This is a digital copy of a book that was preserved for generations on übrary shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history. culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount oftext is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each tile is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web
at http : / /books ■ google . com/
■4 K
(»
; fle .
4t
X
CORPVS
SCRIPTOllVM ECCLESIASTICÜIIVM
L ;VM
EDITVM
ACAUEMIAE
ns\ CAKSAREAK
I
I 1
L CAELI FIliMlASI LAClAÄTI OPEKA ÜiixMA
ACC'EÜVNT
CARMINA EIV8 QTAK FERVNTVR ET L. CAECILII QVI
INSCRIPTVS EST DE MORTIBVS PERSECVTORVM LIBER
RECINSVEHVirr
SAMVEL BRANDT ET GEORGIVS LAVBMANN
PRAGAE
VINDOBONÄE
LIPSIAE
F.TEMPSKY. p TEMPSKY G. FREYTAG.
UIBLIOPOLA ACADEKIAE UTTERABYlt CAESAKEAE VINPOBONENSIR.
HDCCCLXXXX.
L. CAELI FIRMIANI LACTANTI
ACCEDVNT
CARMINA EIVS QVAE FERVNTVR
ET
L. CAECIUI QVI INSCRIPTVS EST DE MORTIBVS
PERSECVTORVM LIBEK
BECENHVEKVNT
SAMVEL BRANDT et GEORGIVS LAVBJ[ANX
PARS I
DIVINAE INSTITVTIONES ET EPITOME DIVINARVM
IN«TITVTIONVM
RBCimviT
SAUVEL BOANDT
PRAGAE VINDOBONAE LIPSIAE
F. T E M P S K Y. p T E M P S K Y O. F K E V T A G.
BIBLIOFOLA ACADEMIAB LITTKRARVX CAESARF.AE VIKDuBONGNSIS.
»bCCCIAXXX.
VINDOHONAE. TTiPIS DBSCRIPSIT 0. FREVTAO, G. M. B. 11.
OTTONI RIBBECKIO
GVILELMO HARTELIO
PIETATIS ATQVE AilORIS CAVSA
EDITOR
PPvOLE(JOMENA rARTlS TRIORIS.
L. CaeUits Pirmiamis Lartnntius* rtim iiit^tMiii sui doctrinae-
que iiiouumeula, id quoil ei intlicf libroruiii eins ab Hieronyiint
' De nnmiuibu:« Liirlautii, de qiiibn» uliatii Fritx&ohJu» in [iriiua pHK>nn
cdiiioniH dtiae scripüit hoc: 'Qimc noiiiitia l.uttjtutio fuorJDt, oegrc dixcris',
t'iiui IQ lii» Pi'ülf^'dtiK'iiiN iLgt're ui>hti><sfiii, |>08tea eüui 4ii)At^stioii*;ni. ae
Pnjlfgomt'im uiuiluiii eieedereiit, rnai (li<i)iutiitione qnn totiuii aitani T<ac-
Unlii ptT^ecDtiis siim r-auiunii, 'l'thrr da» Leben des Lnclnntiug'. SiUung»-
hfrichle der Kai». Akademie der Wistmechaflen m Wiem, Phitce.-tiMor.
Clag*e. Jttmd CXX (lti!H)), AlthundUmg ö, p 2 m 42. Hoc loco unum
Uiii(>o muiifudiiiii iiiili'tur, i-4Miiriiu<'r<inui iniuinif »d iiumfii gentili' Lat;-
LtaiitJi sjK'ftare eo ticitataui, (juod Baliixni» i:uiti librum Du iiiorUbus [i«l'-
'•eoittoruTi) i.Mni Cafctlii itisi-i-iptiim LikclAnti» ti*ibiu'r«'t, eidoiii etinni
nmiipu Carriiii tribuenduiii i>«i<;<> [tittauit : i|iinin rationriii niliit uatorr (»v'ile
irst ad inl^llegfuduin. ijunvsüu tvsliinunÜR cudicnm decidittir: gvittilv uiiim
CaeliuM prufhciit Afitiqiii.uiiiuis rotJox {VI-VIImhc.) Oououitmsü in 8ub>
Mript4oiiibuK libraruiii I. IL III. IV. VU liistitutionum, optiiiitm Piu-Jnious
R \G^ (mpc- IX) iu insc-riptione libri I (sod furt»5S[> nb alia inKtiu), in
^ub^TipUnnibuM libruruin I. III IV. V, buaiis Parisinu» K 16^ (saec. XII)
in salKcriptione libri III, Vjib'iiiiiiiiPüsi» 141 (saec. IX— X| in inRtrriptioup
liliri 0« opiflftin dt'i. addctidiiH ntitrin e»i locus cninlogi BobiciisiH siiec. X
ficripli: liltros II. Celii Firmiaiii iMctanlii de opificio dei (ajmd BeckeruiD.
Cat»li>^ bibliuth«au-iim miticiui p. 67 n. 220. 21); foiiuiuii Caeciliu» contin
'habi<at Montopessiilniii» 2-U (X iii\fc.) iu iii»cription« libri I a mniiu recen-
äfoiimu in nMurn, <;t in xiibscriptiotiß libri VI. di^itidi' pMrifiiitujT I* UUi2 isacc.
IX I in siibscriptionibus libnmini 1 VII ls<-d <*l fiirtAHAL' a ni:itin lUteni ad-
ditum t".!) ItihlitiiUoninn, IV- ini d**! pI Du upillrio dt'i (p. 730, H), iu
inscriptiotie libri II liibtitiitioniun: wA P^insitii I' auctoriUN iniiiiinc con-
fürri pnti^t ctim tidv BotionieuMii uel l'nnuini It, inolto lu'ro inlnui pun-
deris S(ontrj>FS<4nlauus habet. Ancrdit qnud noiinrn Caeciliwt, cnm luud
paucuB pcck'ftia iiithulica CuTilio« nnl C<i('4-ilias upn(T<'titr iuler saiKtoa.
Ubrarija mnlto f:iiuiliariu9 cmt (^uuiu Caelius, cuius uoininia iimuh »atuiUK
Ciwliu8 ii^ediiliiis etC
VIII
Prologomcna.
Dp IUI. inluötr. HO composito apparot, pluriinii et diuersissima
roliquisset, taiiu'ii uullis iiiagis comprübalus vsi iani antiquoruui
bomititim iudif^io quam eis lihris qiii Oluiiiaf* Iiistitutiones ',
iJo opifieio dei. De ira <!ei insmbuntur. Hos omiios eximiis
laudibiis Hii'roiivmus ornauit^, niaxiiiK.^ aulcrii IiistilutioaeH:
qaae iam com Lactantius eliam uinebat, ad*^) plat^u^runt Pen-
tadio onidain, fiatii fortasse ülius, ut is auctorein pmcihu»
adiret, ut fariiin j-ilii fac^ret epitoinwi. Kai'doni alj Augustino
(liligetiter lectae et adhibitae sunt neque deeiant alii, nelut
Liiciler Calarituims, Paoiaims ßarciiioiieiisis, Kuliim^ Aqnilf ieiisis,
Orientius et Saluianus Gulli, Isidorus Hiüpalen^is, qui uel ex
'fluuio ploqutfDtiae Tallianao*, qni fiiis&e Lactautius Ilieroimno'
uidf'batur, hortos suos hortulosui* irrigaient, ut»I ex copiosa
doctriiia tarn bumana quam diuiua eius uiri libros suos orna-
rent atqiu» augcront, qu^m Cassiodorius^ locum quendam
Augustini explaiians nt unam ex illis praedicat, qui 'saeeula-
ribu.s litt^iis erudili et in lege domioi ]>orniaueDtes ad ueiam
sapientiam peruenr-rint.' Quare illos tibros, quibus etiaiii Kpitome
illa ut breuior roaioris operis editio addita est, iam antiqno
tf^mport* saepius dcscriptos esse quam C(»teros a Lactantio com-
positos noa est inirandum : qui etiam iu corpus decf-m libro-
rum, quod etiaiununc iu codlee aatiquissimo Bouonieusi ei in
Paiisino quoiium ext4it, rpdaHl sunt. Codices aulem eiusdem
cuius Bououiensis est aetatis (saeculi VI uel VII) tntegros
con alios babemu»: nam codex Sangallensis icscriptus ualde
mutilatus est, ei Floiiaceusi auteni paura De opifieio doi libri
fragmenta supersuut. Sed ut ceteri übri a Lactautio scripti
< Hano Mse aeraoi titiili formoin, non Rlteiimi illoni Itt^littUwna
iJiuinaf 5iie]iius ab editonbiia usurpntjim Lnctaiitü iptiius L^sÜtnoiiiis (of.
ad p. 1, 2) Hcmotistrfttiir.
' Veterum (le LAcUntiü IvstiiUDnla m oulc« idlorius pvrtis huius edj- <
tioniii stilficieulur.
> EpiKt LYIU, 10 ad Pmilinimi fl 324 B Vnll.)
* De iiiütitut. diuin. IüUt. c. 28(11 551 Garet.); locus AufruiitiQi est Da
docti'. Christ. II öl OH 1. p 42 F M»ur.): iioiim< iiH])ii--iiaiis (|uuiiti> Miiro
et an^iito et ui-st« suffarciiifttus «äant de Ae^jrpto (Exod. 11,2. 12, S&>
.... Lactantiii»':'
Prol^gomena.
IX
paulatini in obliuioaem nenirent fortasse eo maxinie efTecium
ctii, quuii iKiii HflluM) mnlia coiitinebant quae uersarontur in
disciplinis huniuuao «cientiae, sed vtiam c& quae a iloctriua
eof'lesiae Ohristianae niiuis alihorrere uidt^rfiidir. Quid quod nr
Hieronymus qniilfin, laudator ideni ille LacUntÜ studiosisäiuius,
t;iMitt'ntiaui qiiaiidam quam ill'^ ia episUilis ad Dometrianum
st'i'iplis dfi sam^to spiiitu piolulerat, "dctPslÄndam" apiiellani
nei'itns isV? Itaque alia illa scripta, quoiuni quaedam faaÜ-
diüsis Ii>ciori))US <Hiaiu ipsa magnitudiiiH inolesta eraiit-, noii
diu inansisso iiiiltMilui. Pruliationim coiitra illonim I^ctanlii
librorum niPinoria ne medio quideni qnod appellatur ftfiuo nimis
olisrurata Pst. Nu]I<» modo qiiidcin, si ui'terum liildinthecjiniin
catalogus perlusti-anuis, imnieruiii codifuin Iiat*taiitii tiuni inti-
uita niultitudiue codicum Hieroiiyaii Augustiiii Anilirosü älio-
nini coniparari* possiiiiiUF, atque el.iarn liilianus, qui j^aeculo
duoiiedmo Idliliothecarius moiiasterii Floriacensie erat, at infra
in codicft nunc Parisino 16ö3 (R) describendo ostendi'turT Insti-
tiitinnpg I*aetautii raro inni'niri quditur, ut nix und^rri in
mona^terio quodain roppcrerlt : scd lamen liliros qui quatcnor
itia opt^ra Laetanlii u(-l oninia ut-I singula uel parti^s i^orimi
rontiofiit post septimnin saeculum et ante teriiam decinuim
eriptos non paueos aut ipsos haht-nius aut fuisRi^ olini ccrtis
Pt4>.stinioniis sciums: luinii'raiitur eniin uiginti qiiinque fere,
do quiboB aiginti fere extant. Atque fuerutil eliaiii mcdio
aeuo qui Script is Lactantü dtdectarMutur at(iu» orationis et
senteniiaroin flosculos ex eis delibareut^. Maxime uero inde
' Epist. LXXXIV 7 nd PaniriiÄohiuin ct. Oo«(iniim fl 521 I) Vall ). -
Gtiaiii liplMiius pApK in decretäli De rpctpiviidis ei nou recipieodiii libris
(», 4!'5 uc] 4i>6} »en[)ta Laclnutü intcr 'nr<H'Tyj>tia' reltitlit, qnod rfpptiit
Hon&iftdos papA i». 52Ü); cf. Epistohc Komanorum Poutificttm genuinar
rec. Thiel (18fi8) 1 p. 167. 9S7.
' Damanu! &d Hicroujtuani. in EpistoUs Hlcroiiymi XXXV (1 157 B
Vall): Fat*i:)r qui|i]i<« tibi, 908 qQiM mihi iaiu prid^iii L:ir:tuntii d^Htenu
litinis idtt; otm libfutwr Ipku. quin et phirimae epiftolne eins asqup ad
iiiiUp Rpatiü ui-rsiiuiii tciiduutnr et raro dn inL^tro dofruiittc diMputAiit,
> loiuiu i'piscuptiiu AurfliimetiiiMn appclht A. Ebvtt, AUgfmnne Ge-
aehiehle rfer IMteratur de» Mitlrlallira im Abendlande 11 (1880) p. SS9,
dno« locos libri sextj Diuiounim Inslitiitionuiu luiias De instilutione laictili
f
Ft
iiisigiii's arte scriberitii. Itaque priinuii
manu scriptoium Lactiiiitii saoculis qiiaJ
deciuio ad miriht'iuii iiiultttudiiit'ni auctil
niginti Codices; illius aetati» appellari p0!js|
contiuent, in niaiori^ foium parte ctiam
Iot D«! iia dei addili sunt. Prior liljor in
fere codicibus, alter in paulo pluiibus
raro tlÜs sauculis dfäfripta est ac pk>ruiu(|l
taiitii libris eoniuncta. Pfin<l<> (juain pr^Mci
[ tanÜus ea aotato cai a ^euasceDtibut^ littel
B«st, a uiriä doclis habitus sit, luculentis qnl
^■ostenditur. Franciscus Potrarcha* '«xunc)an(
II 4. in 15 (in 8picibg1o Ucav i'Avhviy I {1722]
Liu'tiuitii siddito adfert; lonnimm SiiristHTÜrnftRiu Ijio
iiitiliiliim ense obseriuuit ßticii[>iiianuu8 in Prtofntio
hpiiirta post A 5 [iaf^inA) tfim^iut luisis iiiti'nliiiii in n
uiorat; apud Viuceutiuiu BellouaL-euscm multi loci
tiir, «X 8|)«i*uIo imturitli itiiidniii iuos txutiiiii d»(
soriiitonim in ViiHontü BeUouac. Sppcula imt. liiu<la
in Bibliothccivi' (Jniei-ao uol. XIV (Hiuuli. 1754) [).
(lortritiAli pluriiiu suut, ■ii'ittiiii tiuiluiiiiiiodu viu
vii|;inti f<<re utiiiiomui. Luritiu ijuL'uiJaiii LnrUiitii in
iiit;ii' S Laiiibfrti Huenptnannua p. 607 ndii. c imWu
(|iii [ileroä(|ue looos (^niMus ex Lactxntio exc^rpsit, uap
LndJiutii dieetiir. Iniieiiiol phin mw dnb'iu Hpud
nn^tigia lectioDis LActttnÜAiine qiii io htinc rom in
Koi-taiitii rotiKtituRndn ei toi-i, cum tut tiiiiiqih- untiij
iiibil cuoferre poästutit
1 De ulio iiliiiiinriiiim lili II llhi^^^^^^^^B
Prolegomoiia.
XI
LMrlaiitiani' .splfiululitisimis Umlibus roM>rautl. aidciilisüimis
nero studiis eiim amplcius est Leoiiardus Areliiius, eui qui
If*gen't itliii8 tiliros, Vorum siinuitate qn;i.si aiiihiosia pi awiue
inihni uidnliatur'. Atqup (-am ni-n.<or uconiniiis Lactantü
tliKilogi pxtitiöset Antonius Raudousis ordiiiis Fmtrum Minoriim,
qui a. 14H3 'Da crratis Lartaiitü dialogos trHs' L'didii Kugouio
IV papae dt>dicatos, et AdaiiiUH qiiidam monachus Genuc^nsis
accrbis uersibus boiniiiuin ui nlleboro curanduiu oxagitauit et
Franciscus Fileirus obtroctatorem illiiiii cpistuln ad cum data
'infestu qiiodani atque inimico aftlaiuiu spiritu' uideri dixit,
quod 'in uirum illuin üoctit^simuin atque diäcrtisstmuin tani
insob'utpr, tain iiiiurinsp, tarn inipie inopctus pssef. Hos uoro
etiam ezsupcrat loannes Fraunscus Picus Mirandulanus, qui
cum dicit: 'Quis apud nos non uidpat esse Cioflroneni, sed
Christianum. hoc est atiquem qui eum ad lineam nuguemqao
fxprpMsorit ? qnis eniiii non aduprtit Lactantium Firnäanum
Bpquassp ipRura et forte praecplluisse in eloquendo?' — quo loco
prirnam Cicoronis Chriatiani noinen occurrwe uidetur — , m»! hop
dubiinndura psse eiistimat, utnim iMp an Oicpio prapslantior
fui^nt eloqiipntia: hanc sententiarn etium fidentias alio loco
pronuutiauit^. Alia qiioqiip piotViri jiossunt" quibus qoau-
> De stndiis »t litt«ris, in coi-pore tnscripto Sammlung »elten gewor-
dener paedagogwhtr Schriften dai t6. und 17. Jahrhunderte ed. Iitravl
pMcic. 6 (Zscbupauiae 1880) p. 5.
' Haue coiitrouprsiniH prieter Lactaiitii ftditor^a Le Bruii-Leiiglet I p. Vn
•Dumt G. Voigt, IHe W'iedcrbetebung d&i claAftigehen AUerthutint PHSHO)
p. SiS. Fartt^ •jux-'^dniii iriuni <tiiilo^iruiii Aiituiiü KftutlotiKiN, qui tiiniiiullls
in rPOL'Otioribas codlcibus Lactaotii adieoti sunt, p coditibiis Parisiiüs pdidit
ü, F. H. Bwk, Üe Oiuhü bi^l^iriri fonlibus «t aurtonut« et de Autouü
llAudoDsia aliqno opere ioodito, Dissert. Marburg. 1832, p. 9 ss. SingiiU
ermtA per tm Itbrv» eiiiim»nUn iniii e<lilii>iii priiiripi LiK-UtitÜ (14(15) pmrfiiii
sunt hac cum iiiscriptione; Xactniitü finumni ermtii qbii^ ip« dvwptii»
Ml. \wT frptre Aotmiiii RiuidfDseni Iniri theolojfum iwllpti-ta rt rzamla i^mil.*
> Do studio diuiiiao atqu«" b\imaiiMt pbüosopbiae, Itb. ] v. 7 (Opera
omnia lo. Fmiio. V'\c'\ Miraridulat», llnRiL 1573, p. 21J.
* Epistol üb. lU 7 (ibid. p. VÄM).
• l)\}saA stJam est quait l»>g»1iir Bctidpü M- 156.1, fol. b) Tra<>fatIo:
Qna df*piitatnr, ittnim LacUctiiinn scriptA recie in St-holis iuitciiUU pmu-
ti'tn, et pnarrnri cainiAiiiat, cuntra Lttctnntiuiiiastig^,i!i iiistituta.*
Xlt
Prolegoiiioii&.
topero illi ai'liili hflctaiilius conli fucrit osU'iulutur, sed lireiiitaUs
causa otiiiito. In tanto uutMiti Ciceronis Christiuni vultu uix
miraudum est qnod postquam ars liUros tj^pis dpscrihendi est
inueot:^ iutcr prinios liltros nouo illo arlificio iu Iialia eon-
fectos ipsy Lactantius fiiit a, I4(>5 iu nionaslnrio ^ubluconsi
editus. Hknc. cditiononi tot aliae Becutae sunt — usque ad
finem illias saeculi iam qniudtK^ini fuerunt — , nt Moeblerua,
qui foie centum duodecim ext^re dicit, aoo alinm scriptornm
ecclesiastieonnn .saopius edituin (?sse adfirmet (Patrolo^ie, 1840,
p. 931). Pleraeque saeculis sexto dpcimo et soptimo decimo
proilifinnt, pauciorys, sod oo laudabilioies octnuo diHüimo: quo,
cum antoa editorcs noqui? satis opf'rno oodicibus aut fongerendis
aut perpendendis dedissent neqae dp sermoneLactantii düigculias
quat'siuissf'ni ncquo quid üonieetnra in emendandis illius scriptis
profici possL^t fortius teuiptaiiitJsifnt. his iu gfucribus Laetaotio
pltMiius ac rt^tiuü rousultum est. InuenU est etiam tota Epi-
tomo Institutionum, cuiii:; autea minor tantuni pars notd erat
Nostro saeculo, cum diu Eitudia Lat^tantiana i'ero iacuerint,
etiam minor est iminerus editionuni atque bae ipsae paenc
totae a prioribns pt^ndenl. Quod rfliquum erat maximequo
necessarium, nt coutextus Lactantü ad tidem untiiiuisHiniorutn
optirnorumque codicnru redigeretur, id huic editioni propo-
situm erat.
Adumlii-auimuH txi remis liiieamentis historiani lilnorum Lac-
tantii: iiiiii eo triiiisfanius ut quaestiones Mutjfutas quae ad
Diuinas Inslitutiones et Epitomeo earam hoc in uoluniine editas
Rpectant per.sequannir ea^^ duintaxat, quae in oxpunpndis ratio-
nibus criticis et iu ib'scrihendis suljsidüs emendationis uersantur.
Cuius di^pulatiouis partes erunt tjes: I. De oodieitms Diuinarum
Institution um et de In.stitutiontbus, libris De ira dei et De opi-
ficio dei, Kpitoine lustitutionum iu unum corpus compositis;
n. De eodieibus Epitoinae; HI. De ratiunilms rritieis in iocis
aliornm apud Lactaiitium scriptonim adhihendia et de anctorum
et expilalorum Lactantii atl uerba eius constiluenda usu. De
edilionibus Lactuniii in Prolegomeuis altorius partia dieetur.
Prolegomeiii».
xm
CAPUT I.
DE CODieiBÜS mVUVAUUM iNSTlTUTlONUM ET DK
INSTITITIOKIIUS, LIHKIS DK IRA DIvl ET DE OVU
nCIO DKI, EFITOME INSTITL'TIONüM IN ÜNUM COR-
PUS COMPOSITIS.
Plnres Codices Lactantü rocensaeruut editores Isaeus (Cae-
seuiie I64Ü) p. X, liaJiiieas (Lugd. Rat. lÖW») toi. "4\ IJue-
neniannus (hipsiae 1739) in Praefatione (fol. aute b), qui quin-
quaginta duos eiiumerat, Le Rrun et Lfnglet (Parisiis 1748)
uol. 1 p. XXVII, a quihu.>: ootogiiita fi'ie comnii^inorautur, inter
quos Pariäini et Vaticani satis accarate descripti: quae Le Brun
et Longlet «spo»uerunt, I. P. Migne, qui illuruin editioiu'in
repptiit, desmpsit, Palrolug. loni. VI (LHCtaiiiii toi», I. IH44)
p. 94 S8. ; praeterea Nicolaos Le Nourrv, Äppavatus ad Riblio-
lliecam Maximam Vetenim Paliuni toni. II (PHrisils 1715)
p. 645 SS. 'De uariin libroniiii Lactaiitii manugciiptis codi-
cibus' egit. Qai de sin^lis uel pauciB codicibus dixerunt, si
opus erit suo lot'O noniiuabuutiir'.
Codices qui huius editiouis pro tuhdamento suut, antiquissimi
omuiuin et certtHsimi, sunt tii:
Codex Bononiensis membranareus n. 701 (oliiii bö9), altus B
29,5, latus 25,5 cciitim., üuuc Bonouiae in bibliothcca Uni-
uersitatis, antea in niona.sterio 8. Suluatoris, nisi quod intor
Codices ex t<Trilorio papae a Gallis a. 1798 abrcptos Parisiis
fuit usque ad a. 1815, quo auno eum Rononiam idaturo
esse rt'cuperutor pontiticalis in folio codici praetixo testatus est.
Codex VI uel VII saeculo scriptus usquo ia foliuni 221* Institu-
Itones Lactantü coutiiiet, si-quuiitur 'De ira diuiiia über VIII.'
usqne ia fol. 244>'', 'Do opificio diniiio lilj. Villi, usque tu
* QuHDdo, ubi, c|uo cöiiHitio InaUlutiones a I>iictnntio eomposi^jM* hIdI
qiia«4]uo tUis iiitprc'cdiiiif mm ctftorie vius lihri» rationes partitii enxn*»»!
ui coiiimt'ututiotiA p. V|[ mja. 1 noininnui IJebrr das Lrben ties I.aetauliug
p. Du SS., [inrtiiii in protiiiia eiuirnvbo quae iuHi:ntiftiir Ueber die Eni-
ttrhuHtjuTtihntluiiate der Profosehfiflen des iMctauliua,
XIV
frolcgomeun.
fol. 2C9', Ulli incipit eilrema inde a cap. öl |5G| pars Epi-
tuiiuLt! Kptloiiu'u (gic) libri neptimi libei X' iiiscripta. In L)ost-
remo folto äS3 a. ntann eiusdfin aetatis clisputatiunoula theo-
logica ailiecta e^t huiic titulum pra« &e t'erens 'Incipit de Abrahae
filiunf (sie). Coiislitlt codex oliin px XXXVIII fasf^itniüs, exopplis
teniionibus iiuDC XX. XXXVU et binione XXVIIIl, quaterui-
ouibuH, quorum nuineri postremis fasciculormti foliis iu dextro
angiilo infprioiH insmpti sunt; uiius teinio XXXVII nuriicro
carets Desimt tarnen prima duo folia primi quateniioiiis O'^^Ti*'
ad lustit. I 2, 2 [p. 0, 10]) et com eis duo extrema (In.st. I 6,
23 [p. 17, t:S] — 6, 15 [p. 23, Hl]), ita ut primus qiii nunc
oxtal quat«rnioiiis numerus sit II, in folio nunc 12 inseriptus.
Üeind« post hoc Tolium 12 totus quuteruio inlerciüit (Inst. I
11, 55 [p. 4fl, I.'^l — 18, 2 [p. (M, Ifl]): quod damnnni. lam
autequam Diimi.>]i qualerDionum adderentnr, etiauisi a m»nu
antiqua soripti sunt, fecii;se codicem imlo apparet, quod nihilo
minu» foliuni quod nunc est 20, nunierum quat^rnionis III habet.
Pi-aHerea iuter folia nunc 188 et 189 unum excisuni est (Inst.
VI 24,27 [p. ö7fi, 19] — 26, II [p. 571», U]). His de lacunis
cum propter antiquitatem illani nunitTornm qnilai^ quator-
aiottcs f^ignati sunt^ cortiim sit tertiaiii iani &. 1570 in codier
fuisse, tum idem de prima et altera et fortasse etiam quarta
couiectura effiei potost, »üb a. 1750 aut^m quattuor illis loci«
codioem niutÜatuin fuis^se cwrto testinionio lonstat: quod infra
p. XVI adn. 1. ostendetur. Numeri folüs per totum codicem
inscripti ad saecului» XVIII rererendi uidmitur. Non paucis in
folit!- loca dttliita ufl perforata sunt, ul lectio eorum atit parum
corta aut nulla eit. Codicem hunc antiquitisimum com memo raue-
nint uel descripsenint Leo Allatius, In anliquitatum Etrusciirum
fra^icnta ab Ingliiramo cdita animaduersiones (Komae 1642)
p. 62, Lc Nonrry 1. c. p. Ö45 cum specimino «cripturae, Mont-
faucon, Diarium Italicuni (l^aris. 1702) p. 409, et in Palaeo-
graphia Graeca (Paris. 1708) p. 222, utroque loco cum imagine
alphaboti graeci et latiui codici:i (repetita a lincuemanno ad
p. 1220 editionis), Blume, Iter «aiicmii U (1827) p. 161, Fleck,
W Utenschaft liehe Heue, durch das südliche Deutschland ^
Italien,., (Lipu. 1H37) uol. 1. fasc. 1 p. 101, Silveslre et
Prolegomona.
IV
Madden, Universal palneogvaphtf (I^ndin. IBftO) vol. I p. 299,
üpt^cimine eodicis tiibiila 111 aiidito; iiidit codiceni etiam loh.
loach. Wnckelraann u. 1750: rf. t>pistuhin piiis qiiae psl in edi-
tiouc epifitularuni eius Bpiolinensi (a. 1^24) itol. I p. 12!'. Kuiffer-
scheid in Bildiothec» Pntr. T.at. Ital. niillos ninnino codict^s Bono-
nienses nominanit. riiinns Mictmid Thoinasitifi pei'pnura« eins
lectiones in edilione siia anni 1Ö70, ri'pi'tita a. 15H7, partim in
margine partim id notis, sed uon satis acriirate de^Tiptas milganit.
Post Thomasium Isaciis, qui LactauUum Caescnai^ l*>46 «didit,
codicem inspcxit : hoc minus ex eis quat^ p. X iiiiiiis oliscure
dicit qnam iiidei oognoseitnr, quod in Variis Ipctinnilms p.
XXVll SS. el in Xolis ]>. 253 ss. multo pluit'? hx illo quam
ThomaMiis Iciiliom's profert; ei Thoma.sio tameü leclioaw
qua&dam Isaeum traiiseripsis&e singulariiim iutei-dnm errornm
cou.sonsu apertuiii e.st. Sed cac quoquR lecliones quai^ addidit
IsaPUH, miuiritd oiiuims rfct« ai) co Iraditao sunt. Multo plureg
quam Isaeo Iccliones huius codicis et recontioris cuiusdam B<h
nonii>ii«is praesto TnisMe loanni Lp Hruu Nicolaus lioiigl<!t Da-
fresnoy, qui editionem ab illo incohatam ahsoluit, in Klencho
manuscriploi'um codieum (inlit. I p. XXVII) a hutiuo Latinio
in ora sai Lactantii notatas' dielt, w ipsum autttm v.x lüldio-
theca S. Geuofcuao Parisiciisis hahuisse autof^raphuni Latiuii,
qui taiiU'D non ipso coiitulisi;)'! Boiiouieiiseti, sed uarias Ii'<*(ioii«s
a Michaele Tiioma Taxaqui>tio accepi&set. At Longlet in ediliooe
multo paueioios quam Um^ns profeit le4Hioii<?s anliqui Hoiio-
nit^iisis, iionnuUas umi-o plaue et a uera eiue meuioriu alieuas
et congruentes cum Tliomaftii uel Isaei lectionihus. Noua
deindi» collatinne codieis usus ^st Kduardus a R. Xauerio, qui
Laclantiam quattuordeciiu uotiimiuiijus Komae 1754 &». edidit,
H Michaele Aiigelo Moiisacrali post a. 1740 tam ac^ourate, ut
Kduaidus iiol. I p. 14 nit, confecta, 'nt ne louissimi quideui
ajiiei.« uariationtMii in adiiersariis suis nliernniis dimiscrit iiiob-
iJeruHlam*: at qnamqiiam 'sil)i uni thrsimnim i^tum non esse
Heruaudum, sed puljlieo douandum asui' dieit, tarnen uunierum
taui exiiTuum lectionuni codicLs praebet, ut uul ipsc proinus
(eiiacisHimns earuni i'opianim appelinndus sit aut ille eondus
Ui'glegentissimus; sed foi-tasse Kihiardus i'inn in opere ip»o
usquH aü uosttam uieiuoriain propagarent'
' Noiinnraqu&m plane falsn Indit dp codke Bot
eo, quod WlioiKS buius «t iv<-eiiTiori8 euiusdnui Bon
Tat. fül. A h*" meDtioneiu facit, in notis Auleui ]>auc
Tudit, JQ Isnei autem t^stiinouiiit id nipr^beodentlui
discerni utruni iXla \iiivT% B, qua p. X Boponieu
hunr Röliiiii a[ip^Il«t an etiam recentiotvn) BiMiouieT
stafiin post aatiquiuQ commeworat. Accedtt quol
ea. ropetit quH« l'bomaiiias perp4>i-aiii ut de aotiquo
inulto aiaior perturbatio apud ParUiuos L« Bniu-
quj nou ttolum quae Thomasius falao rettulerat de
soiipaeniiit, sed ctiam ex Isaro littcra illa B add
adnotationes buas traiiNtuIxruiit, ^luio iptü pro uera :
uroditabant. Quid ucrü manus prima, quid alter« au
inaxtmi inouif-nti t*Ht, oiiiiif« *^dit«res ilü prorsus
dixiuius KUte (p. XIV) de quattuor illis lacuiiU codtc
codiocni cum Ed. a H. Xhuerio uot. IV p. I adu. a
■dD. b; IX p. 396 adn. b to^tetur, nib a. 175U, quo
esti eum iam mtitJlatnm fuiss«^ apparot. Prima duo
UüD uldix»e eUHtimo propterea, quta ille ntillnm ei
l4>otiuncm adfort; uoquo ninf^" adferl I»a*>U!i. Nani qi
'Ik>noii.' t<>ält?m Irctioius (.-iiiu^dam adbibent, fim
mmioitsis nit. Ex altt-m diündc piirte qime uuno
TltoniiL-iins Qotji 3 lectiouuin quandau iUi iutvrt, *lii
Maiii'tl Saluatorie', smI id certo paeiie< indido est eui
codicrm «Ignificar'? : antiqnum enim sine nmbiguitntc
quidrm fx Uav piirtf i[uicqiiAiu haK't Vidonmus in
iiioiie qui deest. Ad iKOuin p. 47, 2.1 uostrai.' «dii
babot: 'In caelum nuvd twfnimiturj »ic l>-gilur ii
codex («ancti Saluatoria babet in caelum quotl nun-
fr«l«goin«na.
na erat aocuratisi^hna liiiius ueliisUssimi oodicis roUatio: quam
Uarolo ZangeOKJtster, cum i<) niamiHtum ab Acadoniia
Viliilolioiifiisi accepisset, ea quam adhibcre solet diligoutia et
soUertia a. 18ß4 factam bac in editioae proponimiis. Loco»
quosdani codioia etiam 0. (-lufirini, prapfectns bibIiotbe<^ae mii-
uorsilatis Buuoniensis, Ü. Kt'il, 0. Schuiiiacber a nie rogati
inppexpmnt.
SiQgulae' pa^nae codicis biiias columna» nniilinent Iricpnoritm li'
tefcoruiu uorsuiiiu; initiuiti rDhuiiiia«^ littera majore in^igDituiu
illn qtiideiD codiciK, at autiqua tauü'n «tditi jnin uetus id duuiiiim «sse
pradunt. Quod Parisiui (ad p. 52. 14; 50, U) m c&dem Ula parte '2. Bon.'
testvis ]irüduvunt, nihil ciiro. ICvstat quarta ilU Ihcuiw uiiius fulii poftt
folium quod nunc est läS excixi. Tbomusiiis iu notis aullam leetiuiiein
adfort qnam in illo futio fiitsün uftH-Mariuin iiiiivnttir, Ikrkiis aiilcui
p. XXXXV Icctioncm quam ceti?ri uostxi oodicL-s prncbent de intimo pectore
(p. 577. 2 cditiouis uustnu*) ex Ü coufinuat, st.-d eadiMii )iiiyiua iu II (iru
eonseerandw ert (p. 578, 5) wnsecramtum tut et [iro quid sit deua
(p. 578, 7) quia sU dtm \f& t.radit: Pu-iülni utrumqu« rcpetunl. nd
p. 508, 9. 11. PoBsis mspioari ]M>^^ iHaHum dt-nium unuin illiid foliiim Mib-
(racliitii fSKi; fortasio ab boniiu« Di'qu^uu qui r«diois Um u«tu»ti »{MH-imeu
piuliriilaiijque baborf uelift: Uumu bonc roiiittctura iiioerta fst- Miniiit
est t'iiiiii trirs iUa.t loctloiies peclore. con^ecramtum, tiuin a Tboniasio ctiotiini
non iu notü comm^murcntur, iu raarginu tarnen vis lods p. 380 ad-
sm|itai taaa. At quac in marginc Thomaaius adiecit, plurinia, immI minima
oiiinia n antiquo Boi)ouien»i, forta-sse etinm ex rec«nttoro ItoDoiüensi fx-
cerpta sunt uel aliundt? sumptji : uolut. anliqui Roiinnieiutiü non sunt
lertiuues in mai^ine Thi)irj.-f5ii additap |^i. 53 Fequi quid ntcfsse est (]>. 75, 24
nostnu* od ). |> 55 Slrrmtm {y. 77. 20), p. 03 Fantam (j) Bit, 13), p. 65
pnmtpolrm (p. 1*2, l*i). Diindo p. 37y in ninii;ine Thoinasii est qua tjc-
hortationex Mtan fp. .^7.^. Iß, dccat iu codioo B qua), iiuta 1.54 antem hoc
bitbvt: 'qua eshortationes suag SateatJ Ivgeinliim est ex untiqiiiH rudi-
mbus'i Imoqs p XXXXV Rorlbit 'qua exk4)rtttUone* smo* et«.] B.', Pari-
«ini ad p. 5IM, 18i '2. B<mon. . . Qua exhortotionts suas.' Ilic Isa^uh) et
Parisin"» piilauisw Ifctiunem marginis Thoniasii er antiquo UoDon. sumptaro
ir»*!M* [iianifeätuiii t'^t. ftaqut* tleri pu1uiri<<e (-»ncedrndum r^t, ut I^aeus et
Pamiui margincm Tbumasij secuti illas tres quoqae lootion«B ex oodice B
petilaa vmv rredorent. Sequilur ut quud Isaeiis iUas le<7tioues codici-t B
ffs«e dieit, id iniuime pro rerto tcstimouio habendum sit quo domoiislretur
ipDiiui fuHutu tlliid quud nunc Aws\ i-tiani nidtüKC.
U> sigoiticat priiunm, B' alterom, B> tertiain mauuui codids; mdcm
ratio in celerlü iHMÜeibu» udbibiln caX.
IVIIil lAet. 1. b
xvifr
ProlegouiFiia.
est. Littcrau uii^ial^i; sunt quae appclUntiir: quarum «ipt^Hmeu
Optimum Siluestr** 1. c. ilwüt. Sciipturii ruiitimia i*st, nisi quoil
uerba iuterdum au( punolis (ueint p. 88, 4 dea. «geria), id
quD<l raro «( i[i primiL Untiiin parti* codids occurrit, aut hoo
sigDO ' disccinuiitur, qiiod ptr posteriores lihros Institutioiium
in locis poetarum uiaiiine ad exitus nürsuum sigDificandos
intcrponi solet (p. 442, s_10. 405, 1 ss. 4(15, l si*. 4&i), 21.
650, 7 SS.). Euantiata in extreina taiituiu co^licis part«^ lihra-
rius 8patii8 qnac in uer$ibu8 ipsls reliuqiiohat disiunxit, capita
Hutein urulionis, intordiini «tiain locos alioniiii scriptorum a
Lactantio adlatos, inaxime autem graecos ita distiiuit, ut et
in initiis et post cxItus <K}i'Uin nouos uersus incip»ret. Per eos
locos etiam U'nsus ab initio hrpiiion*s esse solriit. Coiitigna-
tiones littoraruiii iion iniiltae sunt atque eaedeni fere quap alüs
in <'odiei)iiif4 illtuy uctulis oücuinint, »;oui]M'iidia seripturae
sunt paucae» B- et q* pro -huM et -?u«, deiude ~ Hupola, qua
lam m quam n litlera signifimlur: qua ambiguitale tit ut in
uocibu."! coinpDsitis sIt dtibttiiii uUum librarius in au n iulellegk
üoUierit '. Sed haec Uueola in ipso liae nol suh ßnem uer-
saum, penaro iutra ueisus iuueuilur. PiaiMioriiiua romaua
pleua Sfribi Holeut. In lotis graerLs scribiMuiis librariiis per
inagnaai codicis partem rubro, uon atramento usus est Loeos
gi-aecos auteni postea insmlos esse ostenditur v\ eo, quod non-
uuiiiqimin spatia aiiipliora isnnt quam ut uorbis graer-is expli^-
antur, et eo, quod etiam spatium prorsus uacuum est (p. 166,
4). In srhptura ^naei'a luentoraliilis est ton na litterae^: uain
praeter haue tonuani uon solum haee b est, sod etiam teitia 0*
ita enm descripsit Zaiigenieigter. Quare cum Moiitfaueon IL w..
((■fr. i*upra p. XIV) eliani has tradat ^ ^, oasu tantum eas in
codioe, eiiin lincolue longius produeerentur, ortas esse exi^tima-
uorim^. Loeisgraeeis septimi libri lastitutiuuum iaterpretatioces
latinae u manu priiua in niargine additae sunt (p. 625,0: 626,
C; 637, l a].), penaro ab eadein niiiuu tu aliis parlibus (!odids
' Eis loci» scriptiiram codicis iu Hppnrat,ii oritico cipr^fiitimiis
. ' MoDter«loouiuni seyuUiir Waltti»liarh, AnJeiluug evr ffrifrbischen
i'aUiograpItie^ (1887). in littcrarum dcscriptioof- p, 5. " , ,
Prol»goinnna.
XT3C
nel in margine (p. 167, 7) \w\ intra uerba I^clanÜi ipsa
(p. 13, IG), sat'pe in his partibus a mann tprtia (p. 23, IH,
quem ad locum ZangemeisttT 'pleiuniqun' a inauu posteiiare
iaüna ailiecta esse aduotauit; aliis loeis posti^riorcni illaiu
mannm in(li<'at leitiam e8j*e coriectric*'!», p. H>6, 7. 9. 13;
319, 9).
In rebus orthograpbicis codox saepe antiquioretn rationem,
qua sine dubio Lachititiu» ipse usuh est, seruuuit: qnart^ in
genere orthographico ubirnmqiip fierl posset codici.s B potissi-
mum auetoritatem me sequi pnr orat. Sed etiani inultis uitüs
seriptura derorinata esl qualia ucj neglegeutia uA iiiscieutia
atque lORutio nnlgaris gigner« solent, maxini« in libro VI In-
slittitionum taiita etst incuria leuilasque, ut alium libiaiiuiii
soripi*isse paenc conicia». Nos in hac editiune ubi codiL-t'in B
non in uerhis Lactantii ipsis scribendi» f^xpressimus, uariptatcm
srripturHi^ proposuinius in apparniu t-ritico, ila tarnen ui genera
quafdiuu Bernd indieuiiissi- »iUis haberunius, uihilo luiuu» in
eis locis aliorum scriptorum quae ab iino Lactantio seruati
jtuot, UHJut in utTbibus Lueilü, inUTilum eliiuri iilils in lueis,
ubi opus esse uidnbatur, uarietates snipUiriie iiodicis aeeurate
t'xUibnimas. Praeterea in Kpitoniae parte hoc in codice seruata
fieri uon potcrat quin totain uurictatuiii orthograpliicaiu etiam
cum coneetionibas nmnus 2 nel 3 proponereinus: nain cum
ortbographia coiliei^ Taurinensis, qui longe uiaiorem partem
Kpitomao unus eoiitiuct, diligentissinie essot perseribenda, ubi
ad posteriorem partein etiam wilicibus B et Parisiuo P
traditaiu perueuimus, non potorumus aul accuraUim illain
Taurineusis dpsciiptioneni oiuitt«re aul aliorum illoruoi cd*
djcum res orthegraphicas uel leuiores neglegere; alterutruin
si factum esitct, lectores in erroreni inducerentur. lani ut non
ad omuia, sed ad quuedam genera enumeranda tianseanius,
rt'Mi ila instituomus, ut uon separatim ea (ractmtur quae
plaue peruerfia ac plebeia sunt, et ea quae iam autiqua
aetate etiam doctorum in nsu fuorunfc (uclut äd^e adquin
aHut iUutJf sed ut coninnctu oidine alpbabetico propouautur.
^tn»f Ml A uocftlibtts iiii^ij)i»mu8, iiiliil ftvqiieutmü esl ijuuiti iKvealis t
•V di|>littiongl (]£ }v(Tiniilatio: quod uitiuju cum saepissimo iiccurmt,
b*
prttehruatrf cum coui|>cMitis paene constMitcr; pl
prtuiiofu« »xejjc; giMic pro -^u* B«*'pt'; tfuaeri m
t'tiHin pro umiMtitt« est amuemu 'I8Ö. 17. 4Hit, 1.
80, 3; iucae H3. 7; pfmicine -lä»}, 1; *;if(;w<f -lOj
piUinie Idil, 5; n^iiftuirrunt 204.21; soepo in aill
ar^lae 241, 4; criMMf 42?, 12; eapiome 7, 10; rfisl
564^23: neforiae 4dl. S; nii/Iac U<ti. 15; ocouJfafI
7tK tl. 427, 17; mhitkie 4.10, 15; Mipmimat 13, l'|
67, 2S; inpuuae 229. 15; otiam cafcidcmnt 3r>ti.
Vii iiiinuK «ii4>p« « pro ac i<'-riptiiui Pst, rnriits t»!
in tenniiiAtionibiis: f«^ 233, 17; cedtre intcnltiiial
mtma sMpLMiine, r.f. ad 1Ö3, 8; r^w 12Ö, 10; coJ
l>tiu 126. 3ü; ffJliHnie {i. <>. a«tnae) 83, U; A«f»rri, itttl
(wiisttiDter, pnritvr in compositjs; hcresat 394, 12-
U>. 21: kua 480. 7: mwteus 85,20; ten« 379.21;
(«iitta 3i»4, 2; j»f»M^ >'a<'pe; jor*- «»«•pissinift in comp
prtsto, jirextart; querere SRe]ie, pnritcr in omnlbiis r
iint» qvttestioi in teriiiinntioiiibuit: hiiud nu\> in ge
et nomiualiuo pltir. primae dt'cliuatioui«; hec iiit«i
ftiu-piMtme. Snepe e et i penautaatur, otnut-s lo«i
sunt ExempU snnt haec: in stirplbiia uerborum
141, 14; cxterjtabit 575. 19; iniiceant 169, S: />n/i«
de opif. 7, I: gfwe/is, HereUta$ 151, 8. 206. 4. ;j(i'2. ^j
I 28(1, 13; ttercfhcüK 179, 19; in t<;nninatiouibuH rRiiu^
ü. 2t>o, Iti. 4«)U, 17 5. 48-1, 15. 5U2, 1«. 505, 4 H al. i
L^tirptbus; atlimijiti 411, 2: digperato» 420, II; e/j4di
loi7. 15; mritaUm 337. 13; «i«ca de opif 11. 20 bt!
X-i pro -e: 88, 20. 172. 3, ail. 10. 470. U. 5u7. 18. 5
|I02. II. 108. 0. 171. 13. 249, 8. 431, 12. 44.5, LS, 49^
U-r 497. 13. 20; ttqumhant riOÖ. 3: rmoHjhh^^^
t*r<ile;flm«nft.
XXI
nungtnti 2^Ti,\. 407, 13; nüundm, cf. &<] p. SS«"). 18. laterdum o proM;
eircaimconu 527, 1 ; foream 128, 5; fructoe 486, 6; noUiAHni/iw 48Ö, 20.
Duo tt auiit: »fJmufH U7, 2). Contra lUtci-um u omistnini est in ad-
ftctum 498, 10; aUrilrnnt 483. 5: erlingunt 481, 5. Accedunt Bingularia
hiifv: pmlluuit lU*. ti; (TifiM de op. 11, t) I<). * In graeois littern y ple-
nuuquB B«ntatiir, perram v*i i pro y.- auUtlicum 93, 2; ctnosurt« 33, 22;
V
U4^l y pi-o I.' bifthttHid 4itS, 14. Rnra vtiam est w pro y: fmges 396, 5;
^Hixirf« 222,21 Vt'iiinius ad consoDAUtes. UtU'ra ft in nerbi scribere
formis Uf^l deriuatis ante $ itel ( plcriuuque reüuetur: of. ad p. 14, 18-
42. 4. Nön rafo lilt«rae ö et u iwnuutatne sunt; b pro y: adiuhet 44, 1;
bcnefints 483, 14; ronlubione h&J, 7; cotuicrhant 3fi5, G; ebulai* 545.7;
fnliolxa UH, IS»; libore 3-12. 10; »oftü 3IÖ, !»; proterbo« 221, ID; rww/-
husüw 539, 19; wiMmtu 575, 10; iu fonnis aer1>): 494. 14. 505, 7. 572. 8
al.; u pro b: ac«ruwr, aceraitm 12, 19. 368, ö. 380, 8 et mepius; atuorü
748.22; HiHticNltis 87, 1 1 ; Hrrvis 533, 7; JWtuossf 78. 2 : Aeuffu/u« 482, 7;
hiui 485, 16; prouitate 485, 1; in formis uprbi: 32, 12. 182,23. 184, II
fdauimux). 223. 2. 465, 5. 486. 12. 490, 7. 492. 18. 508, 3. 530. 10 al. In
litl4>rB c b»^o romnieiiiomuda saut. Pro e paeod coiistiuitcr cc est in m-
Ipecetllwt, inbeccillittts (ef. ad 8. 2), rara eat siinplex r (598, 4. 745, 10);
taccftria» est 327, 4, »cd r/icarios 325. 15; taccHaria« 358, 11; omfrrac-
chhten 238. 12; caccliinis 85. 2. Variant c et cA iu noüe M/iu/crum, cf.
ftd p. 44; 23 362, H; sini^nhrf* «st eocJtiaU 515, 16; in uoribue (fraccae
p«rf>griun«que origiiiU: ailuidtmici 133, 7, OMuf^müt snepius; anaentvin
2^^, 15; nrci>ir«/<i 230. 1; arcftrtmUut 185, 13; ctorw 73, 9; careb 344. 4;
eritttu 334, 16; criji(<Vmi HH}, 4 ; crysijiptu 237. 8 656. 9. chrysippta 17, 1 ;
dieearem 608, 7, düf^rchwt 610. 10. 627, 2; miKicAi <!27, 12; natJa 221.
20. 22<fr5, «c/tof« 222i 13; «fo^naci 412, 14. Hie hpt« ftdiiinguiitur (|U30
pneterea de liltcra h dicouda sunt tiaepo ditfltixit: cooTtcHtur 463, 10;
exibtr« 482, 18. 533. 4. 15; omöm 192, 17; ortamattis 463. 7; ortensio
484, 8; ontiarum 480, 2; jHtretnt 4^5. 4; triumpnhit 571, 3; annoniavt
627, 12; <i//f(icam 68, 10; fnftunfe VA, U; nwdM 163, 18; leronymiu
191, 9; iyrintiw 80, 4: in faUinn locuin mi^rauit intcrdam io graecls:
anthintmc» 16, 15; arUtharcus 4Ü6, 22; laidwtea 82, 19; phytofforat 16,
10; M^raroo« 350,5; perperani Indiictum eat: howraueril 490. 18; w-
piMime in An, hm; filocthtta 33. 11; tfitihuUn 79. 2. Uttera d in j^uiW-
quid constanter fwe soruatur (of, iid p, 8, 23), Hfd non tniuus con^tÄii» »»st
quiequaut. Solitac i]«inde fonnao sunt ad pro nt (cf. ad p. 8, II), plvrutn-
qno adque (cf- ad p, 7, 2), adquin, rariKsiinuiu wi atquin, at*i»i oou oc-
currit (cf. ad p. 12, 1); saepe aliquit (cf. ad p 106. 3). aliut (uald« iueon-
* Mlrum est esndciu formiun ««tte p. 545, 1 in R; gttilae, ut p. 564.4
in H: ^ttjlac; adde eMajxi strangnUent in R 427.5. 559, 8, xfranijHi/aMtfHt
in U 559, 8: quibus in fonui» litlera t ad casum referri non potest.
xxn
Prolegomenft.
i
stutor. ct. 120, 1 8 ), ttput, ilttUy istHi, iiitardum quit (cf. ad 84, 2)i per-
niro «ff. Acceduiit; bftnc: atkthert ri3Ü, 13; athuc 321, 3. 302, 16. 4ä;K 6
sim. Form» prodteast fer« coiisUiis est ([(Kt, 9. 26S, 25. 400, 13. 437. al.).
pmdegi fst 573. 19. Vald» uariaiit /* et ph in uocibus praecis, quunquuiu
saoi>iu9 f ijiiftiu />/« I»git4ir (cf. ad p. t>, 17); sappe Urnen j)Ai7<wojdJ^««. Ut
eiempluni adfentiii, iu capito 2 übri HI IiiittUuliunnm htie formae scriptjte
sunt: fhiioaofthi ufl d<>riiiaU p. 179, 23 180, 8. 21. 24. 161, 5; yhilosofum
180, 20; fiUuophia 180, 1; fHumfia 180, 7. ßara est liUera fr in mgUgen
(103. 10, 480, 1), plcrumqu« c mansiU Duplex / so^p« «st iu wf/it;
deinde Id dilluuio ItiO. 14. 517. 2it; diMoUuH 157. 17. Littera m saopc in
fine uurborutii dctluxit: dcclaratu 408, 21; dtsnerendti 494, 15; enrcitu
498, 5; exenndu 571. 8; inferom 487. 15; praepogitu 488, 7; 42. ■!. 120, 3.
128, 17, 3«^, 1. 372, 7. 384, 1. 385. 11, 420, 8. 421, 5 484, 9. 486, 17. 504,
11. 505, 8. riii9, 9. r>2^,>. 1 al. Contra iioq luiiiua »iK^p» itiorc jußmae lati-
niiatie «cciisuUiiiiK pro »blstinu scriptus est: a ucriUtUui 170, 3; crim pui-
eritHdinem 490, 1; pro Ubfrtatem 502. 10; egfret audorem U, 14; pro-
batwtttm indiffer<t 138, 1; iwuü m umorfm 16. 9; U5, 15. 223, 0. 274,
». 282. 13. 369. 19. 424, 21. 488. 17. 5o7. 10 ol. Litteram n babont fa-
monnsaimam 224, 2; formonsum 170, 20: archrwiUt« 185, 13; occoiuru«
hWt, 11. de im 18. 5. Tuai n pro »r est: iamtudum 86, 3; tttJ^rir« 231, 23;
ttnpfnuU 446, 13; contra m pro n.- rtoni yjojwtim (sed a in. 1 corr) d« opif.
Ü, 1 : forAttam ante betKftcia 7-13. 17; fortiam 531, 6; cMmJ^sttniu 422, 7;
^loniwir/fim 191, 12. Littoni p in oinnibu!« funtiis uorbi Tejierin duplex
scribi sület (cf. ad p. 5, lu), pennro simpl?i iuuenitur, Irrepgtt p in «rti-
trmpnere (206, 17. 21ii, 16 248. 17J; uuJunpitM 116, 16. 463, 21; iiolumptaa
*st 196, 16, 497, 6; oinissiim est in adstimtio 119, 21; conAumsU 35, 21;
Kumarrunl 109, 12; cvntrmtui 395, 17. Pro yim pkTuimniw cw «eiuatur
(iD-lul aecum 42ti. 4, saepiua hcuntur, rcltncunt, iteatntari, sed etiani i;u:
antiipuf 42, 2. 313, 17: equm 457, 4; irti^M« 106, 18; lotptHtur 254, 19;
uqnntur 72, 21. 258, 22. 380. 14. 480, 18. 501, 17, 567, 18-, raro qtm
acriptum Q»t: antiguum 313, 16; loijuuHtur 489, 5. 509, 11; arqtwtUwr
Ml, 8- 507, 12; locuHutur est 524, 14. Littcra s iu ci« uocjbus quao e
pranpoxitione fx ei. uocibui a cousoimut« $ iacipimitibus comj>o»itai- Kiuit,
ouiitti sülpt, ueliit in extcrahiU« crrtfui excrtrt exilium expectare e.rtare
ftrwWar»; raro senialnr: exgeertAilw 395, 19; fxMerutur 160, 20; crgeras
104,3; exaUium 546, 10; exsMten 221, 13. 431, 22. Tro s scriptum est
X in sinietrtu de opif. 10, 9, pro x autem sarpe m.* (uji^csmt .^12. U;
dejiotctiit 50S. 7; em/rnciil 127. 18; fincsit de opif. 11, 3; itutruceit 28, 18;
olMttrurMt 494, 12; xancsmnif 417, 8. 449. 16; ucl etJarn xs: amiexuit
150, 22; mn.r^it 510, 9; «fjmu 165, 9. Pro I est d «aepins in inrfuid
193, 20 (cf. ad h, loc); ctiam capud 129, 5. — In uocibus conipositis ex>
tri'mnr liltorau pnifpu»tti<>uuii) sine iT^rtA ivK** ^"^ assimilautur aut nou
a$$iniilMiiltir (adtulit, attutit; inpiun, üapiusi ohtuiit, optingÜ): ^uani in-
eonstaiitiam iu edilj»ue luiitnn! oolui,
Proltfgoniitn.1.
xxni
Breultpr orthogntphiam codiois U iloscripsinius: quae iil
nianif.''äM uostigta infimae aetatls osl<»inlit, qua mi)j;aris locutjo
iialdf iufii iiicivLinicrat ac Uiii^ua Jatina iu liu^^ua» lümaiiiras
quat^ appellantur dilahebatur, ita, ouin Lactunliiis grammatiens
ilootisginKiä ein sonlibns sernioneni suani iuquiniLvsi* miniuu'
pulanJns «it, pro certo inrficio i'st quo co(li<;erii ab iiidol^ pnmi
(txcnipli a Lactaiitio iJcripli liuiui It-uit^r iniii (iegimerasse disci-
mus. Hoc &n\cn\ ea qiiaestione quae proxima est, inalto etism
cf^rtius cognoscemus.
Codox Bononiensis quauto ceteros aetate supenit, cum tanto
iiiaiorein auctoriUteiu sibi postulate uideatur, iaiu quaercMidum
est quam ettrtus ille tßstis äit uerboruui Laotiuitii.
Qua de re antt-a, cum pauciores ]c(;tiout'S t'ius uulgatui- «"ssent
quam ut ploiiuin de eo iudicium fiiri possct, taraea uiios
dortns quid setitiondum esset non fugit. [am Isaous ex plu-
rimis eins lectiooibus paucas recepit pariterque i>06teriores cdi-
(ores codicem laudauHrunt potiu» quam probaUBruut, Heusin-
gorus uiTo, uir sobrii ac simpliiis iurii<'ii, 'atitiquissimtis ilb^'
inquil 'codux Uononiensis . . pluribus locis. quod cuiquo Iiqunre
potetit, non Laclantii, sed andnnonH graiiunalici aliniius manum
n^fiTt' (Kmendationps p. 142). Kotimdiit. quidi-ni codex snum
e\h\ semper lioiioreui dignitatcmqiiu: multis eiiim locis ea aucto-
riLati! quam ip-sa UL-I.usta.s ei addit, Ifdioticä allis rodtclbuä
traditas contirmat, quibusdam etiam unU8 iuter omues ueram
memonam eorum quae scripsit Lactaiitius st'ruauit: uelut tOä,
5 tcrri«; 115,4 mare; IbS, 5 inextrirahiligfjuc; 233,2 (/i)ami«;
247, 18 pn)iiecurent; 291, 4 /oh/«*; 3'dG, 14 TUNIKA; 455, 16
ocridttt: ftGh. 25 adplicuit. At mullo frcqueiitiores ni loci sunt
quibu-s ilJi; iiou dico casu uel negb-gcntia, sed consulto cogilatt-
que mutata continot. Saepi^.sime euim in uno ß aul uerba serip-
toris a gtMiuina forma senteutiaque detnrta suttt aut aliinia iit-
sertÄ, ut tieri nou possit quin codex pro ualde iaterpolato
habcatur. Itaque si ullius, in huius c«rte codicis lectionibus
udmittcndis caulto adhibtnidu t'st, m- dum uctustaii eins i^oii-
fidimuM, l'm-ata spcciR uel simpHcitatis uel ubertatis uel nlegan-
liae uel aliarum uirtutum d<Tipiamur. NonniiUa quidciii uitia
aut neglttgt^ntia aut eo Tort^.se ort» sunt, qiiitd scripluia eiu»
XXIV
rrolcgoincun.
radi(!is ex quo B (iescriptus nst enaiiida, cum iion salls agnoscl
possot, coniecturis temptabatnr, Utriusqup genpris oxompla
quaedam COliiuilCta proponantur: tradidere pro aera deat 86, 8;
ptruiäemnt pro pcrtHtrunl lOl, 2^; quaudo pro i^uae duo 144, &; rr-
ceruent^i pro recetu edi'ta 153, 8; obliu-bant pm u/ fur6«i£ 168, 4; aAüZ
u«u« pro näm 196, 21; pudoran pro uxor»n 229, 2; hinUiria pro eiiu
to(a 229, 11; t«*(ra pfu ntro 399, 8; ampvlari pro poMn 401, 3; «
mw/^proAimK/acTum 409, 1 ; quittus rxStut pro fywi* ob fxiyua 409, 11 al.
Sud multa c«rto quodam coDsUio eoque saepe peraersissimo iin-
mulata smil: prisca pro ^nWi'/u« 8G, 7; animaUter pii> anätier 108,
10; eupidita» quam ratio pro i/umf eupidila» 122, 19; datur pifi hu/u
151, 15; (fo»/ pro eripict 151, 24; pt-ofctit tiaa uerba sunl tahiec(a pro
'/»wt prophrlar. cui'u* uwfca luAiVri' 154, 11 ; htirvsjtice pro avffvre 169,
11; «cinitrue uni'u« pro »dentiaef arteii, eilrusum est urtu uddito nm'tM
195, 24; inucnÖT pro ('nuMfij/are 207, 4; poreua istt epSeunu forUgee
fttit pro p«r corpuf . Epicum» 209, 8; mtV« miUtiam pro moltittam 229,
7; diut'lU pro diduci 284, 9; praedidtar pro dirUur 296, 7; niiiiorum
pro (e»njwn*»n 301, 19; (urta pro muUitudo ex Vulfjata 332, 9;paAu-
/um pro pof.ulavt 40], tj; tai'.rilfgum pru dtaerlum 403, 2; auaru« pro
aurem 419, 4; wiu/ua pn) i</i(ur 422, IG; proJactU pro apruphetia 433,
12; infandi pro iuxtantU (in uersu Horatü) 442, 10; mor/fj caco/i«/ pro
;Kf/ur uirtutü exHnluere 466, 8 ; spiircus iocus lAserUiS est 468, 1 quntäli
(cxcoptns titinen a corrt^ctore) ; a^pularum vX cruore pro rarum et op«re
480, r». 6; jitodeTationiii pro modtrafi aui 7>«ii*i' 481, 1 ; Aumani' jr<^in-ü
pro dtS 499, 11; perfida pi"o ptr fehttiet f»10, 11; 'viniVio pro ^imh/ho
584, 12: fitio» pro //'/cm« 739, 17, uöci /»fc*ri posteriore tempore c«rtis
quibnsdam de caiisis aliam illnnt/rVn antnpositum esso ostcndji Dresse),
Lexikalüche Bemtrkungcn tu Firmicua Maternua (1882) p. 2 s, lain
sequantur »xeinpln (>orum locorain quibus oratioiii Lactaniü
in eodiee B alieiia inserta sunt: nfc optimus n» m^ximus 38, l;
pro cum cam dcpen'ret cum maDifo^to glosäemate est cum eam dt-
peririt amarH 38, 18; morte 104, 8; li<meslius et 114, 8; txjiequemur
161, 26; aiunt 162, 13; rtrum 162, 20; gyia lifientm arttitrinm trat
datum 162, 21; dt'uersa adßrmantes 185. 6; actri poste 189, 1; manu«
deini.;« 192, 7; eicm) 257, 4; **(mm(' 277, 13; iifram 278, 12 ci 10;
APIRMOBllAViN 296, 6; mhc ttiam mtioittm 296, 10; »imititiidinü
$uaK 297,8; tU oitntderct hominibu» 313, 11; quae eis — jrratdixeratit
321.3; noa 388, 5; dhigtre 400. 1; laagDum additamoütura est post
emUulUaet p. 403, 4; dei 421. 22; hmtam 423, 11; quomodo 466, 11;
iM7am'524, 13; natutn 581, Ül; filoaofi 586. 5 al.
Ex tot tanique raanffesfis fiaudi!? uestJgiis apparet fuisse
aliquiMii uoii t>aiie iiiiloctaiii q^^j audäcissime pejuersi.ssimeqno
I'rologonitnn.
XXV
Lactaiitiuin pnrtradareL Qiiod at Rertissimuin i*st, ita illiid
minoris est momonti, utrum iinns illo fuerit an plurcs eis
deincepä coilicibus quoruin postreina propago BonouitMisiB eai,
8ua coninieuU inruloaucriut. Vnri aiitcm pssi^ simili* infrn uidfi-
bimas, mapam partein UUns corrupliouis e codice duobus
gra^lilius superiorft in ßononifüispiii irrt'psissß.
Miiltos i'rrrires ip.sa irirtiius prima uorrexit, prapterea autem Ü*
eodex mnltas coiTectiont>s cotitinut a manu altera addita«.
Hat'C iiiaitus, (juap sumnium iin« suenil» prima infi?rior iiidetur,
cum idt'm genus litloranini luioialium quod lila adhibuorit el
aliamentum fere idem, iutprduni ab ea discerui nou potest
Perniulta merida ortliojrrnphii'H aliiiquc* Imiiöris genori» HUNtulit,
deinde per totum eudicem tigno ' iam a nmnu prinia posito
ad eniinliata uel Dieinbra eoniiu, iulerdum utiam ad aerba di-
stinjjTuenda nsa pst. Sappe iiutem ad uehemeriUorps cnrrectioneg
progredii'us iierba atque etiam Hinpliores locos nonnuinquam
raimra adliibita imniutauit uel noua quaedam aspor^it. Sed
haee nmnia ita romparata saut, ut nou codiceni aliqiiern, fied
eorrectoris ingenium tenue saue atque ieiuuum fonteni eorum
fuisso statim iiitellegas: accedit quod mauus Ula muttos locos
corruptos aut mutilatos uon attigit. Ferpaacae tarnen rorreetiones
eiuK generis sunt, ut a codtee aliquo auxilium petilnm esse neces-
sario statueiidnni sit (p. H72, 21. ;?7:i, 3. 42H, II tarti). 477,25),
am forte eao a tortia manu profectae sunt. Sed quidquid do
eis locit: iudieaniu.*f, ubi quaeritur quid Luclantius scrip^pilt,
correctionum manus alti'iiuB nisi summa cum suspicione usus
esse nou potest.
Sed etiam tertia munns ecMlicem castigauit. Quae cum pa- B^
riter ac manus altera in corrigendo litteras uncialoi^ primap
manui; imitata f-it\ nou soluni po prorsus ab üliei diifi'rt quod
liqnore atri. nou ut illae fusci coloris usa est, sod etiam eo ad
»etateni siiam refeni potest. quod h»iipiores quosdam locos j)ai-tini
titteris uncialibus snpra uersuF, partim minusculis saecuii XIII
uel XIV in margine addidil (p. 206, U). Haec quoqu« manus
I Um tirullttudtae eiti-ti!t.itio quaHltun paniLur Tbomiuio et baeo diuorsu
manai eodiois uix diacerofulibus.
XXVI
Prolfgomi'un.
Q
miilta oi'thographiea correxU (iK'lut ad [cf. ad S(J, 12] oäque
athjuin nlifjitit fcf. ad 105. 21 1 aliitt \ct iid 17, t)] illut scrihsit
[cf. ad 36, 151). MuUä piaeterea grauiora uitia einendauit,
multa quae manus prima oiuiserat addidit ', utrumqiie yaepe
tain rocte, ut. oam ad negotium suuni perfioii-udum codicpni
aliqucin asciuisso ('A!rtissimam sit. Sed iion minus certnni est
eam codicom generis doterioris fuisse, quo factum est ut non
pauci loi^i mutaretttiu* etiam in peius nouaeque niaculae codici
aspirgtriMitur-.
Codici Bonooifusi simillinms est proiinrnque cogaatione cou-
iunctuH codex Sanj,'anensis rescriptus^ u. 21H, magnam par-
tem Institutionum contiiiens; do quo dixprunt Weidniaun, Ge-
schicku der Bibliothek von St. Gallen p. 10, Schener in ca-
ialogo rius biMiotliMCa«* p. 7tl, Hahn, Verzeichmsa der älteren
Handschriften lattin. Kirchenväter in der fSchuetz, Sitzuvgs-
berichte der Wiener Ahid*imie, uol. L (1865) p. 110. Is übfiT
I IiiiUo eorum loooruiu additum est bb* li- e. hoc dtest), in tiue hs*
(i. e. hoe aeqmtur).
s Do altfiro quodnm codice Bonunioiisi, do qno lam ant« diximus
(p. XYT ndu. 1), »pud Tboniasium in PraefaÜou« p. A Q*" liaec te^otur:
*ez ftftd»n) bibliotlieca (seil, 8. SAlimtDiisl hitbin ultenim optiitiuin exetnphr.
qtiod pli;ri.>((|ui* iu loch rum ülo anti<|iio coiirordolKtl.' St-il melius pro-
8pt>xisäet Ttiomastus L>tL'tuitio, si hunc ci>djcem uon pnitr&xJHSo^ Nam
i^aibu» locis Tbuinaüins iu itotJä »iiigulaa^ui qu^udnin (liionim Buiioiiien-
sium coDsensum pritedlcvt, lüdem alü uou solum uetpre« iiostri, »*d etiain
rttceiition>» hiterdum adsetitiuntur, qiiHs uoru pauoiesiinas prüfert p^cultiir««
lectäoDPS illius codici», ca« ^ntis »stoudiiiit tlliun da gregu lihruruin iut«r-
polatoruin esse. Of. etiain Isaeum p. X et editorcs Pamiucw Le Brnn*
Leiiglct 1 p. XXVII.
Isfteus p. X 'uüdioein T&xaquetli' (T) Qüininat, ouiiis tiiultoü io Ytrüs
Icctiouibus adfert locos miro cum memoria antitjiu Buiionieusis coiigniettt«8,
poKte» etiam ab aliis cdltüribus conimvuioratos. Sed primum ex ipsls
oei-biM Isaoi iDtellegitiir VodicHni' Tusaqni-tü i>iem)ilar \y\m expr«ssum
fuisüP, io quo ille loctJODCs multorum codicum et cditionuDi ascrlpdsset.
d^inde Miehac] ille llinmiLs TiLiiitiui^tliii« iioo diueräua eitt n Michnele Tbo-
muaio editore Liiotatitii: quod cuni uiri docti «.luidnin üuspicnti e.iseiit,
quoniin senti'iitiaiu ßueuemanaus, Prncf. p. b, redarguon? t^niptabnt, hc<;ii-
raU Le Bniii-Lenglet I p. XXXI demoiisLrau«niDt. Itai^uc 'codex' illo T
magna \ie\ niaxima ex parte uoo alias tti'i «^tiq"' Bunoiüeiuis lectioiied
cnntiiiuit.
ProlsgoHipriA.
XXVll
cum a. 1883 a airis reuerendissiuiLS qoi bibliothecae S. (lalli
pr»4*i;unt, lilicralissime Heidelborgam ti-ansmissus nsset, tn-rii-
plam e\as noii siii4< miigni» lahoribits cuiifoRi, quod unn cum
commentatioue de hoc codice instituta a me editiim est: Der
St, Galler Palimpsest dir Dtitiuae Inslitutionetf Je* Lactantiuti.
Sit zu ngshe richte der Wiener Akndentiet uol. C'VIII (1884)
p. 231 SS. Qaa disputatioae qno uherius omm*s qua^^stiones
quo^' t;iugu)ari condidone codici» inoiieulnr iM-rtractatae sunt,
eo l>reuins qua« iniieni \\(k loi'o couprehendi possunt. Primus
inspexit codicein B. ti. Nit'l»uhr, qui pca^lor itauons iiorsus pa-
ginatiim 43 (apiul uos ß?) Bt 88 (105) pagiiiam 122 (37) tntain
\p^H; quornm loeorum oxemplum codici pracfixnm est.
t!o(lex 2G, 5 ceiiiim. altut*, 17, ö latus. 92 iolia habet, de
qai!)as cum dur» prima et duo extrema chaitwiea sint, 88 mem-
branawa restaiit paginas 5 usque ad 180 eontineiilia. Iiiter
haec 88 Tolia cum .tint decem (i. e. quinque dupücata) aon
rescripta, aceedat autem uuum fotium inscrtum, restant re-
scripta 77 folia, quorum n)em)>rana tentiis, infuscata, una
parte glabra, aMt*ra aspera, ninlti? locis tlUcifisa detrita corru-
gata facilo ab illoriim foliornm mat«ria receotioro dit^tin-
gnitur. Cum pagiua 40 ((>) ut in fiue libri 11 Inätitutiomnn
narua relicta stt, efficiuntur lö3 pagiaae rescript^e, inter
quas tarnen 18 (153— l*iO. Itj3— 170. 177. 178, iipud nos
137. 138. 47. 48. 85. 86. 143. 144. 83. 84. 45. 40. 139.
140. 51. 52. 73. 74) Ptiam teHiarn scripturnm rccepemnt.
Folia codicis oUni Laotaiitii plaui: confu^^a atqiie perturbata sunt
uarieqne inuersa. Si>ri]ttiira posterior saeculi VIM uhI IX dia-
logos Oregorii Magtii'. lIHndn quaedam Augastini, Isidori, alia
oontinet. Ktiani altna soriptura quai? est in pagiuis ter scripti.s
inier primam el tertiaiii, argumenli Oieolngici fuisse i> uocibus
quibusdam perspicitur. ScripOirani tiatiuam. qua»» Laftautinm
CQutlnet, Ualni quinto »aecuhi tribuit alqui; ego quoque quinti
uel seiti sai'ßuli esse exisümanerani : quam couiecturam com
gennp litteraruiii, quod ex exemplo plioiolithngruphico coramon-
taüoni meae addito cogtioscitur, l'aci]e admitlat, luineu quuiilam
* Cf. WaiU. ycHi'lores renrni longuliard. et itnlitv saw, VI -IX p. 526.
"omissa snnt p. 443, 10, (ipsnütl
compeiitliis scripturae, de L'outigualioiiibl
in dirimeiidis syllabis adhibitu tu cuinni
egi, ro8 orthographicas in indice p. 33J
SiiigaU^ paginae codicis trio(!nos sin^
Cum Script ma per totam codiiTiii constanl
tudirit>m eadtünque intcrualla seraet, multi{
et prima et extrenm nerlni legi potin'riut.
duplieatuni eu'wis ex quattuor pa^iuis aod
ostendat, ut qui locus LacUatii fuerit agd
et effici potf'st quid pagiiia»' euanidap «eil
niut continaeriiil et genuiiia totius eodiq
tari. Praeterea illud cjuoque hac ratione
tantü eou&titisse t> quateriiionibus, id quod'
nutiieri quateriiioimni IX. XX. XXVIl. X>
trcniis eonim pagiüis in inferioribus auj
etiaimmnc extant. CoiiipusiiuH auteni erat
ex quaterDionibus triginta noiiem et dimidi
triceäimus primua, totus seruatuä efit. de i
minores maioresiie snpersunt. Totam ha
esse i) diiabns Inbulis in commentalione
propotiitis appartft, quiiruni prior ordine;
nunc habet Bangallensis, altera genuiiiuiu
Continet codex oniuiuni librorum partes
püstrema eius pagina l.*)4 (140) seriptura
Bcxti (cf. p. 57ö, 7) peruenit. Si codex tot
quartam fere partem Instittitionnm lerti
L _ 1
Prolegomena.
XXIX
jiarK scripliiraf*, in 34 oxigiiu pKrt; «rat perepieiia, ex 33 pa-
giiiis niliii pÜim putpritt.*
laiu ut de Tide atqiie auctoritate codicis ea quao iic-
cessaria sunt paucis (*oinp]ectar, priniuni non potest iliiiiitari
qain ex fOilfiti quo co(li*x W tibro descriptus sit. X>fsuut enim
et in G et iu B nouniilla qu^in in oH^ris codieibus leguiilur
(cf. ad p. 71, 15; 115, IB; 121», 10; 145, 16; 302, 18; 301), 14;
ö03, 3: 511, 10 al.), band raro lectioues talsao atqae eorruptae
his eudieihii^i solis eoinmuni's sunt {cf. ad p. 100,23; 100, 24;
178, 10; 234, 13; 241,4; 507,21 al). aliud genus commnms
deprauationis in eo conslaf, quod in Ulis oü<1)(mI>ur eadüm uerba
addita sunt (t-f. ad p. 71, 19; 9(i, 13: 115. 20; :«>!>, 10 al.).
Hunc tarnen consensnm non ita egse explicauüum, ut aut eodei
B ex am Q ei B descriptus esse putetur, sed oonununeni
POS ex eodt^in coiiioe ori^'incni hal»Hre inde upparet, ([uod in B
(a mann 1) omissa quacttaiu sunt qtiae Ir^mlur in <i (ef. ad
p. 75,1: 116,7; 121,20), intereideruiit contm in G qua« ser-
uata sunt in B (cf. ad p. IHM, 12; 14ö,2I; 40!», 3; 5t>3, 5).
Oou&tat ergo liliros B et ft ex Hüdi*in arohetypo Uu-
xisse atque unnni propiiainque classcm contextus La(*tantiani
efficere; quam signamus littera T, eum cfldicem aiUem qui »K
communis fon» omniuiu nostrorum oodicum est, U noiiiinainns. Ü
Codex Tautem. id quod magno numero uitiorum tarn in Bquam
in (i oocurrentium oslcnditur, niiriim(^ prolius fuit, initno non
sdnni negli'gentia, .sed t^tiain tneraoorrigendi libidine uiultisloeis
fuit deprauatus: cuius licentiae exempla cum iut«'r locos snpra
gignificat08 sint, tum in.sigiiia ^nnt p. 07, 22; 40*J, 16, de quibus
in commentationc illa p. 2r>4 s. dixi. Atque etiam magnani
partem earum mutatiununi interpolationunique quae quibus in
partibns G deficit, in uno B animadiierttintur, ex M'* in eum
iniüissam c^se ueri est simite ae i\v illud quidem a probabt-
litalc alienum est, ex codice 'I' forrt^<^li<»nil)U.s additanieuti.^que
> In »ii|>nrttu ras jiotiKsiitunn iiariiut tepHiiti» propusiii <|tiAc i»*rtne
•('Ut, qu.'t« dnliin iid cmortu» uidebantiir, qiioniuui iu ci'Miqilü codlrU
~ä Uli' eijitu iiitlii-Jitii siuit, ii<iii <ij);ninr:i(ii ni><i fit IooIh, «jiiiltiiH iiHJttiVta
itri x)JAlm |itl(Turuui ad coustitULUda uurUi scrtj^toria iulft-Tre »liquid
uidtrrntur.
Prolct^onoeufi.
iusporso nonmilla falsa uno B, alia uiio G (ef. iid p. UU, 1;
3Ü3, I; 373, IT) recupta esse. Aiitea codici^u fl per aiium
dcmuiii codinern ex W^ ß autem ex ip80 M*" descriptum esse
pulaiii: quae opiiiio nunc ratioiie satis oerta rarere mihi uidetur.
Ex ei» (juac fsposuiiiius apparet tie aiu-toriut« codicis
fere idem quod de nsu codicis ß statniinus dtceiulum esse.
illuiii. quaiiiquaiii nou pro lut^^ro teste liaberi pos.sit, taiiiea
propt^r ipNiiin uctiistAtein dignissinium esse qui audiatur mnl-
tisque locis reclas aliorum codiouiii lectioiies eonfiriuare. Paiicis
locis ubi B deest, quae siL lectio gcnuina auxilio Üliiis fit iit
certo sciamus {(iO, 18 gauta. 21 «i; i\b, 18 Ae.Hean), accedit
autem illiid, quod interduiu eis loeis quibug dissentluot B et
alii Codices ant onines aut aliqui, {\ horuui leciiuues tuetur
ac defpiidit (ef. ad p. 75, 1 ; 1 Ifi, 2. 7; 3Uit, 8; 4ii0, 1>(); 508, fi).
R Codex Parisiuus Regius ü. imiS, olim ii. 3735, meiii-
brnuaceus, altus 31, latui; 25,5 (H^ntim., 2L5 foliorum, qui-iii
Floriaceiisein fuisse iuscriptio in margiue superiore folii 2' ad-
dita haec LlBEß BKÄTl BKNKDICTl ABB KLOKIACENSIS
(adilldil alia manus MONASTEKU) osleudii, exceptA parte
quadain saeculo IX scriptus est. Coiitinet lustituliones Lac-
lautii, iion taiiieu iiitegras: naui lib. VI 25, 4 (p. Ö7ä, 7) serip-
tura in eodeut uert^u ad VII 7,3 (p. 00(i, 19) transitit, desioit
auteiu VII 9, 12 (p. (>13, 5), ut codiceiu ex niutüato exemplo
descriptum esi^e appareat. Dee«t eiiatn locus IV 10, 12 (p. 341,4)
usque ad c. 17, 5 (p. 344, 8). Sed olim iu codice, cum folia
öö. 57. 58. 59 librum II a c. 8, 8 (p. 143, 13) el librum IU
usque ad c. 4. 4 (p. 184, 14) contineutia iuterisseut, etiaiii aliftj
eaque niaxiiiia erat lacmna, qua«* quoiiioJo expleta »it^ certa'
memoria miruin plane iu uoilum proditum eüt. Nam in pa-
gina 50" a manu saecnli XII haec subiecta sunt (raultis con-
pi'miiis scripta): E<jo iuUanua armariua cum hec f^uatuur
folia deesaenL quesiui ea tnulttg in locts. et quia liber hie
raro inuenitur uix tanchm repperi iu tnonasterio clericot'um
prope hihiricae. quod plani pedes dintur. Haec post uerba
9UD1 eliam pars pagiiiae uacua esset, ea luüanus Ule ad instj-u-
ineiituiu emplipiiis ouiu^idani cui ipse intertuerat a. MrXLVIlI
Tactae adicieudum usufi est; qiiad cum ail uo^tiaiu t^usaui
I
I
ProleKOmBn«.
XXXI
Don ppiiineat, praptennitto^ Ko magis illa Huhsrriptio luliani
digna esl qiian spfolutur. Prinmm t^nini boe (looumento Co-
dices Liu'taiitii sm-trulo duodcfimo pi*r illHin pailein Galiia«
pi^rraros tuUse disriruus. nfitido diligniitia scdiili tlliuK ai*-
irmrii factum est ut codex quidam antiquus Lactantii cum
fl'rictu quodiini postmitatis px obsruritate ciiiorgcret, statiiii illu
Raiie in easilcni Wnt^liraä relapstis: codex eiiim ille, quem tum
ahtialia 'Plani Pcdt^s", ut ait Inliaiius, uc! Plcnus-Pes* (/Veni- cod«
jnedi propp Auani'um sita hal)p)>at, quo pcriK-norit dici iioii i»oiH^tM«
polest, ego cei'l6 ntUlo alio loco quicquain de eu dictum iu-
Ut-iiL Ka autciü pais codicis R quam ex Plaiiipt'diousi lu-
liauuä pO!4ti;a addidit-, liac iu nlitioiiß litt«>ris K'' sigitata est^ H^
I Edirlit Heurious Omont, rui suLsmptioncs lalmni iudicaiicrain: He-
jitnwtilioH li'uH iminnscrtt de Lactancf «u XII' si'eclr, ÜihUotlüqut de
\ffco\e dt» chnrtcit. IK-id p. 503 i.
' ßallia ChrUiinri» II p. I8ß: *PIenu8-PM abbatlA 8. Martliio fl*cra or-
dini<> S. Aiigiiarjni doftbus leucia ab Aunrico.'
* AtiiM oiKtqii« MKliots »iitiniii memorife com Rwio quodam modo osse <■*«'<>
conlnncta uidvtur. Habet euun B«gius m dextro marg^ine rolu 1' in- ««uii.
!U;H[itk>iit>tn a)> aÜA [iiHnn ut ntdetur Addttani baue: CKLII FIKMIANI
VZ RELir.IONE ET REU; DIVIKIS AD COXSTANTINV IMP., quae
iuwri[>tiD Kiiigulori^ tieqiie in idlo lüio nostroruiii codicum ocetirtviis Huiii|ita
PHt bIuv dubio ex loeo Itiat. I 1, 10; 'De roligiooe itaqui? nubis rebus-
que diuinih iiiKticuitur diaputArJ».' Quo mngi» mirMidiim est in (^Atn-
logo qundani bibliotbecae Clitniticeiisis emcuIo XII scripto, quem Dctisle
priuuQi edidit Cabinet da Manwtcritii II (1874) p. 458, deiiida einen-
da>jiis Intentaire de» manmucrtUi de la Bibliothiiiue Natiottale, Fonää de
Chtn* (18K4) p. 887 ss,, p. 859 codicem nuniero X58 signatum nomiuRrI
hunr: 'Cfli Firmi»ni iiHtitutiotium diuiiiarum Je religiotie et rebus diuinis
lul Lx>nstjiiitinuni impoi'ntür<-m.' (jiio titulo vv.m pioptor consensuin io-
scHptioiii« quae est in Kegto adiuiratio mibi luoiicrctur. tum t>tiaiii eo
aiictn est, quod in siiporiore mnrginc folii S2* uerba OdUo abb. adiecta
uldj. Iiiter abbaten 1-luriai-eosvii quoninm duIIui« fiiit cu! Odilu uomen
(•vwl, Oditonom iUiim fuiss« celebcrrinium abbatein Oluitiaccnscm (mort.
I040) coiiii'iubum aetitw duos, wi uiium «-odiceui statuendum oase, qui
ftliqao modo c monastorio CluniiiorD!-i ad Ftoriaccusc-s migrauissct. ijed
L. Dflisb;, Ad qtiinii Iin<T scrtpsentin. mihi rei^poudit tieri putiiissi^ ut codex
Ki»riu»ea»i8 Cluniaoensibus ad deturibooduiu eommodaiytur, qua re'coii-
Kf^iifius die iiiscri|itiniiiuit efli^ctus esset; «juod ri äetate Üdüoiua easet
bi;tuin, si quideui iiomci^ iltud nd niagnum ttbbatem CliiniiKcnscm refe-
rvudnui i'Hüi-t, rortiiHst' libniiitiin Clutiiacnnwiri niiNicii abbalJ» aiii iu Pinr-|
XXXII
Prolegomena.
SpiI ftium nlinil idquo inaiime sin^lare in eodk't? R gpruatitm
esL Triljus cuirn lucis, in initio t^t in fiac libri IV et in initio
libri VI, Dumeri stichometrici adpositi sunt, sine dubio ex ar-
chetypo omniura nostrormn oodicmn propagati: do qnibns infra,
abi de arch«typo Q disputabium^, acciiralius diceinns.
B* Codex K, si uniueräum saltom de eo iudicium fortur, ora-
tionis Lactantii pro toste salis eorto habendus est, dummodo
audacissimap quaedam interpolationeji, ex antiquioribiis codicibns
a nobis adhibitis uno praotcroa Pari^ino S traditat.% exeipiantur.
Qiiaruni intorpolationum saopius uironim docloruni disputatio-
nibus trHCtatarum unum cfpnus aiitplas ad ConsUntinum Mag-
uiim oraliont's cuntiiidl (i'f. ad p. 4, 10; 6ü8, 5), altcrum autom
in doctrina quadam diialislica quae appollutur fiisius cxponcnda
nersatur (cf. ad p. 130.5; G02, 2: dp opif. It», 8). De utroque
genere locoruni cum noiiduni saiis accurutu disputatum essel,
proprias qnnostiones Institui*, quibus ad eam soutcntiam iam
a)) aliis propositam addiioUis siitn, ut eos Lactantii esse
prorsus negarem: etiani inira ulii de archetypo Q agettir, ei
loci attingentur. In priore disputalione p. 35 ss. etiani de mi-
noribua quibusdau] loci» spuriis codicit; H egi. Illos aut«m
loeos si praett-rmittis, in U multo minor üceotia inueoitur
quam quae per toi um codieein B gi'a.ssaU est. Sunt etiam
loci quibus U unus uerae lectionis auctor est, nelut p. 110, 11
aureum; 234, 10 poetum aon; 248, 1 dementisae; cf. ud p. 288, 1
OPQiLN, 28y,4HlHTHPA, 2113,3 üllO^illillEIM; 428, *> insec-
tator; 428, 10 foro »e; 442, If> gapienti\ 443,2 extovfjueat ;
562, 13 decurrem: 577, 1 fehrui». Etiam orthographia co-
dicis »n,Üs eniendata est.
Codfx ß aou ips« ex archotvpo Ü descriptus est, sed per
X alium codicem, quem \ appollamus: qaod ueri esse similUmum
gine Florincvnsis ascnitstsse. Codicis ipsiua inillum nliud'eesQ itostigiuni
uid^lur, forfasse mediu saeciilo XVI cum iiinf^ua part«* biWiotliecaf Cluiiia-
eeiisis iiitmit irf. DelLslc, Vnnds dt CUini p. X :(.).
* üthcr die duatintinchen Znantze und die Kaisernnredtn bti Lactantitu.
Silsuritfüberidite der Atiüt. Akademie der Winsmucttaften in Wien. Phil-
hitrt&r. Ciawie, Band CXVIIl, AhhuudUmg VIII: Hand CXJX, Ab-
*luituUmif I. /MÄ>.
I'rolf gomena,
XXX UI
iiifra in (rtMlioi* Parisino S tli'-^nihendo osttMKh'mus. Codicem
\ .intnni proprium classeni communis memoriui' U efficore sU-
tuHiitluni est.
Ea qiioqui* pHis t'oiliois K quap sawiilfi XII ex Plani- K ''
ppdinnsi est in^^erta, digiia imlitianda est uflcre parte coilicis,
ut ipsuui Flauipeilieiiäeiu bouuiii libriim fuli^b^e pxistiniandiim
sit dolenduniqup qaod iiiiuria lemporiiiii attsiiinptus est. Quan-
tum qiiidein ex parua Pianipfdipiisis parte quao in codico R
superost iuiellegitur, is eodex neque ipse ex uDo oostrortim
cndicum inaimnJt neqne horum ullas ex illo. Itaqne J^aiii-
pwliensera foilasse propriae ctassJB pro auctore habere licet.
Perniultis Ions codex a manu posteriore (R*) correctus K*
est. Miruin autt^m uidetur quod cum per totam antiqaani
eins pjutem siiepissime eam manum nU«:ram cernamws, iti
parte postea ex Pluiiipfdiensi siipplfta tri>i> lantuin loei sunt
<[ai in collutione a me adhihita ad manum alteram refemotiir
(p. 153, y. 170,3. 173, lö). Sed hos locos fortasse alia manu.':
aliqaa rorrexit: naui praeter manum alteram con.<itaiiter in K
occruiTenti'm aliae quo<{ue maniis hie illic quaedam adiecerunt
(of. ad 10, 2: 12, 22: 50, 21; 210, 12; 218, 14; 5«7, U).
Itaqui- similtimnm ucri mihi uidchatur liiliantmi iltuni, cum
Floriae-ensem legHri-l, qua ipsa in leetione etiam i|nattTior folia
int^rcidißBo inut^niret, correctiones illas intalis^e. faiit llen-
ricus Omont in eis quae dn Inüani npera exposnit (cf. supra
p. XXXI adu. 1), interpretationes latinaa locis quibue^dam
gracci» in raaigine addilas mauum luliani oei^^ndere obsema-
UPiat. Qua ipsa re cum coniectura illa, in quam itioidi postea
denium quam Parisüs eodice \is-\is eram, etiam certior mihi
tifTei. »euteulia mea a uiro illo doelissimo. cot scripseram, codice
ipso inspecto confirmata est. Sed nt luliano, etsi codicem in
libro VII non expleuit, tarnen propter euram quam reficiendis
libris n et III matiÜR adhibuit gratia habenda est, ita cor-
rectiooibns Ulis Integrität! eodids atquo nerborum Lactantii
non consuluit. Nam cum saepe leuia tautum nn-uda tolteret
eis correctionibus ad quius imienienda.s nel modica sermoni»
latini scieutia sufßcit. aliis corruptcHs sno ingcoio fretub mo-
deli tomplBUil (cf. ad p.5,2Ü; 34, 1; 54, 15; 57, G; 107, 11 al.)
XVmi. Ud. 1. e
^TiiöuesTn apparatiin» non reocpi. Paul
ciiit'iKlntio non solleitiao fi-atiiß luliani, spl
PlaiiijxniitinKis uidt'licüt, trilmwida uidctuil
S30,8; 340,7). Qu<m1 aatem lQlianu!> itiU
lot^onim qiioruiiüam ^raecorum in rnai-;^inel
Um'p. nuit'UiT causa fuisse, quoit ilJai; in Pl^
gioe ailiectae erant., ita iit sUtim in ocnlos
ßiio qua<>r{ui>! in loco addi po:^^t'ut.
