi qtiis 
collectia pei-spectisque ti^niporihiis fundiimcntani (lortTinac salu- 
briter ifcerit, et ueritatem peuitus conprelieiKint fit itioiviu 
cognitA oeritAte deponet. 

1 6. Deus i^tur niadiinntor ponstitutorqup rcruni, siout in -if- 
cundo libro iliximus, auti'quani pnifcliirum hoc opns miimU 
adoriietur, sanctum et incorniptihilom spiritiitn gennit, quem 

2 filinm iiiincuparet. H quaumis alioH poRt(*a innumerahilr^s 
creauinspt, quos angelos dicimiis, hmic taiiien solum prinio- 
genitum diuini nominis appellatione dignatus pst, patria seilicet lo 

3 tiirtiite ac niaiesiate pollent^^m. essA auteni siimmi doi tilium, 
q\n sit potestato maxiina praeditus, non tantnm rongnientfs 
in unnm «occs prophetarom, sed etiam Trismegisti prandieatio 

1 et Si))yllarun) uatii-inia demonstrant. Heraies in po libro 

5insefiiindolibro]c.8,8. KPlTfntE 5— 8) c. 37,1. 8— UJ^.37,3. 

AUCTORES 9 priiiiO«."nihiiiil cf. Cypriau, Tt-stim. IT I. \\. tf2. 1 «. 

JSXPJLATOHES U] Pa. -Augustin. o. qninquo haftwsea. uo|. VJIl 
appendic. p. 3 K Muur. : Meriueü, qiii latiue Mercurius dicHur. «oripsit libniin 
qui Mf^i xikn^i appellatur id est Verbuni perrfolutn . . . »udiamiis tjuid 
loipiatur Mercuriiis dv iier1;i> perfevto. domiuii« iui|iiil el ouiiiiuui faotor 
di'onin) secundiun ferjt dominum fdi^iun ncnltendum?). (Fl ot post 
fittiitM itt fHttpndcr^^t quid (iixfrifc, rt^pet-üt »tdixit: quoniani orpo huDc 
ff^cit. primum et suluiu et iinum, bouus aiitvni ei utfiu& e^t i<t 
pipiiissimiis oiunium bonorum &t si*qaitui' Uftatus vsl. nii 

uol cum qua laeUtuä psb? dient fpsa supieutin dei, fUJas dei: ego t>ruin 
Dui iidgaudebat (cf. aupm §8). orgo Inetattis eet et tmlde dilexit 
tamqitnin niiigenittirii suiiiii. ~ M>id.p.-lB: Mi-rcuriu-i dixit: dücxit 
dpu.s nnigcniTiim sunm. 

SRffSPVJ- I foiit« om. V 2 pprf**ftit«iu(! S, peraiwctimtpip V S eon- 
preheudft et) couprclieuderit Tf -I ueritnle» (m er.) i? b Vi (i ex 8?) P 
coiwtitulor ma^hinalorfiUB B ronatitut-oqiip H sieiiti R, «ic ("m. S?) S 
7 ado^ffretur HS, oriretar V sanct ■ B iueurraptibilr-ral inoornipMbU''m ci 
iiirppraehpnsibilom H "siuni B' spiritmii gcimit (]ii"iii om. P 8 niiii- 
Cilpart't P* et om. P postea alios H aJiosi P lujimwrnUihfi Rp, 
Tnumerabiles S', per ipsuui innumcrabil*« BT, in M imuicrabües pvr 
ipMUöi //; priH'tcr ipsuin mV dorlnn, miat^U. of»terunt. uol JV (n. 17M) 
P'43J; aat per ipsum eiciendum tuse nut pur so iptnim legcnduui cenwt Dam- 
niig ad ICpit. X LTI. not. 3, 8<d per tpaittn (i.e.vMuiem, cf.ad pug.104,if3) 
ad filium »pecttit, quae »ententia nlitHa tut a rntionf Lactantii^ cf c.i/, (igg. 
ft creiiis'Mit U aiigoloH] iintp angrlos V tnmen« (? er.) S H ac] et JJ 
18 tri5iiu-go:^ti B 14 et oin. H unticinia JV, imliriiiationes P, uati- 




dinin. (nst Hb. IV S— 6. 



287 



qui /.ifo? ti'kf.ci inscrihitur, bis usns est «erbisj b ii6ptc( 
Xflti twv woivTwv xoir,tii5;, Sv 6ebv xaXtXv vevo)i.{x«^ev, c-set 
TCV BeÖTepsv eiradfiss Ocsv fipaxbv x«i «Io6t;T6v — aieÖijTsv 
8£ fifiitt oü 3i4 "ti oicOivecOat «ütcv, Tept fis loyTou, icd- 
B tepsv aÜTc; ato^aivsTKt ('TJ ;ai^^ ci7ctOO({ ^if;6:^78Taii), äXXa 5ti 

KVrroMR 1-288. 31 c. 37. 4 8. 

AVCTORES 1] p. r>l» Patric ; cf. Ps.-Apulci. A»ekp. e. 8 (p. 83, lö 
Ooldb.): dominuH pt omnium conformaior, quem reote rliriittiiN dfiim, quo- 
nimm a m seüuuüum ftcorit, qui uidi^ri et s^jiürt po^sit - vuiidt-ui ät^cun- 
dum 8euaibQ«in ita dixorim imu i<lt>o, (|tiO(| ipHe •u-iifiat fd)< hör «uim, »n 
fpse Mntiat an iioo, alio diivmiis tempore), -ted cd, quuntaui uidentiuin 
scnsuii iorurrit - quoiiiain frffü huiu! f^i'it l>x hp pn'tnum i>t. a su Mininduin 
uisusquv ei pulfhcr, utpot«' qai stt ouiuium lumtalu pleuissliuus, amauit 
eum Qt diuinitiitia partem aunt*. 

EXPJLATOJiES 1— *2«8, 4)8e(lulJn'' (ef. Mont^fiikonimn. pala^ö- 
grnpfa. gniPC. p. 244 s.): hennes, qui et merciihuA et trisitiegeiitas, dielt 
(ffpqtimitur grawft). 

ctnia fc ras. ex fi?) V dcmonstrauerant ut wirf, fl', iii rag. eorr. J?*, 
deoiarutrat S domoustraut HtTiiie» om. P i» libru (om. eoj in mg. H^ 
SSHSPVJ l quia B. quibus B AOCOC IICACIOC B, U>jrost*lins ff. 
Mmo perfectus (gmo^m um.) P, AOroC TCflOC V ins.TibtnB ust K 
ynWM omttin tu H rf:rtotui$ul ui, 3 OL B\ 1)Krpr>0C lt\ OKTpOt // 
2 «il kAV J7 fÜ V IIANTUN V ttOUfWC H, HOIMHC *'. .'hOlH- 
THr p", IHIHIIIC Sfdtdius Sv) CüN .S, om. P". «rfrf. P». Oll V Biiv 
xaÄti' OM. P KAAIV r. bAAlN Sfduliit^ MI.SOHIKAMeN B, \€\OMI- 
kAMAAAUO Ä, .\e.\OMIKATAe.N //, ?iG>OMAIKAM€X V Scduliwi tili BH 
SeduUm. ffiil om. Ä, Cn P, GMII F 3 ti«] ON ÄP", OTI «drf: P», T4III V 
A€nCWI.\fiH €K»0!Ha.\ Ä, CHUINCC S, CMUmiCeC P. eilUllICCiN 
StduiiuB B€(IN add. P> OPAIÜN Sedtiliw xtl] Kl F pr. AlCHHTDNff. 
AiCeNTON V attmim »'^Or^TÖv om. S, .MimUty V in U poni prim 
«?«»»iw haec. .M(0NA'lOini\AI«rAl\HlAIA r rt m mf;. in/-, fuuc TOUC 
ÜCeUArrOÜCOCCeAlA TO.N nCrfnAAI-^t cetera «JigyojrnwoiiMji« 
atlS\h\\U(3W,4)(h»unt 4 <I»HMJ,P. 'MIMCI IVSWm^u* oiom.r t»]T()OIO 
f«d litleraf /tropc nccfdunt ad lOolO; autem in B alia forma litttrae 
S e$8t9oUt) B. il S, TOrro SrduUm AICBANCCÖAI B, Air;Hf<;ftAl RV 
Sfduiitu. CCCCftAl S, AlCftCAI P: »lirtMat edd. aOiiv, Jitpl ^if ] UtTAP- 
IIGPI B aitov] AVIION S KAI» P Teito«] TOf JJ T.<i-npf*\ lUUi. S, 
\e nO'iePnN S*rf«/ii« 5 AHAC B aloflivnai scripsi; OICe-ITCI B, 
AiCeCTAI fiSP SeduUm. AlCBCFAl V; a'^Ootta mM. pcut alv^ht-ni hoe 
OnClCAfflC S f, — ffj'h]ofrai tntmit Wnrhumnihüui; Inruimm codicttm 
(tadetü tst ap. Sedulium) inJi'cauil et wrhis ^ u^, Cffriw* f»,;r;ao[u» esc- 



388 



Firmiaoi Laetanti 



I 
i 

I 



i?e{i;9K -RpüTov xal f&ivov xat Iva, xaXb; Si aÜTÜ- e^ivi] xarM 

5 Xijotv w; i2tov Tixov. SibyUa Erylhraea in carmlnis sui 

EPITOME 8—289, 4] o. 37, 6. 

pk*ttt StruHtw: opwc I 144 eonl. Ps.-Apulmo de hoc enim — tempore 
AAAA OTI ScduÜM, AMAOrr BR. TAAAA (om. Sit^ ced «pot. rdicg 9. 
Oll for». «U«> /*, AAÄO'I l V; öaX' 5tt edU. 

BRHSPV] 1 €[110 J5 CCeHCIN B, om. S. wd «paL rdiet., AlCÖHC- 

TAMA p, ocwcfiSLv v rnoii€Miiti 7^, nioHfiMni s, nioii€,\Anei s, 

niOntMinCI P, niOlieNnCI V, rnonilMlltl SeduHw; '^r.orUiir.ti perjtiram 
Lactantium Hcripsijtgf. osimdit Epit. 37, 5 B<>d quod in Rensum mittat et . 
nifuiu; apud TrismeginiuM fuifse ^mr.hnu, quod Strmuua, uel itnani^vm, 
quod Watitiimuthiu« fionücit. apptirri ex. Ptt.-Apuleio «ed fio quod nld«ntiuttt 
sousus incunit x«l ih ep'oiv Wach»mHihiu» (uel i^t B' Öpx3\v) seeuim 

oi»ü(.(.\ ff; eicNorN B, eic.Noi" s, cioor p, ecxor r, €«= Norw 

Sediihtoi: »a\ i?( voSm «Jd., «»"i ih ö+iv S/ruiMiM; c/l locö» Epitovuu <t 
P^-ApuUi modo adlatotf inr] Pill B. OTI FSeditiM« TOrrQN Sedulim 

2 eKnoiiiceB, unoiiireN p, enorccc v. enomccN ^n^tiiiw n?o- 

T'ON B>, IIPOKIN Sfdutiiis KAAUC S', KAftUC BJ, KAAOI V ÖlTTÜ B, J 

Arm ÄS, Ai^Tü p, AHur r. Arror s<duiim G'^anc p 3 haa- ■ 

PCCIATOC B, IIIIPCCI ATOC 5. lIAHPGCrATOC V TIANTÜN B, HNTÜN 7?, 
IIANTQS Tür ATAHQNB. ArA.HÜNiJ". ArAT6a> r .«/«- AfAeüN 
«t fuod w^Ytir lirAIIine S habet uerha (p. :iSd, i) d«i diirfttii — [>rae- 
dicat ei wnus StbyU.p.äS9,3s. cnm ittterprft. lat. IIPAl HH li. lIPPACeH B, 
HrAIIH 5. HIIIH P. IHTACCN V, AHACCN .Seduliu»; iyher^'st Strwtius, 
$ed cf. Ps.-Augwitin. laetatus wt ti] FC B. i(' ii, TCIA V e*!A€C€> B' 
(eorr. B') Sedutüu 4 OC SeduUug lAlON B", «>rr.B>,ICAION S,TIAION F, 
UIQN iSiVfJuliiut tnffri>r. lat. in S«f Phatc: Das et onininm factor. quem H 
din iiomiDaro uidemiir (f*e), quia scciindum fccit dm uifilliiloni atquc soasi- V 
bilem — scnBlbllem iictcm dit-o rmn Oion om. S) quia ipse sentit, neque enira 
quotl utniBi ipse s«i)tiat fncqiie — wntiat om.P), »ed quod (quo S) nd scnsuDi 
muDl«ui su^^rat — quia fqua P) igitur htiiio fecÜ primuin et eoliun f«t fl 
solum om. S) et UDum. bonas auteiu ei iiiKtii} est et pleoissimus onmium ^ 
buiioriim ^boiio S), gitiiisuM eftt ft^t nm. P) et xi'mm diU-xil iielui huuiu 
partum; in U interprttat. lat. add. ra. ä futnc: dbs umnium rrirum fnbri- 
catAT, quollt diii iKirnn- dtHT^-uimuit, quonlaitt iti-euiiduiii diTi fei'jt uisibili'iu 
et !M>nKibilciQ — sensibilcm uem dicu iiOQ qtii tcontit ip&u^ ti.-iiii df lioc, 
utrum ipse xt^utiat, md quouiFLju seaüum inriotesrit nirnte — quoniaut igitur 
hunc primum fecit et aoluiu »t nnuni, bonu.t u<to uisus Pst illi et pleais- 
siinuii omnium bonoram, »ultanit et \iaUhi uninuiC tanqniim suum naliim; 
cp. S«du1iuiji inif^rpreiatio ha«€ domiuus »t omuiuin creator, quf^iti di'iini 



« 





diuia. inst liV IV 6- 



289 



principio, quod a stnnnio di*o exorsa est, fitinm üei ducem et 
üiiperatoi'em omuinm his uersibus praedicat: 

_» ot rursns io fine: 



AUCT0RE8 3 5-1 frg. I 5 s.; cf Th^phil. ad Autol. 112 B. 
6] Orac. SibyU. III 774. 

EXPU.ATOÜES -"Is.] SediUius (cf. Montefalcon.. ibiM. pa»,'. *i4ri). 
Gl&(>dutjufi(cf ibid.). — Pa.-Aut^uni. ibid. p. M ti: audianuis quid ttiuiii SibylU 
UKtos eorum (legetid. uidetur Giiec^rum) de> eodem dicat . alium inquit 
<l«dit deus fidel ibu« liominifans (QUis hominum al.codd,) coUndam. 