Coilic<'m primus (Ifsr-ripsit. Le Nouny
tarnen qtiod dal 'Specimen codicis Rpgii\
lihi.ii 10(32 (P) t'üt. AdhihULM'iiiii priiiii Lei
uol. I p. XXIX s.). Usii5 suin (^ullatione a.|
Laul>mauQ, opLiiiio Ca'oli Halm discipnk
iiiftrt« et suis et HttfMis t'if?ptus est, confeotl
crtdici-ni ipso Parisiis a. 1K84 inspeii. De naüti
nihn» et liuins et, ut hoc loeo id addani, alic
risinoinm iiariis teinpoiilius G. GnndtMraann, '.
der, H. UnHHit. G. .Schepss, C. Wotke certic
W Littera H siguaui codieem meniljrauaceu
nlim Hoidi'iiiergae in bibtiotheca Palatina <
t'st Palatino-Vaticanus n. 101. Fiierat
H<Md(d)ierpiin Iranslatuä et>t Magnnliaci, id qi
loiji P teslatiir: I$te UOcr piinet ad lilrar
tiiii ea^iifie inftgiltifl //,'// (pauca neiba ftras]
in calce autom eodici.^ fo\. 23l>'' a manu eiu!
ca ost quae codiconi scripsit, hi uprsicoli
'roIi'^oRicnn
XY
tffttg (hie) diii nimittm praeclarus umand« hunc lllfi lutharius
librum iic scribere fecit. Contiiiet coilt-x, cum pt'iiniis qiia-
ternio intfrirril, Iiislitutifini»s iiulo b 1 (J, ö (p. i?0, 3); in ex-
tremo folio 23() couiunctae daa« partioiilae libri I)e opifioio
dei c. 10, 1^ — 9 (pogget adiptgri) vA 20, 1.2 (iisqnp a*l »ffitum
exgptfctfint) snl)iiHHiiH sunt sie iiiscriplMe : DK DI «UMFICIO*
ID K I)K RATIONE FIRMUNI LACTANTI AD DEMK-
TRIANI'.M. Primus codireni ailhitmit ({allaous, qiii in KIfiK'lio
Vt'UMiiin Liljronini, Vruwf. p. **4^ 'Mciiiliranacci t'oiiieis Pala-
tini' uariftiites leetioiu's ali läaaco VoBsio sil>i siippcditatas esse
dicit, Desmpseninl rudicem KeiflVrsrhi'id, Hifdioth. I'alr. Lat.
Ital., Sit2ungßherirhff. der WUner Akadtmir, nnj. IjVl {IHß?)
p. 537 et cum aliis Palatinis I^ctantÜ SUuönsoii, HÜdiotlioca
Apost/dira Vadrana. Codii-»*» Palal. Ut. I (1886) p. 27. Ho-
gaiJtt^ rnp Acailnniinp Vindoln)nen.sis libeialltiite factum psl al
Mich. Pelscbeajg operaiii codicis iu tiuius editiuiioni usum
confcn^ndi 8uso.jporet. Cniug a(!<Mtrati^simani collationem qui-
Kosdam loci« Jos. Hai»ussnei', Fr. ScIiohII, H. S. St-dlmayor, quos
Itomae uersantos de illis iiiti^nogaui'raiii, conliniiantTunt.
Codex a complurilius lilnahifl confectiis est, qai exemplo
lecriptura coiitinua et uncialilms litteris exarato uteluintur. Hoc
et iode quod iiiDuineritc ptr totuin ciodiceiii loch uoces perperam
aut diremptae aut coniiinctae sunt, et ex singulaiibiis quibus-
dam erroribus iipparct. (Jraeca fere oninia latinis litlerif
scripta siiut. DueueniaDiiiis, qiii lectioiiibus a Oatlaeo suppe-
ditalis usus de codie(> Pravf. p. b 2, dispulat, cum 0|)ti»iae
notae eese dieit , recte forlasse, si cm» reoentioribtis libris
iiiaim scriptis eoufertnr, non recte, si qnid Laetantius scripserit
quaoritur. Nam oratio Lat'taiitii tot lods adeo mulata est, iit
praeter codieem Montepessulanum, geminum fratrem Fnlatiiii,
iiuHuä inter anliquiores nostros codio-es minoris auctoiitatis sit.
Taiiiffl etiam bic <'Odi*x (euin Moiitepcssulano) paueis lows quibns
ceteri oodiet'H uos destituunt, nerba Lactantii cum Hde tradidii,
Tielul p. 2ü2, 13 aetptu aiunt nuimo; 3Ö5, 10 protecani; 454,
7 9Hffiriat\ 508. 17 (*>a/H« arlivt'^ 043, H i xi (i. e. 1j;5i).
Etiain hoc addendum est, quibiisdam in partibue, maxime in
libro VI, codioem minus essu deformatum interpolationibus.
XXXVl
ProlegomeBA.
H* Noiimillos i'rioiciä uianus prima tom^xit. Praeterea manns
altera (U-) eiusdem ouius prima ost netatis corrccliom'ä adilidil
t>itisinodi, ut codicein cum eo (^xuniplari ex quo descriptus erat
collatum esse faoiln appareat. Ituque correctiones maaus alte-
riiis iion iifgl^'gondae sunt. Natu sua correotoi- pcnaio iutulisse
uidetur (iif. ad p. 7L^ 18; 214,(h ;t47, 8: VX\, U al.).
M Codex Monteptfssulaaus Scholae Mediclnalis n. 241
Institutiones contiin't, quas euedem quae in H partioulae lüiri
De t)pif)t'iQ dei eadem iiiscriptioru» prai'fixa soquuntur. Quorum
in poseessione antea codex fuerit, inscriptionibas ostouditur
>ii>i: in supiriori' mar^iue folii !• le^ilur P. Ptthott^ ideni iionien
ceiobcrrimum in pxtiema p. 186'' adicctum est, in Inferiore
autcm martritie folÜ 1" a maun receotiore scriptum est Ex
librU CoUtfjij Oratorij l'rece.jisis^ 'n\vm nomcQ in extrema
p. 186" uum fuetil, ubi li'gitur isU Hb. 5, ijmie uiuba sequitur
rasura, in medio n^liiiquere delymus. Codex inde a folio 9*
(Inst. I 0, 8, p. 32, iO) a mann Haii^iili X scripliis est: lianc
parteiu littera M sitfuaui. Prior pars codicis prima octo folia
Ml* contineus a manu sacouli XII addita est: quam M^ iiomi-
naui. — Descriptus est tu libro Cataloguc genh'al . , . des
di'partemmf» I p. 370'. K^o cum a Maximiliano Boiinet locos
quosdum coiUeis tlvscriptus aiH'L'pisHem, [KJalca plfimni illius
rognilloueiß eo adseculus suui, quod uiri qni prai-sunt Uihlio-
tliocae Mont<*ppssuIanaH bontniolc «mm Ilpididlu-igani niisorunt.
Codex Moiilepe^ttulaiius tarn sJ]nLti.s est Palatiai, ut,
id quod aiito dixi, piano geminus eins frater appellandus sit.
Quam ob rem apparaluni li>etiuiiibus totius codicis M propo-
nendis oueraie nnjui, sed cxliibui uarii'tatem lectionis usque ad
p. 34), 13 tantuiuiuodo, ut et per priniim] parUMn libri 1 lu-
stilutionum, quiie deest in H, ülins lediones damnum quo-
dainmudu compeusareiit et quam arta sit illorum codicum co-
j^natio agnosci posset: praeterea inscripISones et subseriptiones
librorum e codice M »ddidi. Neutrum ant^m honim radieum
ox altiMo doscriptum esse, sed ex eodt'iu eos proximo arche-
t,vpo ttuxisse uerbis in attero ntro omissis osteu<liUir; uelut
desunt in uno H p. 58, l'J ilhtd profecto fnU\ 3öt>, 5 »«
domHi — nouum. in «iio M i., 21, 7 dfjjthida; liO, 14 niai
*
Prolegomens.
XXXVll
•
p«r aaiiguhiem — ficri poterii. — Codex qui a pluribus
liUarii.s snriptus t»sl, inultis loc.'in :ih isdfiii ost (^orrtvlus, hc-
eiMlunt antHin corroctionos manus alteiius (M-), (jua«» uerba M'
recte uel coniuuxit uel ilireuiil et leuiores ioterdum errore»
»ananit. Tt^rtlaß quotjue inanus corroction(>5 quAed&m anim*
adaertuntur.
Priuia octo folia codieis savculo XII scripta (M^) «andern
quam uetus eius pars reeensionem praebent: quod ex com-
parutiotie Parisiiii S, de qno iutVa ageiiius, colligitur. Nain
co^li'X S cum Liiulta habcat quibiis rouut'iiit cum (rodU'-ibas M
et H, fam siinilitutütiem non solum cum tieteie parte Monte-
pessulani, sed etiam cum rccftitiori' comparalus ostendit. Ita-
que parteui M^ non ox alio cddife additam osso oxistimabi'
mos. sed illud potius statuemus, prima folia MoiitepessuIaJii
casu aliquo eorrupta saeculo XII dcscripta kssc, ut in eorum
tueum uoua iUa folia sncofdorent.
Is oodu ex quo H et M orti sunt, non ipsi^ ex arohetypo
Q descriptas est, t;(*d, id <|uod <-*x pis ({uae lie Parisino S di-
centnr apparebit, per alium ex ilio fluxit. Hoc alio aut«m
eodice noua eonlextus LacUntiiioi classis cousiiiuiiur: est nobis
*l\ proximus autein ülo codtcom H et H comuiuDis arche- '^
typns •^*•. *J»»*
Ex eodem quo H et M libro miinu scripto eliam codex
Vindobonensis (cf. Tabulae codd. mann scr. bibi, Vindob. I
p. IIU u. 710) deriuatus est, saeculi XJII, et Oxoniunsis Bod-
leianufi' (üf. Coxti catalogum 111 p. 3t}7 n. 131) eiusdem 8ae-
cnU, in qao tarnen desnnt parliculae illae libri De opificio deL
* Biu oodex cum InstitTitiones tnatum contineatf dod idem est atque
lWleiKnii9 UIp — sunt nitteii) in Bodlfiaua duoderim »ut oiiiiiiiiin Lactautli
«ul siuguloram operum libri mnnu scripti GXce|>to codice suprn comme>
mont» SHoculi XV omn^s — , cuIii.n Ii>ctioiit>s <iuii.Hd»iii SpiU'kiim iu editjone
(Ozou. 16B4) dedit: quo ex codiec cum Sparkiits Epitumao quoquo looofl
prupCMut'rit, 18 Miie diiMo cttt Itodlfiaiius i{ui nuua «>ani coDtiiiet in Coiii
CfttAlogn Dol. JU p. 370 D. 138 Dominatus. Hie quamquam a Buenomaano
(Prai'f p h 2* n. 38) magni prptii' esse et 'plerumque Bonontensi uetu-
sÜMimo r-utiformifl' dicitur, Uinvu possiiuc i[it4>riK>IutnK «üt: cf. leotioiivfl
a 8pwkiu ad p, 134,4»; t.SH.!>4-, U}A,i; I7ti,24; 272, 3d »I. nliibitas.
CMu
1«.
xxxviir
Prolegomcna.
Huius cniiic'is lectimieK noimnlla? K. K!lis. illiiis Tl. Bplt milii
suppetlitanit. • — Ex coilic»* M manauit Ilruxellpu^jis u. S'Soy,
uliin Cusanus, sawuli XIII nel XIV, iu eatalogo bibliothecae
Bruxellensis uol. I p. 11'7 imu ti-ct»^ saui^'ulo XII asciiptus;
quem coilicem ex tihllotheca illu Ueidelbergaiii transmisRuni
niultis Iuris coiituli.
P Codex Parisiuus ii, 16ö2, Hntea 373H, mciiiltraiiacpus, olim
Claudii Pitteani^ qnod nomeo in margiue siiperiore foüi 1"
iiiscriiitum est, altus 32, 4, lalii» 2ö, 3 «^iitim., äaec.uli IX,
eoutiuet lastitutionos, quas seqauntur p. 163* 'De ira liinina
Über oiilauus', fol. 179" 'Do opififtio di libor üonus', fol. 191»
usqiu' in fol. 195*, 'Ue fpitome über ilednitis' ue\ potius
quae est pars ejus a c. 51 [5G], 1 usque ad c. 61 [60], G, ita
iit no haoe quitUüii pars' usque ad fiiuMii libri iulvgra seruaU
Sit. In Institutionihus desunt partes hae: V 17, 22 (p. 4ö6, 2) —
20,12 (p. 470, 10); VI 3,2 (p. 485, 11)— 4, 1 (p. 489,8); VH
22, 3 (p. *J53, 3)- § ir> (p. tj.Ti>, 4), in libro aiitimi D« opilicio
dei uiagna lacima est a c. 4, 19 usque in e. 8, IG. Cuui scri-
ptura ab eis locis qai partes omissas anieceüuiit, statim ad
eos transiliat qui subs(<qiiuntiir, in an;hi'iypo podicjs folia inliT-
cidisse mauitestum est. Descriptioueni codicis dedit Le Nomry
p. 648 s., qiii etiam speciiiien utiius ex eis locis addiilit quiluis
graeoa cnm interpretatione latina ooniuncta sunt, per errorein
tarnen, id quod supia p. XXXIV moniiinius, ad codicem Ke-
giuiu rcUtuni. Codicem priinus adbibuit Opsop<.M-uii iu udendis
Oraculis Sibyliinis (Paris. 1607), qui in tine pradationis nsum
yius a Cl. Pwteauö sibi concessam esse dioit. in cdeudo Lao-
lantio Le Ilrun-Lt'iiglet (cT. I p. XXIX s.). I'niiinni libnim
Institutionuin et partem seeundi f Andreas Laubmaun,
scripta minora f W. Nolte coiiUiIcrnut, oollalioueni lusMlutio-
num ft. 18JS4 I'ansiiü ad liuern perduxi.
P ' Librarius codicis — udus enim erat — cum exemplo minus
inte^ro euii'ndatoqu*^ i't quod nnnnnllas interpolationes rece-
pisset utorctur, ac ipso qai(b'ni satis curae in oftieiurn exse-
qi i*ndum contulit, Frequentissinii sunt crrores omnis generis,
quorum pars quidem a librario ipso corröcta est. Paueis tarnen
jocis etiam bio codex rirms Ufj^^ ieoliones habet, utdiil 21, 14
Prolrgomcua.
XX MX
gcribat; 95, 18 nikili; 170, 1 aduexerunt; 201^2 lä est mente;
271,1 numcn; 347,8 carnia. Locis graocis interprütatio la-
tiiia adiancta est re ita comparata, ut uersieuii paruan parli-
oulai> serniouis gnipci contint'ntL's' aliu-s suh alio positi fo-
lumnas efficiant, latiiia autem uel ia paite tlextra uel in äiiitstnt
totideni uersiculis pariler yt-r i^olunina? distTipta siiit: qua iu
re non boIuiu u^rlta ^^ra^ra pessinie di^cei-pta üss« soleut, se<l
ne latina quidem cid graeeis quoi-nm e regioue posita saut
satis respoiideitt.
Codex niiiUas coriectioncs habet a duabua manibus (P* P*?"
etP'), qaae dusd^m euias prima manus aetalis sunt, additas, ita
tarnen, ut per alias partes nitfrutra taiiluiii, per alias utraque
corrigendi muuus ^usceperit. Xou oiiiiiibu:^ locis, maxini*' si
rra exiguad sunt, Dianas altera a prima, tertia ab altera äalis
distvnii potest, ac ue id quidom est ineredibile, correctiones
uauus alteriuK potif^^immii, sml etiam terliae non per tolam
codicem ad siugulos librarios reterendaa esüti: interduin eciiin
düctus litt^rarum utriiis<juo nianuR non plane ideiii esse, sed
simillimi tantum uidentur. In Kpiloitie Xolte unam omniuo
inanuni correctricem statiiit*. lüiui aüteni niunuin quam al-
teram appellaui, priorom esse quiim tertiatu eo certissime de-
nionslratur, quod loei quidam exlant quibus alterius manua
scriptura a tertia correcta est (p. 123, 18; 283, 13, L-f. 15;
8,6). Et alter et terlius corrector eodicem cum areheljpo
lontulerunt: naiii pimimis locis et P* et P' a prinio libiarlo
perperam scripta reotissime eniendaueruiit uel iiniis.sa ab illo
sddiderunt; quft de correctione codicis seeunduin arehetypum
factam eliam poslea dicemus. Sed ut^rqiie corrector studio
nuuandi pleruiiique duetns etiaiii falsa itilutit, P^: p. 54, 22;
87,10; 537,6.15; 572,1; 573,15 al.; P»: p. 180,«; 187,22;
909, 18; 2IG, 4; 223, 15; 283, 15; 392,2; 589, 1 al. Majius
' Id uppftnitii hiiiiia cditiouis iibi loci gracrrj cotlicis P proponuntiir in
piHioula« (liscvrpti, etie particulne iii.'rsii-ulu!i illua ivdduut.
' Cum eo tempore quo oodioem contuli, ut ego liintitotiones taDtiim-
uiu<lo edereiD coiuit-ilutum «sset, vorrectioDea Ei^itomae ia coilice nun in-
oogoonl — P»g, 738, 13 in n|ipitmtii pro P^ est leg«n<]iiiii J^
L
d
XL
Prolegomcna.
alt«ra scriplunm qaoqai» codieis sa^pe uulgarihus pt r*'contio-
libus foniiii; eorru|Ht (uelul relegio pro )*eliijio, cf. ad p. (i, Ö:
noncupat pro mmctipat, cf. ad p. 17,2; S*5, 22 inpntd^nUs:
9C, 4 adpeterent; 97, 7 rttf/Zicea/ur siiii., qua» correttiones in
appaialum nou recepi). Praeter duos UIos correctores alii
qiio<|ue qui eodicein legt>bai]t hie illic aliquid a^cripserunt (cf.
ad p. 5,21: 8,7; 01,3; ti2, 17; 0!),2; 78, 1; 208,3; 277, 12;
350, 2: 748, 4).
V Cum Puri»iiio P couiuiigfiidiis est coül^x ViLtiMitlanensis
nuMiibraiiaPVUs, in caUlogo quem Mangpart composuit, (1860)
p. 120 uuDiero 140, nunc aiiteni d. 187 signatus, allus 25,2,
latus 23 e^'utim., foütiruni 144, sa(!ru)i non IX, ut Maugtwt
dicit, sed exeuntis X u*.*! iiieunlis XI, olim 'LiUer momisterii
j^i Ämaadi in Fattula'*, quae inscriptio in inferiore margine
folii I* addita «st. Oontiiiet lihros I — VI Institutinmtm, dt»est
tarnen pra^er lowis hrcuiores qno.sdam pars libri III inde
a cap. 17 § 24 (p. 232, 17) usque in § 33 (p. 234, 10): quao
lacuiia, i'um p. 232, 17 tixtreiita quac in V t>ät uox, omnium,
234, 10 exhcma quae iu V dt't'st, Jlcruni omnium Bit, errore
lihrarii effecta est. Huius codicis cum partes quasdam a. 1884
pancos dies Valentianat* coinmoratus descripsissßin, paulo post
totam collattoiieni ah Alfrede Holder diligentissime factani
accopj, qui, cum Aeademia Vindoboaensis coueossisset ut codex
ille iu usuin huius editjouis coufenetur, preclbus meis huma-
Dtssinie obsecutus id negotium suseeperat. De quibusdam locis
etiam testiiuonia Croiiibackü praefecti eius bibliotliMae, euius
eximiain libiM-alitattun iaiu i^uin Valentianae ussem expertus
eram, et Caroli Wölke habeo.
V Codex a duobus Ubrariis scriptus est, quoruni unus partem
priorein, quae est usque ad fol. 90* (IV 17, 8, p. 346, 2 usque
ad im nwa), alter, qui etlain iu prion« parte interduni uiee
iUius fuuctus erat, posteriorem a}>soluit. Quani(|uani miuinie
^ Coilicsiii inra sn«rulo XII in bibllotlipca Amaiiititia fuisso paritoniuo
alteruiD qut nimc VnJeutianae ctt (n. HI)* libruiu Du o^iificio ilei wuti-
nriit**m e uetwr« cfttalogo, qoem L. Delisl«? eJiJit, Cabinet dm manuscriit
II |t. 45(1 n. 41. 42. cogiioscitiir,
Prolegomeoa.
XII
deennt in eo codioc uiiiia uiiiu nrnuifestaeque intftpoIalioneB
ac nonnulliie partes scatent prorsus prroribus neglogentia libra-
rionini admissis. niliilo minus praeserlim in lÜnia 11 — V band
raio iie] iiiiiis gcniiinaiii Icetinnwii rrtiitiiit ucl eas lootionus
habet, qnac nonne aeran sint. dUigenter perpendendum est.
Lef^tio palniaris ptuiie est FIl 3H, 6 (p. 200, !)), tibi qnod Lac-
tautius srnpsf'rat, in «leteris codicibus ad*'o coaiecturis obnituni
est, nt nix diainatioDe retegi posse md<>atar. Ceteri enim eodiciB
emn liabeant ef perirulum omne uid ei peric.ula omnia uel
et phalaiuM tnurum nel et pericuin et aururti, unus aiitcm,
P, quod Sanum non ess« iiideretur, oniiserit, in V et perilli
iaurum pxtat. Ali) bxi, minus tarnen iusignes qnam ille hi
sunt: 102. 9s!*i>; 157, IG fovdisvimi»: 158,20 AKNAON TE;
165, 20 aeä; 188, 10 forem; 105, 19 hoc; 229, 4 impio; 250,
4 uni; 251, i/uo; 365, II ntfo; 410. ^ praeflirUsent', 414, 4
arateo; 4(jS, (3 isti. Herum looorum quidam eius geueris sunt,
nl uera tentio uol in iina littcra leote seruata constet. Gandem
uirtuteni ac fid(.M]i codex V otlam iu locis qnihusdam aliorum
scriptorum a Lactantio adlalis prnestat: p. 59, 15 vUoh (ex
Cicerone); 1H4, 17 uersura noluU et 185, 1 itnn (*• Ti^rentio);
150, 7 terrea (e Vergilio); 152, 5 t^rram (e Lucretio); 214, 7
anquirunt (p Ciceronp); 230,4 et 9 aedia (px Lucrctio); 280,
4 ut (ps Lucilio): 339, 12 tormenta (ex int«rprtMatione Itala
Veteris Teslanienti); 428, 8 mani (ex Lucilio).
MuItOR crroros libiarii ipsi cx)rrf^xcrnnt: quo<l alter etiani
certo testimonio coiifirmat subscriptioni libri V adieoto hoc:
emendaui conferetite secundo. Sed minus diligont^r illo co-
die! eiiiendaiido oporam dedit et pluriiiios atque grauissiinot;
errores alteri t^tUemlos reiiquit. Eum autem corrector^ra (V*) V
osum esse alio codico, ai-chotypo Dimiruin, ex pennultis locis
apparet, sed etiaiii alia addidit quae pro 'coramentie ipsins
habenda sunt (cf. ad p. 161, G. 172, i I. 173, 17. 188, 10. 198, 5.
212, 7. 222, 15 ab). Correctiones iiUcrdum uocula uel (l) in-
ducuntuj', stid baec res in uoluutate tantum correctoiis posita
est, nun rliaer^am originerii iialuramque corrcctiouuni indic^tt.
l'raettT niatium alttTarii ptopaucis locis (9, 9; 103, 9 V^) utiani
aliao animaduertuutuL-.
XLIt
ProlGgoniPiia.
Codices Parisinus «l Valeutiiuieiisis communt dis-
itü
:tanili
lt. Atqt
uimin iii riitiont! eorum
c*3ipii('aiula lioc diceudum est, ilios piT lilinim primuni et per
Libritm sextuin • fere inde a c. 4, 20 (ef. p. 493, 17 coupendibug)
siiepissime uiui contra ecteros Codices stare, per lihros 11 - V
autem purraio oum seruare conseusum, immo multo pluribus
locis ila inter Ee discvdore, ut rut] uniis P u(>i unus V cum
aliis omnibiis uel aliquibus congiuat; de libro VII, quoniam
in V non extat, nihil diel poti^st. In üLiis I et VI autcui
cum uonuulla in uno P desint (cf. ad p. 37, 14; 40, 10; 51, 2;
59, 22. 23; 485, 11—489, 8), alia in uno V (cf. ad p. 57, 18;
71,8; 526, 13; 544,14), quo accedit quod V aetatt? inferior
est quam P, neui«r ex iMevo fluxit, b'ed eommunem habeot
V arcliL'typum (nobis X) muUis locis aut neglegeniia aut consilio
mulatum. Pauca ex plurimis exemplis adferam: p. 2, y prae-
(ticttrtnt pm iuiiicnrfnt; 13, 18 uOiil finUo pro fx mfiaiia; 18. 7 recto-
ribuM pro rcctor orhU\ 23, 14 varleiuum pro ualcrtum', 34, 10 iabon
pro (tatttrr; 92, 22 adpraehnuliinua pro deprfJiendimun; 523, 7 yttid pro
u(; 553, 3 inquii cacsar pro te inquit caesari; 563, 8 ijuintia/ianu»;
572,3 (Iri pro un-i. Omissa stiiit in P et V: p. 5, 2 urrof-, 7. 7
ijiiiti; 518, 4 «uu; 547, 7 ffru«; al., adUita haer: ji. 24, 4 ita; 31. 21
w»«/o; C4, 7 omntJi; 92. 14 ifuafjue al. PernuUta uilia altera iu P,
altera in V uel a librariis uel a corroctoribus satiata sunt,
iiuijto pliua litiEii^n in P quam in V idque tnuxinie in libro VI;
etiain bi loci conimuuem illorum codicum origincm probaut:
cf. 3, 23 int/uiiime P' V, ti add. P^ V; 7, 1 stnU>uium, i s. 1. adil.
•Wim
P' V^; 10. 14 ad om. P» (adJ. P') V; 11.3 om (corr. m. 1) P.
0.« V; 41, 15 ^mM om. P' (add. P^'j V; 46. 15 pro »üb iti V «/, in P
tj*«« baütae erasae, sine dubio u/, oi »üb e. I. add.; 64, A/ultaa om. P'
(add. P2) Vi 69. 1 «/ ,to P, .W Jo V pro oirfo; 497, t6 «/rum P« (corr.
P") Vpro M^nmipi/; fiOf», 3 et Ü$ — iuatio'n om.P' ^add. P>) V; 508, IS
pro obrcgari in P e^ progan, conectum a Di. 2, in V j>royari'; 610, 7
HPnim om. P' (adJ. P^) V; 521, 6 nee hoc — reputiiandum om. P' (add,
V^ V; 524. 20 expetetyia P' (corr. P^) V pro fxprctanda: 535, 23 uo-
rantiant P' (corr. P*), voiantiam V pro uocunt non rum; 558, 19 «iw-
pitem^a» P' (corr. P'l V pro ««tjtwr iu/«»; 560. 2 cwH»piWaM P'
* Itrt'uitAtis caiiHH tn hac c(iR|)iitxtioiie. Atiiiiiiüi roitRetiPiis ill' non nb
ipf» iiiitio Htui VI iiuij.ir, ..iiifiinu li|„iiit' VI -tt libros II-V difttm.
f roi(*i;umpniL
XLIll
(coiT. P'"*) V |»ro congcifittiam; al. Hos autcm locos eousidenintes
iluMtAre iioii possuinus, quin corn;cttiros 1** «t P^ in Ubris I et
VI codicein V non cum pioximo archetypo eius coutiilpriut, sed
cum alio podie«. Naui cum saüpe in V idem qui in P' siut eriorea
uel eadiMii uiyba omissa iicquo additii sit coiTt'ctio, et hoc ap-
paret, illa uitiu iiini iu comniuui uiehotypo fuisse, H ilhid, cor-
rcctorom Valt'iitiancnsis, quippe qui illos <^n'Or<'s. ad quos rcct«
(oIlHiidos alius c(Kli{ris siiljsidio opus erat, non attigerit, proxirao
ai'chetypo codicis V usum esse, corredoros coutra oodiois P
alium podiceni adliihuiHse.
Quibusdam locis unus Vueram lectionpin piopnganit: 3, 18
sua — lu<:e (sed dees-l li); 12, 7 qui talia loquebantur oinittunt
ceteri; 28, 1 de utrinque — disaeremn» omittunt ceteri; 43,4
ßijuretur (cf. 2 ßyttris)', 45, 17 habebat {uon rede huheat
ret'cpi); ÖÜ, 10 exm, ceteri exiu iu loco 'Euuü'; 59, 15 endo
(sed d««st B); fortass« etiam 554, 18 maJeduh.
Vidinius receosionem codicum P et V per libros 1 et
VI oandem eese. At in libris II — V plane alia indoU'S at-
qiie ratio eoruiti codieuni existit. Non dcsuiit quidcm loci
quil)U8 Codices ÜU contra c^teros tnter se consentiant, sed
miuime nuniero coinpnrari possunt cum niaxiiim multitudit»;
eoruin iocoruui qutbus illi in ditu'rsa atuMiiit, niuxime uero mi-
ramlum est illad, quod nonnullis loeis unns P, perpancis anns
V eu hallet comniuuia cum sinj(ulis ui-l plnriltus celerorum co-
dieuin, quae quin eonsulio iiuitata sini dnlniuri uon polest;
paucis locis cum PB etiani PariHinus S conFeutit: cf., p. 156, &
iJ fMt et ;i7ä, 20 morlaii PH, om. rett. ; ;10K, 1 ülrm PltS (etiam IP),
uiu. cott, ; '^41, ^ fthiUlrr eiuctiim in PHG. puriter a K* (ne weleiatiis
'felix' dicutur); 296, 18 dcu» autcm cum »oIum aH PBS, il. a. cum
iotut adhuc fsget cott. /piiiis illu^ factum nst. ne den» temporl fiub-
ifi'tuB iilderi'tur); 489, lli posita mut PB pro potuit däUM, sed cf. 4'JO,
11. 401, 11 ; 406, IIP amt/rueret, B non cont/ruiTH pi'O coniuerfjit (llt
Cbrisliaiii. quamquaui ei tciiipori riBus non cotiffnifret, tarnen risisse
iliccrCntUI); 2H&, 1 w/i/in^rii/w PRH, nonynititiWiÄ; iföH, 19 m^n add.
VB; 2il7. Ti igHur VHS, nuirm VBH; Ü02, 1" ingTrasi PBG, rgrtsai
VKUS; 374,21 hoc riiw/o om»/« PHS, omni» hoe madaShW: ;i8r>, 6
tttim PnS, um. cett.; 47», 7 mirum drbet PBS, dtbet tnirum VIÜl. Paiici
|i)C) paido acciiratius conKldKiandi sunt: p. 444, 9 fra^iiüntiim neisim
Lurtliani b»M; V»i in VKU: _ ^ ,^_ umi Ciirncadr» {-dem H) «j ipnam
xuv
Prolegomoua.
Oreu» remiltat, in PBS hoc: _ „^ nee ai Cameadm (•(/« S) iptum
OrruM remittat: eed iirius g«uuiuum 08se cum pusitin tniitus soUta uo-
culau »i intra cnnntiatum ipsfum culbcaUti tum »fc pro »on sct-iptum,
ut seuieutia esbet ne Camrade4 quidem, Oisteudit. P. ^28. 17 ßlium
nium yrincipem angelorum teguvit (tc. dta»)i uoii fLM'OUiliiui iitJo-
balur Cliristum principem augchrutu appcllari, itogue fluo hur ncrba
in PB oppi-cssa sunt, contni seuteutiiim Lactuutü, qiit Epit. 37 [42], 3
(p. 712, 23) lli>C docet: detwjuc ex omnibu» angeli» , . . nolut (k. Citri-
»tu») m cotuorU'ant ttummae poteetati» rdscittu ett. Sed eadom scnteutia
etiara in InsliUtionibus p. 29ß, U — 297, 5 et 297, 9 — 17 cipla-
natar. lam tiero unnne miiunduui est hos ipsos ]oC4is, ipiibus ChristuB
cum angoli» quoilammodo conipaniliir, in VB omlssos esse, oxtare
eiJuLra iu P ut rcUquis? Ac tarnen hi quoqu» \wi siinilibus locis Kpi-
ti>niae (cf nd p. 39t>, 1 1 ot 297. 9) Lactantio uJUklJcantur multoquc uori
simiUuH est vm a soui^ri) ctiosore eshc damnaiüb quam inlatos ab audnci
intorpolatoro. Vides ot hos Iocas in VH etpriurpm illnm in PB padi'ni
de ratione esse sublatus. Sed si quaeriinu.s quo modo diuersitas
itia qiiiie in lihris II -V Intor P et V est pxpücanda sit, res
quaedani, do qua itifra in arclictvpo Q describeudo aceuratius
agenius, hoc looo praecipieada est. In archetypo li euim coin-
nicntn iulcrpolatorts ftiulaoiysiini fu*^runt, de quibiis ulla in
alios Codices transieruut: hoc modo factum est ut locis modo
adlatis et codex P et V uarie cum rdiquis concordcnt. Ad
archptypnmU illud quoqnc reforcndiim est, quod codex P quat-
tuor Opera Institutiones, libros Dp ira dei et Dp opificio dpi,
I'jpitonu'n in corpus decom lihroruni conpivhensa coutiuet '.
Sed aecedit cLiam illud. quod in atclictvpo Q crrores uel ab
ipso librario uel a corrfctore sublati erant, ita ut facile alii
Codices «rores, alii correctiones seqnerentur, uel alii uoces iu
prima scripLura aichetypi oinis!>as uou rfcipeient, alii iu arche-
typo super u**rsns uel in niargini* addilas recipen-nt atque inter-
dum diuersos iu ]oc;o.s. Haec quoque ree, etsi postea dicetur
de ea, tarnen hie propterea commeuioranda est, qnia dnae hae
* Hinime codex F propter haue ootnniunitat«>m nut propterea, quia in
locis supra adlatis n«pe cum B consentit. classi V (BO) Ättinbuendus est:
quod Don eaaii statu^ndum et looU cndicuin BG coniinuiiibuK, »Hcuis a P,
et hcunis qua« BG hiibont, P non habet, demonsiratur. N? illud quidem
rftineo quod diu putaui (Die dual. Zusätze p. 3J, jter libmü II— V arcbe-
tjpiim codirtim F et V ri'cctusionem babuisso cui noQiiulla cz oodioe
cluiais H' adiuixt» oskciiI,
rrolvgorooiia
XIV
rationes. qtianiiri iina in iutBr|ioI<iiioiiiltus. ullcra in convi-üo-
nibus potiii'isi ü posita Mgt, »d consensum qiioquM qui locis
ijuibusilam inier P et V in libris II — V est explieanduiw prorsns
suflioimit: cf. US, 1» u«/om.; i;»8.3 guorf rccte, tptoHsi ceti.; 205,15
opUmtvr rwtc, non optauUir cett. ; 213, f) errare ^merrasse; 3ja9, 11
iMudc utitor P', ütlud ctttitor V, pro iVor utilor; 274, .H eogiianti recto
ppj conmVferünd"; 276, 12 Quantum P' (cwit. P'') V pro qwttUn; 29b,
J» ßlt'u* dti om.: 387, 21 iiri um pro «*■« rf«; 405, lil adlatortm pTO
ai/H/atorcm; 4-*l|, !ö rn-on-rn pro crmrwm; 444, 21 wi oiii.P* uJii.P*)
V; al. Hat'C ratio i'O inagits adinittLMiila est, qnia, iit quod postra
niileblmns, etiam in binis quibuslibt^l plnribu$quf ceterornni co-
dii'um idem stn^ailaris saepe est iiitiorum (>oii.scnsn.s. Aliis tocis
error librarioruni uidetur factus esüc: p. lOJ», 21 minutHitm pro
tninutirm; 126, 6 jät m pco /Vrjm; 209, 8 Arm«/*« pro d*™«/««; 203,
13 ffti'jilur pn« ^/ffwYwr; 209. 19 »cifntiae ■pi'oaeJmtia et; al. AtqUp nt
ea qiiae hucusquo disputauiniii!?, nonprehendnuius, ccrtissimiim
est in libris II — V eam rationem quae in libris 1 et VI Lnt«r
Parisintim et Valcntianonseni inlercfdat, plane nintatam esse
atque bis in libris eodiees iUos uon eandem, sed diußr.sam
recensionem praebere, nt eos in libris II —V ox eodem quo
in libris 1 et VI archetypo (V| prigiiiom dncnre incrediltile sit.
Itaquf) ad aliam eamqite difücilfin qimestionein deducti ^uiiius.
Inuesti^ndiim e.st enini quoinolo t'artum sit, ut (todices P et
V, cum iu iibris I et VI uniiicrso consensu coulineantur, in
libris 11— V in diuersas part(^s discedant. llaiK* tarnen qnae-
stion^m bretiitatis cansa hoc looo noii onuR's in partes ex^^equar,
scd suniniain tantummodo eius ostendam proferamque ea quae
rebus quam ac(*uraii:^yiMie poterain exaiiiiiialiH oerta uel proba-
bilia mihi esse uidebantiir. Quam lireuitalfiu eo magis quaestio
illa admittit, qula uora ae^^timatio rectusque usus illorum eo-
diciini non ah ea pendent. Sed ut iam de oriprioH diuerst-
tutis illins codieum P et V dicaiuus, causa eins rei nou alia
cogitari potest niui ea, ut alteruter illorum codicuni uel enrum
e qultiu.t descripti sunt, aut libros I et VI aiit litiros II —V
cai^u aliquo ami^erit et ei alio aliquo codiee sit reparatus. In
neuLio illorum cudicun) ulltiiii est ueätigium quo aut hos aut
jllos libroK {tosten deiiium adiiitos esse indieelur. Sod alia quae-
dam est res, quae uos iu letiarn uiani inducere pote^jL In P
iLdtti
XLTf
fs9l^*m*mx
H V MDOi «Wf ript'ww fihri VI iHtitBtiaiBaia mirv ettonttni:
in atr9<|w a4«tea eü DBO {nt V, DNO ia P) GRATIAS,
sd i|iH><l in V Häm alia psft seBtcatn acccdit Ut uiteai hMt
gnlimro aetio. qtne nf^iie ia P ikr^ap ia V aili xlii lihra le-
fllitBliaran fotricda Mt et omaino ad fioem toiiiij; Untam
«p«f4s osdatai- eaae apU, in fiae lihri M legator. «o ^rtoin
Matt pato, qood arrhHfpns V S4*x Untam libros IttsÜtationuin
eonttnaerit. Df'ind« qaod Über VII in C4>dic«ni 1* noo receptns
Mt, hoc mmu, ne oau factam ess« dieamos, «o esse refe-
Tcndam mihi oidetor, qaod Lartantius io fosa Uta enanaüoo«
eitrcmorum huiutt rnundi fatomni. qoae in lit>ro Hlo est, o|tt-
nioaein M>rum »"«Hjuitur qui uiill^fri^um qaod (licitur fore cre-
debaat, atque ita, ut bteatani tiitani pioruni oon solnm in bouis
»nimi, iifsl 4*(i»ni in amofaiUte rerum ad corpus pfrtinenliaiii
j'oniil imaginemque eins uilae Omnibus coloribus flüribu.squti
dfrpingat. Sed hanc opinionem non solum ecclesia dainnaait,
s*k1. id quod iiitiiimi ad oostram quaeEilioDoiu luojueDti est,
Hicronymits (quem sequitur iiennadiu») nomini Laetantii ipsias
riotaiii ancribens nt imlaieam respuit (cf. ad p. 659, 10). Facile
i^itur fii*ri pohiil ut totus libt^r VII ob eam causam a codiof V
vxc'huk-rvtur. In codiceni ? auUni ut libri I et VI tantam-
mod(» t*.i V tranniront, hanc fuipse causam eiistirao, quod cum
rodicis Y sex lantum libros Instilulionum contiutMitis media pars
inttTiHSPt nel porruiita esset, librarius, qui nonnm codicem faceret,
Hcilicet I*, vi Y libioa I et VI, medios autem ei aiio codice, in
n quo quHttaor illa operu Lnctanlii essent (II), describeret atqne
ex eod'^m i'tiRiM libriiiii iJ('|iMniiim et tria scripta niinora adderet.
Harn- ratioiii-tii kI probamus, etiam Ulud apertum csl, quomodo
faeluui Hit ut in P per libros I et VI a correctorc (P' ucl P')
Miulliic correctiones adderciitur qiiae nulio modo ex codice Y
p^uiiipliiL' i'KKo pussutil (cf. p. XLII K.): iiiminim cum co<)ex II
piaeMto e88et, corrector codicis P cum illo etiam Iil)ro8 I et VI
ex V dt*tionptos coutulit utque ex eo correcUoues addidit'. ]tatio
' Pflri'nuciM qiiidrm corrwiliom»» in V et iti V sunt ijuae fiiin Imc
•(•iitctilU öiMi oonut-nln? lüdciitiir. grd mtiöDc» quavduin sunt quibus nd-
lilliitli VAU cui-rwt iom'ff ofl't'tujotii os^j) d^inunt
l'rol(«gnm<>Da,
XI.VII
illa si «cra est, co pio^nMÜ licd, iif oMtioem V, titiippo qui
SOI iaotuin Uljros lu^titutionum ronlineat, ueiam propa^iiieiii
codicis V esse dicamus. Sed cum codisx V säccuIo post Pari-
sinuni. qaem ip^um r>x nuitiliito V descriptuui esse statiiimns,
conrectus sit, öx V uon ipse proucuire potuit, sed poi aliuni dn-
mum codicem {X^), qni ex V f^tiainlum intcgro ilcriiiatiis erat. Vp
Codicis V otiam is codex lustiUitionam siniilis fuissc uidotur,
4»x qno Sedulius Scotiis locos ^raecos com iiiterprulationilnis
ialinis excerpsit: de quiluis pxccrptis in rapite III ngptur*.
Codex l'arisiuus n. H'.64, olim 397U, commeraoratus a
Nicol. Le Nourry p. (HW. priiniim adhibitu«: a Paii<iiiiis Kn Hrnti-
Li'ngU't (cf. iiol. I p. XXX) foiiliiM't. 182 foliis InKtitminiics,
quiljus io foliis 180** et IBl' post locani in adiiotatione iiostra
p. 668,5 dutuiii «ad<*iii frit&tula liltri De opifioio iiisorta sunt qiian
InstJtiitionilius adiima coilict^s H «t M (cf. p. XXXV s.) habent
eadviuquo cum inscriptione. Constat codex m pnitibus neu una
aelale confpclis: partes eniiii hae: fol. 2"— 3Ö'*(p. 3,2— 136, 4);
* Cogmtione qnadiim cum ValfOlianfDtti coniuQctu» vsi oodvx l'x qua
mulU GaUaens inler Varias I^ctiooes in «dcc edltionis sunc {If>ti(H »üb-
ivi^A, aomuillii <*tiiiiii ia ndnotnlioiiibiis uulgauit. UAlIti«!!!! iu Eleiicbo
Vetcnim Libronuii (p. '"4*) Je ho« owlice, quvm Utteris SA (i. o. scriptu«
autii|iiii»| »iigii;iuit, lioi; reft^rt : 'Himr Accuralis^tiuc niiu »dilione Türiiat>sJi
auiii 15>>t conttilit Io. Cxtid. l^t Codex üptiinne aotae, fere cnim in
omiiilius iiiitiquissiiuo UoDOjiivusi gimilfro d^prehiMidiiiiuii.* Codicem Cattcit
({ui übt uuik: i'»wt fm^tm quiv«rvbJtm, ctiani hv Nourry p. 647 B. Lo Bntn-
Lvii^lpt I p. XXVllI, Biieiieiniiiinus, Fraefat. p. b^ D. 19, uiAgnia laudibus
oriiniit^ f*t habuit SMio boDft» quasdain b>ctiou«s ctim V u^l PV comiuiincs,
s»ti etiam iQiiltas fklsas, multo uero iiiftior est uHnii*rus eAnitn e qiiibus
illuui rpt:eiiHioiu>ui KDdliciMime iutcr}>ulatAin ooutiuuiMeiDiellegitur.— lütiam
alium rodiccm eiusdom atqiie ValciitUnonscin stirpis «sse putaui. Larh-
manniiP poitn, qui tu Commviitario Lucretianu p. 21 tr« Lactnuüi Codices
llrrüUueiuM recfoUsilRios oiiiuM commemorat, p. 311 iinum »x elt olim
ErfurttiiMiii. cuius fÜAui p. 176 mentiooem facit, io uenu Lticivtii V 808,
<)iii M apud Lactaotiiim Inüt 11 tl, 5, lectionem femzm prAel>«re dicit:
quam iKtioaem cntii I.iH-rt'tü cmlicibus inter tiostros Lnctaatiaaos uqiu
ValfutianeuBifl hahvt. At codex (Ms. theol. lat fol. HSl. Cat. Aco. 517)
chartaceua, a. Uti8 Kcriptii^ iit «*t iiißninc n«tati», itn calvmae tfCi^DiioruiD
(rodicum intcrpolAtoriuu ndnumcraudo» est Hciddbcrgnin tTansmiKiim
pnriDKtraui,
C'Mb»
biiruli-
noii>i>.
c-i. Vidftar Mtt'ni primazn qooa nan^
MUtBD primo Mio ibrtasse detrito et nei
bor eiiiin e ntMD« iMtionaro com lrcti|
pAniUram eoaido. Qoare btiiu^ folii 1<
raecfi. — Oodtcem eontoli puiim Pari^üsl
^f» qntd tnasmissits est. tosi^ bea«n^
filfe atbeou
OotetS qaftnqvun «teris noetn-
iamtm probior fccstis oefbonim Laciuit^
■d P dir«WM csL Pud qnideni sunt lo
tmats Bpnm lecüoneiD praebH (cC p. 2^J
MB.; 433, 18 «prpffnc; 463, ä wtemorimmz
frmimi 4Sö, 13 aMf»i focert: 670, ö e«|Hd
in flo cifTi^tdM uUfpolatioiieeiqve gnalor
eoatiMat naimtm eert« qBun qoa
L ^Md Ebrarias maior» cvin diligi
qsan IM P DM eolui, 6e4 Hum in B et
dt— B, «flkio ftnctB est. U locis graedi
«M qaod sMp^ a e t ^ mf «d «firitss idpirt
rcBsiOBem cediris ipom spretemas, d
•ar ooB OB* iilft «impUxqa« »pptlUa
«■ libri I— m et liUi IV— VU. quat
«■pncst, CK £aeras eodieifa«» dm«ati ?an
.«•des S i«t Itmqoe si«g«iaribtt5 Imxs <«m
1*01020010111
xi.ix
ad eundeni atque illi archetypuin *1> retPiendup sit (of. a.l p. 14. 14 ;
23.2: 20. SiO; 34, 12; 35. 13; 37,4; 3ö, 16; 42, 11; 91.4; 102,
10; 126, 7; 135, 3; 222. it. 18; 231, 22; 241, 4; 2:>2. 16: 261, 9;
26.5. 23 al), »ed niultis locis etiain nieliort<s qniun illi lectioneg
habet, qiiod qni appaiufUDi uostrum porliistratiit, farilo rogno^cot.
Ah hac partH plane diuersa est altera: deäinit enim ille cum
codioibus HM consfiiisus, inoipit autcm qiiaeflain i^um codiccP
similitudo, quae iiitt-rdiiiii rtiiitii eis locis quibiif^ R cum P
coiigrtiit (cf. p. XLin)aiiiniadueitilur: cf. ad p. 29^, IH; 309, 19;
319, 5: 440, 9; 444, ii. 14; 44:». 13; 453, 7; 475, 7. Etiaiii in
libro VU satpe S et 1* eoiigruunt, sed qiioiiiau» in eo codex V
totns, R paene totus deticil, eerta comparalio fieri iiou potcsl.
Sed 61 qiiaeritur qnoiiiodo conKnn^i»« Ille qui et<t iutcr S et P
(B) eiplicandus sit, et numerus eoiuni looorum tarn paruus
est et tot alüs locis, id quod iiifru in archetvpo U dcsnititMido
ostendetiir, codex S cum alüs quoqu»^ cddieibus eoiigniil^ ot
eum codieem ex ntii'pe (d) codiels P deducere uou possimus,
sed pi'opria propagatioiie ex U ohtinütniL ex eodem etiam cor-
ruptelas interpolatioQeüque qua.sdam aiit conectiones quas ntiam
P u<»I B receperit, traxisse exlstiiiicinus*. Aecedit quod uuus
certt^ locus est (p. 285, 9 caj/tiuu» Judaeo» oiu.) quo unuiii S
aeram meinoriaiii noa coniectnra restitutam, sed ex archetypo
dnclam habere mihi quidein eertum est. Sod fortasse illud
est factum, ut in codicem S nd prdiu.s m uiuiiii ex eius aiche-
typis uounulla ex areht'typo Parisiui (11) admiscereutur^, Sed
' LocoB 30y. 19, quo SP iicrbn minim puift eum itri omUtiutt, non
rfpujCDBt: Ab int#rpalatorL- rodicix Q i-ifffrüi frant^ idrin dcindtf 3l(t, 2 pro
dicitnttä )icn]iK4'nit neget, quoil tniiif-n in P koIuui traniiiit, iu 8 inausit
dünmms (dtcim' «rriptuin; (»er itrwn'm ia iipjiftnilu ni dicin^).
1 Hmc roitiprtQin etium «o tiititur, iiund ut in pOKtenore, sie etiam tu
pr'oiv parte cudicis S nm]tU \ocia grüiecU iiitfi'pi'ct&tiöaeii letiane raoiliMii
ciunc in P tiet HimiLliiuaf Kflditai* sunt (cf. ad p. 14, 3; 19, 2Ü; 23, 18; 21.
3 7 nl.; in locia ^raeois libri II iat^rpr^tationca noti adiocta^ sunt, cf. ad
I-. 147, 13; 155, 1; 158, 23; alj: qua» lil>rariui codicin S upI jvotiiis arcli^-
tjrpi Pitts fortAsae ex codice 11 iiol eiuM tdiiiillimo etiam locis grai-cis
pridris partis addidit. Natu qiiae p>t>rpau«ae iiiterj'rctntiouos in prior«
IMUle codi«is S iaueniuulur diueri'.'ie »b eis «tua» P habet (cf. ad p. 52. 7;
79. in), eaw ei arohvtjrpo 4>, ex t^uo una cvrtß oiiaiii in U tnitinise aiilvtiir
xvnn. Uct. I. tl
ProIegouK^na.
ad üodicis S origiiiem inteltf^^enclaiii etJain altcrum specfandiim
1 est. Tottis Hiüni codex S tiel potius eins archelypus (il) cum
alio codicc similliiuo Parisiiii H collatus periuulta ex uo accepit
qiiae in nulio uiio aiitiquiore Disi in uno R occurmnth qaiie
cum cofJicis S tani in prion^ quam in posteriore parte siat,
eaiii operam archi?t)pü 1 po>:(ea denmnx quam ex duabu» iUis
partiljuä »it conpositus, aühiliitam v^sa apparet <cf. ail p. 4, lU;
15, 1«; 22, 19; 50, 31; ttö, 13; 111. ö; 130.6; 274,3; 281. 23;
29«, 14; 400.8. 17; 420,2; 430, K. 7; 4.'>4, 15; 4fi4, 18; 471,3;
473, 1. 17; 485, 6; 496, 16; 607. IB; 609, IB). LoDge plerisque
horum looorum ur^rba Lucfantii nuitata auctaqut* sunt, ptir-
paucis codex S ex upra altorius illius codicis infiriioria genuina-s
lectioups reci'pit {et p. 430, 7; 609, 18). Vi autera eos Jocos
postoa denntin in - insertos psse pxlrfuiis m'rln's dispulationis
ad p. 13U, 5 atilatae, qaae turbata sunt, ostenditur, ita mani-
festa interpolationis uestigia otiam loci p. lö, 18; ÖO, 21; -471,3
habiMit. Alius auti-ui illo codex uon H, sed sine dubio co-
gnatus eius ex eodem tiuo ille archetvpo X oiius fuit. Xam
qui in S sunt libro VIl adiecti loci atiipliores, quoruni uno
(cf. ad p. fU)2, 2) do(;trina flnalisti<'a exponitiir, allcro (d*. ad
p. 6G8, 5) laude3 (^onstautiui celebrantur, cum locis libri II qui
in isdem uiTsautur ur^uirnTitJ!? enurnindis tania et ui<rboruni
et sententiarum fftgiiatione coaiuncti sunt (cf. DU dualUt.
ZiuHlze p. 41. 47), ut i^os iuitio in eodem quo illos codiee
Fuisse atqUH ex eo taiu in II quam iti S ptTuenisse existinmu*
dum Sit. Süd quouiani tot locis codex S ex alio ilto codice
interpolatus e.st, -tiani illud n^^t ueit i^imilliniiiin. alii.s quoque
luoiti, quibu!< S cum iH'tei'is eodii.'ibus omiiifius uiit runi aliquibu^
GODsentit, eum consensnm, cum aotea alia« lectiones in S
faerint, ad correctionem eodiois secundum aliuin illum insti-
tuUm reuocandum e^HG. IVstteiiin rtiain hoc vsl addendum.
(er. ad p, 155, 1), perueuirc potucrnnt. Eitdcm illa i-ntion« exiiIirnnduiQ
ut qnod p. 102, 5 in ä (»riraus iifntus Ffmi, qnpni poplani raedio neuo
notissiinnm fuifs« coiistat, uprsui Pci'sii 11 (»1 prappositus c?st, in P
ftut«m prior Ule est receptus, »Itcr i>miK»ii?<.
De bis locis dispuMiii Die dualist. Zwätxe }>■ 3Ö ss.
Prolv^ouiftnR.
LI
Qiioniiuii, id qiiod inox uuNtinius, alii qiioqne cmlices sunt
^iuiiUimi codieis Sy noii magis ei hoc descriiili quam ipse ex
JlJis descriptus est, nccfissario proprio faniilia eins arch(»typi,
quem siipra I oominauiinus, stutuHntlu (*st.
CoDstat ergo recensionem codicis 8 ael potius ejus
arrhetypi !il iion soluiii bipartitani*, sed c^tiani mixtnm
esse. Prior ptiim pars qx codicp <!' oriumla. posterior auteni
alia aliqna uia ab arcbet}-po Q profucta est, fortai<Ke ita tarnen
ut Ol codieo II ut^l eius siniilliinu in codicpm - quacdain ad-
icprentur. Sed ex eodem illo codicc etiaiu in priorem partem
nonnulla esse inlata uidpiitur, praeti^rea pur omiiea In»tiliitionum
libros ex codieo ciassis X hauii pauca iiidiida suut.
Codox 8 praeter correction^s lilprarü ipsius etiam alias habet
partim a manu antiqua, quae an^helypiim sequebatur, partim
a postpriore a<iiiitas. qnae plcmmqne erroros leiiiorRS saoauit,
sed etiam niulta, maxime iu genere orthographico mutauiL
Corrfctioncs nianus antiquac onint'ü, postprioris eas tantum
quae alicuius momonti esse nidereiitur, in apparatum rcct'pi
utrasque signo S* coriprehendt^iis, ut minus sane accurate, ita S'
non (Mira periculo rerti de Lactantii uerliis ronstitucndis iu-
dicii; perpancis locis (uelut p. 15, 18) etiam distincte antiquam
manum imlicauJ. Ktiiiin t4'rtia maims sairuli XV codicfiin per-
tractauil saepe scripturam detritam renouans et mujtis loois
scbolia uej glosät^mata aBcribens: quae in apparatum uon admisi.
Kx codiee Z etiam duo :ilii codice-j fluxerunl. ünus est Ca-
siueusi» a. 595 saeculi XI ui-l XII (of. Bibliotbeca t.'asinensis,
lom. I 1873, Append. p. LXTV), euius locos uonnullos Ä. Gold-
mann in usum »ostruin dcscripsit. ContiiiH coiifx praeter
Institutiones libri De opificio dei easdem illas quas codex S
habet partieulas eoiiernque in toro po^itas. Instttuttones non
integrae sunt, amisit eriim codex, qni mal» babitus est, magnas
partes librorum 11. III. VI. VII^. Haue codieem Honoratum
' Proptor nsi-iam quao est in prion> vi in pcwt^rioro partn codi'^is 8
nttioocm iu apparstu ei per libroa I— Ili loc\im iinto c»»iic*s IlM, per
libros IV— VII prope wdiceni P dwii.
' Prr erroi-em Umeu Die Kaineratureden p. 2 pogterioren» laudationom
Cüustantini iu Caflincnii di^ensi' disi; quft« in Mi ««rimta est.
Ul
rrolegomcaa.
Fasitelium, cat a Paulo Manulio altera cdiiio Aldina (a. 1535)
curauila tradita erat, adhibnisse ei epistula Manulii ad Germa-
nuni Minadoum inoiiachum Casinatütn iuscripta (cf. Praef. fol. aa
lir) forta?sp coUigi pott-st, sfd Iiahpt hililjütheca illa «tiain
recentiorem codicem Lautantü a. 1429 scriptum (cf. .caUlog.
Casiii. ibid. p. LXVII H. 327).
AIUt illorum codiuum est Gothanus (tiobis ^), signatus
Membr. I n. 55, folüs l~278^ post quae alia addita sunt,
coutiiifiDs 'Tabulani super liliros Ijaotancij* (i. e. argumenta
capitulorum), Institutioups, libros De ira dei et De opifipio dei,
dtt quo praeter Cypriaiium, ('alalog. i*odd. manuscr. Gothan.
(1714) p. 9, lacobs et Ckert dixeruiit, Beiträge zur altem
Litferatur od. Merkwürdigkeiten der Herzogt. ÜffentL liihL zu
Gotha^ II (1836) p. 120 i^s. (ii. 141): qui cum codicem saeculo
XIII Ixibuaüt, dubitari non polest quin sanculo XIV aut for-
tÄSse XV scriptus sit Codicem primus adhibuit Cellarias editor
(IG98) collalione a G. E. Tenzelio facU usus (cf. IVaef. p. 4),
aliam accutatiorem lo. Mich. Ueusingerus iam ante a. 1710
Bueaemanno suppedilauit (cf. HfiUPingHi Emeudationum libri
duo, tiolhae 1751, p. 1 .s., et Uuenemanai praef. p. b 3 n. 3(1),
idem deuuo codicem Heumanni in usum contulit, qui tarnen
serius ab iUo ut eaiii optrarii sibi praebei-fd pelierat, quHm ut
collatioue ad odilionem suain apparandam Uli posset (cf. Heu-
manni praefat., fol. ante quateruionem c). Itaque Heusingorus
praeeipuas Gothani lertioups in Parergis Gottingensibus, tom. I
lib. 111 (Gott. 1737) p. 18!) ss. cum suis et Heumanni 'Anim-
aduersionibus' edldit, muttas alias in Emeudalioaibus illis pro-
tulil: quae KEnciidalioues', quot quidem ad Lactaniium peitinent,
pleraeque uibil aliud sunt nisi ipsae Gothani b'Ctiones, nonnnlla
Henaingerns ad locos Lactautii explicundos addidit, ip^ius con-
iecturae paucae sunt, int4*r quas uerae qua^dam emendaliones.
Magnas partes coiücis, cum a. 1887 a bildiolheca DucaH Go-
thana liberalissime Heidelbergam tran^iiiissus CHset, coutuli,
paucis tamen locis leclioues eius in apparatu descripsi, maxime
in Rpuriis illis disputationlbus dualisticis laudatiouibusque Con-
stantiui. Iam Dueufmannus enim rectius quam Celliuius Heu-
singerus Heumannus 'librariam codicis erudiliorem, qui ylegjiti-
ProUgomena.
LIU
ttorem uellet redd^re Laclantium, nibi aliquid in eo eorrigendo
arrogauisse' censiiit. Habet eudex, qiiamquaiii ex X deriuatus
est, tarnen mnitas lectiones inmiitas e recenslone fortasse a
docto aliquo Ilala coiifecta, quae etiam alÜs in rereutioribus
codicibuK extat. Loci quidum in antiqiiis codicilius eorrujiti in
Oothano emendati leguntur, sed coniecturis, quae faoile ah
hunüne doeliore iiiueuiri pok'raut, rcstituti .sunt miiiiun'quo ad
antiquam alicuius codicis memoriani refereudi *.
PorcensiiiinuH eos Codices quo» iu hoc editiDue Bectiti suinus, quibu«
ftlii cognatione quadam cum eis oohaerentcs adiungobantur. Plus uno
lueo aiitiquos lastitutionum Codices qui intorierinl fuisse
statuiinus: qau niogis coiDin antiquomm CAdicum Aut non üeniatornm
autfortass« delitescentitiin quoriim memoria mansit, mentiunem fieri par
est. Codicem Capituü CaraeracensiB 'decimi oel undecimi B«culi,
eed lacerum' Lenglet (I p. XIII) ad se Faristos ti-ansmiseum enso dicit,
aJio Inco (p. XXVIl) baef de eo liabct: '. . nnni aut saltem docimi secnll,
sed ita mutilus, ut nonnisi sumino studio et cura legi possit. Coutinot
Septem libros lastitutioniim; habet fere nbiijuo Graera eximia litteris
quadi-atii} scripta.' Codex nnuo no<iue in bibllotheca Camerac«nsi est,
quam unnm Lactantii codicem fortnsse Boecnli XIV in catalogo quem Le
Glar composuit p. 23 descriptum habere etiam Ulin praefectus eius bi-
bliütbecac mihi per litteras coDÜrumuit, neqne in bibliüthecis Parisiuis
uestigium eins inuenire potui. ijuo receniiore Caioeiaccnsi Lenglet (cf.
ibid.) usut« etit. is siiio dubio est ille quem etiam nunc bibliotheca illa
habet L«nglet ox antiquo ilto iiix qnicquam atttilit: nam cum adn.
ad p. &8(>, 16 Cameracent>em appcUat, ilubiuui C8t utrum iutellegi uclit.
Aliuui antiquum Lactantii axücem Frid. Blume Borna« in biblio-
theca Ängelica uidit(ßiblintheca,libi-urum maiiusmpt. lUlica, 1B34,
p. 114: Lactantius, Firmianns. Mcinbr. pulcher uetustus. fol. B. 7. 5),
B«d hunc codicem in bibliotbeca illa II. S. Sedlmayer eius rei causa a roe
rogatua frustra quaesiuit scripHitquo a. 184)5. quo nouus eius biblio-
' Insigae eipriiplum est p. 76, 11 edit. nostr.. iibi cum in unliquis no-
Stria cudicibus coUre Icgatur ex siipfriort! cvtunt ortum, t^uud pliui« fvni
DOD potest. Golhsnus hi»rere hab«ti quod BMuim cert« sensum praebet
Hör autnm horrere etiam 'nHquot codioes mtiiiu<M!ri{iti' Thoma.Hii (of. eins
uotnm 16 ad I c. XX) habent, deind« GoUneo teste (p. 108 adu. U>) codex
Cauci et UUraiectinus. saocali XIV, qui antoa iu bibüurliAca 8. UAriai*
Ultraiectinthr (vf. GallAciiui p. 'M*'), nunc in bibliotheca Untueraitatis Ultra-
ifctiitH«- Mt (of oKtatogum quem Tlele edidlt, p. Sfi n. 120), tum codrx
Cöltegii EmuinituclenBiis Ouotabrigieneis Cef. CoUectanea Varianim Li^ctio-
uom fdilioni Cantabrigifusi [a. 16H5] pra^^mis-sa, ndnot. ad p. 49, 4).
l.IV
rrolcf^oDicna
tliccae cAtaloßus fActns sit, non iam !n m fuisse. Octjuio saeculo E
raci coiiicem LactablÜ fiiiase ei uersu 1552 Alcuiiii De saactis Kiibo-
ricensis ecclosiae ('Quiil Fortunatus uel quiil Luctautius eduiit'; cU^\
Becker, Catalugi autiqui p. 3) discimus. Dcciinu saßculo cot>nobiui^^|
Bobiense Kecun<iuiii testimoiiiuni uoteriß catal'i^ri praoUr 'duos librofl^"
de opificio Dei' linbebat 'C^Iä Fimiiuiii Lturtautü . . iiiium d« faJsa ro-
ligiuDc. in qnohabcntar dicta Sihrllaö' (cf. Ueckerum ibid. p. G7 n. 232),
HaH4:iilii iitidecimo aiitem Corbtfiao fnit 'Finiiinni liUCtAiitii liber de
falsa relitirioDo' (d. Ik-ckci-uin p. 1-10 ii. 60). idom aiiw dubio codex iu
cataJogis Coi'beien»itiusHae«uli XH (cf. Itockornin p. 188 n. 149; p. 282
n. £22) pst. Ptistremo loco appeüotur 'Laclaiitii uol. uuum' in Xotitia
codicnm monasterii Nonantulani (pn>po Miiiinnm »iti) a. nt>6
conscripta commemuratum (cf. Beckerum p. 220 u. 15).
I.im rcliqui Instiiutionum Codices ante saeculnm XIV
sci'ipti quam bretiissime dosuiboQdi sunt, elus generU omnes, iit
pi-aetcr codioes a nübis odhibitos locus eis in apporatu nostro concodi
ntiu potuerit. Similiimi intor sc suut codex Atrebateiisis (cf. Cata- ,
lotpir firm nianugcriU de ta hUMoOk. de la viÜe tVArra», 1860, p. 269
n. tili; CatalogHt g^nhal . . . dcM iUp<trtrm>nts IV, 1872. p. 211»
n. 549), saeculi XII. Institutiones et librnm Dp opificio t(»ntiDons, et
DuacensiS (cf. Duthllketl). Cataloyac de» mtimiitcrilJi de la Hbliot/t. de
Douai, 1846, p. 77 n. 257, iibi codex minufi accurato doscriptus sae-
CUlü XIV trlbüilil [• ; Catal^tgur g^Mfral . . . de$ dfpartemeatt VI, 1878,
p. 113 n. 2 1 9), saeculi XII, in quo sunt Institutiones et über De ira
doi. Habeiit hi co<Iic(« quaedam coiiimiinia cum Valentianeuf^i, in alüä
abeodiscrepant: lecensioucm mixtain esse exit^timauerim. Atrebateiisis
iectionoB nonnulla« WJcquotz, Diiaceitäis h. Kivii^re, praefiKti oaruiu
bibliothecarum. mihi mistsiMinl. Id bibliothcca Dunceiisi etiara 7i;xcerpta
ex Lacüintif»" snut, saecull XIII (cf. Cal<tloyaegin^raU. c. p. ^20 n. 21):
de quibuB nihil babeo. Etiam codex Vindnbonensis misccllanäiis
(cf. Tabiilao codd. manu scr. bibl. Vind'tb. II p. 42 n. 2243K ßaeculi
XII. paiu'ji ex Ubris I et VI Instiiutionum exct'i-pta continet. Saeciill
XII uel XIII codex est Glasgouiensis Musei Uiinteriaui iri-ess 1:^,
Sbetf 5, n. Bü; cf. Haenolium, Calalogi p. 795), cuius leetionus quaHdaui
l4)unui Young praofeüto eis musci debco: e quibus cudicem similem esse
Atrebatensis «t Duaconsis culligitur. Saeculo XIII iu Bandinii Ca-
talogo I p. 667. 695. diio Modicei Plut. XXI cud. 7 et 16 thbnnntnr
Inatitutiones ot Ubros De im dei et Do opifkio dei coutinenU's; quorum
lectiones uonnnUas Ph. Kautzmuun mihi misit. Uteique, multo magJN
autem posterior quam prior, ualdo utque int«rdiim eadcra ratione inter-
polatus eat. indo cos saeculo XIII inferiores esse couiccerim. Ktium
codex miiicellaueusBüuiißitsis u. 140 oHm Duisburgensiü (cf. Biblio-
thoca Academiae Duislui-gensiii j fjS5. p. 51). qui fol. 2.'(3 — 257
sextUDi libi'iim InsUtulionirm f^',, ^^ in catalug^j cMicum Bihliothet;ae
P^ol«Kom^ua.
LV
Äcadouiiae Btnincusis (1858 ss.) U p. 33, saeculo XIII »criptus esse di-
citur, Hed H. Rau, «jui eliam lectiones quasditu) eiu^ milii sitppcditaiiit,
exeuntisaoculo XIV' aut iDCunti XVa8cribit. Codex iutor rcc^uäioaom
ctidicum P {m>\ PV) et alioruin lliictuat. C'ar. Halm iti editwue Ciwroiiis
de re puldira libnmim (OicerMiiin upera p\ rcc.OrcIlii. vA. alt.. ii"I. W)
p. 7!)o iiijn. Ü4 cödicem Monacenseni u. 1461V< satsculi XII Inou XI |,
in qiUf teriiits Utiilum Tnstitiitj<'>iiiun vai libt'i, cotiitiK'uioi-atiit'uptimue
notac' prafdicaDs: qiiud. quouium codex quaedaiii bubet iutet^ia quae in
recentioribuscoiTuptasunt, Dousinvoiiisadixit. Tamou iut«r tiouiiiillus
eius codicis lectiones quas a G. Laiibmaiini) Iiabc'ii, uix uubid (p. 241 , 1 U
euolarc) iDueiii qua« fdrta$»c mbiition(^ di^cuä c^^vt. at luultas quao ma-
uuin interpolaloris prodiint. liecoiisio codicis uldetiir essö uiixUi, hmid
■uro cum P iiei cum U, iuUrdum etium cum uliis congruit. Ktiau ex alio
MonacenüiUalmiusineditjoneilliilectioncsquusdam (cf. ad p.776,7;
822. 7. 20 [cf. odit. nostram ad p. 449, 18): 825, 29. 38) adfert, quem
p. ä24 adn. '2*i tiaeciilo XIII ti'ibuit: quem codicom etiso illiim qui n'i-
l^natus Dumoro i |32'i cummemoietur lii Oatalo^o codd. mscr. biblioUi.
reg- Monac. IV 2 p. 14 n. Iftil. Laubmanniis nie docuit. Sed is codex
nnn saßrtiltt XIII, sod u. 1:198 est Ni;ri]itiis noqiip qutcquam auctn-
ritatis ei coucedeiiduui vtit. In biUIiutlifca urbtma Itegiomoutana
seruatur codex qui lu^titutiones et librus De ira dei et De opiticio
dei (»ntinet, a Carolo Luduuicü Stiijue ad recensendos locns graecos a
Laclantin ex OniciiHs Sibyllitii*; et alüx Kcriptnrit>Tis pn>latiiK adbibittis:
qaaft quaestianes Stnitie indß ab nnno 1817 in programmatis ^rv-mnaRÜ
urbani Regtomontani edidit, nunc illae in eiusdem Oposciilis selectis,
uol. 1, Lips. 1854. p. 4<> tis. 124 ks. cidleciae hubentur. Htiuoe codi-
cem Bccurate dcscripsit ibid. p. 48 »., pgregtum appellant« et qnl D'Ui
deterior esset codlce Ptiteani, aetatem tarnen eins definire aasati non
est. Deqiiaapiid Reimarnm. De nitaet s^riptis lo. Alb. Fabricii (Ham-
burgi 1 7:i7) p. 320 sententia legitur quam M. V. de k Croze tnlit: cui
saeculi XII esse uidcbatur. Sed A. Wittich praefectiis eius bibliothecae
secandiim tudicium Kraucisci Huehl ciidicem saecuH XIV demum esse
mihi Bcripsit. Egu in eis lectlonibns Kegiomontani qnas Struue edidit,
nihil inucni cur cudex dignu» uiderotiir quem ascisccrom.
Etiam alios Laetantü oodi^^^s edilor<>s adfenini qni ^is nel
antiqiii uel optiinae uotae esse nel sliiiili conimendatione digni
uid(Mitui-: at notiuii est quanta faoilitate untca uiri doctti cas
laudes lihris manu scriptis ooncesserint. Accedit auteni qnod
eae lectiones qiias iUi e codicibas suis profeiuut, iiulla^ pro-
prias eoruni codieaiii prae nostriin uirtiitc» cisteuduiit. Ni'que
nero dubitandum est quiu inter codicos ab editoribus aillnhitos
|raeU>r iHn^ quo» enuiiit'rauiiuus, uix ultus nit qui üat^culnm
LVl
Proiegomeua.
XIV suppret. Ex catalogis bibliothecarum qui edUi suul nullus
mihi innotuit antiquior neque sunt antiqiiiores iu multis cmt«
iioti solum 0<'nuaiiiae, seil etiam externi?; biMiothecis, quanim
catalogi nou extant; quoi! a piaeft>ctis eamm per epislulas
iiUi^rnigutis comperi. Koriiin autnin coilinim qui saeculo XIV,
XV atque etiam XVI scripti sint, inultitudineni maximam osso
iam aute p. X dixi: itL una bit)liollit><-a Valieana trigiiita fete,
in bibliotheds ParisiiiiR otiuiii plurcs sunt imqai*. ulla paeae
Pst in üallia inaiime et iu Italia bibliothoca paulo iui^trucUor
Hbris manu sonjitis qnae carcat LaHanlio. Iiittr ('(sdicfs recen-
Uorf-s uoiinulii cnsc uith'iitur qui rrci-iisioiicni quautlain rircn-
tiorem habf'iit, de qua iam antea (p. LIII A<tn. 1), ob! de
codic« fiothano c^inms, dictimi est. In nuiltts recoutioribns
codicibus ncvlia LnHaniü litijmdt'iili'r iimlaia atque dilatAta
esse ex apparatu Bueneiiiauni uel Farisiiioiuni Le Brun-Lengiet,
qui pliiriuias *>nruMi Icctioiii's ('olh'^o'nnij, appari^t, quas auU'm
hhbent ei i-odicpH Ipctionps quat' m+'liores sunt quam antiquorum
codicum, cas esse conieclni'as ipsa facilitas eniondaiidi osteudit.
Loi'is qiiibusdiiüi qui anliqni^: in codicihns eorrupti sunt^ cas
coniectucas reuen tioiibu:) eoiticibutf suppeditatas rpct'pi, snmpsi
(.•as ex adnotationihus Bnoitcmauni alioi-umqne editorum, Co-
dices quosiljuM illlus gimoriK, Berolinouseui, (totliannm, d« qui-
bns ante dixi, Monaceusem saeculi XV {Oatal. codd. bibl.
Monao. III 1 p. 17 n. 84), quem G. Laubmanu ad nm truns-
misit, recentiores Patisinos Ipse inspexi.
Quoniam absotuimus deseriptionem codioam, iam qua illi
quonim fx aui'torilati' haec editio pcndi-t, i'onlirii'antnr intcr
se eognatione ita di'monstrandum i'st, ut quae rationes in
Institutionibus et recensendis et emendandis sequen-
dae sint explicctur,
Varias clasges codieum constitnimns, primam M', cuins
sunt codi(!eä B et G, alteram X, quae extat in Parisino R
atque etiam Parisinum S (1) attinR:it, tertiam <I\ quae in libris
I— III fMriicibufi 8 (1) et HM, in libris IV— VII codicibus HM
etTieitur, quarliim V, quae in libris I ol VI in codicibus P et
Prolcgomeua.
Lvn
V, in libris 11 — V in eotlii*« V constat, qniiitiini 11, quam in
übrig U — V et VU propagauit Parisinus P, in libris I et VI
autom forrcctort's i-ius (P- et P*) seruauisse uideiitur. Codicem
8 qaamquam uidehamus mixt! generis esi^e, tameu facere non
poteramus quin alteiam eins partem propriae originis esse
statu eroul U.S. Forlasst* ctiani ulia dassis addi'iida est codiiMi«
riaoipediensis, cuius nit'moria rocentioio parto Paiisiai R (Rp)
tradiU est. Wie autem onm«s iiostroü Codices ex uno et
eodem primo archetjrpo Q originetn duccre ex muliis lacauis
et corruptelis atquc etiam ex iuterpolalianibus quihusdam, quae
uarii genoi'is uitia oiuiiilms illis codinbus coniniuiiia sunt, fffi«
citnr, ex nitiis autem qnae eadem onines eodices hahent, rursns
quae faerit iudoles ipsius an^helypl cognoscitui. Pult is codex
Q praestanti iutpgritale ac fide, ita tatuon ut uitiorum non
plane expers esset: qnonim tria snnt genera. Primum et
frequealiRsimuni genus in e<i posJiuni est quod haud raro ali-
quid interi'idit , ucn soluni siiigulae piuiesue tittciHe (aelut
p. 61. 11 wüurrtai»); 66. 1 u«/j;<«/)o; 206, 20 i«Wn(/i>; 256.5 (ex)-
t^dat; 2fi4.*23 acripU}{r*}j< ; 320,19 (oftsVuraiw^/ ; 4B4,a 9u/ßei{a)t', zl)
Ut'l siagulae uoces (cf. p. 2, 7; 30. 1: 49, 12; 63, 13; 92, 18;
101,21: HIft, 2: 188, H; 202,1; 21. 'i, U: 222. 1 : 234,13; 256.1;
293, i: <HH, 15 al.), sed etiam, quauiquam hoc perraro factum
est, plures uoces et particulap oratiouis k-r. ad p. !)3, 10: 277, I ;
2H3, 20; 430. 3), AltiTum ihuiinutn codex Ü ho accepit quod
in^rarius oonnnaiquani ab exemplo quod sequebatur deerraus
Uttoras nel uoces conl'udit nel aliis inodis uerUa scriptoris tur-
Iwiuit fp- 3, 17 diaarreuda pn» atUtmida; 18,8 dt.um (uel dtv») pro
»'e/; 80, 7 iact pro iaci\ 143, 18 hitemus pro hibtmHm; 179, 17 <{uo
^rvito-, 207,3 ttd pru ei; 223.2 intfvU mpimf pro mpiatM in^iif; 2.'>0, 1
ttiam pro tinUum\ 2G0, 12 utram |iri> mtram\ 265, 5 alitjung pro alio$;
307, 14 faeturum pro futunitn; 417, 2 lutwinum pro omuium; cf. ad
453, 10; .500, 10 opfrihu» pro opibM\ 509, 6 tator pro lator; 510, 7
ampUcUtuT pro amjiitcMur; 522, 2 dUiU» pro dici$; 569, 13 uindicari
pro uiadicart; 670, 14 fam pru ttiam; al.). Tertium genus oitionim
in loois manifesia interpolatjnne mutatis constat: aelut om-
nibus in codioibus aiidjta i>uut haei': [t. 79,*2() id tut Uominem;
83, 15 ttel aerapidtm; 267, 14 auf', 538, 11 malvm; mutata ha«0:
185, 8 Mpartialuf pro nparli; 237, 11 aoeratirar pro aUni-ur; 259, 5
pylhn^ram pro phafdonem; 423, 15 prodigt prv p^rßdi; 511, 7 ttmonem
Lvm
Prolegomeiift.
proeimoitan; A2H, lOntarf protnitnfro: G06,IU calumniariptO cauiUim.
Hurum tiiuni gfiierum quod inultae a^uu ea«*tiein in inniiilms
codieilus nostris i-onuptelae iiiueniuutur, ctTtissimum <locu-
itH^ntuni est quo <^t probatur oiiiite» il)o8 nodii^es ex eodem
Aichetypo flu\issc et ipsius archt'Ui)! habitus inte lieg! dir.
Sed tfiilii geDens nitia nuui omnia iam tn\ primani manum
nafiiiiiiiiqhi* foiiimm archeh'pi ü rnf*MeiuIa siiit incertum est.
Pottist fiiini liM [tim esst^ ul ab int^rpolatore infenciitur, cutus
peruersam opeiiim cum iam ante in codicibus P et S deseri-
beudis (ff. p. XLIII. XLIX) staliieiiJam esse diieiiinns, iam iieie
deprehendi ceiti.s documentis deniftnstrabiniu.«. Qua iu re iiide
proßciscendura est, quod inlerpolatioues quaedani extant in plu-
ribus neque tarnen isdem semper codicibus, ut oas ex nullo
alto fout« iiisi ex archelypo Q in illos t^an^!i^■.se manifestum sit.
Propter eos autem locos prorsus rredibile est etiani additameuta
aliaque commenta A non oinnia, at aliqua, quae cum iu omnibus
codieibus sint, necessario fucrint in ai'cbt?typo U, in hune ab
iutuTpolatore imlncta eisque genuinas leclioucs plane oppre&sas
esse. Sed loci illi etiam maioris momenti propterea sunt, quia
eorun indirio et maxima iila miniineque inter Codices
eosdem constaus üiuoisitas lectiouum c parte quidem
ad ueram causam originemque leaocatur et prop) ias illas
diuej'sasqm^ cUsses niemoriae T^cliuilianae quas staluinimus,
uere agnoscendas esse apparet Loci autem illius geneiis hi sunt.
P. 27, 4 in BK pi-O appellari opoii.ere est appellaTi oporUre
dthere: uides in Ü ad oportere asciiptum fuisse dehere ex
proiinio loco 2ü, 25 appellari deheat smiiiituni, unde duo illi
infinitiui peiperam coniuncti in B et U tran:^ierunt. P. 128, 13
pro Cafi:tur Auijnstus halu't B gaiug rnfsar, R g. rnesnr angn-
*tus: interpolator, loci GÜ, lö ubi Gaius Caesar ajtpellHlur
peruerae iiieiiior, gaius uel g. addiderat, quod in B in lorum
noininiH .-1»//if5fi transiii, in H cum illi.s mimluibus coniiinctum
est. P. (il, 2 initium uersus Enniani llSl*\' (B deest) sie ex-
hibent o paUr o patriae^ H »ic o paUr o geviUtr patriae^
apud Ciceronem de rcp. ] 41,1)4 est a jtater o genitor: in
eodice Q haec fuerunt o pattr o gunitor, unde diuersitas illa
Prologomeoa.
LIX
nata ps(. P. 3, 17 iit PV (dpfsl H) logitur fut potentius [nc-
rifatj in rtnimos injluat) et ui »ua iuatructa et luce urafiomn
üitiata, in KSM et ui sua et instructa religione et luce t'qs.:
intorpolatori cni displk-eret quod ueritas ui »ua instrucla in
aniraos influere diceretur nequ«? eonimtmoraretur reli^o, supra
utTsum et et rdußniie addidit niutala simill ihM'boitini cflii-
ianctiont'. P. 87, 17 in uitsu IjuvrcUauo ' U cum codidbus
Lucretii habet o uiiseras Acminrim meuten, B o väserae h, m.,
SPV o gtulta$ h. m., n o viherad o ittullüs h. in,: interpo*
lutor, quoDtam liactaiitius il]o loco (I 2I,44ss.) de 'ini^ptiis
boQiiuum paeoe demeaiiuur, doii de luiseria loquilur, supra o
miseroM adimi o stnltaa, itaqiit' i-iiiii prius in II et B (in hoc
leuittr corruptum) retineretur, in SPV altenim, in H utruinque
manauit. P. 43d, D (Sftneca) qiti monim uitiorumque jtubU-
corutn et descriptor uerhsimus 6t injter.tator acerrimus ftiitt
pro iunectator omnes exceplo R Codices accusator habent, ß
aatem arcusatov et ingerJatnry sed iioceni ncrun/itor glüsseina
esse loco Quintiliani (quem aliis quoque locis Lactaiitius se-
qnitur. cf. Addcuda ad p. r>8, 31. 402, lö) hoc, Inst. or. X,
1, 129: (Siniecnj egtfijiug tarnen uitiorum. inxectator osten-
ditur: iode intellegimus aoce accttgator in 11 supra asciipta
neiUDi inseciator in ctdcris codicibus ciputsuni, in coüiccm R
utrumque receptnm esse, lani uero facile est ad intellegeDdum
quo modo factum Sit ut haud raro duo quilibet ucl plureB codices
conti'a ceteros cons^ntianl: in alteros niniiriiiii uerae li*c-
tiones archetypi Ü, in alttroi^ adulterinae transierunt,
tilx multis i-xenipliä gi-atiiora quaedam per tabtsllas composui:
BR Talso:
ceieri rect**:
lOS. 13 uuUfMuM
127« 5 lucümr
uflatum
taciaiae
* Vald« dol«) unod boß loco in vilitione couira codioc« LiktoIü Icctio-
llfm t'0*lic'nni R rt 11 Uetrleil todicrs SPV serutiig, Nüm quiu iioii puuci
soriptur-'S (|UHrti et [»osierKiruiii sjuii'uluniiti LuorvÜuJD li*^runt uarii^qiie
Id sni« Hbris adhibucniiit [ct. iJie dualht. ZwutUe p. 47), fuütuni v^aa
i)|ii(iAtus sunt, itt L-um L-u-tnntiiia ttiulttm ttcvipHuet, Interpol« tor f uotitin
tun Liici'püi iHincnu rorrij^i'ret: iu qiiu rriu lualw in L-ontrannui inuttiti.
E
xt
Proleg
^^^H
^H
BR falBO:
recte: ^^H
^^^H
191, 4 cum add.
^^^1
^^^1
2bB, 19 ipmt udd.
^^H
^^H
B(G)H falso:
ceteri ^^|
^^^B
70. 11 era^liaula
eructtda ^^^H
^^^H
dl| 16 re^ntiwi
reruni ^^^H
^^^H
IGl, 12 progmiet
^^H
^^^^H
876 1 ft kominem
m kominr ^^^H
^^^H
409, 7 dfu* (posi/ifiV} add.
^^^1
^^^H
428, 1 plurima
plura ^^^H
^^^^H
495, 9 uwfr/iu-
dehetur ^|
^^^H
497| 11 rointtquatur
«u&M^ufiir ^1
^^^
&H8, 7 trrminutaä
permixtus (P tantam snperetft)' ^^H
H
BS fa]so(?):
ceteri recte (?): ^^H
^H
440, 12 i/ui ^ato facuUaU ad pia'
quin data /acuUate ad ptaeandum ^M
^^1
candum Jeum non reuei'-
deum reuertatur ^^^M
^^^_
tatur
^^1
^^B
B(G)P faiso (ef. p.XLIII):
ct^teri rect«: ^^H
^^^H
15G, b ideal add.
^^^1
^^^^1
841, S/tlicit^ (deletum etiaui a
liabeat ^^^|
^^^H
R'') eiectum
^^H
^^^H
302, 17 inyrM« (i-ecieV)
rgreati ^^^H
^^^^1
32Ö, IH priuciptm angdorwn iMoc-
habcnt ^^H
^^^^H
tam
^^^1
^^^H
375, 30 mortali
^^^1
^^^1
406, 11 now (öio. l*j cotiffrvrrtt
coniH«ret*t (iiane corruptum) ^^^|
1 1
489, 13 j>o«;fu «uHf
poauit dtuM ^^^^M
BV falso:
Ci'teri reotti; ^^^|
^1
259, 19 mn add.
^^^1
^^L
296. U— 297. 5 1.,
hah?nt ^^^H
^^^^^ft
297, 9 — 17 i
^H
343, 6 (radiVam (lecte'O
dalam ^^^^M
^H
■ Excepto bor loco e Hbro VU,
qaia in eo V totus. B paeac totiit ^|
^^^H
dfficit, nullit «xcinpla roc^pi. Praate
ri*a uitriae Icctioaes in K>ds S. ^-rip- ^|
^^^H
turae o«curr«'Dt«>!«, quorura propria quaedam cfti rondicio (uf. avp. 111), bin ^
^V
non cominmionuidAe «ont — Loci
c]aibus R et S coiuteutiuiiC, pit>j>ler ^._ H
L
iMiiHAtn p. li adliiiitiii hie noii prupoiiuütur. ^H
^^^^^^^^^^^Bi^ ProJegomeniL ^^^V ^^|
^^^^^ rutu
lecte: ^^|
^H 198,3 «t add.
^H 305. la Mm add.
^^H
^^^1
H BRrV Talso:
8H (i. 0. 4>) reoto: ^H
^H 121, 4 lo^i (soU tUi V; i. e. to-
^H^ tum, oppositiim proximo
ffc;/a <fn' ^^^1
^^V BHP i'also:
recte: ^^H
^H 200. n add.
^H 242. 3 rn/emi^««
^^^1
^^H
H BHV falso:
cctori meto: ^^H
^^1 297, & nuffM
^^^1
^1 BSP l'aUo (rf. p. XLIX):
ceteri rcrto: ^^|
^^1 S9&t 18 cum K»/iu «U
^^1 444, 9 n«c «i camtnden
cum »olu» adknc tMtt ^^^|
uon camtjuien »i ^^^|
^m KH(M) faho:
OPteri ^^H
^H 90. 8 atheaae B. uMcim B ^sc.
^H 88&, 7 «UM add.
^K^394. 12 tatnnt add.
anta (aotta, aJienaj ^^^M
^^f KV
ct^im rpc*l<>(?): ^^|
^^m 104, 17 enrori
ermre te ^^^|
H RSH falßo:
ceteri recte: ^^U
^H 98. 2 cum add.
^^1 1 39, 13 /ccerit cum »olut a»€t
^H 220, 24 »it add.
^^^^^ 243, 1 1 mascu/Au
^^^^ftS&S, 4 progrtdi
^^^^'^431. 12 Hon eiectiim
mos ^^^M
proctdi ^^^1
^1 BSP falso:
ceteri recte: ^^H
^H 308, 1 t'(j«fn add. (praeter«a H^
^^1 in marg.)'
^^^^ 474. 9 to add. dmersis loci8(l) E
^^K et SP
^^^1
^^^1
^^^^^^^ V'idetiir idtm io 4» iit «lia lectio ascriptum ftusse. ^^^|
LXIt
Prolpgompna.
ItSV fiilso:
398, 3 fotutaHtine impemtar mn- um.
xime {maxime um. HS)
yeteri recte:
ceteri recte;
Hu»gcHlü BV. DCCCC 8
cet«ri recte:
BHP (also:
2 t) 5, I eeptingetttu
HPV faUo:
190, ^ HiWuJibu«
Si* falso (cf. p. XLIX): ceteri Tectet
Mi;», 5 ron#urtMJT eiectum habeut
414, 14 tarnen quidem
SPV falso; ceteri recte:
278, 4 prwre primo
Loci lihroniin II — V, qaibns P et V contra cet^ros stant,
p. \L\ propositi smil.
Haec taiita discn'pautia lectionnm iitter (!Oilicef; qiioslilict
iutorc(»dpns ei null» alia causa ropeti potest nisi ex interpo-
liitioDC illa arolu'typi, qUiini locig quibui^dam lIlallilo^^to ti^nori
6upra nidimuf). Ail plane eaniit>m causam si non Omnibus, at
multLü certo locis r(*ferinius quod singnli coilices, cum ceteri
ea recipiTont quap inU'rpolat<>r nouauerat, uerani mt'nioriain
retinnerunt. Etiai» ut deleinla quaeilum in O ab iuU'i"polatore
iifitala esse p. XLIV uidimus; pariter ctiam p. 103,9 uox suis,
in qua saiio otFcniU'rp possis, uitletur ab iutorpolatore expuncta
esse, in V rect« ((;f. Kpii. p. 754, 23) reteuta p^st. Jtaque ne
illud quidem inciedilile est quod supra (p. LVIII) coniecimus,
alicna illa quae omnihus ia codioibus ucisths Kunt, aut ouiiiia
aut ex paite yalteni ab intorpolatore potius quiim a libraiio ar-
chclypi uet eius codicis ex quo bic descriptus est cooficta esse.
l'ostr<'ino uix dubitauduin est quin m;i},nia pars additami-'ntorum
lectiouiimquo falsaium quap iu siugnlis codicüjus extant, ex
archetypo Ü in eos niigrauerint: quae, cum interpolator Ule
scientia quadam non cart'n^t, saepe specie emeudatioris olegan-
tiorisquc oraiionis uel seutCDtiae reclioris magi&qae cum doctrina
rrolegomona.
I.XIIl
ocoJpgiai* rnnsniilM^iitis librarios codiruni n Q dpRcriptoniiTi po
facilius fallfbat'. Corruptio illa maxime in Codices IJG, HM,
P inrepsit.
Scd ctiaiii alia causa est cur saepe quililiet Codices liiter
8P conseutlant, liat'C quoqiie iu coiuüciono aichetv'pi Ü posila.
Librarius oiiiiu itlius ud convrtor, cum citoits sccuiiduiii
pxemplum e quo Q descriptus erat coneiisset, in alios codicos
primae soripturai», iu alios correctioncs traiK^iiTOut. P. 28, 1 de
Ut'ilüs de utrisque generibtt^ in aeruuJo llhyo ditBeremu». nunc
in UHSHSI n«»i^ tantum PSt, in PV(V) liatn- di' utt'iaque — rfi««-
remun. Xequo pciorii (Icesfie pos^sunt, ik^ quau post uuuc f^uiit (in-
Urim eqs:,) sensu caipaitt. cum pra»'st»rlim similes formula«^ sint
p. 107,21; 111.21; 151,25; 205.3; 31«, 4; 317,5: 384,11;
411*, lf>; 454, 22; 53ü, 3, iiequi^ nuvc est omitteiidum, qumi
eliam locis 107,21, 111,21 cum tuturim roniuneliun t*st (umini
intefitn est 317,5: 454,22; 53*J, 4i: neqiie enim credüüle est
nunc in onicihus üUb codicll>UR cuniectura ortuti esse. Äppa-
rat uerba de — diaaeremu« in Ü prinio oniissa, postea suppi
nunr ttscript* essi», ut alii libiarü haue, lihraiius codicis \ illud
reciperet. KadtMii rationo i^xplico quod iiiterdum uoces iiarie in
aliis cndicjlius oiiiissae sunt, in alii'^ extant, up]ut [i. !77, 7 rei
om. BH; 2ü7, i» jdane om, BS: lOG, 24 quod om. RH; 328, \{\
et cölenduin om. HSV; 120, !!> ßnim om. HP: Ö7I, 4 en'e'
orn. HP'V. Ad eaa coirectioues refero üluU quoque, quod
< Iiit«r Hi<t locuH quo» siiifriili iHidiceB rect« tmduiit, etintii ra«e posaitnt
quibiis libnini comi])telani arclit>t}'^i fncili eonipctun siistulerint, iivlnt
110, 17 awreHm R, auruiH ceL; lOJ), 30 mJ V, et cet.; 185, 12 ipm H,
ipnAm e»i., al.: idfui utiiiiii in pluribu.-« codii'ibuK fieri polult: 153, 20 71UIH
rotte KH. qtnjd BPV liiibeat; 155, lÄ tnsjjtrauit recl* BR, itpirauit wt.;
221, 13 ti in Hr("tif»yim eicidissi» iiiilottir, yxmU utiuptr B, et nemper cor-
rrctum i-st in UVV, nemperque in Sil; 403, 5 et« oui, HPV, n*tt'J habont
UK rt («cd olid loeo) S. Ktinm rotiieHuras minus probabUcs inti^rduiu
dtignli r^HÜcM eis \on» habent, ({ai cum i^ti»!!] In ccUris c<>rrii[ilj aint,
kaa in arobetypo daiiiiiiim acceper&Dt, tiflut 202, 1 nam tysa P; 222, 1
duCT/i/ifinm Mfram P; 320, 19 ceUttftet T; VA 12 noa K.