Qocftre censeuiUKi. qiiiasecuadam fecit deuia aiBibitvoi et »luibilem — scoai- 
bilem ftntem aio, uou quia eoutit ipse , de hoo eoiiu oon est, utnim ips? 
!i\']itiat, sed quia io s«nsu8 »«ubinittit H uipctcm — quouiiini t-rgo eum fcrit 
priutun «t solum et UDQm. bouus »utom i>i uisus est et pleniMumus ommum 
bonorom, saDctilit.'»uitqae et unld« amütiit. quiisi fiuuiD filiuoi caiiaini- 
buB BR, cflrniiiit-<6 (hu er.) P suis (att s adä. B^) BB 

hUHSPV] 1 prineipioin B quo B » am. P et-Mraii B pstj 
•it fl 2 ia (cf. nd p Sftft, 3) S -hiH uprbi.^i' P»' 3 IIAISTO.NTPO<tMlN HP 
(Md tut. N add. Pi), HATÜTPO^ON V, HAN TUN TPH'ImJN StduHw* 

ti T1CTC.N B ]:avToT^ov, xtfffT^ii distingüit Ütruuiwt, opuae. I €0, »ed 
ef. Sibyn. frg. 1 30; II 17; lib. J 15. lÄS Östis] (ICTIO B FAITiV 
^Ri' Sj BSV, TKYkY P, TAVKrN Sedulim nXCrMAAnACIN RHSP, 
XmCYMAbinaS B, lINCniATIUCeiN V, n^CrMA AIIACFIN SeduUits; 
R>iiili' £* isaa; codd. Theophili 4 xarödo Castalio, KAeilTü B, KACeCl l» /f. 

eecTO s, KA-eeiü p, KATceem v awh/iu», xatiOito codd j'heopftib, 

KA60 et cetera H, dfxunt quae ieqwtnUtr uique ad '(tp^lpivi (6) '/iff-' 
t)(|w codd. TJttophili. KAlliniTIlPA U, kOIHniTOHO B, KAllirifrOPÄ S, 
KAU PHTOPA P, KAnil'imiPAT V, KAI lirin-OPA?f Sedxdius; x*i ^-rtTtipa 
edd. etON B. *fi\ .SP. HftJN JtV SeduÜM; ppotS» codd. Theophiii. »fd 
tf. Epit. 37, 6 Sibjlln quoqu? dvuiii dtcit dar^ni nmtiiuiD a duo fartum 
HANTON S, TUNTON V enO.\01HCIIN V interpretatio Jat. endfm in SP. 
timiUitna ap. Sedulium h fine] fin« ^iu^detn caniüiiis B 6 in ü rrrte 
immia, Hm qund fhm fiatia constfd utrum AAAON cm AAA O.N ncripUim nil 
AMArroN€iUhAtH€(iCr!IC fom. -v>m) ANAPACCirAIPfPflN B, "'AJIONAO 
KAlStniC TOiCÄ\iPVCCIIC PA IPHN S, AÄIONCÄÜ KAlftClIIC TOJC^N 

Apeccire PAPfis p, AAAONntikMtHocnirro k .iiiAPAi(.riirepAn'nN y, 

AAAON ri(th€N eeoC IIKTOIC ANiPAICI\€ir(PAlP€IN SfduUug XkXw 
XVItll Loci. 1. It) 




ÄH) 



Firmiani Lactsatt 



et HÜa Siliylla praecipit huno oporter« cogaosci: 

«ÜTC^ ffou yhitcxi 0«b> Oioö ulbv eavT». 

6 fii(t(^Ucet ot ipso est dci filins, qui per Solonioueni sapienlissi- 
mam legcni diuino spirilu plenuni locutus est ea quau subio- 
cimtis: tloinintis condidit nie iiiiliinn tiinrum snarum 
io Opera sna, aate saeculam fuadauit ine: in priDct- 
pio antequain terram farer^'t et antequam aliyaso^ 
eotist ituiTfl, priusqnani proi'ed**rpul foiites uquarum, 
ante omut'S colles genuit mc. dominus fectt rcgionos 

EPITOME \ e] c 37. 6. 8-2fll. 7] e 37. 7 (Solomon). 

AVCrOHES 2]Vm329. 5]Pruuftrb.«,22-31;cf.Cyi»ri(m.p.e2.S. 

EXPtLATÜRKS 2] Sedulius (cf ibid.). — Ps.-August p. 4 A 
(idem4C): Iti^m Sibylla dicit: ipsuiu toum cognosoc deum ('dominam 
al. codd.) doi filiam «sso. 

rrcepi, quod ntm solum Ps.-Auguatimu nliam, et Sfduliiis Bltcniin interprC' 
tatun expressit, sed quod etütm efficit /tententiam mttgram dijuctdamqu^ et 
ad ariftimriitwH tutiu/) ntjiittM aarominodntani, nüti forte iftutuitur eJxidiMM , 
nergum qui in Orac. SÜft/U. suhsequHur hiinc vXiit Y^p xa.libMa\ ßponl^ 
(if7ti).oi« ftioTv, ipiem tnaifn m Ps. - AmtUKttnwt qttidrm in l.ailantio 
«uo tegit; äXk' 5v (iptod ftiam iuterpretatio tat. codici» P mA nuein redtlit, 
in rod. S enniuHPta cum Sedutii sed quem nlterum) eodd. SibyU., quod lui 
antecftlens (h. 773) oUg; upertal, unde Laciantium ttel otw* mttiorrm huite 
«ffxiiut (I i'ontejcttt «irmifH« aolulum ad nliam xcntentiam defiejrisxr ap- 
parci. intcrjiretatiri Int. in SP et ap. ÜeduÜum Imer altrnilü («V Sedul., 
whI ^uvui P, Hfd 4|iit>m ]dtt<ruiu S) d«di( d»>us tidt^b'bun uiris hüuurare. 
aä um. Sitiytl. cf. Strunium opu$c. 1 66. 

BHHSPVj 1 iitHecepil H 2 in BV redt omnüi, ttfrftum om H «»] 
tOI S miVUtht: US, Ttl^U( K€ P 9»vJ 0\ i* muX ÄVJmJh« Ow« — 
M»rj] e»TroN t^»N M ( A Ü, OrnONCoiitft P iuterpretatio tat. radrtn 
tu '**P et ap. AäuL, tust ijHod ap. hutK utrba puido n(üer conioaUa suttt. 
ad Ken. SihifU. cf Slruuium ibid. 3 et om, BHSP\ aäd. P^ filins 
dfj H soloDioui-ni BP, saloninunm BHSV A iiloiiu» HV locatus om. V 
imbi(!i»mu(i HP R domiuu» B Cijpnan., dnus JiSUPV; «tüpta; LXX 
initiiua BBSP Ctjprinn., inirio //, in iiiitiü V t> in iaute opcrnj «. L //'. 
«t iD P 7 et om. V t.'aX^MTaa om. H 8 cousUt.utri^ V et prins- 
quam H »quiiniiu om. U intrr nquomra et aate oMWMin hoc uiU^- 
quMD iuouti>ä cuulocareutur, cf. Prouerh. et Cyi*rinu. 9 Tfltgionp» P 
poft rr^ioue» omiusum hoc ul iuhabtUbilio. ef. Ptouerh. *t Cj/jtriaM. 



diain. inst lib. IV 6—7. JOI 

et Unt>ü inliabitabites sub eaelo. cum puraret caelnm, 7 
adpram illi. et *'Uiji si^ceriieret suaui s«(i«ni: cumHupt»r 
ueutoa faceret ualiilas iiubes *'t cum eonfirmatos po- 
neiiftt foiitt's suh caelo, qiiando tortia f'aciebat fiinda- 

s mt^nta torrats eram pfiu>s illum dispoiiens. ego eram 8 
Olli adgaudf'bat. cottiilie anteoi iucundabar ante faciem 
ftius, cum laetarolur orbe perfecto. iJdrco iiluni Tris- i» 
mpijistus Zr,'^;c'j^Y^t toi Osoü i't Sibvlla 5ijj.ßouXov appd- 
latf qaod Uuta sapientia et uirtuto sit instmctus a (l<*o putre, 

10 ut eoiisilio <MU8 At manibns utonHur in fabncatioiic inuiuli. 

7. Forta^i^i' quaonit alii|iiiH boe loco, quii4 »=11 iste tatii potoiis, l 
Um diM) cai'ns, et qtiod nomen habt^at, cuius prima natinitas 
non modo antftcessexit muudum, uorum (•tlain prudcutia dispo- 



EPITOME 7-10] c. S7.2. 

ÄtrCTORES 7s.] cf. frtr- Hermi-'t. !ip l,aft. IobL VII IS, 4: wC 

XfX'iTOu xs' ivo; ftioü ir,fjiti)u^yo;, *■( Ptt.^ApuU'i. A&clvijt. r. 2t> ((illK- 40, 1 
Goldli.): dwis priiuipuWiis et nnius gulurontor dci. 8 Sibjlla] Vin 264. 
EXPXLATOIii:S 5s.J I'i.-Aujftjst. pag. 3 F, cf. Kipilalorea ad 
füg. 28*1, H. 7 s.] Sedulius (ef. ibid.) 4r,[*iojfTÖv wi Uwü iidwctit tid uer- 
(nim pag, 20n, 2. 8) rit.-Au^f.t. pji^- 4 A: alici loco ßliiim dci lii^^^vKn 
ap|V>Un( (sc. Sibytlnj id esl (:on!^iiiuIll uel «Dtii-iliiiriuiii. 

nfiHSPVJ l pureret S'V 2 Jw^yreBanil /» et ctiw Zf 3 fnoeTOt 
luilidas nabos] uulid.is faoerft deaiiper uubes Ctfpriau , cf. ta ivw w^9f) LXX 
fttctiru r cumßnnaios (om. t^ii-f Ü poucbat C Cyprian. 4 fuut«« i/ 
CruipHaH., montcs ceM.,' xat ü; xo?tt^if<c h^Oii inriftic ZXX qiiiuido fortin 
— tjßo crfim ctiij •eniin /'ft er.^ pcn^H illum dti^po^npRR . ego i'raru gtintido 

faciebat fortia fQnii«iii''UU ttfrnif . pjfo fram cui jö fandameQtH (corr. 
vt. 19) P 6 gaudtfhat i/ iocundabsr, o ex v 5'i" 7 otn«] ciu» 
in omni teinpoir Cy}mnn., «v ;:««'. xstpü Z.XX isi-tarrttir ^ae ex a 
f ( H er e m. J!?.* /' arf /^ic. Prouerbiorum cf. Iit}eiuiehtum, ZeHwhr. f. d. 
Hüft. Tttfol, lts7l. jütg. 531 »».. 'beitrage tur jttilristiAchen Begettgung der 
bihlMchm Ttztgextalt und Latuntnt. 11. Av» Lnrtautiu»', pag. 5i)4 id- 
cirro] idcirco aiitfiii P 8 ante ijraentm Aue orratorum dci P irMKlI'I* 
comfUtutflrem dd cn-atun-m . rtlNTomcr - S ACMIOrprOiS //. THMUMl'- 
PON V Sedttiiwi xoS 6(t)ü] U1T9C0C ff ante graecum hoc cousiliii- 
riiim P tlTMIUM'AON P, Ci'VBOrAON sie B, CrWBOAÜ.N B, CIABO- 
AÜN tf, CVNBVAON S. CVMBOVAON V. «m SedniiuB app*-Uftf ow. i> 
9 Sit tfiB P lU ut] ut et HS II Imr torrf Ä' ^lui H.SPK 12 hft- 
bcU't J7* 1!$ ttoui U^ ouivi-oMüvrut £ pruduullaj put«utiu B, om, 3 

19* 



1 



S92 



Firmi&ni LncUnt i 



2 saerit, uirtnte conatruxeriL primnin scire nos connonit nomen 
eins DO aiigflis quidetn notuni es34> qui mor&ntar in caelo, sed 
ipsi 8oIi ac dco patri, nee aute id public,al>itur, nt est sauctis 

3 litten» traditnin, quam dispositio dei fticrit irapleta; deiDde 
nee euuiitiari pos.se honuDis ore^ sicut Hermes docet haec 
diceas: aTTio; l't to6tou tsü aiTiou i, Toü Oecj Sie tsü a^a- 

EPITOME 1— a 5-293, I] c. 37,8. 

AUCTOHES ti et 293. 2J pag. 51- Palric. 

EXPILATOKES C et 293, 2] Ps.-Äug. p. 4 B: ipse («e. Mcrcurius) 
düit: filius benetliRÜ dei ntque bonftu nolantsüs. et De d« fius 
nüuiiiie tufdium lutcrrogationis nietiaeret, unittis adiunzit: cniaa nomua 
Don pottftit humaiio ore narrari .. . loquitur {sc. M^rcuriu«) aiatcm 
ail ßlium suuiu dicens: est autem quin, filJ, (edd. tilü) ineuurrabilis 
Kermi) »apit-iitiaH sanctus sanctas . . . soquitur: de hoIo dco do- 
mino est, omnibus duniiaantt« deo mortalibns . et ijtiiti ab homi- 
Diboa indagari noD poteat , addit et dicit : super homine^ nst. 
«—293, Sl Sedulivs (cf. ibid.). 