* QihhI I" iiw-em »ddidit, iiiilo rfitctf-iidiiui «st. quod hie corrector
an-bi'typu II usus est; cf. [i. XLVI.
LXIV
Prulogomena.
interdum pliirfs Codices aliaiii aiqac ccLeri uerlioruiii (v>llocii-
tionem haljeut: naiii uoces in archetypo additae ia alteris co-
dicibus aUeros in locos recepUti i^uut, Uflut p. 73, 17 JUt ff Haute
poputo BR, ji.f. ceteri; 1dl, 4 ««e ibi BG (M^) K. i. e. Cflt.: 372, fl
lamm ifunmam et 475. II »m fMC BH, iuuersa cet. ; 3a7, 11 i//V ijjm-
qtuim BP, u. 1. cet.; '27<i, tf) a/4<guam poetent ot 475, 7 mtruM ffr&cf
BSP, inuei-sa cet.; 153, H/acta e*«e KP, «./. cet.; G7, 26 ipta «enec-
(M(e H et PV(r). *. i. cet: 243, & aliud m.« SHV. «. a. cet.; 374. 21
Aoc mfxio omni» HäP, iuiicrüs cet.; forta&se etiam 440. 9 malitia iUo-
rifiN, 445, 13 iri/nu/ oiniim, 4.')3, 7 iRO(/o urrtis SP. inuertia cet.
Dtiae igitiir rationes illao, si de origine earum lectionum
quae uarie in parte codicuui cuoseiitiuul quaetitur, quam nia-
xime adhiheiidai» sunt: uiia, quam modo pioposuirnus, in «o
constat, quod aixhetypus ü uonnullas correctiones ha-
buit a lilrariti oel a correctore additas, altera in eo,
quod ille codex aspersiie fuit conimonti^i inttM-polatoris.
Apparat autem et hoc, in eligeudis ueris lectionibus multo minus
unitiersain 4|uaiidani fidoni auL iiunierum codicum quam ipsam
natnram cuiusque Isdiunis spectandaiu esse, et illud« saepe iu-
diclum nostiudi in lubrico esse positum paiumque certe dispici
posse utra Wcüo gcnuina sit.
Sed unum etiam addeodum est ad confirmaiidum illud, qao<l
per totam haue di»;putatiouem teiiuimus, memoria m con-
textus Lactantiani uere iu tot quot i>tatuerimu8 di-
uersas propriasqae classes diuisam esse. Qua in qaae-
stiotie qui cüiisensum hinorum pluriumque codicuui sequi uidii,
cum minime sit t-onstAus iiiter uarios Codices is coui^eusus, eum ad
certutu finem porueuire uon posse ex eis qua« modo exposuimus
non minus apparet quam quac eius consensus explicandi nerac
siut ratioues. Beete autem nos diuersas illas classes di^tiu-
xissc et hac re ostenditur, quod nulla classis est qua» non
halifat nerha qiiac in singuJis ceteris intcrcidcrint, et illa, quod
nulla est quae nou uiia ccteWs deerrautibus genulnas loctiones
eas seruauorit quae neu couiiK;turis librariorum restitutae, scd
ex ipso archetypo rwcptae sint. Ne illud quidcm factum esse
potest quod antca {Die dualht. ZtmiUt p. 3) pro]tter locos
quosdara primi lihri (m-lut p. 3, 18; 12, 7; 2H, 1; 5U, 15)
putabam, cudict-s H \i S H per uuuui communcm codicem
^'^ol^p(>^lcna
LXV
omnnt « priino aicli^'typo Q flu\i?S(\ podici^s rlassift V. P H
V, ex eo ipso proufinissc: olistaut eniin loci ex parte iam siipra
(cf. p. LVIIJ. LXIV) comiiioiiiorati p. 61,2 o pater o pairiae
H8I'V' (B ilppst), o pater o (fenitor patriar H; 67. 2ß s*^ni't:tHte
ipsa DllS, ip»a sene^tute HPV; Öl', 2 ita eos quinittit petiliiis '
UPV, Uaqtte (in B qtte fort ex f a ID. 1) eon pti\liu9 ÜSH.
Ktiam in locis graecis qime sunt uariao loctiones picrarque
eo esse ortae uidentur, quoil qua«; in archelypo Q ali iiiter-
polatore corrigendi uil oxpliranHi caiiBa ascripta ri^sf^iit, in ro-
dicibns ex eo deiiuatis locuin'g^-nuitiorum uerlfOrum occufKireut:
cf. liH-ofi \i. XXIlIetXXXIIaillatus. quibiiH uiiusKuclKucruin stTuauit;
ileJDdc in Uüo B (rst 2ö7. 4 OV fAP IIKIM pni aütiv ripi -fip: 294. 10
KAlT()ri:MK\proTS'j;rE:re'Cj/: :HiI, H KN IIM\Tt jint v.a; %j.aii;
3ti;i, 11 KN pmEi?; 3(>3. r2 BMITOIX (cmn pod i. (iiiiinis-him PibylL !>
proxXr.Toi;; 6S8, ft 21VNII ANTON [im ;(ävTi.)v xai: in R löH, 2i) AlKN
EONT\ pro «vaiv tt; IfiG, 7 KOINON piu fiivsv; in S 355, 1
'A'l'PliN pro äOff^jpwv; 3«!, » HMKPA pm ^^«i; de P cf. ud p. 106, 4
\\i.ijL vap]; in V 2P8. 1 OTf pro ij:i(; 3 liriVlKN pio V.vädir,. Etiam
his locis iiUerpoIatoreiii noii iudoduia lioniineiii fni.sse prohatiir:
quod eo facilius credcnius, qao rarior in occidentis partibos
per prioia medii aeui saecula fifbal liii^ruap j^aecae Rfit*ntia.
Udo alterou» loco gcaeco plus ima uaria h,*cUo in oodicibuE;
uostris est (uelnt p. 443, U pro x«V,t5.>; in B est ANESeHTOil
i. e. o^r.sfti^TOj;, in R ANOillOVl): quae discrepantia fortasr;*! ita
explicauda est, nt uou soliim in archetypo U, sod ptiani in eis
codieibus in quiljus classes nostroruiit codicum coustant, studüs
graecis Dondum plante iacentilms panoa tniitata i'?>?-^ dieanni»^.
Etiain quod in Pansino S saepe accentus uel spiriluf! uücüjus
gnit^ciä additi .^unt (i>f. p. XLVnD. fortblase ab arcbt't^pü eins
^ repetenduni e»t, in cetoris desunt'.
' Huiue loci uarieUs forUsso hano cau>!arQ l^iibet, quo<l cum in iirrhf-
fBlat IM
t/ii{i IniÜD faisset ita eos q. pftiliuM, oocn qitinttu u Hbriirio, ut plPiiutii
n<Mn«D scriberctor, luldit», postea ioUi'pclator duobus üIib q. et quintu»
puuctis priud :i(l ita tvtvrvns ita feclt.
' [ota aspriptuni udo Ioco MujMTP.vse uid^lur: j), 641, 4 iu P est ATA-
SUl; ju iM:riptnm eodicum VÜ p. G62, 2 4»ATNHr (sie P, ^^Ar^^Hr 8),
est pro ^TVf;, utnini tUud bd^nt an uiliiioi sit iltiiulicnri tum putest.
Xrillt ImL 1. a
IX\1
rroloKoinen».
Interpretationes quoque ]atinae locoruni ^raecorum,
quas plarinias Codices SP, pauciores B vi H (cf. supra p. XLIX
a<ln. 1. XVlIl. XXXIII s.) halient, ex parte qnidein ex archt^typo
deduclae, aliae ad archetvpos singularuiu dassiuni esse re-
ferenda«; uidentiir: intcrduni euim aliai^ in aliis codieüius (cf. ad
p.27/.l r2;52,7;71MJ>; 167,7; 388,4 aJ.) suat, ut esse quas-
dam appareat quae aliain atque ex archetypo U originem, sci-
iicet ex eodieitius inter ü et nosiros Codices pnsilis faabeaut.
In «is locis oi-a<>utonin) Sibyllinorum quos Auguslinus De ciuit
dei XVni 23 ex quaiio lustitutioimm lihro (cf. Expilatores
ad p. 352, l. 3; 353, 5; 354, (>. ö; 3i31, ö; 3H3, 10) ia ser-
nionem latiuuin <?oiuiertit, Codices S et P interpretaliones Augu-
stiiii reddunt: qua« etiaiii ad locos jfrap<-os lect« sciibendos
respicieüdae erant (of. ad p. 3ri3, (J; 354,7; 355,2; 303,12).
Ci^teras interpietationes latinas in appatatu praetermisi ' excepÜs
eis locis quorum contextus graecus in codicilius corruptus esset,
p.aesertini si ei loci ab uno Lactanlio liaditi Funt (cf. ad
p. 288, 4; 624, 23; 626, 3. 6: 642, 3 al.)- Neque tarnen in locis
graecis qui omnilms in (•/)diri}ius nostris depranati sunt, inter-
prelationes lalinaK ud ueniin aieiuoriam retegendani auxiliuin
feruiU, ininio illas ipsas iam seiimuhim corrupta graeea facta;^
esse apertum est^ (nf. ad p. 288,4; 644,2; 645,2; 662,3).
Pias subnidii interpietationes latinae piaebebunt ubi quae lee-
Hones graec^e singulLs co{ticil)us essent restituendue quaestio
erat (cf. ad p. 166,4; 167,7; 641,4 al.).
Hoc loco etiam de longioribus illis (cf. p. XXXIl) addi tan» cutis
et dnaiisticis et panegyrieis — sie euini, cum in alteris
doctrina qnaetlam dualistica exponatur, in alteris praedicentur
Irtuiles Constaittini Miigni, iipptdlare placet — pauca proferenda
sunt, ut qufti' nilin codieuni illi.s sub.sit intellegatur. Nain
locos illos ipsos, de quibus a saeculo sexto decimo uirorura
' Praeter nlios editores ßueiiemanuQä ^l l.e Brun-I^nglßt riui iittprprt--
Utioiies liititiHH dnrv Noli>iit
> LTdo Joeo p. 20S, 4 rjtio uocero graccain oiiiissain iTHtitui, pxcidisse
illam iiitcrprotatio I:iriri.i eotiiVfs S iuilimr« aidelur, nisi fort« nox iUs
büc loco ia 8 e coüiccian »dtj:).^ est.
Prolpgompna-
LXVI
ilortoium prallt conti oupisian ', noii Laclaiitii. sej falsarü esse
atijiH' utropqiin uiiiiis, (|ui rht'tor Galliens, fortajiüi' Tifiuerensis,
posteriori» partis Rai^culi iinarti fuisse uiderittnr, duabus dispu-
tatiünii>u< p. XXXII iidii. I LMiiniiiPinoratis cum demonstraiierim,
hoc loco arguint'utu illic proposita nun ii'peto. Loci dualii^tici
tres sunt, piimns Inst. 11 8 pOät § 7, alter capiti 5 liliri VII
suhicKiiä, U'itiiis in lihri) De npiürio tlci post t^ H capitis VJ
additus: Ihpups qiiidam loci t'iusdi'iii aiguiiicuti Inst. II B, 3— fi
(cf. ad p. !^>, 'J. 13: KW. 2— 4) inst-ita sunt. Primus locus
in Tarisinis K et S, in r'asinpnsi, in (iolliano - nam alios re-
opntinies i'oiIicM prafteiniitto — , alt^'r in Parisino S, in Casi-
ueusi, sed in hoe nuttilatus, in Oothauo Icgitur: Purisinus H si
in lilini VII integpr e$»cl, dnliium nou i^st quin liuno quoque
lof^uiu conlineret. Hos Incos in commntit'ni Parisini S, Casi-
Densis, Gotiani archetypuni :i px arehetypo (X) codicis B ia-
latam psse p. L probubam. Tcrtius locus in Parisino P est. Logos
dnali?tiros iam in coiiiüitini an-bptypo Q fuis."^!' mihi cprtis.siimim
est: nam cnm is, id quod px liononjpnsi et ox Paiisino P cogno<
BcUur (of. p. XIII. XXXVIII. XLIV), püam tria scripta ini-
Dora Laotantii continpn-t, ex po in archetypuni (\) Parissini R
diio priora addiiameuta InslituLiouum trau;äi(n-uiu, iu arotic-
typuoi (11) Paritiini V t«-itinii), quod est in liliro De opif. dui, ,
reoeptuin est. Locormn panpgvricorm« nnus, eo consilio con-
positus, ut Iiistitutiones fon.staiitino Magno dedicatav uiderentur,
Inst I 1 i>OKt g 12 est; It^gitur in Parisinis K et S, Caninensi,
Qothano. Alter, quo ea ut facta celpUruntur qnae prior» loco
optata orant (!onstantiiio et spe jirecationibusqup praccepta, in
codiciliuä püst g 2 extremi capitis luätitutiouum (VII '21), in
' PloroKqiif! eoruiii lo<:oruin pritnuH P Mnimtias nel potius Ilonoratus
PanlDlJiii in nlteram AblinnDi {a. lh^T>) recfpit. Ki editor)'» I^clAQtii
aliique uiri doi-ti qui de Wii iilin lUxpruut stque etian projirins coroinen-
tation« nrripscnint, rniiinomti lunl Die ttualiatititltftt Ztuuitse f. 21 ss.-,
die Kaiscranrrden p, 9 m. Ad hudt's illiis Coustatitjni Lnctanlio nindi-
modu post Tliuiiiasintu eilitoretu (157U, in notU ad Inst. 1 1) multi no von-
fu^nintf ut LnctAiiiiiiin poRt iniinnia »'«lilioiK'iri InHtiiiiiioiium ctinm
Altpnm fTisse ]!umfr<<nt: ifiiun opiuionem iu pustcriore itl<iniin dispuU-
eionniu p. 17 sh. rvdnrgiii.
LXVIll
Froltg«iB«Ba.
litionilius ia caice snperioris capitis 26 po.^iitiif est*; extal
Tn Parisina S, Camof'nH, Gotbano: de Parisino U i<lem quml de
_Hlt('ro ]iK>o littalif^tico diiiiniiä iuilieaudum ^st. .Seil ail hos locos
cedant etiam breues appellationes Constantiui in initiis tibro-
Vnin IT — V positae hae; IT 1, 2 (p. !>5, 13) congiantin« imperaioT
liiiljfnt KS; IIl 1, 1 (p. 177, S) cmminntine. imperatar B>, S
liac io parte deficit, de Casineosi ioterrogare oblitas sam; IV* 1, 1
(p. ^4,3) eoitatantine impfrator RS Casincnsis, c^nistnutinnm
imperatovem Oothanus; V 1,1 (398,3) eorutantine imperator
RS CasiucDsis, congtantine imperator mortm« V, lüem etiam
Atrcbatensis, Daacoiüiiis, GIa>>goini?nsis, duo Mt'dirci; VI 3, I
(p.485,6) congtantin« imperator RS Oasinensis Gothanus. FaciU»
quam raLioit«>in illac. appollationps habi^ant iiilvllfjris: faUarius
enim cam piimo et seplimo libro ampliorps illas ad Oonstau-
linum orationes addidlsset, otiani in medii? libris coininoneticn
salti*iii legcntPM noicbat, quis patronus taiu(|uam et^sft operis.
Oodiees autem in qoibus Constaotini laudationes illae bieaes-
qm' appelIation(>y uitant, idt'm fort' sudI atque ei qui addita-
meiita dualislira contint^nt, Parisinns R et familiae S Codices,
SCasinoüsisGolbanus: quod ad communoni utrorumqne loconiin
originttin statiKMnInm non pnrtii <'st iiioniHnti. At qnoinodo
^tuni est ut libri V in iiiitio Valentianensis qaoque apptdla-
tionein Conslantini haboatV Niilla alia caii.':a est quam qnod
iii archetypo t} hae quoque iiH('tpoInt.ion<*s iani fucmint: ex quo
librarius codicis V, cuins propago V est, solitae eautionis ira-
menior unnm tarnen de illis reeepit. Ab eadem causa uidetur
ri^peteuduni esse quod Planipedii'ni>i9 (lU) in initio tevtii lib-i
appHllatiouem iniperutoiiä praebet et quod iu Parisino R über I
' 1)1 n1t«nt Aldliin. qiine priiliii linim lainliitiiiiioiii cxhibnit capiti 2G
Rdiwmm. ilU euni U»nim r^slitiitum es«? i.-«iiitin est (|iu-tii iulerpulalor
oi dart> iiohifriit. Nmu »in» illa posl § 2 oitpitis 27 tieium sfutimtinrnni
|ironui diriinnt ncqu« iJlo modo cohArivnt cum eis quii'? tiut udI«? Hiit
puKt nullt proxiiun, n^riis eins locus ia Hne mipiti« 2ö i>e5c tude iiiti^Uc-
l^tur, qnni eitronia hiiiuj tierbn haec suut (§ lu): 'uudo etiiuu quasdiuii
»x»oribiI«ii opiiiioDM dt» luidicis et iimon<>i)tibus fin^uot (sc. iiiiuiici
Christiaiioniiii) (*t libontor üs ([uae finxcriut ci-fduut', piima nutpm
1nudi\ti<>iii^ liAOC: 'sod uuiuiu iam, snactittsiiuL' iui{iuriitor, fi^utenta 20|iiU
sunt' «qs.
i
PTol^ifl0tkM%.
LXIX
(foitasse tarnen ab alia mann), in Parisino P lili(>r II ad
cvustauiiuum imjitivatoi'ejn inscrlptus et«t. Scd additaniouta
illa omnia ita in art'tietypiim U pf^nieiiiss^ (aistitnandnni est,
ut inaioi'a Don in ipsuni conteiLiim I.nctantii inKt^iiMentur,
sed in selit^dis scripta adicnrentur: nain prius iliud »i factum
ossi't, sine dubio in omnes oodices illa Imiisisscni. Ncqiit*
tarnen inlt^rpolatorem ipsum «?as schedas adieoiss« inili' appa-
ret, qiiod illc Kpitomen InstituUonum (*tiam iutegram noueral
(cf. Die Hutilhfi flehen ZiiAÜlze p. 159 et adnot. 8. u. 'Kpitonic'
ad p. 130 haius uoinraiuis), arclietypns U auteni, id qnod i-x
Bononipnni et Ptu-isino P apparot, iltain iam longe maiore
p:irtn priore mntiiiitam c(intii\pbat, quale etiam HiKronymi la-
t^mplum »rat, qai De uir. inl. SO hnhumu^ inqnit ^7uto,u/)y
tiu$deni opertK (sc. Instilutiouum), lihl'um ttuum acephü'
tum. Non autcm eredibile est falsarium, si archetypus Ü in
nmnihns ein» fuissi-t, ut t>i »clieda«: .mins indcn^t, praolcr Kpi-
tomon, qnalis in illo ess^t, «tiam aliud Kpituniae exiMuplum
uon mutilatuDi aut habuisäe aut nouLsso: nam non prius addi-
diss^t commpiita üua quam cxpmptum ipsitm miincum supple-
uisset, Atque babfiemuB in codicÜins Ulis non paitem Epitofiiat*,
sed totam '. Itaqne res ita potius s« hahuit, ut cum ai-chc'
typus Q conferrKlur cum eis fx<^mplis H Insiitutionuni et lihii
De opificio, in quibiis esstMit et duali^tica addiumenta ot p&ni^-
gyrica^ maiora in i'^lißdis deftcripta adicerentur, niinora ascii-
b*?ientur in marginilnij?. Quid qnod etiani eo ptogredi licet,
ut in va. collatione non Bolum additamenta illa. sed etiam alia
qaibas rhotor illß Lactantium corrigere temptauisset, in arche-
typuiri ü, qui'ni mtilta comnienta habni&se ascripta uidimus,
imepsisst« conicianuis?
Iam quae uninersae rationes criticae ad lnstitntion«s
Lactantii reconsendas ex ei» qnae disputauimuB colli-
gantur, brouiter oonpiohendamug. Sunt autem hae.
CoDsensus omnium codicum ut pluiimum ualet ad nerba
scriptoris coostiineiida, ila, cum iam primus archetypus U er-
* Ex ei« qoa« üiipra fipoRui, eentonlin qtinr<lnm ut«i a m? prolHtA
(l)ü dimlistiachen Zitstilie p. 03; die Kaira uui aleit \i- 09 as.) corrigi'iKiti ext.
ProlegomenR.
ror^s irtt'ipolationt-'äqni' habuerit, miniinc umiiUms locis so-
quendus est.
Uua quaequt! earuni cläsüium qua» (^onstituinius (of. p. LVIs.)^
sola rontra ircleros ueraiii lenioiuMii haticrt; poirst, idem ile
uuo quoquo cüdice dicondum est. Snepius id factum est iu
eodicibus V'RB quam in HSP. Bationt' uniuürse haliita tam
rorruptelarum iVirtuitarum quam niutatiouum coDsuItn faclaruin
qua« in siugulis codictLus sunt, eaudcm fere gradum codiwa
RVSB tencnl,^ niagis P et H (M| dt-geuHaufjunt.
Kis locis quihus codires diuersas in partes dittcedimt, niinas
uumero codicum uet anetoritAte singuioium quam ratioue di-
iudicatur quae lertio ni^ra sit. 8aep^? B et H, B et P, R et SR,
P et S. V et V (in lilnis II — V) falsa, quae ex primo arche-
typo Q Huxerunl, commuuia hahent. Quae in R et S solis
inueniuutur, paene otnuia spuria sunt.
De eis quae coneclores codicum P (P^ et P'), V (V*), S
(S') addideruüt, mullft ei archetypis eorum sumpta sunt» cor-
r»*ctor codieis H (H-) qnao ascripsit, paene omniu ex aichetyp»
eius traustulit. Inter correcLiones matius alteriiis in IS (B*) et
K (R^} paucis.simae esse uideiitur quae lectiones alius codicis
reddant, manus tertia codicis B (B^) recentiore codicp n»a est^
Hls rationilus adhibitis inter 'seque coniuuctis archetypus U
qnodam modo ret^titiii potest. Sed quoniam eum ab esemplan
quod Lactantius ipse seiipsit, uno certe, fortasüe etiam pluribus
gradilius retnotum esse ex mendis omnium codicum commu-
uibus satiti ajiparet. etiam altius ascendi^ndum t*^t atque iiiauus
scriptoris ipsius emendatione arehetypi restituenda. In erneu-
dationt* aulem Lactautii quae leges obseruaudiie sint, ex
eis ipsis quae de generibus iiitionim arehetypi dixirnus facile
intellegitur. Sunt autem paueissimae ae simplicissimae. Atque
quoniam archetypus prob» in nniui'i>nin (ide uerba Lactantii
seruauit, ei« locis quihus iiihilo minus persuadere nobis noii
l>oi:suiuu.s lectiouem oninibus eodicibus traditam esse genuinani,
quam maxime uehementioribus remediis abslinendum est. Habet
autem id (»otisi^imum geuus euiendandi locuin, ut uum quid uel
interciderit uel errore neglegeiitiaque librarii Uirbatum sit quae-
mtur. lilud contra, propter c^''^"'^ aliquud consüiuin ueiba
ProlegomeDA.
LXXX
L&etantü mntata esse, quam parcissimo conct'ilonius: nequc
tarnen neglegeudum est tieii potuisf:«^ ut aliqua ax «is qtiae
iuU'rpulaton^i iimnit in Q noimta «ssetit, ia omnes nostros Co-
dices se iu^iuuuient.
Sed si circumspieimus iiain qnap praeter rationeni et nsiis
T^aMantiani obseraHtionein sint quibus enieiidatio Instttutionum
adiuuetur, tria sub.iidia otfeiuiitur: priinum locuin teilet Epitonie
Insiitutiomim a LacUutio scripta^ seqiiuntui' anotores, quorum
iierba LiictaDtins uet ipsa tianscripsit ue] aliquo modo in säum
sernionem inLt*xuit, postronio expilatori's a(^ui(>udi sunt tiMiip-
landomque si quid de ots quae a Laclantio suinpserunt, inirsns
ipsi quodam modo ei riiddere possial. De his trilius ageinus ca-
pitibus II (•( III: nunc propior quaedam qaaesiio absolueuda est.
Deseripsimus indolem archetvpi ü atque quod malum per
iiiterpülatorem illum pas.su8 9i{ ostendiiuus: sed i'üani ulia illa
possiumus reperire, qua aetate archetypus oonscriptus sit
et quae forma eiuE^ fuerit, quibus quaestlouibuf; re ipsa
adiuiigitur ea, qua de Institutionibus et tribu^ niiiioribus
scriptis Lactantii in unum corpus compositis agitir.
Atcjue primum ari'hftypus Q, quoiiiam Bononiensis, qni est sat-
culi VI uel VII, per alium deiiiuiii codirem (*r) ex eo niauunit,
Qon po^t sextam t^aecnlum ortns est. Sed aiia quoqae ratio
est qua aetatem arclid.vpi iimei!>tigare pOBsumus. Laetanlius
in couscribeudi:^ Instltutiunibu:^ et Kpiloine earum uoluniiuihus,
non eoviieibus usus Pst: quod uerba Inst. I I, 20: '(uoiitati) ad-
seifudae atque inlustmndae septeni uoluniiiia de»tinauimu»',
et Epit. prooem. 2: 'diftiiib^ uidt-tur cn. quae septem maxi-
mis uoluuiinibuä explii-aia sunt, in unum conTerie*, aperle
ostendnnt. Quare cum Hierou,vnius Epist. LXX ä (I 427 D
Vall.) haee wriltut: 'Ijactantius qui de ira <|iioque et opitieio dei
dno uuluiiiina eondidit', quiluis ex uerbit« illum hos libellos
Laetantii in uoluniini)>uf; seriptos haimisse apparet, iam Laetjin*
tins ipse in illis quoque eoni^eribendis quin usus <:it. uolnminihus
nOD est cur dnbiti'mu^. Itaque InstitutioneH et tria gciipla mi-
Dora, quae in arcbetypo U in unum corpus eoinposita fuisse
1
l.XXII
ProlofEomcnik
ex i{ononi<*nsi et Pai'isino P cogiioscidir, omnia ioitio in nolu-
ininihu!' exaratii esse aidemus. Mein Hiaiii df Kjiistulaniiii
qunt< liactanliii:^ scripsit libris aliquibus — uescimiis ontni qui
illi fueriut epistularuin libii ex inultis a Lactantio editis (cf.
HitTonym. He iiir. iiil 80) — cprto tc-^timonio cnnslal. Daiiiasus
eiüni loi'o (fpistnlae supra p. IX adn. 2 proposit« t'pistulaü
qtia^ilam Laotaiitä 'iisque ail nullte spatia uersuum' t^ndi
qin*ritur: qno ex loco, quoniam i'onputationeri uersuum i. e.
stichonictricae, non ad Codices, sed ad uolumina spertant, ctiam
epitiluJaruiii illius uoluiiiiua fuisse colliginiiis. lam ueio Insti-
lutiunt^s a Tviti'tautiü in uolurainihu^ nditas esse alia qiioquH
memoria plant* singulari traditum tst. In i-odicc onim Parisiiio
K iiirtt-riptii. qtiaiü libii Lanc t-si: INCPT LUi IUI DE VKHA
RELIGIONK KT SAPIKNTIA- V- NU DCCC-, l e uersus nu-
niero duo iiiilia octiiigeuti, suhscriptio antem eundcm niimerum
exliibciis liaoc: CAELI FIRMIANI LNSTrTVTIuNVM DlVl-
KAHVM Üb im ■ EXPL V ■ N • IT ■ DCCC Deinde Über sextus
haue habet insniptioiipm: INOIPLIH VI 1>K VEHO OVI.TV
VN- HD , qui sunt uersuuin duu inilia quingiMiti. Vides ess«
numvros sliclioiiictricos ': qui co luaioix^m mirationein mouf^nt,
quia, qiiaotum ego qnideni soiani, e latinis oodieibus DOtue
stiidiuiiu'triciif uixdum t'dttat' suut^. Priniuni autf'm hi iiunieri
ni^ceKsano ad puiii aiThütypuin, qui in uoluminibus roitstabat.
refereudi siiot. Deiude in posteriore iiumero signa quapdani
deÜuxisse certum edt: naiti cum libm- IV, qui in editiuiie
Fritzsfhii Ö8 pagiiias inplet. yecumluni nurniTiim illiim slicbo-
metrieum haboat uersus 2800, über VI aiitpui iti iUa editioiiM
60 paginas couliiifat, hii; iion polest 2öO0 tantum uersumn
esse, ßütione iiiütituU libri VI inr.^us ^iSUiJ iuiieni: ergo in
iasci'Iptione eius Ubri numerus II - BCCCO restitueudus est '.
< Penpezit U. OtnaiiL; ttr p. XXXI min. I.
' Ct. MommMD. Herme« m\. XXI 142 ss.-, 150 »da. 1.
■ Ex Hamann mmwim 261m:» cl '2UUÜ i^rilcitur uolnuüiia niaiuris iUins
rormu (uhHv, ijuatn Th. Rirt, Da» antike Buchicaien ]»- :il l (II d), aTitH)—
2900 uersus i-oiiliiiiMiU-iu inter lui-difti" *'t maiJuinm foniiiiiii |M)iniit. Ean-
ilrin Ten 1111:1111 libii IV (i( yj mji«»iiitiHlinfiii lialifiit liliri I fl III, mi-
uDreui liliri JJ. IV. VII, linTjifi.,;-.,!.« '*** *'*'*'^ ^*
PrvIPK<^<>^^"A
I.XXIIJ
Tum si qaaRritur quanlam inagnitmliuf'm uersus haimeiint in
quitiuä Italic siicliornetria posita est, iiingiilos ueisus aichetypi
illius 35, 25 i. e. triceiias quina? littems habere efÖcitiir': (jui
DQUiLTUS i'eddit legitiiimiii illatu ueiäns autüjui magnitudiDem
quam inprimis C. Gram et Th, Birt reppererunt^ Sed ut iam
ad id peruoniamQs quod uiasiint' hac qna^stioDe r;equiiunr,
nunieri ilti ätichoiiketrici utx ullo alio modo nisi ex anrhetypo
Q in codiceui H tract-irc potueimit. Archetypus ü antcra ita
effoctas est, nt Septem uolu min a Inslitutionum certe, fortasso
etiam tria scripta minora in noluiiiiinlius exarata in uniim co-
direiii tran^chbcfi'Qtur ^; Epitomae mutllatam modo uolumen
praesto fuisse uidetm-V Ille enim codex corpus decera librorum
Lactantii coiitinen? cum ex uoluminibuü illi.s conficeretur, librarius
panim sane coaaeuienter ad fuiinam ratioaemque codicis, sed
magna cum no8ti*a ulilitate ettam noias stichometricas si nou
plures, at illas cert« recepit, qua^ deinde librarii ceterorum codi-
' In ea nitioiio inoanda inde profcctus sum quod apud FriUscbiut»
Ub«r IV &3 pngiiiafi habet, «in^ilae pnginne 37 fere uersus, sin|;iilt ner-
IUI 46 fere littera.<!. Versus 2Ht3, qiios s«ciiudiim hnnc rationem i-^er IV
in oditioDi> illa liiibet, cum tiN-sibus 2800 notae stichoroctricae coilati du-
meruiQ i>upra datuiu efHcinrit.
" Quod Lnctantiai Inst. II 8, 10 loeum Cieeronis adfert quem § 12
(p. 132, 23) decem uenibus coiitiacri diciU i» oiimeras ciim dou accunU,
sed sammattm positus ess« uideatur, uix cum usum pravbet, ut qu&e ner'
6uum iu suto^-apho LrLct4\utJi mng^uitudo fuerit ex eo roUigatur. Qui
tarnen Lactantiiim illo loco nuDK-nim accnrattun daro «xi-itiuiat, cicmphu*
nb illo i[t90 r-iamttim liubuiüitc ucmiis lon^ores, formam nutom uoluininutn
brooioreui quam arcbctyputa Q Ktatuat occmm est: quod »De facile ävri
piituit.
' Kon plane incredibile est eum qui nrcbetjrpnm U componeiet, libroa
D« i» dei el De OjiGcio doi et Epitomea Don ex uolaniiuibus, sed inni
e codicibus transcripsissc: quod si factum est, co t&moD quao de Torina
ti de actat« arcbptvpiU protVriuiiis, non »tUuKuntnr. — üt InatitiitioDuin
Codices onines ci arctietj^jo U suut dchiinti, cuiiis formiiin Dououioiuis
et Parisinue P seniauerunt, ita eliani qui praeter Buuunierisem et Parl-
Ktuum cxtAut codiec« pn.rt«m Epitouiae hie ti-&ditam aut libiiun De iia
dei aul De opificiu dei stparatim couliiieittr« ex eoilKiii illo urdicty^io
fluXATunt: quod deEpitome iu proxiino capite, de duobus ruliquxs Bcriptia
\a Pivle^uiiftiiK iillt^riu» partis huius editiontK oateiidL-tiir.
* Cf. locuui Bi>M'ou|iui p LXIX adii\tuiu.
LXXtV
Prolcgomcnn.
rtim qaos »uciores classiuni constituimus, uol non int«lleeUis ucl ^
ut inutiles oiiiiserurit, ia autt^ni qui codicem X, dciode is qni vi
eo coilicam It deseiipsit, fortasse ob id iiisiim quod eas non
inte] lege bant, fideliter piopagauenint. Sed quo t<*rnpore urcbe-
lypus Q uel, quod idetii est, corpus illud di^eem librorum con-
fectom est? Cnm antt'u dixeiimus nrch<*typuin non post sextum
saeculum ortum fsse, iam illud addendum est, aichetjpi ori-
^nem fti aetati esse tribtiendnni quo libri vt uoluniintbus in Co-
dices translati sint. Hoc autom proximis antr sextum saeculis
factum est'. Accedit uero quod multo ueri siniiliüs est id
corpus praeclarissitnorum lita-oruni Lactantä non multo post
auctoris mortem, cum iiomen ac fama eius etinni in recenti
boiniimm uuMiioria nsset, quam inicriw^to longiore denium teni-
poris spatio esse coniposituiit. Quare sie statulnius, corpus
decem librorum Laclaulii codicibus Bononiensi et Paiisino
P li'adiliim, hoc Hst archelypum U uüstrorum codieum
aut quinto aut etiam qnarto saeculo ortnm esse.
CAPUT IL
DE CODICTBÜS EPITOMAE.
Epitomcii Institutionum quomodo factum sit ut Lactantius
Uli PiMitinIiuni quiMidaiii, quom fnitrem upi«t>llat, scriberet, ipso
docet in prooemio Epilomae proponons ^imul quam ralionem
cum inagimin opus in hi'iMiiorem forniam oontnilifrct soeutns
Sit. Sfd de Epitonie ipsa, de origine eius uere Lactantiana*,
■ er. ßii-t 1. c. p. 05 Ks ; Liinilwi'hr, Studien über die anÜke Burh-
terminologif, Airhiti. lexirogr. et grnmni, lat. VI 419 ss.
> PriinuK Wiilcliiuit in M. Laütxntii (173r>), I>i»tribo de Lutantio eiiut*
deinque stilo \t. HS s, et p. UM »du.. K|>iloiuen rt Lartuiitw «^»sf 8crij)tjmi
umtiioo itu-frtum es«.' dixTat, iniiiiine tarnen ro acnirate atque in omnea
pnrlvs coDsiileralA, äed lirctiissime leiii»«iui<^|ut! iaoieiis qniu>dxm quae Uli
Ad i'ÄUi opiuioiieiu stnbilieudmi] 8,jnj^«re uidcbantur. Hunc tAiaeii seoutus
est Bfwhr Oe$chichU der rvm. titetoMr/ Supplementband. Jhe chrigtliclieo
Prolpgom^n«.
LXXV
ile rarioniltiis mU'.t eani H IiiHtitutiones, lilinim De ira <ioi,
X. t^t^eilii' libium Di* nioitibus ppreerutoriiin iulcrcedpiitibus,
de Pt^ntadio illo, tle oniiiibus doni<]Ue qimfsliuiiilitis ud huiic
Ijbrum Npcr.lantihus aliis locia aut dixi aiit propodiem dicajii':
hic ea taiitnm expouoada sanl quao ad Gpitoineu receuaeüdam
emcndandaiiHjuc perliiient.
Viiliutiis sHpra p. lyXIX iam Uifnniyiiniiii librum Kpitoiiiau
iiri'phalum, ut alt. Imliuisse neque dubitaiidum e^se quiu üle
eaiidciii laiituni paitciii lmus le^filt quae in ßoiioniiMifii et,
Purisino I*, s'i'd in hop Ptiam dt'curtata, supi*rsit. In Jiono-
diensi pai-s Kpitoinae quae est inde a cap. öl usque ad fiiiem
(cap. 68, b), in folÜs SOÜ" — in fol. 2fl0*' ool. 1 Pst iiisniplio
quatn dedimus ad p. 730, 14, columna altera illius folii uaeua
est, couteitus in fol. 270* incipit — usque iu 282* ut Über
deoiiinis (fil*. p. XIV) librum De opißcio dei s«qnitur. Hic fodex
iu £pitome plaiiM eiusdem iiidolis est euius in Iiit-tiuitionibus
eum esse ostemlimus, habetqao quaedani temerarit* uel niuiata
(cf. p. 73i», 17 ßfios pro lilerog, de quo cf. p. XXIV; 742, It»
non; 746^3 uideai acti(ih»f\ 74Ö, 11 panperes; 74*i, Viper-
ftcerit pro ohitr{i\ 747, 19 (lomvmtionig; 753, 26 cmu^per-
u«n«rnf; 757, 15 iunam—ohumhrahii\ cf. ad 758, 10; al.) uel
iuserta (of. p. 735, I! nl parentem; 750, 6 dici; 700. 1 tfeUn-
damqitt). Ka quoque quae dt* oorre<>toribu8 U* et B' p. XXV
eiposita sunt, hir uulent, uddeuda tarnen sunt quae infra p. XQI
dicentur.
t'odfix P(arisinus n. lüüS) iu fullis 191* usque iu 19ö'
Gpitomen a cap. 51 usque in cap. Gl, 6 (p. 748, 4), piiriter ntque
Jhciitcr und tirjiehidttsiichreiber Jionis II. Abth. (1637), j. 77, posltcmo
tum Ebrrt, Altptmeine <le$chichtt ihr Literatur de« MxUdoU^n im Altend-
P ntt8t<) p. 86 odn. 2 et in EncyclopacJJn ThoologicA nb Heraogio
edibi nol. VHP p. 305, Kpitomc nuin uure Lactatitii opus esset nccurntiuit
Mse quacnndiim scripstt qiinm »Dto.i f»ctuiii (rsset: ijiinni qimc«Hoiieiii
iu comiiienrarione Ur1>*r liie: h/nMrhuittfupeihtitfnijifte der I'r<f«<ischripeH
Sei Lttctantitu ciiicdinDi; tnntra iicruiiys, Opnsc. I 3(0 sola. 2. suam scn-
UiifiAiii projxi^uit hiK iioiUis: Lnctantitut' Aittor»(^ift der Kpiiome hatte
ich für unheftreHbar.
' De Penttdio «gi Ceber da« Leben de« Ijttclantiut p. 16 bs.. d« cetai-is
qiiftMlioDtbiis comrariitntiotie modo ndn. 2 nomiiintn ngntiir.
Lxxn
Frolcgomeat.
i
in B edt ut lihnim dfoiinuni posl lilinim De opificio dei continel.
Codex P ul. in Iiislilulioiiilius, sie t^tiiuii in Kpitomt* inuIÜR
i'rroiibuB, ad qiios etiam interpolationc» aercduut, d»'priiuatus
esL De correttorihu^ i'odicis p. XXXIX. XLV s. dictum est.
Cum minor illa Untnmniodo pars Epitunut* quae wi in B
et recenlioribus codiciljus quibusdani, de qnibus post dicetnr,
iud« alt anno 1478, quo in priorem eiu:^ anni editiouem Ve-
iieUm est roceipta^ nota fuisset, initio saeculi XYIII prat^ter
? omniam eipedatioiinm Iota Epitome in codiee Tauriiiensi (T)
inuenta e^t. Alque fudem («•niporf dtio uiri docti, alter Tlalus,
alter Oermanus, in nodiceni illuni iuridorunt. Anno 1711 eDim
iScipio MaffpiuK cum Taurini nersatus bildiothecam duciiin Sa-
baudiae pt*niestigari*l, cum alios irodices optynos tum illum,
qui antea Bobien.si:s fucrat, ropperit statiinque in eo praeter
alia Epitomeu Institutionum Lactaiitii iiite^Mam inesBe lotellexit.
SinguJari.s huius inueuli notitium tiulgatiit per epistulam in-
srriptam Uttera del Sig. Mat-eJiese SCIPIOXE MAFFFJ al
Siy. Apogfolo Zeno in data de 26'. Giutpto del ooiTMite
uHiio da Toriuo editam in Epbi'iiieride Giomale de' Uttavati
d' Italia. Tomo sesto. in Venezia AfDCCXI, p. 449 sa. Hac
epistulrt Maffeius aon solum eodiceni ipsum deseripsit, svd etiam .
quae nune sunt prima eins qninqut* eapita edldit: qua in re
qnam suinmam «liligfuliam adhibiiisse se declarauit, eam re
Qcra adhibuit, uisi qnod pcrpaucts locis errores tarnen sub-
repserunt (ueliit p. 4(i5 [p. 680, 17] recvrrenduni scripsit pro
reue.}'t«ndw>i)\ quibusdani locis Maffeius suani emeudationes iu
inferiore margiue adieeit. 8ed eodem teiniiore quo Maffeina
Taurini erat, »,'hrltjtophorus Matlhjit'ns Ptaftius Virtenlifrgenjjis,
postea theologus oelebris nominis, eudem in lube commorabatur
priiieipi hereditario Virteiibergensi edueator eomesque itinenim
additus. Is quoque in iübliolhecHin illaili adniii^^u:; eund>>ni
iliiim codicem uidit, agifouit, coii.«ilium eius edeiidi cepit. Itaque
cum aliis i«mptis in eodia^ illo inuentis totius Kpitomae editio
princeps prodiit Parisiis a, 17L2. Hoc in iibro Pfaffius primuni
'Dissertation e praeliniinaji' iiarias quaestlones ad crodiceni et
scripta eo tradita inaiiuKuj"*^ Epitomen speetantes tractauit,
»pecimen quoque ^^tip\\^,, fodicis addidit etiam ab aliis re-
Prolegomcn».
LXXVII
pclilum', diMude Epitomcii i{isuiii fclidit & niemlb purgatitm
et imiiniillis IfM'is ctiHfii eouicoluris fanlilms ptiTtstjue cornTtiim;
saepp tJniuMi t'iittilia piorsus ar ppiiiorsii Kpiloiimi* incukauit,
cuius leuitatis DauifiiuH potiKsiniuiii in editione Kpitoniae cenM)r
extitU. Tiun(*n quaiita Adiriiratioiie litt'tiliaqnc ba(>c odilio a
uiris tliH'lis oxct'pta sit, quijipö (lui ea i|uap ne Hif^ronymiis
qiiiijem It^gi^set, iiicreilibUj foituuae indulgentia sibi reütlita
uiderent, et ipse facile ai'stimabis ot ei iiarralionilMis wiisu-
risqan eo leinporp d»? illa fartis cognoscpre pot«'y'. At mhüo
minns hano editioneiii priiioipeni ab ea (iil*^ diligcntlaque quam
t'Xpi't'laucriK procul abpssi? dirpnduiii est. Sappe ciiim in pa
Don liolmii oiihograpbia ad rpcputiorpiii forinain iniiUta psI,
sfd 4'tiani uounnlla omissa Kunt, alia rursiis ItTtionibu^ eodicis
non eommMnioralis addita aut niulaU, du aliis iiarip falsa |iro-
lata. I'aura aiitPin Praniuin rpofiiiH in ischndas siias tian^Iata
habnißge quam in editione describerpiitur, inde apparet quod
mulUs aunJs potit duobus ujris dootis qui edltioue» LacUutü
parahant, quoruiidam locoriini in iMitione non recte redditotuni
Deras quas Taiirinensis habet iprtiones piaebiiit Bu(?>DPUiannti8
enini cum in Praefatione editionis suae (1739) p. b 5 u. ÖO
fpaiit*»r iHig. ante qnatorn. d n. ö2) rCanio suppeditanlp sp uu-
riantes cwiiris lertiones auctiores pxhiluisöe dixisset, in adno-
tationibas interduoi eas lectionps aerbis ex uel in »ecundis
Clin« Pfaffntn uel simiÜbus inducit (cf. p, 1220 adn. g; 1264
adn. p; 1270 aiin. k; 12^7 adn. h; IH2M adn. b; V^M adu. t;
1357 adn. t.): neque t^tmen, id quod uerba tituli editiunis Buc-
neniannianap iudiearo uidputur, Ptal'Hus dpuuo Tauriuj codicpiii
contulit; uain rt'pütiti itiucris nuliuiu os( uesligiuui. Deinde
Lenglel iu editione Parisina (174:^) uol. I Praef. p. XVTI; uol.
I! Prapf. p. I. p. 1 adn-t», iDtert'pdenlP loan. Daniele Si^hocpflino
Argeuiorutc>nsi se a Pfaflio, ttiiii ai-adpiiiiae TubiugfMisi.s pan-
' Kn|Hitüiniut BaeucmAQDiis p^tst p. 1220, Le Brun-IrfUgk-t iiol. II
aot« p. I. P. BertoW adtlituui pro^raiiiinatJ PivUgowrHn tu Laktantitu,
Mfttti% JSfil, qiii tiuiieti liWlIux tntus in iiitH KcnpÜK«]!!« Lftctaatii cniir-
mtiilis uiTsntiir.
' Kouiuvrat Fikbrioiuii, Blbliolhccii InL umd. o\r iiif. u«t. uol. IV ji. ^V a.
Lxxvm
Prolegomena.
cellario, apographuiti codicis Tanrtnensis acrepisse rpff>rt, 'unde
non niiniiiium luci» affuLsi^iset siiae editioni'. Tanien Lengict
pei'pauca ex Pfaffii apographo correxit, io quibus etiam ortho-
grapbica quaedam, plerisque locjs repetiit uitia editionis Pfaf-
fianae. SmI iam aateqiiani prodiit nlitio Riiem'uianDiana, uir
(toctus qujdam cum prima quinquc capiU Kpitomae a Maffeio
edita cum edilione Pfaffii coinpaiaui^set, noua et accurata
collationp codipjs Taurinftisis opus esse ostenderat ', postea
autem acerbe in ITaftium inuectus est los. PasinuB (Co-
dices manuscripti bitiliothecan regii Tanriuensis Aihtinaei, Tau-
rini 1740, uol. II p. 268 ss., tibi codex numero DCCCXL.
e. IV. 39 est signatus), qui at PfalTio tidera haberi uon posse
deinonstraret, locos quosdaiu eüitionis Plaffianati cum isdem
locis codicis coniposuit^. Mnito upro granius quam in Pfafßi
editione factum ei'at, ab hoinino aliquo peccatum est qui ia
comnii'utationibus ab loanne Clf^rico hac ciiii) iiiscriptione editis
Bihliothetine ancienne et moderne. Tome XXVII (Ä In Haye
1727) p. 325 s^. luaguani parteiu epistulae illitis quam MafTeius
ediderat, huius tamon noiiiim* sublato iilud tantunu pxniiiplum
italicum esse, commemorans in sermonem gallteum transtatam
proposuit atqut» prima il)% quiuque eapita Epitomae i'x Maffeio
ileseripsit. At quamquani cditor ipsis ueibis iMafl'oi gallice
redditis usus se in exhibendis capitibus illis sommam dUigen-
liam abstiiientiamquß praestarR cotitendit (p. 340 s.), turnen
incredibile eHt (juot locis uon minore audacia quam noglegeutia
coutextns illorum capitum a Maffeio datus inmutatus sit. Intra
quiuque illa eapita plus* si^ptuaginta loco^ immeraui quibus non
solum orlhographia nouala est, sed etiam umba aut iucuna
' Cf. Mis(*ellanBB oKipnrwtiones iu aactorps Toteres *^t rcppnifor*« »l>
cruditis BriUiuiia adud MDCCXXXI cdi not^ptinj, uol. IV (Ämbtelacd. 17S4)
p. 410
' PnKiima etiam scripturae rodicis fpiM-Jinf^ii. in ([uo littera T qiioiliiin
modo Piorantii est, p^oposui^ qufiii s>Hpii iiid(>tai' Wuttenliacli, Anleilvng
cttr /afWti. I^xiaevymphie' p. ^], si^d illa ütlern in codice Tnur. solittUB
form:!»! iiiu-ialiK iinai* dJciitir srrii'tunn) Imbtft; t:f. Kppriini<ii Hcriptunie
codicis ft PfaTtio et altcjtiiii a V'aVI'B datuin, cuius uox meutio fieL
Prole^omrnn.
UXiX
comipta aiit coniectiiri»' obruta aut etiam plane omissA sunt.
Posioriorfis oditores, iimxiine Ueumuiiuus et Bufneniiitmns eos-
que gecutus FriUscbius, cum Miiift^i coniinßntatiouein iiou iio-
uiHSiMit iipque ooinparari' posäeut cum ea qune anonymus ille
bdidorat, hoiiiini Kiimiiiam 8uani curani omni aüseu^rationc
aHfirnianti fidrm hahuoiunt et decepti sunt. Itaque factum
est ut per prima quiuque (.apita Epitomao summa sit in
editionitius illis cont'usio utraium kttionum Taniiufasis et
t^ai'um qnut^ illt falc^o i)M>ril>fbn.ntiir, at<|UM i-tiam miriKcum
JHud accidit ut Pfaftius tu eis quae recte vdiderai, ei ano-
nyme itio male eorngeretur^ Tota hae(r ivs hoc loco eo magis
n»tanita erat, quia autca fon.s illiut!; In ediUoniliU» jMMtuiliationis
a nullo retectus est atqu(> caut>ndnm essn mihi nidebatur, iie qui
pracdanssima cditioijc BmMH'iimnniana ncl Hfuiiianuiaua uttv
rßutnr, plane iic^scireiil quid tundem sibi uclb'iit 'Ifslimouia' illa
anouyuii. Post Pfaffinm et Pasinum pranter Peyionem, cuius
jOTfls mox adfeii'nin.'i, ooilJcem fouiniHmorauit Fleck liliri p. XIV
uominati uoi. 11 fa.^c. III p. XIII, qui p. IKi ss. quauilani ox
illo edidit, desoripsit Reifft'r.scbeid, Bibliotheca Patr. Lat. Ital.,
Sitzungsberichte dcrWiaierAkad. uol. L.WIII (1B7I) p.üOö ss.,
uhert' dB t^o i'git P. Vayra in enarrutionit Jl Museo Storieo
della Casa di Saroia iuscripta, quam eiüdit in conunentatio-
nibus bis Cnriiinitä e ricerche di »t'trla »ubulpina jmbblicuta
da una Bociftä di tttudiosi di juttrie memnrief uol. III. Roma,
Torino, Firenze, IS7i), p. 349 ss.; addidit etiam folium 39"
codicts per opem artis pholographicae spteudidissima imitatione
^ De conicwturis aDonymi qaasdant in contoxtum lACt&ntii, alias in
aiiparatiim ivCTiiiiiiUB.
> Vi'titt ipHo in initio proocroü, cum iinoDymiiR uertia Wii informexti
uniüiswti HiMininiiiiiiti {p. 81)0 adii. 1) «t ItuftiLMiiiiiiniis (p. 1220 aitu. d)
ilU potius qiiiuu Pfitftio 4;reder« iDaluerunt. Sitiiili» sunt, pk'nimquv cum
IleumHDuo, ;ipud ßiieiieiuiuinnm p. 1221 »dn. 1; 1222 »dii.d; 1223 h<Ui. h. k ;
122-1 adii. r; at, \e I.cii^U-t i|iii(ii<ii) »nt FriU.'ich«! \\v\ aDouymum ucl
MafTfitiiii legt-nint, prioreiii t-i Ilpuraniinu tantuni t*t Bueaemauiio cogiiit-
iiuruut: itaqae cum Leiigtet timidius oliHcuciii^ui! üigiiiticat uurljJK aiuut
(p. 2 xdu. I) iii.>l diciiur U>- 3 c. iL sidu. 13. v. LII adu. % FriUscb« autem
«aepin» cum U-L-uiuaiiuo ot Uucu^tuuiiio Ktrqiiitiir.
I.XXX
Prnlpgnrnena,
ledtlituni. Sod quo incertiiis erat aiUfa et piopttT Pfaflii et
anonvini Uliiis erron?s quae ueia essi*l memoria wnlicis, i-n
niuioro cum 6(le hat' editione gcnuina illius forma prnpanitur:
nam sin^ulari qniuiam opportunitate m^ms dus» habebaiii culla-
• tioneä, qiiaruiu utiaque codex cum puliiisculo ut aiuiit i^xliaiii^tus
est. Unam in usum Äcademiac Vindobonensis ante mnitos
iinnos coufccorat is uir rui insignis qua omiiino bis iu rebus
erat accurati^:^iiiia(*i{tie diligi'titiao i*um ipsi fructum qupiidiim
liae in iMÜlione propofiituros nos esso spcraui'rirrms, nunc nmnu-
mentum modo quoddam in ^a supeiesse dolemus, Ouilf^linuni
Studemund dieo, cuius lalum ucerbuin tdiam reeenii oinniuni
in iin'tuüria est. Altera eollaliu est All'redi Holder: qui apo-
grapham codicis in snnm usuiii factum at ad haue »diliouem
aiihil>er^tur beiieuole coiniessit. Perpaucis locis quibus Siu-
deiinind et Holder non plane eadem legerant in rodice, etiain
Carotufi CipoUa Tauriuemns a me rogatus euni contulit
Codex, qui est misrellaneiis, nunc est in Taliulario regio
Tiiurinensi {Hihlintecn titi regü archivi di cnrie) insignitns
I. b. VI. 28, olim. id qnod mseriptiones a manu saoculi XV
udditau fuliorum l* et 2' 8cti Columbnni et IJbf.r gcH co*
lumhani de bohio t^stantur, mouaslerii Hobient^is t'uit'. Est
> In notiiitUMiino quidfin qui Mipfr««t sneculi X cntalogo Rr>l>Ii-iisi fcf.
Buckor, CnUlo^ bililiutliDi-^iriitn aiititjui p. 6-1 ss.) ciHliceiu iioniiu-^ Kpi-
tomnc ioscriptuiu frustra quni>riinu.s, sed cum inscripUo cüdiois T aiu in-
cipiat 'CoDtiuent. io hoo cor{>. <liuer. i(l de opitioio di eplTonia^ firmüuii
Iftctanti* (cf. Ad p. 675, 1), miii[tni> dubilo quin cod«i T alter sit de eis
qui Dumem 230 et 221 signnlj iti cntalogn illu sto prDreruntiir: 'libro« 11.
Celii Pirmi»iii LActantii de oplßciü Dri'. Quiu> couiectur» ou ouufirmütar
quod in cntalogo Bobioiisi niiuo HBl ronfeiito, qucin .Aniedcus H«jrrou
(M. Tullii Ciceroiiis oratiomini pro Scauro . . . frngiuenta iuedito . . ., 1H24.
De biMiothcca Koltii-nsi p. 1 ss.) edidit, codex T (c'f. y. 21 d. (>7 apud
PeyronciD) bao cum luttcriptioiie iuducitur; 'Firmiaui J>acUuU Epitbome
(sie) de opifleio dei' (serjnuntur ÜtuU ceteroram qui iu codico sunt libd-
lorum). E Bobiensi uidicem <-\\m pnuois nlüs in Tiiurinpuiwm biblinthtHMitt
tninrt!atiiDi esse Pejroii p. XXVIII ditit idquc modio sncculo XVU pssi.»
racium suspicatur. Sed quod idcni p. 177 codicem finlf^a in bibliothcca
Athcnaei Tauriaensis sfrnalum inm in »criniis Rcgü Talmlarii iiuTiv mj-
raiur, Vnyra p. 355 adn. I codiceid ^"^ 1"** ^nil'*^"^ Tjuiriiii itisol, ntini-
quam non in BibÜulbeL'a priunfj n^l Pidatitu» piiutipum Sabaudiae, quap
raciiibrniiacfii», wriiiliis rousenlitute HoIJori UoifftMsoJieitli Stu-
ilcmtiiHli iuiiicio saiM'uIo VII, altus ^M, 5, latus 18,8 c^-ntiiii.,
frdionitn 1^1?. Fulia ]'22 ita in fasciculos dir^tributa suul, ut
prinins s'it toinlo, .sequantur Septem qiiatoruioues, iiuus Uruio,
spx quatcniiniifR, iiniis (»*riiio. Snd uno loco cotloi (hiiiiiiiiiii
passiis est: nain iiit^r folia nunc lU et U, quau uif'dia sunt
primi de sfpletu quateiuioüilius Ulis, maJot* t^t lacuna, qnani
Studcraiiml ("o esse ortam intHlcxit, quo<l duo l'olia, i. «. inlima
aiL'iulinuia duplicnta fasriculi qui quiiiio (»sset interciderit '.
l*raf^ti.*r<>a de paiK'is fulÜs lik* jtlir partit-ulau abscjssae suul (cf.
ad (>77, 13; tiöl, 2)[, ff. Aiidcnda; 7;J7, 0). I'ost in8mption<*m
folii 2' modo datara leguntur haec a manu saeculi XV scripta
In hoc tiolunüe tfrasia cOttnc(, v; (i. e. uidi'licet), tum luiM! ab
autiqua codicis manu scripta zihKOS RAC^3ApT0 pRSöt ex
sijo rwc.fNio 6e arca ^0(t) iiorir,u5Ti aIsSi, sequitur ab
cadem manu scriplus iudci libidlorum qui in codi(it> roiiiim-ntur,
per octo uei-gQs penluelut}, sed cum scissnra a sinistra tertii
uiTsus parti' inoipii'ns ad doxirani dporsum piogrodiatur, optaui
u*'i>us pHUcae in dcxlra pano littenu! supersunt. Quinque
primi norsiiß p. *i75 »»xliihiti sunt, omnia, quae legi possunt,
RcilTeräctiiid I. i\ proposuit, Pfaffius quoqu« p. 8 h. doseripsit,
S9i\ compondta scriptum*' cxplicauit et uerba uel fragmenta coruni
per neuem uersusdisiribuit. Etiaai in calalogoBobiensianui I4Ül
qm-ni iVyron i'didil (eC. j;«pra p. LXXX atln. 1), index minus
neuurutfl r«ddifU)> v^t, Kpituiiie in folio GM (inltur, st*quitur
bri'uis dp fln-^ine ManichaHiriini narratio et alia, iiiter qua« sunt
non (tiui>rM esmt ■•% Mhliothocft An-hiiii, fiiiss« dotcl i-xi'e|itis i«iK »iiuiit
]t*>T ijnua a OallU suli tinriu sujwrioriiii sftoculi iibliitiis iVrii^ii« ftdsMt;
süiiiiu uitt^iu, cuius catalupim bibliolbeca« Albonaui Pojrruu diu Kk»
t-'tur. iu etiiii cüdioes billiollKoau PalaliuiiL- ijudijul- rettidi.-s^t; qui
liiiiiiipiHni fuifttput iu Aih'MiH^o.
' FInius lacuuao ntioiie Imbira rfuffiii» cum uRrjae td illÄin XfV m-
pita r«cissei, proximum pvH UIaui i-ujMit niiui^ro XX insoripoit ot con-
grueuter ootent dviitcopR; quoiu nuiuvrcruia ordiaem postonore« editures
•enuti Bitut. t5t>d qitoiiiiut) oniriis Hpw iiuiii Kpitoniae codian mm« dopotieiid»
uidetur. (|iio pnra illii <i>iai: iu T dei.>:«t uubis reddulur, hnc ia editiouu
Itcunaiii illiUD uf>glogciii> iiiimoruniiu sürit'iii coiiliiiiuiui, ul proxiinuui
Caput Sil XV; diiiui-Tos FfäftJi uucis iuulusus ascilpst.
XViHl. Imh.*. f
I.XXXTI
ProlcgoiufMia
ea quae in hoc iino (Muliire exture uidfutur, oninia aorurai« a
Ki'ifferschridtu di'Siripta. (^uaedam u IMaltiD iü editioue Epi-
tomae et a Fleckio (cf. supra p. LXXLX) edita sunt.
Codex litterl» uncialibus si'ptinii ut dixi saeculi scriptus est.
In Epitomc pagbae s(*pt^m piimorum foliorum uicenos uersus,
inde uiceuos quateriioi« contiiient. Scriptiira est continua, roa-
iores tameu partes orationis brcuibus spatiis intra uereus re-
lictis disceruuntnr. Praeteiea sigiia distiiictionis sunt punptuni,
rarius oceurruut hoc > et Ijoc y: (^citam in t?orura usu legem
friistra quaesiaeris. Id genere orthographico codex, qai omoino
a Ubrario minus dfuHo scriptus est, similis est Bononiensi
mult^ique haltet quao os uulgare prodiint atque iDfiinat- Lati-
nitatis sunt nitia. Ortbograpliiam codicis, quoniara omnes eins
Bcripturae in appiiiatu propo^itae sunt et per lorigt> ntaioreiu
E{)itama(> partem mius extal codex T, ut j'acüp apparatus porlu-
straii possit, höc loco non describenda esse mihi uidebatiir.
Cum in ea parte Kpitoma« tniai* in uno T est, necessario huius
eodicis ortbograpbia iiinui) iiiaxiine scqu(>nda esset, etiam in
ea parte quam codex D quoque habet, quamquam in Institu-
tiouibus st'ripturae fodiris B potissiuiuni iu coiitextuni reci-
piebantur, coiijcem T ducem retinul.
Pauca eaquc leuissima nianns prima coiTciit, praeterea cor-
T* rectioiu's altcrius mauus antiquac (iiobis m. 2 u«I T^) anim-
aduertnntur, sed ne haec; quidem manns quicquam auxilii prae-
buit aerbis scriptoris nisi quod paucos errores, quos quiuis
faejie cognoscere poterat, suslulit. qui(>usdani locis sanis etiam
falsa adiecit (cf. ad p. 089, 15; 714, 0). Sed alia quoquo
manu^i antiqua ocourrit (cf. ad p. t>77, 19; 788,8), quaü uuu
eerte loco (cf. ad p. 708, 2) ascripsit quod ei alio codice, ar-
chetypo uidelicet, haustum esse necessario eouiciendum est.
Postremo pauds loris (cf. ad p. (>77, 19; 581,26; 727,9) homo
otiosus uerba coutextus notiä Tironiauis repetiit, quatum de
gcnere minus usilato qua<> Guil. Srhniit/. bcneuole tna (locait,
in Addendis ad primum illortirn locoruui datis proposita .sunt.
lain ut eo transi'amus ut quac sit fides codicis Tauri-
nensis demonslrnnius, propter causam quüc mox ostendetur
primum spectabimus codicem per eam tantum Kiiitoinae partem
Prole^omenft.
Lxxxni
(c. 1 — öO) quam ille solus continot. Atqiie illud qiiitli'in dii-
bitari non potesf, podirem T per ülaiii pahoni ei aachetypo
satis prubo fluxii»se. Naiii eiiamBi uuii paucu. iiienda iu ea
parte eodicis iniifninntur, tanii^n longe pleraque ca8u lihrariiquB
inonria orta sunt: aat inti'rcideriiut litterae uoces particnlae
oralioiiis aut aliis crroriltu^i ucrba scriptoris corriipU ('Oiilusa-
qup Kunt: qiiorum uitionim exvmpla cum quaeuiü pngina Iniiu)?
editionis habeat, liic adferre iiolui. Ea^ nmtationeä qiiae for-
tasse pro uoluiitariis baiiendai» siiit, uix pi-rpaiituio inuestigari
possuut (p. ti94, 12 ei add.: cf. ad p. 712,3; 712,23 er add.).
Um aidcainus de posU^riore part« codiois T (iiido a c. öl),
qua*? ea i'Ciiitinpt qiiae codicihus H et V quoqiio tradita sunt,
siinulqae quae oiiinino i*a in parte trium illorum eodk'um ült
ratio quaeramas. Qua in qiiaesüone a re qujidam insigni et
quai> maximi est momeuti proficiscendum est, inde soilieet quod
plaiio eodem loco quo iucipiuut B et P, in medio codice T
haec leguntur €Xp4 • b€ • OjMfiCio ■ bT • lNC-€piTO(T»A€. lam
uero si romparas codicps B et P, in quibus pars illa Epitomae
soquitur librum De opificio dei, statim iuteliegis codieem T
duabas partibus dluersae origiais constare. Posterior
euim pars ex corpore illo quod lustitutiones, libros De iia dei
tH De opißoio dei, Kpitomen couprt^hfmli'liat, uel, quod idi'm
est. ex arehetypo Q (cf. p. LXXlss.) deriuata est eoileoique ai
fönte ex quo B et P fluinruiit manauit, ex areln^typo Q autem
cum Epitome separatim describeretur, librarius cum insoriplione
eins etiam subscriptionem libri De opificio dei transtulit. Äique
cum prior pars Epitomae caßu aliquo prospero inu^uta Uli prae-
fixa esset et tota Kpitome in euin rodicem qui nunc T est
uel eias proiimum archetypuiu transcriberetur, ne tum quidem
librarius, iiiiprudent«r ille quidem, sed caius imprudentiae nos
ei gratiani habemus, inscriptionem illam poHterioris partis
omidil '.
< Hw inarriptionfl alterius partis Epitomap ptiam toütts cudicis T in-
•criptio quid si1>i uelit intellcgiuius. Bst aiitcm baec (cf. p. tyjh), nisi
qaud ancialittus Hii^rifi #t poiii[i(«i)diis qiiibusdain äcrijjtn oat: Contitt^utur
in hoe corpore diuersa iJ est De opificio dei Epttomae Fiiiutani Lac-
tanti rie /im« wtftrufi df diuina prouitlettlia eqs. Apparrt es iuscriptioiic
r
UXXIV
ProUgoraena.
Qttoniam iiidimus |>ost«rirti<*m parlPin Epitomae Tauriripuais
ex i'odem aichelypo ex (juo codiiM's B et I' siat orü, di^rt-
uatam esse, cetera iam prodiuia ac facUia sunt: nani ra-
tio n es in reccnsenda Kpitüiiie adhiljeiiüae Kiiiiilliiii&e
eis sunt qna(> in In!>titutioiiilius tmlpiit. AtqiK^ iit ciMticum
TBP couiiiiHneni ex eodem arohetypo Ü origiuem etiaiu exfiiipiis
demoustremus, iu parua ea parte Kpitoiuae quae in eodicibus
TRI' cxtat (e. öl — 1>I, 6), iq tnhns Ulis oodicihus 744. II »fd yt
p. 74(>, 10 et omissiini ost; etiam p. 743. 10, ubi iu B sunt haec
ei qui ait, nmissa iu Tl*, ha(>c Ut>rl>a in ardietjpn uoii fuisse, sed
postcrioris pjitlis Epitomae uerba De opificio dfi in rt>iiniitiri<>rii tuTias
codirja tiluliiiti ri^cpptA (^8t>. AI. sttquitiii- är fiiie. aufculi de tliiitnn pmtft-
dmtia, atqiie e(i.iiu svibscriptlo coditi« 1 [i-f, nd \> 761, 15) Ii*'p *«i: Ftr-
minni Lartanti de fine tutecuU expUcil L'pitoma de diuimt prijuidmlia,
ut sit «tti^ruiiduni qiüd de setisu ntque origiuo uei'lKiiuiu de /iiir stiea*Ji
ftt de diuiiui protiidentia stAtiiendum sit. lies »iiniilinisdiii» tst, dum-
luodo lib«r De opifioio d^i inspidivlnr. Xua hoc tibi-u qnt>'l c«iii«l]ium
sooulus Sit, Lactautius ipi>e his Qer1>i!( jiroponit (o. 4, 24^: 'sM ego de uuo
i-urpore hviniuh taiituni iiiutitui dii;tT^, ut in eo Hliuna<> protiidciitia*-
potväUtem qunuta fuerit ostoudam', multiüqtic nliis lociB. umxiiiie Hirt«m
c. G, 15: 'iieium allns rofrlltMiiu» Kpionnim: uutio «le prouidcntin ut
<.><H'piiuu5 diMscinruu!?'. ipsiiin :ii-^uiuoiitiiui t-ius libri in tliitina pmniiit'utiii
dfUiuntit-nuida *-\ dvft-iidt^urlit po^tuni i^nse di't-Urnt. Itnqiip uerkn illa dft
diuina protiidc-utin part«m subscripUumB Übri De upißiOo det fiiisse
«partum Mt Swl utiiiiu ufrV» d< fi»c i/aecuU f^onsideranda simt: quornm
de criginc uon mugts quiiiii di^ illoruiii fonto dubitnliiinus Pusleriorp
eiiiin Kpitonine parte codicibtis THV tradita posiquaui purticuU libri V vi
liLi-r VI Iniititiitinntim iu brouius L-nnti'iirta reddilit sunt, arguiuotitum
libri S''prjrfii exjrfiiiilur, nui ning'na ci pnrio in describnido futuro fxitu
;ttipi>* itirTilii buiiift nkiindi ot diuini regni aeterui institnliüiie uentatur.
laui iiera Wtnntiuä iiiitio uiuB p&rtis Epttouuie (o. Gö, 8) baeo dif^ns:
'wd fuiii siut ianuDX'i-aliilia qnao do fin^ sa«ciili ot coiicluaioii« teiu-
ponim dicta sunt . , .' uocibiis Ulis ipse utitur, quod lu^ro rem ad li'piiduui
pcrdiicit illifd est, quod et itiücriptiit et sulsoriptio Kpitomae qualis in B
*MJncipU (nrl r^cp ) Kpifon»en (sio) /i&n ncptimi liber X. aperto iudicio Epi-
tumcn :td Ühnin) septintum Inf-iiturionum rcfcniiit, ita ut de hmmn uor-
bunim quan in T ^iint de fine *aec»U uc ininima qiiidf>m inm esflo possit
diibiratio. Ergo in aix-b«typo Ü baec Tere subscripta fucrunt Übro Ua opi-
(Icio dfi vi lüHcrlpta Eptt^mai-: KcpUcii de opificio dei lUirr Villi de
diuina prouidentia Im'ipit Jipitoinae lilift dephtni liher X de fine Mf-
culi: 4e (ititbni> iitniinliun in nnain T, alia in nmiin It tnuisji'njtil
Prolegrom^UR.
T.XXXV
conii'Ptiira dfiiitim in B ngso inUla uiiimitiir, communis cort« co-
dicum T et P origo eis proliatnr: 741.4 capittir ttcriptöra pro ra-
j/itur. Ktiam iiitiTpülatoris illius quem archi'tvpuniü portracliL^se
ostendimus(p.LVTUss.)f cerUt uestigia depifhernJuntur: p. 732,4
et rede est in B, uel in T, u^l et in P: uides in archotypo
et fnisse; p. 7.H4, 1 in B reotw t'ttt. a quo »i, in T Tworf «i, in
P (ante ras.) a quod »t; in arcbctypo a i/i/o a/ correctum
erat. Ad eundem iiitcrpolatorent) nitVicndum uidctur quod
p. 751,20 in TB (dofir.it P) mundua inst'rtus est; doinde pars
certe oarum interpolationuni quap singiilis codioibns propria«
sunt, illuDi halicnt aiictorem. In ß <-iU!i iiilerpolHtium^s i*t>so
supra p. LXXV ostendirnim, in P autem Hsse non opus est de-
monsirari': sed dp T qiiidem hat' in parte a comnientit; inter-
polatoiis iniegprest: aildita sunt p. 732,2 Aa6c7, 7ii3, \b non,
733,21 »iX 761,2 fAri"«(«m; 733, 14 adoratx {t>x 12 deductum)
PSt pro uenerati\ 736, 18 honorum. pro iustnrum (cf. ad h. I.);
7()l,8/u</i'(i»nw pro uenmtnu*, nisi forte errore ex supuriore (7)
fntfienda ortnm est '. Sed ut iam uniuei-sam triam eodicum
THP rationeni liremler describamus, codex P in Rpitome, si
ot interpolationes el errores'spi'Ctanlur, uix infi^rior e,st rodice
H, T aulem, si omnia nitia eius numero romparantur cum eis
quae in K (scilieot a in. 1) sunt, plora qiüdem haltet quam B,
sed T minus consiiio ac uoluntat« niutatus est quam B. Id
uno P ut^rae lectiones sunt pancae (p. 731, 10 cogat^ fort^tsse
tarnen coniectura ortum; 73ti, 1-1 pumre, in TB munir«, for-
tftsse etiam prius punira cum P omittendum erat; 741,3 ah-
* Moxiuo iUad »Mnmi^uiöt'ntJoii« diguum «st, quod in ItistituKouibus
Mt loeu« (lui'lau) ID uotUu« P plnne oodvrn modu iiitcrjHtlntus quo locus
Epit*>iiuic Uli rou^rucuH mutAtus ^s\: p. 632. mak in F additum est,
p. TfiO, 13 e.vlt^ni iiox to B pro manu scripu Habet ^nne üliH maU
»Uinid <iiiod accoiuiiioi1;i1iiiu uJiKitlur nd illoruiit loconim »eiit^nUaiu, at
si qumtjritwr «truni illud prioro low in cetiTis exc«pto P codioiLiis iuicr-
cid))iHe oel deletuDi t^sau, alt«ro suteiii tocu tu uuo T uiutatum ^8P uoce
wnnu ucH similius 8it »u ititi-qtolittorom Incu Kpitoinne tnutiitioiits otus
inPiuotTin tpiniu r>\yin\\ luco IIl^titntiollUln ffcK^et, [n Kpitoiufii i(I'>iii illud
inlu]i»M>, Mino crlt quin Hin» uUa diiltitatiouf posU'rius faclum essä cxi*
xlimi>t.
LXXXVl
Prolegomena.
ifumet, TB adMumet), iiix plares iD 1$ (p. 731,20 proSet, sed
l'orUsse e coiiiiTtiira; 732,4 et; 732,23 quu dititius; 734,1
a qtto)y qnae unus T hftliM, ifcf^pi hie locis: p. 733,6 libare
diin T, liberädi ae B, libeiare dt P; 733,8 «oh T, nec B,
ac nec P: 730, 1 e,i: Olli. BP, T hiilict; 73(1,4 consulens T, coti-
8ulere BP; 730, 10 «on ante cuf}tditas T, ante uio/ar«4 BP;
736.17 remivKiQne{m}'V, remuneraliunem BP; 738,5 uiriutU
T, inmoTtalitaii» BP; 738, 13 iiKttfri T, «eri BP; 739, 10 igno-
rant ira»mntuf T, ignorat ira^cUur BP; 739, 18 in T, om. BP;
731>, 22 ifOHnunt T, po»sint BP; 740, 12 yMia T, oni. BP (in
archet.vpo wpanetum orat, ut supi'riiis nnimu» iitpuru» siib-
iectum fieret); 746, 10 itevi T, oni. BP; 747, 16 «(//»cremt« T,
mperentur ß, guperahit P. Iiiter hos locos etiamsi fortasse
naus iiel alt^r 8it quo Ifctioncni c!ft<Ii(!iiin BP prapftMVMulam
osse memoriae codicis T existinu's, taiueii hoc eertissimum est,
codw'eni T mullo saepius ueiae lecüouis testom esse quam aut
B aut P, deindc illud appaict, ron pancis locis Codices BP
uua contra T etare. Dicat quispiatu prius et alteram una causa
explicandum esse, ea scilicet quod B et P per communoui
demuui propiorem archet^'pum ex, primo archotrpo Ü deriuati
siut. At haue rationum^ quam iam supra in Institutionibus re-
censendis (p. XLI\^ reieciiiiuir, non uiagi.s in Epitome adniittere
possuiiius. Primum euini uidiinus ex archetypo Q iuU'rpolato
jiaritiT atqwe alios binos iicl ]>lu]cs i'udices etiani Codices B
et P per propiores snos ari-hetypos T et fl saepe commenta
intcrpolatoris polius quam gcnuiiia ui^rba codicis Q rccepisse.
Idem cum in his codicibus p<»r EpJlompu quoque factum esse
eoniieiitaneum alt, codicem T contra uel eius archetvi)uin pri-
mam potinf; manum archetypi secutum esse couici pot«st^
.\ccedit aatem altcruui quoddam atqiif grauius. Appaiet eura
qni posteriori Kpilomac parti quam unam liubtiurat, ])riorcrn prae-
ponerofc, qua coniunctioue coilcx T uel potius eins archetypus cou-
fftctus egt, exemplum totius Epitomac adeptmn esse, deinde illud
facUe est ad intcllegeDdum, hoc totius Kpitomac cxcmplum ex
alio archetypo fluxisso atque Codices B et P et posteriorem paitein
codicis T, qui)ms etiam ia codi-x Epitotna** quem Hierouymus
habebat addoudus est; hi cuim oiiiiie.'- ci uuo iuchetypo cujus
Prolegomeua.
i.xxxvn
uaaiima pars jutoritrat, prouf^uinunt. lam quid ueri similias
ent quam lilrarium arehetypi codicis T, cum doscripsisset
priort'iii Kpitomae partein ei alio illo codice, ciiin eoilcni po-
slprioreni quoque partem eonferret atque nonnullas falsas
liwtiones qua« in eam ex «rchctypo Q tiansisseiit, deleret re-
pont-retqap neras et adderet quae oniis^a e?sent? Ilaqne facile
cogitare posHumus quo modo et uiuiiii facluin sit, ut codex T
saepe meliores lectiones praf*l)eat quam BP, «t alternin, nt
BP plurimis eorum lot'orum contra T consentiaiit. Quod si
factum et>i, ut factum es«i* credimus, recetisto eontt'xlus liac-
tantiani qaae in posteriore parte codicis T est, mixtu est ap-
Iii'Ilanda. eonfusa scilicet e receüsione arcbntypi Ü et e recen-
siuuc eodtcis totam Kpitomcu coiitiiicntiH illius ex quo prior
pars codicis T flnxit '. Kaec omiiia considerantos in altera
parte Gpitomao consLitueuda t'aiii ratioiicm secuti »umus, nt
geueratim qiiidem et cum uecc^sarÜK quibusdam (•xccptionilius
eis locis quibua uarietas leetionis neglegentia orta uideretiir,
rodiceni T ei B et P corrigenduni esse existimaremus, quibus
locis autem dissensui fodi<.-uiu ciinsilium aliquod subcfif^e suspi-
caroinur, Ulum codicibus B aut V aut bis couiuuctis praefer-
remus. Archetypus autfin tam prioris quam posterioris partis
ea ess« indole uidinius, ut in emendandis eis erroruni fortcii-
■ illud hoc looo iijilotur comniftnorHiiiliim vfsp, in capiübns 1— 5D,
quAe in ediüone Fritz^chü 38 fere iwfpiias coinplüott quinquaginta fen
locos esjEC quibus iu Taur. siogubi uel plura ucrbn intt^rcidisse in edltiooe
uostra mit cvitt»tihituni aiit i-oiiiticlatum »lU in cnpiUbiut 51—68. qaae in
rdilioiio illa 1{> pngitiis coutiuoutiir, raiupunidoiKt «xtdiotiin B et P qua-
dr&^uta fcr« Isiu-iiiiiis co<Ii«*i8 T «ftlci: quiii plurc-!« Niitit quitin pro nitione
Uloniin (itimt'mrum expect«!*. At non obliuiscenduin est in posteriore piirte
codtct«; T er mdicibiis B et T e^rtissimam iUin« fieri jmjsm* Heätimntioii«jn,
In prior« rem in cüoioulur» positam esse. Äddi* qtiod u<A in pu«..oriorc
parlo codicis T eoe lacunue Don soliim siii^iilorum ucrbonim (ct. nd
p. 741. 16; 74i>. Iti; 751, i: 755. 15; 75G, 22). s?<l ptiam pltirium (cf. ad
p. 783, 16 huec wra sttp.; 733, 17; 747. 1«; 748, 1; 757. 0) simt quas esse
in T, Di*ii habereraus Codices B et P, non siispieivreniur. Itnquo otiam in
prinre parte codicis T pbira intprcidissp «idenhir qiiiun iidhuc rrrditum
««t: sed hiiiim gonerin in corruptclis sLitueudis uimiä practilat quam parum
canttUD esse.
LXXXVIU
? roh' go mens.
toiiiiu potissinium. pi'iraio mutatioimni uoluiilaiiarnn» ratio
iiaböuda sit
Ad pni(*ndanilam auteoi £pitoni«a magnum adiumpiitum
in comparatiouo lusUtufionum jiosiluiii esl paritHiqut' ad Insti-
tutioiiHs i'«eU^ «d^-niiiis, id quod iam suli fiiiem supi'iiuris capitis
indieatum est, ipsa Epitoiue multum ualot. Nani miiltis lods
Lactaniins in Kpitonii? conserilioada ««tiaiii uiM'ba ipsa qaibus
in Institut Ion ibu.s usus erat secutuy est, aliia sanp ea quae in
ojiiMP inaiore explauauorat, in minore liberius atquf cum ua-
rietaie quadam repotiit. Quid quod ae ei quidem looi ia Epi-
tomo desunt qnibus auctor aul oouas simteutias aliaqui- le'fti-
monia bcriptorutn in illam inlulil au( oidiiifm dispüsitioneiiique
Don sotum minornm, sed etiam inniornni partinm aliter atqae
in TiistilufionihiiB consliliiit'? Neque enim ullo modo Laiitantius
ad eani aut ingi'iiii stiM-ilitutent aul uerlioruin iiiupiain do-
primendus est, ut cum Institutioucs eoutraheret in Kpitomou,
in i'& anxiu Bua ipsius uestigia prßssissi^ utque s«; sibi ipsi
quasi in scruitiuni addixisst^ cn>dattir. Quure qoi ilubilaut'rnnt
utrum Kpitonie composita essi't a Laetautio an ab alio aliquo,
ei noii siitb pt^iKpeifniiit quam libere il)«* quanique considerate
in Kpitomc iurt- optinio quod in Jn.stitutioni's suas haberet
usns esset. Imnio ipsa illa quae est iuter Tnstitutioues ot
Kpitomen diuersitas cortit^sime donet opus minufü ab eodi^m qui
raaioris fuisset auclor, uon a nili fpitomntore conscriptum
esse. Ai'cedit quod Laetantius Rpitonifn iuterniisso longiore
post edilioneni Institutionuni spatio ti'mporis composuit (cf.
Kpit prooem. 1; DiuJnarum InstitiUlonnm libri quos iam pri-
dem . . . rousciipsiiinis): quo libentius ill« sin*» duliiu ocea-
sioneiii addendi qunndani quae omissa esäent in Institutionibus
alinque miUandi amplcxus est. Itaque cum qnidam alteram edi-
tionein Iiistituiioimiu a Laetautio fa<-tani <!ssi> fingereitt, rectins
£pitome appellanda erat altera illarnm cdltio, breuior illa quidem,
sed quibusdain tarnen locis auctior atque emendatior. Sed has
' De hi*t pnrtibiis locisqiip Kpiromae in coniiocntatione Ueher die Eni-
utehMHffxetriuUlnisjte ilrr Ih-oitajtcht'iff^^ '^^ LactaHtim quHR<Iiitii tlicäutur.
Pniet^rea ei loci quibtu Kititn,.. noim hiibi't quae noa sunt iu Institu-
Honibtis, hac in f-iUliviie sub pn, ,<ti' indicati suut
Prolcgomeaft.
LXXXIX
quaestiones porscquendi allo loco facultas erit, faic potius qnem
usuin ioter se Iiistitutiniieü et Epitome pr&ebeaul äpectemUfl.
Atiinp primnni quniiiam JiHctantiiii; riim Institutinncs in KpiUiinen
r^-iligeret, utnlm illanim penuultis luois uaiie inutauit, si qni
locus aut Jiislitutioituin aut Kpitoinae Ibriiia SL'ut<^iitiaqiui sanus
poli'st sallein fsse, qu;uinii» loro (ütcriiis npcris hiI i'orrijfHiKlni»
iimil«niur. nihilo luinns mtogt^r rdiuqii^iidus est. Tamea »?i
in Instilulinnihus et in Kpitome illif; loois Icctiones alterius
ope>ri8, qnippf qiiae foitasse tarnen etiain alteri ivstituenda*'
üiut atqu*^ Ftedfiu eriori.-: ulauiquc cuifuilundi ost^ndaut, in
apparatu indirauimut; [et ad Inst, p, 164, B et ad Kpit. p. 606, 1;
107, 1. 2. 9 et 696, 12. 18. 19: 373, 31; 451, 20. 21 et 731, 22;
463, 21; 6;-J5, Ö; «39, 5; 645, U; 666,7; 6H2, 1.23; mö, 19;
699,10; 756,5; 759.6 al.). Deinde mutua int«' st* subsidia
maius et minus opns ita pra<'Stant, ut in utroqn4' opere leetiones
aut oinnium codicum {rf, ad p. 6<i, 14 et 683, 2; 72, 19 et
Gm, 17; 81, 13 et 682, 15; JS8, 14 et 688, 1; 90,7.9 et 6i^ft,6.«;
450,18; 591,19; 640,2 et 758,8; 681,23 al.) aut aiiquorum
Kingulorumne (ef. ad p. 17, 12 et 678, 25; 31, 8 fi 681, 13.
683, 12; 77, 20 et 687,12; 89. 13 et 687, 25; 102,9 et 754,23;
162,3 et 693,22; 296, 11: 450, 3; 609, 18; 636, 18; 666, 2;
607, 12; 732,4 et 457, 24; 733, 6 et 46<», 15; 734, 10 et 482, 3;
736, 17 et 427, 19; 738,5 et 537,21 al.) defetidatitur ac uin-
dicentur isilein lectionihus altcrius. l'o»treiuo in ältero utro
opere loci sunt quos tales quales codicitius traditi eint, Lac-
tantiuin schpsisse nullo modo cuncederc posi>umuF: hie locis
quod anxiliiim ad altenim opus omendandum altero olTerttir, id
sine dutiitatione aecipiemus et Lactantiuin ex Lactantio reRti-
tuomuß (i'f. ad In.st. p. 21,7; 66, 14; 210, 10; 596,4.5; 665,16
al.; ud Kpit. p. 678,25; 670,12; 703,6: 712,7; 718,4; 724,28;
726,1; 728,27; 741,4 al.). Inteidum auctoritateni Kpitomae
secutn:? ^nm in coustituendis locis S. Sciipturae qui libro quarto
Ifistitutionuui continentur, de quibuä locis proximo capite di-
cetor. Plurimos eoruni lororuiii quos modo per uaria geuera
compositos piotulimus aliof^que qui iu apparatu indicati sunt,
priores iani editores coniparaufrunt, inaxinx' Biu'nfUiaiiuus, uon-
nullos In utroque opere ego addidi. IVacterea sub contoxtu
xc
FrolpgomeiiA.
utriusqae operis locos alt«rius loiige aj(%uratnis quiim ant(^ in
editionibus factum est sigciifioaui ita. ut ucl por ]>aucos atqtio
sat'p« etiam per ^^ingiilos uonsus qucinadmotjuni ulltruin Opus
alt«ii respoudeat taoile cognosci possit.
Praeter Codices TBP, qaantum ego quidem inuenire potiii,
nulli siiut Epitonme autiqui. Rftu'utt's codiee« in tratalogis
t'omiwetuorantur hi: lies Musei Britaanici, duo Harleiani,
n. 3110 saec. XV et n. 31G1 scriptus a. 1427, et Kegias (of.
Casley, Catalogue of the mamiscripts of i\ie Kings It^rary, 1734,
p, £»8, 6A XV), saec. XV; Matritensis h. 14, 27, olim Tole-
taniis (cf. Biblioth. Fatr. Utin. Hispan. ed. Hartel I p. 291),
saec. XV: tres Modicei, Fiat. XXI 2 et 5, Flut. LXXXIX snp.
cod. 29 (in quo Kpitomö iiiscripta ftst 'De iustitia), omnes
saec. XV; tres Oxonienses Bodleiani (cf. Coxü cataloguiu
iiol. Hl p. 370 n. 138; p. 449 ii. 19; p. 605 n. 225 in), primus»
scriptHS a. 1408, eiusdein sanculi est alter et t*'rtiiJ»; duo Pa-
risiiii n. 107n (Epitoine inscripta est *Aephythomon Lac-
tantij Finnianij innipit') et n. 1675, uterque saec. XV; Vati-
oanus u. 21ti (cf. Le Bi*un-Lenglet, edit. Lact. noi. I p. XXXIII
n. II), scriplus a. 1481; aliuiii Vaticiiiiuiii Moiitfaucon, liildioth.
Bibliothecarum I p. 107 n. 2922 nomiuat: Xactautii Fir-
miani Xeuphitümo7i iiiclpit: Nam si iustitia e.';t. fol. 107;' Vin-
doboneusis (cf. Tabulae codd. mauu Script, billiolh. Vindob.
I p. 3ü n! 259) scriptus a. 1431. Ex Iribus codicjbus Mnsei
Britannici et primo Oxonipnsi A. Swolmda, ex Parisinis Ed.
Hauler et H. Oinout, ex Viudobouensi H. Sehcukl locos quos-
daui in nicuni u.'^um tran.scripseruDt, ex qnibus Codices ülos
ex Bononiensi, sine dubio per unum aliquimi codiceui ex eo
descripluni Jeriuatfls, sed ualde iiiterpülatos esse apparot. Quod
aatcm de his Septem codicibns constat, id etiam de reliquis
octo, qui ormie'S eiusdem saeculi XV sunt, certum esse credo.
Atque etiam si plares codic<'s Epitnmap in bibliothecis latent,,
inter eos tarnen essp qui ad anliquiorem aetatem ascendant
' Hio siue dubia Bodlcioiius gpiirkii e«t; cf. supra p. XXXVIl adn. 1.
> Hoc Parisiuo, olim 37^0, ^enW^ * "*"* ^^* ^'^'^' "°* *' •** "^^ ***"■ ^' ^'' ^*
Puttaneum quem apppüat (cf, m . . ^ j 4 »du l IG al.), nostrum P, sigiiiliwit.
Prolegomena.
XCI
uel adeo ad Epitomen consli tuen dam quirquain subsidü prac-
beant, ueri mihi esse di:jsimiI]iiMum uidetur. Uuum aani* ao-
stigiam est codieis anliqoioris qni ex uullo de tribns codicibus
TBP ortus esae possit Alter eiiim eorrector codieis B (B^)
saecnlo XIII uel XIV locis quibusdam illius codieis ascripsit
eas conectioues quae non enuiectura natae esse possunt (cf.
ad p. 730, lö «(': 73tl, 1 «i-; TfiO, 17 arJ cur ea senaerivt;
7ö3, 3 ratio; 7ö3, 9 tuut; 753,13 tanto» Uli Aonore«; 754,3
piae). Fieri aut*m iioii potest nt is codex quo correetor B'
ntebatur, post saeculuin XIH uel XIV scriptus sit. Quure,
com qmndfK;im illi e-odices saecnli XV sint, onllus de eis ASse
poU'st is quem eorrector B' adliibuit. O.teruiii euin codicein
interisse uix daniuum usl quod aegerrime fereiidum sit: uam
et in codicibus TB'P satis cerla fuiidamenta Epitomae sunt
poi^ita et int4*r correctioiies a B' additas sunt pessimae, «t is
codex quo corrertor est usus, iam iuterpolatus fuisse uideaiur'.
Ex codice recentiore illius generis cuius sunt Septem Uli Co-
dices ei sine dubio reliqui octo quoque, h. e. ex propagine Bo-
noniensis licenter mntatu, ßpitomen quae prima habet editio,
prior Veneta anni 1478, recepit, hanc posteriores ante Praffium
editores aut ipsam secuti sunt, aut si ipsi Codices iidhibuerunt,
oelut Spark et Lenglet, eis usi sunt, qui eandem illam recen-
aionem continebant'.
> Dt dno exempla adfenun, p. 733, G, tibi B liRb«t wltt (TP reclo
maltt) iptnm h\>erädi se (T recte libare dii», P Uherart di), est Jn Hnrl.
8110. 31Ü1, Kef,. OxoQ,. P&rls. 1671. 1675, Vindob. uelU qnam (q%tia Hnrl.
3161, Iti'g, OxoD.) hbenun [libentm lieg.) dis«f {dicft Piri». Hi71), et
p. 733, 16, uhl B iiiiü« habft fidisnima (TP fidta eHinma), in Hnrl-SKil,
R«g,, Oxoa.. Paris. 1675. Viudob. idern fidisnvta, in Uarl. 3lf0, Paris. 1671
^däissima.