BRHSPV] 1 mrtns HntmannuM, quod esse in cod Itegiomontano 
testatur Struuüts, opjt^. I 145; uirtusquo coni. ButnemanHiK priinu B 
2 oios] qoU V moratur H caelU 8 5 en»rrari B, eauntini-e B 
ore hominis B hominis» (i rx^i et n ? er.) P 6 aliio; — fioiXr^ai;] AITIO- 
NAF (om. ToÜTOü) TOVArilOrHTO|-B€Ar€NeTOrArAROROrCrciC B, ait 

locACTiirroiTor AiNornTorATAeovRorMicrc r. aitiocac tov- 
ToreAiove ToreerorATA ror Biin(orAe<;ic h, aipioc Aerorior 

TOVAlAloni TOrWAreTOV AFACOV IHIVAIICIC S. irilKll r»« rm. IM. Ü) 
Ae TOrror (del m. 3) TOtAMiJOr. (X tx \ €t K m rax. m. 3) H TOV- 

ecArrrorArAoer BorAiicic p. AmoÄGTorror toatir aitiov ii 
TorecAfc (t fin. n«. « h «i uid.) TOfArAeor B*>rAHCic V, Amoc Ae 
Torrar Arnor ii ror HCArerv apaöoi* BorAUCic stduUM ^ w« — 

(rfaid^S StadtmueUents , ctrnl Pottitnnd. e. 14, 9 (pag. 133, 11 Parth.) r.w* 
8k TO •^^•^rfr^•.K,1 Cno tbü Oioü •*i'^v*c*, «np <<jtW 'jtP' toü «yafloC; xai toS ti iraivT» 
SufSfiivsu :;stcf«i tdd. toü OeIoli «y*^°^» StmaiHit, opuxc. 1 14ü :oü Oitou x*i 
ÖYC-v/pTtti» ä-yaloü ft(tf< ay*'^'^ ^"'"^ fdd. (J ftibv nporl »lyw», /ort. interprt- 
tationfm lat. quali» est in S fd P MctUi hanc caiua autem huios caits»» 
UüluotM boni quae deam proui'xit, aed extrtmie uerbit HCAfCTOl* iliud 
rtädi C9tendit etiam interpretatio ap. SeduUum liaK caa»a aut«in huius 
(?au5ne quae deum prouexit,diuiui boni iioIiintati;}act<n« locvm corruytHtn cs*e 
fiiam Stnntiw putat, sed Lact, proximum ot ad toütoü toO «'tIow traxtsse 
uidetnri Ps.-Aitffuatin, fiÜus beut^dioti doi nlque boone noluntatis, undt 
ill^m liXvfTixftü ttH UgiMt in Lactantio itw wt ipavm « oomtpUt ali^tta 
icripturn fort, ctd fiimilitudinem loci Marc- 14, Cl i Xptviös, o uÜi« roü 
lilvjnrjTöO confUmiue sugpictris. 




diutn. iast lib. IV 7. 



293 



Xr.ÖTjvat. et paulct post ad filium: ic-ziv ^ip ti?, «t tJÄVsv, 
ä-trsp^iflTS? '.07 = ^ ffc^ia^ cots; re ttss: toü (jickou xupfou rav- 
Tuv X2'. >;^ivTz; npofvvfiouiAEvs'j 0s3ü, 3v ztnslv üxcp div6pus6v 
s laTtv. sed quamuts nomun t^ius, qaod ei a principio pator 4 
suiiimii.s iiipoäuit, nullas aliu.s praiHt^r ipsuiu soiat , tiabet 
tanien et iater angf>]os aliut uocabulum et inter homiues aliat 
lesns qnippo inter homiues nominatur. nam Christus non pro- 
priiiin iLomen est, sed uiiiiRUpatio potestatis et regni: sie eoim 
10 lutl.'iei regi>.s i<uos appt'Ilahaut. sed expoiitMida hnius noniiuis 5 

EPITOMK 8-205. 3| (i 37. 9. 

AüCTOUES $5m.] cf. Terlull. \\yn\i^ c. 3 (pitg. 125). 

ICXPILATOBES Ss.] Isidor. ürj«. Vil 2,4. 
BRUSPVJ -l ©5] OC S il.NATe B, irNTAI Ä, il\ATAI S SeduUm, 
ATNATA P ANePOniNÜ BSF, ANePORINO B. ANHPün-QN rN «r.> P, 
ANHPUniNO Ädw/i(w tnifiaTi ÄB>.T,Oi;Ya: «m P, CTOMATeAAAHHIINAI • V 
AAAllftfVAl iJ. AAirO^NAl .S ot - Ä»3kYi6ji.<K.) 0rfTeÖ>OMAOr,\r>iAT€. 
AMTiiniNnc lOMMI WAeOCNAe/r 2— 5 hmtn in breitim cofitracUtm 
UUine intfrpreUitur LtK^antina c. 9, 3 iHtfritretalio tat. eadtm in SP, 
trimiilitm nfi. S^äuU 2 eCI'IN 5 i-s i] IICÜC 5. TIC-Ü V, Tl€0 Se- 

diiiittM rtxsos V 3 AnoppTToc b, anopphtoc s. noppuroc r, 

aoPPCrOC Sedulim AOrOC 5 h-..-* - ir.ii^v'ii] CCIlM'ATTAlAOeC- 
NCJ.NMKU'PCOt II ««ö; rt nipt «jnp« äccu/i« OCIOaCIlEPI R, et»U. 
c. .9, J iueffahilMn quendam sanotuuique itermuiivm : OCIOCOCIUV B, 
OClOOrtlOlk H, onocoaiilCI1€Pir-T€PlpJ SP. OCtüC nCPI r Sedu- 
Uus: Z'sioi jup\ edd., S^to; övfotc xipt Strmtitis toü (tjvoj — iart' ^3^] 

enopAAe T^A^TiJ^■kAmpoeNNoorMe?lü^eru^€lln■lIlr^€PA?topaIIo. 

NCtTIM 5. TUVMOKrPlOnANTQN. et cetf: //, TÜMO.NOrKmANPQ KAI- 
nPOCNNOOr MCNlireVON CIIICINniCP ANePOIlü\eCIlN f.X final, add. 
fH S) P fi^«u] MONOril It flANTON B, IIATüN V, nA.MOr Sf- 
diilitts 4 r.ävt» addidi, conl. fra/fm. Hermet. ap. Stob. ed. I 55, 8 poft 
mfd. Äi)tni>gpyö( Tti«j r^oils!<rra;/tvo; rt Pjf.-.'l/Ju/. AscJfj/. c. HS (pag. 61, 14 
Ctoldb.) pncfloia omnimn renim diuJniUto} cf. interpretiit. lat. wt 8P 
de solo domhin umiiium et ('et om. S) prw^Mieiite oiniiiA de« Cdm> am. 5J,- 
ap. Sedttiium hoe de sulo domino onmiam et qui anbo nicnU« oiipitur deo 
nP(»€iV\(MnM€N//'Or SeduUm OtoJ] mX V »ICIN BR. emiN F, 

eiiiiN seduihu AniepB, nirep i2 ANHPonoN s, ahhpühon f, 

ANUPQnQN SedHlitLi 5 eCTI F int^riiretatio tat eadem in 5P, aiwitis 
ap. Stitul. quiuu*ui& (q er.) P cij ■•t F C nullu«— taineu ot om. V 
sdit] nouorit B, asriat P 7 nocabuluin et inter] uocnbulont (»ir.) iatar 
et r .nliuni S. ftüiid cett. 8 Iwuifiltu) I2>, corr. B^ ouumiitur pi, 
corr. P' 9 viiim* B> 10 apptillmit P 




394 



Firniiftoi LncUDti 



ratio rat proptor i^norantium eirorem, qni emn inraiiUta lit^ 
fi tera Oliifstuni "^olt^nl dici^re. erat ludaeie aule piaect'ptum 
nt sacrmu contircrent unguentuui, quo peruugui posseut ü 
(jui u(H>atiautur a<l ^aeerdotium ael ad li'gDuni. et sjcut nunc 
Rumänin induniuntuui purpurae iiisigue est regiae diguitatis 
assnmptae, sie illis uiictio sacri unguenti nomen ac potestatvm 

7 regiuni coufert'bat. uenuu quoniam tiraeci «ctores yzii-^m 
dicfbant aogui, quod dudc d^e^toOatf sicut Ladical Homtai uer* 
SOS ille: 

tsIj; 3W«tl ouv 2{iuat Xouaav xsl /pToav iAxCu, 

ob haue rationem dos eoiii Chri^iam iiuncDpiimiis, id eat nnctom, 
qui HeijraeicH Messias dicitar. ande in qnibusdaio (Iraecis 
scripfuris, qua« male di» Hebraftiris inltTpietatae siml, ^Xs^j*- 

8 ^livs; ncriptum inmniilur, irb tsü i'Kti^ts^n. sed taint^o utro- 

ÄUCTORES 10] Od. 2 49 ;p 88 12 88.J iii«|i(i^vo« Aquil» intftrpre- 
tutus i-st I K<rK. % 35; Vf. 83. 10. dS, 39; Dim. 9, 26 (Ori^n. Hexiipl. vd. 
Müotf. I ÜTti. S»9. ^7: 11 3361. 

EXPILATORKS 2-7] Wd. oriR. VII 2.2. 

BHHSPVj \ euin iuiniitatA] matata R 2 Chrostum] yjm BIT 
3 uDpentura Ä, uiigTiVlituio V quod (e.rp. m 2) B, am. V perungi RJIY, 

juTungii P ii «W., bi BH8V, om Ä hü rei?^- m. 3) P 4 rt] wd ß 
»ic /"w. ^> S 5 purjiar»* (e er.) R adsuiu'ivtJift /C ric f*iii.ÄJ S 
uiifl:i*Qti RH 7 uerum oiu. V \PCieCö€ B, ^^ki/iv reUriu om l\ 
uiigfiitutii kllMOCttHe H. uaviuvatam XPCICBAI 6*. XPCICkHAl f^ 
gwiij,-! RWr A\I"t»eC.e€ i*, DUfMre ff. AA€l«l»f f ( HAI S, A\fl<I'enui p, 
AAl'l-iCHM r sicr'm.5>S homericus (om- .'SV H6' 9 i«/^ ill« rf t*-; 
hoc quo» prot>itinhant iiaxenrnt oleo P 10 wli« T twi *ly] KAITÜITMCN B, 

TOTACIlAlOrN P, TurCien-OINCl?«-.) 7 V'*»' — <"^'!'J AWUMAfnC 
A^hAIXnttCANfAtÜ S ^MUAl ß.S*. OCWOAl B, AMUJ P, AMUIA r 
AOrCAN F \(11>CA> B, XPtlCAN HP €A\IU «ÄK. GAfLi B. CAlAli 7', 
€AAIQ\ V rnj. dl- dv« puiun moinusa cßohriti an^lin H 11 j-uinlroiro (■' 
ch'rtstum a- id est om. T 12 ht-bnu-ica HB. hebwice BT*, bebnir« 
Celr- Xy ÄV inttehii» BSP* (s ä. I. orfrf. P^ K, nifssiau ff ]8 
hnudaa H, hebreicis (ebr- P) BRP, hvbraiois SV iuterprnctÄtn« OaJ 
odd. m.3)P fiXii^^Ui edd , IlAUMfNOC B, H\IMM€.\nL JJF». 
elintenos S, unctns HAMMCNOt />^ ilimmenosy JJ U AA€I<I 
AAM>CCHA V arUe fjraccum hoc »b UDgui'lido SP 
alipbpstt) i/, aiH)tualif«sthp S 



diiiiu. iuct. Üb IV 7-8. 



29Ö 



übet nomidc rex siguificatur, iioa i|U<»d Ule rognara hoc lone- 
nuin fueiit adeptus, cuiut^ capit>ndi iiniulutiu tcmpuc> adut'uit, 
sod qitdil iMi'lost«? •ic sr^mpiU'riium: de quo disHeientu^ in nltinio 
Ubro. iiuuc uero de prima fiiis imtiiiitate dicamus. 

ä. In prirais enim («stiöcannir illiiui hw wse niituiii, priiiiuin 1 
in spiritu, postea in carne. iiiulr apiit HitTciiiiaiii ita diciliir: 
priuaqnain (e formarem in utero, iioiu te. item: beatus 
qui erat, aulequaiu nasceretur; quod »uili alii contigit 

»praeter Christum. qui cum cs-^pt a prini'ij)io filius d«, regi?- 3 
aeratu:^: i'^at di-uuo si'cuuduui (uu'ueni. qtia^ duplex tiatiuitu^ 
eius magnuin intulit huniauis poctoribus i-rrorem circum- 
fuditque tonebras etiaiii m qui ucrai* rt-li^ioni.s sacranifiiLi 

»retinebaat. :^<>d dos id phm«^ diluridequn monstrabimut^, ut 3 
amatores sapieutian fa<'iiiu.s ac dUigeutiuä iu.<iruaotm'. qoj 
IC aodit dei filiuiii dici, non debot tantum nefas nt^uto concipere, 
ut exisUmet i^x conubio ac permixtiono romiiiae alicuius deum 
procroasse, quod non facit nisi animal corporate moitique sab- 

Liectum. deus auleiu cum solu8 adhuc esset, ciii periniscere 4 
ee potuit? aat cum psset tantar^ pot<?3tati8, ut quidquid neHet 
Rcr 



I 



3 in ultimo libro] n. 20. 2-1. 

L'riTOME 5 H. 9 s.] c. 38, 2, 

Af'CTOIiES 7) I*T, 1. 5; cf. Cyprian. pag 55. 16. 7%] Inciis in 
erii tScri^turA iidu iuu>;iiitur, sed aoc»:<iit iiitoUaiuioodo ad Hciitf-Dtitiu 
eortuii iierboniiu ((une apud lerem. aiibHtH|iiiiutiir (ux inturpret. lUila ap. 
Cyprian,): i-t priunquun eitrcs de uulua, ftancüHuaui to et |iruplictam in 
geatibus pusui tt^. 9 ft] qui ciiui — rarnfui] OypriHii. {ki^. Tit. 3 h. 

DBII^I'VJ 3 quoti del R H*inpil9rtium est P 4 libru add. . 
iiero um. U 5 Ulmo om. FI 6 iudu H hiercinian RH. hi-^rPioU 
7 itvu) SV. iU'Ut nlibi B, itom npiid «imilein R, dl itfiii .q>ii<l tpsuffl i*. 
Om. H oreitu.s IJcttmaiinwt 8 cuntiu^'il Hi'\ u del. P^ 9 x^mB 
flliu« dei om PV. \rf! i-f Ct/prinn. quod iMim n prinripin Hlitu Jr fte»^ 
g«ii»T.ii ' udum cnriH'ui 10 •imiiuiww i •*— - 

rtiul ii li' Uli !.■ in'/cr.)lt 12 t<'Hi '" 




296 



Firmiani Laetanti 



effiperet, utiqn« ad croaiulum sociflate alterius non indigebat: 
nisi forto oxistimabiinns dBiim, siout Oi*pheu8 putauit^ et niarem 
esse et feminain, quod aliter generar« non quinerit, nisi habe- 
ret uim snxus atriusque, qua-si aut ipse secum coierit aut sine 

5 t'oitu non potu^rit procrearo. sed et Hermes in eadeni fuit fi 
opinione, cmu dielt e«ni jütöxitop« et aüTo|x)^Top«. qnod si 
ita esset, ut a proplietis pater dieitiir, sie etiam mater diceretur. 