* Hoc com multis eienipUs demonstrari poe^t, nno insigni probctur.
Verba p. 760, 17 iu Bonomtiiiai pl^raque deUita euanoerunt, ut ea Uutuin
qoae uncis non indusi, legi pomnt: {qaare cum) ha{t)c ownin uera (et
oeria sint prophet)nrMm omnium consona adnuntiaHone praedicta; iuL-luss
ex TauriMori mimptit suut. Do s><ptem Ulis codicibus qnos supra comme-
oiornQi, tres f\u»ii habc^Atit boc loc& lectlones scio. Exbibunt aiitem duo
Pirisini locum sie: haec omnia uera omnium conaona adminislratione
praeiltctfi, in Tindobonenii tAlis est: hnec (s«d ante haec noo mediocre
xcn
ProUgomciia.
CAPUT m.
m KATIOKtBUS CKITICIS IN LOCIS AUORUM APÜD
TACTANTIÜM SCRIPTORÜM ADHIBENDIS KT DE AUO
TÜRÜM ET EXPILATORÜM LACTANTII AD VEiCBA
EI US CONSTITÜKNDÄ DSU.
In eis quae dt^ Institutioiiihu.s vi Epitome reef^nscndis emon*
(landisque tlispatata i^uut, eotf locos aliorum scriptorum quo»
Luctnotiiis ant ipsos Attulit aiit uariu ntligit, tacite omi-
simus, ut proprio loco f racUrenius '. Eorum locorum Uiitus
Epatiuiu iiacuum} omnia uera (««quitur luagritiiii spatituu naeunm) onmitii»
cotuoiui anmtmerntione pratdicta. lii edilioiu' Veiieta HÜirnjun iiniximU
est: Hnec omniii uera omiitHiii cvn»oHa adminiHraÜotit pratdicta, Tho-
luasiiis deinde in nitt» 240 »d Ejntomitu adnuntiaiion« in Bononitusi vm«
>iorJ|>stt, itAqiio Isiteus aliiqu« cdidaTunt Haec omnia utra onmium atfmona
udiiunciatione praedicta, ntqiie hoc etlam proiiuitis nut« PfafHum editur,
Cfllarius 1608. habet. — Ju editiood VeuoU sjmili uiodo ntquo iu iiui-
busdaui receiitioruiii illonim cudicuui uoi Epitomc in Nepht/thomon est
corrupta, quod fortassc sinaüitudine uoois neophiftun effoftuiii est
' Non posaum hoc loco. qui» Prolegouu'na i»iu nmduui postulaat, pi-
pouer««, quod initio uoluoram, quibns e fonlibus Lactunliua cua nut liAuscrit
aut hausLsse uideatur, fortasse alio loco de Lac qimestioa? dicani. Me euu-
inembo qiiidem \ik auotori^s T^ctantii. in Indi<v. tAuieii composiü facilo
perliistiTiri pötenmt. In nppnratu et 'Aiic^tonmi' t't 'Eipilatonim" Lactantii
cos Qiaximc 9it;iilft\:aui locos qtionuii comparatJo nd ui-rha pottssiinuw
scriptDria nel tionliniiandii n^l ettftin »meiidflnda utilis cnt, Rod ctinra alifw
qiii inagis ad seiititaUas eius speotaut. Siiigulai-o lio« iu gener« est me-
rituni ßui'neninnai, cuius editione praeclaris«ima omnium carcr« Don
putL-»t qui hanc in partim de .studii-t Lm^tnnHi quiirrit; ille ftiam ing^'ntrm
tiuiuoruiii loctitiouiiiu ■.'onstiniotionuuique Lnctautli locis paribu« uel siitii-
libus aliorum' scriptoruin adfen^ndis inlustrauit. Ktiani editores Parisini
!.*■ Uiuu-Leiiglel locos aliormii soriptunim coUcjrpnuit. Multa pmetcraa
tfditores aliorum illoruin scriptorura aÜiijuo uiii do<;ri (uelut Uüciht (d
Epicurvis) Indicaucruut, qiti haud rnro Id apparatu nostro aominntt sunt
De Commodiono dixit Dombart in pracf. editionii^ p, II. Similes tocos
aiwlogetarum uraeconiin Otto in itidicibus udiliunuin suamm composiiit:
quorum nulluiu tanii'u, oit^pto 'riiwjphib ,Au(iocheiio, LacUtutius «i-qui
uidotur. quaniquxni halioo cur *""'" '^ '■^'"O 1^' ouct^re oüquo graeco
usum esso exi&tJineni. Nunnu/Jj, yV. HartI Frisitqjcusis, qui qum'slionvni
de auotoribus L*i;taDtii juaui, --jit, ßu™ cditionem La«taatÜ parari
Pt-öldgonipna.
XCIU
t apu(] Lactuiitiiun nuineius et tauta multitmlo ao uarietas
seriptonini quos aditihuil, ut hiif in partt» tiortritiui' liuo lunliiiii
iuLer äDtiquos scrijitoios fcetesiiisticos latiiios ei eoniparari
pos^:i^t, Hiorouvmus el Aii^^iistinus. Aconlit ([ikkI iiiiilti atquo
iD.Mgnes »ntiquoram scriptonitii iooi, cum lilui i'urum ipsi iiiter-
icrinl, ab qdo Lactaiil-io seruati ^uitt. Scd (lu^uiiaiu Ladnutjus
\wQ» quosilani aliorum Horiptoriiin iiite^ios aul iii\ iimtatoi^
libri» suis inscruit, alios autem uol ueilorum uel setitentinrum
C'iusa lihcrioru asu «pcutus est, ipKu res poütulat ut inprimi^
ratioups qiiaedani ad prius genus spectantps cxpoiiantiir;
deiude etiate quem usum loci alterius gcneriB ad uerba
Laeluntii constitm-nda prat-In-ant lnTiiitcr iiidicaniluiii est, Katli-ni
du causa etiitiii do expilatorihu^ Liiclaiilü piiucu dia-oda sunt.
Atquo ut priore in gouere loooium quaf* raliont*»; t(-
Dfiidar siiil oRtcndiinius, qunriiquarn phiriiiionini illonini apml
Ladauliuui furma euin tiu'Uiona cüruiu codieuin quil>Uü alü illi
scriptores traditt sunt coti9eiitit, taineu oou desuut luci qui a
LaotantJo uel ex uitio^is exomplaiihus snmpii us-^e Kf. ad p. h9,
22 s.: ÜO, II; ir>!i. 0; 344, 6; Sü'J, II ai.) uol i^rrore inemuriae
Don accorate perscripti (cf. adp. 123. Is.; 33!). 10 s.; 2nH.2. 6s.;
438, 19; cf. ctiam 82. C) uidentur, ümI pleruiiique iion satis
appftret uira sit rau^^a diuer^itatis. Interdurn eiinm illiid
factum est, ut Lat-tautius, piout atl cüri.silinui hiub .lecoinino-
datuni erat, quae alius scriptur iliuersis lovis diierat, in uuuin
audinet, heiieuoli» nohn mi^ir: Ind »b eo primo prüpo«hi in Addcuilis nd
Bomen ciut reUü sunt Ipse quotiu« iiuuiiihil toinporU »ii^rni'qii? in ea
parto ufficii tuvi cutiluiniii idijuo uoa «iiie fructu. N»ni vi in scriptoribits
quu» tMU iilii uiri dorti »i>|>rllnnerAikt uouos toros r('tii>cri el iiiiuui nltv-
r«iii"ji»' MTi|»tmviii iiotKluiii ftdhiliitiiiii »df^-m- (»utiij; <■(. qkVM itifrji de «s-
pilntoribiis et ad \t O^j, §0 dixi, Ih' Ariiübiu i|uii«diiin piDtuli Crher das
Lehnt lim Lririaniiug p. IC».; w'd iiiHM' iiiiii'»sti<> parit^T atiinc ilb<' t|n;i^
«uut de mtioiiibiis intcr Liu-liuilliiiii K Miiiuriiun Ftdif^-m nliiui' Trrtnl-
lianitm iDt'Tc^vutibuH, artt.« <x>)iat*n.<nC cum idin jlh qiine iu eoiiiifiiini
linrum ([luitturtr );(-ii|>t4jrutn autTturu i'Ktuir^udu iiursiittir: df qtui posrijiiiiiii
Fr Wilbi'Iiu, Do Mimici Ki-Htin OctiviUo et 'I'orlulliaui Ai>oIog»?lico (1887)
anilo diR£i>iiiit. pn) 'Priictilo' ijiii>iii Ul(> iuiifufi^iHSi' sibi uididtutur (p. 8Ü),
C JüitÜ. Jahr^xheriiiht für AUnthummvissenet^lutfl uo] I.IX (\m*. 11) p lH a.
luulto pmbnbiliiis de ApoUonio (Hieron^iii. de uir. liil. •12) uigilauit
XGtT
FrmlwfmmmA.
(9. n. Tl.: 434. s i.) ad afis ntdir wtAm :?mp-
B«URt (f. 31,30: 215*5). Qme fii ialcriBB partes
■OTVD I tM ii uu ad atasaiB miaai atenmät aaaAat in m-
4ioba« awtfM ■■!■■■> satt, hae ata ad nte>>gfatiii Ebrarii
%m arcMjfwai O emoik, sed 'kd attaatatca acriptons t«-
at cawi i m i aA itLp. 75. 5: 154. 33: 17I. ii; 315. 1«; 389, 8;
497, 19; 504. 13; 524, 3: 553. 4). AppSTcC iptar Imm a Lu-
taatio a4Utos integros esse senundos. daran« DumtfcsU cor-
niptioai« iodida fnt ee fenaL Vitia »atem doo fervadn si
in iods aliornni ^md LaeUktiam scriptonim iniiadaatontnr,
qwmiun arfhrtTpas Q errodbos laterpoUtMnibBsqQe'depmutas
erat, arcb«(;po tribui^nda ati|oe e codkAns eonun scriptonun
saoftDda sant Sed etiam eontrariiun faetom est, nt codieea
scriptorum falsa» lediooes habeant. Lactaatias neras (oelatp. 59,
I6;a6.3is.:]05. 13: cf. 438.3:619, 14 KpraetananoQ paudalio-
rum scriptonun loci snot qooruin ad a«raä leotionts defendendas
eonfirmandanqae maguum est poüitam auxitiam in aoctoriUte
Laetantii. Utratnqne aotem iu Iik-os oracnlorum Sibjlli-
Doram poüs«imam cadit, qaos mtütos Laotantios maxim« in
tihris L IV. VII Institolionom et in libro De ira dei ot *di-
oina tcstimonia' (pf. p. 18,22.20,5) profert, ei parte tamea
ramptos ex TheopfaUi Antjocheni ad Aatolycura Ubris (cf. p. 23,
18; 34. 1. 6; 29. IG; 158. 20). Qoi loci qoantam oim haheant ad
indagandam originem et composiüonem corporis Sibyllini, pri-
1008 Fr. Bleek (Ueber die EiiUtehung und Zufammensetzung
der un» in 8 BUrkern erhaltenen iiammlung SibylUnUeher
Orakel, Titeol. ZeiUchr., Berol. I8l9, uol. I p. I60ss., II I72ss.)
OHteodit qtiairtttiouem uia et ratione persecatiis. Sed eae dispa-
tationen praetermilteudae nobis sunt hoc loco, qno de re-
epnsendis tantainmodo oi-aoulis Ulis aginius. Hoc in genere
proximos «oium t^ditoreß, Alexandmm (uol. I. II Paris, 1841.
18Ö6) et Friwlliebium (Lips. 1852) falsa codicum Sibyllinonim
aestimatjonc dnctos esse R. Volkmano ' (Specinien noaae Si-
1 Kiu»diMii uiri doctissimi couifcftine »d ipsiim l-actaiitimn sunt in
HpiKttiU f^ralulfltoria gj-miiasü p^ritieiiBis td gymnftsium Orji>l)isitAldeDsc
K I8tfl diit* «t iu ObiiflnintioQiljQs jiukcvIIU in pro^ranimate lAucrlcusi 1872
tdiU« |i. 13 M, ; qua* mit recpfj/K ,i8 *"*^ ctunmpmorauimus.
rröTegoincna.
XCV
byllin. oi-aoulömm editionis, Sodini IBM; Li^ctioneß Siltyllinae,
Pyritzii lyßl) ostendtl atque ipse prinins qaae uerae esseiU
rfttioncs illoruni carminuni roconsendoruiu expUeauit. Nam
cuDi dnae elasses codicum ex eodem foDte deiiuatae, quafum
Qua codiciljus ABPrS, altwa *>aque detorior codicibus FIjR
effittitiir, re{!en.sionpm Iial»**ant recentiorem liijroruiu 1 — VIII
diuerso tarnen ordine conipositoram, tertia classis. posita in
codicilius HMQV, liltium VI cum ucisihus 217 — 428 libij VÜI,
tum libroB IV. XI— XIV coatincns, antiquiorem quaadam lo-
censionem sequitur. Ät Alexander et Friedlieb hane anti-
quiorem, quae pennultis looif PoriHpU et mutilata Urnen ro-
liqnias et uestigia genuinae forinae earmintira malto maiore
cum fide quaju prior illa retiiiuit, jwslposuertint rcceutiori fu-
catae, quae eo oila esse existimanda est, quod antiqitior cnui
multis damnis conuptelisque foedata esset, perpoliietur ex-
pleietnr augeretur. Quod nero maxime antiqnitatem et pro-
bitateni tertiae classis coitfiimat^ nersna Sibylüni ab antiquis
smploribus adlati eandein quam illa classis ostenduut receu-
sionem, inier srriptores auU-m illos praeter Theophilum Antioche-
nam, Ensebiiim, alios praeeipimm locum tenet Laetantius. Qni
consensus cum multis locis Lactantii (er. ad p. .13:1, ». ll ; 336, 5;
3&2. 3 4. 5. 6; 361. H; 637, l; 041. 2; 648, 2. S; 657,2. 4 al.)
appareat, tum huius auctoritas eliam eo crescit, quod liaud
raro ei loci intfgri apud illum iHguntur qui etium in c^odieibus
Sibyllinis tciliae classis deprauati uel dilacerati sunt (cf. ad
p. 159, 5; 335. 1. 3. 4. 6: 342, 13; 31)3, 0; 364, G; 355. 2: 643,
9; 644. 1: ('57, 4 al). Etiam matorem utilitati'm Laetantius
prapbet in locis ex eis partibup Sibyllioorum snmptis quae
in lertis classe codieuiu plane dcsuni (cf. ad p. 45. 7 ; 15-1,23;
167,6. 7; 332, 6us.; 643, Iss. 6».; 647,2. 7s8.; 658, 7; 659, 15;
Ü6l, 20 SS.: 662, 5 ss.; 663, 2 RS ). Sed Apud Lnctanliuiu
oersus Sibyltini iuscitia librariornm qui graeca non intellcgereut,
eaepe misere defomiati sunt atqne difficillimnni est interdutn
monßtrnosas nerborum graeooruni imagiues ad ueras lormas
redigerö. Eis locis, si tortia elasse codicum Siliyllinorum ser-
nati sUQt, huius maxime recennionis snbsidio est utendum,
neque tarnen rccentlor illa receusio plane neglegt potfst. Sunt
XCVl
Prul^i^uiiiena.
oiiim apml Laotantiani oi (jtioqne loci Siltyllini qni eonsenUiini
cum reeensiüut' tkinruiii ilUrum cljissium cnutra tt»rriaui classein
(et*, ad p. 336, I CTfxisäi; 36ß, 1. 2; 3G3, l\. 12; 6-18, 6—8): fieri
iiiniiruiti poterat ut illa n'cousio uotas leetioiips retineret de-
errantt' Wrt'wt da»M. Kis loei;^ ({iios Lactaiilius ex Theophilo
sumpsit (cf. p. XCIV), memoria codicum Tlicophili vrM. adhi-
lioiuia, eis auU'm quos Augustiiium ex Luetantio in latinum
si'rmont'm conupiti^sp dixitmis (p. I.XVI), iiitt'rpretalioties eias
auxilium iiit^rdum quodilam praebtiiant. Nihilo minus restaiit
aputt Lactantium l(»ci quidam Sibytiini corrupli eius condictouis,
ut nuUa Ui'l ui\ iillii codiiMliiiis illontui carniittiiin nd eoM Ȋ.-
Uiindos suppcdiU'tur iiifdi-la. Rt'd uua salus in coiiieotnra posita
Sit: quae taiueii ratio antea, quouiam optinioruiii Lactantü
eodicum lecliont^s paium enint uotae, iion satis prospcre temp-
tiiri pottM'at. llaeo t'ausa pratn'ipua mal cur C. L. Struue in
quaostionihus iu liliruni p. LV noininatuui (p. 47 — 124) con-
gestis, quibus 'Oracula Sihyllina apud Lactantium obuia' trac-
tauit, prrpauoa i-opi'riret quae probari possunU Struue enim
codicem Kegioniontanuin, di* quo eod^m illo loco dixiuius,
fundamoutum satis firmum esse opiuabatur in quo coniec-
turas suas pDueivi, apocitit auti'in <|U()d sermon«m rationesqne
uietricas Sibyllistarnm non tautuui pciiii'stigaueiat , ut sati8
paratUH ad loco-s iltos adj^if'deretur. Quat*daui t^go reätitui,
(.giPgius ucro eiuendatioiies mihi pra^^huit H. Staiitmneller
amicus, uli iudicio et doctriaa iusi^uis, deinüe. eiiam alius
uiri doetiKsimi (M>nsilio auxilioque subleuatus sum. lam niagua
pars huius oditiouis typis i'Xprefisa erat, cuni A. Rzach per
litttraa me rogauit ut sibi ad editioneni oraiulorum SibjiN-
uorum quam pararei, Ifctiout's codicum Lactantü traderem,
suas ipse copias opornnique beneuole mihi oflV'ieiis, Ita fiictum
est ut nie pla^'ulas meas legeus et nmitas lectioiies <:oiiieum
Sibyllinomm, quan, cum aliquid conferrent ad intcllegeudam
reccnsioui-'in uosiram, in appaialum receperatu editiunem Frini-
liebii sccutu;?, e .suis colhuiouibus corrigeret et ex accmatis-
sima sua horum carniinum srteutia do nonnuHis aliis rebus
quae ad eandem causam spectarent admonerut iiiu alque
d<H:eret.
«
XC'Vll
I
Ktt.im \if cotcris grflocornm storipiorum locis quo? LaotantiBs
propoiiit ' tialde al* eilitonliiis ueglt-ctjüt Stium* in lihro illo
(p. 124— IJjft) pgit et rect* quaetJam in eis constituit. ['aaca ^go
correxi, i!e allLs locis, piaxiiin* Hermttis Tiisinegisti C. Wachs-
lualli, uir mihi hniieiuolf'ntiii.'iiiims, t|Uf>in Af. eis per litteras
adieraii), doetissime acutissjmeque mihi snasit.
lam de alio •{nnere lot-orum a Lactantto adhiliitoniiii dioemlum
est, quüd nou solum fivqueiilissimiiin est apud illuni, »!pd ptiani
proprtas quasdani rationes posttilat ouramqan singiilareiti, iU ■
Qt nulla pai's huius edilionis phis iiiitü lH)iari.s dHliheratioiiis-
qup paiatu'i'it. LarlHtitiiis oniiii u(>tt>rt'iii infi'qHt'tutioiu'ni la-
Kiiam secutas pcimiiltos locos S. Soripturae — sunt enim
plus SHptnaginIa — tihro IV Instiliitioiiuni inde a c. et
miiltos dl* Ulis Kpitoma«' quoqim insnuit, qai, ruiti prae.si>rtim
hniid pauei iiitci von s^lnt aiiiplioivs, quaiititni in studüs di'
intH'prctatinnc Itala hae ipsa aHate cflehratis rei^pieiendi sini
facÜH appaiHt Itaqui' H. Kot'iisrh, cniiis pratH^hira lic hin
ctudiis nifi'ita oiiiiics sciuiit, propiiani de illi^ locis »rripsit
rouiniontaliontini {Heitrfi^f. zur patrigtigchen Ttxtgeatalt und
Ijitinitiit. II. Ann Lnctnntin». Z&iiAchrift für dU hiBtorUche.
Thtolaifi«, uol. XLI [ 1K7 1 1 p. 531 — 021»), plpnifisiinani doctrinao
multisque rH)us qua»- ai^utissiitie olisiTiiatuTat lii»iignt'm, ita tit
Uli qnod ad ri<*>iiiii loroniin illonuii rHCfn^ioneiii iiiarn HÜtori
diligi'ntisfiime municrit, gratia dclt«*atur a nie quam maxima.
Tarnten uirntii Optimum, qiioeum ip«to df> qni)tu»]aiii IHorum lo-
conini per litteras pgi, ei ptiam essüpt in iiiuis, uenim esse qnod
iain dicani, noii negaluntni persua.^uiii Irnbeo. llle eniin (^um pria-
ribuH tantum ediliouilius* I^a<*lantii utf^relur, qiiales quitntae<]ue
efiseot per looos illos narietates codieom Lactantianorum oogno-
sc«re nou poterat: a^r tarnen quo plur^s sunt leetiones di^rre-
pftnle», eo maiores atquK plane nouae dit'ficultates his ipsifi
1 Rir em moiit>udtnn uirtctur uiiuiu IJtoUntiiiin. iiraesortiin ciiiu ul-
demli siut oersus Sib^lliui, dop «olunt iilures locos graccos ailfeire quitoi
cvtcroi patTM lAtinos omnoe, sed cUam eos apud tllum locos qui petletttri
srmione raut st-ripti, «umptos essu umncs «x libris tpii Ipsl intemrimt
— De Scdulio Sooto qui looos gmecos ex Institiittouiliiu excorpsit, tnox
dic«fnu8
xviiir Uet. 1. g
I
I
XCVIII
Prolegomona
in qtiaeBti'>nil)Us esciUntar. Sed qui scire uolet qriae ille prae-j
stitertt, quse ego addidcM'im, haoc editioneui cum illias coni-l
inentatjoiie oomparet. Plurimuin mihi piofuit etiam Sal>aterü
opus notiKsimuiii. quaiiiquam in prioiilius patrum latiuorum_
oilitionibus parum aocuratis positum nostrae aetali non iamf
üufticei-ti pot«>.st. S«d ut iam ad iocos 8. Sciipturae Laotantianos
\psos arcitdaiim», e»dcm in illii> quae inua»it sacra apud alios
patres latioos testiniouia, peiitirliatio let^tionuin llalap et Vulgatae
animaduertitur. N^que taineu, id quod in aliis patribus Uünis
edenriis fiiTi potest, eo consilio uti uobis licuit, ut in locis illis
snriliondis uuuui uel plurcs Codices proliibitis quam niaxinie
lectionibus Vul^atae sequeremur: quod ipsa ratio codicum Laofl
tautianorum non adinittil. Qua <'uin eogauiur et omuibus co-
dicibu:- quaerere atquo »»ligore quid Lactautius ipse scripsprit,
tum alia accedunt quae nobis etiam magis eam necessitatemfl
iinponant. Atque in hae. quae^tioiu' inde proficiscHudum 4?st»
quod si quae Icctlones cum Vulgat;i coui^eutinnt contra alias,
ea res ipsa ostendere solet ilias spnria« uel maxime suspectas
esse: cuius correctionis nianifesto fi Vulgata factao in eis
partibas in qnibus loci S. Scripturae sunt, quaeltbet pagina
huius editionis exempla habet. Sed non omnes lectiones cum
Vnlpata eongruentcs posthabendae sunt aliis: arcedit autem
quod praeter Utas lectiones singulis iu locis iutcrdum binae
aliae uel etiam plures »uut, ita ul iuuestigauilum sit quae
tandem sU genuina. Nnm quoniam Viilgata nono demum sae-
culü ita peruicit, ut per totam f^e ecclesiam uab^ret, ac ne
postca quidf'ni niciiioria llalae plane emortua est, prioribus
t^a«üuUB medii aeui niaguh facta est in usu hominum et infl
cx»dicilm8 confusio lectJonum Vnlgatae et Italae. Sai^pe autem
etiam dissenseruut cudices Vulgatae pariterque magna saepe
Italae — nißi plurns fuemnt ab initio ueteres interprctaliones
— singuiis in locis fuit diut'rsitas. Itaqut* si in codidbus
I>%ctautii lectiones coiigruunt cum Vulgata contra alias Itn^tiones,
baec nna non omiiibus locis idonea causa est cur illas originis
Laetantianae esse negeinus: fieri enim potnit nt aliae illae ant
in archetypum Q aqt iu archetypos siugularuni classium in-
duelae uarie in nostroj? C<>*'ices Iransireut aut in
n autiquiores I
ProlegoniMta
XCIX
certe coüicum ab ipsis librariis inf^rrentur. St^d quao corta
habemus indicia quibus discamus quid ^ioripsissR I^ai^Untius,
quid noii scr)pü>i$>}<(* uideatur? Hac in re plerumque uon uua
aliqiia ratio seqaeiida est, sed plures coniuii}?onda^ sant. Unnm
auxUium in eo posiium <*st, Dt coniptirtflur quam rorinam (Kiriiin
locorum alii Bcriptores ecclosiasti^i qiii nondam interpretatioue
^ Hioi'onyino edita ntebaiitur exhibeant. Quam utilitat^m
Dom alii praelipant kf. ad p- 29«, 3; aoo. 2 .S; 3ü7, l; aiö, l;
Sä6, 5; 3B3, I6iü.), tum Cyprianas praecipiie hac in quaeütione'
magna* auctoiitatis est. Ex primis opiim duobiis lihiis Tf^sti-
nionioruni Cypiiaui, qao ei opurc etiain Comniodianus, Fir-
mirus Matf>rnus, Enagrius locos 8. Seripinrae excerpsernnt ',
Liu^tantiu» illoruin plus sf*ptuaginta locorum longo niaiorcin
partem, plus quinquagiuta, suiiipbü: quod cum iam Sabatt-rius
(Bibliorura Sacr. lat. nersiones antiqnae I p. XLII) et Bnono-
niannus (p. 459 adn. e; 4ßG adii. iM. pcrspvxissent. aoeurato
KofDsch p. 618üs. demonstraiiit. l*raett?rt*a Lnctantius saopo
otiani ea aerba quibns O^'prianus locos S. äeripturae inducit,
orationi snat^ quodammodo intexuit (of. ad p. 2!)&,9; 309 % 1;
31«. »; 317. 1—6; 821.9; M2f.. R; «43, 5. 14; 349, 17; al.). Spd
ut tD plerisque locorum Lactaulianorura ' Testimonia Cypriani
ascisRenda sunt, ita difticultas qua**dam eo oboritur, quod etiam
in Cypriani codicibus lectiones nald» uariant maximeque (;uni
* I>« Commodiano et Piriuicn Mnlpriio Jemonslrnuit Dotabart, ZeiUtkr.
f. tc%M$engch Theol, uol. XXII (lö7!») \>. S74 ss . de Kuagrio, qui scripait
Altercntionem Simonis ludnei et TheuphiU Chrtstiam. HHrnaok, Tcxie und
Umiermehungen, uol I fuc, S (1888^ p. 109 (§ 3 Die AtUrcatio imd Lac-
tamtiwi' Itutiiutioneg), rcfiitAna pritnos eilittireti Alti^rmliotiiü Uartone ut
Plirniid (ThcaauruH uouua Ann.'dotoruiu, Paris. 1717, tom. V p. I ss.), «{ui
p. 10 adn. d Euagriuni T.avt%iiUi ae»U)fia at^cjui jiuUuffraiit-
■ Undo Lactautius eos tocos anmpserit qui non sunt apud CypriMiiun.
iuc^rtUDi est. Rrx-iiKnh p. 619 llliim ampltort^ rocensione Testimoiiiun^ii,
min qna« nunc t^xiiit, in brttijui rontracta sit, uaum esse putat: quod
crvdere non possiim nrque crvdit H^irnai:!! p. 97. Qui rcctiuä mihi ronicer«
iitdetur lactAntium habuiBsn nüuw ali<iucm litiniut qui poat«a interierit.
ipHiim illum eos ItHsm K S. Srriplnrn fonquiNititsat« pjruu probaLile est.
Cf. Ptiam Ziegler, Die latcinucftcn Bibelübersetzungen vor ILctvni/mHs
(1879) p. 37,
rrolp^oraeun.
Icctionibos Volgatai? sunt permixtae. Iiiter Codices autcm Cy-
prittiii diqUo minus a.ntiiviissiniii»< A (Sessoriainis) quam Co-
dices L(auieslianii?iisit;). di'iml*' W(iroolini-}»i»nsis) M(onacpnsis)
H(umhfrgt^iisis). td quuil Huilel, qui cerlaa quasdam ob causa»
in contextii Sessuiianiiiii potissiiiiiuii sequi nialebal, prorsus
peispcxorai (ef. Proleg. p. XXV. XXXII) pt Uoensch quoque
obstü'uauit (]. e. p. 020), uutf^ieni iulerprt'tationeiu inli^giiiitt
retinuitK Itaque übt e Ipctionibne codicum Lactanttanorum
gonuiuaH digoudao smit, saepe codex ille L ud solus (ct. ad
p. 805, 10; 30«, «; .^OM, 10; 339, 12 lormeuta; :J45, 12; 3(i-J, 16;
369,1) uel cum aliis (cf. ud p. 299. Istt.; 300, a; 308,G; 314, 1;
31H, 7- H; 323, 5; 35'J, l: saepe) uel oimn alii contra illiim
(cf. ad p. 307, 1: 35ii, H; al.) rt'ctaiit uiiuii osteiidutit, quibusdam
locis lectioneB codicum Lactautii etiam codsoubu omnium co-
dicum Cypriaiii dcfrudutitur (cf. ad p. SSO. 5; 291. 3, \; 808. 12;
312,3; 345, 12; 357, 8>.; sappo). Sed tota haec ratio ad eo8
tautum locos ualet quos Lactanlius e Cypriano transcripsit.
Aliud äubsidium interpretatio graeca LXX prunbet: quae mul-
tiini adfiTt ut cum alias tum qiiasdatii lectiones quae in Vul-
gata suut, ttimcn iialiuas esso existitiu-mus (cf. ad p. 30it, 6. 8;
«07» 4; 318. 21; 32&, 13. 17; 367,5; al.). Sed etiam in usu
iiitpfpri^tationis LXX singularie quaedam res spcctauda e?l,
quam Hofiiisch (cf. 1. c. p. 023 adti. 3:1) oli^ieiuauit: mirus oiiim
conspRsus iiilcrcedore solet inter locos Laetantii non solum
eos quos e Cjpiiano habet, sed ftiam (non 'potissimum*, ut
p. 311, 17 scripsi) eos qui ilti propra sunt, et eam recensionem
intei-pivtationis LXX quam codt'x Alexandrinus potissimum »e-
quitur, iU ut liaec quoqu«* ratio ad uera inuenieiida uonnuni-
quam nos perdncat (cf. ad p. 311. 17; 312,4; 3I8,Ö;319,2;
824, 12; 326. 9; 342. 3; 345, 12; 357, 9; 359, I). Tum etiam
Epitome conferenda est. Quao quamqtiam ipsa muUis lectionibns
V^Igatiie corrupta est, tarnen iuterdiim contra omnes Codices
Institmiouum eas seruauit lectiones qnae aliis quoque de causis
pro genuinis e.\istimiinda^ HunI: quibns lods lecliones Gpitomae
in lustituliont's redueere non dubitaui (cF. ud p. 351, 14; 360.2;
' Alliji hftue rem etJain iu Archin. grr.iniiii rt Inxinogr. I:lt V )■ 287.
ProIe^oniFDa.
h
365, 15); Kpitomae tarnen locos noliii niutare s<*ntentiamque
in«am in ndiiotationihus tautum siguificani. Multis praeterea
loois Epiloiiifl Ii'i'tiniir's iirio ucl pluribns codieibiis InKtitntlonuin
(iwliras coiißiinal uc tueUir; (i-f, tui \>. 310, 8. Ö. ll; 317, Hj
316,1 rW. 4:319, ärr;339, 10; 340, l; 359. 1; 360, 3$s.: 361,6;
3ü5. 15: t>ao|ie). Qiiibiis uftio loeia coii..or'!ai»t oinnes Inslitn-
tioDUtn Codices et Tamiiiensis Kpitomae, eis, etiamsi coiitiaiiae
quat>dam psvi'nt ratioiics, iiiutare tameu quioquain iion siim
ausns (cf. ad j>. 307, 1 cim-ißnihUitr; 319. 1; 'Kio, a popitfo). Nani
De ülud quidi-m ueglo^onduni est, tJ^Mi potuisse ut Lactautius
ea scriheiet quae nunc iiullo aliorniii aiiPtoratn loco leguiitur
Ufl adfirinautur, siue ipse locos ad foiinam sibi giatiotem
redigebat siue oniittebat quaodam consulto siue foutibos quos
uoii jgnorarnus ut4.-1)atiir. Qußre eas lertioiic^j qnibus unitiii
de iliis causis enbesse conieiebam, Ulis quoque tocis qaos Lac-
tautius in Epitoinen non traustulit, couspu*;um oninium co-
dicum Institutiouum sm^itus in contextu t^xpressi (cf. ad p. 308, H
tti 828, 4. 6; SSK, 14; 843. 7; 857, 3 iradt'tm est; 369, 13 8.
all. Oniniuo quam manimc oonsensum oinniuin cüdicum in
c^utestu si-iibi'udo oljsoruaui, etiant eis locis quibus LaHanliuiii
alia scripsisse aut paeue ant plaiie certum milii erat (iioliit
p. 298, 2; 341, 18; 346. 4). Acceduut etiaiii alia quanlain le-
uiura, quae eiplioaii iiou opus i'st, nisi forte hoc est iiionen-
dmUt in locis S. Scripturae praocipna auctoritate esse coni-
muneui illam Wg^m artis criticao ex qua quo longius qiiaeque
b^ctio distal a diotioiie leuigata, t^o maior pleiuinque tides ei
habenda est (cf. ad p. 291, 3 pontlat; »of>, » mram . . eam: 817, 14;
318, 9 oleum; 3&7. 5 in animam; al.). Multae igitur SUUt rationejt
quao ad locos ülos reete constitnendow uol coniuiigendai' inter se
uel perpeudeudae saut, iitque inteidum tut quasi (ila sunt in
unum nodnm contorta, ut soluliones earuni inpbcationum quae-
reie rva sit multae operae paruiuque cerli euentns (cf. ad
p. 311,17; 314, 12; 323, 1; 351, 16s.; 356,13; al ). QuaiV saepe
certam senteuliani pioferre non potuinius, niue dubio iuteixluin
etiain orrauiiuus. I» apimratu autein locorum iS. Scripturae
grauiora quoque ex Cyptiano alÜJfquH sriipitiribuß atque ex
Hiterpretalionibu^ Intinis et gracca, praeteteu liaud raro uieaiuui
cn
ProlegomeDL
senteDtiai'um raüoaes pioposui: qua re et coniinodo legi^itium
eoiiBUleie t^t i'H!t'tisiotitiin iiieuiri prottaro uoiiii. Naui t-uni
iiijtio ]ocos itlos pertractauä uarias lectioues codicam Lactanlü
tantummodo in apparatu posuissciu, posti'a uhi &d Bosdem
to<'Os reucrti, Baepissime ne ipse quidimi agno.'^cere potui cur
quidque in coutextuui rec^pissem, atque totus labor non saue
oxiguus iiiateriae difl'usae cougererulae nariaiuiiique ratiouuni
pvrstfqtu'udarum iteiiiiu mihi fuit eiliauriendus. Quart» ne ei
qaoque qui iJlig loeis f^ognosct^udis operam dareut, labore illo
dimtio pfifungi cogtTcnlur, sod non iiiiuus iit scirent quibuä de
eausis omnia ita coustituisseni nt constituta sunt, multjg 1*0111111
locorum non tajii apparaluru quam coninuMitarium dodi mticuDl.
Tiauseanius iaiii iul alteruiii illiid geniis locuriuii quos Lac-
tnntios ex auctoribus suis sunipsit supra p. XGII s. significalum:
quod paiK'Is alisohuMr ptitpiinius. Laetaiitius eiiiiii ptsi perniultis
paitihus locisque Jibroriim suoruiu ut-stigiis alioium seriptorum
insistebat, niliilo ntinus, ut erat 'uir omnium sno tempore elo-
qii«;ntissmius' {Hicroiiynius ad a. Air, SHJiJt) seniporqut^ inemor
quid sua hoc in gc-uorc dignitos postularet, ea quac ex illis
baaseiai, aarie ac sollerter eleguuterque inntauit et ad suuiii
»ensuiii snnmqae scribeiidi proprietalein 1^0 n form auit. Qnai'e,
prausei-lini cum contextus Lactantii codicibus a nobis adhibitis
sati.s integer serualus sit, loci alioruiu soriptorum ab eo imita-
tione redditi qiiatiiqnam oratioDi'm illius saepissime band medio-
criter inlustrant, tarnen ad lot'o? iJüu^ dubios uel corruplos
recte constituendos raro uerain habere posaunt uiin auctori-
talemque. Üe auctorihus latinis Lactantii uon quem expecta-
ueri.s Cicero, sed Sallustius fcf. ad p. 583, 18), QuintiliauuB (cf.
ad p. 42K, ti», Valt'rius Maxiinus (cf. ud p. 127. 2; ITO, 1; cf.
Kenipf, in edit. mai., 1054, p. 45 s. et in adnot.), deinde Chri-
stiaui Minucius Felix (cf. ad p. itil, 14), Tertulliauu« (cf. ad
p. 147, 1«; aj*f>, 1 ; 46». Iti), Cyprianns Icf. ad p. 2!t5. ü; 343, (i;
396,21:433,15), quem diligeutissime ille legerat, etiam Ar-
nobius (cf- ud p. 89. 13), de gnieciis Thfopbilus Antioi'henus (cf. ad
2Hä, l;827,ti} interduni fi-Uf-tum aliqtR'm pnudtiimunts
Eüam eipiiatores Lao/^''^ '^*^ loeo speelandi sunt. Quo-
rum priniuä luea teufen/; gt üiii" ^^^^ l^^o accurale exponani,
Prolegoroona.
cm
kli. rapfiüius' fluetor libri De morlibus ppisecutorum cBi: cuius
libri paucis locis mentioiirm feci (cf. a^ p. 3«5, (J; 488, 15; Ad-
d«uda »a p. 307. H). Deiiidf) in libiis iliioriim s(^riptormn, a qai-
bas Institalionff! exccrptas esse nondani cognitum erat, cer-
tjsfihna nestigia leotionis Lactaotiana^ iuu^'Di. Uims est Lncifer
_ CalaritaiiU!«, qui pi-acclaia Hait<'lii iMÜliotie uiris dodis quasi
in memoriam denno redactus est. Lneifer autem in soribcndo
libello oui titulns est 'MorieDdum esRe pro dei filio\ qui a. 3(i0
öel 361 eoinpositus est (cf. Haiiel. Archiu. lexicogr. et gramra.
lat. III p. 3; Kineger, Ludfer, Bischof von Calan$, 1886,
p. 108), non «nlum Tcrtulliani et ('vpriani (ef. Haiifl I. o. et in
adDOtationiltus), $ed etiani Luctantii loois usus est. Tot auleai
tocos Lactantii ad Qerbiim paene descriptos recepit, tot locnttooes
sin^ulaies arguliasque dicendi ex co suiiiptas libello illi inmiscait,
ut bar in re magnam rausam positam eBse existimeni euriibHllag
multo maiore cimi eloquentia atque uigore quam c^teii % Luci-
fero compositi scriptus e.ssti uideatur. ünuin exenipluui adferarn:
Uc»anti«s, p. 399, 10—16:
idoi) culUiroä \W\ gurnmi hoc est
iuKtoti humines turqucnt iu-
terficinnt eiterminaiit. iifi*
causas odiorum reddero ipsi
pofisunt qui tam iiohementcr odc-
runt: quiu ipBi errant, ira-
scnntur iis qnl nerum niam ko-
cuiitur, et cum corrigore ne
p<iti!:iut, erroroK suob insu-
pfi- crudelibus facti« coaci-r-
nnnt, innuceiitinm cruoi-o macii-
lantur et dicatas deo mcntes
euisceratin corporibn» ex*
torqiuMit.
Lueiferp.286,21— 2f>(HarteI):
dicatüs deo liomlnos torqucA
iuterTicis exturiniuas, et cur
haecgeros caunns odionim red-
dere neu uales. quia ta erras,
ptiamnobitf irasceris cur uerain
teneamus uiaui, et cum nostra
sul libri adiiioiiitiono corrigere te
poBsis, errores tuos insuper
crudslihuä factis coaceruaa,
diratas den mentescnisccra-
tJ8 corporibuseitorquenn . .
< In apparata breues locutiones a Lucifero ex Lactantio haostas
[paene oiiinct) oml'ii, longiores locos t4*iginta fere siguUicaui,
Imulto pluriiiios ex libru V, qui i^anp ad argumentum con-
Uliumque Lueiferi »eeomniodati.ssiuius trat, pmpaucos ex
\liris VI et VII, unnm ex libro III (er. ad p. 370, 18) aamptos.
iuobus locis ex Lucifero noc<>m addldi ip. 46(t. -I. 489,3). nun
loLri Lactantiani quam (jriiilius auti
Postremo loco dicenduni est de 8ut
autea eommpinorHiiiiiiiis. h Sedulias,
gaeculi IX atque etiaoi pueta, qutMii cotil
jgnaium fuisse', ex libro niaau euriptl
ginficos fxcerptos una ouin interprölatioa
in codicein qui antea tiiit aljbatiao 'bei
daoensj' (Saint- Xicola» des Pres in u:|
PariHÜs in bibliothoca Arinatuyntarii^
in eodeiQ codice S<*duliui) etiam rüalteriu
* Etiani Lucifer px Litotaiirio cmfiiditri pot
p. 309, 6 fuivre retiiieiidiitii ea\, cf. Luci. 471, 3,
Mt, Lactmitiam et Luciferuu communi aliquo
noD credibile esse.
' Älii loci quibus Pncinnus LacUiitio uaus est,
ed. MigllG 1)1)1. XIII: nnufrutfo Uihulam, cf. p.
4&7, 4» lUÜO C Mttfmnitu . . . Uejuodiu . . . ti
15, A ».; iWil C «w hiOüetituA, c.( p. 193, 21 ; 10*i3
et p. 438, 19; 1084 C libiditirui—euofjaHtem, cS.
* AiiK»5tiuus iu in>ris De i-iuit. dej multa pr
iiitfi-duui eü&iu t<-<t<! ouiti iii{>ii{;niit; cf Frick
im XVIII Buche Bfhur Sdmf't De cmitate dei
anredat p. 33 ss. Id Ubn» Uc iinniorUilitaUs at
»tiiiiu, Contr» Anadomicos ntlii! cfiti imn'iii.
* Cf. Ebert. AUgemetne Geschichte der Literat
Hngpo, AiiecdoU Hcluetiia d LXXNJ
^ligoroen«'
CV
et narHs libris S Soripliniio colloeta (k'porijisit '. Hoc de codtce
iicfurate ogit Montladcoii, Pulaeu^Muphi» gnieoa p. 235 «s.,
atqu« priiiius cum Alia tum locus illos Lactaiitii |i;ni«t;os cum
Utjnjs jntfrprptatioiiilnis ediilii, non Inmen tnt«)]^ens andu
Kiinipti t'^seiit. Hoc pt'imns porspexit (iaUandiuß, qni excorpta
Uta (>x Mooteralconio repHiit in Hilfliotheca \>tei'uin l'atrum,
QOl. I p. 400 (cf. eitis Prolegomeua p. lAXXI); Ireuiter coin-
lUfmorat codiceni etiam Ali*xaiiiU'r in editioim Oraeulmuin Si-
li)l]iii. uol, I (1H41) p. L. Kgo cum postfu doimiin quam haoc
editio typis exprimi co^pU est, excerpt& Ula oxtare et codicem
Parisüs ess« inuenist*etn, jiaulo posl ali Adolpho Leh&gue
Parisino collatiouem aa-uralissimam, diiiidc ab losepho Zycha
etiain apographum intt'ipr^tationum latiuainm diligoatigsiine
confectum anepj. Quibiiä copiis nm\n lectiones codicia iUius
ind*^ a vH\t. *> liki IV hislitutionuni in appnratu sahieci, ea»
Icctiüiies qiiae ad priorem parteiu uoluimiiis pertineut, oihibui
in Addi*ndiN. Muttis tocis rx liac dcmuiii «ditione uerufi ex-
cerptorum ooniextns cognoscehir: nara Monlfiiueon saepi* non
leclionep codicis, sed suas conectiones coniectuiasqud (cf. otiaiu ad
p. 319. 8 äXuxü;; 354, 7) proposait. Sed ut o»tendannis qui
«t usus excorptoriim ad locos giaocos Lnctantianos rect« scri-
boodos^ Sedulius fOs Idcoh ex cotlice aliquo Lactaulü sumpf^it
qui similitudinpm quaiidam ouui codice VatenliaiieiiHi baliuisse
uidi'Un- fif ii.I p. 2.S7. 2. 4; 'iKÖ. 1, 3; 2HJ», 4; 293, 3; 335, 2;
ü'Mi, 13: 363, 1 1 ; al): quiuiiquaui muUis locis uaiie etiam cum
singolis uel pluribu» ceti^roram codirum cünsentits Itaqup Se-
dulius instar rndicis Ijactantü Pst atque oundom URum qui>m
iiieliore» üodiimm nostrorum praoliet : quod in liliro VU eo giatius
est,, quod liic di't'st in codict! V. Sed n<> S(>dulius quideni omnes
locos graecos lilni VII habet: ultiniu« apud euni est uyrsus VII
ID, 9 (p. ti47, 2), undp illum codiro T.actaiitii inulilo usum esse
conicia.«;. Loci graeci ipsi qiiales S^■dnIius exhibuit, non t'meu-
dfltias qnam in rodicibuij Laotauiii scripü sunt ac ualde inter-
1 SodaliuRi ipsuin eiiirauiase cudieeiu snWniitto hftec CHATjVIOC - CKOT-
TOC crPATA osteudit. Jüaas est iUe rinpü&ri uiiudAm |c«uvrv littoraruni
cru
imtialium, cuius spefimon Montrnuron p. 337 t)(?dit.
CVI
FroUgomeDa.
dum cx)mipti: uerum cum fiert potuerit ut S^dulius exemptar
a se adhibitum aüniiratioDe quadain ac reuereotia ductus eorum
qaae non omnia ceite accurate intellegeret, diligenli cum cura
in Jescribendo sequ<'retur, ego quidt'tn piopter uitia illa pluiie
tironem eum scientia seimonis gracci noiciuare nolim. liiiino ipsa
illa uitia, cum saepe Laotantii quoque in codtcilius »int, honiinem
accarate fxeiiiplar suum desuripsisse et mutationibui) ahstinuisse
prohant efticiuntque nt ao maioiem illi fidem babeamus. Idem
etiam interpretationihu» latinis ^ demonstratur: uani nis quoquu
locis quibus giaeca pessirae corrnpta apud eum sunt, lutina
tarnen recte st^ hal>ent (cf. ad p. 319, 8 2[x20T;o>.{aifftv; B44, 7, obi
intorpretatio c»t xii ipsum tota dtsätri lex; (i2(i, 2. 5 ä. at.). Quibus
locis Ulud quoque intoDegitur, interpretatioDes, etsi fortasse
pauca in ein a Mulio niutata sint, tameu non ipsaä ab illo com-
positas, sfd ox codice Lactantii quo uteretur transpriptas esse.
Confirniatur antem haec sententia to quod üikipretationes
quanlam cum ms consentiunl qua« in auliquissinio BoDOnieu»!
legnntur (cf. ni] p. 62a, S. b; ß43, 4), deindR permultae aut plane
eaedem sunt quae in Parisino P saeculi IX (sai'pe etiam in S)
(er. Adaeiiila ad p. 2.'», 3; 5a, 6; 79, 19; ad p. 290, 2; 320, 9;
333,ll;a1,)auisimillimae(ef.Addcnikadp. 24. 1; IAH. 20: 164,1;
ad p. 292. ti; 293, f>: 331, 3; 332. 8: al). Saepe autem SeduJü
transhitio ab illis discrepat (cf. Aiidenda ad p. 23, 18; 27. 9. 15;
29, lö; 159, 7; ad p. 335, 2. €. ; 3&6, 15; 354, 7; 355, 3; 3(i3, 12;
625. C; 637. 1 ; sl.), interdara ita ut ille ifctiora atque acouratius
couuer^a habeat {cf. a.l p. 2k?s, 4; 642, 3j. Paiicis coutia loois
graeca male intellecta sunt (cf. p. 167, 7, «bi Sednlins habet xar«
r,[jL7p, lutiaa autem haec: haec Munt qua^ ittUtt uiri scrutanlur sccuttdum
cor; 293. 4, cf. aJ rfOEvvsc'j]i.svsj), at mirp interdum <'oiicinmit latiua
cnm uerbis grafcis S^dulio propriis (cf. &A p. 288, 3. 4 r^vtaasv «anc-
tißrouil; 335, 6 'itT,-;T,? ex ufw auttm fmilr\ 643, 9, cf. ad ti44,2;
645, 2 oxsxo; tentbrat). De.»unt ünwt' ui-rtae rulioue» ad disccr-
I luterpratationes Ixtioae Sedulü quoiiJain a MotitffakouJo iiAtis »ccu-
rttte sunt editae atque saeptssime cum interpretatiooibus radtoum (jtio-
i'tiDduu I..aetiiQtii txingruuut, ba£ ni »dilioiie n\*i perpHucis loci» t^uibui
commeiDünindae esso uidebsutar, uon d«scnptae suitt.
Prolcgonie&a.
nendom atram Sedulias iiiterprc-tationes ex codice Lactantü quo
utebatur iiitegras ttanf^eripsmt an ipsp Ions aliquiLus niuta-
iiprit. Nam illnm plera<iue rerte ex s«o codiiT suuipsissc inUr-
preUtionibus et codicis Uoiionieusis et Parisini P probalur: P
euim saeriilü IX quo SfiitiliiiK uixit sciiptus e»t, ac taiiieii
oix creilibib> uidctur iaiii eudem saeculo iu hunc cotliceni Se-
dolii intei'pretaliones receptas ess«. Quare haec seutentia for-
tasse proxime ad iieium aecedit, ut Sediilium, cum intiTpre-
tationes ipsas e eodico aliquo Laclantii i'xeerperet, tauten quibus
Jocis ei opus esse uideretur, ipsum nonuulla iimtauisse atque
etiam correxisse diL*ainus.
Tara ut perorenius tandeni, de rationibus liuius editionis pOBt
ea qoae de emendatiune Lactantü p. LXX s. LXXXVIII s., de
orthogfrapfaia a nobiä obseiuata \: XIX. LXXXII, de corrcctioui-
bns codieum a nobis non receptis p. XXXIV. XL. LI, de aliis
rebus p. XXIX adnot. 1. XXXIX adn. I. LI adn. 1. LVI. LXVI.
XCII adn. L dixintus, pauea addenda sunt. Ki^ loeis quibua
codex B deest, orthographiuni Parisini P, cuius uerburuiii forinas
Omnibus locis descriptas habeo — nam in collatione Parisini R
multae seiiiel indieatae sunt — quantum tieri poterat secutus
sum: qaamquain scio lociä quibusdam, etiam eis qui in B sunt,
minus eonstantem me fuisse. Pro forma his interduni, etsi
ouinibus codicibuif tradita esset, seiipsi it«: Lactantius enim
oum optJmis scriploribus pronomino hie ita usus est, ut eo illa
Hignificaret quae aliquo modo ut praesentia quasi atque uim
pondusque babeutia legentibus ostendere aellet; nam codicibus
parum Hdel hac in re thbuenduru esse quibuüdam ex locis satis
apparet (cf p. 33, 8 rorunif 4 Am; lOB, 19 m. SO Au; 646. 5 tot,
6 Am). Leuium errorum correctiones a primis mauibus faetas
nisi ubi causae reoipiendi ei-unt, in appaialuiii non admlsi, non
magis, ßxeepto tarnen codice B, correctiones rerum orthogi-a-
phicarnm a nianibus postt^rioiibtii« additas, deinde non euotaui
usitati.ssima ilia iu lÜnis manu scriptis medii aeui uiita ortho-
graphica e codicibus KüMSPV, sed grauiora tantum atque
insiguia indicaui, de Ullis quibusdam scripturis semel dixi (cf.
cvm
Prolegomena.
a*l p. 5, 10; ß. 20; 7. 2; 8, 23; 12, 1. 8; 14. 18; 20. 12; 21. 10;
29. ü; 30. 3: 31,23; iil). CouseDsnm codicmii band mro liltt<ra
C <)istin(^t« eis loci« signiticaui quiljuü: ginguiaris natura li'ctio-
nnm tu! ea qnae priores eilitores scripserant u«l aliae cauaae
(Dclut p. 54. 4 ubi iiiilliis codex pro nt habet m/. i|ime commatatio
Dun i-ai-a est) pastulari* tiidebiiiitur. Pennultiti locis bac in editione
orntioni Lactantii ipso antiquorum codicuni auKÜio uatiaiis uitor
rt'Stittitus est sublatis eis uittis quae piioribus tnlitionihns, cum
codice8 rect'iitiores potissimuni sequerentur, in illuiii iiilata t*rant
Conierttnas aut alienas aut ineas in eoutpxtum ri'ccpi eas lau-
tum quaf? neeessiiriat' uiiiebaiitur, in apparatu posui eas quae
prohabiiitatem qtmnditm habercut; quare periimltas priorum
iiiroruni dnetonini planti oinisi.
Sed hoc toco etiaiu de historia Intius editioni.s qnanJam
comnii'moraiida sunt. Ante iiigiiiti qitinqiif! fere aiino.s cum
Ai'adpinia Vindobonpusis scriptori'« ecflesiasticos Jatiiios edere
constituisset, Laotautium Caiolus Halui tracUuduni suscepiu
ItaquR iile ciuauit ut podkes BononiiMiHis et Parisinus R, pars
ftiam l'arisini P, deiudü Tauriuensis Kpitoruae in U!>um nona«»
editionis confcrroiitur; collationihus ipse pauca ascripsit, lec-
tioni^s alioruui eodicum et lot-os siinilys Lactantii, uiio loeo
eliam coniecturam eius (cf. ad p. 200, 5) adi^etam inueni.
Postea tamen uir piaeetarissimus iilß muuus Laolaaüi roceu-
srndi tiadidit G4»orgio Laubiiiauo, «nuin lihniin Dt* inortilius
persecutorum sibi retineus edendum. Scd post Balinii obitum
Laubmann cum in locum eius «uccedcna iHbliotliH^ao Hegiao
Moiiacensi prncfectus esset, totnni se ündidit liui<' iiouo niuneri,
(luius negotia quot quantaque sliit tacile aestiinabuni qui sciunt
quam copiosa sit bibliollieca illa, quam prudt-ntor iastituta,
quam Ilb«ralitt*r admiiiistrata. Itaqite probante Äi'Hdemia Viu-
dobonensi a. IWK3 factum est ul Laubmann, caius uiri optimi
ßximiam humanitatem et }iac re et iiVm postt'a rebus expertus
suni, socium ine «dsumeret ad Lactaatiura edendum, opera quo
modo ante intf'r Halmium et ipsum, eodem iaiii inter noä diuisA.
Kestat ut eis uiris Uocti-ssiniin humatiit^simiü qui in hoc
opore conficiendo uarie me auxilio consilioqae suo adiuuerunt,
gratia» dicam quau] maximal, priiniitii i'i.< quoi^ iam aiitea
Prolc^omciia.
CIX
iu ilest'rilH'nilis eodicilius atüsque loois noiniiiaui, di-indo aliis
quoqiie aiiiicJs et pra(>fectis miiUariim bibliotht^curuiii. Tiiiu in-
sigiii hpiiefieio nw deuinxerunt sibi Friderieiis Schoell et
Oeoi'gius Thilo amici: qui tiiri optimi plaf^itfis totius hulua
uoluiuinis legent«» ntiani noniiullos looos Liictantii prai'daro
emoüdauenint et inulta mihi quae magno usiii eiant indiea-
nerant suaseruntque. Kadem de causa hoe toco mihi nominandus
estOiilUlmus Kartei: hiiius auteiu uiri quaiituiii per totuiu
ülud tempas quo Lactuntio edendo oppiam dabam, cognouissem
beni^ütatt-m liliLMaliUtt'mquo, eo quoqut> tt-slificaii uolui, quod
noiiiiM) eins huii- iioliiniini pransciipsi. Uoo ount noniiiui i-oii-
ianxi alterum pie grateque mihi semper uenerandum, Ottonis
Kibbt'ck, praect'ptoris ante miillos annos mni optimi, ab illo
autera tempore amici beiieuolentissimi: cui quantuin debcani
eoni documento stadiorum meornm df'darare iam diu mihi rordi
fUfTit. huc opportuniiate ad desidorium ülud explendum quod
Uli possum ualde laetor.
Exent ij^itur hoc iiolumen, opus multorum annorum, mul-
torum labornm, ?ed iucundorum pluriiim quam iniucuiidonun.
überrimus autem meae operae is mihi erit fructus, si ut'ra
atque recta eognitiu et aeHtimatio Laetaiitii, quo iu airo elo-
qoentiu dootrioa, integritas moruni cupiditas ueritatis ad in-
genuam quaudam sanuittitem coniunctae sunt, hao Hlitione quam
maiime ui'l eontirmabitur ucl augebitur.
Dabam Hoidelborgae mon^e Martio a. MDCCCLXXXX.
Samuel Brandt
ADDENDA KT CORRIÜENDA.
P. 3, 19 cf. 'Uebfr da» Lehen dex Laetantiw' p. 37. ,
M, 3 exctrptiii ScduUna, cf. MoHtfauean, I'alaeoijr. gr. p. 343. — w>; (i
«an. rec) Sedul. — JnttrpretaUo tat. eadem ap. Sedul- quae im P, aha
wtanai in S-
H, 8 excrrfiiiit Seduh, cf. Momtfaueon ibid. — Interprctattc tat. eadem
in P ei ap. Sedul
IH. H in appar. inter hio et uoBtri gpatium reUnqttmdHtn ürat.
19,20 b, excerptit Sedui., cf. MontfuHCOn ibid. — Sedul.: xpooiwjun]
I9TN I Svovi (gic). — Interpretatio lat. paene eadem ap. Sedul. quae in P.
20. $ 7 SS. EXPILATORES] addettdM ent mtetor amytnfmM Theo-
»ophine c. 75—77: Bttresch, Ktaros (t8fi9) p. t:iO 83., ettam p. 90.
20, 16 8. excarysit Sednl., cf. MtmtfaHcon ibid. — Sedut.: oum« deos •
iioii Of»w • et concilium non ^uXr;v %fd ^louXutv apppllabant -
22, 19 de lectioiie codicttta liS di»putaui 'Die dual. ZuMttee' p. SS 8.
23, 18 exctrpiit Sedul., cf Montfaucon Und. — Sedul : o;] «i (»td
refectuni) \ «xf* (^)- — Inlerptctatio tat. ap. Sedul. aJin atque in SP.
24, I 8B. excerjmt Sedul., ef. Ufontfauam ibid. — Sedul.: 1 mwf^-jtv.
3 ijXto» (»] rtfeauw). 3 xapKoyoptw* TTjaw \ «Sr^atat. — Interpretatio lat. eadem
fere ap. Sedul. quoe in S et P,
24,6 s. excerjutit Sedul., cf ^ontfancon ibid. — Sedul: 6 tn?w?e
(pritH- t in ra»., tcrt. » fort, poetea add.}. — Intetpretatio tat. ttp. Sedul.
eadem fere ipiae in S et P.
25, 3 excerptit Sedul, cf. Montfaucon ibid. — Sedul: [uwo; 1 wti. —
Interpretatio lat. eadem ap. Sedul. quae in P.
25, 15 M, excerpidt Sedul, cf Motdfaucoti ibid. — Sedul : 15 «4n;T0f«[
irtuyAratwoi (gie; woi refectum). 16 wwji« (oh refectvm) jmSi Xoyw j^wpou-
l«vot (faleo Montfauc) ivicupoa ■ »vun- 17 «[iviX« (sie) »]|*t^. — Interpretatio
lat. paene eadem ap. Sedul et irt P. — Cf. Wolff, Porpht/rii . . . relitptiae
(1856) p. 331.333 s.; Hemiein. Oracula (fraeca, Dittcrtat. phiM. Halcng.
IV (1877) p. 100 n. SOG; Burench, Klaro» p. 56 ».
25. 16 in appar. adde Uyi.»] AOTQ B, AOru RSPV, logo HM.
* Quoram looonim ciimeri crasslorlbus Ittterls scripti sunt, pI roaxime
ftut« quam usus flat edtttonis, corri^oiidi sunt. In Addendis nmlU posui
qua« mlione üpntü hnbila, sed etinm aliis de citusis in apparatu profcrre
aiit iiolebaai aiit iion poternm, q"&r« siopius in apparain si-ripttim est
cf. Addenda: tgnoseaiit tamen 1^^^^^^ 'V^'^^ quaedem de indicatis JUis
Add^Ddis qua*! leuu.tm ttionjü ti erant doleui De Sedulio in Prolegom.
p. C-lVss. diii; in desirifteod* :.>turip uariantlbas «ius litteris minuscuUs
usaasuni, Omaino' ""*'
^oagepl
ut Addenda, luuUo pauclora Corrigeiida.
Addenda et Corrigciulu.
CXI
26, 23 itiniiinPnibil«!, et (jrro «aej Ar^iniis. IlfHainger, Emendat. p. 8.
27, 9. V2. 15 s. excerpsit Sedult cf. Motttfauvun i/mi. — Sfiiut.: 9 it(»-
7jazp9^ MimJht (ttix i^^^). Inltrin-etatio Int. ap. Stdiil accuratior qitam
in J*. — 13: xosiiou fsto^ fpi (»ic)- IntrrprHatio jtaene tadtm ap. Sedul.
tt in P. '^ 15 im^vtan ?tHT»ot l ^((kvti. 16 Sa|i<r«vTu t ün-ou-iMTny«; 4tow.
Inlerpretalio tat. pUrumqw atia ap. Sedul. atque m P et S; m k. Jß
iiiressi Sedul P - Cf. Wulff l f. p. lifU.
27, 9 in apimr l %KXm V.
27, 14 it M*wi i*"*K nmiitwdMm est.
28, 1 cf. J'roletj. p. LXJlt.
28, 13 s. exfxrpnil Sedul, cf. Müntfnucon ihid. — SeduL haee: aüro-
9Üi|s n»«tvtc a^rviio; cnmKT)Cof. — Interprttatio tat. fert endem ap. Sedul.
iptae IM P.
29, 16 b, excerptnt Sedul., cf. Montfaucon ibid. — Seditl.: 16 5iv«m.
— Interprttatio tat ap. Sedul. nlm atque in B^ ei S.
81, S w. AVCTOHESf cf Halntium ad Vic. de rep. II 41, 68- 6.
33.18«. « VarroHe swnpta exse conicit E. ÄcAintrr. de Varronin
ap. S. Patres iM*/r>w, Annal. Philol, impplem. uol. XVI (tf(h8) p. 436.
85. 9 noluierBArinAnfn iHserfrf(KpU.S,!i), cfSS^lOetStH^älMcgAnm.
37, 1 w. ÄUCTORKSl ad Cie. de rep. I 36, 3tf rettuUt Maitu.
38. 6 B. cf. Taeit German 40 ertr.
Si*, 1 8 (xcerpsit Sedul-, po6uit tamen poft loctim p. .W, 6; cf. Moni-
faueon ibid p. 344. — Sedul. : C*W upI X^i» ■ »d «st iupiter yutMl frairibus
iam occiBis snperuixcrit
44> t3 in terraiioe] ef ad Kpü. 6»n. 34.
45, 7 s. excerpKtl Sedul., cf. Ufonlfnucon ibid p. 343. — Sedul: 7 vi-
xtt-jtuv iSttA« - ÄÄjifcwtftJv. — N i}dta]iopof. — Interjtretatio tat. ap. Sedul. alia
attjut in SP el qune ualde a graecin düicrrpat.
45, 17 hab4-bat recipiendum erat, cf. ad p. 71. IS.
48, M Aulaciu] Hunrja Oeza Krwetht/ in ephemeridc 'Egy^ema Phi'
lolmjiai Küslüny X/T (1869) p. 534 conl Diodvr. V 45.
52, 4 iU lerrft] cf ad Kpit. fifi.'i, 34.
53,6s. ejxerpuit Sedul, cf Montfaucon ibid. — Salul.: 6 Kfun« (w
refeetUHi) tv; [uy - \ oti^Ooiiov. 7 xpv»ei ^evtre; ■ anzoi vjpiwtoi (uix *vp-^
ClH. — Interpretalio lat. eadein ap. Sedul. quae in P.
57, 10 &9. excerpuit Sedul., cf. Montfaucon iftirf. p. 244. — Sedul.:
19 8. 3( I eiSf aaiiv nvm (hoc refectum) tpjwovt; j<]tpo? : ti • Si | mwp^Öijuj-
v4H:Binp<ct(. 5W, / Ä(.»X«t. ^ OeXiv I 51)1*9. — Interprttatio tat. j}aene eailem
ap. Sedul et in SP. — 5S, 3 KfcXoa'» xt Sibylligtam smpjiwM contect,
ffuod fiOfitit e «w conirctura lom in edUiimetn recepiidfe H::ach mihi ncripjtit.
58. 3 ». cf QutHtil. S 1, 133; cf. Add. ad 334, 5. 403, 15 et appar.
ad 43b, 6.
61.3—7 ÄUCTOliES] loam Ciccronia indicauit A Ilnril. Sed Lae-
tantium nua nvn ex Cicerune ac Eloru (I 1, 18) contoMi'tMMW, »ed eodem
cxir
AitiU'iid.n vt Corrigvnda.
I
quo Flurtim fwUt, seihet Smecae jtatiris htslortts itsum ««« r^nr«r
p. /iS, § i—4; 441, ß 13 e.) (xintimo. »mtmtiam i/tittm ttujter liwhoctt ml
VII iö, // M. (cf ad p. 633, § 14— IG) prohauit, ad itoH quo^ne U)to$ adhi-
beHM. Kttdftn auctare (urtoä^e, non Liuio, iMcUtnlitt» p. 123, IH m. tum« est.
65, 1—20 LuHatifio Angmihium rfd cm», rf« VI T u«um ms*- exintimat
E. Sciiicari l. c p. 4öi a., cf. tamoi lieiffcrschcid, Suetoni rtliqtiiae
p. 3M. 167.
GH. 14 s. fxetrpsit Sfdiii, cf. Montfaueon ibid. — Sed^tl: Griobthouins
dictus est aan-zT,^ tptSo« xat ;(Dovo; jd est »x c«rt.imiDe et term
70, l (non) scplvi-ntiiis] <mihi hostj>m ddore Krlcratiuji uH qiam Iaccr-
«ere, hoc hco ite rrs manifesta a Lact, arlfinnrtur, uuii cum Tbiloiif nd-
irei *it HCHtcntia tat haec, ipsuM laco^sere tiusU^iu tarn uctUtwum fitiase,
ut ne dclt-ru ifuidnit gcdcratiM P»»e potucrü.
72, 6 88. AUCTOÜES] cf. lieiffcrscficid, Suetoni nliquiae p. 351. 407.
79, 19 txeetpitit Sedul., cf Mmitfaucon ihid. - JScdut.: «**; | ro r.i-i-
Kpzm. — Intcrpretatio tat. eadem ap. Sedul qitae in P, m P turnen tHanat.
82, 6 focMiN Lwtni add. SekoeH.
82, 7 pHTdiint t't edd , seniper et FriUwhe. quo pentaiHcnter effiatur.
83, 16 tocum svholioxtae Gcnntinici iidd. Svhoell.
84, 16 in appar pvst PV Signum digtinctionis drlcndum rar
85, 19 s AUCTORES] Epic. graec, Mwaci TiUmogr. frg. 17 Kinic!
B7^ 17 cf Pndrg, p LIX adm. 1.
Ol, 21 aH «jujwi ut cf III 34, 10; de mort. persee. 3», 2.
92. 18 pro Opi-ni quod addidmtm, nhenm voui. Scftorll et Thilo.
0't, 14 snpifiitiae cA«]i'sti.s diK4-i[>liiu Hcueingcr, Kmcndat. p. ä3.
9ö, 2S in appar l. siiit.
08, 12 e^crrpsit Se^lul., cf. MinilfoMCon ibid. — ' ScaIhI,: onäpüicov id
est homincm greci »ppellant quod sassiiin (nie) spectet •
100, 7 abH«i)tiM Htu»i«f}cr, Emendat. p. 3t>.
101,21 per<uem per>iu»sioiie Tlartel et .S't-Aorn.
104,20*1. add Epit- 21, 5-
109. iri instrameutum: ilta euim satiiis mm Thih.
110, {I 16 — 19 Lactanliü u$um esse mielorem anongmum TheoaojtJtiae
e. 71—73 tx%$Hmat Buratch, Klaran p. IIUm.
123. 18 88. AUCTOHESi] cf Addenda ad p. 61,3-7.
133, 16 in appar. l. 'prinu indigvt.'.
139, H utrba hio est— ODioift smarium iambicwn effieert monet St4iodl,
tfuoniam turbn ibid. 13 in hAuc fuueani— dfrcidJt ex Ptauti Perva IV 4, 46
petita «M poftunt, forUuse poftae alicuiujt
145, § 19. 21 25 thttd. Fast. IV 767 e». confcrt Lv Nvuny, Apparat.
nd Siblioth. Max. Vet. Patr. II 1110 B.
146, 8 in appar. L 'adeo B' non 'BV.
147, 13 excerpsit Sedul, cf. yionifaucnn thid. — Stdul : br'J oa | cv-
flf*»(. — InterpttUaio kU. q^^ ap Satul. atqu£ in P.
Corrl^enda et Addeiida.
fxiri
148, 4 id otinttcndum fuüae mottet Ilnrtel. cf- inäicem £miodii <it eo
eäiti p. 702 f. et Wientr Studien II 24^; ttem hueneutan».
\Ä\, & in tutaiii Hartei
154. 22«» excerpvit Srdui., cf. Mantfaficon ibid. — Sedul: SU i»TiTr|
awan; to ■ rucxf^^div: 23 ot ■ Tn)f»;i mtov. 155, 1 yww | fetttfi ßiorouo. —
Imterpreiattü tat. alüi ap. Setiul. afyiie in 1*. .
\bSt 20 8s. excerpait Sedul,cf.MontfaucoHibid.~Sedfii.:äOuwnia rette;
Zii^ xXiif4voiiW)7« (primiim o ex ta rattttrn furtum uid.) to-j. 22 Ti^a^iitn
M«c cftOijSu. — Interpretatio lat. ttimtUima ap. Sedttl. ei qtute tu I' eM
K>9. & sa. excerpfiit Sedul., cf. Mimifauran thid. — Sedul.: 5 ay(«i7ivj
ES Ej^m. ff ftv xot jc^avt?» [ (i«vp«v oveÄ-nv. T 'f.»^\t «YaOoj xoi iuuto> fflicy. —
Interpretatio tat ap. Sedul. alia atque in P.
160, 16 l iustitia«.
163, 6 8. ef. Amob. XI 3r, (p. 76, IS s.).
104, 1 5. exrerpuit Sedul, cf. Mo^dfaunm ibid. — Sed%d.: 2 Ilcsiodiis
dicit wj \ ^[lov«; I -l'ö;] o i'A^. 2 c^Oav» (tic) lKi}(_Oovigw ^iXxxa i«f. -- Ititei''
pretatio lat. ap. Sedul. eadetn fere qttae in P.
lU, a w pupro wir doetvJ, MtsceUan, obteruat. />' (Anmtehed. 1734)
p 415, cofd. Epit. 23 (2S), 2, uix rede.
lud, 4 M. excerpatit Sedui., ef. Montfaucon ibid. — Sedtü.: 5 rjTtß«« |
Sntiov. tf fumxm \ iuoe^ijv. 7 «^f^oRout. H £uat^^ | tan. — Jnterpivtatio Ud.
ap. Sedvl. disftimilis ei tjuae in P est.
107, 6 ». excerpeit Setiul., cf Muntfaucon Und. — Sedut.: € oa | t«8*l
t« a r «saaxEf J - a ;ccf | evpEuwtrat«. — Interpretatio lai. alia ap. Sed%il.
atque in B et 1*.
171.8 et ante axtu fort, omittendum entt: naepe mim in codicüttts
et . . et aut ex interpokttione archeUfpi orium aut a Ubrariuf factum ent,
ef ad p. 279,3; 291. W; 3(il, 11; ÜHl, 12; 40N, 10; 4fi2, 14; 51ii,32: ^5.9. 19; al
171. 11 AVCTOUESj locum Sentit add. Thilo.
184, (6 /. litudAuvris u>;ri)iui]ue.
180, 13 ttd a nautis <fuod vonied. cf. de ira dei 13,6.
186, 2& 9. quin doctriiine ejus est oihil scire Hnrlel.
195. 12 UAUi] itttntruui Thilo.
202, 9 s. disttntiucHdum est quid? (.-uiiiu^ibun . , pruprÜs iionue . . .?
l'i»5. g 7 s«. ACCTOHES] ef Cic. de lepg. I 19. ÖÄ; tidd. A. Bartt.
22tt. § 1 2->2, 8 n— U AUCTOHES] cf lUaUich, iJe e.rbortafwmo»
n Oraecin liomaniatpie BcrijH. historia, Leipsiger Studien XI ( l^V) p. JOG g.
224, 19 6». AUVTORESj cf Bartlich l. c.p.39S.
2-24. 2ü AUCTfJRESJ itdiie Cic. de rep. I 2, S (ef. Mnimu).
225, Ö <aniini>) cf de opif dei 26, 5; de ira dei 17, 3.
225, 18 plwitlem nomiHVi otiiim ap. Ciceronem mit« e:rtarr diicci Seite,
Lat. Formenlthrt^ 1 421 s.} non rede Halm c<tdtcem Muutic. sti^uilttr
(edit. p. 790).
22(i, § 9. 12, IS AÜCTORES] cf UartUeh l, c p. 239. 300 s.
XVlIll. UH 1. Il
CXIV
Corrigcuda pt Arfdenila
233, 16 matim de ea lioiniue. — Frg. Kumenidutn Varronis ap. .Von.
;*. r,6, n (frg. VI Buteheler) confa-t Srhorli
234,5 ftf^ trimet^r tambicm (Tragic. Korn, frg»*''- p- ä€'f Jiibbtck),
Kitte dubio fL£ Quinta Vlll Ti, 5 »umjitux; ef. Adtlnt(Ja ad p- <>S, 3 s.
23-1, 10 ijiiictergo? Diim \wi^amxioütUnfr^ iam Ilrvsin^fr, h'mmilat/p. 5].
238. 13 potit dedit iHierciiii.iM uiiletur de uinro; ef. Ävgivstiit. de eittit.
rfrt J 22; Cic. Ttuc. I 34, 84; 'Die Kniurrnnrtdnt' , p 3!t min. 2.
240, 11 in appar. po/it HP Signum dinUnctiotiis delenduoi est,
241, 19 cuol&ro coii ^fonnc. 14619; ef ]*roleg p l.V
248, c. 21 s. Lactat$tium Cicerouis de reptiM. libro IV tuum emt ex
frg. a Nonio p. 362, 9 nrruato conid pote^; rf ud p 70ti, 14.
252. 14 6. cf. Mariini II SO.
257, § 4 a. AVCTOHKS} rf HariUch l. e p. .WT ».
250. 5 traduatur sc. philosophi: nam GeUiuit JJ 16.4 Cehttem. J.ucrt.
Diog. II 105 Alciftiadent ur! fritouem nomiHat.
203, 24 iFi appar. \. 'ttnod (mite estj]'.
277, 22 m marg. numerw^ G paragrapht defluxit.
285, 9 in appar. l. lud'uvos pro iudavv.«.
29Ö, U. 2<»7. 9 cf Prvieg. p. XLIY.
301 EPITOMJCI i.c.37. 1.
802, 17 an egrcsüi scribetuiumf
804, 9 ntale codex lihri d€ mort. penee. S, 1 poiit pro niitu.
SOJ). 19 8. cf. ProUg. p KUX »dn. 1.
311. 17 cf I'rofeg. p. C.
313, 19 ut] an ot defenditur loco Epit. p. 680, 13?
317, 12 cf. ad p. 715,26.
328, 6 s. an ia pAtrem et in ftlinm «crihendum trat?
828. 18 cf Proleg p. XLIV.
329, § 2 s. cf. lititch, Agrtipha (Oebhirdt und Ilnrnnck, Trjfr iniff
üntergudiKMgen V 4, lisf<f) p. 3if-i; Uiietier, RetigtonsgeM'hichlliche Vntei-
»Hchnngctt I (Ift^) p 42.
352, 5 cf. itiÄTjojiaoi |iiapors in cod. Monnc. graec. 271 InuentioHi$ cru-
eis: InwtnUo mmctae crwcüt al. Holder p. 30 eMr.
354, in uoce Sit^av produciionem nt/Uabae -aw i'n Ihcni positac m in
OrHCiilit Siht/U quidcM ferri pvnfe mi/nnit Itaacfi, ipii .Sibi/Utulum uul
tXjfnt (tut üi Scfat 5' Mcripeifse conicit; rctinui tarnen iUud prvpter c<m-
gamttn codicttm.
361, 4 IM appar. l. '»niuiaai B'.
362, 10. 30-1. tj poisis »tinpicari allem ulro litco tntercidi»»t Imee quou
nietus in (ngtim iK'rtt^rat Epit. 43, 3; de mort. persee. ä, S: man uix
lägnificatio eirts rd loco IV 16,2 atAest. iJicatn de hin loeis 'Ueber die
h.'nlftrhmigttrerbüItniKse' e^n.
367.14 u)afri»tr) domini .srribendnm ext, rf. de mort. pentee. 2,4.
380, 13». ef. Kesch, Agitipba ]i. IVO. 140.
Corrigouda et AddeiiHa.
CXV
385,6 liicahi de hoc I(ko t'ebtr die h'nMchuufinifrbäUniiitv eqg.
398» 12 sieut non recipiendam f'uiejie ejciMtimat Scftf>tU.
S9A, 17 si r/*. Ä«#cA, Ägraphn p. ÄS2
402, 15 SS. Lact, in eis quae de Cijpriano garipitit, colerem quendam
dtixiitte uidelur tx QuinUlxani (Inst. X t, 338 m.) de Smuca ivdicio;
c['. Add. aä p. 5*'. 3 s.
40li, 25 Mtl an Hewtinger, Kmettdat. p. 7ff
412. 4 adde TESTES] Hieront/m- epigl. LXX 3, ur,l J p. 425 CVall:
Cy^rianus uir oloqiioutia poUeus et uiartyrio Firmiauo numuit« mordctitr,
cur adii«rsiis Deiui'trianiiiii scnbeiiR testiinouÜB usus üi pro|)hetan)!D et
Apoüloloruiu, quoe jlle tlcta ec couuueuticift esso dicebnt, et doii poiius phi-
lu-iophpruiu et poetitnim, qiiurum auctoritali utetliaicuiffontmin] Dun'potQral.
4)3, 5 m appar. J. 'soIaoi lantt ueriunj]'.
480, 3 quid (fitUe bftc pi«tate demeutiiiB, (om. quiMD^ mortuts eqs., «/
oMatiuM bac pietat^.' »rrltU luortiiis equ. ej:piirtlttr. cvni. Rnrtel, quid
potMt bac ]iietat« {efüc'i uel »imt cK-iiientiuü ijuntn Schoetl.
435,23 tn apimr l 'iMiinuit lillV,
441, § 13 8. locuB ex Minuciv Ed. 37, 3 «. et iloro 1 4,5 ss. amta-
^i%nntuti uit/ffwr, tiiti recUu» pro Floro commune huitt» et Laclantii
ftuctor statuitur (nvn titmcn Lmnw 11 11); cf. Add. ad p. 61. 3—7.
448, .'> M. Jlnafte locnm ad Seneaie De immntura morte Hhrynt (cf.
Z-iiet. I.i,312; tlT K', II), CeUarius, qui Tertutltan AjHtt. c. ÖO eo»ip*trttt.
ad tihtttm De remediia fortiiitantm rtfert.
444, 9 ef. Pruleg p XLIIl
478 «II fubteripticM codicts Ä D • corrifiemium eat in DCCCC ; cf.
I'roleg. p. LXXII.
479, 4 m appar. l. 'suffrR(rrante V.
483, 16 uix in h A. P*T»ius Huhrtt.
485, c. 3 9. lAtctautium Maximinu» in earmine De Y tiHera (Anthol
tat 63ä Riege) »tqui uidetur
485. 11 s. ad iu qua . . eiuK cf. Koffmane, KirchenJatein p. 130,
&01, 9 poHi ilidic«r« dinÜHctio dehndtt ext,
515, 15 8. auimal . . sociale] Senecam de benef. VII 1,7 fefArintot. Poitt.
12) confert P'auth, De iMctonfii dicto: Honiioeni «sse animat stwiale.
ITeidettterg. IHOO, p 5.
h\&, 16 tiitaudaiii] fptouiiim uerhitni tulari cum pmepoititione a cun*
iungi »oiet et staiim tutaiii sr<ptitHr, Thito dt'sti)Iiitaia eonicit, quod
t<Kis p. Uliii, 0. S28, 14. maxivte couimrndatur.
527. 20 Addendum detcui.
541,20 iii> delendum.
547, 4-IÖ EPirOMEJ add. c. 89, 1.
SSO, 12 in appar. udd 'quid euitn B'.
5«iÖ, 15 iiioil] i4em error in cvdi<e HM De nwrt. ptr»ee. 38, 1.
5ü7. 14 üi appur. t. 'cui s. l. udd. B^\
Ii*
cxvr
Oorrigenda et Addeodiu
573, § 12 AöCTOHES] cf. HarÜich l e. p. 308. - SO pataamu» coni,
HariUch, tto» rectc, cf. p. 574, 12.
577, 2. 678. &. 7 cf, ProUg p XV J adn. 1.
580, 9 s. idvtn eqs. cum Buntfmatmo (vf p. 8^0 adn- l; 1079 arln. rj
ad proximuHt i580, Sa.; cf. ad p. 4tfif, Iti credituiii^ deus refcrmdum «i-
detur; cf ft. 51. 6; Rom. 3, 4.
581. 13 iCPirOME] l *581. 13-20] c. 62.4 (ab stque/.
589, 10 b. loatm Ouidii A. HartI iruiicauit.
620, l BS. formam orarttU nontiihil diutruam habet Thfosopbia auetoria
ig/toti e. 37: BurtJtch. Kiaros p. 106.
629. 10 AVCTORES) locttm GclUi indieatiit A.Uartl
m%, G rf Pruleg. p. LXXXV adn. t.
644, 2 in appar. l 'ßlBAHll'C Stdulius'.
liÜ.'i, 19 super dtfmdttur tiiam iritrrpretutitme Jtnla loci EteiJi 38, 32
(cf. Sahatenum ff fiiit) igueni et sul|ihur pluuui super euiii et super
omiii!S qui cum vo auiit et «upcr populos multo« qiü taut com eo.
6€<3, 2 Addendum deleui.
677, \9 de Aü ntitii interroffanti mOii Guil. Schmit*, vir harum nrum
pentivfimu», haec pfr lUtera» benigne rr^pondit: Die Schrift i«t einp
xyllnbisohe Notenschrift, dio ans dpii oigtnUii-hRii iiotae Tir. abgeleitet ist
und iiiiiiirbi: Hurliütitt>Knzü^ dKmiiü bewiilirt hat ... In Silbfitsrhrift sinht
die Zeilu »o suk: nou uol ca niiü »i bi aq ani uin dt^ ca ait aut nqi lu uns
i gDeiu. fdem uir docttnnimwi addidtt de einfpiJari hoc uotantm genere,
cuiu» exemplutu iirimii» propontiAsel (ktroltts OipoiUt, Mineeiluimi di stona
itiüiana, uol. XX V, InüT. p. 270. '!HS (cmhi tabula If), cotiferendam csm
ditputaiiutiem fuiiaui Unret, La tachygraphic Halieitne dtt X' Hiicltj
Compics rendu« de fAcaärmie de« fnscript,, uol. XV, i6S7,p. 351. Kivs-
dem generi* nmi noUu p. 727, 9 et 681, 26. fie loco p. GHI, 2ti S^ntits
postea mihi gcripitit notas illa» (pars margine resecio interiit) nie ense
erplicanda»: at-»<:aliip]ituii
lajrijiiinius (Vie, hon t»i'(|uit4U8).
iia|tuiii
Ttihm igitur hin \ocis nil niti uerba LadantH notif repetita mmt.
704, 5 IN apitar. i. doctoruni bomnium (sie) T.
715. 1 »di^h ex Ufiu ilio ftalae, de quo cfftocnKdt,f lala u.Vul^ta p. 433.
7.'W, U »M appar l Jj(.
733, 10 III nppar. l. haietes et auci T.
7:w. V,i vf Proh^.p. XXX IX adn. Ü.
738, 15 in appar. l. 'in tutuui om. B'.
743, 16 m apjtar. l. ae suoque c<>ntt'iitii» sit
744, 6 IM appar. l *sup*nbundRntia (h er.) P*.
756, 18 ef Pndeg. p. LXXXV adn. 1.
7tfl, 8 ad vffwwH cf. 5/3, ß; ^2, 4; 639, 4.
EXPLIOATIO SIGx\OUVM.
B: oodci Bcnotilfiasis 7ül üvec. VI-VU: cf. Proleg p. XIII.
G: oodei pMcHptiis S;iuj;aJ!pQsi8 2l3«iee. VI— VII; cf. Pröloj;. p. XXVI.
Numeri pagiiiarum io nppxratu propositt nd genuimim folioriim
ordincm. ({ui uuiii'^-rt iincis inL-lusi iddili Hutit, ad cum qui uuiic est
»peotAut V« kctjoaibuet in appAmtuiu nweptis cf. Prolei;. p. XXIX
iidu. 1.
H: codex Fiilitino-Vatic&uus 101 »acc. X; cf. Prolpg. p. XXXIV.
Jlf: codicis Montepnsuljinl 241 pnrs aatiqua aa«c X; cf. Prolog. XXXVI.
JW: »M'u»d«m oodicls pin nee. XII scripU (I 1. t— 9, 8); ef. Prol»^.
p. XXXVI. Hoc aigtiuni in indir« laiitum cixücum smguHs in pii-
giiiJH nduotnlioiu LTiticao i>r:uifixo positimi l*hI. in iiduotntiou^ i)rNi
^f scriptum est.
P: wdM Parisiuus Piiteani 1662 siwt-. IX; of. Proleg. p. XXWllI.
R: oodicis Pariaini lU-gi\ 1063 pnr» nutiqu» saoo. IX; cf, Prolog, p. XXX.
Ä": eiuitdem codici» pftm saec. XII srnpla (11 it, 8— UI i, 4); cf. Proli^.
p. XXXI. XXXIIl. Do uxu huiuh sigiii idciii quod Ac Jlf' ualot.
S: oodioid Pansiiii 1664 pnni antiqun -iaw. XII; cf. Proli^g. XLVIl.
V: oodcx Valfuliniieusis 140 «aoc. X— XI; iif. Prulc-g. p. XL.
g: ood«! QoUi»uiis Membr. I n. 55 s»eo. XIV-XV; cf. Pml«^. p. LH-
C: eoniwiHmi eodicnm; of, Prolejp P- CVUI.
Bh prima oibdiis codiciu B, JÜ' et ß^ sncuiida et tcrtin correctriws;
parllfr in ct-tiTw codicibuK. — Corr^rlioni'n ciiiuslibct gen^ris qniljus
simplex sTgiiuiu oodicis adposituiii fst, manus priii:ii<! sunt. — Ra»
IccÜoae.*! (-tidu-titn HMHSV quibus si^tin Cünini codicum cum au-
mero ' addita stiut, niüiiUK altfnAt* i.-(>rn>xi*ruut.
Ijttrrae ** et "'' nJgno uodü'is additat« signJficAnt ante amtciionem et
ante rantram; si utbÜ aliud iiidir:iiiiin est, scriptum qiipe nunr <»st
a uiatiu primii fitrtJi t^st et cum coiitirxtu couscuLit.
Uttcrap '■' tt '•' sigiio codicis addita« sigtiiücatit post eitmciionem ft pmt
rantram.
edd.: oditores omo«8 uol aliqui.
exp : expuiixit.
(Ü.: Unea delcuit
[ J bis utiris in apparatn f^ao litUra» iacludiintnr. maiiiiii* codiri» 0,
quau mitiu!) accnti-au' iigiio<<tü putcnutt, bis ( ; vav qua<-' itiit scriptum
CXVIII
EiplJCRtto «ignorum.
eitincta aut meiobntua perrott nel d^trita UiterimiDt. «mI »rripttt
fui»M pO<t«tlllt.
> * bis unrinis roupn>hrn<lut)tur eae littene w\ iiocr» quae in oodictltiu
supra uersuK additae sunt: quae si a manu prima M^riptat* sunt,
leciioiii aiiniuu ctidicitt uel üinplei fneliit Bt iiel enio numero ■ (B*)
odponitur, ai a seeunda uel tcjüa, i>uni oninnis * od ' (JT. B*).
■ 1 his uuciois cooprohf^nduntur Uiterae uel ooce« in resnrs spriptae: s)
coirectio ninuu« primao fsU l«ftioni «i^num coclicis url siuipUx U4>1 mm
nuiiioro * adpouitur. si kiadu» Hrcund&c u«] Urtia«, i-uui nnuierif ' uel \
9 interivgattouiB GJ^iitu liftvrae additum md) mm sntis accunvi*! Irgi
pOtuiSM indicat, stgtio mauu» m«lut m. 3? n»l £") additum ininui
Mcunte a^Dsci potutsiw siguiäcat, nuiu t>a ipsa uaaia esa«l.
• litt^ra enua.
m ucl = rafiura.
Drariiluniin Sibylltnoiom uenua et ft'agmeDta wcnnduin editioopin
FrieUlieLii uumemntur. In Minuciu Ffliue, Cjrpn&oo, Arnobiü. Lui iferu,
Sulpirio St<U)>ro, Saluiauo pagitiae et uersii« sunt «ditiointm Actdemiae
YindoboDeDsw, in AugusUni De ciuitate dei libria alterius Bouibnrtiaoae,
in TortuHiano (»fhlt'rinnap maioris In Ennü lücig indJcandis editio Vnhleui
udhibila <■»!, in Lttcilio t-ditio L. MuvUvri. lu CIctuu« uuineri »d lt:uU'ri
cl Kitvseri, in Seneca ad Haaaii cditionem apoctaut: quod propter IVng-
uiL'iita uiumtiMtuui fsl. IakI Epirurel secuudtim librutn ab IWnctxi Mtiliiin
(Epioar««. 1867t slgnificaii nuüt.
LCAELI FIRMIANI LACTANTI
DIUINARUM INSTITUTIUÄ'ÜM
LIBER I
DE KAL.SA KELI(4I0NE.