G quoniodo igitur pmcreaiiit? prinium neo sriri a qnoqnani pos- 
snnt uec enarrari opera dtuina, sed tarnen sanctae litterae 
docent, in quibus cantura est illtun dei filiam dei esse senuo- -^ 
nein itemque ('*'t.TOS angelos dyi Spiritus esse. lUim seruio 

7 est Spiritus cum uoce aliqnid ßignificante prolatus. sed tarnen 
qnoniam Spiritus et sermo diuersis partibus proferuntnr, si- 
quidi^m Spiritus naiilms, ore semio pro(;edi(, magna intyr hunc 
dei filiuin ceterosqiie angelus difliTcntia est. illi enim ex deo i& 
taciti Spiritus exienmt, quiu non ad doctrinam dei tradendam, 

8 sed ad ininisteriuni creabantui'. Ule uero cum sit et ips<> 
spiritns, tarnen cum noco ae soao ex dei ore processit sicut 

KPITOME 10 s. jM-rmonfm] c. 37, 2. 

ÄÜCTORES 2-5] fi-g. 02 AKel; cf. frg. 123, um. 8 Ab., frg. VI U 
ap. HtTiuAimum et i'umleui ad Argonnut. \A; LobeL'kii Aglaopham. I I9'J s. 
5«.] cf.p. 2<t, 2 88. g ö»8.] cf. TertuU.ApoIog c. 2i U p. 198 s.) 9 unrloe 
littenw] of. iafra § 13—16. 10 sermoDem] et Cypriiiu. jiag. &4, 16. 
11 iteinque — bsm] Ps. 103.4. 11 g.]cf.Tßrtull. udu.Priu. o.7 (Ilpag. GÖO): 
quid Mt oiiim, dici>8, s(>rmo eqs. 

SBSSPVJ 2 existünauimus BV, uisUmabaiQus U si! (~ m -£> 5 
orieus V S et om. V geuerari V uou <|uiueritj uequierit H 
5 non &ü J2 et um. SH fuerat i^S fuürit £> 6 ••opuiiou« 
^n?er.>B cum] puin APCCMOenAfN B, deum R .UTOIIATPA 5, 
ArrO-OnAPATOPA {K. aU. et PA dei m. 3) P autopatora antometora 
^et om.) n AnroOMItiOPA P> 7 » P»' profectis H pator 
didtur] prandicitiir pat«r B 8 priniu P nee sdri] nesciri R 
9 narr&ri PV &acra<o> B 10 diccnt V sennoneiD] aermoneiQ siue 
etiaiii raiiinioni B 11 locus itemque celeros — nobis reuelaret (197,5) 
om. a J9> (uerhn itcmqae ectcros post rationom 8, I., cetera in p%g. inf 
aiM S*) V, Ktfi drfr:*iditvr hco Epit. 37, 3 px oinnlbus augelis, quog idem 
deus de suis spiritibus figurauit; cf. ad pag. ÜÜ?, 8 12 est] et HS 
«igniflcat ant« H 14 ore senno] »»rmo ei ore RS 15 eeterosque] et 
octoroB 8 la tacitu («ic) spiritu Ü tmdeadnm om H 18 aiS ("m. 2) 8 



diuiiL inst lib. IV S 



2\n 



aerburo, ea ecilicet ratione, quia uoce eins ad populum fuerat 
Dsurns« Id est quod ille magister futurus esset dootriuae dei et 
caelestis aroani ad honiiues perferendi. ipsum primo locutas 
est, at per eum ad uob loqueretur et ille uoceiu dei ac uolua- 
fl Utem nobi» reueUret. merito igitur sermo ac acrhum dei !* 
dicitur, qaia deus proci^denteui de ore &no nocalem splritum, 

»quem nou utero, sed meate conceperat, inesoogitabili qnadani 
inaiestatis suae uirtiiie ac poteuHa in i'ffi^em, qiiao proprio 
seaeu et sapientia uigeat, conprehendit ; et alioB item Spiritus 
3U08 in augeloä figurauit. uoi^tri Spiritus di^solubiles suut, 10 
qniä raortah'.s ifuinuf«, dei autem Spiritus et niuunt et manent 
et seatiaat« quia ipse immortalis est et seusus ac ultae dator. 
aoätrae uoces licet aurae miscGantnr atque aauescaut, tarnen 1 1 
pli-niiiique permanent litteris «mpreheiisa»^: quauto iiia^s dei 
in aocem credendam est et mauere in aeternum et sensu ac uir- 
tute comitari, quam de deo patre taiiu|uam riuus de fönte 

ktraduxeiitl quodsi quis miratur ex dfo di'uiii prolatione uucis 13 
ar spii'itus potuisse geuerari. si saoros aoeeä prophetamm co- 
^noucrii, desinet profecto rairari. Snlomouem patremque eius 18 
Dauid potentissinios ri*gi*s l'uisise et eosdem prophetas L^tiam iis 
fortasse sit notum, qui diuiua» litteras non attigerunt: qaorum 
' alter, qui posterius regnauil, Troianae nrbis exctdium ceutum 

EPn'iiME 17—298, 2] c. 37. 7. 

AÜCTOUES 9 et alioB — figurauit] cf. ad pag. 296. 11. 



BHHSPV] 1 ea scilicet raüou«] seilicet « ntioue B (%,€. B^) 2 mftgiiitt>r) 
mg Kx mr S^ 3 caeleäti's* 8^ perferendo B (i. e. B^) qaod ipsum H, 
'p* ipaum 5' 4 eiit om. // ad nos] uobU H 5 igiturj uuteiii HliV 
JMS] et V uerum V 6 procreantvin Ä, prooedenl^ (~ w. if> S "uo- 
C]Jeiu< B* 7 tnvxicDgitabili £> 8 utrtute* (m er.) V etügi^m] «fflgieiu 
Bimilitiidinia iniae B qui fi 9 «t anU sapieotia] uc R loow et alioH 
itflto — tmduierit (17) om. a B' (in mg. add- B*} V, ned uua eum loco 
pag. äiiii, II lu. uerbiif Epitvmae def'enäitur 10 buos um. S dissolu*- 
blh% JH, ftolubüea 8 U maoeutj audiunt S 13 uouis It aura li 
15 uoc? C m. 3) P jpr. et om. JiS 16 pr. d« om. P 17 üÄumliixerit Jl 
ex dco ovt. 8 dco] duo V 17 cognouerat £■, corv. B* lU aadomu- 

utm HSV 20 d«uit B podssimos B Jui« P\ his BH8P^V, ih B 
2i UL'tum Sit B nOD dluiiiif« littera.^ fi 22 troiiinae (e add m. 3) P 





ayb 



t'iriutaui Li^cttinti 




14 et qun'Iraginta annis antecessit huins pater dininornm scriptor 
byiiitKii'tim in j^sülnio XXXII sie ait: ut^rbo ilei caeli »uli- 

AÜCTORES 2] Ps. 32, 6: of. Cyprian. i.*g. «, 18. 

BRITSPV} I ot out. P Äuuiv .'»' 8pri|Hftr hyriiiiMmm om P 
2 oerbo C cum Vuhj. tt Ctfpriuni codd. A W. soruioue Ci/ftnattt t^^^ld. L}fTt. 
Tertiill tid» Hcrmvtj. c 45 (II p :i77}, adu Prax. c. 7 (11 p tUKh, c. t9 (p. (/?«/. 
pQftulatur paetie prvpler at qt*ae inde a Ü d et c. 9. t~3 äisputantw, 
HWHm »aUet» ttiiUmoniuHi .V Scriitturae quo »frmo r)«t ayjKllttur. cum 
praCHTiim rt Epit. c37,'J sermo tantutn dei, höh itrrbum lunHinetur et 
infra c. 39, 6 »iniilüt nit locutt euzD igitur a prophetia . . sernto dicatiir et 
up. CffpTMHvm. cuuLt Tcttitimnia potvcsimum Lad. per totnm haue ftar- 
tcm Uhri Httptiiur, f/- f',i, W lemmn «( quod Christus idein srt s«rnio il«i 
(cf. rtiatu Tertuilianum de scrmum; dei dinptiUuitrm et le^tinumia ah ea 
lidlata ttdu. Pros. c. ä. 7 ». St. tu. So. 19 nl.). gruuiittunHiH uero aecedit 
W/urf, quod uestiffia qitaedani imteBittntur (cf. ad proxima verba soÜdati 
et fliii«, p. 399, IS fuit, p. 303, i iHiini ei ülo. «/.i, (jim^m mdimtur Ladatt- 
tium codier TextimoHiontm C^priani i/ui esset ttimillimwi codirtn ti (Vindo- 
ftonenKis) ttaum ftvp, quo in cudice L e reeet\sioHe quadam Jtnlae. ifmim 
Teiiuthanns iiuvqm adhibere solet (cf- lioenschium, lUuf Xrite Textauient 
Tfriiiilians p. 250s., Itnla u. V»i^. p. 4 f^im adn. 7) contianter strma 
dicitur, nun u«rbum, atqtte etinm uho H. StTiplurne loco tWMm iUud xr- 
luihim tsl m fodice H, p. '^99,3 s<Tiin>n«m: qitod hör ipso loco, qw> excrptin 
TertuihMw et fodidbuji quihwtdnm Cffprvtni onine» trsics iirrltuiii hihtrt 
aideniur (cf. Sabateriuvt II 91), a librario in codicem H inlatum esee 
minus eredibilr est, nitti forte aiijrnte etiamtam Ilnlae memoria in nrrhe- 
tffpo Hostrorum codicum (tHtcriptum imie in ct»'l»ccw* H %nrep'*isse sumttur; 
H'rmonein auteut hör loco gtä iMctatittum Kcrtp^tAsf /tibi persuadeJ, etinm 
p. 399. 4 svTtno et s^rmtinf^iQ revlituendum esjse concedat neeegae est. qtuire 
tivt idiilitendnm e»t iMCinutiuM aliqaa de atu/ta in tcjitimoniig nomiue 
üM-ino ttti Holui^wt et in Joco/t S. .Scriplnrae e Cijpriano petitoa nomen 
nerbnm au/i aetate fort. utütaHux indiixinM, id qufid eo focitin» /im 
poirraf, ijtmd iwn äotum ui^inti fere luros S. Hcrifiturae bnbrt qui uon 
iniirtiimdui' apud ('tfprianum. ex atio uidetieet andore mit ejr «ua »cieittin 
additM, Kcd ne ofiHtum quidem f.oritm qii<ts cum iüo cotHttintwi fiabel 
locontm (andern qwtm iUe formam ejJiibet frf. adn. crit. ad r. /?, 4 
(h. 7f 14 ttccipiet iu uteninv, ^^Ilcto^w' ad c. 12, 12 (J)<tH. 7, 13».), g t8 
(Is. 4S, l-.t), c. /.*, 19 (h. 21, 10), c. 14, (Zcxh. 3. 1—8) nl.J; auf id 
anmeTtdum ent, nmt stolum amnihut 3Ua hcit ein-Jo tcriUD nutuiHC uerbuiti 
tx Vulgatn itüntum ca-hc, sfd rtiam § 8 sicnt nerbnm, § 9 n« uerboin, 
c. 0, 1 oprhmii siue additaiMttta e^-te interpoiaforis : qtiod uiolndum wne 
remediuni uix quisqiiam adhifiere audettt (pf. inf'rtt r. J.'i. W cum Ij'^r 
esset d«i uerbum el 2'ertxdl Apohij e. 31, I p. 3f>l, ostcndms w esw ui-r- 



diuiD. inat Üb. IV 8. 



209 



I 



dati sunt et spirilti eins omni» uirtus eotuin. it4^m 
rursas iu psaimo XLITIT: eructauit cor meum oerburn 
bonum, dico ego opera mea legi, contfstans iiidelicet niiUi 
alii Opera dei es«e noU uisl filio aoli, qui l'^i ucrbuui dei t»\ 
quem regnare in pHrpetuum iiece^se eni. Itoiu SuldiiiOD ipsiini 15 
iifibuiii dei vssv dt^uivustrat, vnlns niauibtis op4*ru ista tuuudi 
fabricata stnt. ego itiqutt ex ore alti>iiimi prodiui nute 
omnem L-reaturani. «go in caelia tVci ut ürer«t.ur 
Inmcu iadeficiens, et uebula texiomnem terram. i-^o 
In alttä liabiuiui et throniit> au'us iu columna iiubis. lo- lö 
baum's quoque ita tradit: iu'priucipiu l'iiit u«'ibiim fL uur- 

AÜCTOBES 2] Ps. AA,^; cf. Cypriaii. p. Ol. 17. 7] ErcI«siMtin. 
S4,5ti, (8»- LXX): *'X. CVpriaii. p. 62. 15; Knlesia-Htici lui'um l>»i't, rmii 
Cjpriuo trilniit, Siiluinoiii. cC. K<i«n»cbtiini. Zeits«hr. f. d. liistor. Tbeol. 
1871 p. 009 8. 10) lo. I, 1—3; cf. Cjrpiitn. p. t», *2. 

buni dei id wt >.o^); «k/ «> ronfwjiemun, ut Litclantium teatimonia tarn 
scrmo quam uerbum nommtit detlviif liiattHtot ita, nt fort- p. i!9^, 3 scnnoan 
dei, -JOS, ^ stmiüiieiii ft/. corT Wy, 4 qui (.'/ i'»l »*'rmo, 5 n. ipsuni wTinoin>in 
ccriW«f, IM loco tnitem celebtrrimo $wtixsi}noqut loannix (f^ tß) nerbvtin 
adUibff^ ueUet, qttttil quin pro ttomin« sermo in rffetmüme qwidnm writn- 
tiMsivM Itaiac hoc lofo fufrif, inde ah Jlieroitifmo rtctfitum, jtropter plun ma 
tentitHoniti (cf. Sabtitenum IJI .W5> tluhtttiri non potent. dl* (i t» r««./ 
exdni ut »nrf, //' »olidütj liHSPV cum C^priatsi cmid. LMB, tirniftli B 
cum V^l'j et Cffjiritiui corfrf. A W 

liltHSPVJ 1 fpri fu IN nu. (X s? m,l?) P tiw PV mm C^ 
prian* codd. LB et TertuiUano adu. Pra.v. c. 7 (tf. adu. Hermoff. c. 4'i 
il«iii«. om. *'ri*>, ori» piii8 BRHS atm Vulg rt Cifpriitm codd. A It'.V. 
nd loc. pMilmt r/t BoeiuckiuM. Zeit/^chr. f d Ui^t Tfieol IfiTl p Ctt-S 
idem 8 2 «luadi-igealmo ([tturto tertio Ä. Xl.lll // eructuauit KP'*" 
(alt. u ftr/>r«M:. P^*), fort, rer.te: cf. JineMchmnt . l. c. p. &S9 e., Itidn 't. 
Yulgaln p. 363. 467 u^rbuia BH.SPV cum t'y/>rMmi rodrf. AWMB et 
Vulg., wrnioacai H cmm Cffpriani cod. L e* TertuH. adu. Hermoff. c. i» 
(Sl p. 35i>}, adn. Pnix. c 7 {II p. 6H0), e. U (p.Cß!*): cf. ad S98, S •! all ft. 
alio H wli oiH. B u^rbum) cf. nd 3!)f>. 2 et <iu«mii — uerbiim dei urN. li 
h »nioniuji B, «al- «((. i[>fle HY ü uerbum) /■/'. orf i'-'Äf, ;? 7 fabricfttA 
(tert a tx i m. 3) P sunt BS (tted e.i- siiii .S"'>, 8.u.nt P piudiiii« IT 
«Dt* hin P « orcretur BR^SV e»m CyprUini codd. LWM\ yrirolur 10 
(i ex v) HP CUM reti Cypriani 10 nd toc. Ecele». cf Hotnsciiwtni 
p.eO0 ioh&iint^ C 11 iu nm. fi tndidit HP"' fiiit R cum Ctf- 
priani codd. LB pug. 65, 3 et 70, 7, irat BHSVY cum Tii/if ei rrtl. 
codd. (.'jfpt. 



300 



Firmiftni L»otanti 



Ijum erat apnt deum et dens erat U'prhum. Iioo fuit in 
prlucipio apnt deuiii. ouioia per illum facta sunt et 
siuß illo fartam est uihiL. 

1 9. Sed melius Graeci /ifo^ dicunt quam nos uerbnin siuß 
sernioiieru: Xrfo; eniiii et sermonem ni^nific-at et ratioiieui, » 

2 quia ille est et uox et sapieiitia dei. luiue sermonem diuinum 
ae pliilosophi qaidem ignoranerunt, siqtiidem Zenon rernm 
naturae dispositoreni atque opifieem uuinerRitatis /.i-yoT prae- 
dioat, quem et fatum ot ucciessitalem rerum et deum et 
animtim lonis nunonpat, ea scilicet consuetudine^ qua üolent lo 

3 Tonern pro deo accipere. sed nihil oiistaut uerba, cum sen- 
teutiä congruat ueritatL est eoini Spiritus dei quem ilte ani- 
mum louis nomiuauit. nam Trismegistus, qui ueritutem paene 
uniuersam nescio quo modo inufptig:ftnit, uirtnteni maiestatem- 
qne uerlii saepe dii^cripsit, sicut declarat superius illut eiuin- i^ 

EPJTOME 2 «1 c. 87, 4- 5 8 ] c. 37. 2 

AUCTORES as.lcf.Ttfrtull. adu. PfM. 0.6, II p GS3 fhaac — avP«!- 
luuu«); Apölog.c.ai(Ip.l98), 788.]cf.Laort. Diog. Vllia^l las cxtr. 147; 
TertulL Apolog. ibid. 15 aaperiua illut exiMnpiQm) p, 293, 2. 

EXPn.ATOBES 4 5-1 Ps.-Auffiwtin. c. quinque haerc». iiol. VTII 
app«adic. p. 8 l> Matir. : in«ilius Oraeoi dicuDt Xi^o^ (7Ö70V saibertdutn uidj. 
Xd^ qujpp« uerbum signifloat et ratlonem. 




BRHSPVJ 1 fuit C (nun TModemt in rag. ex fiiit Jt^ cum VulgJ cum 
Ctfpriani eodd. LB in] a HV 2 omnium R' illum B cum TertuU. 
adu Ha-moff. c. 20(11 p. 357). ipsa R', ipeum R'HSPV cum omnib. cadJ. Cy- 
priuni et Vulgntit; c/*. ^t'aOroy LXX 3 ÜioBeum Cyprittnicodd.LM'^B 
et TetitiU adu, Ilernwff. c m (II p. 357), cf. adii. Prax. c. 7. Ib (II p. (itiO. 
€74), de rCMurr. citm. c. 5 (JI p. 474). ip»0 HÜSPV cum Ctjpr. cod. A et 
Vulgata; cf'. yyp^i »jtoü LXX uibd wit factum H, üiUil TivctUDi est V 
ad toe. Joaimia ef. RtieMchium p. 61ö 4 grcoia V logon BS, logofl H 
qnaiu om. V »Uv fn er^ 9ic V 5 seraioitS C m. 2) S logon B, 
logos H «aita et sormoucm om. P dci om. B 7 ntic SS üqu< 
dem om. R lono RSPV 8 djspositionem B', in nu. corr. B* IogÖ|Ä 
logon (g ex f f». 2) B, AOrON V priedica.-t fui er.; B 9 pt om. II 
fartuHi ir'.S"" (c fx-punct.) HV necessilate // 10 oonsiietudine] c«n-^ 
dictoue B It Tou{>inJ iouem (add. m. 3j Mhua (»rli m. 3* B dum B 1 
12 umtatJA }I 14 uescic B uirtuH ("m.A) 8 nlrtiitemque, om 
mnie^tatem T 15 uerbi« B siC (" t^ 2) S 



dioin. i08t Hb. IV 8—10. 



flOl 






in 



r 



plum, quo f&t«tar esse ineffabilem ((aendam saactomque 
sermonem, cuius enanatio modutu hominig exceüat. 

Olli de natiuiUt<« prima breuiter nt potui. iinnc de secunda. 4 
qaoniam contxouäräia t.'st in ea inaxiiiie, latius diüserfuduui 
f^st, ul aeriUteiu Hcirt« cupieoübus JunitMi intt^llegi^ntiac pruc'- 
feramns. 

10. In primis igitur sciip homincp oportet sie a principio pro- 1 
cessisse diüpositiooem sumiiii dei, ut a»sei Dece^^e adpropin- 
qoante saectUi termioo dei tiliuin df,>scendero in terram, ut 
constitneret deo tenipluni docortüque iustitiaiu, ueruni tarnen 
uou in uiitule angeli aut jKitestat-e caeb^sti, sed in ßgura ho- 
misis et condicione inortali, et cam msigistorio fnnctus fnisset^ 
traderetur in mauos inptoruni mortemque susciperet, ut ea 
quoqut^ per uirtutem dtmiita n*suigt*ret et hoinini, quem indu- 
erat, quem gerohat, ot sp^m uinnondae mortis offerret et ad 
praeuiia inmortalitatlK admitteret. hanc ergo ditipot^itionem 2 
üe qai» ignoret, docfliimiis pracMJieta es^e oniuia quae in Cbri?'to 
mdemos eese conpletn. nemo adseuerationi nostme fideni 3 
(!ommodet, nUi o»tendero pruphftas antii inultaui temponim 
seriem praedirasse, fort» aliquaiido ut filius dt'i nascoretur sii ut 
homo et mirabilia fact^ret et cultum dei per totam terram 
semioaret et postrrmo palibulo tiguretur et tertio die resur- 
geret. qua« omnia cum proliauero eoruin ipsoruin lilteris 4 
qui deuiu suum niortali coi*pore atentem niolauerunt, quid uliut 
EPITOME 24-302. 2] o. 86. 1 (quid — religio»»). 

B(0)lifISPV] 1 fateretiir B 2 jnoilojn If* homiois] A<!rmoiiU B 
3 'primtf B' ut potui dm. // 4 mazimA BP^ (a. l corr-, luiaime P^) V 
7 primis (eUt. i rtw. ex n) U precessis» V ** »dpropinquantw (txp. 
Kl. i ?) P 10 reruiu jB', m ra«. corr. B^ U noo io uirUite] qod miwlo 
qnid^m Birtut«n) H potcsttttfiu H in] i»t iu SU flgunun Y 12 cou- 
diüoaem P\ m dei P> «t mUe eum] ut R edd. fuiwe S 13 tm- 
tifnl Cm. 3) S pa. (m er.) R 14 elj ut B, wb P' a (quem iridu>- 
(*r»]t inctpit cadieis G pag. 75 {63), <ntiw m uen». 1—5 pentea Uqr- 
twiiUwr 15 quem'qaei (ante gcrebiit^ B' «tj in B*"" (nwu: eras.) G 
tfi (~m. 2) B uim-uoda'«' JB' offt-rrct om. 11, sfferret eM. 17 prw- 
<Uoata V 16 uidebimu« P', bi dtl. P\ uidebäiuus V 19 temporam} 
umonun B 2o ut aliquinido S ut om P üc ('m S) S 21 bomo 
OM. P miralia V xmami Zf» 22 pr. t-c om. H ft tertio die resur- 
guret OH. R 24 aiuuiuum B, suujn V* uteudum B uiolnuerint >'■ 




302 



Firniiini LneiRnti 



obsUbit quoininiis ueratn sapientiim clanim sit in hac ftola 
veli^one ueiHiiri? 

5 Nunc a principio ioWaa saoraiiit*nti origo narranda est. ma- 
iores uostri, qiii primt princijips Hi-hrafMiiim. cum sh-üilitalo 
atque üiop>i^ lahoraieut, tmusHTiiiit in Afgyptum rei fruiiinn- « 
taria» gratia ibiquo diutius cotnninrant«» iniolorabili scroitutis 

fi iijgo pro-mohantm'. tum Dai^eitHs eorum deu« ^duiit m)s ao 
überauit de iiiartu rpgis Aegyptiorum post annop quadringpiitos 
pt triginta duee MoTse, per qufi>ni post4>a lex illis a deo data 
est. in qua rductione oslpndit uirtutem maiestalis ?uae deus. lo 

7 traosiecil f>niiii {lupuluui iiuMlio niuii riibro praece<]eQte augt^lo 
et seimlpiil^ aqiiiini, iit [wpulus per siciouiii gradi posset, quem 
nerius, ut ait poeta, 

curuata in moutis faciem circnoistetit undi. 

8 qua re audita tyiauuus Aegyptiorum cum magna suorum manu " 
iuscrutuK et mare adhuc patens temere ingressus coeuntibus 
aquis i'wm oniui ext^reitu deleLu« est. Hebraei nero ingressi 

B in solitndiopm maita mirabilia niderunt. namque cum sitim 

EPITOME 3-lij] c. 38, 3. 

AUCTORES n\ VtTg. Geoig. IV SO!. 

EXPJLATÜRES 15—181 ^f Siiliik- Seuer. Chrou. I 15. S ». 

B(0)ltHSPVJ 1 olistimit V olanim sit uerniu »apieutiam H mImI 
fm «■-/ V 3 saoramciiti fi tr n^ 1* msiom V"* -1 aostrU V Iw- 
brwntin (U^- ID BHSV, liafbr»f..niui /' stereliut« B* (corr B^) H 

5 oqune fi<. aqu*« fi' 6 intokrublUs RS, intollerabtli U, intolpruMUs 
(•iif ex w) P, tutolenibili (itri. i &e ej V 7 twiic HP niiser»tus (i er) B 
dedtiiit P 8 're(n* Ä* aniiiO*i Ä> 9 et om. ÄP ducom V moso 5, 
moysAD fn ro». r^ raj T post?» per quem /* 10 ediicaüono H gsten- 
ditur F magesLitis P', corr. P' U transiedt B, tnürcit cett. naUt- 
cedonte S 12 et soindeute] cisoitidfnttT Cm. 2) S tnasgttdi B 
13 a Gillu» ut ait poelu i'n"iint rorfin.* G /in//. 7fi f6<^ paevie fo*a tftäa 
uerius] uorgiliuit B. i'rfpni fitirmt in ß. ii«r*iu (1 ct-.^ P Üt lüt poola B\ 
öl iüt püet.-i B^ H uiniitibus P, moDtiA"' F* facio KGI?, faoicm, 
aeä m del m. .9 P; fHcicin W«;. circuustitit 5 lUi^a V l&quitm 
rem auditaui BG 16 et] e«l et H, est V athnc B, ad thno G 17 »"cti^ 
citu» (^ta er.) R ddusiis S hebr« BSPV. hiwbnji ff ingrc*»j ÄiVP, 
t'greMi RffSV; cf. iiigrpHJww irfiniiin SuljUc. Setier. itag 17. 33 18 «oK- 
tudiDPin //OÄP, solitudiae HSV mulUi om. ß» f«. /. adti. B^j G «ib". V_ 




Hiuin. inst lib. IV la 



303 



pat«reutur, ictu uirgae mpe percussa prosiliuit fous aqiiae po- 
pulmnquH reureanit. quo rursuä esurient« caeletttis alini«*nti 10 
pluitia rte-scendit; qnin ntiain cohirnicfis in eastra enrum uontus 
iuuexit, ui DOii modo paue caelesti. sed eliaiu iustructiurilms 
5 epuUs satiirareiitiir. pm his Urnen dininis bi^ucficiis houo- 11 
rem deo non rmldidornnt, sed dt'pulsa iuin spruitiite, iaiu siti 
faniw)ne depoe;ita in luxiiriain prolap.'^i ad prot'anos Aegy])tiQriun 
ritas animos tran.siulorunt. cum enim MoysHs dux eoruiii lä 
aspcndissei in montcin atquf ibi qiiadraginla difbus m«rari*tur, 
10 auri^um capat bouis, queui uocant Apira. qaod eos in signo 
pra<M*ederel. ßguraruiit. quo peccato ae scelere ofTi^iisus dciis 13 
inpiiini *^t ingratiim popiiluni pro niento po<*nii: grauilms ad- 
fccit et legi quam per Moysen dederat subiugauit. postea m 
iiero cum in deserta qua4larii parte S3Tiae consedissent, aml- 
u sprnnt aotiis nomftn Ht^hraei, at quoniam pririRcps examinis 
eorum ludas erat, ludaei appellati et terra quam iucoluere 
luda4*a. et primo quidem non donünio regum sut>ieoti tuerunt, 15 
S9d populo ac legi üiiiiles iudices praesidehant, non tjimen in 
aunnm C4>nstittiti sicut Knmani eonsoles. sed perpetua iaris- 
I Ml dictioue subnixi. tum subtato iudicum nomine potestas rega- 
I lis inducta est. ueruni iudicibus regimen eorutn tenentibus 16 

^B JCPITOiJE 5— U] c. 88, -i. Ui (ludacii) c 38, 3. 