1. Maguo et excdlfuti iiigeuio uiii com se doctrinae poni-
lus (lfdidis>iem f|u)rqnid laltoris pot^rat iiiipcndi POnU'uiptis
oinnJbus et priuatis et puMicis actionibas ad Inquireudae aeri-
tatjs Stadium comult^ruut, ^xiätinianti^s multo esse praeelariug
hamaiiaruni diainainmqui' nrutii intipstigare ac sein» rationoni
quam struendis opibus aut cumulandis hoDoribus inhaerere:
HSMTVJ I INX'IPIT MBKK KIIIMIANI INSTITVTIONV DI-
VIN.UiV H ef in mg. de.ct CKLIl KIKIUANI HE KELUilONE ET
HEB; DIVISIS AD CONSTANTINV DIP id. man. ut mU; FIRMIANI
LACTANTIl DE FALSA REUGIONE DEOitVLILN S; INCIPIT-
LIB LACTANTUCONTRA (JKNTES- 31 d in mit. mtp. X. Caecilii. Fir-
nitnrii' Lactdutü Ubor primus cuotm ^ent«« man. recentisn.; I.IHER FIR-
MIANI LACTANTII DK KALSA KEMtilONE P; INCIF ; ÜB 1 FIR-
MlNi : L*cT*NTlI i DE FALSA REIjüIONE V L. CAELl FIRiHAM
LACTANTI] fttibucriptioMn /ihr /. // llf IV. VII. in B; ef Hterontn»,
de uir. iniuatr.ßO: Mrniisnus qui et LacUnliufi,- tte »ominibits Lactantii
cf. etiam PnitegomtHa 2 DIVINARVM IN'STITVTIONVM] iliiiiUM in-
»liiutioues infra § 12; diiuiiamiti iustitutiotium Epit. proofm. 1, de ira
V, 4i imtitutioutiDi diiiiiuruni inMrrijttio Hb. I tt «uhorri/rfioiwjr (i^. I,
in. IV. V in li, sulttcriptio lib. VII in P: IJitrontjm. ihtd.: babt'tnus
oiu» . . . iDstituliumuti diaiuaruu aducrsus gent^s libnis VlI 5 >.-ii.«;l-
IwUe S «e« M M dudiweDt SMV 7 »d vm. M 8 ptudio .V
•i'stiinut«! fest- S) SM lU iostru^odi« V uit cniuidnudiB] acca-
mnliuidif (pr o in ras- ex u ? m. 1?) S
tvitll. Urt i 1
Firmiiini iiBctniitJ
qnihug rebus, quoniaiii fragileB t«tTenat>qiii^ sunt et »il solius
corporis pprliiiPiit fultum, inMiio iiiflior. tit'ino itistior eHir-i
pottisK nraiit iUi i|ui(lfm ueritati^ eioguitlou^ (iigiiissiuii, quo-
utam scire tanto opere cupiueruut atquo ita, ut eam rebus
oiinii1>us antppoiiprent — iiam et aljifciss*» quosdam res fami- r
liarfs siias »^t reuimtiasse uniuersis uoluptatihas coustai, ut
soIajD nudanique uirtiitem nudi expeditique sequereutur, (et)
tantuin apud hus uirlulis iinmeu et itiiftoritas ualuit, at in
ipsa esst' suniini Iioni praemiutu iudicaieiit — ^ sed noque
adepti sunt id quüd DuUdtant et operam simul atqut* industriam m
p^rdidernnt, qiiia nnritag id est arcaiiuiii sutnini dei, qai fecit
omuia, iugenio ac propriis s-eusibus uon polest couprehetidi:
aliuquiu nihil iiiter dt^niii homiiKiinqut* distaret, si eoiisilia et
dispositioneä ilUus amiestatU aeternae co^fitatio adsiequeretar
huinana. quod quia fieri iion potuit ut homini per se ipsum i&
ratio diiiina not^tscerf^t, noti est passus liomiiiem deus lumeu
sapientiae reqtiirenteni dintius ejrare ac sine uUo laboris etfectn
uagari per tenebras iuextrioabiles: aperuit oeulos eins aliquando
et notioiiein ui*ritatis iiiunus suuin IV<-it. ut et huinuimni ^a-
pientiani uullam esse monstraret et errauti ac uago uiam con- »
sr-queudae inmortalitatis ostetideret. uerum quouiam pauci
utuntur hoc cael^j-ti beuefieio ae iiiunere, quod olmolula iu
obscuro nerttas tatet eaque uel contemptui doctis est, quia
idon>'iä adsertorilitii^ fgf>t, uel odio iiidoetis ob insitam sihi
austeritutem, quam natura homiiiuni procliuitf in uitia pati m
non iH}te&t — »am quia ulrtutibns amaritudo permixla est,
uitia uero uolnptate coiidita suut, illa olTeiisi, hac. deleniti
frt-uulur in praeceps et bonorum specie falsi mala pro boiiis
amplectuutur — , suecurreudum esse liis erroribus credidi, ut
TiSMTVJ 2 corpori & P*. in ras corr. P* cultnm p«ÜDPnt .S'Jlf ^
8 <|ui(iem Uli PV nfpiitiune M qtioniaiiil quam ,S^f edd. 4 Unto-
pert-' SPV cnpiuere S ita ut om. M 5 suas familiäres S rauiiliaris P*
(eorr. P^) V 7 et tnntum scr., taiituu C, t«ntuinqiie frfrf. 8 «wjmi
itirtatis aäd. l ueritntb M hiirtoritütis P '\\*t er iuit P 9 praedi-
ciirent PV 11 siunmuni (inura i» mg. add. J") PV 14 co(rniUo SM
n uUo (o in ras. erU? m. '2) V 19 uatiduem R\ n<>ti);ii>Ui>m M 23 e»
qane P contcinphj PV" 24 Bswrtionibun ,S' 2t fturtorit;»tem Jlf '
26 {pennislii 8 27 deliiilU ^MP 28 et. om. M faiw MP midi P
diuiu. inst
et (loüti ad ueram s^apiptitlam ditigniitur H iiidncti a\\ iifrani
religioneni. quat* protessio inulLo iiiflior uliliur gloriosior pu- 8
tauda est quam illa oratnria. in qua diu uersati iioii ad uir-
tutem, sed planff ad argutant malitiani iiiuenes erudiebamus,
ft inaltoqQe nnup rcciius di* prafi-i'ptis cafleslilius dif'sen'mu>r,
qoibos ad ciütum nnpu* iiiaiestuti^ iiieiitHS hümiuuiii int^tittieru
poSv«huus, nuc tain de rebu» hutnaiiis beiie merntur qui 9
seieiitiam beiiH dirciidi adf<'ri quam qui pi» atqut> iiuioceuti^r
doc('t uiutfre. idt;irco apud Graeeos maiore in gioria pliilosophi
10 quam oratori's futTUiit. illi eotm rectc uiuendi doctores sunt
existimati, quod est loiige prncstnbilius, quoniani In^nt^ dicere
ad paucoi! portiuet, beue aut^in uiuere ad omues. multuni 10
Umeu uobis «xerdtatio illa fictarum litium eontulit, ut nunc
maiore eopia M faciütate di(vudi causam upritatis p*»rüri?iuus.
14 quae licet [lossit siue yloquontia defendi, ut est a raidtis saepe
def«?nHa, tamen clantato ac niton* s^'rmoiiis iiilustranda et quo-
damnKHlo adserenda est, ut poti^Dtins in animos influat H oi
awA in-itrueta et lue« orariouis oruata. de reJigiom» itaqu? nobis
rir'busque diiiiuiH in^tituttur di^puUtio. iiam si quidum iiiaximi li
»> oratores piofessionis suhu quaäi ueteraui decur&ts operilius ac-
ii(»uuui suarum |)Ostremo st; {ibilosophiac li'adidcruul eaniqut'
sibi requiem lal-inum iustin^iiuaiu putiiuernqt, si aniiiios suo^
iü earum rerum quae inneniri nou poterant iaqnisitione tor-
querunt, ut non tajii olit;m sÜii quam ur^rotlum quaesi^stt uidt;*
«t »utur et quidem iiiuito mok*i>tius quam in qui> fueraiit aut«
uersati, quauto iustins ego nie ad illam piam ueram diuiuam
liSM'PV} 1 dfiii^iitur H* 2 nflt-giouvui {alt. e er i) P*, aic taept
glorioaiorque |qu«> aild. m. 3) B in gloriosior desmii fol t r co/ticis S
rtccatiure manu acript., in folio 2 t incipil aniiifiui manu* utrhis inde
nb ess« Im erroribus (3, !&) refttilu multu quito (exp. m. S) P 'uuuc? P*
c
<; instriicre J» 7 tftrapn /"T hiimanis om 5 8 dicenrlo Jtf lO dwi-
«iivs*"« /. ni. S) $ic U Ui uMtilis P uirtamm 8, fictiirA M «ti 8
U uiwoiB {v rag. fjrw) P, iiuii'^riiv (erp m. 2) V 15 poss^t B 17 nd-
vrvmU 'fortassc Prtntg I-Vannwi, sed cf. § SO; VI 1, 1; dis^erenda C
iii| in jV 18 Hw— liicej stin «t in«tnt<<'t.i (rta m ras. M) ivligjouo et lue«
}tS5! 19 n] et 3f 23 iu(itii«il4«np P'V* torqnerf nt] torserunt. quernnt M
l'-l (|ux«!ii«<M< iiidi^iintar qu^im not^tiuio P 2ri et quidem] eqQidom R
2Ü Üonm illam futm diuinum (corr. w. 2) P ii^rSl* {nerjM dioinaraque HM
ä
4 Finiilani LacUnti
supicntinrn quasi a<) purtuiii aliqu^m hitissimtim coDfortini, io
qua omoia dietu proiia sunt, auditu r^tianiH, ladlia iDMlectn,
12 huiie.sta susceptu? et i>i quidam prudentes et arbitri aeqüi-
tatis itiiititutionps ciuili.s iuris cnnpositas ndidiTunt, quitins
ciaimu disi^ideutiuni litt^s coQt^utioaesque sopircnt» quanto s
inviius uos et recüus diaiuas iuslitutioues lilteris persequ^mur,
in quihus noQ d«' stillicidiis aut aquis arcendis aut dt* niana
conserenda, sed de spe, de uita, de salute, de ininortaiitat«,
de deo ioquemur, ut superstitiones mortiferas erroresque tur-
pisaimos sopiainus? n^
17 Omissis ergo terrena« huiusce philosophiae auelonbus uihil
certi adl'ereatibufi adgredianiur uiain ivctaiii. quot^' equidem äi
patarem satis idoaeos ad bene uinendum dnc^s esee, et ipse
18 sequerer et alios ut sequerßntur hortarer: sh\ cum inter se
magua couciTtatioiie dii-^ideant secujnqm^ ipsi pleruinque dis- i*
eordent, apparet eoruiu iter nequaquani es.te directtini, siqnidem
üibi quisque ut est libitnm propria» uias inpresseruut coufu-
]iSM^PV(g)J 3 «? J" arbitria -1/ 4 inslitutioiies P 7 stilH-
ritliw IP 8 consenianda PV dtt sjw om PK Eupt-mlwue» Ä
10 poxi sopiamns in RSg locus hie (13) QutKl optis nunc numlDts tui
auMpicio iiichoamus, Confilaiitiiifl itn{teratAr maxiin«>, qvi primus Roma-
ttonuu principum repudiatis erroribua maiestHt«m dei eJuKularis ac ueri et
(HignoiHKÜ (•! honorastt. iiam nun diPM ille f)>linsMiuuH orbi t^^rrurum in-
luii^set, (juo te deus summus ad hoatum inipem colomcn (culmen g)
eii^iit, saliitar^m uniuersiis et opUibilPin (optabile*. ~ tu. 2, S) principiiUmi
pracclaro initio aospieanis ca, cum enersom sublatamque iusUtiam reducens
taeterriiniini alionim facinus (>xpta«ti. (14) pro quo facto dabit Übt deos
felicttatom uirtut«m diuturnitateni. nt eadem iustitia, qua iiinfnis exomis
es. gubemaonlum rei publicae ^tiam 8*nex teneas (tcne'a* g^) tuisque libe-
rift tit ipsv A patr« aceeplstl tut^laui Rüiuani iioniluis tradaa. (15) nani
malis qui adhuc adnereue nutoa in (ot Sg) aliis tornrum partibus 6ae-
uiunt iiuantu s«rius uulo ueb einen tiu;^ ideui oninipot^as m^rcodem sceleris
«isoket quia nt eet crga (ex eira R^j pios iodulgcatissiinus (g ex c B*)
pater, «io adnersus impios seuerissimuB (seueriNiuioü B\ g. l. corr. B*, rtt-
uerentJBsiuiUft Sg) iud«x. (16) cnius religionem cultunique diuiniiiu cupitMi»
defeadere quem potius «ppelleiu, quem adJoquar nhl f^uni, per qu^ni rebus
bumaiiis iustitia pt snpioutia restituta est? cf. Prolegometia lloiuis80^
Vi dfft'ri'niibus Ä, ailwtTi^nlibui jlf 13 at ips? um. H !t> drirotum PV
17 quique M uias] mtiis R inprecserunt] ingressi sunt VoUtmanntu,
tpi»l. grritulut. p. 5
dliiiii tu&t. lib. 1 1,
5
«iotirmque niag:nftin quafrtMitil>ua ueriiatem rpüqui'iuut. tiobis 19
aut<*in 4ui sariamentiiiii uerau leligiMiiis acoppimuä cuai sit
tierila? nnielata (iiujnitu:«, cum doctorom sapiontiae ducomqu«
nirtutis d^um scquaiiiiir, uoiuersos siiic ullo discriiiiinu wel
B sexua uel aetatis ad cacl^ste pabuluni Pomiucumui>: uullu» SO
fiDim snauior anitiio cibus (>st quam coguitio ut>rttatis. cui
.«dst^rcndae atquc inliistraüiim- wi^ptcm uolumina ■rifstiiiaviiiiu»,
^[Uitmuis ea ref^ iuHuJti f^tt pa^m* opcris et iunifu.-^i, ut si quin
haec dilatare atqne pxscqui pleuissiine uolit, titittu Uli rerum
10 'öpia exuberet, ut nee libri modum not' finem rsperiat oratio.
bed DOS idcjrco brfviter omuia colligemuä, quod «a quae ad- 21
luturi sumuä taiu elara sunt et lucida, ut nia|ris iniruiii esse
uideatur tarn ohscuram uideri horainibus ueiitalera et iis prae-
cipue qui tüipionlfH unlj^o putautur, md quod lanlunimodo in-
i& -'tituoDdi nobis homiues «ruut hoc Püit ab errorc quo suut tm-
pHcati ad rectiorem uiam reuocandi. quod si fuorinius at 33
jipero adiäficuti, mittemus w>s ad ipsura doctrinae uberrimum
ac pti'uissimnta fontein, euius hau&tu atque potu coiiceptam
uisceribus sitim sedent ardoreinque restinguanti ertintqne Ulis
omnia far-ilia pi'ona manife^ta, modo \w pigoaf ad perc-ipiendam
sapientiae disciplinam legendi uH audi^ndi patientiam eommo-
ilarc. mutti enim superstitionibus uanis pertinat^iter inhae- 23
rentps obdmant contra manifcstain uoritatem, non tarn de suis
relit^iouibu.-^ quas praue ad^truiit bcni- mtriti quam de 8e mal«.
s6 qui »um habeant iter rectum, dimios secuntur anfractus, planum
df'sinunt, ut por praecipitium labantur, luccni rolinqunnt, ut
R8M''PV] 2«erap om. PV 3 reUta M 4 nirtutis] ueriUtis Ä.V,
»td B. t. i nirtutia add. Jf>; iieritnlü Utftur i^Mitftiiunntu, «fd ef § 17
i(U)U90t ad beue uint'iiduui <luc«8 — itfi|u<*rer c-o^^pUiiu V', m rm.
tort. K* 7 iuhi!>tiivndjav (aduc add ut. ^) li septi'in spatio relicta
vm R 8 Wne S W plcniss« /*', eorr. P^ !•> r-p]>|"*riat RMT"'^ (pr p
tr.), r*p«'ri.it SV, simUm plerttmqut in rin foroiis uorietas, cOMt'tnfrr ferc
pp f*i B U ooll>?gtiuus P, CQlUg'^mm (corr. m. 9) V 13 M] ut M
hh SMPV pravoipiiae (rxp. m t?) P, prAecipuift V*' 17 roitteiiiu»
om. 8 18 ceptAtu S tl> rt-stiiigt 8 21 conunpiidAiv P^ fromiQodur«
in mg im ree.) V 22 'nauis' P' 23 obdiinintiir Ä' (tntpra miiiir Unen
a R'f M. otdurant m edd. 2-1 praue iid-^cnita) praeforunt /*(' 25 if-
quüiilur .V 20 prawipitja lauantiir Ä'. pni^ipiU* nolantur Ä* preci-
pium M pottt Ul.aritur 6' fere litt, eras-t P
6
FirmUni Lftotnuti
24 in tenebris uaeci ac debiles iaveant. bis consuleudam est,
ne eoutra se pugueat ueliutque se tandem ab inueteratis er-
roribus- liberari: quoil utiqui* facieiit, si qnaro sint nati ali-
S5 quamlo peruideriut. haec odIui prauitali^ est causa, ignoratio
Bui: quam si quis cogniLa ueriiaie discusserit^ siM«>t quo refe- &
renda et queinadiuodtuii sibi uita degcnda sit. nüus scicntiae
siiinmani breuiter i-ircumseribo, ot neque religio olla sine sa-
[lientia sn^ripieuda sil uue ulla sine religioue probanda sapientia.
1 2. Susei'pto igitur iniustrandae ueritatis officio nou putaui
adeo neeess^arium ab illa quaestionn priiicipiuni sumerp, quart m
iiidctiir prima esse iialura, situe pronidi-iitia qua*' \*'h\ia umuibus
*2 coDsulat an fortuilo vel facta sint oniiiia uel gerantur. cuius
i^enteuiiae auctor est Denioeritus, conlirniator Kpicurus. sod
et. antea Pi'otagnras qiii deos in diiliuni uocaiiit et pnstea Dia-
goraä qui exclusit et alü uonnuUi qui non putaueniat deos n
esse quid aliud efTeceniul nisi ut iintU esse prouidentia pa*
tareinri* quos lameii eeteri philosophi ai; niaxiiiU' Stoici aeer-
rime rettuderunt da«entes nee fieri munduen sine diuina ratione
3 potuisse nee coustare, uisi summa ratione regerelur. sed et
Marens Tnilius quaniuis Academieat! disciplinae defensor esset, so
de prouidentia gubernatrice rerum et multa et saepe disseruü
Stoicomm argumenta confirnians et noua ipsa adferens phirima:
qnod facit cum in omnibns philosophiae suae libris tum maxime
4 in äs qui sunt de natura deorum. uec difficUe saue fuit
KPITOME 9-7, 3] Epit, c, I, 1 sq
AUCTORES 9-13 (Epicurus)] cf. nd Frg. 368 (p. 247. 28).
B(« \6)liS^PPV] 2 uelint quod M 4 prauitaa M 5 quo» (d
er.) V 7 sapienlia post ulla li 8 relepo'nff (iiU. e ex i corr. rt no add.
m. 3) P 11 sine itf, «i-aö (t er.) V 12 ri>rtuitu M sunt M <oiimia- i«
gencrentar ($. I. m. ä) R 13 .«enteatiae V 14 ant« M iiviAjforas 3t
15 putarmit PV 16 iiullii] illn S a putAivtur incipit cotl. B
17 tam(enc."';ti'n B taiiietii M filctmfi B, ommno pUrumqtte 1' pro ph
18 retudeniut (pr. « ex k R m. i et ^) Ü.S. r^lundenint M, i-nidid»*-
niut PV diceot«s M 19 cou9t(&reni>si B raticKue) B 20 Marciis] B,
H. uel (H. cttt; praenomina cotutantrr plena in BO, raro in cett.
Sl et (ante mK^o) om. M 23 lilctfopiae B tuno P 24 ü« tdd., bis C
'dvorum B fu(it> B
ditiin. inst lih. I l—ll
paucorum hoiniiiuin praua spiitieiitiuin r«Ml;irgU('rt' m^iidacia
tei^timomo populorinii utijut) gt^utitim in liac uaa re uon dissi-
dentiam. nomo est (?uim tarn nidis, Um feriü mohbus quin 5
ocnlos siiOK in eachim toJIens, (amelsi neMciat aiins dei proui-
B dentia rt^^ratur hoc omD«> quo«! (.-einitur, aliijtiaui tauieu osse
intMllpgat ex ipsa rerum maguitudint^ motu dispositioue con-
Stantiii utilitatt* pulchritiuline teiiipi^ratioin' ii(*c posst- ficri quin
id qaod miiiibili ratione eonstat coiHitio m»iore aliquo ^iit in-
üttruetum. et oohis utiqut» facillimuiu e.st exsequi hanc partem 6
10 quamlibH copioi^t': simI quia imiltum intcr phUosophos agitata
res est et prouidt^nliam lollvutibaa sali;! respoiisum uldetur ab
hominibus arguliß t*t eloqtientibuti et de Kolb'rtia diuinae proui-
dentiae per totiiin hoc opus quod j^uü^cepimus sparsim dicere
uns neces^e e.-^t, oinittamii.s in prat*M(^iiti haue qaaet^tionem,
li quae cum ceterLs ^ic coliaeret, at nihil a uobis nideator dis-
seri poKse, nt non simul de prouideutia disseratur.
3. Sit ergo no^tri operis cxordiiiin qna^-stio illa consequens i
ac sccunda, atrum potentat« iinius dei inuudus regatiir aiine
multorum. nemo, qui quidem sapial rationemque secum piit«t,
w non nnum esse intellcgat, qtii et condiderit omnia et eadem
qua coudidit uirtut« iiioderetur. quid eiiiiii multift opus est 2
ad mundi regimen suf^tincridum? oiBi forte arliitrabimur, si
plures sint, minus haber*» singulos neruornm atque uirinm:
EPJTOME 3-9] c. 1. 3 ». c. 31 c. 2- H-lDj c 2, 1. 19-8. S]
c. 2. 3 sq.
BHSMTVJ 1 <prftua9eii}tieDtiuni B prau? S, prau* M Moli'eD-
tittiu PV^ 2 adque B, sie fen ubiqne, raro in cett. codä. dissen-
ÜPittiiim Af 3 tain (ante (*tU) otn. P qui H, qiii non Af, quia /**'*
(n «r]V 5 sujH-a Hliiiiiaiu add. s, proiiidt^ntixui R** tt mo(t(idi9)pi'>Bitionp B
niotns PV constiuitiao M 7 H^ri' B^ quin om. PV 8 conslAt}
t«on'tat itifi ^1/ cousiliü K', iVi ran. anr. V* i> ituque S 10 quam-
ICibyt B, tiuiuiilicet PV mu(ltiint> B aptaW K* 11 (res) B t«l-
1piili(1>u«} B 13 <bo)c B H DOS om. S aoiittamus (pr a ex o> 5>
hanc in prrrstL'nti 3f qu<M)iiciu«m B 15 di^jii^rri B 16 pont Hifift^m-
tnr wrba iilniio— regntur ex c 3, J, uhi tarnen wo« deaitnt, S 19 (jui-
Hpiq qui B qui piuiteit ndtl. Ä", owi MPV quidt'in |i tr e iri- S\ H,
qnt drn Af 20 un<tiin) B (,-oCndi)dent B, ouudldlt M 31 quA*' M
<i)inntr>rao<l((>rft)ur B (mulrisopii>i«8i> B 22 rouD<diregiinensu!tiueQ>-
dum B arbitraiDur P
8
Firmisai Ltettnti
3 quod quid^m feoinnt ii qui ^sse niultos u»1unl, quia nt^cesäe
i^t iubecillos esse, »qaiileiu singiili siae aiuilto ifliquoruui
laiitao riiolis guJuTiiiicuhim sustiücri^ non possunl, dcus aut«ui,
qui efii afUrna meus, ex oiuui utique parte perfectue eonsum-
4 matut'que uirtutis est: quod si uurum est, uuus sit aecessi* u
t*st. pot«stas fMiini u(*l iiirtiis absoluu retin^t snaiii propriam
flrmitateni. id aiitoni solidnm existimaudum est, cul nihil de-
& codtTu, id pcrffCtuui, cui nihil possit aer-edur». quis duliitiH
poteniissimum esse regem qui totius orbis habeat iinporiumV
uoquo inmorito, cum ilüus siut quae ubiquo sunt omuia, cum m
6 ad t'uni soluiii omDBS uudique coplat' congeraiitur. ut ^i plur^s
partiatitur orbem, minus certe opmn, minus aihum eiiiguli
habübuol, cum iritra piafscripliAni porliouNU se quisque cüh-
7 tineat. eodem mudo etiaiii dii, :>i plures siut, minus uak'bunt,
alüs tantundem in se habenliltus. uirtutis autem perfecta na- u
Iura in (m> polest esse in quo totum i}a\ quam in (*o in quo
pars exigua de toto est. deus ueto si perfectus est, ut ^se
8 debet, uon polest esse nisi uuus, ut in eo sint omnia. de-
orum igitur uirtutes ac potestates iufirmiores sint necesse
est, quia tanlum singuliä deerit, quautum in ceteri» fuerit: »
9 ita quanto pluros tauto minores eruiit. quid quod .'^nmnia
illa reram potestas ac diuina uiä ni* semel quidem diui<li potesl/i'
quidquid enim capit diuisionem, ot interilum capiat nw^esse
est. si aut^^ni iiiterttu.s proeul est a deo, quia incorruptibilis
EPmmE 5-10, 13] c. 2, 5—8. 15-19] 2, 8 is— niimumm.
SItSM''PV] l ii edd., hü BS, W SMPV uolunt multos B i* iu-
IwpriUys B. aic, pariter iuWooUUtas fere ubique, IßWdlli's (iinb-, et alt p
ex 9 S) S3SPV 7 sitlidum (exp. m. r«,> P 9 orbis (o es ü) B
10 miit.] sint Ä", corr. Ä" II aA B, »ic aaepimime Vi patiiuitur jP'. rarr.
m. rec. 18 habebant J*^ itres(cri)ptttnniiortioii>eni B cü(iiliueatc)od<'iu B
14 ';>:tiauidii.iiplure>& B sunt S lü aüt (~ ni. 2) S It) quam] aö in
ras. ejc quiü £P in eo] in co (exp. m. 3) R, iu «o nou ^V qua jt/
17 si' S* öi |i*'rf**i.'tit« PSt) si perfectus Mt qiii» jH»rftn'tiia est M
W ii(on> B, an. P}\ m ulwfpK n ? er. <eo> B 19 sint ntjcesse est]
«nl p omni» m't-esMi eil (y add. tu. 2) B 20 taotum om. M 21 quid]
qui M, quod P quod] quo T' 2*2 uis] ins M 23 quicquid (o ra».
tx *\) H, nie foepe, quiequiil SMPV et gic plenunque hi codd., tpiiilquid
^tque ferr H, \tbi^u< G 23 interitiiin capint necesse est qmt man.
, /, tfpet B*
diuin. Inst. Üb. I 3.
9
fst et aeternuR, consequöns est ut tJhiuli potestas diuina non
possit. tleiLs ergo unuit t'st, si nihil (>.ssu aliut \toiviat quod 10
tantuiidem capiat potestatis: et ü tarnen qai muitoB esse
lutrfiiitar oftioia intt>r »(* diount cst^e partitos. d»> qiiiUiiN
!iuiiltii8 siio looo (lisputAl'iiQUS. illiid iuterim qnod ad pruc- 1 1
eerit^ai looani p^rtiuet teneo: si partiti ituut tnt«r se offioia,
eodom rfiioluitiir res, ut « iis quililirl sufficiTc omnilms ue-
qnt'at. perfectus igitiir non eiit qui rcssaiitibus o-toris noa
pototit omnia guluTiuri'. itA fit ut ad rfgeiidum mundum uinus
10 perfecta nirtiite opus sit quam inh<>(>jllitatp muttonim. qui 12
aatem pntat haue tautam inaguiludiuem nou poäse ah uuo
re^, fallitur u(*quc quanta ^it uis ac potestä.'f diuiuae mait^
stati:ri intellegit, si existimai s:ingulareni deiun qui facere umii-
durii potuit, etmiit'i!» regere uou posse quem ffcit. at si con- 13
M cipiat aninio qnaiitJi sit diuini hnias operi» iiimenHita^s (eiunqti«)
cum ant^a uiliil esset, tarnen uirtute atqut* rousilio dei ex
nihilo essp ronflatam, qnod opus nisl nh uno iuchoari perfi-
rique non potuit, iaiu intclleget inulto facilius vf^se ab uuo regi
quod est ab uno coiistitulum. dicat fortasse aliquin ne fa- U
•ü bric^ri quidetn tarn inmensum opus mundi ni»i a plurPius po-
tuisf>e. qaanilibet multos, quamlibet iii.ignos fäoiat, quidquid
tu uiultis magnitudinis pott^statis uirlutis maiestati»que posuerit,
iil toliim in utiuni conff^ro ot in uuo pss<^ dico, ut tanttim in
i'O fiit ii^tarum rerum, quauliim neo cogituri nep dici polest.
«5 qua io re quouiam et sensu dt'tieiaiur vi uerbis, quia noque 15
tantam intellt>geutiaf> lucem pectus iiuinnnum ui^qui* fxpla-
uatioueui tantATuni reruui ttapit liugua uioitalis, id ipsuni in-
5 «10 I.K)o] e. H M. EPITOME 23-10, 11 c. 3, 1.
hJiSWrVI I (liui'lt non possit iK>lertas ditiiiiÄ P 2 nil P 3 Rt]
»t flf ii tiid.. hü Uli. hi SMPY 4 <quili;irs B 5 diti'iitiiuinnw
^(poff't 7 ija f,w., his C 9 po9i fit «rfrf oniiii V w. rtrfntwi
13 munduui facere S 14 nt* (q 9 er.) V 15 eAUiqui^ nddidt 11 cod-
lUita SM irclioare Ä 18 inteUegit B, iiitellt-pit It es»* «H "Ito
tontihtlimilione fisgurae periü B 20 upus] hör opus Jt nitKndi ri m B
21 'i'^Uriiui (i m 1 uelS) B Akt (ail. i in rm. w u «W ii) B 25 d«^
fifinui» (dpflcim' S) SM 20 tantae M Ineet .W «pluuattouiim P',
oorr i*^ 27 n?niiii om. M
10
Firmiani LactAuti
S Icllegere nos oportet ac 4licere. uideo rursns quid o üüntnirio
dici possit, tales i^sse illos plures qualem no» uotiimus onuin.
at hoe Heri iiullo pacto potest, quod siit^ulimirn poti>sla.s pro-
grcdi lungtus iiou ualebit occurrculibus silii potestutibus ce-
teroruiii. ueet^&se est enim ut äuos quisqiie Uinites aut tranig- a
gredi nequeat aut si irauijgressus fuerit, suis alteruni ßiiibus
17 peilat. nun uidt?ut qui (lt>os ninltos ess(^ <*reiluiit tieri poKse
ut aiiquid diueisuni ueliiit, ex qua re disceptatio iuter eos et
wrtaiiieri oriatur; simt HoiuiTus lieilauti's inter se di'os 6uxit,
18 enm alii Troiam capi nelleut, alii i^pu^narent. unius i^tur lo
arlitrio luuudum regi nocef:se e^t. ms\ müm itiugularuiii partium
potostas ad uuaiii prouidnntiani rnforatur, non poterit .«anima
ipsa coDstare, uno quoque nihil cnraute amplius quam quod
ad euin proprio portimH, sicut nti ros quidoni militaris uisi
19 UDum hal)eat du<;<m) atqut» rectorein. quods! in uno exer- m
t'itu tot fuerint iinperatores quot lef^ioues. quot cohortes, quot
cuuei, quot alae, primum ut^c iiistrui pottrit aeies uuo quoqae
p«riculum recusant« nee T*igi facile aut temperari, quod suis
propriis consiliis «tantur omnes, quorum diuersitato plus no-
cpaiit quam prosiiit: sie iu ho« rnruia ruUurae imperio nißi w
unus luerit ad quem toti'us eummae cura leferatur, Uuiuersa
SO soluontur et conruont. dicero autem multorum arbitrio rftgi
munduin talo «st, (juale si quis adtirmet ia uno corpore mult«8
esse mentes, quoniam rauUa et uaria sint iiiiiiisteria raem-
hrorum, ut Bin^tos corporis kcusus singulae mentns regere w
EPITOME n s] c. 2, 3 ueo potcrt— r«fenuitur. 14—22 (res
militariti)] c. 2, 4 s. 22— U, 8] c. 2, 3 reftatqu« — m«D8 una.
BUSM'VV} I quid de PV 2 posset B esse] eS- (m tr.\ V
uolimus Ä», eorr. m. rte, 3 St (~ ar^ t in ra». m. 0) V 4 tiW V
6 Hut om. M 7 muI<tose>sfie £ (fi)eri B 6 dfiuersumuelintvxquare) B
a«--Ünt (li ? tr.) M y bellantis V 11 sioguUrem P', corr. F*
14 ini om. P' (b. l P^) V nee M 16 i« quot Ipgioiies — alae quater
quod B, primo loco quod, altero quot, ged i e^c d m. :l, V 17 quunei B
\6 r«<giFacili-> B aut] ac B imperari M 19 pru'prüs) B diner-
sitates BM, diuersiiate%' A'^S"P> 22 9o]uKQ)tur B corruaiit S^ (di>-
owe B 8rfcit<rioDep B arbitrionim -V 23 t^a'le B quüs (aU. i
minu». ceri.) B iu uni . Af cor\poivmultAftes!)ßni«utesquo>niam B
24 melT'oniai (ihm in rag. et r ». t. m. UJ V
iliutn intt. üb I 3—4.
n
crwlantur, itfini miiUi adffctns, qaibiis cnmmonpri solfimus upJ
ad irani uel ad eupidiiatem iiW a<l laotitinin iii^l ad metam uel ad
miHeraiionem, ut in hU omiiibus totidem ntelltc^ putentur ope-
rari. qnod si fftiis profecto dieat, ni? ipsam quiileni qua«^ una
'. wt habere uideatar. quodsi in ono corpore (luilarum renini 21
guberuatiünem ülen;« una possidttt et uniuernia siinul inti^uta
ei<t, cur aliquii^ existimet munduui &on posse ah tino regi, a
plnribus possi^? quod quia intellegunt \»i'i ads^rlorfs deoruni,
i^a iK)s praeessie ffingiilis rolms ac partil'its dirunt, ut tarnen
in UDUi; Sit rector eximius. iam ergo ceteri non dii ernnt, sed 32
!4at«Iiites ac niinislri, qiios UIh imus niüxiirnis ac poteiis oitiuium
ÜH otliriis pra^^frcHrit, «t ipsi oius inipfrio an imtihus spruiant
si uniuersi pare^ non sunt, non igittir dii omnes 8uut: nee enini
f^t hoc idem esH(^ (|tiod spruit et (jund dorninatur. nani h\ 2H
Ichs uoiiien est ssuinmaf potfstjitis, ini-'orruptihjlis esse debel.,
perfectus inpas.sibllis unlli rei subiectuä. ergo du non mni quo»
parere uni niaxitiio deo necessitas (M)trit. sei] quia non frustra 24
falhintnr qui hoc ita putant, caii.^am huiiis »TroriM paulo post
apenemns. nuuo unitatem diuiiiae potestatis testimoniis cou-
»1 probenms.
4. l'rophetae, qui fuerunt admodum niulti. unum deum prae- i
dicaotf onoiu loi^untur, quippe qui nntus dei spirita pleni qoae
futura essent pari et consona uoee praedixcrint. at eiiim 2
ueritatL« expertes uou putaut bis esse credenduiu: Ulas enim
lä panlo postj 0. 8. 8 m. EPITOMK 14-Hi] t. 3. I. 21-23]
.0 3.2 f— prHt-dicÄturibus).
BÜSMi'PVI 1 (m>alli B dflfectu« M 2 c^uiniditatem B \k(th
{pmt ni«tuui) B admi'Se'ratJoiiem B^, administnitionetn PV 3 om'ni-
bnf P, Olli V mciitet») B icuturentur (a er i») P, utarentur V
4 I^^;c^^^rto B ipsa P' ( * add. P^) V 5 uidcbitur B taatnui M
6 {^llb«n)atioIu^ M pofisideAt M simul edd., semel C 7 est om. R
8 qno4 — iitU a- con^lutinatione figsurat pfriit B 9 (pniejcsw B
10 ceKrd; B dU non P U uiisus/ B ac nute potens] ot Ä om-
o:ium> B 12 ii^ »er, bis BSJ/PV; hiis Ä iit edd , et C ftM.
a;rn:utibus B :»ffruipiit B edd., s*niiunt 5 13 noc] nocI /'K 14 qvood; B
«cniit J?> 15 dm M 18 «lui] quia JV rs-piiiaiit ,V 10 aperitmus B»
21 qaia £ 22 loi|imtur (q «e c) jB* uniu^s) B 28 priu>dixenmt BS
12
Kirmiiini Lactnnti
Don diuinas. sed huoianas fuisse uoces aiunt: uidelicet qnia de
u[)u dc'o iirapcoiiiuii) raciutit, aut ioRaui uut falUf^cs fuerunt
3 atiinin inpIiMa esse inplMrique cottidie iliorum uaticiiiiu uldemus
et in uuam sententiam congrueus diuiaatio docef non fuiäs«
funoso.s. qiiL^ oiiiiii tUl■^ti^' fiiiolae noit modo l'uttiru praecinere. a
4 süA etiam cohai^r^ntia loqui post^it? uum ergo fallac^ erant
qui talia loqii^hautuj-? quid ab bis taiii lonf;^ alietiuiii quam
ratio fallriidi, cuin oettTüs al> oiiiiti fniudi* cohilM^reut? iddrn)
esiin a deo mitteljantur, ut et praeooaes et:sent maieatatis hüs
B et corre(^tores prauitatis humanae. praott-rtm uoluntas ting^ndi »o
ac DU>iitU>ndi i'oniiii est qui upo» aüpetuitt, qui hicia dosiderant:
6 qaae res procul ab ü\\s .sanetis airiü afnit. ita eniia delegato
sibi officio t'uiU'li sunt, ut derelifLis oiiiuibus ad tulclam uitae
nt'oessariis non modo i\\ futurum, scd nc in dk^m quidem
laboraient eontenti extemporali cibo quem deus subniinistrasset u
vi hi non modo quat^^stuin nulluni liabucrunt, sed ftiam orucintu!:
7 atqup mortem, amara sunt ouim uitiosis au male utuentil>u&
praeeepta iustitiae. itaque ii quomni pecvata et ai^fuebuntur
et prohibebanlur exiruiialos eos acerbi.^.sinif necauerunt. ergo
a qnibus afuil ?itudtuni lurri, at'uit i'tiani uoluntas et oauHa »*
8 fallend!, quid quoil aliqui eorum priucipf.s aut etiam rege^
fuerunt, in quo» cadere non pote.^t «ui^picio ciipiditatis ac fr&adis,
JiNSMfPVj 1 iioces fuisse SM S adquin H et nie fert t^ique, ut-
i]üiä R, ntqui S et nie fere ubique, at>i{uin ex autquin P; in UMlfl'V
pleruniiiue atquiu, raro Ailquiti mW Atqiii in pl^ri.sqiio JiM '.ottidio
(t «r.) B et sie aaeitissime, cottidi« R, aed plervmque cotidi« cum cett.
iijtiiiin (a *. /. »i. 5, ci »i. t) P, n<n,ticinin F' 4 rongnienft o«, S fii-
riüwfi fuisse H & Pi'motac (s s. I Ä*) HSM G posset (e er i) iP
eH (i. e. cruüt> M 7 qui t.ilia loijuebantur om. liRSM hi» Ä*
8 ccttri« BT"', rptero» (o ex alin litt. m. 2) 8 10 buiuaoam P
n pelunt M 12 ad iUis V «Ufnit S\ fuit PV IS •Bibi' P» 14 cnoD) S
<iiidi)nm ß 15 tfiiiporali 3/ 16 ot om. PV hü S, hi qui M imn
iillx ftitter n ff u uidet, n cyMutiissf; U etianid. rtstttuU in. 3) J9, uUum M
17 mortrm amaram. .V s(unte)nim It 18 Ü «M.. h'ü BI{^f. hi SPV
et om. 31 19 »ceruissime B'^'P^'V uegaucmot P"'V 2() {ftttte »tit-
diuin) rtffuit {pr. t in eras. d) R, »Lb,fnit S>, fuit PK affiüt Ä, AUfuit ^
23 aücn* /s. 7. m. 2i R, in mp. I cndere m. al. anü^iur possei M
M\¥\i\\h\ MP^* (corr. P")
b. inst. lib. 1 4—5.
IS
r't tampH praoeonium dei singularis eadcm qiia Mteri diuiniv-
liouc feceruuty
5. Sed oinittamas saue testinionia prophetaruin, ne minus i
idonea probatio uidpatur ess^ de his quibus oninino non ci'e-
h ditur. neniajiiu^ ad Auetore«i et oos ipsos ad nori prolialioitcni ä
teotes ritetiiu.'i, qiiilms coutra iio.s mi solent, [loetas dico ac
philof^ophos. ex his iinuni dpum probenias necesse est, Don
quod ilLi hal)aerint oogoitain ueritaWin, fied quod ueritatis ipsius
Mala uis e,st, ut nemo pos.sit esse taiii laecus, quin uideat in-
ifl gurenteui so ocnÜs diuinam f^Laritatem. poetae igitur qnaniuis 3
dfos rAnniiiibus oinaiifrint et eoruni res gpstas ani|)lifii'auerint
^miiiitis landibni^, sai^pissinie tarnen ooiititentur spiritu uel inente
ana contiiieri r^gique omnia. Orpheus, qui est oetnstissiniui' 4
poetaiurii et aequalis ipsorum deoriim, siquiHem traditur inter
v> Argonautas cuiu Tyadaridia et Hercnle nauigasse, deom uerura
et magnum ^pwTd^svov appellat, quod ante ipsuin nihil sit
p>nitum, sed ab ipso sint euneta generata. eundem etiam
«l'ivTjTa noniinat, quod cum adhuc nihil esset, primus ex in-
tinito apparuexit et «xtiterit. euius originem atque naturam 5
KPSTOME 3 ouiittaam»— prophfUinunJ cf. ad p, U,2I. 5-18]
o 3. a 13-H. lU. 15 sq.] o. 3, 3.
äVCTOHES 13-H, 71 frg 57 et 75 Abel {of. OrpWc» ed. Herin.
\i. 40A: Lob«ckii AglaophAin. I 4H0. 4dt;).
BRSMTVl 1 ad praeooniiini M fodem [|ual eodajn modo ({uo M,
rAitrinqt'ua' I", fitdoiti(|. V iliuiiialiotioiti ilf 'A Diuiiiittemus M
uilD<ns B^ 4 de quibua bis li^PV edd, (ued cf. p. 11, 24)^ tinit bis tidd.
üb B^; tuttUm U« 5 aactort>m M prob&tioQt^m utri PV 8 quo PV
fdti, $€d cf rV 7y 8; Eyit. 37, S halmenmt B.\fP 9 iiui non BSM
]0 diuiiiitat? S*t diuiiiitAiiit S^ tiuiirattiis (q er.) P 11 oniauof S
r«v P nji)|>]iärjtueniD* (t w. ^?) S 13 regiq; (q; tu. 2) S po$i
unia € fere litt, rm«., S ^t M 15 tyudnridift {all- d in ras. ex n et
im ra.*. m. S) B, tyiMUriH PV \ü m»ÜIÜl'n.\UN B*, corr. B*, MPÜ-
"TOTOMIN (f,U T Ml ra^. V^) RV. UPOTOTONON ^f jioKt graeniw pri-
niiii:''iiiTmn BP, idem «wfe SM, primigenitnm in wg. V appi-lldi om. S,
in rnv. M po.xt nihil eroji. eet .V 17 genoratuiu B IR <I>ANCTA BS^
1«A>\H,T\ P, plutneU M poat ifratcMHi priina api»aririo P, ante qüod
rat illuniinatorpm S qaod) quonJAia M ex tiifinilot nihil tiuito PV
iaHüiU) B^ llt et om. M
FirmUni Lftntanti
14
quia Ponoipere »niino uou potfial , ex aere inmeiiäO uatum
(•■^M* liixit:
6 »Hut enim amplins quod diceret non Imliebat hanc ajt esse
oiimiwiii ileoiuin part^ntem, quorum rau^a raelnin condiderit a
lilicnsniit* prftspexerit, ul liaberent habitaculuin sedfiuque com-
niuiKMii:
natura igitur et ratione doceute intellexit esse praeBtäutis^imam
7 pott'stwti'üi, cat^li ac lerrj»i> conditiicein. non poleral i.'nini lo
dji'^iv louent esse princtpeui reiiini, qui erat Saturno genitus,
ueque ipsium Saturnuiii, qui caelo natus ferebatuu cai>Iuia
anteni taniqiiaui deuni phintiin coustitiiero non luulefiat, quod
uidebat eleiitentum esse niundi, qnod ipsum egiierit auctore.
haec euut ratio perdiizit ad denin illum phuiogenituiii , ctii it>
8 adsignat et tribuit prinoipatum. HoiiitTus uihil nol-is dare
potuit quod pertiaeat ad ueritatein: qui hutnana potius quam
diuina couscnpf=it. poluit Hi'.-iioduii!, qui deorum generattouem
nnius übri opere conplexus est: sed tarnen uihil dfdit non a
deo conditore suinen^ exordiuin, sed a rhao, quod est mdis so
iuordinataequc materiae coufusa congeries, cum explauare ante
debuerit ohaos ipsum unde quaudo quonioüo esse aui coustare
l» coepisset. niuiiriiin sicut ab aliquo artifice disi>osita ordinata
etfecta sunt omuia, sie ipsnm inateriani tictain esse ab aliquo
Al'CTOBES 20; 15, 3] llesiod. inieog. 110; I. 22-35.
linSM''py] 1 cL.ii>.jpia'r« (*p Hl ras. B*) BS '&'^tv IV dixit Mse
Datitiu P 3 ni'OTdTONOC M lICPIMIIktOO H. IIH'IMAkCOt AT,
nCl'IMfKeOC M, nillMMIIK€(K; P (lie>PQC B, IChiC M, »€POC M
CHH. n. CnoC S, roC M inierpretnUo Mf. in SP 8 HVNATOrC .9,
AATA.^AliiK M, AÖ.VNiiOIC P <AI))>ll)N JJ, AOMO?( SM A'PCICON M
mta-pnUitio Utt. in P D ei 3f dpduceat« B, docate M 10 poWii-
tiam M 12 nequc-l deoiiiut? P 14 egeret Ä', eg-Verit li\ gr<'ßuerit SM
aui'torpiu £' (m del. B^) SM 10 ad><igii»t et] additruiiiis M IS con-
scribsit BB }% sie pierumqw b pro f B^ raro cett. potott out. M 81 antä
om. M 22 acboos B, nhos P esMt /f. «ssf! « ilf 24 effecta] f&cU .B
sie-» (ut er.) R matiTiem U fiu-tiiin BS
JiutiL. iBft lib. 1 .V
15
10
90
■
necessv «St. qnis igitur hanc mai deus feoit, cuius potestati
sabiao^iit omnia? ki^iJ rcfn^nt hoc tll'', dum liorret incogiiitum lü
iivrttat^m. uou eniin Miisaruiri instinc-tu sicut uidi*ri uokhal
iu Hplicom- earmt'n illiit cffudit, so<i nipditatus iicaerat ae paraliis.
no:«1rorum priituis Maru nun hn^f atiiit a iu*ritat«!, cuius Ur 11
sammo deo, quem menteni rc Kpiritnm Dominauit, haec
uerlia Anni:
priücipio caelum au terras eampo^qui; liquentiä
lurr^ntomquf glohum luna(> Titauiaquf astra
Spiritus iutus alit tutamque iufusa per artus
mens »gitat molcm et tiiaguo se corpOro mischt.
ac m> quis forte Iguoraret, quisnaui esset ille Spiritus tpii la
tantum haberet potestatis, declarauit alio loco dicen»':
deum uamque ire per omuis
terrasquf« tractusque inarts eaelumque prüfundum;
kino pecudes arnienta uiros genus üinue ferarum,
quemque sibi tenais uascentem accersere uitas.
OuidiuR quoque in prinoipio pmeclari operi» sine, ulla noiniuis 1!)
diiisirauiatioue a deo, quem taliric-atorem muadi, quem
rerum opificem uociit, muuduai faletur iustiuetuui. quodsi li
ucl Orpheus uel bi uostri quae natura dueeute tjenüerunt in
KPITOME ft-17) c. ft, 4. 18-20] c. 8, 6.
AVCTOltES § 11 8 1 Minue. Fei. e U». 2. 8 *9 ] Aen. VI 734 st.
U SS.) Georg. IV 231 ss. 19 s.] Metam. I 57. 79.
aXPU.ATOHEH % II 8 1 SatiiUn de gnb. doi M. 4. S (Maro).
16, lü (Pythrtgoras)! ct. Isidor. orig. VIIl ü, 1».
BHSVPVf 1 iiiii K' 2 illo ho«'; P 4 Carmen) mc cariiieu« (i
rr-J M pffiin«lit M ac} et M ß ft longe fron. S a-Mult <b ni. ä)
m mff. S, rtiit PV ii upritAtc] ucritAti M Kptritiiia iic meutern .V
B prioeipium ilTS a priuci|iio i*"" (d e.rp»nct.) K" (<i em».) U-rniin R
ht\wuU"i Utit. PI ftr i ItUVj liUV fl ltin«:Ri V* titnninijue (e in nw c*
H<>; /'. ititiuiiai)ii« r* li* iurusn] et fiisa M [inrlus (p u* p ni. £j V
12 q^uiiiftm iS'/T 13 piitpstatjimü B loco ow Jtf 14 deum om. /£
»innM S, oiiini» fr ott, m. i) V 15 terraw'i ; (exp. ™. i?J i( Iraotahiniitn» M,
tai-tusqu^ P rnam«** (qüe er.) H Id liio itf 17 ti<Dun sibi Jf
teuu« {Ott. e ftr i| fl*/P accertwrff RSM, apcfriero T, .ircBaserc HP
IH operi«! mmiiais 7^, Öpi>ris, in wg. ^anniiiia uf. iti. »h/., 5 20 uuCvt B
^utni ael si ^ 31 .{ui /f docente £ip, corr. B*V^
FirmJAui LMctUDti
Perpetuum defendisifeDt, eandeoi quam not* setiuirnur doolrinam
COupr*^heüsa ueritate tonuis?ent.
St'il liact^iius dt" poetis. nd philosophos ueniamus, quorum
granior est auctoritas (:i>rtiu»<iue iudiciuDi, (juia aoo rebu& com-
meiiticiis, s«d iuuestigandae «eritali stttduis?eor«?duulur. Thaies 5
Milesiuy, qui uuus e Septem sapinaliuiu uuiiuto fiiit quiquf pri-
miis omniam qnat'siKsp dp causiünaturalihiis tniditnr. aqnam esse
dixit ex qua iiata t^lut omnia, deuiii autem fssti iiii^utcin quae
ex aqua ciincta forniaui'ril. ita malcriuii} lerum posuit in uutore,
17 principinm causamque nasct^ndi cousUtuit in deo. Pjibagoras 10
ita defiuiuit quid esset deus: auimus per uiiiuersaj^ mundi
partps oiiiiiciiiqui' naturani romineiius atqne diffusum, ex quo
IK omnia quue nat^euntur auiiiialia uitaiii eapiuut. Äuaxagnras
deuni esse dicit iiifiiiitam ineutein qua+f per se ipsaoi moueatur:
Antisth<»nps miiUos quid**»! t'ssi* populäres deos, iiüum tarnen is
naturalem id est snmniae totius arlifiivm. Cleanthes et Ana-
xinicues aethera esse dieunt suiumum deum, cd opliiioni po<>tu
nojitpr adsi'iisit:
tum pater oninipoteas feeuudiH imbribus aether
noniugis in greniinm laetae dei^cendit et omnis »i
niagnns alit raaguo permixtus corpore fetos.
EPITOME 3-51 « 4. 1. 5-17. 2 Thal.-s-Z^'nonl c. 4. 3.
AICTORES S 15-2.J] Minuf Fei. c. 19, 3— in. g 16] Cic. d«
iiat, deor. ! ID, 25. g. 17J ibid. 11, 27- g 18 AnuMgonw] il)id. 11. 2t>.
AiitUtheiies] ibid. 18,32. § 19 Cle&utlips] ibid. 14,37. Aniulm^utis]
ibid. 10. 2t). 19 f>!!.) (i<H>ri;. 11 325 ^^.
EXPILATOJiKS i 17] Saluian. ibid. I 1.2.
BH^M^'PV/ 4 jrrrtiiioreni 5', grauior«est S' aiwtiOTtas JP eertl'i»-
qae J3' qai M cÖiiiiijaticiia (t ex er. d in. V) .S uc^itati^ .1/ i;re-
deutur S ti r nuni«ro septeoi sapioutiuni U vx SM quiMjue //, quia M
6 sunt S doi ex ünl «t «jd., £> qai M 9 4niuiorein B\ huroorv
(h 8. l. R^) JiS 10 in dw*") idco B\ idt^i (»ic) B' pb.vtiigora» Ji
11 difRnit P i]\m B iiniiiinf<<- fem ? er.) B, animus qui <S^ilf iiniuer-
«me niö.di JEf' 12 partes B^ quo] qa^ S^ 13 nnaxoras Ji 14 ipu
BRP^i'add.POV mou.e»lur. f-' ISanthisttneiiBifÄ'Jtf lÖidrBlom.Jtf
cKsint» BRM aaniimenes (i in rag. u a y pt. 3) B 17 dieunt tun es. i
f m.il] B 18 adseniit B 19 tuoc P Injlriu« M 20 coniunpi-i B
iwta BS omnf s BM 21 luagnos B alit (l iti ra$. ej: h 'f m. 3) i>
jcrmiitos B*, corr. B', |>eniiixiua H\ cuuimixtufi Vfrg.
I
ilinia. inst Hb. I 5.
17
ChrysippiiK uaturRlem iiini rliiiina rationo prnßflitam, inh^rdum ^0
iliuiDam ttfcesttitatt^iu dfuiii numrupat. itt^m Zeuon nuturalom
(lininBniqut' li'gt^m. honiin oiiiiiinrn st-nlfiitia qiiatiiuis sit -21
IntM'ita, eo<l*Mii (unit^u Bpfdat, ut prouidi'Utiam uuain eetM? eou-
ft s^ntianl. siu(^ eoitn natura t^iue a«^thfr siut» ratio siue mons
siae fatalis nt^fossita.« siup iliiiina \fx sin? quid aliut tlixms,
idiim e^;! quod a nobi^ dieitur dens. n<^c obstat appt-llatioiiuni
diueräiUij, cum ipsa signiticalionff ad unum oninia reuuliiaitlur.
Aristoti'lps qnamniH secmn ips^ dissideat ac repugnaulia sibi ^t 22
10 dicat et fifnüat, tu i^^lUInuIn tarnen unam meutern mundo
pracossf testatur. Plato, qut omnium sapiontissimus iudicatiir, üa
monarohiun plane ap^Tteque defeudit nee aethera aut rationem
Aut natui'ain, ^cd ut est deum uominat: ah eo miinduin huac
perfeetum atqup inirabilein esse fabrieatnm. quem Cieero 24
L3 socutUB atque imitatus iii plurimis frequenter deum eouätetur
ao supremum iiocjit in iis libri:? quos de legibus H(^rip?it;
ab eoquo regi nniudum arguuientatur, cum dispulat de natura
(leorum, boc modo: nihil «st praestantius deo. ab eo
igitur mundum regi necesse est. nutli igilur est na-
«D turae oboediens aut snbiectns deas. omuem ergo regit
ipse naturam. quid autem fiit deuii, in Consolatioue detiuil: 25
necnerodeus ipse, qui intellegitur a uobis, alio modo
EPITCfMIi ;^— 111 c- 4. 2- 12-14] <>-. 4, I. U--21| c. 4, 3.
ÄÜCTOIiES S 2» riiry»ip>.u«| Cio. ibid. 1 15. 39. S^noii|
ibid 14. .%. <i 22] ibid. 13, 53. § 2:1] cf. ibid. 12. ao. lö] I 7. 22.
I8| II 30. 77. 21] frjr. 13: cf. Tusc I 27, 60
EXPILATORES § 2:iJ cf. Salniiui. ibid. I 1, 3 (p. 3, 19 i.).
18-18,3) Saluiau ibid. I 1.4.
B{-~lS)iiS^f^PV/ 1 diuiiii JJ prwdictam niciou« S 2 diuinun
om. M iicessiuie i'* ndd. mI reMit. tu. 3} B nun« cuptit Ä, aoii*
cup»! (o M u) P\ «c meptus lean RSP natural«^ IP 3 omnfuiii]
ommum (>tiim M wiit4<nriani H 4 cod'-iii] eodt-in modo M ezpeetnt UM
$ quid uliut) aliud qui<x|uid .V aliut £', aliud corr. S^, gic tofpt
diiorinr S 8 ip*ie S' omiiia] diuersitjw K 9 diwidiat M et fanU
dical) oNt Jilt to »iiintno B 12 oiunikrrbiaQ] RPV Epit. 4. 1. iiii>n-
&rchiiUD BSM 13 po^t naturam (f'ol. 4 txtr.) duo foha tnlcrcidervHt in B,
nfquitmr bis orgu umtbns e. 6, 15 \Ü W« edd-, hh C 18 |>nu>«taD-
t'i'ua P 10 ueofsae eat r<^i todd. Cic. out* uafurae idtm natura«; fit
wU. erat, P 31 in dcconHolarJont M dtrfiitiuit R
ivjui Uct. 1. 3
^B^^M|
Firmiiinl Lkctanfci
intelleg^i polest nisi mens solata quaedam et libera,
gegregata &h omni ronrr»»tione mortali, oinuia seutieus
S6 et inoiKMis. Anitai'iis quoqufi Seneca, qui ex Uomaniä uel
acerrimus Stoinus fuit, quam snepo t^umninm deum merita
laude proswiuitur! naiii cum de iumatma morte dissereret, %
not) intt^llpgis iiiquit auctoritatem ac rnuiestateai iu-
dicis tai« r&ctoris orbis terrarnm caelique et deorum
omniiim dei, a quo ista uumina quat^ ftingula adoramus
37 et colimus .siispciusa sunt? it*>ni iu Kxliortatiouibuüt: hie
cum prima fundameuta raolis piilcherriraae iaceret flt »
hoc ordiretur quo neque maius quicquaiii nouit natura
uec melius, ut omnia sub duribus suis ireut, quamuiä
ipse per iotum ae corpus intenderat, tarnen rainistros
S8 regni sui difus geiiuit. et quam multa »lia de deo nostris
similia tm'utus est! quae nunc differo, quod aliis locis oppor- n
tuuiora sunt nuuc satis ent. demonstrare siimmo iageaio oiros
attigisse ueritatem ac paene teuuisse, nisi e<^ retrorsus in-
fiicata praiiiH opinionibus oousuetndo rapni.sr^et, qua et deos
esse alios opinabaniur et ea quae iu usum homiuis deus fecit,
iamquam sensu praedita essent, pro diis habeuda et eolenda »
cred«»bant.
1 B. \uu(> iul diuiaa t(\<timonia trauseamns. sed prius unum
proferam, quod ej>t simile diuino et ob nimiam uetustatem et
EFITOME 3 89-1 0. 4. 8.
AUCTOItES 6] frg 2«. 9] frg. lü.
KXPlLÄT0iiE8 1 nuns soluta] cf. Isidor. orig. VIII ü. 19.
RSMi'PV} 1 sola M"', s. l eorr. 2 s*•gn^gata (ait. v «r s et ga
», 3} P cüiiicretiöne niort»lii F* congTt'gatioiie M omnia om, ß
S uf-lut u<tl li, om. M 4 • Acerrimtiit (s er) It sutnine M 7 rectoris
orbiij rectoribua PV rpctor^m II, r^ctflf M 8 dci edd., doum RSP}
detis M . Lt ta>tum (ii er.) in »qua* (a et c er.) stagiiU R 9 suspensaf
id^xa suspensa R 11 qnod R necquc R qaisquani Af anttini
(* er.) S 13 iiitcnilfr-t V 14 di-iw Jtf, deaa (s. ?. m. pOBt.) P: cf. c. 7, 5,
tarnen Seneca fori. di*u» $cripserat; an dfos ex c.T, 5 iniatuttt? cf. 9 bic
nostri SM 15 quo M 17 teiiifisse (o pari, nu, ex n et uu m, S) P
ratrorffum S fiisMta M, infiigata P' (cvrr. P'} V 18 et om. M
19 alias t^ssn P mi\ M Iximiui M 2U pra«dicta V «a»«* S*
23 et S, wt P' simili S
dUin- in«t Hb. 15—«.
19
qufHl is quem nominabo ex homiuibus in deos relatas est.
apud CicoroDom C. Colta pontlfex di.tputaßs contra Stoico8 do 3
p'ligionibns H uarii'tate opiuiouum quai* sol«^nt 4>i>su di' das,
nt niore Acadomiconim omniu faceret inreita, qaiuque fiiisse
A MerourioH alt et euumeraiis per ordiiu'm qnattuor quiiituni
fuieän i^iiin u ()ao sit Arg:us occisus; uf> »ainquit causam
in Aegyptani profagisso atqut« Aegyptüs legcs ac
lilteras tradidisse. hunc Apgyptii Tliojlh appellant, 3
a qno apud eoM priiims aoni sai men^is id est Svp-
HO t^mber uorncu afcppit. idem oppidum condidit, quod Ptiarn
uune graece uocatur Mt^r^nrii ciuitas, et Pheiicatae coluiit cum
religiöse, qui tamotsi homo foit, antiquissimus tarnen et in-
Ktrurlissimus onini jreriere doctrinae atleo, ui ei multaruin reruni
et artiuni sciciitin Trii^niegisto cognoincii inponeret. hio ^cI■ipsit 4
I iK libros et quidem multos ad cognitiönem diuinarum reruiii per-
litiputes, in quibus maie^tatem sumiiii ac t=iiigulans dei a.ssmt
isdcmque nomiuibns appellat qiübus nos düniinum et patrem.
ac oe quis noinen eins requireret, ävtavutiov esse dixit, ao
qiiod noininis proprietate neu egeat, oh ipsani scilicet unitatpm.
[>i ipsius haec nerha sunt: b 5c Osb; *•;, S 8« ^U svip^aTs; sü
deo igitur nonien &
-RpsaSiCTar lort -j-ap ö ii>v xvüvw^c;.
EPITOMK -1-20. 1] c. 4. 4.
AVCTOUtCS § 2 B.J de nnt. deor. UI 22. 56. 17 dominum et
patr«m] P$.'ApulL>i. Asokp. c. 20 (p. 42, Itf (ioldb.) «t saepius; Po«maQd.
c. 5, 2 (p 42. 2 s. F'Rrth ) 18-211 et Ps.-Aptdw. itjtd, c. 20 (p. 42. 27—
43, 3 Goldli ) S 5] cl, Minuc. F«l. c. 18, 9 ».
EXFILA TOUKS Ö] cf. Isidor. orig, V 1, 2. 13 s.J ibid. VIU 1 1. 4£».
nSM^^PV] l hji. SPV ex] ab M iutcr .V Mouttua 8
t (j. PV cooU S S et de unrittalc M A fnrcn'll sclret /•", ra».
H s. l coTT. P* 7 iu om. codd. C'ic. 8 ThoyiU fi, IHOITN S, mOY-
Ce?r M. UHOrroil factorcm P, nilOHH V; tbcvii codd. Ck. 9 flb>a P
1 1 PIm-iipäIw edd. tr mrl'l. Cic , f»piiiatae HPV, feöifttae S, feuitjie M
12 tnuietsi' P' iintiqtiisaimis PK rorr. P* t«nK'ii ri instriutis.'.imM
om M 14 8cienti;iiii M lriuv?giBtus f-mne- M) HM üoiuvn M
•i« fh er.) R 15 et om 1' 1*> asspruit SM 17 ii'sd^'mqu*' S'', bisd'-m-
qup PV Kupm dorn add tlüi JP ac Jlf 18 Anouytnvti M, AMJNVMüN
sin«.* noininv F 19 nb ips« scilioel unitate M 20 5i pritu] a€ 3f 21 PO-
CAft IM .V, riPocAeciAi p cciin .sji/t» tapv ä-', r rf^ ä". iap m
AM)Nr.M<K 3f, ANtlMMOt i> interpirtatw UU fcre eadcm in S et F
20
Firniiniii Kurtauti
I
(
^non) ^st, quia solns est, noc opiiü est proprio iioeabulo, um
cum ilisniineii exigit nitiltitudo, ut uuaiu quamqut^ persouani
sna nota ^t appel)iitiont> tiesigiie». dno autem, quia seinp^r
unus *»pt, pioiuiuin iionif^ii **st tieus.
€ Supi'rt'st dt! n'.spi)iisi^ t>iini>ique cariiiinibus testinionia quae
sunt mnito certioi-a proferre. nam fortasso ü contra quos
agiiiiu» üw. poetis put^iit ess»^ oreiit^nduni Tamquara nana tiu-
gfölibiis ut'c pliiloi^ophis, quod i-rrarn potueriiit, quia «t ipsi
7 homines fneriat. M. Van'O, quo nemo umqaani doctior ne ■
apud Graeoos quidein uixil, in libris rerum diuinarum quos lo
ad C. CapHarera pontitirem nia\imuni scripsit, cum da qnin-
dccimuiris loqucretiir, SibvHinos libros ait Don fuisse
unius Sibyllae, scd appi*llari uno nomine Sibjllinos,
quod omues ferainae uatns Sibyllae siiit a ut'teribus
nuui?upatae uel ab uuius Dt^lphidis nomine Ufl a con- i»
»ilits deornm enuntiandis. ctoü^ enim deos, nou Oeo-j^
et ron^ilium non ßcuA^^v^ se.d ßouXXav appellabiint Aeo-
lico gener« sermonJK. itaque Sibyllam dictam esse
EPITOME 5 9, (>iiip*;iTSt) 9—21.5 (Lib.V8««m)] c. 5. 1.
BXPIZäTOHES § 7 ss.J Hiei-oiijm. adu. loiiiu. lib. 1, uol. 11 800 D
l-i IsiiKir. nrig. VI!! 8: cf. Aiigustiii. de du. di-i XVHI 2a (p. 285, 5:
; 7 6 ): Anonym, de StbylH«, post Oruc. Sib}'U. eil Friydl. ji. IV s.
RSH (rt 3) iVPKy l non add. edd., cf. 3fmuc. Fei p. 34, 29 a. opus]
(Torpu« S^ 2 ut om Jtf 3 deNignet M d(>ii!t H a dtio nuMu üh-
«
dpit H 5 superest) «ujju'reet ut (« l vi. 2) P 8tcri''i'que W 6 multa 8,
mulUtudo V ü fi, hi SPV, hü Hy hü* {q er.) M quod P\ eotr. P*
9 quo« (d er.) V ne* (c e,tttrv) R 10 dixit R 11 C. om. SBM,
Q. PV 12 aibylliuoi R. sibuUinos S"' (u r«*. in i corr.), sibylinoi ff,
»ybillinos MPV; otutnuo hur i» attoe pfrjtrtua in omn. codd. permutatiu
lUternfuiH i et y, intertlnm etiam n. frequcM aUenuit 1 omimo Ubros
om M 13 sed] et HM U feiiiiiip- (s er) ii, ow. P »ibull*« HM^
(u ffltf. in i corr.) lö ClOVt /;.S, eic JiM, CVOVC PF NONftCOrC PK
thtm Si/, tbeos 3f 17 .\0.\B*ir.\ll> (pofd A muMw I m P) PV
|iou).ii>J bulen SUM ^oüVasv T^'acAfiifni^iiiM, quippe ^uori SibuUa /ic/riwa
ffHöqiie attnntendet, quam Vnrronem »crtpxme j/robabile sä; hoyaian R,
ROVAIAN PV, bulttin S, bulcfto i/Jf: ßcX'a- ^^.«nwiM de diol. Jeoi.
p. 59 fi. ^V. ßu>i;v edd. «o>*go (U rr.) i?, ae-olico (1 «r.) Jtf 18 iUi £
dittam H'
k.
diuin. inst lib. I it.
21
quasi 8eoßsü*Mr;v. cetfrqni Sibyilas duceni namero 8
fuisse, easqoe omues enumerauit sub auctoribus qui de sin-
gulis scriptitauRrint. priinani fuisse rii> Pertiis, cuius
uu'utiontMn fi'cerit Nicauor, qai ri's gestas Älexan-
fl dri Macedonis scripsit; secntidam Libyssain, cuius
nu'tiHttf^rit Eiiripidt's in Latiiiae prologo; tertiam 9
Delphida, (te qua Chrysippus loqiiatur iu eo libro
quem de dtuinatione coiiposuit; quartani Cimnx^riam in
Italia, quam Naouius tu libris belli Puiiini, Piso in
iu ftunalibua uomini>t; quiiitam Erythrafain, quam Apol-
lodoruü Grylhratius adt'iriiiMt .suain titi^se ciuem t-atti-
quc Grais Ilium petcntibus uaticinatani et pnrituram
?8se Troiam et H«m*»rum mt-udacia scripturum: aeitam
Samiam, de qua scrihat Kraloslheiit*^ in antiqui^
i:> iiunalibns Samiorum repperisse 86 scriptum; septiniam lO
Cnmanam nniiiine Amalthfam, quae ab alÜs Herophile
uel Doinuphili' iiominotur, eamqtie noueni libros at-
tulisse ad regem Tarquiainni Priscum ac pro iis tre-
EPITUMJC fl— lö tertiam — Cumaaam] c. S. l. 11 «.] o. B, 2
EiTthraen — porhibttur. 15—22, 7 1 c. 5. 2 ex hjs — tres eise libroo.
AÜCrOHES 11-13] Urfcc, Sibyll. 111 4i<J— 4!W.
SSHifPrf 1 eCOBOVAlliV Ä», « r i ronHilimn m<# dt>i B\ thi-o-
buUn SHl'V, theobolvn .V, cf. IlitroH. i|iio<lHi AeolicD Rfucrc scruiouia
8ib.vUn fttg?«iX>j api>ell«tiir; oio>A»Sv edd., cf Seru. Arn VI tÜ (11 J 445)
i^ibj-lU dictn est i|iuieii 716? ßnuXi^; an Lact. Qto^ ßoAijv ucripgit?
2 omiiis P enuicpniuerini HM xub — scriptitAUcriat m inf wß. W
qutde> (m er.) P Jj »criblilAuerant {alt. a ex i) W 4 iiichatior PV
5 Uftchedoiüs i" (h del. P*) V libissiim S, lybissniii PV cuius — D«I-
pbidR Ol» M tl rpiripidn» V pn'lajcu S' 7 Dylpliicla) deltida Epit.,
dctphüir» HS. doliibiihiiii HPV, om. JU loqtiatur (t m 2) R, loquitur H.H
10 noiniu> (& er, «t m. 2] H, noininiit HM erythreiim PV; xic uei i
pro y m( b OM. weite omntv cudd. II affimi'rt (»t «. l n.) N. %d-
finnat SM eaijue (*». 3) Ji 12 graiis Ji, grccini S"' 13 ■ troiiun
: 9aK M 14 wribat P, itcribit cett eriiirorthenra S 15 sammioruin PV
tie OHi HM 10 amoluthewu iiif, amaltliaeam PV «rofile (-!'; Jf)
SHMI'V 17 denofilc <rorr m. S) V; D^mo c/wi/, P.ifwin. .Y. W. 9
iftfuMiu«, de SAyllarum indicibu» p. 33 lö üa A, ei» Ä, bis etil
22
Firmiani Lseianti
centos philippeos postulassß rt^gt^niqui* aüpernatum
pretii iiugnitutliiK^m derisiss^^ mulieiis insaniam; illaiu
in couspoctu regis tris combufsisse ac pro reltquis
iijem prelium poposcisse; Turquiniuin multo magiii
11 insanire muÜercm putauisse; qnae dt'DUO tribas aliid s
exußtis cum in eodem pretio perseneraret, motum esse
regem ac residuos trecentis aureis emisse: quorum
postea aamerus sit aactas, Capitolio refecto, qiiod
ex Omnibus citiitatibus et Itulici» et GraecLs prae-
cipuequü Erytfaraois coacti adlatique sunt Kornam m
IS cuiuscumque Sibyllae nomine fuerunt; octauam
Hell^spontiaiii in agroTroiano natam, uico Marmesso
rirea oppidum Gergithium, quam scribat Heraclides
Pontious Solonis et Cyri fuisfie temporibus; nonam
Phrygiain, qnae uatirinata sit Ancyrae; deeimam Ti- i&
burtem uomlne Albuneam, quae Tibnri coiatur ut
dea iuxta ripas amnis Änienis, caius in gurgite simu-
laprum eins innentum esse dicitiir tenens in manu
13 [ibrum. harum oniuium KibyDarum earmina el feruntur et
halii'ntur, praeterquam Cymaeae, cujus libri a Romaniit ownl- -o
tantnr nee eos ab nllo mn a quinderinniiris inspici fas habAul.
EPITOMK 1 1—1« rtcuuam - Alb;me»m] c Ö. 1. 19-23, 4] c. 5. 2.
20 s.l < 5. 3 praeter- liwi.
BSHM"PVJ 2 iiiaifiiitmlilM' HM, m«piiitu(!iniR PV imilicriKJ si-
hjWva K 3 tris K'i*K'. tr« R*SR^fV^ ac ow. HM h pntns«« HM
ftlü^' J" 6 erastti* V, ra$. corr. motu« W esse regeui «?§b («aep.
m-3)H 7 ac Ol«. R 8 refecto] nstitato HM 10 CrythnciB ed*i.,
ery thrÜB JtPV, eritrÜB S, i'rytris H, eritreis jtf 11 fuorint S 12 mir-
m^rsc M: Maiiiipsso corntptum w Hnrpesso pothm Laetantio uel eius
aftclvri qunnt UbrariU tribufttdum e»$» probat Mtuwiu* p. U4 adn. 03
t
la gcrgitium SH?t; Oerfrithuin MaoMtm p 33 scribat (nWT. m. 3) Ä,
»cribit (i tx a) W cracHdan S, hcrachidea V H solotiiciu S cyrü PY
leiuporis PV 15 ami^yrae HM titurtnrn M 16 tiburti JP oolntur
{cttrr. »\. 2) /? 17 «nti-nis K, ariciü (nlt i in roJi. m 3) H fr e.r nl M
18 Pin« rtHi, HM Ifl libniuil lihnim ntiuf sortcs Bcnntus in rapitolium (ca-
(litolio H) Äbstiiierit ES ÜU t'yuit^ac UMPY occiilientur fi', abscou-
(luiitnr et a. l. i occultAntur M, occuluutur PV 21 & ciillo R
diiiin. iiist. lib. I Q.
et sant singalarum singuli libri: qiios, quia Sibyllae nomine
insuribuutur, unius (?ss»' creduut, smiUjue eoufusi nee disoerni
%(r suum euique Rdsigimri potpCKt nisi Erythraeatf, quae et noinf^D
suum aerain i.'arinii]i mseruit et Erythraeam se nominatuiri
5 praelocata est, oiiui esset orta Babylone. sed et nos conlusti U
Sibyllaiii dicemns, sicnbi ti^stiinonüs earuui fberit abntendmn.
omnes i^tur hao Sibyllaf anum deum praedicant, niaxime
tarnen Erythrai^a, quae celebrior intiT ceteras au nobttior ha-
betur, siquideni Fenei^tella diligentit^siuiuß scriptor de qain-
10 decimuiris dicena ait restituto Capitolio rettulisse ad
sfoatuni 0. C'iirioncni consulpin, ut Iftgati Krythras
mitterentur, qui carmina Sibyllae conquisita Komain
deportarcnt: itaque misBOs esse P. Oabiniam M. Ota-
cilinm L. Viikriuni, qui descriptos a priuatis uersus
IS circa miWa Romam deportarunt. idem dixisee Varronem
supra üätendimuti. in his ergo uersiboB quos Romam legaü ifi
adtiilerußt de uno deo haec sunt testimonia:
hnnc esse soluiu summuiii deum, qui caeluui feceiit luminibus-
«n t{ü« distinxerit:
EPJTOVE 7 a. omiip« — pfH^dirant] e. 5. 8. 17. 24, 1 «s.
6 R. 25, 31 c, 5, 3.
AVCTOHES 3—5] Orac. SibyU. IIl 808—818 18] frg. I 7|
er Theopbil. ad Autoljc. 1I2C
B{a \X\)RSHM>'PV] \ quoB] fjui HM etht. sybillmo Jf 2 wribuntui'
J?K auiiu] ueluti uniiu SUM croduiit »cnfisi. crednntar C e^<l 3 et
VW. HM 4 Domiaatiüri HPV, noiuiiiiittim iri S, uomiimLari H, uominittam
in M; cf. Archiu. textcofjntjji. tt gramm. Jat II 35^; /// 467 11 C
vm. H, G. PV ery (r«iiMiiiilt*roinur M 13 o«"tal)iiuin Ä, o'^tAdlium
(oota IN fffl». H) SHMV 14 uiirleriuiii PV 16 ah hl» enro tlefmo
iHdpit B fol 5; cf. p. 17, 23 18 tU] 'C B 'it<n\ HlOp HM. **€0*»
(ÜC ut md. er.) V ö<] Ö M, OP H, HOl* .V, i~ (» OC ». l P') V
Apvpi Tt. APXH p rnepMcrcHCC (carr. IM. 3) B, nepMfpCHi; 5.
nifp^ieiNorc {^h n pro 11 M) hm, Murnnic p. supro «»(«<f»/«w
APXH Aoc 1 niHP add. P« ArONeiOC CcwT. m. 3) B, APCNNTOC Ä
A^€^^€ZOC n. ArMNCrnC P, ArCNeiOC F wltrpictatio tat. in B a
m. jro0(. add^ aliasi communei» An&eni ^P 20 diKtriiixeht S
24 Firmiaai L:i<'t«utl
oüpavs« iJ)iXi6v te x«c datipoi; i^Sc veXir^vr^v
xap'HOföpd-' ^ataiv te xst &daTo; ot^t&aTa xsvtou.
tfi qni quoniam solus sit aedifirator mundi et artifex rerum in'l
i|uil)Us constat uel quae in ao sunt, solum coli oporlar« tcHtatiir:
aÜTöv T5V (J.3V0» 5vTa crißeffO' ^^-^topa xöojjicu,
S; I£3va; £'!<; atüva xa: i^ a'lüvs; ituy/Jr,.
AVCTORES 1 m] frg. U « sa.; cfr. Thcophil !i:iU ti k.j frg.
£15 s.: crriieophn. 112 D
BRSHM^PV] 1 Äii] AAAA Jtf fie'«;] MON B iT;] IC i/J/
PANriMI'lAlOC B\ pr. V in 11 mrr. It\ llANVnCl'lAIOC ii, HANI'F'C-
PrAUK ^/tro II «( ^ IN ^f}HM, IIAMIlUKIATOf i» IltllOllllKCN B,
IltniKHMhllN fj*ra IIIO «( noe in Ml UM, riiinoicK€N p, iifnoi-
Mlkf" 1' ■> H\10\ BHV. AlON il/, HAlUN 1' nj IC Ä CfC PA< V
HAH /*. fr\C //.H tHACMlN 7/. CCAII.N //. C€A\N M, CllAfNCN _P
3 kACIlO'I'ONd.V UM rCAN iO", HAN 7' xal] PAI i/J/ AATOC J«,
rAAlOt HJf. riATOC P OIAMATA B, OlAAMATA HM, (HACMArA (H
pro G V> pr lH).\TOr M in 5 .o^wc« ff Iniina coMtnüiia sie
scd dpus 1111118 ultrn AAAA Hl >M)\0<: fit omnin sublimior qui HA-Nnitlp-
TATOC (»C IlfHOtll fecit r:vl»ai kCNorPANON NtAl i.iieai OM( K- et si-
dpia (K-d ACITPACtlAt .-t luuam fru C €AIIMINKAP- gif.niininip n(VKI-
P4).NrAIAN ti-rrain l'fKAl ii<i»a.s VAAlOCtOlAMA Htienr^s yoiiti rnONTOI"
in P interpretatio lat. f'ere tadem quae i'ii iS iti >' grar.ca s. l. latiuts
htteris rejtrlHit A *U] sit ita PV 6 aCrv.] ANiTf» 3f [lowov S/ra]
MoNdNTA i/jif <ji!jfi' tr^.Topti] tf ßecc.NrcTorpA p, rf itrcflnniopA ä,
COAllCrC (i. 4i. i-oMto (T ititcrprrtntime lat.) CeMXS, UniHH'A 6', CGIit-
COVTHOPA UM. ItBfM'.ftn'HTtH'A P klKMOl p, kliaioip ? AHl-
WA /f. mrr «> X.V i^l KAIZ //.If AIONOC B' /corr fiV ^ *^*'-
TrVHU P. tll'HH iS, trX(>\ HM it>liTf>rrlntio lat frre endtm in S et P.
pmt hns uerswt, qwis Ixtet, cum Hcnw p. £3, IH ex Theopiiilo ad Autolye.
JI 36 sumpftissif apimret (ef. infra c. S3, 3), excidii»e qui nubsequitur
apud Theo/ttiil trinttmo hunc *ÜT»Yt^i'.4 »T^'"'J*St S'^**"» «pji^Iiv Sn nn»-
T»;, ita Inmen ut pro jiv:'vr,to; legatur ino^ijM;. naiii cum Loci, c 7, 33
pontquitm repftiit aitOr'J'i» &» Apolhnis oracuUi c. 7, 1 u. 1 pertfiit n Si-
bylla (sr doiis) aJraYin',; Pt iyitT,Z(ii ct. Bnoi'r.w; noiuilifitiir, altvmm tnntum
tiimien in vraculo Äi^yW. p 23, JS e/tt, sfd nee primum nfc tertium opml
eum inueHitur, ut ei cum uervu illv nideantur re»titue$ida. SHiyHiM/tut
aiittm »T.9^T^x9i tcripuiaBe, ititr,t9t inttilisse librarium forttuute e uermt 7
iWiiM frnifiiientt, noii nolurn propfer taHguidam uod/t i-*(ir,m rtpetitiorifm
pruhahUf. uidetttr, aed maximf prvpicrra, tpiui ».-cifitoj oraculorum SihifU.
diuin. inst lib. I ti— 7
25
it«ni alia Sihylla qaaMCumqufl est cum pnrfHrr« m ail hoinin<m
uocem dei diceret, sie ait:
|«S'Jyo{ ^xp &£6; ti\i.i xx; o'jx Iffitv 6sö( «XXo;.
EipqUMrer nuiie teHtimoiiia eeterarura, iiini pt hae<* siifHn'ivnt 17
et jllii uppottuuiorihiis locis rfseruuri'ra. sed cum dt'fi'udainuH
ciiusuiu ueritatis aput eos qoi abeirantes a ueritate falgis
ri'lif^ionihws soruiunt, quod genus jiro(<atiouiü ailu<'rsus eos magis
adhibere debeinus quam ut eos dtorum i^uorum tfi^tinioniia.
reuincarnns?
7. Apollo enim, quem praeter ceteroji diuinnm iiii)xinuH|ue 1
fatidicuni existimant, Colophone residena. quo Delphis orfdo
migrauerat amot>nttate Asiae ductus, quaerenti cuidam quis
ant quid esset omnino deu», respoudit niginti et uno UPtsihuä,
qaoruiu hoc principium est;
toGt9 Osif, (i-txpsE 9« Osoü (tepl; äf^eXot litAS^^'
A.UCTORBS 3) VIII S77. 10— IT] cf. LoWkii Ajilaoph. I 458.
tfHiiifM tradita mtut nutio toco imtntitur Opsopoeus, not. in Sibyll.
\ p. 3, sxelrjTtK acribtt pro Sui n»Tdc. StmutHS optuc. 154 ti xntijrac
opud jMct. e. f, 13 eicit.
ÜRSlfM'PV] \ fum om. // fcrre B 3 MlH'NOC 1?. MONOC ««*.
FAf K ftÄ€(M: //, «A€00 ^V eJti.— «w; om. HM IMMl P AMOC S,
AAAOC M üiterpreUitio iat. fere ettäem in S et P Ö qunm om. HM
testijnoDi'i'it B^ U ret)incftinu.<) [a m era». t 9 m. 3) B 10 iiuptn (c in
erta. h ? m^i B luaxiine H.V, iimximumqin« P\ in ras corr F*
11 fatidtf-uiii] dr\tui HM i^tloplionem 5 r*si*ifn» »tn^wn, ivspondcna C
12 nii(fr*ucrit B 13 qui'l om PV 15 gratta Uilini» littem acriptn et wtrie
Www;*frt I» HM Ari(M|.r€C B'. corr. B» An'O'MCC J» AAIAKTOC 8.
AiliVKTflC n AMHTOP B, A.MHTIQP S, AMCfOl» p ACmillKTOC B',
tvrr. B\ KQHT(i\'*l»C\UJOi: S, astuphtli. los HM, ACrorfKAIKTOC P
Iti oC^tiii uTi5?l liiionnmiidtf (-<!.. iV) HM MMIf B/f. MCif 7> ADIÜ B
MH'OrMCVM B;'. NPÜIMUMCNMC S. /-..p^Vivo-. fdrf, Strumm opuM.
1 lim i>\ m Ä'. em HM |thyri jV, lllPUC (-0<: D BK iNen> B',
<l in Ü foir. B». NAQN 8, na*on //3f. AlON (-ü\ I') PK 17 MCIKPA 5,
MIIIKPA /• AH B M€Pei€ S. inytris (aii- 3fJ HM ANT€AOI B,
AMC AOI .9. angplos UM, ANniAdl P. AX Tt\OI V IKK B'. »itm«
^WT W. h«mi« y/.V. HMIl /T interprttatio tat. fere eadetn tn S et P
S6
Firmiani Lftflnati
num quis pot«!it BUhpieuri de loue esse dictum, qai et matreni
habnit et nomen? (jiiid (luotl Morcurius ille Tennaxirnu^. (Miius
supra leci luentiouem, neu modo ä(ii^Tcpx at Apollo, sed
ärzTopa (juoqiK" appollat doum, quod origo Uli dou sii ali-
uude? nee enlm pote^it ab allo eäüc generatus qui ipso nni- s
uersa g^ORranit,
Satiä ut opiuor et argumcntis docni et lestibuü cnnfirraaui
quod per se satis darum est, unum e»se regem muud . unom
patrem, unum dominum. t^ed fortaäso quaerat aliquis a uohis
idem Ulut quod apul Oieeionem quaerit Hortensius, si d*?as lo
unua est, quae ease beata bolitudo queat. tarnquam dos
qnia «num dicimus, desertum ac solitarium esse dicanius. habet
eujm ministros, qaos uoeamus nunlios. et est illut uerum
quod dixjsse in Exhorlationibus Senecam supra rettuli, genuisse
regni sui minfstros deam. uerum hi neque dii sunt neque is
deOH se uoeari aut coli uoluiit, quippe qui nihil faciant praeter
inssnm ac uoluntatem del. nee tarnen Uli sunt qui uulgo co-
i Inntur, quomin et e^giius et certus est numerus, qnodsi
eultores deorum eos ipsos colere se putant, quos summi dei
miiiistros appellainus, nihil est quod uobis faciant innidiam, »
r qni unum deum dicaums, multos tiegemns. si eos mnltitudo
deleotat, non duodücim dicimus aut treceulos sexaginta
quinque ut Orpheus, sed iunumerabiles esse, ari^iimus errores
eorum in diuersum, qui tarn paucos pntant. soiant tarnen quo
nomine appeltari debeant, ne uiolent uerum denm, cuius nomen u
3 suprn] y. 19. 5. 14 !>uiirii) y. 18. 13.
AVCTüRKS 10] fr^. 30. 21—23! TheophU. ad Antol. U7 C; et
LotiftHcii AglanpliAiii. I 3tJ4.
BHSHM'PV} \(\M\AMrV potMÄ 3fecimn9ir wnelora BÄ \Mf-
TOPA sine rnntr« P am«tor nut HM 4 apatora B, apator HM, pofit
graeofm sitie jintre P iiuo'^.' P* 5 g<nerauerit SHM 7 el om. B pt
testiliuB tNHifirinaui im mg. //' 8 anuin patrem om. S 9 diMim BP sed)
^» IIB
et HM w P^ U solitn<i; | nt R\ ttolituq: | qiieat A> (|iipht] •oiaeitt
(q tr . s. t. m S) V qwai taniqiwm] 'queat' (s. l m 3) <|nae «c tam-
.quam // 12 qaj HM tdcspiTuiu ar «oliuriimi B 14 cxrirationibufl H
rt4tuli B\ mhdi K' ir» hii HUM 17 ac] -t HM. out V\ in nu.
corr. V^ 2u qu^d] in quod SHM 21 dicamu« dt>iiiii P dicaniusj di-
lanius si HM 22 trecenlis suit sfiapnt« .V 24 sniant om. HM
diuiD. inst. lib. I 7.
27
exjionant, dum plurilius triljuunL crtdaut A|iol!iui suo, qui 8
oitd<'rri illo rfspouso iit loni principatuui, sie ctiaui c«(«ris rüis
abstiilit nouifu. lertins etiim uersHs ostemlit tnim'stroB iWi nou
dw)s. uerum anpolos appellari oportet*». <ie se quidera Ule &
t. incntitus pst, qui ein» sit <* niiuiero daemonum, angeUs se
dei adgreganit: dcnique in alüs respousis dacnionem se esse
confMHcus ost. naiti cum interrogarctur quomodo sibi supplicari
uellet. ita respondit:
10 item rursus cum precem in ApoUinem Smiathium rogatus ex-
promeret, ab hoc uersu exorsus est:
if;x.3v{r, y.5c;ji5io, jasc^ias, trivccsE Jaty^av,
quid fTgo stiperest aisi ut sua confessioao uerboribus dei neri ao 1
poeiiae tinbiaeout sempiternaß? nani et in alio i-etfi>onäO ita dixit:
BJiSUMTV] I apoUoiii B' ('im nw. corr Ji^) MI^, corr. V^ 4 opor-
ttTc] oi>oiiore debcrc JJÄ 6 dcniquej de tjuibasdain //Jlf 7 suppu-
Uri S 9 riANTAlAAAKTC Ji nOAtCTPiW'C (pro T m( «:♦ m Pj PV
«^XuOtJ KAHI P, KAVHI iV nA>C(M>e-nANT(JAAKTAi rnilCII'U<I>f:-
KCKArei AAI>fÜN 5, IIA\<;0'I>C ITA\TAAAAKTe'UOAn'€'l»€ (pro A ort A
in .^ KChAreei (KAfk- J/) AXIÜN (AUN .Vj i?if in(«yrdfl/io«M
/«/ rfiiu-rwi« m S et F 10 »miulhiuuai PV »riphiüer-'t li' (curr. IP) S
Vi KOCMfH" P. kiKMiil V <lMK"C'hnP€ Ji, ^^A€CO,\C<^PII P, 'I>*CC-
'l'AfOP€ r Al'MOMt (mi C in II corr, B^) KOCMülC 'l'AfCOOPN
nA\C(MKi\l.\(Ü\ (M fr.) B, Ar'M0M,NC0(,MOllHr'A€OI'<W'€nANa>iI'AC.
ÄAIMU.N i.; MliNtl.NhiMüCIN'l'ACCAtH'f. RANf (M|>€Aai.\ HM interjtrt-
tatione« lat. ttiueruM in S et P, in S manea H eulinceAnt BWS
»rmpitcmam V et m. l P, om. V 15 AALMllNAlC V »1 om. S
XHÜ.NA B'. corr. B», kOONA 5. XWONöl V -ipl ow. J2 MCIUNCroi-
•WriiCIflfl'CI fprti U est n in 30 »O.VTON hnrc tautum in HM AAl-
M()\M* 0H»MiriHrriHi*lkTn\AKAI HHPI nOMl»,\ p in AkAMATOr(f in
Kra* I m. 3i V; ixi^xiai edd.: o» Öxauätui y cf. iutrrpretatioH. lai. in S
(titi>|<^r»liilil)ii« d(>uiautur ttub dn^clli-^ ilf i «sijlvm'csi scrtput, AAMNOM'AI
BBSV, «lAM.NUNeAl, P; an Siiiv^vwi retinenAum? cf. Lobeck., lihemat.
p. J26; ii^-ix-'zn Stniuiuit ojtunc. 1 tll »110 BS, Villi /' MtiU'ei
n\ yr. € in «< eorr. B\ MACTinC P, MACUPI V^ «•€ l(l S AKAUA-
nirA^uNONrAiniA (iaiiia /ri uaccii'i 0*0 ri «i 11 »« .v; «coi i/.w
tntfrftrfhUiones lat- niintleä in SP
Firmiuni Lactnuti
1 1 de utrisque gonerihus in seeumlo libro disser*Mnu3. nunc iu-
terim nobiü satis est quod dum honorare üo uiilt <*t in ('d)'lo
coulooaie, coulessus est, id quod res habet, quomodo sint appel-
l'i laudi qui döo s<'iiiper adsisluiit. rt'trahaiit prgo se hoiuine.s
ab erroribus et abiectiti rfligionibu-s prauiii pareutoin suum &
domiuunique coguoscant, cuia» nee uh'tus aestimari potest
liec ma^uitudo iKTHpif-i nee principium coiiprehendi. cum ad
illmn nieutis hmuaiiae inteutio et aeuraen et nieruoria peru«»-
nerit, quasi ^ubductis ut consuniptis oinnibus niis subsistit
baeift deficit nee est aliquid ulterius qtio progredi po»sit. lo
13 ueram quia fiwi uon potest quiu id quod fit aliquando esse
cot>p(>rit, coiiscfqut^iis est iit quoniam nihil antü üluiii Tuit, ipKC
ante omnia ex se ipso sit procreatus, ideoque ab ÄpoUine aüto-
^UT,;. a Sibylla aiiT5Y«vi^i; et äy^vtits? et iT:3ii)T3; uomi-
natur. quod Sencca honio acutus in Kxhortationjlius uidit. nos is
iiiquit aliunde pendemus. itaqiiead aliquem respicitnus,
cui quod nfii optiniiini iu nobis debeamuä. alius noa
edidtt, alius int^truxit: dcus ipse se fecit.
1 iu secundo libro] c. U— 16.
AUCTORES 13 ab ApoUiue] cf. p 25, 15, U a Sibylla] cf.
p 23, 18 et iid p. 24. 7. 15J frg. 15.
BUSHSi*'PV] 1 d« iitiisque— disKereiniis om. BHSHM nunc am.
PV 8 Mtis (om. est) m. 2, ut«« corr. m. i nW if B, sat est P
qufrti' P' dil hononire se nult m ras. K> honorRri corfrf. rtceni., edd.