^B ÄVCTORKS § 11 ».; c. 11, 1] C^prinii yti%. 38, 20«. 

^P EXPILATÜltKS Kls.] cf. Uidor. orig. VUI 11. Hd. 

BfOjRHSPl'] 1 uirifo P\ u'vcg^ P', «tc aaepiMime tvrr, m- 3 nipe 
perouKsaJ ru|iae pereu^sa petra G prosiluit SV 2 qua nimu» — psne 
nu'lt-Kti (4) am. S nirsuni B caelesU P aliuncuti B, (diracoti* fs er.) V 

5 Hi^iveadit P in castrB in P*, alt. in del. P' 4 inuex P, iiiJuxit V 
jii!>tructoril»us 8 & apfulis BflP, [aojpulis G saturrutor S tarn P 

6 nA depulM — ininiiTiil^niiit om. S. ftitim B 7 liixuriem PV 8 riitiui V 
ID0M8 S 8 dcinomrctur P 10 nureiT {'"m. S) S {tijobis G a\iT S 
•m iu M^oJ ffiigDO V 11 promnlprcDt H \i pro om. HG niiiritis H 

18 moMD >^ dednnit V 14 deserto BG coniti'iidisjient ä 15 fa«- 
hnn BGV, ehr«i S, hu^broi P; a» eictendum y in exiuiiinis dminü eodictsO 

fPog.76(64) extumini.^ T' 16 iudef SP appellnÜ) »uul uppi'linti If edd. 

' terr« **, tcrram BJiHP* (m dei P*) V 17 iudca BP, iiirla R. iudiu'.im // 

domiiil'o P r^treni U\ n-gio s. /. corr. 10 18 praRsidabaut i", rorr. /•' 

19 iuriadicione S, iutisdjctiune, »d c dei. m, 3 P 80 subuiia H luno U 
31 re|fim«a (i ex e m. 3j B 





304 



Firroiii.ni Laotanti 



prauaä reli^ones saepe susceperant, alque otr<;QSQS ab iis dens 
totiens alienigeuis subiugahat, donec rursus paeniteutia populi 

17 miti^tus liberaret eos seruitute. item sub regibus finitimo- 
mm bellis ob ddictÄ aexati, postremo capti abductique Babj- 
lonem poena^ inpietatü suae grani s^ruitio pependerunt, donec 
CjTUS ueniiet in rcgnuiu, (|ui siatiin Iiidii(*o:D restituit ediclo. 

18 exinde tetrarchas habuerunt usque ad Herodem, qui fuit sub 
iiuperio Tiberii Cae.saris: cuius anno quiuto decimo id est 
duobus Geminis coasulibns ante diem decimum Kalendarum 

19 ÄprUiuüi ludaei Ohristara crnci adfiieroat. hie rorani textus, lo 
hie. ordo in arc.ini.s sanctanim litterarum oontint^tur. Bed priofi 
ostendam qua de cansa in terram nenerit Ohtistns, nt fundo- 
meutum dininae reli^ionis et ratio clarescat. 

1 II. Cum saepe ludaei praect'ptis salutaribus repuguarent 
atqne a dinina lege descisoereni aberranles ad inpios cnltiis i» 
deonim, tum deuü iustos et elei^los uiros sancto spiiita iople- 
liat, propbetas. in media plebe constitiieus, per quos peecata 
Ingrati populi uerbis minacibus increparet et nihilominii^ hoi- 

2 tarettir ad paenitentiatn sceleris agendam: quam nisi egis- 
sent atquB abieriis uatiitiiiibas ad deom suum rediaaent, fore m 

EPITOME M-305. 3] o. 38. .V 

ArcrOHES 15—17. 8«,% a-ti] cf. Cyprian. p»p. 39, 19. 



BHUSf]'] 1 suscppcnint B ad II hUs i'', h d«l P\ bis cetl. 2 pott 
totJeuR hoc PM BHP, doR S\ eoR rn«. corr. S' ali«ius ß rursus om. & 
3 wniitntJf Crr.) S 4 adductiqup V babyloue B, in babilonem S 
5 pOMiOü iJ"' pp^udorunt P 6 t'^.vnw (exp m. J ?) P iiideog BP; 
hitic itaria4 Mcriptwae huititi uoctA non mlfervHiHr 7 exio B t^fChmr- 
CB8 BV 8 T. 8. lilwri V XV (pintcUi vm »9 HSV xA^mn B, 
idem B 9 oööjis. Ä» (n, l. sulibus n4d. IP) V, cZta. S, CONSS P 
X.r X V> Kai. RPV. XKt S 10 »priles B, aß. S, aprif P. apr. V 
ant eundem alqtte Ijtct. aut aliox rliVc trtufuitt eettri oMcton»; ef. Lipuium, 
die l'ilatm-Aftftt, ed. alt. (I>^tJ) p. iff croci (i ex « m- S) B afßg«- 
ruDl Ä', corr. 10. adrecenint // hicj ü H testas i?', corr. R^ II in 
om. P arcli'imls R, ukajA P aanriamm B' 12 terra HS ' C ndd. S^) V 
• •iiemrit (in er.) B, neaenit P 15 a om. B, a« ("d n.) 8 di^ciscoreat HP 
ud tx %^ S^ culfi« B \i\ tuuo B uiii^ 8"* «piritu sancto S in- 
plcliftt] W|ilftba,t iti?ruin H' 17 plcn* B', «wt. B' 18 ingratn F et) e P 
üftAiPutur V 20 ktque] et S siiui 7? 



diuin. Intt. Üb. IV 10—11. 



305 



ut testamentum snum mutaret iil est heroditat4>m uitae ininor- 
lali» ad exleras conuerteret oationes aJiuinque sibi j>0{mlum 
ßiii'liorfmi ex alienigt'iii.s eon^reg^aret. illi aiil»ui a proptiHtis :) 
inciepjti noii moilo u^rtia fonini ri\sput?ruut , sex\ tjuod sibi 
peccaU exprobrai'&utiir offenm eos ipsoa exquisitia cruciatibus 
iieoaiierunt. qua«^ niiinia iliuina« liUerafi signaia con^eruant. 
(lidt Hnim propheta Hii^r^iiiias: misi lul uo.s seruos meos 4 
prophetas. aute lucem mittebaui, et nou audiebaiis 
int! nequi« inttMidt^hatis auiibus uestris, «mihi dicerem 
uobis: eoi)ii(*rtaiitur unus quisque a uia sua mala et a 
uequissimis aUfeetatiouibas uestris, et habitabitis iu 
terra ista, quam d^di uobis et patribus upstris a sae- 
calu usque in saeculuin. noüte ambuJare post deos 
alieDos, ut aoruiatia eis, et ue incitetis me in operi- 
bni^ nianuiiiti itestrarnm ad rlisperd^^ndns uos. Hesdras & 
etiam propheta, qiii fiiit eiusdem Cyri tempühbus a quo ludaei 

EPJTOMK 2 0] 0, aS. Ö. 

AÜCTOHES 7] lor. 2S, 4-ß; cf. Cyprian. p. 39, 20. 15] II Esdr. 
(NehdioJ 9. 2(i; cf. Cjpriau. p. 40, 11. 



BRHSPVJ l hereditate ("m. iy S, hei^diUtom (. m. 3) P pwil 
nitiu> add. vt H' uunorUliUtiit H 'i »iVi populuin bi» V\ alt- del i'^ 
fideUorum // 3 a postea add. P t incrtpiti BV, increpuli H, iucre- 
pnti BSP; cf. c. 14, 17; IG, Vi n exprobl^rontiir B^ äxquiititis (ierl. i 
ex o Hl. l ?'} P ti negauehint V conHi-rbant ß', corr. B* 8 »udie- 
ba^i^ liltHV cum Cffpriano, obftudiobatis SP 9 auri'buiti B"* cum 
ditierviii uobis) «iicens Cjfprian., J-ffu» LXX 10 fouuprtantur raxpt, 
conaertji,fttur (d er.) B, cf. cuimcrtn-tur Cypriam cod. L, couatiutur ceit. 
X/oetantii et Ctfphani cotid., edd.; ir,ttr:pi^n txai-m LXX couuer- 
iMitur — dnli uvbifi (JJtj üu*. S units quisque u«stnim s. l. add. B^ 

a i>(M( etj n* (A er.) H II adfecUtiouibus BV cum Vupriani codd. 

tii 
paent omn-, »AlvciUmihiK ItllP cmw Ctfphnni eod. B balutatis P 
12 iBta om B piir&iitibu«) B 13 usqne] ot usqttc 8 cum Cypriani 
eod. 3f * et Vulg. 14 *( fnitte m) RHS cum omn. eodd. Cypritmi pag.40,5; 
peuj. .Hif-4, 3f; patf. .Wrl, 3; et om. BPV (pariter Firmtc. Mai. , de err. prvf. rel. 
e. äS, Ja) nnte »t iw incitetis omiMum hov i.'t nf ailorniK'ntU eos, cf. lerem. 
et Cyprian. 15 tDAnum V •a'estrariini /f', urSrum (" «w. .3) S di»per- 
^Ddofl P «uo« (8 ema.) S nä Ivcnm leremute cf. Bitenechium p. 673 
haesdraa B, hifedni P, esdns V IS fuit< P* 

xvim uci I, 20 




306 



FirDiiftoi laetKuti 



saut restitnü, sin laquitur: desciuerunt a te et ahif*ccrnnt 
legem tuam post corpus snum et prophetas tuos inter- 
fecerunt. qui obtestaliantur eo» ul i-eufrt<*renttir ail 

6 te. ittiin H(*li<i.s in liliro Basilion Urtio: aemiilaiulo aemu- 
latus suni domiuo deo oiunipoteuti, qnia di^r^liquernnt s 
te filii Israhf^l, altaria tua demolienint et propheta» 
tuos ititerfecerunl gladio: ei reniHUüi ego ^olitaiius 

7 el quaerunt auimaiu meam anferre eam. propter has 
nioruiii inpietati-s abdieauii eos iu perpetuum , itaquf dcsiit 
propheta.s iiiittere ail eos. slh\ illum filitim suuiii primoge- » 
nitum, illum opificem rerum ßt cflnsiliatcrem suum, de- 
lahi iusüit e caelo, ui reli^ioiipui saiicUm dpi translVüTel itd 
giuitci*, id est ad eos qui dcuin ignorabaiitj docereUiue iuslitiam, 

8 quam perfidus populus abiecpiat. quod iiim pridem deunn- 
tiauerat se esse lactuiuiii, sicul Ma]acliiel piuplif tu indical di- is 
was: nun est mihi uolontas circa uos, diitit dumiouä^ 
et sacrificinm aeceptuni non babebo ex mauibus ue- 

KPITOMK 8—14] c. 88, 6. 16-3<i7, 2] C- 43. 5. 

A VCTÜHES 4] m (I) Reg. 19. 10; cf. Oprian. pag. 4Ü, 7. 10 priiui>- 
genitiitn| pftg. '2SS, 9. II opifioora rerum] tüv r^viuv ?:<Ki)Tijf pag. 287, 2, 
cf. p»g. 15, -20. consiliaturem] p-ng, 291, 8, 12 ss.; c. 18, 1; c. 20. 11] cf. 
Cyprian. png. 54, I; 58. 13. Vo\ Mii!. 1, 10s.;ef. C}-prJMi. pag 50,7. 



JiimSPV] 1 rcstitiiü'is fs «-..J, om. sie, S a te om. R *t abiwe- 
niQT. — «H te (3) om. S 2 hhuiii vm. R 3 rem-rtaientur V* k U^ H 
I aä loe. Esdroe cf. Roennchium pag. GOl hclpas Ä* B.-i<;ilion] rcpio- 
ruiu V terüo] tfrtio ait ß aemulaatus V b »lutiiu It\ pr. u dri B* 
6 W J3», e R. M W lilit B^ i»rahel Äff, isdrahd B\ iBtravl B^, 
ihl S, inrl PV altariit B*H rutn ('tjpriano et Vnly., Hinm in LXX 
eopuia drest; et altjiria iJ' (s. l attd) RSPV «leinoliiiniut H 7 poIu« HV 
cum Cyprituii eodd. ^f^i et Vultj. 8 miferre] ut uuferuit P ntm Vulg 
eam SRJISI' cum V'jpr. cod L ^ain u iiio Vypr. cod. M) et VtihfitUt, 
a ine K cum Cijpriani cadd AB, serf cf. LXX CuMwffi r^v "^w/ijv (*ow /.apEiV 
aiTf,v ad loc. Bcqtim cf. Hvenscbium pag. $43 bäs] 'uas in mv. ^*-' 
9 poram H »abdioauit S 10 ad out., std k. l. eitt rnmra, S 12 Labl V 
^Cf'lo S, n«celo P 13 nil eo.s om. V docerct V 14 »bicerut U se 
dcnnntiawrat 8 adnautiauDiut V 15 so esse] sesc B «u S nia- 
Ittuhihcl H, ninlai>hi|ol P iiidic»t dicens] adounÜAt ^iccna H, dicit SP 
iudicÄt X*', in riis. corr. J?' 17 i't — uiiiuibusj sacrificJa uod accipiam 
du iiianiliuü V abeo S tuti tu // 



diaiii. insi. lil). IV i I. 



307 



stris, quoniam a solU ortii nsqno in oocasum clarifi- 
abitur nomen luteum apud gentes. item Duim) in psalmo b 
!VII: cimstituBS mt^ in capul ^^ciitiuni: jHipiiIiis quem 
uun coguoui seniiuit mihi. Ksaias qiioquu sie luqnitui-: IQ 
5 nenio f^olliger«^ omnes gentes et lingnas, et uenient 
^ et uidcbttiil; clai'itatt^iii mE-am. ei diinittam super eos 
W Bigunm et uiittatn ex iis conseraatos in gentes qnae 
lODge suut, quae non audierunt gloriam moam, et 
Duntiabunt elaritatcm meam in gt^ato^. uolens igitur 11 
10 lieus luetatorem tenipli sui niittere in terram noloit i-uiii in 
potofilate et claritau oaeleüii mittere, nt iuf^iaUis in deum 

Ipopulus in ei'ror(.'m iiiaxiniurn ii)(!u(Mtrt*iiir ac poenas jiro faci- 
Doribns suis luorent qui doiuiauin ac deum sutmi doq recepissent: 
quud oliiii prophetae ceciiioraut sie esse tuturum. Esaias 
EPITOME 4-6] c. -13, 6. 
AVCrOUES 3]IV17.44».:cf.Cyi»rian. pag.55.18. 41 Is.6Ö,18b.; 
cf C}'[>rUii. pag. .56. 14. 10 inetAtorem t^uiplij Kxwli. c. 40bs. 



12 



BlillSPVJ 1 quoi)i»m C cum rwW. C^riani H pUrUque tesiüm» 
Italae, qilin EpiL 43, ü cum paucit textibus Jtalae; cf. <SalaUtiu..t II 
tOOß 9. U84ue C Epit Ct/prinni codti. BM, et usqu* reÜ. Cifj/r., wd »tat 
om. cod. Ahexandr, LXX in /(' cttm crlt. et codd. Cyprumi (cf. TertHU. 
min Mure. UI ^3, JJ pag. 153), ad B* cum Vulg. (cf. ctiaitt Tertuil. ibid. 
IV' I, pti^. tot) clariflciiLitiir C Epit., clarificatuin est Cyprian.^ SiÄc- 
Saoiw LXX 2 ftptid] i)ii»r B ad hc. J/tt/ncA. (/. BoCMchium p.585 
idem /7 3 XVII SP, XV B\ XVI B^RV (idem Humrrn* in C^pnani 
codd. LMB, kattd »ein an Ltictantio rcgiitueHdua) f Humeruut otii. H 
nnte rouKtitue« hoctii B 4 cognoui* (ttrJS senüuit V cum pterinque 
codd. Cypr- tt Vulgata, scniiot BRHSP cum C^pr. cod. a, ied cf. i'ioii- 
>»««! LXX nd loc. PMlmi cf. BueMrltinm pag. 5S7 «Brian BB, et 
Main» P (■> douiittam B 7 Üs Ä, his BHSPV cum atdd. Cfjpriani 
po9t gent*-» tjrofca t:; Hapaij — zb\ iJj rx; vr^joy; cum Cj/priatio um. Lnct., 
cf. BotmchtHm pn/j. 504 fitS 6 sunt qiiAc] sunt quS U, sunt et 
que P inter fludierunt et gloriHm omüim katc noueti m^um aeijue 
otdpnuit, cf. Cyprian. ei Isai. 9 uuittiuu«runt V 10 sÜmittare (om. 

9ui^ S 11 ccWfiii vt elnrit&te H utj et V «tini B 12 vrron^ni] 

• 
remm H pooDasl j>oa (f ex fi m S) »c poeniw V 13 Iticreot) lut-ninb 
(att n linea drl / 71, lucemnt (erp. nt. ä) V, lueret HHSP rdd nc] pt B, 
on». n ivwiiiüM-nl BHSV, reoepi-iNet RP edd. 14 c«fin«uiit (-f S) BUS 
Culiirum codd. recent , factanim C edd., ted ef. c. 18,13 haeo autem «o 

80» 




BU« 



Flrmiant I.iet>nti 



^Htin. «iMi'Mi ipiil Imltti'i wrra dousectum LTodelisaiiue necaufi- 
*riiiiU lU iHollt ttuill nit'lum ot p^reipe aurHius terra, quo- 
»tniM tloiHlii«« locutns i'st: filios gi-ntraui et exaltaui, 
IpHt iMitdin mi' «pr*'u«runt. agnouit bos posaessorein 
iM hhIhu« prA«!«*»pom ilomiui sui: Israhel aatem me non ß 
iill»iuill M populu« mo non intolleiit Hieremias quo- 
lÄ uMo «mtOtlot aU: coffnouit ti'iupns suom turtnr et hi- 
rwinlu, 1»» lurir» paa»?r*s cnstodierunt tempora introi- 
tMit «Ul, p*p«1«s ant^m mens non cognonit iudicium 
<l<tmin*. ^in^m*<l<» »^»colis: sapientes sumus et Uxdo- w 
mini ii<.bi*'tf«m r'*tf in oassura facta est metalura 
f^laa »otilv»*, <^«r^*i sunt fiapientea, trepidaueruut 
V )] K 1. 2 i-: cf. Cypriw, p. 40, 16. 7] ler 8. 7-»; 
vi, II. 
mgltilTr' Ht; VII 18, 1 hMc iU fotitre esse — OMinenmi; 
■4c fiiliiFB — pnl(^dixerult,■ 41, 1 quae — «Ic ftatnra «m 
hIm Bit, j'UÜu (9> 

t viiitu] quidem V tpsi BIP, idem in mg. mU- H', 

^ P; ef SitteUnm, ttü tok. VemAitd. d. tat. 8pr. fmg. US 

<yf S ^ g^mrwü.H cum Ctfpriani (pag. 40, i7> üodd.'LM, 

s ) .MOT 0//»nVniii todd. AB, fort, nete, «adem wirifta$ ttp. C^pr. 

.', lü; 43(t, 9 et ap. ahoa testes Italae, cf. SabaUrium H SIS; 

I mUj. extalui BK vx*alt&'ui B^ 4 &preiu<mnt me P spnft- 

Kiprvuierutit II* adgoouit, xtd i del m. 3 B posscssorem BR 

uitti (pag. 40, 18) codd. LB (cf. pag. 373, 27), possessorem ranm 

If!^* * !/«(»« Ctfpriani rell codd. et Vutg., aed cf. LXX ff" P«i*! löv 

|%*^«jq*tv9v 5 praosepem JS//"' Cid er.) cum Cyjmtini codd. LV^ prae- 

Itfpliiiu ItSPV cum retl. Cypr. cvdd., prnesepe Vutf/.; cf. BoeruKhivm 

r^*if' ''•^•^ *' Itala u. Vttigata j)ag. 3ßO 6 ngnouit U cum f'ypr evdJ LH, 

oo(n><'"i^ BHSPV aitn reU. Cypr. et Vulg. pupuliiK ttieiit> edd., 5ed ex 

Vulg., contra ttk/iVc« Lact, et Cypr. (est. Af'J, cf. LXX 6 V-w; (*i »w 

ouviJxEv ieremins HP 7 turtiir terapiis suum P hyrntulo H, erando V 

8 ci (ante tmtm) expvnct. et cum punctt» eros., B, om. Cypr et AmbroB., 

hexnem. VI 30 (I 119 F Maur) ei rimt. 23, 6 (II S8ä C), cf Saha- 

Irrtum IT 659; etinm in LXX copwla dwst rares P' fcorr. P*} V 

!t cogaooit BRSI'V cum codd. Cypr. et Vulg.. agaouit H 10 dii^Wi» 

BHSV cum Cypr. cod. L, dicitis HP* cum cett. codd. Cyju: et Vidg , 

dicitos gic P^; »w« ipi'n LXX 11 «it om. P 12 falsa H cnm codd. 

Cifpr., faUi cett. oonfusi HSP atm codd Cypr. et Vulg., d«e»t copula 

in LXX, et confimi HPV cf.LXX lU [i^v ^yniiör, ff/oT*«; ^iuä^s Ypa(i(*«- 

xtü9'.*. r^vyit^acn oofol sapientetij et sapiente« H trepidaueruut om. B 



dluln. inst UV IV 11— 12. 



309 



et capti snnt, qtiia nprbuiu domini reproltanoniat. 
ergo, ut cofppiatn iliwre, cuiu staluisspt deus doetorfiii uirtiitis 14 
mittt'rt' ad hüuüumj, renabci eum dt?um> in carne praeccpit et 
ip»i hoinini siniilem tieri, cui dux et comes et nii4^islßr esset 

» fnturus. ßwl tarnen qnoniam clenieus et pius est erga suos 15 
tleus, ad eos ipso:« enm luisit qaos oderat, ne illis iu pt-rpe- 
tuuin salutis iitain dauderet, sed daret iis liberani facultatem 
se^iueiidi dpum, ut et praeminm nita*» adipiscerentur, si secuti 
fui^sHL'Qt, (juod pluriiUL eoruui faoiunt alque feceruut, et culpa 

10 6ua in pot»Dani tuürtis incurrerent, si regem simm repudiassent. 
aput illos igitur et ex eoram semine regenerari eum iussit, 16 
nc si fnii^set alit>nigena, iustam possent exousatioueni de lege 
praetendnre, ijuoil eum non suscnpissunt, siiuul, ut duIIh oni- 
oino geus esset in teira cui spes inmoitalitatis aegaretur. 

12. Di^ffondens itaque de caelo sauctus ilie Spiritus dei i 
sanctam uirgineni cujus utero se losinuarct «^legit. at iUa 
dioiuo spiritu hausto repleta coneepit et sine ullo adtactu ulri 
rppent*» iiir^irialis uttTus iutuniuit. quodsi aiiiiualia iiiiaetUim 2 
ueuto et aura ooncipere HOlere omnibus notura est, i'ur quis- 



u 



KPITOMB 2-181 088.8 3. 
AVCTORBS § 1 88.] ct. Cypriwi. piig. 73, 18. 
'mir»)] cf. Vorg. Georg. IIl 274 ». 



18 s. (uonto H 



B(G)RHSPV] 1 captiiii V riiua] quoaiaiu // uil Joe. Jfremiae cf. 
sdtium piig 566 2 oif B' 3 carnuiii (crp. tn. t f) P i fieri ofri. R 
esse H h quoiiiam om, S est et pias ZT est om. V itios] no« P 
Ö ipsos eumj ipsum P T^v* P* im Ä" 7 saluvüs (s fr.) V cUu- 
d^n-.t S' ÜB R, bis BIISPV libeutor S a Facnhateia indpit ctf 
didt (i pag. 77 (21), ruiwt in w#rM t—10 (crt ojitmu, ll—lö perpauca 
legebttHttir 8 dei ßP' fdCa corr. /•>) V ft om. H 9 et] aut H 
culptt — mortis] püeuam süa- (m er.) iu eülpaiü ■mortis' (g,l. in.2)fOrdiH. 
iter^r. aiffnifiatuit m. 1 B, iTulp[AmJ eiUA(>n putMinm) in culpa m[ortis] G 
odpaj puküirx 1' 10 pocna V pott repudLisseut hoc qaod sciob&t 
eise facturo8 B, [qujofl «ciebiifot] {essti faciiiro« G 12 iw si] um R\ 
^9] «nini' R^ lA quotl om. R ex cum uou suscepisAeut hoc eum M 
aou Ku»cipere d^'bf'i'o /t' L4 in) et in H cui - ite^retur om. B* 
fit. l B*) G necarrtiir fl 15 scatus ("m. 3) «c H 16 ulngtiwm Ü» 

17 diuina P"", dt*iiiio tx diuino r> hausto] s3o V et om. i/ tuclu S 
19 et] ant, 5P qniBiiuain — cui] quisqanu spiritu fspS 8) ml SP 



310 



Firmiftoi Lftotauti 



quam mirum putet, cum dei spihtn, cui facite «si quidqaid 

8 uelit, grauatam osse uirgiaem dicinius? quod saiiu incrodi- 

bile posset uideri, nm hoc futurum ant« nmlU saecula pro- 

phetat' t^ecmisseut. Soloinou iu ode UDdüuicesima ita dicit: 

infirinatus est uterus uirginif; et accepit. fetum, (H 

grauata est et facta est iu mnUa miseratione mater 

4 uirgo. it«m pruphela IC»aLai<, cnius uerba sunt haec: prop- 

ter hoc daliit üeus ipst* uobis siguum: ecco atrgo ac- 

cipiut in uterum <?t pariet filinm, et uocahitis nomen 

& eius Kmmanuel. quid buo mauifestius dici tK>testy tegt*- 

liaot isla ludaei qui euin neeauerunt si quis nos haec fingere 

arbitratur, ab tils requii'at, ab bis potissimiim saniat: satis 

EPITOME 3-7| 0. 3y, 1 ». 7-10] r. 39. « 
AVCTOHES 4] Im^us iq psalmU 'äAlomoms' qune quident extjuit 
not) iiiiietiitur: cf Uneiiscbiuin. Zeitscbr f. d. faintor. Tiir^l. 1871 img ^Iti 
vt Oscariiuu dt* tJ<>bluirdt iu prologumeois I'siittem StüüuioDU mox pru* 
diliiri. 7] la, 7, 14 fcf. C.vpriika. pag. 7-1. A). 

h(G)7iHSpy} I 9i>intum n, apB V quidquid] quidquid (corr. m. 3} 

es> (X tr sc «rfii. m. 3) V 2 grauMa V diierit m diciu S', pro 
divimuH httc uftget P iDcr«di1)Me H^ 3 posset et J*'. et del. P*, po«» V 
4 diu>loaion //'. salomon S, salomoni (n cxo) P in ode ondeuicosijna BS. 
iu od« linde II ii'uäiiiio B^, iu eod«« iiud>>iiic^iutö £', iu libro H, in p^^jitmo 
undeuiceiwimo ^n exp. m. 3?) P, in odeQ XX V dixit V 5 föetum 
(öej-jf. et dei, w.3)B <j iq inultii uüih^ratiüiir S uiiKvrftUo H 7 esei^s HU 
pru|itt>r bocj proptorea V 8 dabiit V' uutibt dtrus ipse F acuipit^t 
ili utfi'um HS\\ quod. mm coruientiat £ptf. €.39^3, rtcepif in utero a&- 
oipiet ii et coflä. Cypriani (ef. LXX « y«ff:p\ a^-^it«i^, nwi fMorf uU- 
nUQ //^ M/1 ^iwiMOM Lact. Ivcum aniecetUntcm 'Salomonis', dnnde loeos 
Ps. St, l'J; Is. 63. 10s. ; 45. 8, qui f^ 7 ». »eqmattur. nou ex CyprianQ hahtt, 
Aiirir ijMinfue tr nli» nucUire xmnpsimr uüiffnr, wiUle autem wtriatit hoc 
II) luco (cirf« littlar (cf. Saliafcrium II yjtj; arti|iict in uteru ifi*; uir^o 
concipii-t Vulg. 9 pari. et (g «■.> H iiocabiUs BliSPV Epit., uooabi« i/; 
cf. LXX xa'/.fTit;, (wl hac quoquf in uoit magna est dvuen^o ttuttum 
Jtalae, ef. Snhnitrium l. c. ft HoensctUum pag. jiS; uooabitiir Vulg. 
Ift •mmuiubi-l HSPV qnod jp>, corr. P' 11 IuhU V iiecaui-root R, 
uiiffainTuiit crti. et edd.. «d ef. e. 18, ÄV; Epit. 43. 1; Angti/^tiu. de du. 
dtt XVIII 4ti (II 3:iH. 23) ludari . . qiii pum omderunt n in eiira rredere 
oulutiruiit tpiis] qui B in (hium ßu) detinit codicis G pag. r7 (äl), 
Afifuitur juig 7!i ('i"-!), niitu in nerft$. 1. 3 perpauai (njebnntur hiii^ 
nos H 12 nb his rt*'iiiiriit — probandam {Sit, 1) ow. P üs u^rnyiw 
loco R alt. Ii'i« S» siimatj pntat // 



10 



dlatn. last Hb. IT 12. 