*t] atiiuti Ä 3 tollücari coäd. rectnt., edd. habet (t in craif. at ? m. 3) V
et quomodo B 4 hi qui S rotnihent iJ'. corr. B^ n ergo M
se i. l P" ö cognoscuut P aesitiuinri ex ci^tiiuart m, 1 uel S B
potMT W 9 qiiftc ai PV consunitis R, coiisuumiatis PV .uüs]
snU A>r BubMitist ftc Ü', um. 3f 11) fliiut 7f, aüufi ß quod R
11 ßt Jlf 12 e's't B* quoiiiftni] qiiff C »" -JJ P illuin] ipsum B
13 antn] autflm flf idcftqup] deöque f«. ' us n-., i «>rr- m. S) R aüzo-
^/ti »I AnU*rHMLA B, autoaphöPM ifjlf ArrO'hVI€C P wrbia
ffrtucig 13$. intrrjiretaliottes lat. add in SP 14 R Hibrllii om- P. ftby-
siÜA r sibidla i/ AlTUrtANt' S, nuto^nesPS /Alf! ArnHIIMH: P
et om. RHiVP ArCNNIITOt JB, AltlMTtM; S et otu. P KAIAIM»-
liVrnC S, «pott'theos H, iii>o.;*f »hros 3^. KAlA.II,OIIHOt P, AtHMIIHTOC F
et «RofijTiK d*r Ä'*rH««iM, cf.ad p. 34, 7 15 pxhortiitionibus uidit. K' 16 ab
1*', IN rm. corr. K' 17 iii| iil UM debeainus] snimam dvbvauiis B.
di'bpuiiis HM 18 liistnicsit if', corr- B^ %e om, ;Ji/3f
iliaiu. insL Üb. 17—8.
2Ü
\
H, WiH i(ptiu' lot ae laiitis testihus couprobatur unius dei 1
potf^^Ute ac prouideutia iiinndimi gubernari, cutue oim inaie-
statemque tantara esse dicit in Tima«o Plato, ut t?ani
iiequi* iiiontoooncipf^re neque u^rbis eoarrart* qni&qiiam
possit ob nimiam et inaestimabilem potestatem. da- S
bitot Dero aliquis an qiiicqiiam diffi<*ile aut inpossibile sit di>o,
qui taiita taiiique miritioa Opera prouideittja escugiluuit, uirtute
constitüit, ratione perfecit, nunc autem spiritu sustentet, pole-
Ktate moderetur, inexco^tabilis ineffabilig H nulli alii satis
iiotiis quam sibi? und*' iiulii d<* tanta niaii^state i-aepius co- ft
gitanti qai dtios colunt interduni uideri solent tarn cat^ci, tain
ineojEntabiles, tain cxcordcs, tain non multiini a inuii» aniina-
libus ditferentes, qui credant eos qui grniti isint inaris ac fo-
minae coitu aliquid maipstatis diuinaoque uirtutis habere po-
iDisBe, com Sibylla Krytliraea dioat:
Ol» 8övaT* Äv3pÖ5
ex. (JLTj^üv {jLijTpxf TE Oib; tcTuitujxBvsi; clvat.
qnod si est ueram, äicuti est, appar^t Herculem ApoUinfui 4
Liberum Mercnrium louemque ipsum cum ceteris homines
EPJTOME 1—51 0- «. 1- 10—151 c. 6. 2. 4.
A VVTOHKS 31 y. 28 C (cf. Miiiuo. Fei. c. 19. 14). 16 «.] frr U 1 ».j
cf ThL>(>}jbil. ad Autol. USB.
BRSHM'PVJ 1 so tantis] tantisque D 2 iijundum ojn. S 3 tiüiTu tP
■
M HM 4 mentem PV tt qmdquam (corr. m. 2) U, nie mrpe 7 tanU
Umque] tanta t*m M, tantAraqu« P" (corr. P'V V 8 perficit P*, corr. P*
tp9 (corr. m. 1?) P, sjis V >usteot«t et HM 9 ineffabjli« om. HM
10 mai^siat»! pot^sUte nc K cofptAui S 11 Um ante iocogitabileij
quam V\ in ms. corr. V^ 12 • om. PV mutis om. M H sunt 773f
J4 dioin»« HiV 15 tlioit B 16 jir.NAlf iJ. AINAl P ANOIMii i?i
r«tfT. BV. om. R 17 MeK)N JS'. (r in U corr. B», NCPUN P MIITI'A«;
rförr. »« 3} B, om B, wemc P ti ftii; om. B, OHCOC J2 TCI T-
iimieMoc B\ I rf«f j?>, TcnTiüMCiMic B, TCTnionieNocp €i.\Ar
Ä. ci.NA»' p o»*ArN\rAi,M'öiCAM't!\Mini'AC 'lerrnQMCNOf.iNAiie
BC<K; S udyiia- (7i'«. er. in /f> «-«mlyna emeron methera Met hfosty-
pomenosiDe HM, nm qvod hiterot niiter in verba coniunctat euttt m M
inifrpretationem to(. in mg, ndd. B^ cadcm fere in S W liber»um B
ipfltun quoqufl Jou«m S, ipsumqu» ioiifin BM ip'suin (1p W i tiel ^^ B
FirmiADi L&ctanti
fi fuistte, quoniam soDt ex duolms seiibus nati. quid ost aittcm
a (leo tarn reinotuni quam iil opus, quod ipse ad propa^^aiidaiii
snbolem mortalibus tribuit et qiio^l siuo Mubstantia oorpoiali
nulluin potest esae? dii ergo si Eiunt inmortaJes et aetorni,
quid opus est altero afx» — nimirum ut generent? ipsa pro-
goniü quid opus **Bt, rum successione uon egt*ant ([ui seuiper
6 sunt füturt? nam prort*ot^ in hominibns ceterisque animantibas
diuH'sitaji sexus et ooitio et generatio nullani ha*l)et aliam ratio-
uoni nisi ut oiunia gi^ucra ujuenlium^ quouiarn sunt condioione
^ inortalitati."! ubilurn, niutua possint successione seruari, deoautem, lo
qui ost senipitt'rnus. ?itMiuH alltr st»xus nt-que .«uc-cpü.sio ik^c^s-
7 saiiaest. dicet aliquli^ 'ut haheat uol miaistros uo] in quos possit
ipse doniinari.' quid igitur sexu opus est feminino, cum d^us,
qui ost omnipoteus ut uoeatur, stiie usu H opera femitiac possit
8 filios procreaieV nam si quil)usdam minutis anünatibus id prae- is
stiüt, ut fiil)i e foliis natos et Buauibus herbis ore Itigaat,
cur psistimet aliquis ipsum di*um nisi « pi'rraixtione sexus
alterius nou possL» generare? illos igitur quos inperiti et insi-
piente.s tainquam deo>i et nuncupaiit et adorant, nemo est t-am
inconsidei'atus quin intellegat fuissn mortales. 'qiiomodo ergo' »
inquiet aliquis *dii ciediti sunt?' nimii'um quia reges maxiiiii
ac poleutissiini fueruat, oh murita uirtutuni suarum aut mu-
EPJTOME 1-12] c. 6. 2 «. 18—31. 21 c 6, 4.
AUCTORIS lü] Verg. Georg IV 20ü s.
hRSHyV'l'\'J 1 px oiH h 2 iii upuü) wnms ffAf propngnnctnm i>
3 aobokin SMPV, sie sacpim codd. exceplo B 4 düV {» m. nc.) S,
diis P edd , Dii (^r. i ex c) V «unt) mat dii PK et om PV
5 qiiod P altero sexu] m>xu (s. h m. 1} altero (». l m. 3} B uiminim —
quid opu« est 01». it', in mg add B' geiiereiit' B (i. e. B^) 7 oinni-
biix S ri^toriaqtie** B animulibiis R 8 rationem] gpaftrationein S
9 oondicioni J2<; an condicioneai scriheHdum? 10 «eninre M U av-
ceaMiA P'^K 12 diHt HM hnbeant 8 13 domari M 14 qaij
li qui> HM OQiiitk pott^ns 2? ut uornlur om. B edd , red cf. V 17,a
npiens — iiocAf).itui ut] 'qV S* fa»niiua^ (pr it add. «, 3) B, funi-
ninae M, frmini;'«* (p ex j m. S, na P er.) P lii foliü tf »] «^ ^
SD qui iiou //Jlf. quill' P intellegant ^a/^ n in eras eodem n 9 B*)
BJl, iiit 'ILy^it P 21 r:re'UUJ c-rcali R 22 .ob. ü' Mtiin-nmi K
diuin. inst. lib. 18— 9.
31
nerum aut artiwiii repertarura» cuni cari fnissftnt iis quibus in-
peritAuerant, in iiieinuriuiii sunt coDseorati. quoü s'i quis dn-
liitat. re.s oonim gestas et facta (^onsiHerct, quae uuiiiersa tarn
poi'ta*? quann liislorici ueteres prodiili-runt.
f, 9. Hercules, qui ob uirtut^m elaristtimus et quasi Afrieanus 1
inter d**os hal)(»ttir, nonnp orbera terrae, quem peragrasöe ac
pnrgasse nairatur, stupris adulteriis libidioibus iuquinaiiit?
nee miriim, cum estsft adulti-rio geiiitus Alcimenae. quid tauUem
potuit in 00 esse diuini, qui suis ipse uitiis mancipatu.s et mares
10 et feminas contra onines leges iufaiiiia fla^tio dedecore adfecit?
sed ne illa quideiu quae magna et iiiirabilia gessit talta iadi- 2
canda Buut, ut uirtutibus diuinis tribuenda uideantur. quid enim
tarn inaguificutn, si leonein aprunique äuperanit, si aues deiocit
sagittis, si regium stabuluni egessit, si uiraginem uicit cin-
15 frulumque detraiit, ai equos ferocea cum douiino intercinit?
op-ira sunt isl4i fortis uiri, hominis tarnen. illa eniin quae 3
uidt fra^iüa et mortalia fuerunt. uulla eist enim quiid ail
orator tanta ai», quae non ferro ac uirilnis debilitari
frangiqne possit. animum uincere, iracundiam co- 4
*o hibere forlisstmi est- quae ille nee fenl umquam nee potuit.
baec qni faciat, non ego ßum cum summiB uiris com-
paro, f!ed simillimum deo indico. uelleni adieciäset de
libidtue luxuria cupiditate iusolentia, ut uirtuteui eiuü inpleret,
EPITOME 2—4] c. 7. 1. 5 -10] c 7. 2 8.
AVCroHES 17—22] Cic. p. Mar<'<.iUi 8,8
BltSHMfPV} I iis tdd.. liia BHSIPPV. hi WM impera-
wnni H 2 sunt (fxp, m. S) cottsccmti sunt i? quod om. B i*»
dnliiut P 3 tiuu' fiM. B utiiuf^nii B tarn] timquam M qiiniu] tum
MM 4 histoid WM S hennlis (is « es ? m. .?) B 7 et adidteriis
HM 8 Alwrio /*'. corr. P^ Alcimeiiik« Epit. 7. 3, tdciuiffuf (nj
M Sf Ne //, Rlciine»«« M, iiUiieDae Ä. alcmcoae BSPV 10 omnis V
fl«^tioio M II iiiHgna) i'X (s. l. m 3) umgiu S et om P UliaJ ut
multi» talia UM 12 uidMntur om. S 13 disiecit B 14 uirgüiem PV
ciiipdainciu^ B*'. s l corr. IQ hominum HM 18 uon pogt frangtqu«
$ l. B acj ft corfd Cic. 19 prohiberp HM. cobÜKTo (r in trm. pr ?) P
21 non] non roudo PV 32 tudico (o in erwi. Abo f) P, iudioabo V
twlle ff* (' atJd. corr W) M 23 laioria B, luiorin HPV, »ic satpt
codd, txcepto B uiitiiUs HM
32
FirmiaDi Lactuiirf
& quem deo siinilom iudioabat. nou enini fortior putandu» t^^t
qtii leonem quam qui uioU'ntani et in siy ipso iiiclusaiii fcratii
superat, iraf^uiidiain, aut qui rapacissiinasr uoiiicreji deiecit quam
qut cupiditates auidiss^inias ttohercel, aut gui Amazoiiem Imlla-
tiicem quam qni libidineni iiincit pudoris ac lamau debdia- »
tricem, aut qui fimuin (de) stalulo quam qui uitia de corde
8U0 pgeiit, qu;if uiajjis sunt perniciosa quia doinestica et propria
6 mala sunt, quam illa quac et uiUri potcrant et caueri. es
quo fit ut illi; solus uir fortia debeat iudicari, qui temperans
et moderatus et iustus est. quodsi cogitet aliquis quae sint lo
dei Opera, iam haec omnia quae mirantur homines ineptis^imi
ridirula iudicabit. itia euini non diuiiiis uiitulibus, quas it^uorant,
7 scd intiimitatc suaiuni uliiuni ineliunlur. nam illut quidcni
nemo negauit, Eerculem nou Kurystheo tantum semsse regi,
quod aliquatenus honestuiu ulderi potest, «ed «*tiam inpudieae ts
rouJieri Omphalae, quae Ulmii uestibiis suis iiiduluiu sedere
ad pedes suos iubebat pensa facieutem. detestabilis tnrpitudo!
8 sed tanti erat uoIupla-*i. 'quid tu? iuquiet allquis 'poetisne
credendum putas?' quidni puiem? non enim Lncilius ista narrat
aut LuciaiiuF, qui diis et huniinibus non pepercit, set ii po- »
tissimum, qui deorum taudejn canebant. quibus jgitur rrederans,
EPITOMK 15—171 c.l.A.
JCXri/.ATOHES I «s] ct. Ps-Seni-ca «I« mwibu» 81, prouerb. 49
(Publil. öyr. cd. WoMSlia p IHJ).
t{}iS/IMf(—hi}MPVf I üuu in iium crr IV 2 uioIenÜÄiii RHMV,
nltoleutiflm (i er.) P et om, B seinet Ii 3 deicit ÄS 4 cobercot fi,
coerc«t MV, coprceat HM, co^ercot (b y er.) P, coli'crci't K wut V Atn*-
zonam HMV^' 5 uincit post bellHtrireui R uicit (t m ra«. W) HM
"ac B^ ti A<i add. edd. stabulum HM qtti« (a y er.) B 8 po-
terint S, poterif ü' (poteA W) M 10 est et iustua P, m rtu }^
iquodBi cogitct V wut V^ 12 indicauit If, corr. »• 13 swl add. H*
üieiit-iumiir B^'H 14 n^rno in mg. P^ uv^hii H eurysthaeo PV
16 mulieri* (a er.) B omphilac (e im tra». m Y) P, omfalam V 17 iu-
beat S faciBbnt B 19 quid 3. qiiiuui HM iDputem 8 in
qoinm put«za desinit M' paffina nondum explftn, m pro^mo folio 9
ob eoefmi (^iiiDui \in\eui incipit M tuchiM B uHrnuiit SJIM 20 tu- <
cil^anufl P' aiit. Lucianiis ticxt Vvlkmnun%t>i, cpüt. ffmtul p !> ü «er.,
bii HÜHM. bi SPV po***it.i-:iiisxiiiium B 21 qiiäi U. quo M.
Bontm H laude«' deoram P
dluln. inat Üb. I 9—10.
33
10
si fidom landantibu? non habemus? qai hos mentiri putat, pro-
ferat alios quibtis creilamus auetores, qai nos doceaut qoi sint
isti dii. i|aoiuodo, unde orti, qnao sit uis eornni, qui numerus,
quai:« potestas, quid iu iis admirabile, quid cultu digimm, quod
deoiqne oeriius ueriunqne mysttTiam. nullos dabiU credamus 10
igiiur istis, qui nou iit repreln'inierpnt sunt locnti, sed ut pra»v
dicarent. nauigauii ergo cum Argonautis oxpuguauitquL' Troiara
iratus Laomedonti oh negatam sibi pro Hliae ^aJute morccdem.
ande quo tempore fuorit apparet. idein furore atque insania
percit^s uxorem suam cum liberis iüleremit. huiie homiiios 11
deuni putant! i^«d Philor-tPta her^s Bms non patuuit, qui facem
supposnit arsaro, qni artns tjins ac neruos cremari ac djtiluorc
nidit, qui os^sa cius et eineres in Oetaeo monut sepeliuit, pro
quo munere ^agittas eiu8 accepit.
10. Aoäculapjus H ipst^ uon siue flagjtio Apollinis natns i
quid fecit aliud diuiais honoribus dignum ni^i quod .sanauit
Hippolytura? morttnu sanf^ habuit clarioreni, quod a doo meruit
fnUninari. hnne Tarquitiu» doi inlaHtribus uiris disserenfl ait 2
iUL^ertis parentibuü natum, expositum et a uenatorlbos
itiut'utum, canino Ucti; nutritum, Ohironi traditum
didicisse medirinam; fuisse autem Heeseniam, sed
Kpidauri moratum. Tullius etiam Cynosarie &it sepul-
EPITOMJS 7-9| 0. 7, 2. 9».] c.7, 4. 10 s. biuio— putant]
tt. 7, 5 Sic— CMdatur. 11— H] o. 7. 6. 15-34, 1] c 8, 1 s.
AUCTORES 22] d« uat. deor. Hl 22, 57.
BRSn^try] 1 putunt UM proferSt C "i- ^) B. 3 pwsi qiiomudo
a, ?. I Ä" lUtft £P 4 iis tdä., bis C quid ante cult«] qua I'',
m ras. «mt. F» ciUitoj F' 7 argoBiitis f (corr. 1") V 8 ob oegataui
filiam sibi l' (» J vt. 3) pro flliuo R 9 idom] iU*? HM furore (m er.)
UM 11 putJUit d^um P tiloctetha B, filoteotn R, pbiluctiecta (a ex
A M.ä) H i'UcUk) M hurea wius fe «. l. m. 3) P, hon niiB V qun B^
fociein MV 12 ao anlr neruos] pt P edti. 13 fl] ac JB .in ptheti] B
öetkeo B, oeteo RSM wpo-liuit (\ er.) BH, sopepinit i?, sopiliwit P»,
corr. P^ 14 sagittis S 15 aewoIapiu*4 S, fne sorjntu 16 aliud, d tx t
m. 2 R, «c Mepiu9 17 hyppolytum RHM, hyppolitum OT* S) SPV
A deo, i» 18 twi|ttinius (u ext ml c m 3) B 19 iialuni' B» 20 ohy-
roni 3/ 21 auteui om. S luessenuium H, ihtrsenmura M '>> mor-
tuum UM c'inot'iri» i*/?5, cynonym H; cyuoairis JW
yvim. iMA. 1. 8
^
Firmisai I^actnoti
34
S tum. qaid Apollo pater eius? nonne oti amorem, quo Ha-
griiliat; luriiissime gregon pauit aliemim et mums LaomtHlonti
extruxit mercede eouductus, quae illi iit^gari potuit inpunf?
ab eoqne ptimo rex perfidos qaidqaid cam düs popigissfit
didicit ahn Hgare. ulvin forinoiiHum pucrum i't dum a mal ,
4 uiolauit et dum lu<iil, o<(i<iit. homicida Mars et per gin-
tiam caedis criinioe ab Atbenitfusibus iiberatus, ne uidcri'tur
uiiins ferus et inmanis, adultcriiim i-ujn Venore coinmlsit.
5 Ka^stor et PoUux dum alienas E^poiisas rapiunt, esse gomini
desierunt nam dolore iniuriae concitatus Idus alt«>i'uiii gladin lo
transuerberauit: et eosdem poetae altcrnis iiiuere. alternis mori
narrant, ut iam sint non deorum tantum, sed omnium inorta-
6 lium miserrinti, quibas seniel mori non licet. hüs tarnen
Homerus ambos simpliciter, non at poetae «olenl, mortuos ossg
t«5tatur. nani cum faceret iu muris adsidoutom Priamo He- i»
lenam cimetos Graeciae priucipes recognoseere, solos aateiu
Be fratres saos requirere, subiecit oraiioni eius hultitiinodi
uersum:
haec ait, ast illos retiaebat terra eepnltOB.
EPITOME l 8. 5 B.] c. 8, 2. 0—8] c 8. 3. 9 8. 13-15] c. 8, 3.
AUCTORES l 88.] of. Minac. Fei. c. 23. 5; Tert4ill. Apolog. c. U
(p. 168). 19] II, ni 243.
BJtSHMPV} 1 fmglabfil B' (in nu. corr. IP) BM. fnulabiit (cmr.
m.3)R 2 grf^m] grvgenj Ädmcti (in ras. m.\?) B 3 iustnixit HM
pott extriuit hoc n^ptuiius BRSHSf, om. P^V, cum neptuno ih tag. add.
P,^ uix rtde; cf Mümc. Fei. l. c. (Cyprian. ad Donat c. 2) ApoUü AdmeUt
pccus piKctt. T.aomedoDti uero iniiroK Ni*pt.uuuK iostihiit ncc mrrcedcin
optirU iiiMix »tructor Mcipit; TerhtU. l c. hie (ic. ptwta^ .\p<»lliiifm Adui'-tu
rogi pastcndis pecuribuK »ddirit, ille Neptitui stnictfiria-s opera« LaoiiK^ilgüti
a
locat quam B aegari potuit] nt^gA'it, (t erat., n ni. t?) B acgnre V
4 pep<.-({is«et UM T^ dicit M forinonsimi B, fonnosum BSP, forinoioiim
(n erj RMV ti uiiirs in ras. ex 7— .9 litt. B 8 minis RM iumaniia
F', ras. et ». l. corr. V 9 kastor B, caator cett. 10 doloroj labore PV
iniiirine om HM 12 tantiim] aatj B sed] scd et SHM 13 ({üi^ B*,
quibus corr. B^ licuit M 14 inorhms JT 15 in ow. UM adsi-
deiil« HM 16 cunctps fnc in ma. fjc mis ? w 3) B recof^iosceret B
(t ndd. AP) M boliis B\ corr. B^ 17 w oni. 8 eiuRiuodi S, modi
BM IS uenm HM 19 haec] sie UM
diuiti. inst. lib. I 10.
35
für ac nebulo Mercuiius quiil ad famam su^ reliqnit niäi me- 7
iiioriarn framhirn t^uamiii? cäpIo scilicet lügnus, quia palaestrani
üücuit et lyraiu iirimus inuenit. Liberum patrmn ucct^i^so eäl 8
in »enatu deorutii smiLniat? aut^toritatis ]iriina«>qae esse sen-
5 toutiat*, qnia praetor louem sohis omniuiu triumphauit, Gxev-
uitum liuiit, ludos debfdlauit. st^d iimictus illu imperatur lüdious
jiiaxiinu.s ab amorn ac libidine lurpi^siiuc uictus est. delatu^t 9
euini (Jrotanj cum semiutro comitatQ nauctu» est inpudicimi
niuliercm in Iit<ii*> ac tidiicia uictoria« ludieae uir esse uoluit,
10 ae nimium niollis uid(>r<^tur, atque illara patiis proditrieem,
fratris intoremptricom, ab alio relictam ot repudiatam ia oon-
: iugium ^ibi uindicauit ao Liberani tV>cit et iniin ea pariter
&sct*Ddit in cacluin. quid horum umniuni pater luppitur, qui lO
in soUcmni preeationo Optimus Maximun uotuinatur? uoniie a
lA prima ^un pneritia inpius ac paeno parricida deprehenditur,
<^uni patrem if^ua expulit ac fogault nee uxpoctauil mort«Qi
decrepiti eenis cupiditate reguaudi? et cum paternum soliuiu
pff uim. per arnia cepisäet, hello est a Titanibus lacesi^itus,
quod huniano generi principium fuii inalorum: quibufl uictis
iet pace in perpetuum conparata roliquam siiam uitum in slupris
adnlterüsque consumsit. omitto uirgintis qua» iminiuuit: id 11
enim tolt^ratdle iudicari solet. Amphitryonem ac Tyndaruni
praeterire non po:>sum, quuruiu domos dcdecoro atque infamia
EPITOME 1-31 1-- 8.4- 8—18] e. 8, 6. 18-21] c 10, 1.
' 21 s.j c. 1((, 2 fttirgintim). 22-.%. 2] o. 10, 2.
AUCTüHtlS f] \%TK. Auii 1V215.
BliSRMPVJ 1 qoi'd' W memoria M 2 fraudijum B «li^et af
4 senatum B »eotcDti« M 5 en-n^itus B*, eorr. B^ (J 'in'uiotiis B^
7 ob amorem RM a**»- (i\e ? er.) B, atqii« 8H, ailque M Ubidinom
SiM 4'tlatii» /P 8 camiutu» //"'.V nactu« BUS. na.otuB (n tr.) P
est om. B 9 Utopp ("e <ü.- i w. S) itiiriaQ^n (m. l, wiiiiin<>n m. 2) 'h'^c
fh m. 2) äducia B fidiitio« M 1 1 rc-pudiatAm f'at in du. ex c f m. 3) B
conjngio S 12 ueiidicauit P ac] et UM mm B 13 eso«ndtL R
in] ad SHM caelos S pater omotum S pater om. UM 15 prium
om. B ftn'w] prai^ It 19 humaui (i ex o M) HM niiilonifii fuit R
20 et] ac Ä paocni //, pw'' M ooaparata m m^. P stupri»s ft er.)
BM 21 adiiltfniH« (q-, er.) S oonsuinsit B, coiiiunitis R\ consiimpsit
B' cim rrti. 22 aiophitrionem SMPV, amphytrioüfm B pyiidwuin
//, ptudanini M, fyiidarum K* 23 doDiiis B atque] dt B
8*
36
Firmiaoi Lactantl
12 plenissimas reddi<lit illut uero snmmae inpieUtis ac sceleris,
quod regiimi pneruiu rapnit ad stupram. partim enün uide-
hatur, si in expugnanda feniinaiiiin pudicitia maf-ulc.-^us esset
ac turpls, ülsi etiain sexni sao tacerot iniiiriaiD: hoo est uerum
18 adiilteritiin. quod fit contra naturam. haec qui facit, nideriuius
an Miiximus, cert« Optiiuus uon est: quod uouit^u a eorrup-
toribus ab adnlteris ab ince.stls abest, nisi forte nos erramus
homines, qui talia facientes sceleratos uocamuii ac perditos
14 ODinibusquc poonis diguissimos iudicamiis. stultus autem
Marens Tullins, qoi Gaio Verri adulteria ohieeit: eadem ouina
luppiter quem col(?bat admii^it; qui Publio Clodio BOroris in-
cestuni: at illi Optiino Maxinio rädern fuit nt soror et coniunx.
1 11. Quis est igitur tarn excors qoi hunc reguare in caelo
putct, qui ne in terra quidem debuitV iiou insulse quidam
poeta Iriumphum Cupidinis scripsit, quo in libro non niodo
potentissinium dcorum Gupidineta, Bed etiam uietoreiu l'acit.
2 enumeratis %iüm amoribus singulorum, qnibus in potestatem
Cupidinis dicionemque uenissent, instruit ponipam, in qua lup-
piter cum ccieris diis anlo ourruiu triuniphantis ducitur cate-
natus. <!legant«r id quidem a poeta tigiiratum, sed tAmen non
3 moltom distat a nero. qui enim uirtntis est oxpers, qui
cnpiditate ac libidiuibus malis uineitur, uon C'upidiui ut ille
4 fiuiit, sed morti subiectus est sempiternae. sed omittamua
de rooribos dicere, rem oon&ideremus, ut intcUegant bomineü
EPJTOME h 8-1 c. 10, 4.
AUCTORES 9] Veir, l c. Ü4 sa. al. 11] de harasp. i^p. 20. 42;
p. Ma.27,73 aL 12] Verg. Aea. I 47. H] frg.poet. RoaLOon.B«<:'hrensp.405.
BUSHM{-\2)rV] 3 est B', corr. B», eÄt P« uerA F» 4 nisi in
wijr- y aer.tt, V* 6 all' H* certe opümns cm. S poH certe a. I.
an rtpet. Jtf* ntm est] tat SM 7 adulteriis B'"^V incesü>»s ^bn
? er.) B ni«i> S^ 8 ante honiin«« 8. /. 4ui m. 2, post bomines ene.
(jui M uocatos AP 9 digntw B 10 0. HPV, C. SIIM U jM/xt
tnoaesttim s. l inttilit i^ 12 nd B^, earr. B*, «c aaepe couiux BMV,
gic gaepc codd. cxcepto B 13 hinc scriptwae codiei» M niti qmbua
perpattcis loeia idoneum uiiutn erit non adferentur 14 Uotf B* 15 pogt
poeta 8. l post B* »cribsit (b ex p) B*. sie mepe 17 ouiiieratis Ä
In' R' 18 iuslrurit S 19 dieitui- R 20 o S^ 21 de«tat fe ex i; B»
23 Ott ü/ii. M 24 ainoribui^ B
«0
^
diain. inst Itb. I 10—11.
37
in qnibas miseri uersentur erroribus. re^are in caelo loueni 5
uuJgtts oxistimat: M et doctis pariter et indoctis persaasum
est, quod et religio ipsa et prcoatlones et hymni et delubra
et simulaora demonstrant. eundom tarnen Satnrno et Hhea
A genjtum confitentur. qiiomodo potest deua aideri aut, ut ait
poeta, bominuni leruinque repertor, ante ciiius ortum in-
tinita hominuni tuUia fuertint? oorum scilicet^ qui Saturno
regnante uixeront et priores luce quam Tuppiter sunt {mtiti,
nideo aliiiin deum re^eiu Unssa primi? tenipori))us, aliam con- 7
10 seqaentibns. potest ergo tiori ut alius pöstea eit futurus. si
enim prius regnam mutatum est, cur dfls|)('remns iftiani pos-
terius posse mntari? nisi forte Saturnus generare potuil for-
iioiem, luppiter non potest. atquin diuiuiiin impcriuiii aul B
seinper inmutabÜB est »ut si est niutabile, quod lieri non
tt pot«8t, semper niiqne mutabile est. polest ergo lappiter regnum
amitt«re, Hirui patcr eius amlsit? ita planu. nain rum idem 9
noqne uirginibiiM uoquy luaritati» umquain pppercisset, abnlinuit
Bo tarnen nna Thetide, quod reeponsom fuit maiorem patre
sno futurum quisqui« ex illa natus esset. et priinum in- 10
10 prudentia iu eo nou dei, cui uiei Theniis futura diiisset-, ipso
uesciret; Bi autem diuinns non sit, ne deus quidem sit, unde
ipsa diuiiiilas nouiinatur, ut ä,h boinine huuianitas; deinde 11
contjoientia inbecUlitatis, qui timuit ntique maiorem. quod qui
facit, seil profecto non t^sse se maximuoi, quaudoquidom potest
EPITOME 1Ö-38. 1] c. 10, 3 8.
AVCTORES I s. i-egaare — dxistimat] cf. Hont o. IIl 5, 1 s.
6] Terg. Acd. XU 820.
BJtSHP\^ ! uersantur V 4 Rhea genihiin] oj» natum SH 5 post
aut g. l. ciwdi B^ ut- B ß ortuaib IP ortum inlicat (om. -finita—
eonim aci-) qiii satiirno R hominum infinita B 10 «t poi(t«it PV
IS potest] potiiit li H post iniDutabilo est enden* uerba «t uid. eroä. P
Mt Hut] est siouU «t aut H auC si est muUibUe om. P 18 sed SV uaa]
ut n tlietidae R, lathedidft W, tlietid« V marcni i", eorr. P"
patrp- (m er.), om. auo H 19 et om. BJiSV, s. /. P •-prudentia B.
iBprudentia («xp. m. 2?) P 20 cui om. H nisi] nihil PV thejius B'.
th^nia *V, themms U 21 «ut S 22 ipsa om. B 24 pHifecU' seit SH
IIOU' B^ W ONt. P
4
40
ririninni Lactauti
ßaetis obsita, iam bos, tranasse dicUiir mare iu Aegyptum-
que ueuisse atque ibi iPcepta prisliua Bpecie dea facta qua*^
21 nunc Isis uocatur. quo igitur arguniento probari potest uec
Europam in tauro sedisse aec lo bonem factam? quod certus
dies habetur in fastis quo Isidis nauigium celobratnr: quae b
23 res docet non tranasso Ulara, sed uauigasse. igitur qui aa-
pHre sibi uideutur, quia intellegaab aiaum terronnmquc corpus
in i;aelo esse iiou pusse, totain Gaoymedeain faliulaiu pro falso
repudiaat nee seuiiuut iu terra id esse factum, quia res an
23 libido ipsa terreua e^t. non ergo res ipsas gestaf) fiiixerunt w
poetae, quoil si facerent, esseut uanissimi, 8(;d rebus gestis
addldonmt quendam colorem. uon enim obtrectantes illa dice-
94 bant, Bed ornare nupientes. hinc homiues deoipiuntur, maiimp
quod dum haec ornuia fieta esse a poi'tis arbitrantur, colunt
quod ignoraut. nescianl euim qui ail pof tica.e Ucentiae modus, «
quousque progn^di fiug(*udo Uceat, oum ofäeium poetae in eo
Bit, ut ea qnae aere gesta sunt iu alias species obliquis flgara-
95 tionibus com decore aliquo couueisa traducat. totiini autem
quod referas fingere, id est ineptum esse et mendacem potius
26 quam poetam. sed finierint ista quae fabulosa creduntur: «'
aam etiam illa quae de diis lemluin deorumque conubüs dit-ta
HOnt? cur igitur sie ügurautur, sie colontnr? nisi forte non
taiitnm poetae, sed pictores etiam tirtore^que ijnaginum men-
27 tiuutur. ai enim hie est IiippitHr qui a uobls dicitur dfu?,
si non is est qni ex Saturuo et Ope natus est, non oportuit ::&
EPITOME Ut— 41. 12] 12, 1. 3.
EXPILATOIiES lü-lö] laidor. orig. Till 7, 10.
SBSflPVJ I iam om. H trffnnsse (a, J. es txtera., quod add. m. 9) B,
tranEnatasse SH, traimiiastin /*, trosiiuwe V 4 Xo om. B' (post factam
g. l £V ^^, jo S 5 bibeatur 8M ysidiB S, sidiis V <} tmns-
natuee RSH nauigiss« B\ eorr. B^ 7 qulw B^ tetTeaiim B
uiuum iH tinini corr. W 8 esso] os H !* nel. w noo S^ 10 gestAti
om. F H dum om. R 15 qui] quid P 17 alia sifoie R 18 traducaot*
SP"'V 19 rofoTint ras. et n.l. ex rcfonis JP 20 poPtatn (in mg.
<uU. m, 3) «Bd C tn. 3) B finxerunt Cfinier S) SV" 21 de om. S
femlxiiniB T^'V 23 sed] bi et <f.c si ut 9 fi^ eÜRjD flotoresqti« om. B\
fltiami. «. }. add. B' 24 uobis BPV 25 qui ex— natu» Mt »« mg. V
diuiu. inst li1>. l 11.
41
jäsi solius süiiulacrum in templiä omnihus conlocari. quid S8
silii muUf^rum o^igi<^^) uolunt? quid sexus intirmus? In quem
si oecidit hie lappitcr, cum iiero ipsi bpidos bomiuem fat«-
buutur. meatittis atme poetas aiant et his Umuu credunt: 29
ft immo uoro non eme mentitof? re ipsa prohant. ita eoirn deoram
fliomlacra coutiügunt, ut ex ipsa diuersitatä sexus appai-eat itera
e6se qnae dicaut poetae. uam quod aliud argumentum habet
imogo Oatamiti et effigius aquilae, cum ant« pedes louis po-
nunlur in templis et funi ipso pariter adorantur, uisi ut ne-
M fandi sceleris ac stupii mi'inoria mauflai in aeternum? nihil 30
igitur a poetis in totum lictum oet, aliquid fortas>;o traductum
et obliqna tiguratione ohscuratum, quo uerit^ inuolutd t^.gßrAtiir,
sißut Ulut de» sortitione regüorum. ainnt onim loui caeliim op-
tigisse, Neptuuo mare, iaferna Plutoui. cur uoii terra potius
u in sorteiu tertiam ucnit? nisi quod in terra gosta res est
ergo iUiid iu uero est, quod regnum orbis ita partiti aorlitiqne 81
sunt, ot iirieuLi.s Imperium loui oederet, Plutoni, riii cognomou
Age^;Uao fuit, pars occidontis optingeret, eo quod plaga orientis,
ex qua lux mortalibns datur, superior, oceidentis autem in-
«0 ferior esse uidealur. sie ueritatum inendacio uelarunt, ut ae-
ritas ipsa persuasioni publica^ nihil derogaret. de Neptuni A3
Sorte manifestum est: cuius regnum tale fuisse dicintus, quale
Marci Äntoni fuit iufinitum illud impunum, em totins orae
inaritimae potestateiu senatus decreuerat, ut praedoneä per-
« aequeretor ac marc omue paeareL sie Neptuno maritima omnta
EPITOME 13—12, IJ c 12, 2.
AUCTOHES 23 Murci— imperiiim] Cic. Veir. 11 3,8.
BBSBVV] 1 «>lu8 S 2 quid] qoia R posi aeius ». /. -^ (i. c.
»y B* 3 siv P*' hie om. BP^, ». l P>» 4 iis Ä', fort, rtcte, carr. Ä>
6 »ppunant B 8 catamiti aU P, cAtomitU * in K 9 adonuuus S
10 p^T Ml mg. non P U iu am. RP est flotmn P 12 in uolan-
faUe teg«r«tur H 13 sio S sort.iüone (exp. tu. 3) 8, sortione S
14 f «tem (00 9 er.) B i>otius terra P 15 tertia U gestn om. P' (m
mj. txdtL P^f) V 16 partiüs orliquo S 18 liftgefiliw (-»y\- S) HSUPV
lö qao K', corr. B^ post »uperior ». /. sit B^ 21 persuasion« P nihil
oa». B 22 mnniructani H fuit P quale Harci] (|uale P, qualö V
28 Aotoni Bm, luitouü B^SPV, antoiiUii & 25 placant H omnia
mvitims SS
4S
Firmfani Laotaiiti
38 cum iiisulis ohnonpruat. quomodo id probari potest? niniiinim
ueteres historiae doceut. imtiquus auetor Euhoinorus, qui fuit
ex cinitate M('S:Leae, res gesta» louis et ceterorum qui dii pu-
taiitur pollt^^t historianniue oontexuit ex titulis et inpcriptionibus
saorjs qnae In antiqiiisisiniit^ tcinplis hafii-liantur maxiineque iu &
fano louis Triphylii, ubi aureara columuam positam esse ab
ipi^o loue titulus indicabat, in qua columna sua geata perseripf^it,
84 ot monnmentam postms esset iviiim suarum. hant.' histohaui
Rt intfTpretatus est Eniiius et secutus. cuins haec uerba sunt :
ubi luppller Neptuno inipcrinm dat nuris ei insulis lu
Omnibus et qnao secundum mare looa essent omnibus
rognarcit. uera sunt ergo quae locuntur poetae, se*l optcntu
85 aliquo sp<-ck'que uelata. potest et mons Olympus tiguraiii
poetis dt^disse, at Tonern dicereut eaeli regnum esse sortitum,
quod Olympus anibiguurn nonien est et niontis ot caeli. in la
Olympo autem loucui habitasse docet eadem historia, qua«
dicit: ea tempestate luppiter in raonte Olympo m^
ximara partem uitae coltthat et eo ad enm in ins uenitv
baot, si quae res in controuersia erant. item si qnis
quid noui inuenerat quod ad uilam hnmanam utile
86 esset, eo neniebant atqne loni o&t(?ndebant. multa in
8>V
EPITOME 1— S>3c. 13, 1-S. 12— lti]c.l2,a. 21— 48.5] c. 12,3.
AVCTOHES S haüc-seaitus] Cic. de iwi deor. I 42, 110
10] Euhwu. frg. VIU. I7| frg. ]X.
HKSHPl'J 2 imfiqus B', corr. B' 8 m.'swni» S, mfisscn? Cne «. l
add. iry HV 4 historinque B ex] et P iiiscrihtionibus BV, sie saepe
b pni p in partiripio utrhi si-ribttro rt deriuatis H. riirtt <xti.; Rffriptioni-
ba« H 5 babel;-»»!«! P^ 6 tripbyli* (l er.) B, tripUüii (-li H) SJI.
trifj'Ui* (i er.) P, in Mtf. phy P" a'u'reain P^ 8 moaiu'mentuni B*,
luoiiuineutiim (corr 10) RH potfiris V 'liiwtoriam V* 9 houniua H,
aie daepe codd excepto B cwi S aorba haec SH 10 ibi B' (corr, B*)
8eäd. mare»» (ex marisi ut uid.) B' et] hoc pst ul SH, iil edd.; nn et
ut ? ut et TJulo in insulis (dd. 11 oiuiiibus et] et locis SH locn om. H
12 reguaront SV, irgnarc Hartetim UKjmintur HP optentu] opieat
ul B 13 et om. P' (s. l add. P^) V 15 ulj-inni« S i-xiguum V 18 et
om. S 'etf B* in ius] unius B"' Qir. u km. in i corrj H uwiiibant B
19 Te* IP "quirf B* 20 inu^uerant B 21 eo ueniebnol] i;omn'iiJ.'-
bant R (Htendebat H
dfaln. Inst Hb. I 11.
4B
khunc modura poetjw transferunt, non ut in dpos mentiantur,
f]iios colunt, sed ut figuris U(;rf!icolori1ius uenustateni &c leporem
carminibiis suis iiddiLiit. qui iiutem non intellegunt quomo^lo
aiit qnare quidqiie figiirctur, poctaa uelut mendaces et sacri-
& U'gos iöfiecuntor. hör errore decepti etiam philosophi, qiiod 87
ea qnae de loue furniitiir mliiiniH coiiiii-nir** in di'Utii uide-
»banlur, duos loues fpcHruut, uuuiu naturalem altorura fabu-
losiim. uidcrunt ex parte quod erat ueruni, «um scUicet de 88
qno poptae loqiiantur hornineni fiiisse, iu üb antera naturali
»loue uulgari consuetudine religiouis inducti orram-runl, quod
in deum nouien hominis transtuleruiit, qui ut supra dixiinus
quta soliis oet, non rndigpt nomine. louein autem illaui esse
^ qui ^'it ex Opo Saturnoqati uatus, negari non polest. nana 39
igitur persuasio est eorum qui noraim louis suninio deo tri-
15 biiuDt. solftnt onim quidam enores suos hac expusatione de-
fendere: qui eonuicti de uno deo f^iim id uegare non possunt,
ipsum so colern adfii'mant, uerum hoc sibi placere ut luppiter
nominetar. quo quid absurdius? luppiter enim sine eontulv^rnio
coningis (iliaeque coli non solet. unde qui sit appaiet, upc faß
10 est id noinen eo transfrrri ubi nee Mincu'ua est ulla ntv luiio.
^■quid quod huius nominls proprietas non diuinam nim exprimit, 40
^^sed huaianamV louem euim lunonemque a iauando esse
dictos Ci«ero interpretatur et luppiter quasi iuuans pater
dtcitur: quod nomen in deum minime congruit, qnia iuuare ho-
S9 miiiis est opis aliquid conferentis iu euiii qui sit alienus, et eiigui
1 1 sitpra] 0. 6, 4 s.
AUCTOBES 22 ».] do nat. deor. II 25, 6i; 2Ü. 66.
BUSIJWJ 1 medanhir V 2 uariisque coloribtis SH, uer8i"/"/colo-
Iribus (ü — 4 litt, er.) P Hrtustatem It Uporemj dTorem i? 4 qulo-
[qae S\ corr. B* ilguretur] fiugatur UliSU 5 insequuutur PV quod]
|qai B 6 uidebaat H 7 fucrunt £>, ficruut sie B*. fe»«niiit (eo er) P
liiaturiln S ante nlt^riiiii add et P» 8 ptifit quod mw. fdm uel
feiiiii B nenus S 9 loqiumtur P t1 nomiuls Jf\ nomcii«* £> qiü]
[qnid U 12 VsP i» 18 qui (|Uod PV 20 iilb est B 21 qui R
[22 hamai» 5 ft.iuuando (A er.) BUH, adiuimnilo S 23 qua*!' B^
\Z4 qui*] qui // adimiare H 25 tP B* eiiguo S
d
41
42
43
44
46
46
r
Firmiani L«etaoCi
beDefieii. ocmo sie di'um prKatar, ot »a adiaaet, Btd nt seniH,
u( uiuim ^atemque tribnat: quo«! multo pln» tc nuüus est quam
iaoare. et «jaoniaui de patre loqaimnr, duIIds pat«r didtnr filios
iuaare, cum cos g<.*nerai aut ednrat. lUad enim Ifuins est quam nt
eo oerbo magnitado paterni beneficü exprimator. qiianto id •
ma^R iaconueniens e.st deo, qui uenifl pater est, per quem
^mns ot euias toti smnuf:, a qno ÜD^iar animamnr inlmai-
namur, qni nobiü aitam inpertit, Falatem tribnit^ uictum molti- M
plicpm summiiiistrat. uon intellegit beneficia diaina qui se
taiitummodo inuari a deo putat. ergo uon iuperittis modoi sed u
ettam inpiuä est qui nomine IouIb oirtutem summae potetstatis
imminuit. qaare si loaem et ex rebus ge^tis et ex moribas
bouiinem fuii^Be in terraque regnasse deprehendimusi, snpereet
ot mortem quoqae eins inuestigemas. Ennius in Sacra His- ■
toria descriptis omnibus quae in oita sua ge^sit ad nltimam -■
8ic ait: deinde luppiier postquam qainquies Lerra.><
circuinit omnibnHqne amicis atqne cognatis suis im-
peria dininit reliquitqne hominibns leges mores fru-
mentaqiie paranit multaqne alia bona fecit, inmortali
gloria inemoriaque adfectu^j sempiterna moaumenta
sui reliquit aetate pesuum acta in Creta aitam
ooiiimutauit et ad deos abiit euQique Cnretes filii sni
ourauernnt decoranernutqne eum; et sepalchram eins
MPITOME 12 8.J c 13, 5. 14-45. 4] o. 13. 4.
AVCrOStES 16J frg.XU.
BRHHPYJ 1 dei>raw:»tur £' (pr. a dcl B^), deprecatar H ad-
inbet B^, corr. m. 1 f nt (ante »iTuetJ $. IP^ 2 ut onu 8 5 beni-
flcii H, 1>eii«^cii P* Ü tmi inroniioniens B Donoemons H 8 multi-
plicet S 9 sunnDiuiütmt li, mhm- cett. 10 a fleo adiauari B, a deo
itiiwri SH V P n ncmm Ä' 12 pr. *-t ow. iJ.SP^ 13 dftpreu-
dimuii R M quo-qa« M er) H, nie saepe Hif^tnria] hlttorla loquilur //
\G i>o..!itqii;vm fto rrj B tt'trani B 17 circuibit 8 omuibus 5//
atquvj et B lö iliuidit R'xSH rcliqnit // et morra LMutUenu
19 «t iomortali LMuetlertts apodosin ab aotat« (Si) ine 20 gIon<üs<aqiitr
(os M, S) memoria B atlieoUis V moni^eota (eorr. m.S) B^ moaJmcnu/*
21 Mii LMuetlfms, suis C ppssomw B\ fessüin (corr. m.U)B aclani J{
22 Hlil' i?' 23 dwcorauerunt qm ü', decoraupniiitq,' V miii A', <ut di-iini
JiarieliuK eepiilcniui B, wpulchruiu cett. (nisi q*wd s^iimvhro Pj; uariaiU
fere wmper codd. cf. pag. 45, 2. 11. 13
dluln. inst Hb. I 11.
45
est in Greta in oppido Gnosso «t dioitor Yesta luno
iirbem oreauisäe; ioqu«* sepuleliro eins est in^eriptuiii
Antiqais littoris Graecis ZAN KPONOT id est Latiu*»
lappiter Satumi. hoc oerte aon poetae tradant, seil anti- 47
quarum verum »(^riptores. quau adi'O uera sunt, ut «a Sihyllitiiä
aersibus conörmentur, qui sunt tales:
Cicero de deorum natura ctim trea loues a thcologis enu- 48
to merari (lic«rut, ait tt^rtiiim fuiese Cretensem Saturni
niium, cuiiis in illa iusnla sepulchrnm ostenditur.
quomodn igltiir pot«st alibi deus esse uiuuß alihi inortuus, 49
alibi habere tümplum alibi sepulclirnni ? sciant ergo Romani
Capitoliom suum id est siiiuniTiui eaput reügioniim publicaium
19 nihil ea^v aliud quam iiiane mouuiiiciilum.
Veniamns nunc ad eins patrom^ qui ante regnanit et qoi 50
fortai^se plua habeat in s«, quod ei eoitu tantorum elemeu-
torum genilus esse dieatur. uith^amus quid in co fuerit deo
di^nni, in primis illud quod aureum saecuium narratur ba-
m buisse, quod iu.stitia sub en fuerit in terra. teneo aliquid in 51
hoc, quod in eius fliio iiou fuit. quid enim tarn conueniens
EPITOME lÖ— 46, 15] o. 14. l ». Snlunius— reapuit
ÄVCT0UE8 7 9.] mi 47 «. 9] HI 21. BS.
BRSHPVJ 1 gnotwo K, ühkäso JP, nosso S, guuso H, cnosso PV
2 urbe V creauis'feo' U. urtfa'uisse P in quo H, iuqu^- S, iu qua H
s#puldmim H iniwrihtum B^, inwcriptnm H* 3 ZCrCKIONüV R
ZAX KI'O^0r^l^aturui, sed om. laüne. in ran. H^ latin«« ^ er.) B
5 uerta R enj a 5 6 conüni^ntur H, conti rm&Dtur S qui atuit]
Mois S 7 AAIMU\AC 5 vwwuv om. P; vexp.T^v codd. Sibyü CI'iUAA B.
lAQAA V KAMÜNTON B. KAMOMQM H, KAMÖ.M<1>ÜN .S dacrnon:«
erichuaido hcamoDtüii H 8 KPin.N I{, M'CIU P krxil.MA B -i-
?9U5 ^j TA■^orCeH B, «l'rCII P ^Ze S uncreU tlmutcmBtn iWvlli
moro Beii ^ interpretat. IcU. in mg. add. m. poH. R, contmunem habrut
SP cf. Slnminm optMC i 55 i> natura deorum frfd. 10 terrpn-
timu V* II iuBiib illa B 12 itotwit om. B', poirt «leui *. ?. add. ß*
13 «eipulcmm i* 14 ipligiÖnuni {' er.) B, Mivioi'um K* 15 inunc«
(Ol er.) B 17 Ualwbat PK edd. eij iu S> 19 illud om. $ 21 <Hiod]
quo H
Firminni LActaiitt
62 deo qnam iustiim rejjimen ac pium sacculum? ßed oiini
eadein ralione uatuiu esse cogit«, noii posenm patare df-um
siimmnm quo nid^^am osso aliquid aniiqaius, caolam itcilicet
atque terram. at ego Üf^uni quaero ultra quem niliil sit omaiuo,
qiii fuus el origo sit renini: hie sit ueces.se est qui caelum «
fiS ipsuin coiididit terramque fundanit. Satamns auteni si ex
lUs uatus est ut pulatur, quemadiiiodum poto^t deus esse
principalis qui aliis ortuiii .suiiiii deliet aut quis praefuit mundo,
54 priusquam Saturuua gigueri^tiir? si'd hoe poetitmm est ut
dieebam paulo aatt^ figmentum. nee euim ßeri poterat ut ele- lo
meiita insensihilia taiitoque inteniallo separala in unuin eo-
üent ac filiuni procreareut ant is qui aatus esset nou potissimum
genituribus similis existeret, sed eam formain gereret quam
65 part'utes sui iinn hahpliant. quapranius ergo quid neritatis
suli liac figiira Jateat. Minucius Kelix in eo Übro qui Octauiu.'-- i»
inscribitur sie argumentAtus est: Saturnum, cum fugatus
esset a filiu in Ttalianique uenissct, Caeli filiutn die-
tuuif quod soIeamuE eos quorum nirtutem miremur
aot eos qoi repentino adueneriut, de caelo cecidisse
dicere, Terrae autem, quod iguotis pareutibas uatos w
66 terrae filios nomiueiaus. sunt haca quideni flimilia utoi,
nOD tanieu ueru, quia constat etiain tum cum regnaret ita esse
57 habitum. potuit sie argumeutari, Satmuiim, cum poteutisßimut?
rei esset, ad retinendam pareulum suorum niemoriara nomina
ooruni cai^lo terraeque indidisse, cum haec prius aliis uocabaÜP ss
appellarentur: qua ratioue et moutibu^ et Huminibus nomina
58 scimus inposiu, ueqae enim cum dicunt poetae de progenie
ÄUCTüHES 8 55] r,. 21. 5—7.
B{—\%)liSHPV] I rcginum B pius V sedura 8 2 wnoito V
S quud B'^^RP^^Y A term Ä iilira] ultro ultra SB n-uS» P^f Bit]
e«t (iiild. m. U) I 'i//' P 7 putt'tur F» csso dous P 8 debaat B\
n dtl S' »"M* B» 10~cli>nicnta (% «. l. tr.) B, sie saepius 11 tanto-
"quc B* sepBiuta (corr. w 2) B 12 his HSH U aerituti^s iP
15 8iiK] 3 hattae ertu. et sab ». l, P, ut V OctauiuBj boc faiiius Ä,
octRUus P 16 est «. /. P. ov\ V 17 'di^'tuni' B^ 18 porf quod soj
(fol. W ä folia ixciderunt in h, gcqmtm tfüiitiim iiirtuti*m rase c. Jtf, S. 3
19 »ut] ad PV 22 consistat B tunc P ita «tse— saturaum dtl. S
23 poüus si R Biituraas SB
diuin. inst
11.
47
ÄtI&ntls Aiit Tiiaohi fltinnniB, id potissimiim dicant, homines ex
robiis »t'Tisu carcütilms potiiiss« generari, s«! eos utiqai> signi-
fieant qiii nati ^uot ex üs boniinihus qui uel uiui ui^l niortui
noraina mnntilms aiit fluminibus imlidenint. nam id apud 09
n*?teres inaxinu'qne Gmncos fuit usitatura. sie raaria t^oruin
Ij-aiitse iioiiieu accipiinus qui deeiduraiit iu ea, ut At'gaimiu
Icariatn Hpllespontum, et in Latio Auentinas nocabulnm Tnonti
dedil in quo seiHillus est, Tiberiuus uel Thylirifl anini quo
mei'sas est. uon ergu mirandum si uomina coruiii raelo 60
10 tnrraeqae attributa essent, qui mges genucrant potentissinios.
upparet er^o noii ex eaelo esso natiini, quod Tieri uon putcst, 61
seil es eo houiine ciii nomeii Urauii l'uit. (piod esse iierum
Txismegiglus auctor est, qui cum diceret adinodum pauoos
extitisse in quihu^ nsnet perfecta doctrina, in hin
u Urannm Salurnum Mereuriitin nominanit cognatos kuok.
faaec ille qoia ignoranit, alio traduxit historiam: qui quomodo 6S
argamentari potaerit, ostendi. nunc dicAm quomodo, nbi, a
quo Sit bo(^ factum: noii enini Saturnus hoc, sed luppiter fecit.
in Sacra Uistoria sie Ennius trudit: deinde Pau euni de- 63
10 ducit iu moutem, qui uocatur Caeli «tela, postquam
eo asoendit, contHniplattis est late terras ibique in eo
moute aram creat Caelo primusque iu ea ara luppiter
eaerificauit. in eo looo suspiixil in caelum quod uuuc
EPITOME U— 15] c. U, 3 s.
AUCTOIiES lS-15] et Pocmand. alO, 6 (p.e9. 17-70, ft ParÜi.).
m frg vn
BSHPVJ 1 ithUnü« (h ». l R) RflPV 3 «int B fi« edd., bii C
«) minina S accepi iais S, i\ow|>lmus U (jui om. H dwider 5
7 micbnri<um W et lt>>IlespoDtiim H 8'ia quo] iiouo A< tybrii 8BP
ergo] enim SH 10 gciincf Ä' II uatum #ss* P 12 urallo ex nraH V
tfwjt V H iifi Ä' 15 uomiiiaiiil] cnmiif-rauit. Epit. t4,3, uhi miiiip-
ranit Daumtu 16 tnixit // quij<|uia // ]7 osk-ndit S. f>stvndi» (t er) U
dimmus S 18 hof om R 10 iradidit // Paa euiii] pAUfiiium li
panc adediicit H 20 ui>cHl)jtar (corr. tu. ü) li st«la Ciaconiua, 8t«ll& C
91 «MrPtidit i?' (f. t. corr. JV) V t*rn»in 8ibi(|tte SH 22 mnlim creauit
^ 0^. Ti] hnr-tantiun hatc quitt ttcrijtSifrH, nun duhUnnäunt; 'EnniuiC quid
»cnpseril, tiane coivfituuttt Cf(it7Mi*M et Valüemtn; mihi cum Lititrllero
nihil eiciendiim ut'dcfur nini Idqtie luppiter— uomiunuit iu fanU eoj om. H
Firmisni LRCtknti
HOB nominamas, ciquß quod supra mun<luni erat, quod
aethnr uocabatur, de sui aui nomine caelum nomen
iüdidit idqiiH luppiter quod at^tber uoi'atiir pUeaiis
primus caelam nominanit eamque hostiam quam ibi
saorifiauit, totam adoleuiL iiec hk tauturn sacrifica^se lup-
64 piter iüuciiitur. Caesar quoqup iuAratorofrrt Aglaosthonen
dicere, louem com ex insula Kaio aduersus Titanas
proficisccrftur et sacrificitim facerel iu litore, aqui-
lam ei in anspioiam aduulassu, quam uictor bono
65 omine acceptain iatelaA saae aubiugarit Sacra aoro
Historia etiam ante consedis^e illi aquilam in capite
atque ei regnum portendissc tostatur. cui ergo saci-iticare
Tuppiter poljjit uisi Caelo auo, quem dicit Euhemenis in
Ocßania mortiium Pt in oppidn Aulacia sopultiini?
1 12. Quoniatu reuelauinius mysteria poetarum ac Saturni pa-
rentes iuiuMtinius, mi uirtuti's eins hI facta redeamns. itistiis in
3 regno fnit. primum ex hoc ipso iam deus non est, quod fuit;
deiude, quod ne iuslus quideiii fuit, sed iiiipius non iriodu in
filios, quos neeauit, uerum etiani in patrpni, cuius dicitur ab-
3 scidisse genitalia, quod forsitan nere acciderit sed homines
respefttu plementi quod dicitur cai'Ium totam falmlain l'X-
piodunt tauiquain incptissime tictam, quam tarnen Stoici ut
solent ad rationcm pbysicam conantur traducere. quorum seu-
4 tentiam Cicero de natura deorum disserens posnit. caelestem
I
1
I
n
AÜCTORES 6] Schol. Gcrmau ad uerss 318—320, p. 91, li» Brej«ig.
10] frg U. 24 J n 24, W.
EXPILATOBES 19. 22 «.] cf. Isidor. orig. Vm 11, 82. 89.
TSUPV] 1 fiqtie scripsi, idque C 2 uiwatiir Ä, jjorf uOL-nliiihir hoc
'pc&ns del.S {ca\) Ao LMuellerujt caelo PF 8 uocftbntur P 4m'caii?, P
4 primum ff, iprinniiü P /:>,aiuci»w (3 hastae nMttecr) P. trrriicjuv' V
5 sacrauit edd. tota ff hin 1*', in ras. corr. V^ 6 aglno.siheneiu R.
aglftosthennffn S, aglatTlifiien II, aglao^llioctipu P 7 ei] et JtK <. l. in li*
tytaans S, tifcbana* H 10 homiiie Jf"^H-"^SV, «omine» P »uliiiigftnt H
n *tiain' ps ßquiln H 12 ei om. H 1» eno 5 14 o<wwila S,
ooeaai H ' aat Ucta. R, aul&Üft 8 15 parcotis P^, corr. P> Id deui-
qiie V 19 npgfliiit W abstultss« H 23 iiolent ff rtttione V va-
natiir ff 24 eiurlt^t« H
k.
diuin. inst hb. 1 11-12.
49
95
I
mqniRmssimara aelheiiamqne iiaUram id est igiieain,
qiiae per sese omnia gigocrct, uacare uolueruut ea
part« corporis, qua«? coniiiDCtiODi^ altcrins ogeret ad
procroandam. quai^ ratio in Vestam potuit conuenire, si mas
diceietur. idcirco ^nim uirgiuem putniit Vestam, qnia igiiis 6
inuiolaliile Sit olemontum nthilqiii^ niiFci possit ex no, qnippe
qui omnia qtiae arripaeht absumat. Oaidius io Fastis: fl
D«c tti aliud Vestam quam uiuani iiUellege ftammam
nataqutt de t'lamma corpora uulla iiideä.
inre igitur nirgo est, quae sumina nuUa remitlit
nee capit, et eomites uirgiuitatis amat
Vulcaao quoque id potuit adücribi, {qui) quideui putatur ignis, 7
et tarnen euni poetae non alj^ciderunt. potuit et Soli, in quo
08t natura et rausa gignentiutu. nam sinn Solls ignw calore
u neqne uafici qui(;quain ucque aogeri pot«st, ut nuUi alii ele-
inento minus opus sit geiiit^ilibns quam calori, cnius fotu ooa-
cipiuutur naäcuaiur äusteutauiur omuia. poütrcmo i^tiamsi 8
ita sit ut uoluutf qni uiagi» abscisum esse Oaelnni putHnius
quam omniuu sine genitalibns natuui? nam si per se gigiiit,
wo non indigcitat nlique gcnilalilius, cum Saturnuni ipsum pro-
crearet: si uero hainiit et a filio ab.scisa sunt, ortus ri-niin et
naimiL omnis intorieset. quid qnod ipsi Saturno non diuinara 9
luodo sensum, M'^ huntanum quoqm* adimant, cum adtirmant
cum esse Saturnum, qui cur^t^um et conuersionem spa-
tiorumac temporum ooutiuet oumquo Graeoe id ipsum
AUCTOHES 7 SS.] VI 291 bs. 21J d« tut. deor. n 25. (i*.
EXPILATORES § 5 s.) ibid. § ß7 s. g 9] cf. ibid. g 30 s.
JiSIfPV] 1 altissimi amiu'theriamque P*"" (ttrt. i er.) V iwturS, P»
igiii'iimi^'UM' Ä* 2 uocnrf //, cacorg J", corr, J** 3 qua« JS egeat i/
4 posoit P\ corr F' inasiniliis F 5 ilicerot S 9 corpora H null»
OM. S 10 iurn H 12 qui quidom ald., i|indcin C, nisi qmä tyqui-
dcni SV \\ cnlorp 77 16 mions Volkmonnwi, epist. ffratul. p. 6;
nisfis C colori PH foetu A* fo,tu conripiuiitur >'' 17 suslou-
tatur H 18 nbfiriasmii R putcm V 20 indiget 8 genitnlibiis]
gpnitulibiu Ruiu sat.untiütbu5i U 31 iihjiRissA R 23 modum // quod-
quo S sAtnmiim poti adimunt R 25 teinporis R (^ontiuerat Cio.
i-nmqop — hab*'n'] qui dwis gnttce id ipsum nomen habet Cic.
\\1\n. Ucu 1. *
PirmUni LtctaDti
nom«n habere? Kpev;; enim dicitur, qui est idem
/p^vs; id est gpatiam tcmporis, Sttarnas aatem est
10 appellatos, qaod satnretar annis. haec Cic(!ronis uf^rbft
üunt eiponentis seDtentiAiu Stoicoram; qaae quam uana sit,
cuiuis iDtutli-gi^re promptissinium est si eaim Saturuus Ca^li
est filins, qaoiaodo potuit ant tempos e Caelo gigni aut Oaelnin
a tempore* abscidi aat post^a tempus imperio spoliari a filio
loae? aut quomodo Inppitt^i uaLus ex («nipoif? est? aut
qaibus aanis naturari poesit aeterDitas, cui unllus est finis?
1 13. Si ergo aaiiae soot istae rationes philo i^ophorum, quid le
superest nisi ut u<?re factum esse cnMlamtis, id i'&t bouiiueui ab
homioe abscisum? tüsi forte aliqois existiniat denm foiBde
qui tirauit coheredetn, cum si quid dioinitatis habuisset, iion
palris genitalia debaerit auiputare, ecd propria, nt> luppiter
3 nascerclur, qai onni rcgni possessione priuauit. idem sororom le
snam Rheam quam latino Opern dicimus cum haberot uxoreni,
respoiiäo oetitus esse lUcitur mareä liberos edueare, quod fu-
turum esHet ut a fllio pelleretur. quam rem metueus natos
fiibi tilio» nun ntique deuorabat nt ferunt fabulae, sed necBbat,
quaniquaui eoriptum sit in Hi.storia Sacra Saturnum et Opern m
ceteroHqup tunc honiines humunam carnem solitos esi-
tare: aerum primumlonem Icges honiinibus moresqae
oondentf^m edicto prohibuisse, »e liceret eo cibo uescL
8 quod si ueruni ost, quao potest in eo fnitjäo iustjtia? sed
flctam sane pnteiuus Saturnum fllios deuorasse, modo cum u
aliqua ratione: uum idcirco, quod ait nulgiis comt.'dissc fUios
8U0S eum qui oxtuLerit scpulturaeque mandauerit? Ops autem
AUCTOÜES 20] frg. X.
BSHI'VJ 1 iioinen' V Chrono» SE quid V 2 chronoa SH,
KPONOC PV S satarctor C, nisi quoti saturctur* P, sntunretnr ooäd. Cic,
5 ouius Ä'J" (corr Ji^J») EV 7 »bsoi.di (n a-.) R od posot m
mg. i'otost P^ 11 hominom] homioe H 15 prmabit T^'V id«m]
id eM li, iUm dum E 17 dicatur E 18 apelleretur P 19 referuut B
21 huniaiia carai? S essitaro m. l, a. l. J esse m. jHWf, i» mff. id^' co-
medvrp m. icrt. R, iipse pssitare S, uescitare B, «eBitare {3 ha$1ae er. P, h
er. V) P y 23 coa ///dontem (3—3 UU. er.) U problbuisse Ä' 27 op« H,
ope» P, opM V
diuin. inst liV I 12~18.
61
cum louem peperisset, subtraxil infantem oumqne nutricndiim
lurtini misil in Crotani. rursua inprurfentiam reprehendam 4
necesae est, cor eaim rfisponsum ab alio potius accepit? cur in
eaeio con^tilutus in tum uon uidebatV cur eum Oorybautes 5
A cymbalis fefclleruut? postrcmo cur eititit uis aliqua maior
quae illius uiuceret potesr^tein? nimirum senex a iuaene fa-
cile uictas eai ac spoliatus iniperio. fugit i^tur expulsus et fi
in Italiam naaigio uenit, com erfasset dia, sicnt Ouidius in
Fastorum libria rBfert:
10 causa ratis superest. Tascuni rate nenit ad amnem
ante porerrato falcifer orbe döus.
hunc errantem atqae inopeni lanus eieepit: cuius rei argu- 7
meuta sunt imninii ucti^res, in quibus est cuin duplici fronte
lanaä et in altera parte nauis, sicot idem poeta subieoit:
at bona poBtcritas puppern formauit in aere
hotjpitis adaontum tßslificata d(M.
■
oniiifs ergo uon tantnni pootae, sed historiariun quoqae ao 8
rerum antiqaarum acriptoren lioininein Cuissf eonsentiunt, qui
res eius in Ilalia gestas memoriae prodidurunt, Qraeci Dio-
M doms et Thallu^j, Latini Ncpos <>t (Jassius et Varro. naiii 9
cum agreati quodani niore in lUüa iiiueretur,
is geDUs iudocile ac dispersum montibus altis
coinpoi^uit legesquf! dedit Latiuiiique uocari
mninit, his quoniam latuisset tutas in oris.
AUOTOJiES 10 B.] I 283 s. 15 s.] I 239 s. 17 - 21] Minoc.
. e, 21, 4. Id Dlodonw] V GO. 22 «1 Verjj. Aen. VIII 321 m.
USffPVJ 2 ruf«» JP, rursum PV inpnidRnünm um P rpiirnf^
beiitlfodA est, »ed est d^J. S 3 potios repousum (nc) ab tdio P -i in
ternim R, qna* g*n»baiitur in terra «M. 5 cum P 6 iniientntfi V
8 Uftiligio' P, nnuigi V 9 fntormn B 10 ca«sn- (s rr.) P suj? ^»tca
cum S ad amneni anic pcrt^r- om II\ in mg. iidil. H"* amin'iiin R
12 ioopo IT cui 77 ar^uiiwuto SH 14 sulniciit .5 16 iulin;iit.u, I"
17 omniB /*', corr P^ 18 horninpm om. S 19 gcrta V trjididt-ruüt H
22 bis 8, *i» (h er.) H 24 is H horis H
4*
ä
52
FirmUni Lftcluoci
to een^4*tu« aliqaiB Jeuni (*äs« qui pulsas e^U qoi fagit, qui Uiml?
nonio Um eiiultas est qai enim fugit aut latvt, et nim et
1] mortem ümt'H necasse egt. Orpheas, qai a t>:mporiba.« eia>
fnit rec«Dtior, aperte Satarnam in terra et apad homines re-
gnaAtiL* oomiiiemorat:
lä it«m noster Maro:
aureus haac nitam in terris Saturnns agebat
6t alio loco:
anrea qnae perhibcnt tllo sah rege fuere
saeeula: sie- placida populos iu pace regebat.
13 neqne supcrius dixit in caelo tiglase ailain aeque inffrius saperos
in pace rexiesc. unde apparet iUom regem foisse ten-enom:
quod alibi apertiue declarat: u|
anrea condet
äanciila qui rursus Latio regaata per arua ,
Saturno quondnm.
14 Ennins quidetn iu KuhenKiro non primum dicit regnasee Sa-
tumum, sed Uranum patrem. iaitio iuquit primae in terris aa
Imperium fiammum Oaelns habuit. is id regnum uua
EPITOME IÖ-53. 1] 0. U. 4.
AUCTOJiES 6 8.1 fr^. 243 Abel; fr«. XI.Vn Hwm.; cf. LDbwOiii
Aglaopliini I hiu. 9J Georg. 11 538- 11 s] Aul Vlll 324 a.
lö s 1 Abu. vi 793 a. 20] ftg. l
RSJIPVJ 1 censoat JT fugiit H 2 aat] ut fJ Intet et om. U
et] out H 3 qiü n utl qui» C 4 aperte] ea purte ff 6 graeca cm, R,
üi mt}. interpretat. lat. add. m. rec rn'UlOCIlC P, IIPUilCTOC V
MHN P AVAiÖS' V eniKTÜNl<»> P, CniXHUNIOJi V ANäPON P
Protjatou Dieiumar cenepis tonionchro dob andren H 7 h t'i'] KAI .S
B) om. P KPONOI PV ItNCIAlUC S, rUNCTAITHC P MIUAC P
eri'OriA S. eiTIOriA P ZeiC V ecdeohro Dugenote aut oeBarai
mogas eiiropueai H interpretaliota» lat diuerme trt ä H P cf. Str»-
uiHiH tyjjwc. I 131 8 Maro noster edd. 11 aiirea quae] aurnique Dt iS
14 rMiesoJ ivgcbat S ex lä, tutn %i^ba nequo suporius — reiisse repttiUi
iUum om. S 19 Buniero //, eut^mero P, euemero T' 21 chcUu» B
lilfl S id] in 8, itf W*
diaiii. inst lib. Z lU— 14.
53
IS
*o
Sä
i'uin fr&triljas snia sibi instUnit atqa« parantt. uoa 15
uiäguft (Ussensio, siqoidem maximorum uactornni do tilio ac
piLln* duliitatio e^t. soil lami^n utrumqQo ti(;ri potfst, iit prinius
Cranu» eniiüer«^ luler cettiros potHntia cocpHrit H principatniu
habere, non re^mn, postea Saturnus maiores sibi opes oom-
paraiimt a<' r<'-i,n'inti nomun ailsinuerit.
14. Xiinc, qiioiuum ab iis quae rettiüi aliqttaatam Sacra 1
Historia dissontit, apüriauius üu quae ueris littoris r>ontin<>iitiir,
HP poetarum ineptias iu lu'CMi^aiidis r^ligionibut; sequi ac pro>
bare niJeaaiur. haue £auii uerba »uat: oxim Saturiiutt 2
uxorem duxit Opern. Titan, qui maior natu erat, po-
atulat nt ips« reguarut ibi Vei^ta mater uurutu et so-
roros Ceres atqu«^ Ops suadent Satnrno, nti do regao
ne coacedat fratri. ibi Titan, qui facie deterior 3
esset quam Saturuas, idcirco et quod uidebat matrem
fttqiie Horores suat^ opcrau) daro uti Saturnus rog*
naret, coaccs8it ei ui is rognari>t. itaquf paetns est
eam Saturno, uti si quid liberum uirile secuB ei na-
tura esset, ne quid cdiicarf't. id eius rei causa fecit,
uti ad suos gnatos reguuni rediret tum Saturao 4
fiiins qui primns natuä est, enm necaueruut. duiude
posterius nati sunt gemini, Iuppit(*r alque luuo. tum
lauüiiem Saturno in conspectum dedere atque louein
clam ftbscondunt dantque euin VeBtae educaoduni ce-
l&ntes Satnrnum. item Keptunuoi dam Saturuo Ops 6
ÄUCTOUBS 10] trg. TU,
BSRPV] 1 saiH sibi C Epit. 14, 4 2 ac] uit H 4 dini,nu>> P.
«•nnuiiid V C(;pit S Ü n'^him] regium eibi BS 7 m Ä', hi» S?SHPY
r^tidimufl R oli-iumituJuiu H 8 apcrtuun //, aperiam P ueriüj
sawia P', corr P-' lü i'iiiii UV, cutoi SU, eunä' P uera H oxim
PV, Miuil'u« jK', t'xiii SU 1 1 (lucit lUieitrrMim Litan S postulaiiit R
IS obi P in ras., V *orum>i*3 13 opis SH U ne] non BP 17 uti B
•ii ^0 er } P pfictiiin W, tn rtw. corr. IP 18 ut Xf idrilea jp
leKum /(*'■ (x rag. in o corr.). »t«xu« b'P^ (x ej: c m. 1) 19 quid om. SU;
malim id 20 m^ioi, SW tüi»; sHtiiruj P, tu* saturnA (r 9 er-, in
ra». ex fl^ V 21 ftlit» W negnueruni H\ in rtu. corr. H? 22 tu«* (^c
er.) P 2» comptfctu H 25 «iturno .9/7 item — Sstumo om.R opis H
54
Firmiani Lactxnti
pftrit eomque clanouluni ubecondit. ad enndcni mo-
(iura t<*rtio parin Ops parit geminos Plutonom ot (Jlau-
cam. Pinto Latine est Dis pater, alii Orcum uucant.
ibi filiam CTtaucam Saturno ostendunt, at riliuiii Phi-
toneiii pelaut atque absconduut. deinde Glaucn parua s
6 emoritiir. hat>c, iit scripta sunt, loais fratruiiujue eius
stirps atque cognatio: tu liunc modum nobis ex sacra
7 sfcriptione traditttin est. itom paulo post haec MiPert:
deiude Titau postquam resciüit Saturno fUios procrea-
tos atque educatos esse olam se^ sedncit secnm filio? »
8U0S qui Titaui «ocaiilur, fratreiiique suum Saturnum
alqoe Opern couprehendit eosqui* rauro circumegit i-t
8 oustodiani iis appontt haec hisloria quam uera sit, doovt
Sibyüa Errthraea vadem f(>rc' dicons, nisi quod in pancis quat?
9 ad rem non attinent discrepat. liberatur ergo luppiter suinmi i»
sceleris eriiiiine, quod patrem uimisse Rompiulibus pfrbibiflui-.
id enim Titan patrnus fecit, qtiod ille contra pactiouem iusqiu-
10 iurandum mare^ liberos gustulisset reliqua historia sie cou-
texitur: loueui adultum, cum audiH.st*t patrem atque
mAtrem eastodiis circumsaeptos atque in uiocnla con- m
iectos, ueDiSHe cum magna Creteusium multitudin»
Titanumqui^ ac filios eius pugna uioisse, pareutt>s
EPITOME 6-81 0.13.3.
AIJCJOHES 8] frg. IV. 13 (cf. g 10)] Onw. 8ibyU. Ol 110—
153. 199-201. 191 fr«. VI
EXPILAWUES 3 s.] of. Isldor. orig. VUI 11, 42.
S8HPVJ 2 opi8 B pl«utonem (a er P) 8 pUato (% er. P) eat
lat-in« R Dia pater edd., das pater P^V, diespater P*, dinspit^r PS,
didpiter H 4 at C pläutoncm P 5 panio P**, corr, P" 6 uti /»K
7 sdrprB fr) R er am SH fi traditam H" inferft ff ö Ülan (\
tos. ex Kl x(t ttid.) V 20 ■esse^ P cktn m] daai J7, vlain/// (3 hantae
era$.) P II uocabantur SU 12 muroa RS IS iia R\ hh R'SRTV
iBtoria /*, li'istoria V ueram S 14 quod iu om. R 15 rem om. R\
id adrf. iP lü scoleri F 17 patrus IT insq.» P, ius V 18 silV
stuliDset £f, aic Boepiia 20 ciriums«ptos Ä/TP in om. 8, «. /. P
uinola R 21 oreteRsi//nm (3 hitstae er.) P, oretemUiiim V 22 pugiiu
nicissel ,pngnaiDda. P*, in 11117. uicisse add. P*, pugnavisse V
diuiii. iDst Hb. I H — 15.
55
uinculis exemisse, patri re^num reddidisse atqui^ ita
iu Cretam lemeasse. post haec deindi? Saturno sortoui ii
datani, nt canerot ne filius eum regno Pipi^ÜHret:
illnm eleuaiidae sortis atqae effugieudi iierieuli ^la-
s tia iusidiatum loui, ut eum necaret; loaem ooguitis
insidiis regnum sibi denuo uiudicasse ac fugasse Sa-
tarniim. qui cudi iactaius ßssel pur omnos terras \2
perseqaeutibus armatis, quos ad eum couprehenden-
dam nel necaDdum luppiter miserat, uix in Italia io-
! 10 com In qun lateret iiiueuit.
15. Qiiibiis Ol robus cam constet illos hominea fuisso, non 1
Ost obHOuruni qua ratione dii coepcrint noniiiiari. si oniin S
Dulli regt'6 ante Saturnnm uel üranum fimunt prnpter ho-
niiiiuin raritatem, qui agreätem uitam sine ullo rcctori' uiue-
I» bant, non est dobiiim qnin Ulis t^^mpArihiiti hominfls r^em
ipsura fotamqnc gentem mactare summls landihns ac noois
hoiioribu« coeperint, ut «tiain deos appellarent siup oti inir^
culum uirtntis — hoc iime putabaot nides adhnc et simplices —
füu^. ut fieri Holot. in adulatioui^-m pra^säntis poleutiae siuK ob
i)tU(.>fici:i quibus eraiit ad huiiiauilatt*m i'oupoäiti. di-inde 8
ipEi reges cum cari fuissent iis quoram uitAm composnoiant,
nia£rnum sui desideriuin mortui reliqu<>runt. itaque hoiiiiues A
eomm simulacra finxeruat, ut habercnt aiiquod ex imagimuu
contemplatioae solaciura, progressique lougius per amorem ine-
V, moriam dofuiirtorum oolere copperunt, ut i*t grutiam rcferre
bt'oe mcritis uidoreutur et succcssoros eoruui adlicerent ad bune
imperaudi cupiditatein. quod Cicero de ualuia deonim docet 6
EXPILATORKS g 1. 3 ». 8 8.J cf. Isidor. orig. Vin 11, 1 s. 4 s.
SSBPV] l ita om SH 3 oauerit R eojn, P pellctvt R
4 Hlendae (corr. »», 1?) H fugi^-udi Sff 7 iact&mua V\ in mg. corr. V^
orauis RV ft negandiun W 12 du,'.' (ihoisXiutr.) P, dico V H pai*-
uilnti'iii H quia H 15 qui in J«"^ (pr. i «-.; V 16 iaetare SH^
niaotari P' (corr. i*V y »c nouis hoiiuribofl om. U 17 iaia R 19 adu-
lationi» S 21 üa R\ hi« ii» e\m cett. 22 mortuis R 23 flie-
niot V oaIatb coepenmt niemoriam defunctorum P 26 gratia ferre H
■27 tjuiVd' F'
Firmiiiui LftctiQti
(6 M. Tullius, qui non tantnm perfectus orator. sed etiani j>biIo-'
sophus t'uit, siquitleni solu8 extitit Platoniin imitator, in po Iil<ro
quo se ipge de motte filiae consolatus est. oou dubitauit dicore
17 deOH qui piilflice colerontur hoaiiues fuisse. qnod ipsius testi-
moniuiu eo di^bct graui^simum iudicuri, quod et au^ralt" hulmit
18 saoerdottum et eosdem so colere uencrarique testatiir. itaque
intra paucoB uersiculos duas re^ uobis dedii. nam dum ima-
ginem filiae eodem se modo consecraturuin psse profitetiir quo
Uli a ueteribus üiut consKrrati, et illos inortaos esse docait et
19 originem uanae supersiitionis ostendit cum uero inqait et
mares et feminas complures ei hominibus in deoram
numero esse uideaiuus et eorum in urbibuä atqut*
agris angustissima delnbra ueneremur, adsenÜamur
eorum sapientiae qiiorum iDgenüs et inneniis omneui
uitaiii legibus et iostituti^ fxeultam consiitntam-
30 que habeinus. quod hI ulluiu umquam aniinal con-
seerauduin fuit, illud profecto fuit. si Oadmi pio-
genioR uut Ampbitryonis aut Tyndari in caeium
tollends fama fuit, huic idem bonos oerte dicandiis
EPITOME 3 8. (phüowphus) 6-8 (sacerdotium)! cC c. 17, 4.
AVCTOHES 12] Consolat frg. 14.
liSHPV} 1 enC SPt Öins C cum cotJd. quffimd. Sikifll, «JÜ Oici; t*
liQ.ioic liP, iUADic V tU oo^] iiocoi h, rfiocoTc s haanan p\
$. l corr. /« i^l GCi\ V ^%c*\ KG S, ßllHNKG P tiiysidolo Uiuitis
aoeplanonpnfregit hec«» H 2 TfiAIiV V IIW)AIII<»\1 A V, retintti cum ni««-.
cottiwuitnduiti, cf. Atitieftdn; nOMA Ji, tIPOAGI.NOMA S. IlPi»Afin4JNlA
P; npoiiTWÜ»! iuJ =pfl).ir.tiil7 rtnld. Sihfill «€01 S Mf lAAOllO E
ni'OCQflQ 8 t^iutAtolirj prolimpoiita teutiicgalo eo prosopon H inttrprt-
tatüm tat. in raff- mhl m. post. S, comtnunem hattatt SP cf. Strumum,
opme. I 56 A inmittttor P 7 ftuguriw Ä, ÄQpiriaJe P 8 eos i/
lO'MC P' protitetur R, profitpretur ctU.; «« cum — profit«r«Cur? quotl
P*'V 13 coinpluris (con- V) TZT, uumplurU P', -res IV'P^ oninibtis P'.
c*rr. P' 15 nüseutiam (i. e. -mus) S, tAstni' tianiiir (4 haittne tr.) P, •,»0-
MUtiä V 18 coQseonirtfdaun tic V^ 19 illud — fuit vtn. H 20 Arn-
phionia //«lUtHj^crM, ef. OrtU. IV 991 adn. tjrudaritlu SB 21 toll«-
d&fiiiDa P"" (s. l «WT. P't) V dicendus £5
diuin. !oet. Üb. I 15.
69
est. quoil qnidem faciam teque omniam optimam doc-
tissimam udprobantiliu.s diis inmortalibus ipsU in
eorum coetu locatam ad opinionem omniuni niorta-
lium consecra])0. fortas^e dicut a]iqiu.s prai* uiiiiio luctu 21
ö deliraäse Ciceronera. atqain üla onmis oratio et doctrina et
exemplis et ipso loqueudi geuere perfecta non aegri, sed con-
st^ntis aiiimi ar iudicii fiiit et haHi ipsa twiitrtitia uuJliiin
praefert indiciiini doloris. neqne enim puto illam tarn aarie, 2S
taiu cupiosu, taiii oinate ^ctibne potiiii^Sf, uisi itirlinn eius ot
10 ratio ipsa f>t consulutiu Hiiiit'oruin cl [ungÜudo leinporis niiti-
gajiset. quid quod idem dicit iii liliris de re publica, ideni de 23
gloria? naiii de lej^itms, quw in oppre Plntonem spcutus It^es
noiuit ponere, quibus putaret usurum e&si' iustuiu et sapii'ulein
ciuilateui, de reli^ioae Ua sauxtt: diuos et eos qui cae-
15 lostes semper hahiti sunt cnlunto «t ollo» quos eudo
cai^Io merita Incauorimt, Herculom Liberum Ättscu-
lapiam Castorem Po[]ucom Quiriuiim. item iu Xus- 21
cutanis, cum diccirut totuni paeuo ca(*lum humaao geaere
eoupletum, si nero iaqult scruiari ut^tera et ex ilUs ea
M quae eoriptores Graeciao prodidoruat oruere couer,
ipsi illi mainrum gentium di qui babontur hJno a
nobis profecti in caeluni reperientur. qaare quo- 25
niam di'iimustrautur sepulcbra ia Graecia, reniinis-
AUCTOJiES 11) de rup. VI 13; de glor. Irg H 12. U] de lug«.
n 8, i» 17] Tusc. I la, i.»».
RSUPVJ I factnm V doctissiinamquB PV 8 c»tu .9« " del m. P
4 |>iiimio C »^^- 9* ni in raa. m.Q)V 6 antt ipso in 3 haittarvm fwmra
Utiertw plaiu incertae P^ geuvru loqupiidi SH couslauliw J2' 8 iu-
dioiiiiu (n ex u in idrujMtf cod.) PV ö tarn ornate oi». ff scribere
potniss«] diiX'rf uoliiUw H luctnin e'nis] luctiiq- S luctu» ff 11 de
(ante gtoria^ add. ff^ 13 iustitjam f-cia S) Sff 15 suut om. eodd.
Ott, «t om. R ollos V, iUoa cett. qnow iP endo PV, ueudo ^io «. l
fflinitf cert.: an iu ? ni ?} Ä, in Sil 16 locaueniut C, imrauerint eodd.
Cie. 19 aii*] iis eadd. Cie. 20 gnitiae P tradid^riiut .vü eiut-n* P*
21 ipai bis P malortuü 5' di 1', dii cett. qui haljoutur om. S » am.
codd. Cie. 22 repcriiiatur SH quare om. P, quaero cotld. Cie. quo-
oiam] qaorum codi. Cie. 23 dcmoiistreoiur codd. Cie. remituscere om.P
mm
1
60
Firmiani LftoUnti
cere, quoniam es inHiatus, quae tradaotur mysteriis:
26 tum denique quam hoc laip pateat intelleges. teäta-
tus est uidolici;>t Attiui conscientiam, v\ ipsis niysteriis mtclle^i
potssB quod oiunes Uli lioiuiuus tutrint qui coluiitur, et cum de
Hercule Libero Aesculapio Castore Polluce incunctanter fat«- s
rotur, (!e Apftlliui^ ac loue patrilins eoruiii, item de Xeptuuo
Uulcauo Mailti Mfroiirio, quos iiiaidiuiii gentium deos uppuUa*
27 uit, timait aperte coufiteri. H idcirco ait late hoc patere, ut
tdem de louo cetorisque antiquioribus düs inteltf^ramiis, quorom
memoriam ai eadem ratione ueU'ios cousycriiueruut, qua so inia- lo
ginem uom^^nque filiao conseoraturum esse dicit, ignosci
iiia<'rentibus potesi, credentibus uou pot<^st. quis eiiim tarn
28 demens, qui consenau et placüo imiumpraldlium stultonini apt>-
riri caolum morluis arbitretur aut aliqaem quod ipse iion habeal
dari.'^ alten poss^? apud liomaiio» deus Iuliui<, quia hoc scHlt«- 15
29 rato homiui jdaeuit Autouio, deus Quiriuus, qoia hoc paatoribus
uisum (tst, <*uiu alter geiuini fratri» extitent, altt^r patriae parri-
cida. quodsi uou cousul fuisset Äutonius, Gaius Caesar pro
30 suis in rem publicam meritis eüam defuncti hominis houore ca-
ruisGct, et quidcni coiiHilio PiKoiiis soci'ri et Lucni (.'aosaris pro- w
pinqui, qui uetabant fimus ei fieri, et Dolabellae consulis, qui co-
lunmam in foro id est tumulum a'ms euertit lu* forum expiiuiit.
nam Romulum desideriu t^uis fuisst^ dcclaiat Eunius, apud qufui
31 populus amissum regem dolens haec loquitur:
KoDiule, Koraule die,
qualem te patriae custodoni di gunuerunt!
AVCTORES 2ti s».] Äuii. 116 »8.; cf. CJc. da rep. 1 41, 64.
I
(GJRSHPV} l W if* iuilatuB (U m ras. V) PV tradcotur V*
2 Uiac F 4 »om-nM (h et i er.) HP 6 idfm S 8 bunc S 10 tue-
uiori« S 12 püst qui» «tri ik'Uiuus ßti. est addendum 13 placituni H
15 dnri V* lö auu. ante coiimiI Schoclhus, quod iijsi l-oiihuI B, quodt»i
consul non SU. (juodsi uoijsul PV a [Gaius] cocsor t«cipi( codtcis O
pag. 1 (40), cuius in uerfs. t-^9. 23— 3t nvitfiu//u teffebantur [Qaius] G, om.
B, C. SHP, G. V 19 bomiuos P 20 [lucii] G, L, «<i. 1. <xtt. 21 qui om. Ji,
ideniqucfl ueiahmiPV ei GSH.e'iwIt^om.PV 22tumul.um (terO-Ä
23 [namq.] G pvgt suis n. L Am R^f 24 dolens (0 m. U) V 2& romulae
(prius) H*"* r'e er.) V nnt« altatm romule s. /. P** Eomule ow. Ä<
romulae H"' Ce er.) die iji, dee Ii\ Hie S, diem U 2Ö di cod. Cie., dii V
Äiuin. inst. lib. I IS— 16.
61
8
tu produsisti nos intra lumiais oras,
pater, o genitor, o sanguen dis oriundum.
ob hoc desiderium facilitis creditum est Tiilio Procain mfn- 52
tionti, qni suhornata.s a pairiljus est, nt nniitiarot plebi uidi^^i^
f» se regem hiuaauo habitu augustiorem eumqaR inanda.sFe ad
po])uIum, nl silii dplubrum fion't, sp detira cskm et Qninniim
nocari. quo fiicio vt ipsi pdpiiJo persua^it Koniulum ad deos 33
abbsy vi soiiatuui suspiciouy caedis regiae li^iu'auit.
l(i. Poteram iis qiiat' rottuli e.sse contHiitiis, s(!d sup^rsunt 1
dhue mnita susoepto operi ui'cossaria. nani quamois ipso 2
rt*ligioi)um capH^« dcstruftto ujiiacrsas su^tulorini, übet tanuMi
prrsequi ct'U'VA t't icdargiipip plfiiius iiiuptpratain perHuasionpin,
ui tandem homines Buoruin pudeat ac paeoiteat enorum.
niagnum hui; a^n» et liomiiu* digaum,
rftligionum animoa nodis oxsoluere pergo,
ut ait liUcretius, qui quidcm hoc efficer« non poterat, quia
nihil ueri adterebat. iiosirum est hoc officium, qui ot uenun
doum adserimus ot faisot« refatamus. Uli nrgo qai poetas 4
fiiixiBse de dÜB fabulas opiuantur (et fcaineu) deaa fomii)a.s et
esse crednnt et coluot, reuoluuntnr inprudentes ad id quod
AUCTOHKS 3—7 lulio — uorarij C'ic. de rep. H 10, 20 at Liu.,
nt uid., 1 8 (liabitii au^tiorein), cf. tauen Flor. I l, 18. 15] I 032.