311 



firmnm tfslimoDium est ad prohamlum ueritntpm qiiod ab ipsis 
perhibetur jnirnidiü. KmnmnuMl iiiitern iniini(uutn uocitahis 6 
est, sed lesuä, qui latiue ilieitur t>alutarii> ^iue saluatür, quia 
cuQctis gi'iitilms salutifer uenit; sed proplifta declarauit hoc 

A uoniJiie qiioil iIhiis ad homiaeüi in carue iiontiinis esset. Giu- 7 
mauut^l ouiui si^niHeat 'aohi.'jcum dous', srilicet quia illo per 
iiirgtDHiii iialo confiteri hoiiiiuHs oporttOiat deuui secum <*»se 
id ost in terra et in carne luortali. uniU* Dauid in psalnio 
LXXXJIll aeritas iuqtiit du terra orla i'^t, quia di^us, iu 

w quo ueritas est, terreimin corpus accüpit, ut terrenis uiam na- 
liUis aperiret. item KsHia;* ipse; ipsi autem uon credidt»- 8 
ruuL et eiacerbauerunt spiiitum <<anctum et conuersus 
4'8t eis ad iiiiinioitiain. et ipäe expiignauit et recorda- 
tas est dierum saeci li, qui suscitauit de terra pasto- 

u rem ouium. quis autem futurus easH illo pastor, doolarauit 9 
alio loco diiTiis: t'xsulteut eafli desuper et uuljes in- 
duant iuBtitiam, aperiatur terra et pullulet salua- 

EPITOME 3 8.] c. 37. 9. 5—7] c. »9. 3 Emimm. - deus. 10 Ut- 
rciiniu coi-pas] c. ^ 8. 

AiWTOHKS 91 P«. 84,12 11| I« (J8.10s 16] I« 45, 8. 

EXPILATOHES 3 «.] AngiwHii de ciu dei XVII 18 (II 245, I3a.)i 
I«Mur orig. VH 2.7. 3— & 10 s.] Isidor. ibfd. § 10. 

Ji(Q)RH8PV} l ert tcstimonium B est] et R, om. V 2 iwrbi- 
iHTütur H miuki(-i>i (quart. i mit. ex n) H «uini:itmliel V iiMatiu BV 

3 äiuo] ma» (\ m. 3) H 5 nouiou V nd ex ah S^ iieiiturus «sspt in 
rsni« B eiinnariiilipl HV^ Ü »nhu] nuLoiii V quia] «t S illo um V 

7 Mto rcorr. w. S) V 'dßum' P «cc ' um (3 uei 4 litt, er.) B 8 itemw P 

inde SP, undo et F Ö *^XXXIII1 (^ a,id. m. 3) B ad toc. Pnalmi 
Cf. liortuichiuui itag. o9i (^uittj at quin V 11 ll'i« imi. H, Mit c/*. c. 1?,9 
itcui ^loysvtt ipse veeius fif ]3 Hti«' P 11 i|ui<i £ Bu<(V;iitnii)t B 
de] douft df' Ü ir> mi /w. haitti' cf. liu^iuictuHm png. »öV caspt] 
«al /!'. Corr. //' ]li ilniitllllC C; LXX al «cpf^it ixiäTuga« 8u;jt«9-ii)|«, 
Vulff. nubvs pluiiiit iustuu. unde ap. LatU. fort. iaiit\aa,til ncrUmui um esse 
exi*tiniat ItoeMduwi p. 5.5J 17 i?t nierifttur 5 salu»t4ir BHSV, saluit- 
torem Äi* «ww Vuly. geriuinet sRlimtoreiii; LXX äv«t€ii.«Tü> i^ y^ k»\ 
^/.MTfjaiTw f*.ws XBi 3i)iatfl(rJvT, (>ie oorf. ^^ex-tiHflr, ^uociini potissimum 
cOHtfi-uit lecrHitw Ilalae a Lad adltibtta [cf. Jitttimchium p.fJ33, ad». 33 al.; 
adkiendutii tarnen id ei9 pvhmtmum ap.Lact.lwia vbnermtri ijutu nitn haiieat 



312 



FirmUni Lnctanti 



tor. «go enim dominus tleos creaai enm. solaator nero 

10 est, ot supi-a diximus, lesns. sed et ulio loeo idem propheta 
810 praedicauit: eccp natus est uobis pner. et datus 
est aohis filius, cuiiis inip<'riuin supnr iimeros eiut;: 

et aocutnm est nomen eins 'magui consilii nontius*. & 

11 idc.iroo fuiin mtssas est a don patr**, iit uuiucisis gi-ntüms 
quae siih naHo sunt .siiigulnris p\ Ufri di-i saitotnm my^l'^riuiu 
rouelaret ablatnm pei-fido populo, qni adiiprsns deiun saepe 

12 dWiquil. I>aiiii.'I qiioqm; similia praclociitus est. nid*<bam 
iuquil iu uisu noctis: et eccü in nubibus caeli ut fitius >o 
hominis neniens st asqne ad uetustam diernm perut^- 
nit et qni adsistebant, obtulcrunt enm: et datum est 

ei regnum et honor et impfrium, etomues populi tri- 
bns linguae sernient ei, et potestas eius aeterna, qna« 



2 8U|.ra) i»ag. 311. S. 

EPITOME l 8-1 cf. ad SU, 3. 9-313. 1] o. 42. 4. 

AUCTOKES a] I». t». Öt cf. Crpriim. pag. 89. 8. H] Dan. 7. 13« ; 
Lact, lücuni uoq «x Cjpriniiu pag, lr2, 17, qni li,il>et uliaiii eius fornjum* 
Bumpdt; uerans 13 redit § 15. 16 et o. 2t, 1, o. 14 o. 12, 19. 

9 Ct/priano} ef. ProUgomma], Siwtooifijv txU.) äv«Tc0.aTw Sjiai fwo« tx~ 
trtima tterba qiMmquam ap. htici., fort Ultrariorum culpa, omi4iia aunt, 
lUMPH jtrojiter ^'"■oi'^oüfT, mnHtnaltuum rtinm pAtos (cftiiti^ accmulnm mtrr- 
jtrrUitiouetn fort, alui Htn Vuhjutne e-xpuh^nm e»ite ctnAfi ttoetwfJiüu 
pat). !>ö4) nommalimtm intflUtfcndam et saluator poÜHtt rfcipienilttm tpu:m 
tsaluotorrm cum KwJp. senhendum e$8e ^xistimnw. 

B(G)RffPVJ 1 (•Hin C, fort, ex Vvig. ego dominus cr»ui entn «Mw/tfiini 
esM Üoetufcltiv uiti., LXX iyfö li^i xvpioi i xiiaat; sc 2 fium. H idem 

— üic"! itA |irui(lii?ta 7i 3 üohis URS UV cttm codd. CifprioMt, uobi-t P 
Cum Vulg., fi\i'f LXX Tpuer B^ 4 uobia est P uobis C, nobU codd. 
C'ypr et Vuig., ujii' cod. Alrx. I.XX, i^i^iv cttt. codd huniHrS* ex Jiu- 
merQ 5 5 uoi-atuni est BHHSF cwn codd. Cyptiani, uocabitur V cum 
FWg. ad Ute. Imiae cf. Hoemdiium pag. 546 6 tft ^dcirco) äetinit 
eodicu O pag. 78 (22), stquUur pag. 79 (35), cittus in uer/tu 1 pauca Uge- 
hanhtf enim om. H 8 dcura om H luv^pe B* reliquit F dn- 
uihel HSPV uidt»ba,nL P" 10 uiso S, \nm S ut om. V 11 nmeas 

— pcrueiiit] neuiens uenit usquo ad uctusfum dierura P uptoahim Are 
ei c. 22, l C, nnlicuiti infra ß 16 his C, Epit. 42, 4 cum Vuhj. 12 «d- 
sbtabant B est om. R 1.t rt honor om. R omois popalus (»td -Ins 
ex -M S*} HS 14 mUe linguae «dd. et Ä' potestafces ciua aetenii« B 



dialn. Inii Üb. TT 12. 



313 



numquani trauslbit et regntim eiue non corriimp^tur. 
quoiuodo igitur ludaei et confitputiir et gperant Chiigtum dei, 1 3 
qui hunc idcirco rGpiobauerani, quia fx homine natu» est? 
nam cum ita sit a deo constitutum, ut idem Christus bis ad- 14 

& aeniat in torram, Bernd nt iinam deum pontibus Duntii-t, deinde 
rnrsuH ut n'i^net, quomodo in s^uuduni eins adufntum creduni 
qni in primum uon ciediderunt? at<iain propheta utrosque 15 
adiiiMitus eius pancitt uerbis comprehendit. ecce inquit in nubi- 
bus raoli ut filins hoininiä ueniiMis. uon dixit ut Tilius 

10 df'i, sed ut filius hominis, ut ostenderet quod carne indni 
haberet in tßrra, ut guBCepta homiuis figura et coudicione mor- 
tali dopen^t homines iustitiani et cum mandatis d^i fuuctus 
»leritalern gentibus reuelasset, multaretur etiaui luoite, ut iu- 
feroe: quoque uinceret ac resignaret atqne ila dt>raum rcsurgens 

w ad patrem pioficisoeretur in nnbc .cublatus. adiwit enim pro- 16 
plieta ft ait: et usque ad anticum dicrum perucuit et 
oblatus est 6i. anticum dierum appellauit rieum suinmum, 
cnins n«'tas pt origo non potest conprchendi, qitia snius a sao- 
culis fuit, nt erit semper in saecnla. Christum autem post 17 

s" pasäionein ac resuriectioneni ai^ci^nfitirum esse ad deuni patriMn 
Dauid in psalmo CVJIII cont^statns est his iierbis: dixit do- 

KPITOMI-: 21-314, 3J o. 42, 5. 

AUCroßh'S 21 1 IV 100,1; et Cyprmn. pag. 03, 3. 

B(G)RÜSPYJ I traiifiibunt ^bit B^} S» post eius s. /. quod iP 
ad loc. Dttniflix cf. Roenjfcliiuni pag. 598 2 an Christum <filiiiiu> dci? 
«UM fürte QonfaemlKa est loc. Lue. S, S6 xp" 1 T3i| tiv Xptotiv xuciw 
8 quin ex qni 5 > 6 in om. B in ndni S^^ TtsnAtn S^ crednnt m 
wtl H^ 7 in om. S 8 adpnieh«Ddit B Eecce H 9 pr. ot om P 
ßtiiis hümiuis bi». aenipus — dpi scU ut om. V 10 ciu-nRin B II in 
(«rra om. B ut) aiit V hoii)in«s| Lymiii'-H ut ostenderet koniijiilms B 
12 dei funetiiH] diffunctus // 13 releuossct R mul'c'tiuvtijr S^' 14 in 
(uincoret^ äeninit codicü O pag. 79 (33), nequitur pag. SO {36j paene tota 
Ueta I« ad om Ä'P »nücum GH, antiqaum BHSPV; ef ad 312.11; 
uitiquiim tx Vuli/HUt iniatum nse 8u«picatwr HaMsUiterwi, TheoJog. 
Ltteraturblatt Itiüö pag. 4^ penieujt — anticum dienun om, V \7 -y (i.t. 
vel) t. t. atlfl. /" ttiitiouiu GH, antiqum B, »iitiquum HSPV appol- 
kbM BG U» ul B'P'F, rt B^GBHSP^ 2ü ao] a[nt] (i ewe om. V 
21 -CVIII fl' (■ CVini flV GHS dixit BGHSPV Epit 4St,5<Mm codd. 
Ctfpr. LWtt Vulg., dieit H cum reit. codd. Cypr., std tf. ttscv • x<»pio; XXX 




% 



314 



FiruiUnt Lnctanti 



miini.s doinino m*'0: sede ad deiLtfratn nicain, quoad- 
usqiie ponam iniinicos tuos snbpedanoum pednm 
tuoruni. qui propheta cum rei üseet, qu^m appellare donii- 
unin suiiin pos^et qui snlHrr^l ad di>xtorain doi iiisi Christnm 
filiiim- flei, qui i?st rei regura et dominus dominorum? i- 
16 qnod Esaias apertius osteiidit dicens: sie dti-ii rlominus 
dßus Christo doinino meo, cuius ienai d^xtcraiu ob- 
fludire ante eum gentea, et fortitudinem rvgam dis- 
ruiiip;tiii, aptriam aute illmn portais et ciuitates non 
cludentur. ego aiile te ibo et montes dcplanabo» et w 
foresaereas conteram et seras ferr^as confrinETAm. et 
dabo tibi theii.sauros ab^rondilos et iuui.'^ibiles, ut 

AUCTORKS ftl I Tiuiotb. ö. 15 ö] U. 45. 1-3; Lact Iwuiii 
Dou L'i Cfliriaiio pug. 5(i, lü suiiipsit, qui piiuiuio tiiituin habet iit>r«utu 
et huius ipsius äliam receusioa«!». 

Ji(G)TtUSPV] 1 nill a V ai1 (ific} d«itriB nun« V. rx VuJg n Afürla 
mc» quoadusqu«? ItHSPV cum Cypriani codd. LM, dooec B £)fi(., 
doii(w) G, cum rell codd. Cyjtrinni, sed ex Vulg. 2 »ubp<>dAußiim HSPV 
EpU-, sulb]|>e[d]im{euiii> ff, Bappednncum HR ad he. Psaiwi cf. Boeor 
whium png. fiOä 8 qui« B rei esaet] resuirexisset B', rorr. IP, rei 
esset fall. ^ ex i) S d^um fl, 'döni' J*' 4 ««ui