(Ö)RSRpy] I. 2 inwno online cod. Cic. 1 faonui 8 2 o genitor
eod, Cic., patriae (ited o eraa. S) RSPV, o geuitor }>alriAti H üuugu^i}
M
(eorr. m. 3) li, Kuiguiin' H, sanguo^ (corr. m. 1 9) I' iliin JiJIP '.i fa-
dllbu 8 pi-oculo, exp. et «. l consuli add. m. rtc. P 4 a patriliua
t$t S, n patribu« JiPV, est a pntribus üf 5 sc om. R augustiorem SP*,
corr. P"* t) pqH fipret tt. l. et m. rec. P 8 stupitione 8P 9 potnriuii
lus esse contcntud quae ivttuli 8 üb edd., bis C 10 ausMpto malta S
i|uuii(iiiam SH 11 rt:liti,M(>mfl SH uniuerauii scri/M»', uuiuersa G austu-
lorimuii S licot S 13 pudoat auonim P orror^m H"" P^ M hi>-
minviu H 15 animum corfrf. Lwr 10 ul om. H in t'f(ic[en.'l n ou
pot«) desinU codicis G pag. 1 (40), »equitur pag. 2 (39), in qua HonnuUa
letfebantur qui* (corr in- 3 ueJ ahn potter) V, qui GRSH V 17 ad-
fcrvbant H 18 ^rgo] enim RH 19 et tnmt>n addidi eonl f. 11. 17 M-,
tt*axime ^39 (mptititos — dinunt poetiw»); «-t ii'^fl. edfl. data — rolunnir
IM «.*7- //' 20 coliiHtur /y/"!. e. H\\ culout P', «»r. P', olunt T poii(
rnlniit g. I. et m. jtott P inpiidentes Jt
fC m
>ct ftü
fikni wwnlb yhatinpliiai- qsi^ erg« evt iaqnt qsare ap«J
f**tM iala«U«iaa* lappiter desicrit liheros uUexr*
■lf«B •*riag«'Bsrla> faetsi est et Uli lex Papia fiba-
Uaa iap«f ait? aa impetraoit iaa trimm liberaimM? aa
iAadcn tili aeait ia tavst^m
ab aJio eipaetei alten qood feeeria
11 et Cimet a« qais libi faeiat qnod ipse Satorne? at
iati ^m dao« adaeruat, oideaot qaoioodo respOBdeant hoic arga-
ÄUCTOBea 18] frg. 119. 28] ine ik. bb. &i^. UOZ ooabe.
%m* SObcdt «i PsbliL S/r, KDtrat 2.
(OjhSÜJ'VJ 1 EU9ft (oorr. m. Z) B ae pvcn] iffann H qsial
ttt ff, 'lul /" 6>m- /"; r 2 gigneodi 83 8 (UtcÖ^suit G 4 uti]
«t /*« / /'V Uti ;'K 8 oumenu nt iDustimalnlä mn. E at «h- H
9 ln«tlimabIU« H 10 (mtAiutu H tl Um] ui // ]S deonun om. 3
*t «t flf«iw m tpatiu et ue$iiyia indican uid. 14 homiioeulo w
Com. f^ H IR nt] «i ot £ luaciuittir K> 16 qai quidem 3 poH
«t in mff. tlh\\utu4a udd. P* 17 dtviernot H Itfpida« H, ial^^pide (f%
mmuM ttrhim, corr. m. j^tut.) P in Kncca datnit codieü G pag. ä (S^)
18 iDvralibui R 10 \\\mt H 20 «exifüiuioi B, suageutrias 3 fn-
m
tnloni P 81 iofl ftic cott. •». p«*.; P librorum SP**
•o
as
rnst lib, I 16—17
mento quod inferemue: &i duo sunt, sexus deomm, gi*quitur
concubitus, Bi coennt, at doinos häbeani lu^cesät! est; hol* i>nim
carent uirtute ac, pudore, ut hoc promisce aut in propatulo
faciautf sicot muta facere uidemus aaimalia. si domoa habent, 13
conseqtiuDS est ut ul ttrbvs habeaat, et quidcin auctore NasonOi
qui ait:
plebß habitat diuersa locis, a fronte potentes
caßliüolae clarique suos posuere penates.
81 habcnt urbes, et agros i^tur faabebant. iam qois non uideat 18
qnae sequantur? araro iUos et coloie, quod uiftus causa fit:
ergo mortales sunt, quod aiganienlum retrou^reus idfini uali'l. 14
si enim agros uou habent, no urbes qnidem, si orbes noa
(habent), ne doinoüt quidem, si donubus carent, ergo et con-
cabttu, si concaliitus ab üs abest, et sexus igitur femiaüius.
in das autem uidemus et feminas esse: ergo du uoa sunt.
disEolnat hoo argumentum si qois pot^st ita eniin res rem IC»
sequitur, ut haec ultima necesse sit cootiteri. sed ne Ulud 18
qaideoi dissolutit aliquis: ei duobus sexibus alter fortior e»t,
aller infirmior; robastiores enim maras sunt, feminae inbeci]-
linres. inbecillitafi autem non cadit in deum, ergo uec feminae
seius. huic additur superioris argumenti extp-nia illa con- 17
dnsio, nt du non sint, qaoniam in düs et feminae sunt.
17. Ob has rationes Stoici alioiiersus deos interpretantnr, et l
quia non peruidcnt quid sit in aero, conantur eoa cum rerum
naturalium ratione coniungere. quos Cicero seentus de diis ao
EPITOMB 25-64. 10] c. 17, 4.
AUCTORES 7 a.] Metam. I 178 s.
RSHPVJ 2 domus PV 3 promisou^ S 4 fftciunt P\ eorr. P^
doniQS fiicwe SH «idwimus I^^V 7 loca R hplerique coild. OtttH.,
HPV, hac SH 8 pusoere P', corr. P* pe.nate» (n ? tr.) P
9 uidct BH 10 ««rimtur R rit S 12 eoim om. S aj arb« — domos
quidem om. R 1-S habent add. edd. si] si et SU 14 iis R\ hüs R^,
hiBCttt. femiiiinis P', eorr. i*" 15 in diia — feminas eage om. Ä dia K
femininMPK 17'^ultim' (»c corr. m. H) R, \i\t'imhm U 18 sroubu» Ä*
10 sunt om. 8 20 feiuineu.t edd. 23 nduersa sie H 24 eos] deot R
25 ac] « de PY
64
Flrmi&ni LaoUnti
2 religionihns Mnim hanc p^ntentiam tulit: uiiittisae igiinr,'
ut » physir-i;; ri'lriis lii*ue :itijur utiliter inueutis traota
ratio est ad commenticios nc fictos doos? quae res
gecuit falsas opiiuoues erroresqae turbalentos et
snperstitioueg paene anilea. et forraae eniui nubis
deorum et aetates et uestitns ornatasque noti sunt,
gfinora praeterea, cooiugia cogiiuliones oiiiüiüqut»
traducta ad similitudiuem inbcc-illitatis humauae.
3 quid planiuH, quid uerlus dici potest? Homanae philogopkiae
princeps (4 aniplissimo sacerdoiio praeditu» comm^miicio» ac 1°
fictos deos arguit, quorum cuitus saperatitiones pacnt» anÜes
esse tostatiir, fatsi» opiuiouibus erroiibuäque turbulentis lui-
4 plicatof; osse hominis qtttüitnr. iiani totus über tertiär de
natura deorum omnes funditas religiones ouertit ac delet.
quid t'rgo a uobis expt'ctatur arapliusi* uiim floqueulia supo- »s ;
rare possamus CiceronemV minime id quidem, scd fiduoia illi
ripfuit igDorautI ueritalem, quod ipse simplioiter in eodom
upt'iH coutilftur. Ulf i^iiim facilius passe ae dicere quid
Don Sit quam quid sit, hoc tuit fulKa se iot(dk'geri>,
6 uera neycire. claium est igilur hominis fxthse illos qui w \
dii putanlur et eoruni memoriam pü^t mortem üum>i'cratain.
idoo et aetates diuersae uuut ei certjie imagines singulorum,
quod iu fo habitu et aetatc tiimulacra eorum eontigurata suut,
6 io qua quemqui^ mors deprcbendit^ considejcmus si plaoet
AUCTOJtES l] de nat. deor. 11 ^, 70. 18] ibid. I 21, GO.
(GJRSHPVJ 1 «omni om. H uid«Us i" (un s. t. add. P^f) V 2 phjsi-
ds] tlcis m. J, a. l i ^ factis i a Actis m. rec. P IraclatA R 3 ratio
estJtHPV, nicione i>', riitio sit codd. i'ic. floj et codd. <V. 4 seniiit S
tahsm Uta. P ' (ndtL P V V 6 ucstitös P ', corr. P' 7 proeterea ex jiraeler P
cogufttioma JiSH cum codd. de, uognntioues omnea PV 10 priiicipes P>
(corr. Py V (gupra alt. i ertu. e; 11 supentiaiifB R 13 essa om. P
14 omnis A'F 15 eloiuenti«] in eloquouüft R hme fere inctpit co-
dicit G pag. 3 (12$), in qua pattcac htterae atfuosabantw 16 mine P\
wir. P* 18 ae posw R sc P' dicere t« mg. add. P'? quod
(ante non> S 19 quid (ante sit; S, quid' P^V falsa] eet sa .ß',
». U cotr. R* 21 nicmoria S aul ante coMicnJtaxa atU pott add.
esse edd. fi2 et] etiam edd. luttate*» P^ 23 quod] qiit" (totr. m. 3) P
24 quaquemqae] quncumqne, in mg.K quaquSq.F coiipraehcndit (t^SjSff
•liDiD. inst IIb. I 17.
65
aernmnas infelicinm deoruiu. Isis Öliam pcididit, Cm-es filiam,
eipulsa et per orbem teirao iaetata Latona uix insulam paruani
in qua puieret iuuenit. Deimi Mater et umuuii lormoäum 7
adaloscoBtom et eondem cum pai^lioe <li'priOu>nsuin exBcetis
nirilibus st^iiiiuiruiii n>ddidit f;t ideo nunc »acra uius a GalUs
sacerdotibus Mlebrantui , Inno paelicos acerrime iiersecuta est,
qaia parere ip»a tioii potuit ^x frutre. insulam Saniuin 8
t»:ribit Varro prius Partheniam nomiaatam, quod ibi
luno adüleuerit ibique etiam loui nupserit. itaque
; 10 iiübitissimuni ßt antiqui^^siiiiiuii toiiiplum n^iws est Sami et siiuu-
lacrum in habita uiihentis figoratum et sacra eius anmaeisaria
iiiiptiaruui rtlu oelobrantar. s\ ergo adoU'uit, si fuit iiirgo
prinio, postca inuUer, honiinem taisse qni uon intellegit, pe-
cmlem ee fatetor. quid loquar obscenitatem Veneria omnium 9
[« libidinibiit* ppisiituta« noii deorum taiiium, sed et homtuum?
haec cum ex fauioso Martis stupio goDuit Harmoiiiam, ex
Mcrcurio Herii)a))hroi1itu[ti, qui est natus androg^uus, ex looe
Cupidinom, ex Ant^hise Aeneau, t^x liiito Erycem; ex Adonio
quidein DiUtum potull, quod t^tianituin puer ab apro ietus
[» occisus fifil. quae prima, ut in Hisüiria Safia ('(müimtur, 10
artem merctriciani instituit aiictoique umlieribus in Cjpro fuit,
EPITOMB 3-6] e. 8, 6.
16 ».] c. 8, 4. 20—66. 3] e. 9, 1.
AWT0HE8 2üJ frg. XIU.
14 8.J c. 9. l Veiiut — expoiUa
(G)'RSSPVJ 1 wnirouM for- II) si plwet SB cenw B 2 eipul-
it&ui S UctatAUi SH a iliuiu 5 roriiu<iHuin B 4 et oni- B |>e-
hce 8BPV eiecti« PK 5 wmiuiriuii S 6 p«Uops ÄPF" 7 ipsanrS
jjatre B iiiHiil»am f» tr.) V soinum 5' 9 Ita'q.' P* 10 est «ias H
13 a Mtüier honiincm inciptt codicis G pag. 4 (t2C) paent tota le<ia
11 quod V 1« iiniiüiiiitiii Ö6' ex] et P\ corr- P^ 17 hermiiforo-
(tiium B uiilrogiuus GP, »udrogeous S 18 cuipidiiicnii V^ ex an-
cbise — erycfDi in inf. mg. V ex] et P', corr. P' annhisa« Q, ftu"-
chiso JV, anchlsÄ (' er.) S aeneim GSB, iwneam HPV (i. e. V^)
hntPO GS «rgiwii ß, erJcS S, crjct-ii I* adoiiio GKSliV, H<ioLe fe in 2
hiMis erat. m. ä) P; an Aduiieo »crihcndum ? 19 quod) qui F tiim
om. G, tunc P ab apro ictus] apro obiectns ö, ab nprr» ^nitu« 8
ictii if 20 iu om. SB 21 c[i]pro
XVnil. Uet. 1. &
66
Firmiiini Lartanti
QU an]g<at)o corpore quaestnni facereni: qaod Mcirco üniKrauil,
ne Bola praeUT alias mutiercs iapudira et uin>ruiii adpH^ns
11 uidcretnr. eüainin* hai-'c balK*t aliqiiiü auminis, ciiiiis pliira
numerantur adnlterhi qnam partus? sed ne iUa«* tjuidt^ni aü-
^nt'H inlilmtani casiitati'iu seruare potu(*nint. uiidi' iMtini pu- b
t^miis Eriehthoninm esse natam? an ex terra, ut pocta«» uideri
IS uolunt? at res Ipaa clamat. Dam cum Viücanos diis arraa
fwisspt »«iquc Iiipptts>r optionfni dfdisxi't prufMiiii (pjod lU'Itct
postnlandi "mrassplque ut solohat per iuferuam palndem se mhil
negatiirum, tum faber claudu» Miueruau naplias po^tuUuit. le
13 hie Iuppit**r Optiinus Maximus tanla religioue constrictus ab-
nuere non potoit, Minemam tamfn monait repuguare pudi-
citiamqim derondero. (um in Ula eoiihictationr Vuleauum in
terram effudissp aiuat, und« sit Erichthoniiis natus, idque illi
nomen iuposituin öri rq: Ipi^s; ** -/Osvi: id egt ei cortamine w
U atquL' Ininio. nur igitur nirgo eam puorurn cum draconi> ooü-
clnsum et obsignatum tribns airginibus Cecropidjs commen-
dauit? emdf>ii:3 ui opinor incfstum, quod nnllo modo possit
ID eolorari. altfra Ruin p»Mne amatorem suuiu perdidii^set, qoi
erat turbatis distractus eqnis, praestantissimnm medicum w
Asdepium cm-ando tun^^ui adnooanit eamquu sauatmn
EPITOME 4- H] 0. 9, 2. 19-07. 11] c », 8.
AVi^TORES 30 67, 1 ss.] V«rg. Aen VII 7Ü7. 774 M.
EXriLATORES fi 13] Au^stio. de ein dei XVUl 12 fpag. 271.
11-16).
' (O)BSHPVJ 1 auigai,toCrmim,anmaiiuer8. IXpag.ß3(e(I.AiMtt^H.
3701); uulgo C S uumima P-T 4 ille SHP\ WM P', iüne. 1'»
uirgiuia H 5 potoit H 6 ^ri^thonitim (mc iNtnrt^ ceri. G) OPY^
erichtouium S. eryctünimn 77 uidere R 7 aut ,^', m ra». corr. S' an
reclunat? 8 dedUse H ({uid // 9 intwroani V 10 mm- P II opti-
musmm^. P' 12 admoDtiit /T 13 tuuo P mom.U im iÜa fou|[ilacta
lieftiuJ codieis G png, 4 (tä6) uulcaDUS 8 U terra H profudJttso C
(ttiti quod- fimdisM PV), semen orfrf. (dd., «d ef. Epit. 9, 2 eflüidit; ex
hoc ft AupttMtini loeo fj'iitt. 37t, 12^.) in Aiiibonim roiiT^nli()Df.i Vulcaiiuni
coiiiiuotuin pffudisse iiiiinr Humcu in tt>rram mupra quoqtie offndissv scripsi
hcticthioDDS P*' (herictUoiiiuft corrji herict'b'ioims V 15 iiiiHwittiiu ftt
id Mt, tfm. ffneca H rijfj T€C 8 XÖONOC f X *r K; P « «rcitnmiue P
17 wcropidis (corr, m. S) R 20 ttirbatOB R^ dilrtinrtos S
diuin. inst Hb. I 17—18.
67
«0
I
secretis alma rncondit
setUhus et nymphae Egoriae iionioriqa« relegftt,
Sdlas ubi in siluis ütalis ignohilifl neuum
estgeret uersoque ubi uomint* Virbius esset.
qaid sihi iiult baeo tam diljgeas, tam solliciU curat io? quid 16
secretu« sed4*s? quid relcgatio ael taui looge uol ad maliercm
uel in .soljtudinem? quid doinde nomiiiis comniutaHo? postromo
quid fquuram Utii pcrtiiiax alioniiuatio? quid signitieant haec
oiuuia tÜ9\ cou^cientiiiin i>tupri hI anioieni tiiiuiiiiti uirgiiiiLiMtn?
erat plane cur tauium taborom pro tani fid<>U iuuene suäcipe- 17
r(*t, qni anianü aouorcao obsequinni pernegarat.
18. Hoe loco refellt'iidi sudI ctiam ii qut dßOH ex honiinilius 1
esse factos aou tantnm fatontur, sed at cos laudt^nt, etiaiu
gloriantur, aut uirtutis gratta iit Heroidem au( niurierum ut
CerBfum ac Liberum aut artiuni repvrtaruuj ut Afsculapium
ac Miufruain. haec nnro <|uain inepta sint quaniqu» non 2
digna propter qu^e h(in»in*?8 iiieipiabili se sceler^ contÄmineut
hoKti^sqne uern deo flaut, quo contempto mortnorum i^acra sus(^i-
piunt, HX siugiilis rebus usti-ndüni. uirtuteiii esse diuunt «lua»' 3
homiueui tollat m cai^lum, uou illaui de qua philosDphi disse-
rant, qu»* pusita est in banis uiiimi^ sed haue corporuit^m
qaae dicilur rorlitudo: quae quoniain prampua iu Ifcrcule t'uil,
üinutrtiUitatMin mernisse oruditor, qais tam slulte iaeptus 4
f*st, at c^rpori.s uiri's dluiuuiu ui*l f\'\;im litiiiiaiiiaii boiium
indicpt, cum aiut i-t rnaion's pcrudlbu^ ailtributm' *'t iiiio
morbo saf«pe franiEfantur uel senectute ipsa mimiantar et oor-
EPITOME 12-191 cf. c. 14,5.
B[a VJ) RSIIPV] 2 Ufiiiphiae PV 8 iu] et Jt"Pr 4 iirbius ff,
niruiüß U 5 b^r P'"V tajn fönte wllicitAj s. l P' 7 in] ad Sil
luod Ü* 8 ttbuirgntiü H, »bliomtuatio P*' (h expunci.} V hoec oi». S
9 oou«cjroti& S 11 aainiiti] a miiiifliitiv (n m. 2} R Vi Joooi F* Ü R*,
bti It-IIV. bi SP 17 8» om. Sü iÜ <!eo uoro PV suspiciunt F»,
in ru*. cwr. V^ 19 a tendam uirtutem denttv incipit B (ful IS), cf.
46, 18 20 f]ii«ruut S 31 aiiiniis PV 22 hcroule« (m er.) P
immortnliute (^ m. H) S 24 est om. H 25 udo] uiro 8 3t) fnm-
tCnutvr ß*, in reu. coir. S^ ipsa »nectute HPV corruant (n m.3) S
6*
FirmUni L>etftnti
6 rnant? itaqae idem ille cum deforniari nlceribns toros sut>ä
cerueret, aec sauari se uoliiit nee senem fieri. ne quando sf
6 ipso miiior aut deformior aideretar. hani* a rogo quo tiiuum
se ipse combiiäserat e^cendisse in ca«]iim putauerunt eaque
ipsa quae staltissime sant admirati simiiiacris et imagioibus
expre^sa et conseorata posuerunt, ut in perpetuam oanitatis
tlloruni moiiumenta perstarent qui ob net;em be^tiarum deos
7 fieri credidisseat. sed haec tortasse Orattcorum cnlpa sit, qni
6 res leuiäsiina.s pro maxiini» seiiiper hahunranL quid uo^:ll'i?
num sapif^ntiores? qui athletioam quideni uirtut^m eonrciuiiuiit,
quia nibil obest, sed regtam, qnia late solt^t noc«re, sift admi-
rantur, ut fortes ac bellicosos duoes in dfoium coelu lorari
arbitrentur ; nee esse uUam aliuin ad inmorulitateiu uiani
quam exercitus ducere, alieaa uastare, delere nrbes, oppida
excindere, liberos populos aut tniridare aut snbicere sRrnituti.
9 uidelicet quo plures homines adtlixeriut spuliiirint oet^iderint,
eo se nobiliores et clariores putaut et inanis gloriae epecie
10 capti scdeiibus suis nomeii uirlutis inpoiiunl, iain mallem
ut a lerarum caedibns deos sibi fiugHrenf quam inmortalitateiD
t^n oruentam probarent. si qnis nnum hoQUuem iugulauerit^
pro containinato ac nefario habetur tk^v, ad terrenuin hoc do-
micilium deorum admittl emu fas pulaut. ille autem qui in-
finita hominum rnilia trucidarit, craore campos inuudauerit,
äumina infecerit, non modo in templuni, Red etiain in caelum
11 admittitur. apnt Ennium sie loquitur Äfricanus:
KPITOME 5 %.] cf. H, 5.
BRSHFVj I idtiii om. S ii«furniare B thoro» VV 2 SBnarij
aanuiii B ü^iußn BV^ 3H|eP, oaV 4 •sceodisse fe er., a m. 3) S,
* *
MceiidisM Ä, aaoQndiHKt! SB, ÄOtciidisse P, escendisne V 5 stultissiraa P
6 erp^rsa H 7 mODumeiiu (cnrr. m. 3) R pi''starenc fuistiu er.) P
y proiiiitfiüiii« JJ» 10 atletieain B', «xleticam B>, athleticä C m. Ü) S,
hatleticam H, Athleticamj P, atUic&m V 11 regvni 5 14 erdtus 11
urbea <leler« edd. \h eivindpr« sie S' sabicere m. I, c in g corr. m. U,
ras. ex g restit. m. 3 B, subiewre PV 16 quo- fd tr.) R pluris ÄP'
(corr. P^) V spoliauvriiit edd. 17 eo sa| eos fw!*' (et, »i. 3} B 18 cftptis
f«""K fflJ puUt S 23 milia hominnm // tniddnu«*rit rdd. inimdarit SH
1^1
I
1
tflDin. inst tlb. I 18.
R9
IS
:
Hl fas endo piagas traclestum asci^ndere CQiqanni est,
mi üoli caeli maxiiiia poria patet,
s<;ilicet quia iiiagDaiu parteni geueris humani extioxit ac per-
di«lit. in quantis tenebris, Afhcane, nersatus os uel jMitiiis 12
por^U, qui p«r oa(?dt*.s et t^auguiin'in puter*' horninÜms a^t'en-
sum ia caolum putanerist cni uauitati etiaiu Cicero ad^<Mi6it. 13
est nt^ro iuquit Afritraue: nam et Herruli eadiMii ista
porta patuit; tainquain ipse plane, mim id tiorot, ianitor
fuerit JQ caelo. eqiiideru statuere uou possnm dolooduiune 14
potius all ridAiidum ptiUMii, cum uidcaiu graues et dootos et
ai sibi uidi-ntui &apiouU'.s uiro±j in tum miserandis enoruiu
flactlbas uolutah. si haec est airta» quae uos inmortaleä lA
faoit, mori equidt^m iiiuliiii quam exitio esse quam pluriiiiis.
si alitor inmortulitas [mrari uoii polest nisi per saDguiucni. 16
quid fiet, si oiniies iu r:oucordiain eoitäeiiHerint? quod certe
fieri polerit, ai pernicioso et impio furorc proiecto innocentes
esse ac iasti uelini. num igitur uemo erit caelo diguuä? 17
uam peribit uirtu», quia hoininihut^ in homiues sacuirt^ uou
daliilur? sed isti qui euersioues urbium populoruniquo sammaui
gloriam conputant, otium publicum iiou IVicnt, rapi^nt sae-
uieut et iuiuriis iusoleiiter iiilatis humauae societati» t'omlus
AUCTOÜES I s] Epigr. ITI Ob.; ei Cio. de rep. 71 d« rep.
incert frg. 9.
BSSUPV] 1 fas endo //, facifiido BRS, fas est do P^'V, est corr. P»
|)liigns ( ' m. 2) 'yniflvsilüw Uttfisci4iiani f iierosqlquam m. 2) ithst (n in er. a Y
m. 2) B CA^kfitiiuu BSP, cMlestu« V ntlvcaudBra K' 2 initii II. iiiilii'
(hl n. ptufter.) I* jmtet im bi^. 5' 3 qoia] quam B\ corr. B' pertii^
dJt B* 4 'in* £3 (tu) potius Seimtihtus 5 o avs. P 6 putaberis ü
Ci^'ero om, S 7 oero (corr. m. :i) It et um. U 8 potuit E K^nitor il
U et quideni SH 10 uid«afl H doi^toi-es S 11 nideivntnr R Rnpientia P^
(ewr. P*) y uitcrandis B\ mieeraiudis R, mbi«rMiR 8 r«rrorem V
13 uoltinttri il"T' si haec — qunm plurimis m mg. V 13 more 5
r|Ufdeni MPV m&liiu P', maMtflim P'. mapsliio B, ui-litn B, ninufli^ 8,
«iAU«liKi }IV (i. e. V) IS cüueeast-rint 8H Iti potent P, por.?t »w V,
poL-st BRSIi 17 uölueropt H 18 uirtusj iuatui^ S »luia) quoiiiniii Xi/
Mrnire B\ »■ I. rt fw corr. B' 80 odinm B
70
Firmiftai LiicUnti
iDrumpeDt, nt habere hof^tein possint^ quem (noa) sofliM-ätius
dcleaut quam lao^ssiotrint.
18 Nunc ad relifjua perguinus. nonien deoram Cereri ac Libero
traditio nitineruin fecit. po$suin diuinis doeere litteris uiuiuii
atqu^ frnges ante progenif^m Caeli atqae Saturiii fuisse in
Id usa hominum, 9ed ab hi^ tsane iauenta <^Säe fiogarnns. num
polest pln? aut maiiis uideri oollegisse fruges iisqoe fraoits
paaem factT** docuisse aut unaa de uiiilms lectae eipres-
s)!«>e uinunique fecisse quam fmges ipsat: aut uites genora.%e
20 ac protuiisse de terra? reliquerit haec sane deus bumanis
iageuii» erueuda, tarnen fieri noa polest quin ipsias sint omnia^
qui et sapientiani tribuit bomini ul inueuiret et illa ipsa qua«
21 possent inueniri. artes quixjiu* inuentoribus suis inniorralita-
t«n peperissH dicuntar, ut Aesculapin luediciua^ Vob:'a«ü üihrica.
ßolamus igitur et Ulos qui fullouicaui sutrinamu« docnernnt.
cur auteni fignlinae repertori bonos nou habetur? an qiiia
32 isti diuÜR.s uasa Saniia tronit*mnunt? suut nt aliae arte»
qnaram repertores hnmauae aitan pliiriiiinm prnfuf'rant: cur
2S non i^t iUis adtrihuta sunt teinpla? sed niniirniii Minynia
est qua»' oniUBs rt'ppcrit, ideoqne illi opificos supplicaitt. prgo
24 ab bis ijordiljus Minerua ascendit in ca**lnni. hsI n«n) cur
qnisqaaiii derelinquat eum qui terram cum aniiiiautibos, cae-
EPITOMK 3—71. 6J cf. c. 14, ö.
S(0)KSUPyj 1 quam K> nou add. Thilo swlenttus P, scebnitÄus
sieV* 2 lacessieriut P'' (alt. i ras. ex u) edd., laccssprint S, hOMSiorant
BRV, Ucesseniot H 3 [ifragaiuiis P <'clfri i" (corr. P^)V 4 ponu-
mas S liitHria ^i^n'«■^» B 5 Citfli] ßaercri««» // ß nxnm BS li'fis Ä-
a.im S, (Kill HP 7 pot«6 H iisquo] isquu It, hisqitc oett. fncÜs]
fructibus Ä', rorr. J^ 8 catpreffsUisc B' !> a\\X\ aiqur: R in a (TiTr]»!
relLiqiierijt invipii codicit O paij, 5 (151) paene toUt Icrtn reliqait B, Tf^
li«qu(Ti»l (duo u fr) P. roll". qua erit (n et) V bominum H 11 ern-
dieudh BH, [enidi.ii[drt (} 12 et (nnte illa^ om, U 13 pottiiit BQ
iüuenire T"; pusi inueniri m tng. priirms inufuit add. P" artis it'
14 reperisse RH sooUiiio R toIchdo B, uuloano reff., u ritmiu ctrt.
tn (9 l.S fiillionicftm (\ in ras. ex z ? m,2) V sutriiiAin««» q er.) B,
strinamquo G 16 ropertoniiD S 17 oan Snoüa] uii^nqi ninwun It
18 re[p]p''rtores {? 19Wii^ nimiruro o«. 5 20 omiii& Ä' ^llriBÄ*
pswjuditÄ' r uero] ergo/f '^i ivlinquiit J2 celuni — luniinibus ih sij^. £>
diufn. inst. Iil>. I 18—19.
71
Iqm cum astris et luiuiaibus exorsns est, at eam uoiieretur
qaae teiaui docuit ordiri. quid Ule qui uulnora in corpoiibus 25
sanare docnit? niim potest esse prapstantior quam qui corpora
ipsa formanit, sentioiitU w.'. uiu<?uiii nUiout^m dodit^ herha.s dani-
A qiie ipsas et cetera quibus uicdi iidi ars consUii <>scogitauit ac
protulit?
19. At eaim di(?et aliquis et buic siunmo qui fecit omuia l
fi \l\ia qui partim profii<«runt suam uenerationeui nsst* tiibaeu-
dam. primiim ufc fa<'tiiin **s\ iiiiiqinun ut qai ho'^ ooluit, 3
10 Qtiani deuin coluerlt, ueque fi«ri poiüst, quoniain si bonos
idem trilnittur aliLs, ipf^*' omuino non t-olitiir, caiue itiligio oKt
illuno osse uuum ac solum duuui credire. cliimal sumiuus 3
poeta eos omaes qui inucutas ujtaiii oxcolutiru pur artes
aput iDferop esse ip^unique illum repnrtorem rnndicinae
i& talis t^r artis ad Stygias uudas t'nlmiae dr^trusnai, ul
intclle^aiuus qiiantum ualeal patn- ouinipotims, qui etiaiii dtios
fulmiuibus exstiuguat. t^pd humines iiigeniosi haue st'cam 4
habcbaot forta.Mst! rationein: qnia dons l'ulmiuari nou potnst,
apparet nou esse faotuiu. imiiio lu-ro quia factum est, apparet
' homiDeiD faisse, dod duani. meudaciam poeiarum uon iu 5
fado est, sed iu nuuiino: niHuebaiit enim maluui, t^i eontra
publicam persuasiooe.in faleieiiiui- quod erat uejuiii. quodsi a
hoc eouatat int^'r ip^os, ex hominibns deos factos, cor ergo
nou crudunt poütis, si quando iUoruin fu^s et uulnera et
äUCTORES 1». U] Verg. Aeo. VI öt^; VII 772 s. 24 s] of.
de d»- nat dem- I Ifi. 42.
B(G}BSIIPVJ lenmom.B üiiiioibus K' ueucmmtur P 2 quid]
■inia B* (tiu-»" Ji*) G Iu] uel S oorporf! B ä 'M'aare £ prcoAn-
UoT P ••• qui fqid f tr.) B 4 uiueiidi (». l cwr.B^) BS, uidendi
tGH'HVl* r'dt^iiiii ex- utuidi i"»y edd. ntd cf. tl ll.ti accepl» uiuendi
wntu'ii(Ui|Uo ratioue 5 i]i*i (.■»•ttj'rnque H i%tquH PV t< essst* ow. V
iiHJ» P 10 in tl"'ri {»otcst datnit codivi^ G ftag. -1 (151), ftquiUtr
jtag- li (laU), cw«8 »« ueru. I—Ut plernque Itgehantur II UUm\ iiHle B
ante ttliis ». /. flb «rfrf. B» I!t omni* P» (wrr. P^) V [ia]{\itütf\Atu] Q,
iuuvales // H iiifer»* I'', m ras. corr. V 15 t«lis et om. BG »rlis
(a^erjB «^tiigUs JE/ Humine P 16 unlet 5 18 habcsnt A^,
hnTient H qn» H 19 iiero] ucro etinm BG 20 post mcndsciam add
^ntm «dd. 'il wt post nomine SH 28 hc (i. e. hnedj S vr%o B
72
FirtiiianI Lftctaoti
7 mortis et bella et adnltcria doscrilinnt? quibns do rebus in-
lellegi datur quu potuis^e iiUo pai'U) ficii dfos, qtiia up homi-
nos quidem probi fuerunt eaque in uita sua gesscrnnt quae
mortem pariuttt sempiternaiu.
1 20. Vciiio nunc ad pro[ti-ia8 Romanorum rvligiones, quoniam »
de communibus dixi. Romuli nutrii Lupa honoiibns est ad-
fecta dtuiais, el feiTem. si auimal ipsum, cuius flguiam gerit.
if sed auctur est Liuius Larentiiiae risse simulaerum et quidem
uou curporis, sed meotis ac morum. Tiüt euim Faiistuli iixor
et propter natgati corporis uilitatem lupa iuter pastores id est »
8 meretrix nuncupata est; nnde etiam liipaiiar dicitur. exem-
plum Bcilieet Atheuiensium in ea lignrauda Romant SMmti
sunt, apud quos meretrix quaedam nouiine Leaeua cum tyr&a-
num occidisBet, quia uefas erat simulaenmi coiistitui mereüids
in teniplo, aitlmalis efßgiem posueruut eniuä nomeu gerebat. it
4 itaque at Uli mouuaientum ei uomiue, sie isti ex proffssione
fecerunt. huius iiomini etiaru dies festus dieatus est et Laren-
ft tiualiji constituta. uec haue solam Romaui meretaieem coluut,
sed Vaulam quoque, quam Herculis scortum l'uisse Ver-
rius scribit. iam quanta ista irmiortalitas putanda est, quam «
6 oliaui mcretrices adsecuntur? Flora cum magnas opes ex
EPITOME 5-11; 17-73,3] o. lö. 1— U.
AÜCTORES Rl 14.
EXPILATOBKS 9-11] AuguBtm. d« oiu. d«i XVHI 21 (pag. 283.
10-23); cf, hidor orig. XVIU 42. 2.
S(G}liSHPVJ 1 ac belU H tn de n»(b > deginit ccdicia G pag. €(1SS)
2 qui SH nee B 4 pnrinnt B 5 ueniamus // 7 tpsuDiJ ipRum
tüxsset edd. iit^urn S 8 liliius SBP Unmtiüw (-m iS) BRS, Itu-
i'eutiDe (11 rr.) H, tan-iitinac PV 12 figurando S 18 l'cneuii B'
cum tyraDDiiml cynl.vrHimtiin Jl 14 "luia V^ uotistitnit S IS rui S
17 nomine H pt om S larcntinalia C, »igi ijuod latri'iitiiiitlia
«
(a CT-J if; cf. liutmtliinli cod. Taw. ^pU. 15, 2 18 DOtiBtitut« (\ er.)
cl sQiit B. l. add. m. ii II lucivtricem i'onmut SH 19 fntiliua B' ff»n-
^tu'lnni B'^) HPV, om. h', et faulaiii H: l-'Hiudaoi t. e. Fabuliuii Jieiffer-
adteidim, attai. Horat. (1S70) pag. 4, Fnuiiam dubitantcr Bathrtimu«,
atmai. philo!. JSS5 jutg. 781 udn , änl fauiu Epitonu quoc[ue hnbct c. 15,3
qua« H E^c^rtum i?~ uerius B'*'S 20 «st ante iflta. om. poti pu-
tfliida P 21 ndspquntur B. iuiscquitiitiir PV pvf>t adi>i'ci»iihir s. l ut 8*
(linin. Inst HV I 19— SO.
73
arte meretripia quaesiuissct. populum scripsit heredera oerlara-
que pHciiiiiiiii) r^liquit, riiins i^x annuo facnorr' suus natalis
dies cploliiarptnr pdition** ludornra, qiios apppllant Floralia.
quod quia üionatui fla^iliosum iiiilclfuinr, ab ipso oomini' argu- 7
mentum sunii plamiii, nt ptideii(Iat> rci qnoodiim digiiitas ad-
deretur. deara finiprmit esse quae florilus praesit eanique
oportere plaeari, nt friigy« cum arborihus aut uitihus bene pro-
spereque floreseerent. eiim colorera secnlus in Pa^tis poeU 8
non ignobilom nrnipham fuisse narraait qua«? sit Chloris tiooi-
10 tata eamqiK* Zfphyro niiptani quasi dotis loco id accepLsse
munf^ri); » inarito, nt habtri^t floruin omnium potpstatom. ho- 9
üeste quidem ista dieuntur, sfid inhoaeste turpitorque crednntur
neo debßrit, cum u<'ritas quat-ritnr, huiusmodi iios uelantiMita
deeipere. celebrantur ergo ilJi ludi conuenienter nif'morjae 10
ineretrlcis cum omni iasoiuia. iiam praetor uerborum llceutiam,
quibus obsconita.« onniifi t'fTunditur,* pxuuntur »?tiam uestibua
popalo flagitaute meretrices, quae taoc miinamni fungUDtur
officio et in conspcctii popuü usque ad saticLitom inpudicorum
lumiiium cum pudendis motibus detinputur. Cloacinae simu- 11
» lacrum in Cloaca Maxima reportum Tatius eonsecrauit et quia
cnius esset «fTigies i|j;norabat, ex loco illi nomen inposuit. Pu-
uorem Pnllorentque Tullus Hostiliui; figurauit et coluit. quid 12
de boo dicam nisi dignuni fnisB« qut eeniper deos suos, sicut
optari solet, pracsi'nti'S haberet? ab hoc iliut Maroi Marcolli
de consucratione Honoris atque Virtutis hont^i^tat«^ iioiniuiini
diffcrt, re congi-uit. eadem uauitate Mouteni quoque inter 18
EPITOME 19-211 c. ]5, 4. 21 6. 34-74, 2] o. 15, 6.
AUC1VHE8 8] OTid. Fast V lOB m.
BUSHPVJ \ sorlhvit if' eerta qal S 2 reli.quit (h er) B
fenore BSII »ui B !t ludorium S qnas H appi'llauit S 4 senfttus P
S «uiomi Ä 6 riwi^Timt T' 7 nntl ac Ä, cfr. p. 70, 9 9 olori« B,
Ions JJ 10 nubTiiiii (h tx p) B*, numUin P \%\ (i. «. quae %i) V
A{-c'6|>Lsx«t R 18 itelamiuo H 14 conuf^iiieDtes H 17 fL-vgitante po-
pulo BR W moHibun (r exp. et t rx a 9 m.2) B SO reppertum B
21 <»iiw R» 22 pallor^in H tnlliu» HP 23 hoA 5» 24 prawontoü]
• •• fSed er.) secuni B 25 wirtntea P' (corr. PV V honastnteni K,
boneit« H 20 diffort «] differre JBÄ' (ex differt n), diffnrt el 8,
dllTei« ^
Firmianl Lactonti
deo? s^natns oonloeauil, quam profecto si faahnisset, eiupuioJi
14 Sacra uamquum suswpissi^t nuignum Cicero auiiaxtiue
eonsilium suscepisse Graeciam dicit, quorl OnpiUinum et
Amoriitn sinuilaora in gymnasüs cousecrusoet: aijulalus
15 est uidoUeet Ättioo et imisit homini'tn t'amilittreni. non euim &
uiagnnm illut aut onmiDo cousUium dicenüum tUit« sed ia-
piulicornm hominum pcrdita et tIei>lomta nequitiu, qui U*»fr09
ßuoa, quos erudire a<l houestatem debert-ut, prostitnerunt lil»i-
dini iuuentutis: a quibria Qagitioriuu üeos et in ilHs potissinnim
locifi, ubi nuda coriwra comiptorum luminibns pati'nt, et iu w
illa coli aetate uolui-ruiit. qiia^ simplox ot inprouida prins in-
IC retiri et iu laqueos polest cailfire. quam «.aui^re. quid uiirura
6i ab hac geote aniut>rsa Hi^tia mniiarnnt, aput quam nitia
ipsa religiosa suut t^aque uon mudo uoii uitaulur, uexum tiliam
poluntur? flt idßo huic t-entiMiüuo, taniquaiii (iraücug prudeu- u
Lia ainc«!ret« atliecit: uirtntes enioi oportert», ood aitia
17 coiiSKCrari. quod si ler.ipis, o Marcö Tiilli, aon uides fore
n( iiiruiiipaiil uilia i.^uiii uirtulilnis, qiiia iiiaht buuii« adhaereut
et in luiimis hoiiiiuum pot«utiora sunt? quae si uetas consec-
rari, ipspoudubit li))i fadem illa Gra*M;ia at' alios deos colere to
at prosint, alios uütü ne nocnaut. Uhlh' fuini sr>mper escusatio
est eonim qui mala sua pro dÜB habcnt, ut Romanl robigineni
IS ac fi'breni. si ergo uitia cousecrauda non Huut, in quo tibi
EJ'ITOWE 22 roligineiu iw fcl>n-ml c. lö,2.
AÜCTORES 9. 101 ^^ I^Sg- ^S 2; 11 U. 28; of. VAhl^mini «1
bano loc.
B(G}RSnVV} 1 prorectös (puncta add. m. ») ibi (om. si) V 2 .mK^ü
dcero aiidMXi|, V cicorone (ea^p. m.S) B 4 cymnunia J*V* i*nii-
Becnusenl H 5 » Cet attico mdpit codin* G pag. 7 (HO), tn 91MI ptera-
que U-ne1»wtur doriait SH 6 illud in&gutiro U illum O 7 qoil ^uii U
8 lioiicslat« 0^ »im»« r«r(., anm ?) G, huui.'sU PY ö tiinriliu euntiu V
\\ quem S inritiri H 12 muerc) iiidn«*ri (1v t er^ B 18 dincrsa S
14 «aqua* li ui-lAutur H lö aditM-tns S*, in ras. corr. 5' tiirtirt*i» B*
18 lut inrüpnut. i" lö UQt4»«a5 (ost euieiH.) B coosou-ari» (1 er.J B
20 ibi If 21 uero om PF oe «. l. P^^V^ cicus/ttjo sunper SH
est ucvu^atio B, idem 6, Md minm ctrt. 22 eoruiu est S mala suaj
mala* (b er.) 8 rulfi^iiu^m SV, roblgins H 23 consAcrnndA H^ con-
secrata V"
intit lib. I 20.
75
adscntior, ne uirtutcs qiiidi'in. iiou eDiiii por s'> gflpiiiDt aat
Benüant aequo iutra parteles aut aedicnlas luto faetäs, st^d
intra peotus collocandae simt et intorius ooiiprebeuilciida«. at*
pint falKao, si HXtra hnmineiii fiiHriut coIloi'uUie. itaque pm^ 19
s claram ill&m K'^em tuam deridoo quam ponis liis ucrbis: a»t.
olla, proptur quai' datui horuini asoHUsuj? iu r.ui.'luui,
Mentem Virtut^m Piotatem Fidem: earumquo lauduiu
delubra 8uulo. iitquia bat'c s^parari ah hoiiütie iion pos<iunl.
si cnim coIrrid.L <uri1. in hoiiitiK; ipso sint DeccBso esU si äO
lu äuU'in eint (*xtra hoimufni, quid opus est ea colere quilms
carvas? uirlus »»iiim t^olcuda («t, uou iiiiago uirtutis, et co-
loDda est Qon satTiHcio nliquo aui iure aut preeatioue soUemui,
sed uoluntate sola atque pi-oposito. nam quid quI aliut colere SI
Dirtutoin nisi nam conprotit-ndern atiinio ac lem'n*? (]uod unus
» quiKqite siinulac cofpit ueUc, couscquitur. hie t^olufi uirtutis
est niltus: uam religio ac ueueiatio inilla alia uisi nniu^ dei
tenenda est quid igitur opuB est, o air Kapientif^simn, 9Uper- 33
uacuiit extructionibus loca oceupare quae possini huinauis usi-
bas cedere? quid sacerdott^s i'Oiislitucie uana et iuseiusibÜia
M culiuroa? quid üuiiiotare uiclinuis? qtiid tantos suiiiptuü uel
fingendis uel eoleadis iinnKinilms inp^-ndere? finuius H iu- 28
corruptius teniplum ost iiectus hiiiiianutii: hoc potius oiuetur,
hoc ueris illis aonüuibus iupleatiir. bas ergo falsari conse- -2-1
crationos »equiiur quod neoesse est qui euim hic uirtutes
KPITOME I— II c, 16. l. 8 B.] 0. lö. 2 (luajimis — substantia.
83 Calhn^ cvii^'-crntiuiii's] c 10, 2 quae — esi^crniida 2A m. 76, 'i tidei,
4 pivtiut. 6 piu. L'oni-ordiit, 8 putliritia] cf. c. lü, l.
AVCTOUKS U\ de Ipgg 11 8, 19; cf. Ijirt 1 \a,n
B(Ö}RSlIPVf 1 adä^utio (iid euvtu in O) BG .n«^ P^ «ut aeii-
tiunt* iP 2 A(i<ditiriilas ß^''G fftCto« ff 3 m (ne etat falAo] <Bi oxtn>
deamit eodici» ö ptg 7 iäO), getjuitur patf. 8 (49), tn qua mAi7 arputscehntur
5 liw] iu Lin ß Ü Ula Itli Tiioptor /' yuWu B^ inl svd SH
" cAmmUem H 8 Mint, (n tr.) BP, khiiI SH, suot OK 9 sin (ante
anU-m7 S 10 suut S edd. Vi fl'uro It' 15 siiuulaccocint B', siiuul-
occuiiplt B\ 8iiunl»ntC»*r;ce|iit J?, «iimd a«c«pit SPV, aimuUt cwpir H
17 «t üw. B 19 cad*nj H 20 cultoroa B>. corr. B\ uulton-s K'
RomptM (««J o tB u ÜV ÄP', wrr. P' 22 p^ctus] corpus JI 23 ou-
fuiiiibus B, QoininibuB cett.
M
76
Firuiiaiii Lactnnti
oolunt id est qni umhras t>t imagines mrtntiim consectniitur,
2tv ea ip:)a quao uera sunt tonere non po^^uut. itaque uiiUa iu
quoquam uirtas est, uitiis uliiqim dominautibus, nulla fules,
omoia pro ae quoque rapiente, nulla pietas, aec con^anguineig
nee pareutilms parcentp auaritia et nupiditate in uenona et in s
f^rrum rueut«, nulla pax, nuUa concoidia, publice hellis sae-
oientibus, priuatim uero inimicitiis ußque ad sanguini^m furon-
tibns, nulla pudititi«, libidinihus effrmatis omti(*m srxum ot
36 onines corporis partes coutamluautibus. nee lamen desinunt
ea color« quae fngiunt et oduruut. colunt cniin ture ac saiu- lo
mis digiiis qnae sen?ibus intiniis horrere dybufTunt: qni error
omnis ex illius priacipali.': ac summi boni ignoratioue deset;n-
27 dit. urbe a Gallis occnpata olisessi in CapiloUo Komani cum
ex niiUiRrum capillis tormenta fecisseiit, aedera Venen Caluae
28 coo£öcraruut. nou i^itur intf^lle^iut, quam uanae siul roii- u
39 giones uel ex eo ipso, quod eas his ineptüs caaiUantur. a
LaeedaoraonÜR fcrta^se didicerant deos sibi ex euentis fingere.
qui cum Messenios obsiderent et Uli fiirtim deceptis obsesso-
ribus egressi ad diripiendara Lacedaemonem cucurrissent, &
30 Spartanis muliwibus fusi fugat-iquö sunt cognitis autern doli:^ »
hostium Lacedaemonii sequebantur. his armatae mnlieres ob-
uijuii loiigiu» Hxiüruüt. qnae cum uiros suos cernereut parare
se ad pngttHin, quod put>arent Messenios esse, corpora sua
31 nndftoerunt. at illi uxoribus cognitis et aspectu in libi9i-
neui concitati, siculi eraut, ariuati pernmii sunt, uUquu pro-
EPITOME 13-15] 0. 15, 5.
BRSHPVJ l quia V uirtuhiam Ä**, iiirtutcm M consMrantaf
(exp. m. 9) R 2 uullo B 4 qaetnque H, uuo iiuo<{iic edd. rapiente
oin. 3 5 parceut S, non parctfiit*' H fi sapaenk-nübus V 7 iiiiuii-
citMs r* 9 po»t desinunt crtts. nt B 11 dic«ti8 (i er.) H horrere
cod. Gotban- et alii recenl., colere C* 13 a om. S 14 capillis] calis 8
IS cotisacmnint B, cousecrauvnint ItU suut S Iti iueptiB H ott-
u'^llaiitur i", corr. P^ 17 didicyruut B 13 messeonios Jf 19 liu»-
d«'iouuem B, fniriter St 20 !>)iarhiiiibiu 8 fiigatjae li 21 ils S
23 quo« ^<I fft. '4) y meftsenios B 24 cognotis P, ooguatis (sie corr.
tu. a)V et] ei if lil)idine B 26 con'd'tati (n in raa. et ci m. $) P,
cogitati V armafi, $ed i i» rosura S hastaavm m. 2 P, armntaa oetl.
rommixti II {'t-omiscue S
diuin. iimt Hb. ISO.
77
misce — nee enim uarnhat discemere — sicut iunenes ab 32
iHdeni aiitea niissi cum uiiginilms, ei qoibns suut Parthrtiiae
uati. propter huiiis favH nieiiioriam aedem Veneri ArniatHo
simulacrumquf^ posuerant: quod tanietsi ex causa tiirpi iienit,
s tarnen hoaestius uiiletur uiximtaiii Venerem consecrai^se quam
caloam. eodem tempore loui qaoqne Pistori aia posita eät, S3
quod eos in qiuete muuuisset, ut ex omni framento quod
Iml'ehant paiteni faccreut et in liostiuni casira iuctiircDt: bo-
que fat'lo soluta «sset obsidio desptrantibus Gallis inüpia sabigi
10 posse KomaDOB. qiiae ista reti^ionuin dorisio e^t? si t'aniin 31
ili'fVnsor cssfin, quid tani giauitcr qiit'ri poHSLMii quitni dt!Oiuin
Dunien in tautum aentsse contemptnin, tu lui-pistiimis noniiiii-
bus ludiitrio haboatur? quis oo« ridcat Koruacem dwam lud 35
potius doctos uiros Cflebraudis FornaealibuB operarii* qais
u com andiat deam Mntam, teuere risum qaeat? banc esse
dieuüt ex qua sint Lart^s uati et ipsaui Larani uoniinaut uol
LaiTindain. quiti praestaie colenti polest quae loqui neu po-
t«stV colitm* et Caca, quae Herculi fedt indicium de furto 86
iKiura, diuiuitati^m ROiise(!uta qtiia prodidit fratrem, et Cunina,
fu quae infantes tuetur in ciinis ac fascinuni i^ubmouet, et Ster-
cutus, qui gtetcoraudi a^ai rationem pnmus induxit, et Tuti-
EFITOME d-lOJ c. 15, 5. 10- J3 (ludibrio)] c. 16, 3. 18-211
e.ie.2.
AÜCTORES I38.Pnruac©mJcf.Ond.FMt,U526-532. lös.Mu-
tarn — LaramJ of. ibid. 563-016.
EXPILATORES 20 ■. Stercutua] tt bidor orig. XVII 1, 3,
BHSHPV] 1 uncnbiint H discei'e" j. l m. 1 uel 3) B sio S, sic-uti //
sicut - nnti dnmttot Hmmannu* 2 hisdpm (h add B^) BSU ails&i]
iniHsi adiiiixti H p;ii-tbeini^ S, parthcuijj fi in ras. ex ae m. $) P
3 acdtm] hae aedem S 4 eueait H 9 esst* B ohsidionifi^ (na m. J ?) B
«biei Ä 10 derisio] diu si S si] et si Ä' 12 douirij BBV, ex ui>-
nioa P' turpissinii S 13 hHbervtur H 14 doctis fi', riJoetoa P'
cfornecolibu!* iS, fornacibu» //, fHmncalibu» PV lö ex| et B', ras. et». I.
OOTT. B^ ipBuio H Laraml Urem RH 17 lamnü» S quae] qui SH
18 cacca BH, «jc caca P* borcoli* (« er.) P facit H, fecit v (3 hwtae
er.) P iiidi>'io P' (corr. PV V 19 iu diiiiaitntein colueorata S cama B
20 fnsriuum P stercutuB KSP^ Epit. tti, 2, sttrcus B, storcolus //P'K
21 tiniiiiK C; an Tutmius ? cf. TerlvU. ad nat. 11 11 (pog. 376J; Arnob. XV 7
78
FinniAiii LactfiitU
nns, in cnias sinu pnderulA nnbontes praesideat» ut illanim
piiriii'itiaiii prior di'us dclihasse uidoalur, et nüllp aüa porlenta,
ut iam uaniores qni htipc eol^nda i^usccpcriDt quam Aegyptiott
eesfl dicamas, qol monstniosa et ridieola quaedam simulacra
S7 nenerantur. H ha^^o tanieu lialtout aliiiuaiu iniaj^riiiem- quid s
qiii lapidein co!uut iuforni<?m ac rudern cm iionifii est Teiuii-
nu5t? hie ^st quem pro loue Saturuu.'^ dicitur deuora^so neo
88 inmorito illi houoi: trihuiinr. uani t?uni Tarquinius CapUo-
liuin facere ucllet atque iu eo loco mulronira deorutn sae^Ua
essent, con^uluit ros per auguiia utruiii loui cyderent, et ce- i«
d(N)til>UN cetorid sotus Tcrtuiuus inansit. undc illam poeta
ft^ Cupitoli iumoMIt^ saxuiii uocat. iam ex hoc ipso quam
inaguus luppitf-r inu'Miitur, cui iion cessit lapis, ea forUsse
40 liducift. qiiod illam de pateriüs fancibns liherauerat. facto
itaqin^ Oapilolio sujira ipsum Terminnm foramen est in tecto »
leliilum, ul quia noii cesscrat, lihero raelo IVuerHur; quo ue
41 ipsi quidern fruebantur qui lapidem frui putauernnt. (*t buio
iTgo publice puppiicatm- quasi custodi tiniuni deo, <|ui uon tan-
42 tum lapis, sed ntiaui stipp» interdiim est. quid de iis dicas
qui colunt taJia nlsi ipino^ potissininm lapides ac slipites esse? n
1 21. Diximuä de düä ipsü; qui coluutur: nunc dt> äacris ac
mysteriis eoruui pauca lUcendü .^uut. apul Cyprios humauani
hosiiain loui Teucius immolauit itlqu*- saetifieiuni posteria tra-
2 didit: quod est iiuper Hadriano impenint« sublalura. erat
lex aput Taui'ös inhnmanam et fcram gentem, ut Dianae '»
EPirOME 2 (portonta}) c. 16. 3. 5—161 o. 16, 3. 21—24] c, 18, l.
24 «.] c. 18. 2
AÜCTORES VI] Verg. Aea IX 446.
BltSUPV} l tupra [>iideiiclo mUl ^ iwtiilftuio ni. post. P ^ piidivi*
tä% 8 tIfliuRBtte £■, corr. B^, dvli Asse R uidty&'tur B^ 4 ' (Uoaiuus
(Shatta$er.) P, dedicnmus V uionstru'o'sa B. moostrosa RPV 5 qui*
(ccrr. m. 2) B 10 ess^rir B» caederent B^-^r, cadwent H 13 cspi-
tolii BS IS w P td fapitolio (a ras. er it> B 16 cesHunmt S
18 custodi** (am er.) B U» htipeal tribu« H üb tdd.. Ms C -li\ alU 8
ipso H stirp'-s H 21 isüs P s«,Tificiia H ac] « d« P 22 cy-
rios J?, ojrprios Rutem PV 23 teucriu« B, teiichrns PT 24 est ow. H
imp«rntoro H 20 rcx P ttiirtos /y, iann>^. e~rp. et racons «. J. add
m. 9 R, taurns PV ut] et ,9. «ti PV
dillin. inat. IIb. I 20-21.
79
ho&pit«s immolarf^ntiir, et id sacrifioitim muttis teraporibns
cplchratura est. Galli Esum atque Teutatcu huttiaiio crnorö 3
placaljant. ne Latini qutdmu huiaH immatiitatiH experteä fneniut,
siqindem Latiurig luppiter etiamnuoc sanguine colitur huniano.
»quid ab bU boui prociuitur qui sie sacriücaiit? ant (juiil ta]t>s 4
du prAti&tarti hoiniuibus jiOistjUDt, quornm poeois xtropitiaatur?
80<1 de barbarib dou est adijo miranduiu. quorum religio (*um
moriliUri con^ruit: iiüii^tri m-ro qui t>eiiip(<r mansurtudinis ot
■ humanitatis sibi gloriain niudicaiUTitnt, notme H;icril(!gis His
,p sarris immaniores repiTiiinMirV ii enim putins scflerati riunt &
habendi, qui cum siut liburaliuui di^elpliuaruul »tudii.s i':ipoIiti,
i ab homanitate desciscuot, quam qui rüdes et inperiti ad mala
faciuora boiioram igiioratione labnntui'. apparet tarnen anti- 6
cum GSäc huiu' imiriolandorum honiinum ritum, siquidom äa-
[ tnrnus in Latio eodiMii geiiere Bacrifieii cultus est, uon quitlem
nt homo ad aniai iiuniolaretur, sed ut in Tiberira de ponte
Muluio uiitterelvir. quod ex response quodam factita- 7
tum Varro auctor est: cuius respoQ»i oltimus uereus est f^s:
[[id eat homlnem] quuü qtiia uidi^^tur ambigimm, et fax iUi et
' homo iaci sulet. uerum id geuuä sacrificii ab Hercule, cum d
EPITOME 3 s. H-18] o. 18, 2.
BliSfiPVJ 1 imniolnrnn'tnr Ä» 2 f^vt B* aesum jR teiitat*n BS,
t^utlimen 5, utntcn ff, teuiatitem P, toiit;iiiti?u V 5 ab hin ] h diis W5,
lAÜhtib n diu H boiii* fa er.) U <]uid) qui SH homiuibus om. 3
I 9 biuaKuiTaJ P gloriH S uindicanrnt USUP »acrilegüs A', saorii'-
j Itgil» (3 htuilM fr., i «. i. WL 2) P, aacris legis V 10 Ü R^, bii Bfi>P,
jhi SJIP soelerandi P 11 öipoü.Ü fa er,) BRH 12 desciimt F'
' rperiti B 13 taiui'n] .tn. K' auUfium Ol « ^) B*, anÜtuium TtSPV
15 (jeijf're iJ' Id irniii fi in rwt. tx itl- litt. m. 2) 8 Uli PV poii..tp
) /cn er) ß 17 inoluio (pr. oexu Ii*i PS. luutbio PV; Afiuilio Jordamts,
I Topogr. d. StutU Pom II 19(t. Sfi3; an SuMicio ? cf. p. W, 10; um rrctii»
Muluio dtlcnJum. cf. KpH. qiiiHam H 19 'AfSj]] lAC B, AliH if/T;
l'A'Äfi Macroh. iSat 1 7, 88, WpvAir, IHonyn. Halie. I VJ (ex quo Stephan.
\Mffs. «. «. 'A?opir«<> To B TOKpi] HA reu r ueMnerAi p, nc-
MIICT.M F KAlKei'AUtCiGCeTOIMTI'irCM'CTe <t>OT\ 5. eccefaliuwt-
l«>ceto pitri pcnpt« tofotÄ ff t»/«rj»rel far in m<j. a m. 3 ? P, alia in iS'
L«/. .SfrKMmni. opu«c. 1 132 20 id cat hojnint?Ui om. edd. iUi etj Ul» sed ff
JI solebnt S, '«i.iiiIebBt ff
i
80
Firmiuni Laotaiiti
ex Hispania rediret, dicitur esse snbUtum, ritu tarnen perma-
nente ut pro iieris hominibus imagiues iacerentur e scii'po, ut
Ouidius in Fastis dooet:
donec in haec oenit Tirvuthius arua, quotannis
tristia Leacadio sacra peracta modo.
illum ätramineos in aquam misisse Qtiirites,
Herculis exemplo corpora falsa iaci.
9 baec Sacra Vestales uirgines faciuut, ut ait idem:
tum quoqne priscoruru uii't,'o «^imulacra uiiorniii
mitlere roboreo scirpea ponte solet. w
nam de infantibus qui eidem Saluruo imruulatmntur propter
10 odiuni louis quid dicam non inuenio. tarn barbaros, Um
immaiie:^ fuisse hoiniiies, ut pairicidinm suum id est taetrum
atijut; exüecrabilü hunuuio generi faciuus sat'rificium uocareut,
cum teneras atquß iuiiocentes animan, quae maiime est aetaif u
pareutibus dulcior, sine uUo respt*ctu pietatis eitiugnereut
imniäuilateniqut^ oniuium beätiaruni, quae tumeu ft^tus suot^
11 amunt, t'erltate supenirentt o dementiam iusanabiJeml quid
Ulis isÜ dii facere amplius possenl, si esseut iratissinii, quam
fiit^iunt propitü, cum suos cuUores parricidiis inquinant, orbi- w
12 taiibus maeUut, humauis seusibus spoliaat? quid polest
esse bis hominibus sancti? aut quid in profauis locis fa-
cianl qui inter aras deorum tsumma scelera committnnt?
I
KPITOME 111 <=■ 18, 3.
AUCTORES 4 58] V Ö29 M. 9 «.] V 621 ■.
J
BltSJIPVJ l redireV P* 2 ei cirpo S» (a «. /. adtt. B^) S, idciroo R
4 tjriiilias BS, UrnitiuB H, tiri'it'tiiiK P> i^uoditiinin BHV, quod anni P
5 tristitia B li.-uoadia JI 6 nquii SS (|uiritis ^^ 7 iaci eodä. Oui'iJii,
iaoe BSPV, iaeeut Ä incebant B 8 uirgine» iientajps B 9 tu SB,
tunc P 10 .noboi-eoi crirp«a V vcirpea B-, scirpa R solont J2, solei SB
11 immolabuDtur P 14 feuere 5 15 maxime fe tit. nu. ezae? w.2,
ft i. \. m. 3) B 17 »lim P isim^ii] et uou P f*etuB (% er.) B 18 de-
meatlB S iosaiiabile SV 19 iht P possunt J2' bI essent om. S
b
20 orbitale B 22 esse om. S Us (b in. 2) S homiai B sauc-
tum H J)f<»aius in ras. tx f pianis vi uid. P' 23 inter anu«] )ut«rw« B
dfnin. iuBt Üb. I 21.
81
I
ppM^pimius Festun in lüiris historiamm per saturam refert 13
KartliaginiBiis4>R Sninrnn humanas hostias solitos im-
molaro (*t cum uicti esbout a)j Agathoclf» regp Sica-
Inrnm. iratiim sibt denm putauiss»; itaqtie ut diligen-
tius piaonlum solaerent, ducentos nobilium filios im-
niolasse.
tautaiu religio potuit suadere malonim. 14
quae peperit sar'pe scelerosa atqae iupia facta.
cni ergo dementissimi homiaes illo »acrificio cousulebant, cum 15
tantani juirttMU ciuitatis occiderönt, quaütain fortassc m* Aga-
thucles (juidHin uietor ocoiderat? ab isto gtDnrM sarronim 16
Don minoris insaniae iiidicanda sunt publica illa sacia, quoruni
aliu Ktint Matrix, in quiljus bomiu(>K But8 ipsi uirilibus liUtnt
— ampututo ^n\ni sfxu nee uiros se iiec fominas l'aeiunt —
alia Virtatis, quam eandem Bellonum uocant, in quibus ipsi
sacerdotf s uoii alit^no, s(>d suo cruure sacrriticant. fiectL-; 1 7
namque mneris ^t utraque mauu destrictos gladios exorentes
cuiTunt t^cl'onintur insaiiiwiit^ optimo igitur Quiutilianus in
Faoatico istud iiiquil fii den» nogit, iratns est. etiamati 18
hac'C Sacra sunt? uon satius ef^t pecnduni modo ainero quam
deos tarn inpio», tani proranus, tarn sanguluarios colere? sed 19
undo isti eiTori\s et huec tunta tiagitia nianauorint, suo loco
(lissoremns. inierim uideamus et cetera, quae carent scelere, ne
studio insectaiidi uubMiiiur oligiT« poiora. IsidiR Äegjptiae 20
22 BQO loco] n lü. EPITOME 2-6] c 18. 3. 11-18] c. 18. 4,
23-82.151 t'- 18,5 9.
AÜCTOHKS 1 Pmc. Fest.) Historie. Born. frg. ed. Pet«r pag. 375.
3.S] Laor. I 101. 83. 18) cf. l^uiDtiliani decUmnt. ed. RiU«r pag. 1 adu.
BRSHPVJ I B-ityrani R, ^«rhjrruiii PV 2 karthapini^iiKiw B, cät- cftt
wlits« P 5 piiwuln li 8 timie |>eporil; aiP}i«J ivlipo pepprit Lncr
10 r-i<eitatifi S aociderant S nee S nfgnthock's S 1 1 quidf^ni om. li
tiooiderit SH 18 M»tri»] Matris Hagaae Epit. 18, 4, Mrttiis .Iphiii edd.,
nd cf. EpU. 8, 6 Mftt<?r ipais BSP (ned alt. s «. /. PV uJriWhus B^
\4 f^mina H 17 diatrictns Ä' gladio a« exirentRa H fffi-rentps S
18 wfrriinttir B, biec fcniuhir S, haec feceruntnr //, i'ffcriintiir HPV
19 ii| qood Ei H deos S i'ollt B intas] laaiim soeloratus wt in-
Moas 20 noi)] iii.* (i. e. aouuu^ P, ue V; uoune edd. 22 iiiaoauG? S
23 tntt<rim tnit. H 24 aegjrptia P
XTiin. uci. 1 •»
82
FlrmUui Lüctantl
Sacra santf quatenus filiuni paruulum uel perdidorit nel iuue-
nerit. nam prirao ijactir(lot<?s eius deglubrato corpore pectora
sua tumlunt lanieiitaütar, sicut ipsa cum perdidit fecerat;
dcinde pucr producitur quu.si iuuontu» et in laetitiam luctus
iüe matatnr. ideo Locanus: *
K numquamqne satis qaaesitns Osirts.
!l semper enim perdonl, aemper iuueninnt. refL-rtur ergo in
sacris iniago rei qua« uere gesta i'st, qnapi profecto si quid
sapimus declarat mortalem mnlii?reni fuissr ac paene orbam.
oiBi unicum repperisaet. quod illum ipsum poetam ininime m
fngit, apud quem Ponipt^iurt adutesceos morte patris andita
haiKi loquitiir:
I
euolaam husto iam uumeu g^ntibus Isini
et tectnm lino spargam per aulgas Osirim.
J9 hie est Osiris. quem Serapini fuel Si'rapidem] uulgus appel- »s
lat, soleni »Miira mortuis oonsKcratis nouiLua inimutaii, credo
i3 ae quis eos putet horatnes fuisse. uam et Itomuhis post
mortem Quirinus factus est et Leda Nemesis et Circi' Marica
et luo postquHui ae praeoipitauit, Lpucothea niaterqup Matuta
M et Melicertes tilius eias l*iilaf?mou atque Pt>rtunus. sacra so
uero Gereris Eleusinao aou suut his dissimilia. nam sicut
MPJTOME 20-83, 4] c. 18, 7.
AVCTORES 6] Ould. Metam IX (593: cf. Ucan VIU 831 w
13 8.] I.ucaii, IX 158 B.
BliSHPVJ 1 quatimw S. »le saepe codd. fjrcepto B jjaniuluiu
filium it paruoliim // tiul (ante iMrcItdcrit) um. if 2 (tflclabi-ato Jt
pöclrtnil (»orjKini B', m rn* corr. B' 3 sua) sua nuda H äc S fent S
6 i)Uiu'i|uniu'<|ua« B^, Dusquamque H 7 inueiiiuutw S *'rgo] «aim B
a n«ni S *) iniiliprum om S pifl^ne B^ 10 nisi tuiinim pott re-
perisstit <tuod Ä*, del IP, post orl].-un $. l mm unicuu) illum add. R'
iinir^üj P, unicam V popta ^' 13 is« P, issim V 14 et t9ctum\
eiectuni B, et. rpctiiin Sil Yigao PV niilffiun 5 osiris S 1& «b-
rniiem BPV, «unppm // s.nra|jklriii li>, corr. B^ u«l Strapidpfn eiecil
VollmtunHUff epist. ffrntid. pag. 5 appellaut B 17 pmpui i> m
ci>it,iuit i» uiare JI leuvhotea BV mat' (3 linstac Y^"
MU mtfli«rtu» V\ rw. et $. l corr. K' 21 elouViniic S, *;leuv *^ ^ ^^nUts^ V
^ vvaH
Firminni L»ctanti
Don cxcutio tarn deforme mysterinm nee Priapnm dpnudo, ne
quid appareat risu dignum. finxerint hace ^aue poetao, sod
nocesse pst niiüoris alicuins! turpiturliiiiß tegendae ifralia ficta
30 sint. quae sit ergo qnaeramtis. at ea profei-to nmnifesta «st.
nam aicut Luuae Uurus mactatur, quia similia habet coraaa, et t
placat equo Persis railiis Hypt^riona cinctum,
ne dotur cnli^ri uiotiiiiu tarda, deo,
ita in hoc quia niagnitutio iiii.*nihri uii'ilis enormis est, non
potnit ei moustro aptior uictima reperiri quam quae pos.set
31 ipsuin ciii niactutur imitAii. aput Liiidum, quod est oppi- i*
dum Uhodi, Beiculis sacra sunt, quorum a ceteris h)nge di-
uersDP est ritus, siquidem nou tl»vxia ut Qraeci appeliant. sed
n)alt*di(;tis et ese<'rittionp ctdebrantur, eaque pro niolatis faabent,
si quando intcr soUeniues ritas uel iDprndenti alicui eicidorit
32 boüum ucrbum. cuius mi haec ratio redditur, si tarnen nlla is
33 i'!*se ratio it) rebus iianissiiiiis potest. Hurciilcs eo cum dt»-
latus esset famemquf pateretur. aratorfni quondam couspeiit
operaateni ab eoque pet«r« conpit, »t «ibi uiiuiu bouera ueu-
dereL euiuiuero ille negauit fieri possA, qnod spes sua omnis
84 c-olendae terrae duobns iUis iim*'iicis niteretur. HpicuIps solita »
uioIi'utiA usus, quia uinini acripen- tmu poluit, utruinquo sns-
tulit. al illc iiilelix cum boues suos mactari uideret, iniuriam
suaiii malcdidis ultus est, quod lioniini elegauti e[ urbniio
3ü gratisMtiMiiii t'uit. uam dum eoniiübus suis epulas apparat
EPITOME 10—85, 8] c. 1«, 9.
AUCTORIS 6 s.] Ouid. Fast I 395«.
SÄSffPr/ 1 iimI oet' S, ue // 2 quit£, «c raro ünx-^Tnnt ('f8)S8P
8 flncu &"^I1, l'acU S 4 sint H ea] dea B, ate ]i*, eras. et res e<frr, S*
out] est res H S »ic 8 quiw H^ siimlüt P^ habf-nt B 6 plooMt
equo] pUdtaequodisJS, pUrnt «qua. W, jiincnta pqiio P' (pLicatÜ ?qiio P'> V
radiüii H^ hfp&nont* (e erj ciutü P, hjiierioii accintnm V cincttmii, //*
8 liunc S quiw F' inormis B ti i»ossit SH 10 äpsS. P> 11 longi S
12 eyfemia B, eufeinia HPV, vuft'nia SB »ut V 15 si] nißi V
nalla P^'V 16 rutio oh*. PV, 18 yatuTO PK corr. J" coepi P 19 enim-
oero om. B quod om. R 20 iiit^^retur] masbi'; nitvtrtur S hercule Ä'
21 iiou potuit accipero SH utj-osque H 23 ninledictiiS. li-V' uultiis 1"
24 eiim H sitis om. B apparoat V
diuiii. inst. Üb. 1 21.
8ö
dumque alieuos bom>s deuorai, ülunj sibi anmrissime conut-
Boianit-iii cum riHU et cachiunis uuiÜHbat. sed poHtquani Her- 86
eult diuinos houor«^ ob aibiiiratioaimi uirtatis duferri plaouil,
a ciuibus ara ei posiU est, quam de fac-tu ficüst^;3' iioaiiitauit,
5 ad quam duo iuncti Imms tmuiolareulur sicut illi quos abstu-
lerat aratori, eumqne ipsiim sibi coDstituit sawrdotein ac prat^-
cppit, ut isdeiu uiak'diclis sempcr in celt'l)iaiidis sacrificUs
ntcretur, quod negart^t se amquani epulaium esse iuciindins.
haee iam nou sacra sunt, sed sacrUegia, iu qaibus id saaclum 37
Iducitur, quod iu aläs si fiat, »tiaiii stiuoriäsiuic uindieatur.
ipsiud antem Üreticn loais sacra quid atiut quam qu[»modo hIL 38
ftut subtrat^tus patri aut nntritus o^lüudaut? capella est AmnI-
tbeae nymphao, qtiae ubciibuä suis aluit infantem: de qua
Gt-rmauicus Cufsar in Arat«o carmine sie ait:
I itla putatur
i nntrix esse Tonis, si nere luppiter infans
abera Creta^äi' muUit fiditmimu caprae,
I 8idere quau claro gratuiu teslatur alumuum.
hains capellae corio usam f^sse pro flcnto Touem contra 39
>o Tilauas dimif^antem Musamis auctor est, undR a poptiä
actyio/s; uomiualur. ita qiiiilquid est guüluni iu abscoudi'udo
I
EPITOMK 11— IS) c. 18, 10.
AUCTOIiES 15 80. u. lOöBs.
BRSHJ'V] 1 mnarissimi V 2 ca«chianis (o er.) B, csecinnis J7,
ciiciunis PF 3 ob mlratioiie S nirtuturii B n ciuibus jfliouit B
4 BOrZlTON Jl BIZl'üO?) B, BOr/OVniN S, bozogon (V ex o m.2) II,
_ ßOr/JIDN P. «n mg boiiis iii(,'iiin «i. al, BUl/ITON V 5 iaacti rtuo 5
^Kmo S abfltiibrAt ^a m ras. lu- tin f m. 2)B ti saoerdote 8 it 8 prae-
Hcipit Ä» 7 hisdeui (h «, l. B') BSPV 8 uepirw P seu tiuatn S
HW-uaHias f o es u !{'■) liP^ sie taeite codd. exfnptv B, iuuuodiun S, tum
^■iucundum ff 10 dr P^, in mg. duoitur m. jxtsl^ iHcitur F mulim
itindicetur 11 ereticl S Cretioi — aliud m latj. V^ 12 anii«thaa
(corr. m.^) B, ftiiiftltb.«<fte BP", aiuftlatho // 13 niinipbiu» // tjuae
ttb«nbtts — sJc Jiit om- B (juiic"] ({»od P*, corr. P' de qua] und© II
, 15 üla] ttna codd Gfrauin. !(} utro SH 17 <;if>M) iicro //, cre^UD^ne
k|^ er., -^ m. 3) V foadi'^sniia capra H 18 sidureque B <[UH(> o»i &
IpatoB*', ». r corr, lU t-orio usumj curio^um H 20 muscus BRSH
Isi alyfö/.»« Olli. B, ««giocbu« ÜSF, egioeus //, nfgiosu» P in] tum in ff
86
Finuinoi Lactuuti
40 pnero, id ipsum per imagiii«'ni gf^rilur in sacris. sed et matris
eius inysterium idura coutüiot; quud Ouidius eipouit in Fastis:
ardna iam dndum resonat tinnitibns Ide^
tutus ut infanti uagiat ore puer.
pars clipeos sudibus, galeas pars tuudit inanes,
hoc Curetes habeiit, hoc Corybaßtos opus,
res iatuit priBciqne raaneat imitaniina facti,
aera deae comites raucaque terga moncnt.
cyiiibala pro galciä, pro ^ciiti^ tynipiiua pulsaut,
tibia dat Phrygios ut dedit ante modos.
41 haue totain opiuionom quasi a po^tis fiotAm SallusUus respmt
uoluitque ingenioBo interprotari , cur altoics louis dic-autur
fuiääu Curetes, et ^ic ait, quia priuoipes diuini iQte>lh>-
gendi fupruut, uetustatem ut cetera in mains oonipo-
42 uenlem altores louis celobrauisse. quautum errauerit
homo eruditus, iam res ipsa dwJarat. si i^uiiii priiiceps est
luppiter et deortua et religionam« si ante illum unlli du uolgo
colebantur, quia nonduin nati fueraut qui colnutur, apparel
Ciir«taH ex diuerso priucipes fuisse diuini noa intellegeudi, per
quos error omnis iuductus est et dei ueri memoria sublatA.
4fl ex ipsis itaque rayateriis et eaeriiuouiis int*'lleg*»re dihucrunt
44 horainibns se mortnie supplicare. non igitur exigo, uL aliquis
KPiTOMK 1— 101 c. 18, II.
AVCTORES 3 5.] IV 207. 11] Histür. III 60 Dietech.
BRSHPY] S— 10] cf. Kruegtmm, de (htidi FaMis rtcengmdis pag. 14.
3 iandudum BK corr B' iniiitibu« P UIm B' (*> dtl tt tirp. B>; SB,
jdcui HPV 4 Tutus', in mg. iit, V u^^t (i ras. ao fi) M 5 cly-
peo8 B 6 corihantes SH ü— 7 opus res] pur. ea. (t s. t. m. i) B opus
öBi. S 7 prisciquc] prUea JB 8 aftr» dwie] tradider" B muraqu'a>c JB
terga] l-iirlia U 9 t'ynibalU (exp. m. 2) V !0 diit' W* try^tm
(Tri- S) BSH, fryij^aiu P^ i'hdi expunx. et os s. l. add. m, reestUiss.) V
ut] ui Ä 11 haoiö H' facUm JP» (forr. /«J F saluatius .9 12 «o-
ltui.tquo H^ cnr älteres] cunttores B &liores R 13 iut(>lK<'g(iii*di JS-
14 U4>hi4tate H ut in m^. P componeotes B, nonprmnutem (*■
15 oltinj-es Y oelebrauis ea quam tnui B 16 taiii 11 princcpft J*»^
prtnetp«'« »ieV 18 colehautur] c"I''brautur Ä qui V mmdum B
20 crn)9 P subläta] sublnta eut U 21 crimoans BSBP
diuiu' inst Üb. 121.
87
pootarnm fictiocihiis crodat: qui hos intMitiri piitat, pontiliouin
ipsorum flcripta consideret et quiclquid esjt litterarum ad satTii
portinentiuui reaoluat: plura forlasse quam nos adferimns in-
neniet, ex qtiihtis intrdlfgat iimnia ini'pta commimHcia esso
omnia quae pro sanciis habentur. si quis auteni purcopta 45
sapientia doposnorit *^rror«m, profocto ridehit iufptias hominuni
paene dpiiipntium. illos dieo qni uel inhont^sto saltata tripii-
dlaat ael qai nndi aucti coronati aut porsonati aat luto obliti
currunt. quid de scutis uetastate iam putrihns dieani? quat^ 4G
» cum portant, dpos ipsos se gestare umoris arbitrantur. nam 47
Furias Ribaruluss iiitiT praucipua pit>tuti«: nxonipla riunieratur:
qui Dura prat'tor psset, tarnen lictoribus praceuntibus ftn«ilo
portanit, cum bab< rot magistratas beneäcjo mnneriB eius naca-
tionem. non urgo ille Furiiis, .'^ed plauA furiosus fuit, qui 18
praeturam hoc ministfrio se putauil oruare. iiierito igitur, cum
haec a uiris non inporitis acrudibas-fiant, Lucretius exclamat:
stultas homiiium moutt^?, o pectora caeca!
qualibns in teuttbris uitan quautisque periclis
degitur hoi: aeui quodcumquc (.'«t!
quis haec ludibria non ridimt qni habeat aliquid sanitatiH, rum 49
uideat hominps uelut m*Mite captos ea serio facere, quae si
quis faciat in lusum niiuis laäoiuus et iuuptas esse uideatur?
AÜCTORES 10-141 Valnr. Max. I 1,9. 17 m] R 14 S9.
^SllPVJ t fincjiutiibua HR 3 qui? J"' iufi-nmuä H 4 Mtn-
un'Utitin // 'i siicrU i^n t) ineptias] (iemeutia-s H 7 inhotinstu .ß',
wrr. B' sallotu K'. saltu S tropudiAnt (f< ex ij H> 8 nndi* {&? tr.) V
allialü ff 9 qui H cacutis i}'. ^l>oMUti5 B' 10 f^e^iiLre n BSIt
pMt umeria «, t sa'ta P^ II uiuaculus Uli l.t no b«tieticio ff uu-
caliouem S 1.^ pratihträiu) praeturani houiiul^' (s in. 2) B, pruotura S
»rn&te iC' H cUmat // 17 ü ütultuHJ o aiiü^rn« B, o nusora« Ji,
ü misema o stultas // lö iill»* fc er.) B i|uni)lisi]u«d (a, er.) B
19 Mt» P^ 20 «lliiiii» S 21 uftluUÄ iiiunt*..(H er) /' 'capto*/"
^■'ri'o S si quis] sivut R 22 Ituu PV uimU Isjtciutu] mimslftsct-
ba< fftd b duhium} B', mni»?t«»siinnit S* niitnus etfw Petra Fabro
Sehe^jhug in Örttlch Lnmpa'l IV 913 la»ciuins SV^ m«J ö m ff
1 22. Harum uauitatuni aput Bomanos auctor et constitutor
SabiDUs iUe rex fait, qni inaxiiUH aDiiuos bontinum rüdes at-
que inperitos uouis superMitinnibus iniplirauit: quoii ut facont
aliqusi cum uuctoritatä, simulauit cum dea Egeria uoctoiuos
5 se habere congressus. erat speluaca qiiaeilam puropaca ia i
nemore Ariciuo, nnde riuus poreoüi fönte manabat. bnc se
loniotis arbitiiä inlerre cont^ueufrat, at laeutiri possct monitu
deae coniugis ea aacra populo se Iradert*. quae acceptisäiiria
3 diis fissent. uidelicet astutiam Minois uoluit imitari, qai se
in antriua loniü reeondebat vi ihi diu muratus legus Umquaiii lo
sibi a loue txaditas adferebat, ut homines ad par^ndum nou
't modo impHrio, sed i?tiaiu reüfjione conslriugoret. Dec difficile
saue fuit persuadere pastoribu^. itaqut^ pontiticBS llamineH
Salios aQ}^'ures crcanit, doos per familias dtsoripsit: sie noui
popoli fflroces aniiuo» niiti^^aiiit et ad stiidiu pacis a rebus is
6 bellicis auocauit. sed cum alios falleret, se ipsiun tam<^u
nou tVfellit. naiit post annos pluriiiiOä Cüriielio et Baebio con-
sulibus in agro scribae Potili sub laniculo arcac diiae lapideae
Eunt repertae a lossoribus, quarum in altera corpus Nuiiiae
fuit, iu altera eeptem Latiiii libri de iure pontiüeio, item Graeci »o
totidom do disciplina sapioatiae scripti, quibus religiones nou
eas modo quas ipse instituerat, sed omnefi praeterea dissolait.
EPITOME 1-3. 12-16] o. 17. 2.
AÜCTÖRES § 1 -4] cf. Flor. I 2, 1 -4; 8. S (f-'rox — miUg»rftur.
cf. Ijtflt. § 4): an Lnct. et Flor, comtiiuiii fnnti^ (fort. SiMiecae patns faistu-
riis) Uli sunt? g 5 a.] Voler. Max. I 1. VI (Liii. 40, 29).
£IiSlIPVJ 2 »upra sabinuä ille add. numa Ü^ maximos 8 ani-
mos u;ii. S buminuiii] reniui B 4 dt?a] de H ^'gt;ria P, geria V
6 »rocino H, oriciao PV poriicuni (h add. W) RS ro-inuebat S
7 remutiiüiimua H arUitriifi B 9 iistutja H miiio'is ß\ myootB
(y ex i) P\ mino his F 1 1 w iS' traditos a iotie SS ad paren-
dum] appiLnniduin BP^ (carr. m. post,) V 14 alios B dtos] et eos
2>i*i«r»w ad Flor. I 3, 2, Md cf. Epit. 17, 2. per famili» H di-
scripsit ftiri/w», descrip^it C signooi (Qtxc) B^ 15 f^ro« P*, corr. m.
post. 17n»m]nonir bobio J5, boebio SJ* 18 pctilü ÄPF, pfllulii AT
artf V Ujiideai* H 19 sunt«« r«eperTa« P & om. R forBoHbus P'
(torr. J*V V 20 de iu«re P, dei uere V iuri B', corr. B' 21 discipüiiae
(txp.ii^3)B snpientiaAB» 22 quasi P-^F üniuis Ä'P' (corr. if'Py F
diiiiii. iiiRt lib. 1 22.
69
qaa ro ad senataiii delata dt'cretuni <^sr, nt hi liljri abolerentnr. 6
iva oos Quiiitus l^>Ulius praetoi' urlmnus in contione popiili
concremfHiit, insipientw id quideui: quid enim profuit Ubios 7
esse coinbustos, cuiu hoc ii>.suiii, quod sunt ideo combasU, quia
t religionibufi dorogabunt, nienioriae sit tradituin? nemo ergo B
taue in aenalu uou stultisiiiniuä: potuiTout eiiiui et libri abo-
leri »t tuincu r^s in nif^iiioriaui nou fxinv ita dum uolunt
etiura post).Tis adprobaru quauta pietate defenderiiit religiones,
auctoritatem relivioiinin ip^aruni testaiido minuciuut. t<ed ut 9
u I'omptliiLS aput Romanos iustihitor iueptarum religioomn l'nit,
8ic autä Pompiliuiu Faunus iu Latio, qui et Hatmno auo iiHfa-
ria Sacra coustituit et Ficum patrem inter deos bonoranit et
Bororem saani Fentam Fauuam eandenique coningem conse-
riauit; quam GauiuH Bii.ssus txadil Faluam uo min a tarn,
u quod mulieribufi fata naaer« nonsuRSset nt FauDOS
oiris. eandc^m Varro «Piibit tantae pudicitiai* fuissf, 10
ul uumo illaiii qiioail uixurit piaotiT suum uirum mas
uiderit n«c nomen eius audierit. idcirco Uli mulieres 11
in operLu »ucrificant vi Ruaam Deani nomlnant. nt
to Seitus ClodJqK iu eo libro quem Graeco s[Tipsit, rt'lorl Fauui
hano uxorem faisse; quae quia contra morem decus-
que regium dam uiui üllam ubiberat et öbria facta
erat, uirgii:) myrteis a uiro ad mortem asque caesam;
postea UL*rü cum eum facti sui paeuiteret ac desiderium
EPITOME 9-14, 19 (Bonam Deam)l o. 17, 1.
AÜCTORES 13. 19S8.1 cf. Ai-nob. V 18 (pig. 19a 1-6).
BUSnPVj 1 n(i.f ii) i?'. u (i. e duo ut uid., imh iiero) R\ hü IIV
adotrrHiitur P 2 itn wa t|uiiituH HPV, itaquf (que fort, ex q W) eoa (om.
Quinlus) BSfT 3 uuuore'io'auit R^ -4 fuisB« SH ipsuiii quod] ipsuni-
quf S suut om S 5 de mti|nouibus Ü aiL om. R 6 in »entitu
tuDc SH pvsuerunt II adolcri H 7 memori» 8 8 posterli om. P
11 Pbuiiu« — SaturuoJ t'aunus qui cat iti Ititio saturuo B 19 fenüiin A*
I
(Tixntam R^ P, feoteiam B, fenain SH, sentAm V; fcDtan cod. Tnur.
Bpit. J7, t; cf. Fonta Amoh. 136 (cf. V 18) fufu^n^m B 14 giiuiuB fi;
IS^^hiun BSPV, gabinius JT tnididit£fi 15 riiirtius B 17 quowd P,
quod ad V luiw' B*, owsculua H 19 et fantc SextusJ om. H
Ha smtfi S, C. P« (in G corr. P") V 22 regium F» 23 niurteia
j;P»*K. inisterÜK B ad om. fl' ("«(W. Ji^) S 24 eum o». H ao] üt BS
90
Firmiani Latitautl
eius ferre dod posset^ diainuin ilH honorem detulJssc;
idcirco in sacris «ios obaolntam aini amphorani poDi.
12 reliqnit ergo posteris Fauuns quoquo uou paium erroris, quem
18 tarnen pnideiitt's quiquo perspiciunt. uaiu Liicilius corutn
slnltttiam, qui simulacra deos putant esse, deridet his uersibos:
terricQlas Lftmias, F&ani qaas Fompiliique
iiistitupTR Nutnae, treinit Uas, hio oirniia poniL
ut piK-ri iufautes crodunt signa omuia aena
uiueiu et eese homiues, sie ist! omuia ficta
Dera pulant, crödunt, signis cor inussn in aenis.
pergula pictoruui, ueri nihil^ omoia ficta!
14 poeta qaidem slultos homines infantibus conparauit, at ego
niuito inprudentiores esse dico. illi etiim .siinulucra lioniines
pntant esse, hi deos; illos aetas facit putarc quod non est, hos
stnttitia; illi utique breui di^sinent falli, horam uanitas et durat l.^
15 s*'inppr et crescifc. sacra Li))ori patris primus Orpheus in-
duxit in Graecia primusqne colebranit in monte Bocotia*^ Thebis
ubi Liber nalus est proximo; qui cum frequenter <:ithara«t
16 oantu personaret, Cithaeron uppellatus est. ea sacra ftiam-
nonc Orphjca noininantur, in quibns ipse postt^a düaceratus et w
EPIT031E 4-11] 0. 17, 8.
AUCTOHES öm] lib. XV frg. U.
EXVILÄIORES % 14} cf. Isidor. orig. XI 2. 27.
lihSHPV] 1 poBSißtiP' 2 obuolutoiuj obuulutam (ubolulun B) no-
luit Sli mtw 9ic F' amixiniai WH S putent H 6 äerricoUs 8.
terrirolas HPV pompilique liH 7 Numac] nomen B, om. V\ m mg.
uani9 V^ tr«mit hu] tremitas (corr. m. 3) B, tremitina SS hio «nsU C
Epit. 17, 3; hacc oiuina LMuelimm; tn-mit, hm insomnia B/ieArenniM
8 aena PV Epit., aeaea B, atheuac K, ahena ^V, atb<.>ui H 9 i&tt omuia C
Epit.; UM somiiia LactirnannHS, istio oiutiia LMHtUrrw' 10 puUnt**
(ur ? er.) S nois B, ahenia S; ho-cnis cod. Taur. Kjni. 1 1 paii^iilä B,
pergita H; percula cod. Tarn: Epit. pergula flctoruin uvri nihil, Jfarxiiu,
siuti. Lucii paff. 16 14 hü BRH IJi df^Ktanut PV edii. 16 tOt. (atttt
erfsflit) P-' priiiiii» om. B 17 graec-iam SHP (sed-^ ex -a P') edd.,
gfd cf. Epit. J7, 1 in Latio — in'lurit boetiae a&hcbis H 18 oitherae H,
ojtlinr^ V ](* pbiteron B, c-itlmrou i?, cith*?rou SH, ••ciUliaeron P,
cjrtheron V cn] id | •• (corr. »■ 3) B 2C' nominalur H
dlniiL inst lib. I 32.
91
carptns est; et fnit p?r eadem fere tempora qnibns Faunas. 17
sed quis aetate pra(?Reßst?rit dubitari potcst, siqnidem per eos-
üoin aiino^ Jjatiiius Priainustjue regnarunt, ilt^m patres eonuu
Faunas et Laoiuedoa, quo regnaate Orpheus cum Argonautis
s ad Ilieiii^ium litus accossit. proet^damus if^Wm ulterius et 18
quaerainus, qnis omoino colRndomm deorum priinim auctor
extitmt. DidyrauF in Whv'is i^t;;V,tsai; [\nzzp:%f,i ait Meliadea 19
Cretensiutn reg^iii priiuum diis sacrificasso ao ritas
nouos sacrornniquö pompas introduxisse; huins duas
10 fnißse filias, A [nallheam et Melissam, quae loueni
puorura caprino lacte ac melle nutricrint — unde poe- SO
tica Uia fabula origiuein sumpsit apes aduoliLsse atque os paeri
melle complesse — ; Melissam uero a patre primam sacer-
dotem Matri Magaae constitutam, uude adhur eitts- -
» dem Matris autistites Melissae noDcupetitur. Historia 21
u«'rn Saira testatiir ipsum louem po.stqtiaiii rerum potitus
slt, in tantam ut-oisso insolentiam, ut ipse sibi fana
in multis locia constitnerit. nam cum terras ciroumirdt, 29
nt in quuniqtiM rogionom uenerat, reges princippsue populorura
hospitio sibi et amicilia copulabat «t cum a quoque digrederetur,
iubebat äibi fanum crvari hospitis sui uomiue, quasi ul possei
amicitiae ac foederis memoria conseruaii. i^ic consHtuta sunt 23
EPITOME 5—7] c. 10, 1. 7-11] o. 19, 2 a. [— sacrificas«).
18-22] c. 19, 3 (Gt — Miilri) \. 22—92. 8] o. 19, 4 iic — aeminauit
AÜCTOltES 7] pag. 220 Sclunidt. 15] frg. XI.
BHSnrVJ 1 nirliis H. carpUus P*'V 2 praecessit H 3 Itein^ Ä»
4 Fanniis) picus SH laomedom J{, lameodon S oom om. H 5 ilie-
nieosiiuii h, UJeuisium H ncci-ssi'nt B 7 ez€l'€0€UC B ITIN^-
PlCeC B, IIINAAI'IKCC P ezegeos eospina uristc U in mg. narnktionis
pindarinte P' uii^liseu i9 dcmnsB 11 unlr'wrunt B BP, niUrk'tuFt V
12 ataoliiaM B 13 miplesse Nrc H 15 nutistes B [ii(<Hif<3a<> P tiiiDca-
Itantur SU 16 rerum] re|n>uin BH poins P 17 tanliim V fniiiADi H
18 cottstituerct edd. oircuirot H 19 ut om. P quftcumqnp P reg«es
(i rr.) P, Kge« (% er.) V priucipesquij SH 20 copulanit BP'" 21 iii-
beflt SP*^ »upra quasi add. qsi w. post. P quasi ut] qn isi ita edd,,
titd cf. Epit. 19, 4 ooius ra at posaet memoria spruan ponsii B 22 ac]
ft B 9i SUV
92
Firniiiini LHoUnt
teinpla loui Atabuiio, loui Labryaiulio: Ätaburus enim et La-
br)'!Uiilus liospiti's eins atquei aiHiitorL-ts iu bt^lln fueruiit; iUmi
loui Laprio, loiü Molioni, loui Casio et ^uue suut iu eimdea*
moilum. quod Ule aätutissim« pxL'ogitauil, ut et sibi honorem
diuiniim pt hospitibtiH suis p^rpetinim nomt^n nil(|uireret v.nin s
24 reügiouc couiunotuni. gaudebaut <^rgo Uli et huic ünperio
eiiis liboiiter obsequübanlur ei aomiiiis sui gratia rilns auiiuos
S5 et festa celtHmibant. !<in)ilt> qiiiddaiu iu Sicilia fveit AuneaSr
com cOQditae urbi Aeestae hospitiö üonioD iuposiiit, ut eaui
postmoduDi laetus ac libcns Ace^tes diligeret augeret ornaret. u>
26 hoc modo religionem cultns sui per orbem ten"ae luppiter se-
37 miuauit et üXiMiipIuni (M»t4>ris ad imitaiidum dedit. siuo i^iur
a Melisseo, sicnt Pidymus trmliiüt. folemloruui deorum ritus
• ßfSuxlt siue ab ipso lone, ut Guhomt^rus, de tempore tarnen
28 oonslat qnando dii oi»Ii coeperiut. Melisseus quidpm inultum w
antycessit aetate, quipp? qui edaoauerit loaem pro nepote. et
idcirco ficri yoUiSl ut aol aute nel adhuo pucro louo dooä colere
iustituorit id fst alunini sui niatr^m (Opfui) pt auiam Tellur^m,
quae fuit Uraui coniuux, patromqut* Saturuuju et ipse hoc
exeniplo alque instituto loui^iu ad tantaru Ruperbiaiti proaexe- so
rit, ut postea sibi diiiinos honores änderet assumere.
1 33. Nunc, quDuiam uanai'um superst.itionum origiuom dc-
preheudimus, superest ut ptiam tempora colligamus, ppr qnae
EPITOMK 23-98. 6] c, 19. 5
BliSHPVJ 1 ti^mpli S atauirio H labryaudio B, lab.vmdro B,
labriniidrio SM, labriando PV; Lihrandfto xul I.abniDrlio edä Lad- ei
*
£Vm(i atnbiiruB P, Htiibiirius li, ntnbrus U, utaburils (co\r. m. 1?) 8,
atauinit H, ntaUvraa V labr^-aiidoa H, labj&udrus B, Inbriandriiis 8t
UbriandiTJus 77. labnaudus PV 2 bospite H 3 labrio BP"" (part.
ras. corr. P^), läbrio H; Lapcrsio Sdtmidtiutt milioni ß, mollioiil H
casBto Cpr. 8 «. /. PV BP i'uiidt*iu| eius idem H 4 et ut F 5 in
pcrpehimn B uamcii H (i buic] itdhuc H 7 libmii-j» BBS 8 qui-
dniu ,S' Bilicia P, ad siciUa in nuj. \ silicia F* 9 urbe T' cum H
10 augere V 11 oultis P 18 mellissco RP ut SÜ 14 ipso) ipso
quoquu PV edd. enheremus B, heitbemerus PV de] non de H
15 coQstat] Qon constat R oocpcrunt B 18 quidpe H vdii>tnuent
Cm er.) B proneporvm H 17 ut ow. S ioni H 18 aliimjiti (exp.
m. U) P Opern addidi, cf. c 11, 38; 13, 3 s ; U, 2-4 19 iinwn ff
a uum B (launinm iti mg- ^ ndpracheudimus PV
L
diaiiL iost. Hb. I 2S-23.
93
fufrint illi qaoruiii memoria eolitur. Theophilus lu libro de S
temporibns ad Anlolycnm ßcripto ait in historia sna Thal-
Inm dicere qnod Belos, qaem BabyloDÜ et Ässyiii
coluat, antiqiiior Troiaiio hello fuiffse inui'niätur aiinis
trecentis uigioti riaohas, Belnm autem Satarni ae-
qualf^m fuisse et utrturiqut) uno tempore adoIeiiiRpe.
quoil ad*-o uirnin est, nl rationp ipsa coUigi possit. nam et S
Agamemnon, qui gessit Tioioura bdlum, louis abnepofl fuit
ei äcIhIIhs Aiaxqiie pr-^ncpo^'s, et Ülixes eodem gradii pro-
dmas, I'riamns qnidcni longa serio .... ^ed auctores qiiidam
truduut Dardauuai et lasium Corythl Tilios fuissi\ iion
lonifl: neo enim »\ ita Tiiisset, ad usus inpudicos OaiiyniHlon
proiiepot«?m suum habfre potuisset. itaque parentilms iltornm 4
qnot^ t^upra rioininaiii si congrut>utt>s auiios diuidan, uumwus
ponsentiet. ah pxcidio antem Troianae urbis colliguntur anni
milJe quadringeuti ^eptuaginta. ex bac tempoium ratione 5
EPirOME 15-94. A] c. 19, 5 8.
AVCTOJtES % 2] pi%'. 139 A. lUss.] cf. Sern. Aen«ld. IIT 167.
EXPILATOUES i 2| cf. interpulationotti oodici» Fuldensia in
Tertnli. Apolog. c. li» Ipng. 1JS8).
BliHHPV] 1 focniiit B, fueriwt P» 2 autolicuia BSH »d»cribto JB
üt inj Hut*" in ras. V^ storiH S 3 babyloui H, ►•babylom'i' i*'
3 isfiyri H 4 antiqiiio H bvllo troiano B traiano V belo H vor
uenihir R 5 et duobaa H be-lum (\ er.) H, bellum (exp. m. 3) P
7 quod^m dÖ- •, iH mg. -duo B 8 »^niü S, a^umvauou H troianum 8
rtchflüp (alt. i a e) B^ 9 toxque'H uliiis («/l. i &r e) B^, uljrxes iJ-
Iinuimus] prütinma fuit B; nut trrorf ductn^ nul ulinm mnaoriam «-
ciUus Lad. Kfnem statitit brettiorrm, nuptidem fJIixes louis abtKpoä
fuigite perhihffur 10 poH »(^Tw interddiHfef rxixtimo fere Utlin uam patcr
eins Laomedou abncpos fuk Dardaui, qui trat filius louis tl insium
(alt. i « al. Uli. m. 3) B coriiithi B, cttrithi M, corti S, cotjti II,
corysthy P' /'s txpunx. P"*) V (ixisso filjos H 12 pnriiiu«-d«n PV,
^iiyiued^m BRH, K»»3tn«'l» S: ff. U 30, 17 13 proncpotcm] ntm am-
tjtilt memori» iJunhmu.t non pattr ctrte Qanytntdi« fttisae tradntur. ted
itiu uel etiatH U»ujinijuitmt>fui gnidibus retaotua, auf t7/i aucLor«E quidani
^fllo» Ktptitur iMCt., cum iMrdanu tribuant jmtrem Coiythum, ipsum isd-
licH fihvm loutH, Gant/nir-loi fiUHm Dardtuti ntipie ita jtrfinepottm louis
facitwl aut abuepotem ncrihewUtm «( 13. U post itaque est »i, om.
prxNJ uomitiAui H \\ nirmomni H pon^ruenter edd. 15 uiai jKiff
iiijrntnijii H IG exj et B
94
Firminni Lnotanti
manifestum est ante srnno» uon ampliuH quam mille octingentos
Datum vma 8uluruum, qiii sator uinnium dcorum fuit. nou
ergo isti glorit'uiur saciorum uetuötate, quorum et origo et
ratio t>t ttmipora (Inprohoiisa sunt.
6 Restant atihuo atiqiia qua« ad nflargiHMiilas religiones falsas
pluriiiiuni ualeaut, sed iam finem libro facere decreui, ae
7 modum excedat ea eulm plenius sunt exuqueuda, ut Omni-
bus refutatis quae ueritati uidentur obstare homines qui bono-
rum iguoraniia uagantur inccrti ad relivionem nemm possimus
8 inbuere. primus auiem sapientiae gradas esi falsa intelle- lo
gere, secuudus uera cognoBcere. ergo apnt quem prima haec
y institutio nostra prof^H-erit, qua falsa dotoximus, cxcitnbitur
ad ueri cognitionem, qua nnlla est homini iuenndior uoluptas,
et erit iam caelesüa discipUnae sapientia dignus, qui ad cognos-
cenda cetera libens sc paratus accesseriL i^
BRSHPVJ 1 annos om S ••ootingcDUm (et er-, oo im ras. in.S) V
5 cohenwDdas B, argiieuci:i8 PV 6 libri P', corr. /*> Jie mo»-
diiiii r* 7 cicednl] eicedat oratio H pisnius H •om*Dibus
(h€tier.)P 8 bon^Jrtim Cor m. al) P 12 qu»a (i er.) P 13 uoIud-
tiw Ä'WP» (corr. PV V A^Q L CAELI PIKMIANI LACl'ANTl DB
FALSA RELIGIONE UBKR PRIMV3 EXPLlLlT IXCIPITLIBKR
SKCVNDVS DE ORIGIXE EnUOiaS LE(iENTI VITA IN XI'O IHV
DNO Nß, L CAELH FIRifLANI INSTlTVTIOXm DIVINARVM
LIDER PRQtVS EXPLIC- FEUO D(C- SIX'\TCUVS DE ORl'ilNE
ERRORIS haec omnia m ras. m. 1? R; FIRunniii Uctsatii di* falsa
rcIigioDc deoruui. Libcr priiuas eiplicit Incipit IJbi^r •»rcandus. df ürtgiiii>
'mortUS; FfRMIANI LAUTANTI I>E f ALSA RELIGIONE DEORVSI Llß
PRIM EXPLICIT rNCll- DE EADEJf RELIGIONE FALSA LIB U if;
K»h.*rni,titme ctirft M; CECILII FIRMIAXI DE FAI*SA RELIGIONE
LIBER PRTIIVS EXPLICIT INCIPIT LIBER SECVNDVS LACTAXTII
CAKCILII FIiaUANI DE ORIGIXE ERRORIS AD COXSTAXTIXV
IMPERATOR P; EXI^UCIT LIBER DE FALSA RELIGIONE INCIPIT
DE ORHilNE ERRORIS V
LIBER II
DE OKIGINE EIUCORIS.
so
Quaniquam primo lihro ri'ligioües deonim falsas esse raon- 1
strauHrim, quod ii qaorum Darios dissimilesquc cultus pta
uaiuersam terrain cousensus homiuuin stulla per.'^iia^ioiK' susce-
pit, mortale^ fiierint finictiquo iiiU diuiniu* nocessitati morte
concesserint, tarnen oe qua iltibitatio lelinquatur, hie secun-
«o duR libpr fontf'in ipiium patffaoiet tTioiuin eausasqui» oiiirps
exptieabit, qaibu» decepti hominea et priniitus deos esse credi-
derint ol postinodam persuasione inuet^rata in snscoptis pranis-
simu religionihuä peiscueriiui^riut. gestio enim comiictis in- S
aoibas et hominum Lnpia uauitate det«otJi sinjpilariä dei adserere
u maicstatcm, <«uscipi4>ns utiliuü et maias officium renoeiiiidi ho-
nuQC9 a prauis itinmi'tis ot in graiimn si>ciuii ipsoK rfdm-t'udi,
ne B6, nt qaidam philosopM faciunt, tanto opere despiciant
noue SP infirmos et suporuaonos ai nihili et frustra omniuo
natos puteiit, quat* opinio pl^rosque ad uiUa enmpfllit. nam 8
dam existimant nnlli doo esse nos curae aut post niortem nihil
fiUuros, totos so liliidinibus addicunt et dum Imrv sibi pulant,
haurieadis uoIuptuUbaü sitienter iueuuibunt, pur qiias inpru-
deotes ia laqueoH mortis incurrant. iguoraut enim qaae eit 4
B{0)RSnPV] ab initio libri incepit coäicis G pag. 9 (55) in qua nihü
legi pu(erat 5 ••primo B Hse um. It *i bii (li «. I. BV BS, Iii IIPV
fi*Tio5 (A er.) sie B 8 uitam BH 9 »e qua taiu«n 8H His V
10 pMufecit H omiiis li^V 11 dec^iyti S' oredkieruut C-? S) SH
12 pranissimi» SU 13 p^-nttiinrariiit EI'V, j"*nwuuniin>nint (-r 5^ SU
poM geitüo «iiim hör consUutinn impenitor < iiTT)» Ii) JiS; cf. Proiegomcmt.
conuiotis dtis inanilu« Hcumfinmit, touiibuB defendit Buenemonus coni.
^ftit. äO, 9 aprotjs inauibus; aJde infra 5, I omiSRiü iusensibilibiu et
uuiis 15 suKpicieiis V IT Untx)pere BSHV diffpiciant B 18 tt
uhiti P, otn. B. et nihil foicbil S) BSHV 20 cum B aut] ut P
21 Mit. n wldiciiiit f i ras ex a) II 22 -sicienter (]f tr.) P mpru-
deot^r B 28 inciimuit SÜ üfut fftep. m. 3) P
96
FlrmUni Lkctanti
hominis ratio: quam si teuere aellent, in pritnis (lomiinim
siium agnosrcit'iit, uirtuteni iut^titiamqae sequereiitur. turreiüa
figinoDtis anima? suaa uon siilistornerynt, mortilVras libidinuui
suHuitates nou adpetereot, denique se ipsos magoi nestiinarent
aiqiu> inlell4>g*'rent plnft ess« in homiue quam uidf^tur: cujus i
uini coudicionemque non aliter posso rctincri, uisi cuitum «eri
6 parf'iitii' sni deposita prauitale suscepmut. (»quidera sicut
opnrtot de summa rcruni sa4^pi.mumi>ro cogiUns admirari soleo,
ruaicstatom doi sin^ilaris quae continet re^ilque omnia iu
tantam uenisst* oMiuioiiein, ut quae sola ilrbi^at coli, Hola po- 19
tissimum ucclegaiur, homines autcni ipsos ad tantam cae-
citateni esse deductos, ut uero ac uiuo deo niortuos prae-
ferant, terrenos aut«m sepnltosque in t»*rra ei qui fundator
6 ipsins terrae fuit. et tarnen hnic inpietati hominnm posset
uenia concedi, si omnino ab i^norantia dininl ntmiitiis ucniret is
hie error, cum uero ipsos deorujii cultores saepc iiideiimus
deum suminum et conßteri et praedicare, quam sibi ueoi&m
spt^rarc pos!:in1 inpietatis suae qui non adguoscuut cuUnm eins,
7 quem prorsiis i^oraii ab homino fas nou est? nam et cum
iurant et cum Optant et cum gratias agunt, non louem aut to
deos mnUos, sed deum nominani: adeo apritan ipsn i'ogfnt<>
S natura etiam ab inuitis pectorihus erumpit. quod quidem
non faeiuni in proi-peris rebus, nam tum maxime deus ex
memoria hominum ela)>itur, cum b(>n<>licii8 eius fnientes bouo-
EPITOME 2 8.] c. 20, 2 postquAia — subinganeruut. 6 ueri pa-
rentls siiij C- 2Ü. in 12 uero — dco] c. 20, 10.
B(G)IiSHPVJ 1 ilüm «X dSm wf dorn Ä» 2 terr'Hi'is B» B ab
AnimM incijtit Cüdicit G jtag. 10(5n) pame Iota terta 4 cxistiiiiAn'nt
<i5 1. 1 add. B^) BG non am. S }io8wnt (a &. l. aiid B^) BG, posso
(v in rwt m. 1 ?) S rctiiiPiv BG ciiltii G 7 Bit* S 8 oportet
£r/)titur. m. rec S 10 ut aitd. P' puI« (n m riw, ex e? m. 2) V
deli't B 11 uegl(!gatur B» (^ ex c) SHP'"' fra», corr) V hominis 5
CAeciLtte'iu B^ 13 aut 5 ei] ei praepuirnnt B, (eipr; aop] onjimt ff, etÄ
terra P'. corr. P' 14 fuit] rft ff iinpiotntp P'. cnrr. P' 15 nniiiiui«
coni. ScJiotUiug 17 qu'aiii B\ en qu.im B 18 possunt HP Id et
(pnst imm^ nm. G 20 Optant] et optJint ff 21 ips« iipritns T"*^ 22 in-
«iHi« S^ iM-ccatorilius T' 23 1« faciunt iu deAinil cod. G }ta{j- 20
(S6), aeqttittir pag. 11 (18) pome iota Iccia tMuro G, cum V^ 2-( ho-
mini« H eU*bitur (m «r.) B
diuiD. iost lil). n 1.
97
Tvva dare diuinac iudulgeuline debf^iit. ät uero si qna ncces- 8
ßitas grauis pre.*;^:erit, tunc dcum rwi'onluntur: si beUi tenor
iufremnit, si morboruin pestifera uis ineuluit, si aümenla fni-
gibas longa siccitas dt^negauil, si saoaa tt^nipesttui, si grando
ft ingmit, ad deuiu coufugitur, a dco pctitur auxüium, dous ut
subueniat oratur. si quis iu riiaii iiento j^aeuitfnte iactatur, 10
hoDc iuuocaty si quis aliqua ui üdllicUtur, liunc potius in-
plont, si qois ad extremam mendicaDdi necessitat^m deductua
uictam precihus cxposcit, deum .solum ohtfistat-ur, per eius
ifi (iiuinuin alqu»- anicum nonn?n hoiuinum sibi niisericordiam
quaerit. uumquam igitor dei memineruiit, iiisi dum in 11
iiialia sunt: ])Ot(t()uaiu iiK^tus deseruit et pericula reoesfienint,
tum uero alacres ad deoruiu tt>üipla concurrunt, bis libant,
bis .sacrificant, hos coronant, deo autem quem in ipsa ne- 13
» ct'.ssitate imploraueranl, iie uerbo quidem gratia« agunt. adeo
ex rei'um prosperitaU; luxuria, ex luxuria uero ut uitia omnia
aic inpietas adueri^ua dfuiii nascitur. quanau] islut ex cau»a i:i
fieri putemus nisi cRSt> iiliquum poruor^am potpstatom, quae
neritati Bit semper ininuca, quae huinanis erroribus gaudi^at,
» cui uuuiu ac pcrpcttiuni hÜ opus oli'tiudiMH t^iioliras et homiuum
cavrare mentes, ne lucem uideant, n« deniqne in caetum aspi-
ciaut ae uaturaiu corporis sui »eruent? nam cum ueltirae 14
KPITOMK *21-9H,8J c. 20,4.
AL'CTOHES § U— 19] cf. Cic. de legg. I 9, 26; de nat. deor. U
56. 14«; Sali Cnt 1, 1; Miiiuc. FeL c. 17. 2; Cyprian. ad Deoietr. c. IC;
firquentjssima en. B<?ntiMitia ap, Lact.
Ii(G)JiSIjlPVJ 2 pr(fs.sit codd, ncnä. et edd., sed ad pifisscrit — infre-
muit e^. cf. c. 5, 13 libuit — duxerit; c. 3, 3 mereatur — utitiir tum H
3 (icstifera ois] postiferault Ä', txjrr. mi. «c. 5 inpniit SP, ingrauat IT*'"
(pr. s er.) V. iii^r[Ajuat G, ii'inia^ (corr. m. 3) H, ingniat H; cf. Plin.
n h. X VHS] § im c. adn. TJttlefseni deua — orntur in mg. F' 6 sae-
UPuieiiti^ B, sa|ueiii)'iit4>in P\ ••{ sH'-uenieüt« i'i 7 iiiuoc»iit H uü (sie)
ex ui II* 8 ui?diciindi (" m. rec.) S neceuBitas P\ corr. P^ de-
duc«tU8 H 12 d«(-e»M<niiit G 13 tun« li!H 16 hixuriaueriy V^
fO»t Ufro $. I. nt Ml Uirf. eroji. h ut om. liGU 17 quantain Q, qiia-
AAin (n in ras. ex 3 litt.) H 10 tieriUtis .Vi/'"' 20 in cui unS dttinit
eodievt G pag. 11 (tH), nequitur pag 12 (17), in qua pfrpnucae litUrM
agnosifbfintur pi'q)et.u'uiiii 7?' cffuinlt'rr S 22 post »«niirnt hnec cniiis
nrigiii«'in sao loco mirmbiiuus nunc f]Lllnci:is nrguiiiuus t» B, f'ueruttt in (t,
cf. Der St. GaUer Palimpsest p. 25S cum om. P cetem P\ emr. P^
^
98
Firmiani ],»ctantl
aiiiniant«5; proniß corporibuR in huiuuin ßpectent, quia ratiouftn
ac sapientiam Don acccperunt, nobi« aatem Status rectus, sub-
ümis uultiis ab artitice deo datus sit, apparet istas religiones
deorum non esse ralionis humanat^. quIa oumaiil raelcst« ani-
15 mal a«l uenoranda terreoa. parens euim noster üle unus et
eolus cum tiuger(>t hominem id est auiuial intellegens et ratio-
nis capax> cum uero ex humo sublouatum ad Rontemplaiionem
8ui arttficis erexit. qnod optime ingciiiosus poeta signauit:
pronaquo cum spectent animalia cetera terraiu,
OS bouiiiii sublime dedit caelumque uidere
iassit et erectos ad sidera tollere uulius.
10
16 hinc utique r'O^-ov Graeci appellauenint, quod sursum spectet
ipsi ergo mhi renuntiant t<eque hominum Domine abdicaiit qui
non sorsam aspiciimt, spd deorsum: nisi forte id ip!<iiin qaod
17 recti sumus siue eau?a homini adtributum pntant. spectare ia
nos caeluni deus uoluit utique non frustra. nam et aues et
ex mutis paene omnia earlum uidcnt, sed nobis proprie datum
est caeluiu ri^idis ac t^laiitibus itUueri, ut religiouem ihi quai'-
ramus, nt deani, ciiinf) illa sede.s est, quoniam ocntis non pos-
snmns. animo contemplemnr: quod profecto non facil qui aen »
18 aat lapidem, quae sunt ten'fiia, uentratur. est autem prauib^-
simum, cum ratio corporis recta sit^ quod est t^^mporale, ip^uin
EVITOMK 12—91». 7] c, 20, 9—11.
AVCTORES 9 Ml Utiid. Metam. I 84 sa.
EXPn.ATOHKS § 15-17] Isidor. orig. XI 1, B «.
S(G}HHHPVI 1 Mpftctent B, »p^-ctaüt H, «iwJtcnt P qui /7, qnl^ P>
2 atitütu] nuti'ui oiiiii ItSH ix'cttiä sultUnus uultus on. P 3 'dö^ B>
aperit it\ corr. Ji^ 4 rfttionea P\ corr. P' caeleBtem S 5 tlle
noBter SU 7 uero] u er. S 8 artifioM vt nid. B\ in ran. eorr. B*
erezerit 7t qitiina V* signiAoauJt md. Gothan. 9 pronnqiia>> (fxji- m ^t P
exppctentJB'.cOTT.Bi 10*oa(her.)P bominieP*'"? deditque caolum V
nideri // 11 f^t erectos] «roctosqui? B 12 AMI'OIION" (\ n W in nw. P>'J
jBP, mqmi A>«PLllIt)N atid. antropon 10, A>rtPOIlO\ ,S, jVXTropon H
greci« (% er.) S, prece H susum P, idem H 15 pota^ii't B' 17 mol-
ti8 H omnes &r omiiia 5' 19 »dU (i tx e) B' pvssiniita P« hine
fere incepit coäici» G pag. 23 (8), in qua nihil legi jM>/<m( 20 PORtem-
plotar S qiüa H «es fa er.) S 21 t«rrnc J?, terra V praiiissimOB R
dittin. inst. üb. H 1— $.
99
uero animum, qui sit aetenius, humilem fieri, cum fiirura et
stalu.^ nihil atiat HifraitiM nisi mt^Dlcin hominis uo sju'OtiU't!
üpuiU^re quo uuJtuni. ot iiniiiium tum rectum esse debert^ q\iiim
corpas, ut id cui doniinart debet imitotur. aeruni homines 19
f^ et noiniais sui et latjonis obtiti ocnlos suos ah allo deiciiint
soloqup defigimt ac timeiit opera digitoram suoram, quasi ucro
quicqaam ess« pOBsit artifice 'sao mains.
2. Quap ipitur amfintia est ant ea fingere quae ipsi post- l
modum tlinoaui aut timeie qua» tinxerint':' 'nou ipsa iuquiunt
10 'tiiiicnnis, s«d eo8 ad quoruiii imagincni fieta (*t quomni nonii-
aibns consccrata sunt.' nempe idco limetis. quoif eos in caelo
^tise arhitramini: nequti enim, si du sunt, aiiter fieri potcst.
cur igitnr oculos noa tu eai?Imii toUitis; nt aduoeatis eoruiu ii
, iiominihus in aperto ßacrifinia celehiatisV cur ad parietes et
" ligiia et iapides potissimui« quam illo siMnrtetis. uhi fos esse
tredatis? quid sibi templa, quid uiao noluut, quid denique ipsa
siiuulacra, qnae aut raortuorum aut absentiam tnonumenta
fiunt? nam omnino fingondarum siiuilitudinum ratin idcirco 3
uL hominibuä inuenta est, ut posset eorum memoria retineri
qui uel morte subtracti uel abseniia fuerant separati. deon 4
igitur in qnoruni nninero reponemusV si in mortuorum, quis
tarn stultus ut r^olat':* si iu absentium, eolendi ergo uon sunt,
si nee uident quae tacimns nee audiunt qua« prec^imur. ei &
antem dii absentes esse non pos?unt, qui quoniam diuini sunt,
iu quftcumque parte mundi l'uerint, uident et audiunt uni-
ULTsa, supeiuaeua sunt ergo simulacra illi.s ubiquo praesentibus,
M
SS
EPITOME c. 2 pMsini] c. 20. Ü. l s. Ü-U. 15.
[ BfOjRSHPV} 1 qua? K>,er.rt*./.coiT.V> 3 aignifioent Stf mroteS
k homiuniD tU »id. V\ in rag. corr. F' wv P' 3 quo« ^d er.) V uiütii R
I »t om. P 4 debet] det Ä' 5 et nominU om. V rationw SP^, eorr. P^
7 maiiis I» «13. V 8 iij?itiir lunentla F» 9 fiuxi'riiit (m in rag. rx
c% ?.t Ii\ finxprunt P, Hnciorint H 10 imagine S facta HP 12 arW-
treiuiiij B 13 vt] sfd B iiomiiiibuH eonim S in (exp. m. S)
wnim P 15 potiu» Hmounmu* qui f5 in nu. re « K m.3) V iUos|
petitis B', ülo» I spevteÜB B> 16 eroditis H quid sibi — uolunt o»m. 8
17 mouitui^nta (i ex u) 10 18 ab [Oinnin]{o; incipit codiei» G jtng. 14 (7)
pitene taia letia fiiiK^tidonim B IP possit BG 20 w\ qui R alt.
uel om. P 22 iu om. H 28 aiidieDt H 21 'H ö
Firmiani Lactaali
fi cum satis sit audieutium nomina precibus aduocare. ai eniin
praesentes doh nisi ad imagines suas ad^aut. ita plane: quem-
adraodnm uulgus eitstimat raortaonim imuiias circa tnniaios
7 et corporum Quorum rcliquias oberrare. äet taiueu pü^-tquani
dens ille praesto esse coepit, iam simnlacro eius opns non est. &
qaaero rnim, si qui.s iinas^in^m bominii^ pert^^e cODstituti eoti-
templetur sacpius, ut ex ea solaciam capiat absentis, num idem
sanus esse nideatur, si eo renerso atque praesente in coutem-
planda liiiagine persenernt eaque potias quam ipsius hominis
8 aspectu frut uelit? minime profeeto. et tarnen hominis iDiagf> m
Deeessaria tufii uidetur. caui procul abest, äuperuacua futuru,
cum praesto est^ dei antem, coiu.s numen ac Spiritus ut)iqup dif-
fusui« abess« numquam potest, semper utique saperaacua Pst.
9 sed uerentur iie utnnis illoruni religio iiiaui.s sit et uaua, si nihil
in praesenti aideant qnod adorent, et ideo siniulacra oonsü- »
tuani. quae quia mortuoram fiunt imagiues, similia sunt mortuis:
10 omni euim t^eusu careut. dei aut4>m in aeternum iiiueutis
uiaum et sensibile debei ess» siinulaeruin. quod t^i a similitn-
dine id nomeu aocepit, quj poüBnnt isla simiilaera deo giiiaÜH
iudicari qnae nee sentiuut uec moueutur? itaque gimulocruiD m
dei non iUut est quod, digitis hominis ex lapide ant aere aliaue
materia fabric^tur, sed ipse homo, quoniam et sentit et moue-
11 tiir et mu]ta.s ii)agnaü;qiie actiiuies ha)>et. nee iiilellt^giint h(>-
uiineü ineptissimi quud, si 8entire simulacra et moueri posBeut,
ultro adoratura hominem fuissent a quo sunt expolita: quae t»
7i(G)nSHPV] 1 aiidientibii!« BG 2 uisi 8 qupniAdm(uhitu ow. 8
6 contomplatur H 7 sa^jie SU ut eÜd., et f abst-ntis /"g in ras.
ex ü?)P 8 coDtemphiidam iiuagiaem BG 9 (>a<iun[e] G, oAqii*« (h tr.)P
10 ne*Ut (X er.) B, uellir G 11 at (ad H) KuporuuvuB Sil in fiiiun
cum pre[5] domn't eodicia G pag. 14 (7), eequittir pag. J5 (65) paene tota
leein incipieiM tt \Pmto\ (sie) 12 wikm] est S aomen SHP ao] a T
13 iiusquam S superuacua] imago i^uperuaous Zf H ani-nis (itr) P,
omnes H iiaimj uacrua V 15 in om P 17 omnt^i^ H iiiuetia H, iii-
uentea P', corr. P' 18 ewl simiUtudiDf S 19 qui] quomodo GJI 21 est
iilud P nvrv] ex aer? Ji 22 fHbritiittur (a er.) R ante et mouetur
hoc et mouct ß\ dei. ü' 23 ratione« JiG haWat G, habeiii H neo]
hfc S 24 quod si] tum rede expiicat locwn Wichcrtm, UU StiUeHre
pag. 404 (K>ntire simiiliicra] mmulacnt ilvoriim sentireut BG 25adom-
turlii JB' hoiniiitiin B\ corr. B"* cxpoli-tn (i\? er.) P
dinin. inst Ub.il 2.
101
esseut aut ineultuB et horritluK lapiH aut matcria informis ao
nidls, nisi fuissent ab homine formata. hoino igittir Uloruiu 12
i)Uasi pareos putaudus est, p^r nuius manus nata sunt, per
i|uem ßguraiii speciem pulchritudiuem haljLTe «oeperunt, et 18
& idpo melior qui fecit qnam illa qnan facta sunt et tAmen
• l'actoreni ipf^uni nemo suäpioit aut ueretiir: quae fecii tinif^nt^
tamquam possit plus esse in opere quam m opifice. recte 14
igitiir S^neca in libris moralibus simulacra loquit deornm
ueuerautur, illis supplicant geuu posito, illa adorant,
■0 illis per totom adsid«nt diein aut adstant, illisslipeni
iariuut, uictimas caeduut: et cum hiiec tanto opere su-
spiciant, fahroaqui illa fecere contetnnunt. quid iuter 15
se tarn cootrarium quam statunrium dpspiecre, statiiara udo-
rare et eani ne in conaictam quidetn adniittere qui tibi deos
ts fauiat? quam ergo uim, quam potestatem habere posi^iunt,
cum ipse qui fecit illa non habeatV sed ne hapc quidem
dare iis potuit quae habebat, uidere audire loqui moueri.
quisquaume igitur iäoi ineptus est, ot putet aliquid et^se 16
in eijnalaoro dei, iu quo ne hominis quidem quicquam est
» praeter mubram? sed haec nemo cousiderat: infeoti sunt
enira persuasione (uana) a« mentes eorum penitns Hucum stuJ-
titiae perbiberunt. adorant ergo iüsensibilia qui sentiunt, 17
KPirOME 22—102. 2J & 20. 15.
AÜCTORES 8] frg. 120.
B(G)RSHPV] 1 aformis il' ao rudls] incmcUs 22 3 puUuJus]
linkoiidufi R, putendus F> m»nii B>(?, manil B* 6 fiirtoritiii H
uejDQt V* suscipiftt V uonemtar BG fcoit] fecit But«m B, facit
miit«m G, l^f-it H in facit auU-ni dtsinii codieüt O pag. 15 (65), ttquitur
pag. JGfffß), in qua nihil Utfi putcrut tirnet Ä/TP 7 possi^tfn er ) B
iu fanle ojiißcfy om. B 8 ij^iturj cniiu i/ 9 posito (n minut Kti., <ufd
m.2) B 10 aut om. V •nd'sUiDt B' II et ciuu — coDiemaant iH
mg H UnUiperv h^PV suscipiant ÄP, siisipiciArit K' IS ^luiiiii
statnariutnr JP^ dis)iicere B Btututtts S\ statntA S^ 17 m H\
tu» Bfi'V. is SH, dÜB P 18 tAHi*« fen tr.) B 19 Euunilacro P nee P
hoininw ß*, eorr. B' (luieiiuiun quidem P 2t nana aiidiili (cf. 1 ll,:f^h
I timUe f inepu Y 1, 8; cf. II 1, 1) excidit tnicnm cadd. rectiit.. cmh
T
mo AvgMtiHO (ap. TItomasiumj edd., fucum C, »wynfK/ focum (eorr.
wi. 2) P 22 peruiderunt- B
FfrruiAiii LKctunti
inraÜouabilia qai sapiuut, Pxanima quj uiuunt, tcnena qui ori-
18 uutui' a caelo. iuuat igitur uelut in aliqua i^ubliini i^pecula
oonKtitutnm, nnde nniuersi exaadire posgint., Perftiannm iUnd
proclamaiä :
cnraae in terris animae et eaelestiam inanes!
caeturn potius inlucniiui, ad ouinci epertaculinu ao$ exeitauit
19 MIb artifpx Qp^iUr deus. ille uolus suMiniem aullnm dedit,
uos in t«rraru curuamini, uos alUs meiitcs et ad paientein
suum cum ßorpoiiliiis suis erecta.s ad inferiora deprimitis tarn-
SO qanm aos paenitpat non (|uadrupedi*s psro natos. fas uuu lo
est catileste animat cum terrenis in terramqwe uergeniibui:
coaequari. quid aos beneficiis catilestibus orbatis proniqae in
humnm nestra ppontc piocumbitis? hiimi «nini miseii uolu-
tamini, ruiu dfOrsum qiiamtis quod in suliliiiji quaüren» dt»-
21 buifitis. nani i^U inortalium digitoruiu Indicra et fragilia is
ti^muDta ex quolibct inulmaH genure rnrmata quid aliut i^tuil
au um it»rra ex qua uata sunt? quid ergo reltus inferioribu&
suhiacetia? quid capitibus uestris terram sup«rponitis? cum
Hiini U08 tnnu- submittitis huiuiliurusqut* facitis, ipsi uo.s nitro
ad iülVi'OB lutTgiHs ad mnrtenique damnatis, quia nihil est in- »
SS reiins et Imtnilius t^rra nisi mors et intVri. quae si effogere
AÜCTOHÜS 6] JI 61. § 19 88] of. Cj^nm ad Demetr e. IG.
BRSHP\^ 1 «nie iorationabilia er. inrarionabili P inpationntia J?,
Jn>rHÜonRlin Co er.) V exKiiirnnU fta «. I. IP) Bli, exuinioMi r» 2 aj e i/
OK^lo] dö P iub&t S upluti P »ublimis S «pociiculn Ct^i». m. 5/ B
5 uniurral] ufcl miiiwrpi SB posBuut U illQ S ha nunw hoiuiniiui o
Co ow S) tiumilura est in rebus inane (Pen. 1, 1) SP, sequitur m S uemu:*
*/«! mipm rtt 3. 61. vmissus in P t»;rris B cuvi ruAd. Perm, tf rras ««,
6 iiotiii» om. P ivdi Tj: eisiioetaculum V uoi K' 7 po»i ugbia
er. ille P stibliines B, sublim S. subliiuen T' sublim? (~ m. S) dedjt
oo» I «ullnm Coo" »'« »"m. ib. 'J, uiUtum add. m. S) P uulhi.s B 8 ouz^
unminl*' P? alti ,9 9 suis V. om. cett. H ftW., ««f c/-. A>i(. «5, 3 eor-
poriB aai dopraeiiiitis P 10 pucnitcÄt ^|icu- 5.» uo^ *iu»dru[H'dM uoa Sfi
quadriiiede» V' 14 qiios ut uid B\ in rna. corr. B-f \h dijfitonuii
Ol«. P ludriora P 16 vx] et P .iiliud s\iuit K» 17 'cx»p3 18 subici-
tia R 19 ciiim] ergo V terra /", corr. P* hiiuitUurüique fiiciÜB
«m. P 20aif.DdoNt.P mort<Jiuqit« ('up.M.4?>P 21 %l' P' himiili'U'aS"
dinin. inst Itb. II 2—3.
103
15
ta
uelletis, sabiectam pedibus uestiis terram contcmuereti» corpo-
ris ^Atu saluo, quod iilcirco reclum accepistis, quo ocalus atque
mentem cam eo qni fecit conferre poseetis. coatemuure auUm 34
et calcare turram oiMl aliut est quam simulaera noti adorare,
quia de terra ficla suul, iu*iii diuitias nou ooücupiücore, uolup-
tatßs corporis spernere, quia opes et corpus ipsum ciiiui; hos-
pitio ulimur terra f'st. uiuum colitc , ut iiiiiatis : moi iatnr
enim aecesse est qui se suainqne animam mortuis adjudicauit.
3. Sed qaid prodest ad uulgus et ad hoiniues iiiporitot; hoc 1
modo contionari, cum uideaimih; etiaiu doftos ac: priidcntei^ uiros,
cum ridigionum intelk^niut uaniULtcui. nihilu miDus tamea iu
US ipsis quae daranaut colendis nescio qua prauitaie perstare?
iiitellegebut Cicero falsa eB^R quae honiinei: adorarent. nam S
cum molta dlxisset quae^ ad euei'siouom reli^OQUOi ualert^nt,
ait tarnen nou esse illa nulgo dispuianda, ne susceplas
publice religiones disputatio talis extinguat. quid eo 3
f'acias, qui cum errare se seutiat, ullro ipäß iu lapides iapingal,
ut popiüus omni» oßVadat, ipsi sibi oculos eruat, nt omnes
caeci aiut? qui nee de alUs bene mereatm* quos patitiu- er-
i-ar© nee de s^ ipso qui alienls acct^dit erroriüus nee utitur
taudem sapientiae suae bono, ut luctis inipleat quod mcnte
percepit» sed prudens et sciens pedem laqueo inserit. ut sininl
cum c«teris quos Überare ut prudentior debuit et ipse capiatur.
AUCTOBES 15J de uat deor frg. 1.
BJiSHPVJ 1 uellitisffK' cont«mneritis S' 2 statnm H quo V,
ut crfl., cf. VIJ 14, C 3 püssitifi BP 4 calni«re S 5 quia] quae B
fwU If tirtluptatem H. uoluiiUlis /", corr. P*, uuiunljites V S 'ipflumi P'
8 adjiidirnljit H, adiudlL'auerit R 9 prodeest B 1 1 uthil«ouiinus/1i «rj P,
nihil homin' fn' fidti m. 2) V Uimeii vm. B 12 ü» R\ om. B. bis R'SUPV
pnuiüirp ut itid. A', in r«A corr 2i' presttre V 13 intpUi'gaut V
ifcUo R\ fttUa« (i et.) H 14 dixisHcnt (ej^. m. Ü) P n diiK^rKionem P^
(oorr.P^) V URrsiuneui St ^'uersiuiu-m It Xh suscepU S 1(lpuMic*a
(k «r^ £ oi tu nu. rx eo IP, de (a. l. m. 3) t^ H edd. 17 (iiutas P
80 (antr. spatiat) s. L It* ijrs«] se ipse matt, reccut. et tdd 19 merca-
tur 7^ 20 ne S ulioiiiü] d« HÜcniti if HÜoedit (».rp. m. H) P, accea-
tUt B 2! sai>iyntiÄ P\ corr. P' 22 prudentra /•», corr. m. 1 et £
23 ptiid^itttor* H ot om. P
Firnaiftoi Lautanti
4 quin potins si quid tibi, Cicero, uirtatis est, ttxperire populnm
facere sapientem. digna res est ubi onines eloqu^ntinc tuae
uires exseras. non eiiim uerendum est ne t« in tarn bona
causa (leticiat oratio, qui gaepe etiain iiialaft copiose an fortit^r
& defeudisti. sed nimirum Socratiü; caroorem times ideoqne a
patrocinium ueriiatis suscipere non andes. at mortem ut sa-
piens contemnere dnlmiBti, et erat multo pulchrius ut ob
benedicta potius quam ob maledicta morerere, nee plus tibi
laudis Pliilippica« adferre potuerunt quam (liscu?BUP error ge-
neris humaiii et mentes hominum ad sanitatem tua disputa- i«
6 tione renocatae. sed concedamus timiditati, quae in sapientö
esse non debet; quid ergo ipse In «wleiu nersaris erroreV uideo
te terrena et manu faeta uenei-ari: nana esse intollegiE et
iamen eadem facis quae faciunt ii quos ipse stnltissimos con-
7 fiteris. quid igitur profuit uidisse ie uerltatem, quam nee ■&
dijl'ensurus esses nee secuturus? sed libenter en*ant etiam Ü
qui errare se sentiunl: qoanto magis uulgus tndoctum, quod
pompis inanibas gaudct aniniisqup puerilihuR spentat omnia,
oblectatur friuoliy et speeie simulacroruin capitur nee ponde-
rare secuni unain quainque rem potest, ul intellt^gal nihil co- »
leudum esse quod oculis mortalibns cernitnr, quia mortale sit
8 neeesse est! nee niirandum est si deuni non uideat, cum
ipsi ne bomineni quidein uideanf quem uidere se crednut. hoc
euim quod octüis subiectuin est non homo, sed hominis recepla-
eulum est: cuius quälitäs et figura non ex liiiiamentis uaseuli »
9 quo continetur, sed ex faetis ac moribus peruidetur. qui
BliSHPVf 1 quii«. V* ai om. V 2 re. ('s er.) £ ubi] et 8
3 uo^reuduin ^u« ?er.) V fmpra ix- add.tWti W bonü cniisä S bonoi",
corr. i" ! --iVxm /*'. iii«Uä« /'- 5 dt'ffiidisli. (» er.) H sed] et H
6 ad K' 8 «ob' B morerore R, luort« munTcri« B, morpreri« SU,
morei*«W P, raoi-ere V i» landen (h er i) P' 10 tiia- (m er.) B
diapositiouo BH 11 sapienh's //, sapifinUn^ »ic K' 12 errorpm (exp.
m.3) H 13 te om. U ueiiürarij adoraro uonernri H H ii K', faü JS,
hi R^SHPV 16 aedl ai B ii U\ hii BPV, hi B'S// 17 errare s»l
erntri RV 13 exiiectat B 19 fribolis BR^II, frimiliH V 21 quod)
quia rpind R qiiia om. S 22 est codd. tfctnt. et tthl., rss« C nideaut U,
fort, rerte 2r{ ipsi i. e. idem, cf. SitUlium, SU hl: Veni(^iet1. rf, ht. Spr.
pag. S15 i|uemj (juiT P', corr. P"; quam V ci-cdunt F, credant cfW.
2S liniamcutis C nasfluli« Cs er.) P 26 facta R ac] « R, ot P
diuiii. inst lib. II 8.
105
to
ergo rolQQt simulacra« corpora sunt homiuibui: careiitia, qiiia
se corporalibus dedideruiit ucc uidenl plus alir|iiid mento quam
corpore, cum sit animi ofliciuin ea ^iihtiliu«; cernere quae acies
corporalis non potost intneri. quos horaiaes idem ilJe philo- 10
sophus ac poeU grauitor accusat tamquani huiiiiies et abifotos,
qui contra uaturae snae rationem ad oeneranda se teiTena
prAstörnant. alt eoim:
et facinnt animos bumiles formidino diuum
depressosque premunt ad terraiu.
alint quidem Ül« cum haeo dio«?ret, sentiebat, nihil utique ro-
kndum esse, quoniain dii hunmna non curent. deniqui^ alio n
joco religiones et cultus deuriim inane esse ofHcinm oonfitetuT:
nee pietas: ulla i'^t uelatum saepe uideri
nertere se ad lapidem atqae omuls accedere ad aras
et procumbere huiui prostratum et pandere palmas
ante deuni delubra nee aras sangniue niulto
Spargere quadrupedum nee uoti8 neetere uota.
quae profecto si cassa sunt, non oportM snblimes et excelsos
aninios auocari atquo in terram promi, »ed nihil alial quam
caeiHstia cogitare. iupugnatae sunt ergo a prudentioribug 12
falMAi) religionps, quia siMitiebaut »Hse lalsas, sed non est in-
dnr*ta uera, quia qualis aiit abi esset ignorabant itaqne sie 13
habuerunt tuinquaiu uuUa esset oniuiiiu, quia ueram non pote-
raot iunenire, eteo modo incifiiTunt in enoreni multo inaiorem
I
EPITOME H-gj c. 20. 4.
ÄÜCTOEES 8 «.] Luci-. VI 52 •.
ISm.J V llUSfii.
BRSflPVJ 2 corporihtu S dediderant B* 4 oorporis H flla
om.Sn Sar]ei£i G nttionv S 7 pro!;t«rmiQt f>0 ait «uiml Vf &it £>
lu aliiit — nr>n cun>nt eicit Volkmantiivt , ohiifrHat. muc, 1872, pag. 14
Aicen S utiqiie nichil .!^ 13 est Uflntum] »s1 untgnium Bü; ui!l-.ttiirn!<t codd,
jAttr. 14 u«>rt«re se uf itiii. in udrtpri.t eorr. m.2, tum imtituit eadem »mn. H,
aetKre« Be S, m-Yt^re se P; utjrU'fr cotid. Lucr, lapldea SH oniiiwi BHP
15 ot] nee ctnld. Ü,iMr. prostrMii S 16 dctubra dcam S aequo B
17 quodni, out. peHum. seh l^pat. reliet. 8 nectp»re (r «r.) B 18 8i«Mutsft
(^ P*V^) PV sublim«! (^tx\)B Ifl ndnocarl 5 pmemi» ('\ er.) B
22 qiwiM P\ corr. P* 28 pulueraot H 24 eod^m P
4
Firniiani Lactftnti
14 quam ilU qul falsam tenel)aiit. nam isti fragilium cultores
quamuLs sint iti^pti, quia caeJestia couüiUtiuut in relius coi^
niptiMliliiis atiiuf tr^rrenis, aliquiiJ taiiieu sapieiiliae retinent
et habere neniam po^stint.. qui summtim hominia officiaiu otsi
iiou re ipsa. tainen proposito tenent, siqnidem boiiiiuuin atque s
mutorum uel soluiii uhI certe luaiiuiuni iu religioiie disi-riiium
15 est hi uero quanto fuerant sapiontiores, quod int«llox[!ruiit
falsae ri*Iigioiiis erroreiu, tanto sunt facti stulliores, quod esBO
Ifi aliquani lU'ram uou putaueruiiU itaque quoniatn fanilius est
de alienis iudicare quam de suis, dum aliomm praecipitium tu
17 uident, non prospeserunt quid autf pedes BUOi< esset. in
utraqae igitnr purte et summa sluliitia inuenitur et ndor qui-
dam sapieutiae, ut possia dultiture quos dicas potissimum 6t nl-
tiores, illosnc qui falsam religionem suscipiuut au eaa qui
18 Diülara. sed ul dixi uenia oouredi potesi iapeiitis i't qui se u
sapientes non esse fateantur: iis uero uon potest, qui sapieu-
19 Uani professi sluUitiam potius exlii)>eul. uon sum equiüem
taiti iniquns, ut eos putem diiiiiiare debuisse ut ueritatem
per se ipsos inu^nireut, quod ego fieri uou po^so eoufitear,
sed hoc ab iis exigo quud ratioue ipt-a praestare potueruat. »
20 facerent enim prudentius, si et intellegerent esst* aliquam
neram (religtuuem) et falsis inpuguatis aporte pronuutiarent
eam quae uera esset ab hominibus uou teneii. sed monerit
eos fortasse illut, quod si qua esset uera religio, exorert^t se
21 ac uiudirat'ot uoe pateretur esse aliut quii-quam. uidere enim ts
nullo modo poteraut quai'e aut a quo et quemadniodum religio
SUSIfPyj 1 rragili P\ corr. P" 2 quam-uis' P» i-ai-pti P',
corr. P\ gic Mtpim qui BSH oomi]itilibus R 3 aUquit B, nc etupf
turnen] tAmcii «p babitrc P A quia coni. Thilo 5 res 5 »tquf cJtpunx. m.
past. H 7 hü P 8 n'liRioDw P ', corr. P * erroiP 8 facli fü tx aUa litt.,
i iit ixu. AT 0^ JJ » i>uiaii-i-iitit ff. i ü (fotuorunt V qunutam] quia SH
11 |>ri>i*piTt«'niut P^ Buoi ped'.'S R 15 iii|»eritis Ca «f/rf. m, it P et
om. 11 lü sapifiitjfl V fateiitur W iis JJ', hie BIVSBV, «iis (h er.) P
18 iaiqua B. iiiiqnis C-^b^ S put«» S diumari (i fifutl. ex e> B di?-
buiiso] potuisw edd. \9 so ohu H confiteor SH 2Ü ü» R^^ bis B'
CUM t€tt. 21 et um. S 22 u<!ram on. B religionem mld. Aldinat
pronuutJÄruDt 8 23 esset] vb^nl et P 24 quod om. RH «ee P>,
cotr.pi 25 ftdiimdicnret Cüi«. icj H oideri 1/ 26poti'niti/ ctj aut Ji
diaia. inst lib. II 8—4.
107
tiora opprimerotur, quod est diuini eacramenti et ca^k'stis ar-
cani: id uero iiist docealur, aliquis scire aullo pacto potest.
üiuiiima roi Imec est iiiperiti et innipientes falsas ri>ligione.s 22
pro iwris habont. quia oeqae iicruru scitint ueque falsam in-
s teliegnut, prudentiores autem qnia aeram atjsciuut, aot iu bis
quas lahas t^sse inu^llfguut perseui'raul, ut aliquid tvnere ui-
d^'autur, uut omiiino nihil coiuiii, ne ineidant m t^rrorem, cum
id ipsnm tuaiinii sit, erroriä, tiitam peciidtiui sub figura hominis
imitari. falsuiii iioru intellp-gore p.si quidem sapientiae, stid *2S
10 huinanac, ultra htinc gradura procwli ab homine nou potest,
itaque multi philo sophorum religioncs ul docui sustuleruui:
ucruui autom scire diuinau sapientiae est; honiu autein per äe
ipsum peraeDÜre ad haue scienciam nun pot«st. oisi dooeatar
a deo. ita pliilosophi quod sunununt l'uit huiiianae sapiontiat* 24
i& ad^pcali «ont, at intftIlog«rent quid non sit: illud ad^equi ne-
quiuerunt, ut dicerent quid sit. nota Cicerouis uox est: uti-
naiu taiii l'acito ucra iuut>tiir<> posstMii quam falsa con-
uincore. qnod qaia uires hnmanae condicionis excßdit, eins S6
olfii'ü faeullajt uobis ailtributa est, quibus tradidit deus scien-
» tiaiii uoritatis. cui eiplicaudaH quattuor posteriores liltri scruient;
Qimo iuterim falsa ut coepuuus detegamus.
4. Quid igitur maleslatis posäuul habere siiiiulacra, quae 1
fuerunt iu honiuuculi potestate uel ut aliud fiereut uel ut
omniuo ne ficrent? ideiico aput Horatium Priapus ita loquitur:
(iliui trunous eraio fieulnus, iuutilu liguuiii
cum faber tncertus scaninum faceretne Priapum,
EPJTOME 22-2-I1 C.2Ü.6.
AUCTORIS 16J de nat. d«or. 1 82, 91. 7 ss.] Sat I ä. l «.
HItSHVV] 2 «ci-r» V 4 *äwt Ä' 5 ili «. l rx Vi /»» nerS
C er) V Ö ut] ut aut V 7 incidcnt V 8 id om. VV* fltfumm S
lU liujiKtnVe JJ* pru^redt // U suBtukntnt] sastinerunt ftic W, «. i.
ftils»* fTi^t sciutriirit Ji^ 14 it«que H, ila dbi. V i«i»icntiae in mg. P'
10 upquiernnt H>BP, ueuenint H lö diiSN^rent ff 17 uei* (" rrj B
IHiBxim coäd. Cic oouiMiic«re (~ m.S) S 18 uirea na. c< s. l. ex iitrus V^
2S Hllquod B 24 n» 6«rtutJ uou flereot B, efSj^rviit S, nou rffierent P
2*i iUL-ertiuii P
108
Firminni L&otaati
malnit esse dearu, deu» inde ego, furum aaiumqne
rnaxima formido.
2 quis non sit hoc «into custode securus? Aires enim tarn
stutti äUQt, ut Phapi teutigiuom timeatU. cum aues ipsae, quas
terrore falci» aut ingninis abigi exisliniaat, simalacris fahre 6
faotia id eet hominuDi place similibas tusidant nidificent ia-
3 qaineut. sed Flaccus at satlhci cariuiuiH »criptor deri^it ho-
uiinuin uanitatem, uemm ii qui faciunt, seriam rem facere se
4 opinantiir. denique poeta inaximas, hoiuo in eeteris prudens,
in hoc solo non poetice, sud anüiler desipit, cum iu Ulis enn'n- m
datissiinis libris etiaui fieri hoc iubet:
et custos farara atqne auium cnra falce saiigna
HelUspontiaci seruet tutela Priapi.
5 adnrant ergo morlalia aut a mortalibus facta: frangi pnim cre-
inari perire possunt. natu et tectis uetustate labentibus äaepe u
comniinui solent et eoDsnmpt« iocendio dila))nutQr in cinerem
et plerumque, nisi sua Ulis- magnitudo subuencrit aut custodia
6 diligens saep.s«rit, in praedam t'uribuä oedunt qaae igttur
insania est ea timere, pro qaibus aut minac aut ignes aut
furta timeautur? qusH oauitas ab iis uliquara sperart» tutelam, w
quae tueri seinet ipsa non possunt? quae peruersitas ad eorum
praesidia decurrero, quae ipsa cmin uiolantur inulta äuut, nisi
EPITOME 14-109. 51 c 20, 5—7.
ÄÜCTORES 12 8,] Verg. Georg. IV 110 s.
priau. sd D«metr. o. 14.
20-109. n cf. Cy-
SRSIIPVJ l dous om. U
quaa B*"'Ä'»'^ 2 mfisimfl ßi
4 Tvntigenem 5 ipsao| apso V
eiisliiiiat P G boiniuem T'
■etgo' /" fu*orum ("tu er.) V auiuin
3 quid 5 wcutuni» (exp. m. S) P
5 ftbici R, Attigi //, sibigi'^ er bbignl F
insidAiit i'i. e -doaiit) Sy <in»i(laatf V*
uidilicaut B"" intluinaiit 2?', corr li^ 7 sntyrici BHV. sntorioi H
homiiiora V 8 iiei-um) utriuu B\ corr. Ä^, om. P ii ald., hü SRF,
lii SHV qiii fadiint] hoininura R 10 auimulitiT ß «L-vipüt V in
ow h \2 fu»»rum {tn er i V falMB MgnA H 13 lifl«'si<t>nti»oi B
tiitele H priii|ii ras. ex prinpiit ut uid. P 14 ut BSU. Jiut» K> dw V
15 tcscis H IB Ubaiitur HP 17 uit om. R aislidJH i?> 18 c«(^-
duut ^a er.) B 19 igiiis P ^ aauitas] peraoreitas 8 ih JtK his JtR^SHV,
hüs P speraro tutelaui »liqnam P Sl semet ipsa] siniilitiifln V
(liuin. itiät. Hb. II 4.
109
a colontibiis uindiceniur? ubi ergo ueritas est? ubi nulJa 7
uis adhiheri ^oU^M. religioni, ubi nihil quod uiolari poüsit ap-
parnt, u))i f^arrilt^giuin ßcri no» potost. qttidquid autein oculis
maiiibusque Hubieetum ei^t, id uero qaia fragile est, ab omni
A ratioue inimortalitatis alienum est. (histra igitiir houiiBcs 6
anro ebore geminis deos excolunt et eiornant, qnast uero kx
bis rebns ullam possiut capere uoluptatem. qui usus est 9
pri'tiosoruiii muueruni niliil st-nli^iilibu^V au Ule qui tuortuiäV
pari eDim ratione dffunctoram corpora odoribas ac uestibns
jo pretiosis iiilila et c«unolnta huiui coaduat qua deos hoiiorant,
qui ueque cum ßenmt Kt'iitiebaiit noquü cum coluntm' sciuut;
nee enim sensom conserratione sumpserunt. non placebat 10
Persio quod aurt^a uasa lempliiä iuforantur, supeniacuum pu-
tanti esse inter religione;^ quod nun sanctitatis, sed auaritiae
1» Sit instrmupntum. illa euim gatius est deo, quem recte colas, 11
inferre pro muuere
compositum ius l'asqne animo sanctosque recessuß
meutii» et iucoetum geueroso pectus honesto.
egregje sapienterque sensit, uerom illnt ridicule subdidit, hoc 12
>> esse aurum in tentplis, quod sint Veueri donatae a
uirgine pupae; quas LUe ob miuntiom t'ortasse contemserit.
Qon uidebat enim aimulacra ip&a et eftigies dcorum Polyck'ti et 13
JSPSTOME 5-12) C.20. 7.
AVCTORKS 17 S.J II 73 h. 20 s] U 6Ö i.
^GiliSHPy] 1 il)i (antt vr^>) rat. tr ubi Ä 2 uis] uaois F nd-
hiboro B" 3 uhi (corr. m. 3) R 5 deos ante hnimnt'i B Ö «ibor« E
^mmisj t'getriiimii H\ et geminis corr, R* 7 ittiH-re ponsiut P qui'B, .
qaU SP edd. usiis» B^ 8 pra«Uosior« | (ü ? tr.) B ilü B\ corr. B^
9 w uostibus om. V 10 inbta et] iulitun't JB' quS ('^er.)S, qiiia V
12 senm H «ntnsumut £> (\i s. l. add B^) R 13 supAniBciin ÜH
putaut R 14 n i>f [a)iirlit;\tis incipit codicis G png. 17 (11), cuiwt in
urrss. 1—12 pleraque legebantnr 15 »i^'t R* inslniioeuta R iUaJ
htm ilU B 16 pro inuitPre om, P 17 oompositA B. corj|Knit[»e] O,
compositos P iiiiimos BP, <a>[it]iinos Q rcccnti R, recesKuii fo efs u P
m.2f) P 18 imsM^luin] iu coctii B, [iiijcofetujö generosiiui BG pcctu 8
boDMtuin O 19 sapitiütfquo 5 illut vm P 21 niiiiiitjas B, ii>iaot(inii] G,
oiinutitmiu PV 22«tJ[acJ G polycliti (j/r. iftse^Ü^policütiÄVpolucliti H
i
110
FirmUni Lnctaati
Kiipliraiioris et ?hidiae manu ex anro atqne ebore perft^ctas
nihil allut phsc quitm ^mnd^H pupa:' non n uirgiiiilms. ijuararn
Insibns uenia ilari put^st, sed a liHrbalis huniiniliQ^ couse-
14 cratas. raerito igitur eliani senuiii .^tultiliam Seiieca dcridi^t.
noD inqnit Ms pueri siiiiuis ut iinigu «licitnr, sed spiii- s
per: uerurn hoc internst, quod maiora nos Indimas.
15 urgo hi» ludicris et ornatis et grandibns pupis uugut^nia et
tura et odoros infertitit, his opimats ot pingues hostia» immo-
lant, quibus est quidem os, sed carens officio deiitinm, his
peplos et indumeDta pretiosa, qaibus usus uelaminis nollas lo
est, bis aurum et argentnni consecrant, quae taiu non babent
Iß qni accipiuiit qnani qui illa donarunt. nee inmerito Diony-
siu-s Siciliao tyrannus post nictoriam Graecia putitas deos tales
coiili>mpsit Kpoliauit inlusit, slqaidem eacrilegia sna iocalaribas
t«tiam dictifi prosequebatur. nara cum loui Olympio aureum is
Ttniiculum detraxisset, laneani iussit inpoui dicens aestate grauG
esse aureum, bieme (rigidum, laneum uero utriqoe t^inpori
18 aptuni, idom aun^am barbani d(>trali^iis Aet:ciila]uo inrou-
gniens «t iniruui psse alt, cum Apollo pater eius inberbis ad-
buc esset ac leuis, priorem filinm quam patrem barbatum »>
39 »lidi'ri. item pateras H exBuia.s nt pania ijuaedam sigÜJa,
quae giinulufronim protentis manibus tent'bantm*, detrahebat
EPITOME 8—11] 0. 20, 7. 12-112, 6] c. 20. 8.
ACCTOUES h] frg. 121. S 16-20] Cio. de nat. deor. HI M, 88i.
(ad Lnct. g 20 cf. Cio. fi «4: pot«<tatem - fiUo tradidit) öt Valer. Maxiai. 1 1
eil 8 (iid Lacl. % 16 uf. Val. M.: iocosjg dictis prosoqui).
hiOmSlfPV] i UW\ V ebur jric S 6 aor.n, F» 7 orimtibiis B,
■erröÄÜB l* gradibus V pUiTjU P>, punpis V angenta H 8 hU]
et /' optines R ft «o» (m tr.) R, hos A* cawnA V 10 peplon B
prptioBn] pfctiosa (a er.) coaspcnnt B usus om. U 11 conwcrant]
ooofeniui B quM Um] qnod tniii Id« («. l m. 3) ,asum (\i in ra*. m. 3) B
taA (i. f. Umt'o; V 18 uietoria P 14 io.-cularibus B 15 a Balur
nani cum indpit codicis G pag. 18 113) ftaene tota leefa dliiiipio G,
olyinpo i? 16>>amiculuu J3 detraiisael'P' gnimjs F ITnureumü,
nunim BftSHP, in ra». F» tempori] et t«mpori U 18 it«*!!! BG. idem
(MHpm d enu. t ?) P ewmjupio G 19 et om, H initnim li. [uünloam
K"'ff/?tf. Iniquuiii PV eiusi (e.rp m 3) P inbwbifl G. iüuerbt« SP
20 Ituiit Cu in ras. ex ii ? in. S) B, lenU OBS 21 extibins GH. exsuuiu R
diaiu. ioBt. lib TT 4.
111
^^^^t acciporp sc Ula, aon atiferre dicobat: porquain onim slultum
^^^^b$o et ingratuin noIl'> accipcre ab iis nitro pomgpntil>Q)i:, a
qnibuR l>ona sibi homiues pr^carentur. haec Ule fecit inpnny, 20
quia n>x et niotor fuit, qula Miam s^cnta est eum solita Mi~
i citas: uixit eoini un(|Ue ad si'npctiitt^m regunmque per iitaiius
filio tradidit. ia eo igitur, quia homines sacrüegia nindicare
noii polerant, oportuit dooH ipso» sui uindioes psse. at ßi 21
fauunÜH quid talc poinmiseht, huic pra*'[-to sunt Hagolla ign#s
eculf^i crnces et qnidqnid excogitare ii'&tis ac furentibus licet.
10 ued oimi puniunt depr"?heusoB in saerile^o, Ipsi de di'oriim 23
snornm potcptat«' diffidiint. mr euini iion ipsis poti5:<^iinuin
relinquant aiciscendi Bui locum, si eos posse aliquid arbitran-
turV quin Ptiam putant üloruni nuniinc aceidissc, iit prai»- *33
done8 remm sacramm couprohPiipi tcnercntui*, et saeiiiunt non
>A tarn ira quam mein« nt^ si deorum iniariam dou nindicauerint,
in ipsos eipetant po**nae: iDOredibili scilicet uanitate, qui no<'i-
turos sibi di^os putont ob ali*ma scelora, qui ipsis a quibus
uiolAti spoliatiqu« sunt per se ipso» nihil nocere potuerunt.
at enim s»i*pR ipsi quoque iu sacrilejjos uindiraucnint. potost 24
fo id uei casu n[*ddi?8e, qnod aliqaando, aon semper, sed tariion
pauIo po»l quomodo id acoiderit ostendam. nunc iuterim 25
qaaero cur iJli tot ac taiita üamli'gia in Dionysio non uindi-
uerint, qui non fHirlim, sed palaiu ludibrio deos habnit. cur
21 pauIo poslj c. 7, 7. 14 ib.
B(G)RSfJPV] 1 illä S 2 esset «f «c B iis »er., bi» B^OBSHV.
ilU eorr. B^, hjis (exp. m. 3) P ultra H A qui S fuit om. P qui S
«'lun] cum S 5 iuiuid se O, mamini R ü filiopim (fxji. ui. 2) P ho-
niinnn quia P 7 »t V, corr. K*. in ras. corr P^ ac BR^SH, [ac] G. ad P'
S hurailejt R\ atrr. B^ quid] qui G, quthpinin quid /f.V; nti quia ? cna-
mitwrit (n ex m) B^ 'J ncult-i B*" 10 in sacrilegio depreboiuos BO
11 (tifidunt G onim] L-tiaui H 12 rcüin^unt B\ relioquot. B'K' (g. l
corr. V'V» wliaqiiMut G 13 qui P 14 sacrAruiu B* m sacrarn de-
jttnif codieii G pag. 18 (13) tPiicb«»tur V seuiuuDt V noD ow. H
\h irS V oiudiniriut S, uindicAUfTutit V 16 in ow. H ipw V ex-
V
peclaiil R^PV, eipe»taut (i. e. -lur; Ä" poenus H\ corr. B\ psenc B»,
'W R^, pwnäOi P 17 putimt V^ qui] r«m B 13 no<f*r* iiicliil S
19 M*pe om. B ipse Ä' 2" quod ow P -wd] wd ui B 21 quo'-
modü B^ 22 illa HPV diwnjHio B' aindicarint 811, indicwieriot V
23 pa^luni (ü. tr.j H
FirmtAni Lact*nti
IVJ
hoDr* lam potonr^n sai'ritfguni a t^nipUs a caerimoniis nh
imagimbas soiä oon arcnerunt? cor etiam sacriä rebus ablatis
prospere naugauitV quod ioco ipse testatus est, Qt solebat.
S6 'oidetiBne' inqnit comitibuij »luis nanfnigiuiD tiiueutibus 'quam
prospera sacrilegis nantgatio ab ipsis dii£ üuuortallbus tribo»-
tor?' sed bic fortasse a Piatone didic«>rat deos nihil esse.
27 qoid Gaias Verr«s, qaetn Tnllios acrusator eias eidem Dionysig«
et Phalaridi et tyrannis omnibne comparat? nonne omnem
StciUam compiiauit sublatis deoruui ^irauiachs omainonüsque
88 fanoram? otioEoni est pers«]ui siogula, unam libet comme- lo
morare in quo aocnsator omnibas eloqnentiae niribos, omni
dt^njque oonatu u<x'is »«t corporis depLorauit de Corere ael Ca-
tinensi uel Hennensi: quamm alt^rius taota ftiit religio, ut
adire XomyVi *'ius secreia pcnetralia uiris aefas esset, alterius
aotiquitas taiiU, ut onines historiae loquaiitur ipsam di>arii u
fmges in Hennae solo primom repperisse filiaoique eias uirgi-
i9 DCin ex eodt'iii Ioco raptain. denique Graeohauis temporibus
tarbata re publica et seditionibus et ostentis cum rep^rtiun
esset in carmioibus Sibylliais antiqutssimam Cererem debere
30 placari, logati suut Hennaoi inii-si. haec igitnr Ceres uel m
rt'Iigiosissima, quam nidere maribus ne adorandi quidem gratia
licebat, uel autiquissioia, quam senatus populusque Komauus
saci'ificiis donisque placauerat, ex arcauls ac uetustis penetra-
ACCTORES 2—6] of. Cic. do nat deor. DI 34, 8-1; Valer. MaxiiD.1 1
'•It. 3 6] Platooe] cf. de. ibid. I 12, 30-13, 34 7} Verr. V 56. 1-15,
12 deplorauit] Veir. IV 45; 48-51. 13 alt«riu5] cf. ibid. 45, i>9. 14 alte-
riu] cf. ibid. 48. 106. 17—20] of. ibid. 49. 108 (cf. Valer. Mu. l 1, 1).
BBSHPrj I cfniiwmis BSPV 2 iirciiPruutB'Ä,argiimintB>»fgr«jc)
mm rell. Ulis lt\ oiio'latia R* 3 auigatiit V 5 saiTil.'Ki>s P> ipso« V
7 tiuid om. F Gaias BH, om. B, C. 5, G- PV; »iniUüi uarietas evt
§30. 32. 33. quam S^ cd|pftrat B 10 udiosum B uiiiim libot]
rt P 12 cereTO" P' 18 hetnensi (t in rat. ex n) B^, bei»o*^usi H quo-
runi B', Hl ra». corr. B^ 14 adir*. ^t fr.) B «iu« templi P 15 lo-
qutintur // lt> Henuae] TL^tiiviuf B, h«>nnn P solo] 51 solo P 17 ex
er. M captam H ffrachaiuB 8, (rracdi'aiiis P 18 ostis H 20 ue-
gati P', «WT. P' betnam (i in ran. ex n) JB' 21 religiosi-Mima» (% er.) R
ina**ribu« (\o er.) B 22 aatiquisslinam H 23 aacrificiisque P fto]
«t B iii^uflrabilibus H
diuiu. iauL Itb. II 4.
113
tihuB a Oaio Verre inniissts latronibus seruis inpuue sablatA
est. ideni uero cum adfirmarot so a Siculis ut caut^iim pro- 31
ninciae suscipcr^^t oratuin, bis usus psI uerbis: sesf inm ne
deoa quiilem in suis nrbibus ad quos coul'ugerent
s habere, qaod eorain siiiiuUcra sanctissima Gaias Wr-
res ex delubris religitiaissiiiiis sustnlisset: quasi nero
si Vorr«'s oi prl>ibus delulirisqup siisiulcrat, de ca^lo quoquo
sastuUsset. nnAa apparet istos deoH nihil habere in se am- 39
plins quani maieriam dt» qua eint fabricati, nee inniotito ad 83
10 U\ Marce 'fulli, hoc uBt ad boiiiiniMU Siculi doiifngerunt, quo-
niam trieunio sunt oiperli deos ülos nihil ualcre: ossent onim
stultissimi, si ad eos ob defyndendas iniunas hoiuinufn roufu-
gisspnt, qui Gaio Vorri nee pro ße ipsis irati ossu potuerunt.
at enim Veires ob hat'i? facinora daninatas est. non ergo dii 34
ib tiindionnemnt, 6ed Cicerouis indastria, qua uel defensores eins
oppri'S:?it ut'l gratiao rof^tilit. quid quod apnt ipsnm ViMTem 85
nun fuit illa damuatio, si-d uiicatio, ut quomadmodum Dionyäio
deorum spolia gestanti dii icmortales bonam ilederant nauigsr
tiontnn, sie etiani Vcrri lionani quietera tribuieae nideantur, in
tti qua sacrilegiis suis trunquiJl':j frui possetV nam fr«meiiribua 86
postea heilis ciuilibus sub obteniu daniuationis ab omni p»ri-
Lcalo ac metu remotus aliorum graues casus ac u)isfra)'ilfs
exitus audit'bal et qui cecidisso eolns uniuersis stantibus uide-
batur, is aero uniuersi» cadetitibu» stetit solus, donec illum et
AUCTORKS 3) diuiu. in CiwcU 1, 3.
BRSffPVJ 1 Gtio VmtpI «ucrr« (C er.) }i, cnerre V äoblatiis T»,
ras. et b. l corr. V^ 2 prüuiiitia R 3 iio »m. V 4 confugeretit
(pr. e f-x i) B hihvn^ (ui ». l. er.) B 5 deorum Ä äiuiula'cra^ B^
6 vi\ d*K>8 ex B reli'gvosis&iuiis (gi m.3?}P 7 quo*qiii> (d er.) H
8 siiatitlisset edd., tiusiulirriit (J; cf. Ul 6, 5 in so hnbur« SH 9 siot
(t<r ex tvl m. 19) B, anntiZ, naV P^' neos morito S 11 .ualer« K>
12 ob] nd II 13 ipsiw P' li-atis V U ergo] eniiii P 15 qiie
Ml III 3) li 17 uagatio P ,ut. V 18 itninorU (t ex uI. litt, m.^i} P
dwlrrant bvuum BK bonam 2** dedonirt f"-? S) S*H, dedtwiuut P*
]9 «tülD öm. P 20 sn<'riIegiW B' iacrilogii sui SP tranquilliis B
fructii trauqiiiUe frui P 22 av oute oietti] et B ali, ac] et SP 34 bi« SV
Cii'dentibu« (« er.) P
XTmi. Lki. 1. K
114
FirmiuDt I.actnnti
opibus Ranrilegio partb^ A uita äatiatuiii ac HPiiPotute coiifpotum
proscriptio triuniuira.Iis aufonct, eadem scUicüt quai* TuUiuni
87 tiinlHlHo (leoi'uut maientatis ultorüin. quin etiaui t'dix iu eo
ipso fuit, qnod ante suani mortem cnidelissimuni exituiii sui
aociLsaioris auiliait, diiü uidi«lieet prouidcDtibus ut sacrüegas
ac praedo illo religioiitini suaruin non aut<> tnor^rutur qaam
soliicium do uUionu ccpisset
1 5. Qiiaiito igitur rt^oUus est omissis insoiisibililius et uaois
OCdIos eo tendßre ubi sedes, ubi habitauo est dei ui.*ri, qui
tenatii stainli tirmital« suspendit, qni caeluni distiuxit aetris
fiilgiMitibufl, qui solcm r4ius hunianis e]aril^><-itnu^I a«* siin^ulare
laniiMi in arj,funioi]luni suaü uiiicae iiiaiestatis acceiidit, tuiris
autum maha cirvamfudit, ttuinina scinpiterno lapsu Üuere
praenepit,
iussil et extcudi caiupos, siibsider« uallrs,
IVoude legi siluas, lapidosus surgtre montüs.
2 ijuac utiquu onmia non luppiter fecit, qni ante annos miUe
.septiugentos natus est, sed
ille opifex reram, miindi melioris origo,
qui aocatai- deus, onios priucipium quoniana non polest con-
3 prehendi, ne quaeri quidcm df^bet, satis est homini ad ple-
nam pertcrtaniquc piudentiam. si dt^um esse iutollogat. cniufi
iutt'Uogentiae \iis et ^>UIIl^la hafo nst, ut suspic^iat et honori-
ficet couimunem pareutem generi^ huniani et rerum uiirabilium
AUCTOBES 6 praedo üh rcliffioaumj Oc. Vi-ir. TV M. 7.^: 4;^. 9S
15 s. 19] Oiiiii. MetAin. I 43 « ; 79.
BRSHFV] 1 partJia Ä' uitM (txp. «. 3> P 8 pa.ilpm (n.er.) B
3 quin'v V 4 mortem susm P ß iUe om. V ftnamml sarrnnim B
7 rpp«ptMet H, coepisset V 8 rectios] honeatius vi reoUuu B iiisen-
sibili-biPs P' 9 sedis (i ex e) B*P* 12 inceüciit B IH kpso Ä>
M praccipit F> 15 tt om. BP extcndi» (t rr.) R \^ fro'a'de Ä'
li
siluaw P» 18 octJogeutos B, sed ef. 1 33, 5 19 mariit sie U 21 neo BS
K ^ P» dam P 28 liawi r» suscipiat ÄffP 24 paroutem com-
diufa. Inst Hb. n 4-5.
115
!fal)rieutorem. uudo quidaiu ho1)L*tis obtuu«^iqno contis elo- 4
inenbL, quae «t facta «^uiit et careul i^outiU, tainquaiu deos
ndorant. qai cum dei opera mirarcntur id est caelum euni 6
UMÜs luminilius, teirain eam r^Aiupis et montihus, mare cum
6 fluminitius et slagnis et fontihus. enrniu reruin admiratione
ofistupetacti et ipsius artificis obliti. quem uidtTf iion polt>rant,
opi*ni eiuR uiMierari et colere cocpcruiil lU'i^ uinquaiit inlt'Ud-
gere qiiiuoruiit, qtiauto maior quantoqae miiatUior sit qui illa
t'ocit ex niliilo. quao cum uidcant diiiinis legibus oWi-queritia G
it» coinmodis atquc uKibuö lioniinis pi*ri>etua ufoessitatf taimilari,
tarnen illa doos eiigtimant esse, iiigrati aduersus beneticia di-
nina. qui d(*o et patri iiiduI^eDtUsiiiio »uu silti oponi piat'tit-
luraut. Bcd quid luiriim si ant Inubari aut inperiti hoIuill^:^ 7
üiratil, cum vtiam philosophi Stoicat; di^cipliiiae in eadiim siut
1» opiuione, ut oninia paelesiia quae niouentur in deorum numero
habenda esse oeaseani? Biquid^m Luciliua Stoicus apui Cice-
roni^ni s\c loquitiir: haue igitur iu stBÜis coaRtantiaiii, 8
haue tantam in tarn narÜH rursibus in omni aeterni-
tatti couut^uientiani teiuporuii] uon possum iatellegere
M 8iue mcnie rationc eimsilio. quae cum iu sid«ribus
e8<te uideamus, non pussumu» ea ipsa nou in deorum
nuraero repout^rc. itom paulo .superius: reslat iuqiiit ut 9
tiiotus astrurnm sit noluuturius: quae qiii nideat, uon
EPITüMK l-i;l] L'.2I. I 13-lß) c.21.2 17-llfl.2j cf.
AÜCTOHES §8Jdennt<leor.U21.54. §9. (er§I6)libid. 16.-I4,
S(G)RSIIP^'l 1 qiiidil &'■' hcb«»c8 BP, hw-betis fiw « o> H*,
dMtetif obtiuiM(|ue i^'. u (fW. P> 3 opuram if nürniitur £ «u< P'
4 U««rii8 Ci ? er) P vi om. H iiiarft B, umna ce« , cf. § U'j—S8 h et
(anU stagnlV ov\. BSU 6 stupcfiicti S niitficini' B* 1 a Co^peruut
inriitit etHlicü (r juif).JO (t3i pame Iota Ucta 8 (iuicrunt S quaulci. omi.
qua RV^ 10 honiiuuia xS, buiiiULLS. P- 11 ejcistiuiiUiC ussoj exUtim&utf» II
VI <quli V 14 disciptinnp] aectae pacn« H eodem B^ 15 opiniouem BK*'
IG s<> 4|uideiD U 17 haue i^ltur om. H IS hanc tauUm om. BO
haa R in am. codd. Cic in t»iii om P nh. in] et in R oinitia OH*'
l(»c(jüueuieuti»* (m er.) B. toüU'tiiontin i7 20 mente om. H coosilio
tl»w\ cou6ili<»i)ue r«gi BG 2L ia^se codd. Cic, ^od furl. Lucf. «cnjj-
gerat, cf. ^ 19 iuest — ratio "üi' P^ 22 poDere P iDtjuät G
Firmiftoi Lactnnti
indocte eoluuu uerum etiam inpio laciai, si deos esso
10 noget no9 uero ot quidf'in constantei nog-anius at* uos, o
pbilOä'ophi, iiou snlniii iudoctos et iiipios, uerum etiani caecos
ineptos deliros probamus, qui ignorantiam inperitonini unnitate
uici^tiä. illi enini solein atquo lunam, uo& (.<tiam sjdcia deoa &
11 putatif:. traditti igiliir nohis st<0]anini inystHia, ut aras ac
tampla süigulis erigamus, at sciamtiEi qun qunmqne ritn, quo
die culnmus, qui>>us nomrnilms, quilms prpcibus aduocemus:
nisi forte aollo discrimine tarn iimuiiierabücs, tarn minutos
12 deos ntreruatim colftre debeiuus. quid qnod argumentnm Ulud, ">
quo coili^nt uniuersa caelp;*tia deos esee, in nontrariuni ualetp
nam si deos iddrco esse opinantur, quia c^itos et rationaljile»
cursus habent, errant ex hoc enini apjtaret deos non esse, quod
18 eiorbitare illis a pracstitntis itinerihns non licflt wterum si
dii essent, liiin aiqnt» illuc passiin sine ulla necessitate ('crrenlnr '*
sirnt aninmnles in t<'rra, (|iiuniin quia libfra«^ »unt uolunlati's^
huc atque illuc uagautur ut libuit, ^t quo qniitnquei mens du-
14 xerit, eo fiTtur. uon est igitur astromni niotus uüluntitriu;;,
sed necessarius, quia praestitutis Inglbus oftidisquo di^stTuiunt.
16 sed cum disputaret de corsibns siderum^ quoe ex ipsa rorum ^
ac temporum congniculia intclb^gobai non essi^ Tortnitos, exisli-
mauit uoluntarios esse, tamquani non poifst^nt tara disposiiß,
tarn Ordinate uioueh, nisi sensas Ulis inesset officii sui sciens.
EPITOMK 2-11«, I4lc.21.3s 12 quiÄ certon - hftbent] 0.21,2.
18 8.] c. 21. 3. 20-23. 1 17, 2 s, 4 ■.] c. 21, 2.
B(G)RSHPV] 2 ncro et quidein] quideui B, uero qnidcin G, iura
eqtiidc-ni SH iiet(|raui:mw B o oni. R 8 (ilo3<ifos H iiiiiiosl in-
periofl B', eorr. B* etiam oin. S 4 deliroBque ^que tx -tjiii B^} BGP,
aeä d«- £C di- i" 5 w illi enim eksinit codicis G png 19 (t3), gequUur
pag 30 (U) potnv tota Jecta atqof] mt H, v:t V 6 tradf V hc] et K
7 aut 3 'qu(f /*> (iii»in<|u*e (ier) li, qiicmquf OR* (pr p ee ») fl
quo dip — nomiuibos am. B 8 numiriibu» G qiiiliawiiM' SH no-
oeuius BG 9 jinniinutos P 10 acerbatim 5 debuAiuiin BG 11 quo]
qunfj BGP^ (d fiel P^J H esse om S 12 inrntionabUes G 15 "pM-
8im' B^ 16 u(ilnn»t»tes ex uolunptatM B 17 uacanliir V libiivrit Ä'P*,
ud tid libuit — duxerit cf. e. 2,9 pressorit — itifnmuit tqg. ot} nt P quo
quaiuquv] quoäque R, quocumqiie SH 18 fenunturj S' 19 ricscruitunt
(ü er) V 22 possint P dispo<site (i ? er.) B, di9posit[ae] G 23 pI
tun H ordiuaine G esäet P sciens om. P
diuiD. inst. lib. n 5.
117
quam difßcihs e&t ignorautibus ueritas et quam facilis seien- 16
Hhas! 'si niotu.s' in(|uit 'üstrorum fortuiti non sunt, nihil aliut
restat nisi ut uoluutarii sint'. inmio uero ut doo esse forluitoa
manifestam est, ita nee uolnntArios. 'quoniodo igitur ia noii- 17
h ficionüis itineribus cnnstantiain suaiu seruant?' nimirum (K'us
nninersi artifox sie illa disposuit, sie machinatus e^t, ut per
spatia t:a^Ii diuiiia et admiralMli ratione decuriHreitt ad et^ciendas
snccedentium sibi ternporum uarictates. an Archimedes Sica- 18
Ins coucauo aere similitudineiu iimudi ac ßgnraui potuit machl-
IV nari, in quo ita soleni lunainque coinposuit, ut inaequales
motus et caek'stibns similes conuei'siooibns singalis quasi dit*-
bus i'fficereut i't non modo acc^ssun solis ac recessus wA iii-
crementa dt'imnntiont.>itquf luna«, uerum etiam st«lUriiin uel
inerrantium oel uagaruin diFparos cnrsns orbJB lUo dam uertitur
ti exUiberet, deus ergo illa u^ra non potuit niHohinari et eftinf^re
quae potuit solb'rtia hominis iuiilutiont^ simulare? utruuiue 19
igitur Stoicas si astronim tignras in iUo aere pictas eflictasque
uidisset, suä illa consilio mout^ri diceret ac non potius artiticis
ingenio? inest LTgo sidtribu;* ratio ad peragendos meatus suoa
H apta, sed dei <>£t illa ratio qui et feoit et regit oniuia, nou
ipsorum sideruni quae nioueiitur. uaiii si solem stan- uoluis- 20
set, perpetuus ntiqne dies esset, item si motus astra non
haberent, quis dubitat senipiteinam nocteni futurain fuissef
EPJTOMK 5-8. 13«. 19—118,6. 9-14] c.2I,8i.
deatiniu — rarictatis] c. 21, 2.
8 OTCC*-
3(G)RSKPVJ 1 est om. H. post facilia P scicntibus] non ignomn-
tjbus P m si motf ns] (Utntnt codicis G pa^. W (14) 3 fortuitu H
5 terumit S iwminnii fft exi) P* iiiKchinatu« (c er,) B 9 aeri ff
w fit^iii-am] fipiramquü SU II »iuasi' /" 12 ülHcarcnt B', corr. IP,
effcecrit S et] ul H 'soHb et rec«asiu> B* 13 (li<iuiuiiUoitTO«iuait
(\ tübter e m.1?^ % deh m. 3) P 14 nftgantjum s. l ex ua^rturuiu B*
15 uero H' machinarl rfW. P' et om. P 16 imitari (ölt. \ ex o
m, 3) R 17 i^tur om. P irtoicia (a\t i ras. tx \i) P 's? P^'
et in H illa i< elfcoUsquo ^/i 18 uidisscut P <ti>"n>ut P nrtilid*s
(i er.) R 19 inest] iiR S m#Ato« BUt\ corr. Ji*R-, iii«tuB Sil
20 et fycit] effecit R, et faoit P 31 siaor.ma (\x tr.) B boI R
23 qoo P\ qui corr. P' dubitairt RH üovn^ K'
118
Firiiiiani T.nctuati
21 so(i ut f\m ac noctis uices ossoiil, niouori oa tioluit vt tat
uai'ip mouei'i, ut non modo lucis utqac tenelfranim inatu^c uicis-J
situdines fiiTent, qnibus hboris et quietis alt^rna spatia con-]
stan'nt, sftd etiani frigori« et oaloris, ut tüuersoruiJi temponiii;
uis ac pot«$tas Ufl geocraiuliin ucl niaturandis fru^ibus (.«oßuc^l
23 nirft. quam soUertiam diuinae pott>gtatis in machiuandis iti*i
neribn» aKtroruni quin pliUo^ophi non uidcbanl, auimatia css&i
Fidera pntaiierunt, tamqitam p<>flil>UB et spont«, non dniina
33 ratioue pi-or^dßrt>nt. cur autcui illa exoogitauerit dous, quifl
oon intcllegit? eoilicet ne solis Inraine decedoute uimium
cocca noi taetris atqno horrentilms tt-nelris in graues ceret uo-^
cerotqut; uiucntihus. it^iquc vi oaclnm simul mira uari*'tatM
distinxib et tenebrii.s ipsus miiUi» miiiutisquo luininilms tcmpO'J
S4 rauit. qnaato igitur Naso pradentius qnam Uli qui »apientiaol
Btuderß se putant, qui sensit a Ueo lumiua ilia ut horrorornj
tonebranirn UepeUerent institutal is onm lihrura quo Phaen«
mena breait«r couprohondit Uis tribas uersibus tßrraiuanit;
tot uurnnro talique douH simuIacMa figura
iuposuit caelo perqae atras sparsa innubras
Clara pruinosae iussit dare liiminu nocti.
25 qnodsi tieri non potest at steUae dii sint, ergo ae sol quidem
ac luna dii osse possnnt, quoniaiu luminibus astrorum doq
ratioue differunt. ^od muf^nitudint'. quodsi hi dii non sunt,
26 ergo ne caelnm quidem in quo illa omiiiu conlliifutur. simiU
AUCTORIS ISss.l fra^m. poet Uom. roIL GafUrRnH p. 849.
BSSHPVJ I uicia P», eorr. P' moueri] item luoupri B tarnen
2 atqii»] et 33, ac P mutue U 3 quibu» om. R 5 fruKibus { ~ m.
8 et OM. H 11 horrvotlis P 13 minatis P 14 DtJWo F» proiU-
deutiiis H illi* (9 er.) II 15 sentit fr/W. Iiorror^m (uU. ex e iii.2)R ^
lÖ Ui8 B ysea (y add. m. 2) 8 quos (exp. m. 3) P faonoml: un C^-) ^w^^
facDomeoa ÄP. fenom^iw SH, foeuomeiia V 18 dl* P figaras^
C« ». l. B^) BSn 19 iiipoftuiX' B' pcrqu.w (a er.) RH alrnsj nstra Ä
■
ffparsn» (i er.) P 20 pruinofw (corr. m, 3) B dare (e ex ij n ou-
mina P', coir. P* not! P 21 quod om. si B ergo om. ff um ÄP,
Co a. l P"; 22 noii possunt PK nou det. P> 23 hii jÖÄP»,
exp. ps dii hi SH 24 uec BSHP (q s. I. P9 V
ditiia. inst IIb. II 5.
119
I
motio si terrii, quam cttli-uinus, quam subi^mus et colimus ad
iiictaui, deii^ uoii t^st, nu uampi quidem ae inuates dii erunt:
si hi nOD Runt, rrgo dr tf!>llus quidem uniuorsa deus uid(>n
potpst. iii'in M aqua, quae seruit aaimftntibus ad usnm hi- 27
& bendi aut lauaudi, deus uon ciil, m^ fouU\s quidt^iii ex qui-
l)U8 aqua profluit; si fonteR nou sunt. De flumina quidem
quae de fontibus coUiguntur : si flumina qaoqup dii non sunt,
ergo et ouu'e quod ox äutuiiiil)Ud coiietat deuH halu^ri non
potest quodsi noque eaelnm n^que terra nequp mare, qnae S8
w mniidi partes sunt, dii hss« possunt, ergo uu muudtis quidem
toiuä deiiK LSt. quem idrm ipsl Stoiei et miimanttiin et sapientvm
esse conl-endunt et propt^ren doiiiu. in quo tAm iaconstautos
f^ieniut, nt nihil ab iis dictum s\t quod non ab isdem tuf^rit
nuer.sum. sie enim ar^oimeutantur: fieri non posst; ut sensu 2^
IS carpat quod snn^ibilia ex »e generat; mundus autem generat
hominem, qui est sensu praeditus: erjjo et ipsura esse sensi-
tiilem: item, sine sensu essM non posse euiuK pars habeat 30
äensnm: ig^tur quia homo sensibilis est, etiam muudo cnius
pars est homo lne?i«e Ronsum. propositinnen qniilem aerae 81
» siint, ot i^pnsiblle ess.»* qnod syusn praeditum (^'gnal et habiire
seusnm cnius pais oensn auota ,'^it, sed adsumtiones falsae
quibos argumenta conctudunt, quia neque mundus j^euerat ho-
miüom ueqne homo nnmdi pars est. nam hominem a princi-
pio idein di^us fncit qui A mundnm. et non est pars muudi
u homo sicQt corporis mombrum: potent enim mundus esse 83
sine homiue sicut urbs et domus. atqiiiu ut domus uniuK
hominis haliiluciilnin e.^t et urlis nuius populi, sie et mundu-i
BJiSnrVJ l tf-rram // et, .otimus omi. B 2 hpc JHfl'V (aed o
«. I. V'j mont\e»/ B hü BPV :i noc /£(*"'" 4 uiuemli Ä, uib^ndi P',
curr. P> 5 D« i? Ö prufluiiit B uec B B et oni. // 9 pr. ne^.' P»
U et Kipieuw-in büi P'*% pr. ej:pu$tx, P'' 13 Us tcr, bis C hi-idem Ä
H etl prsum (~ er., ^m. 3) V 15 qui 5' 16 ipsum] id ip^iun IT
!M>iuibilR r 18 muudo (o ex um) S Id Mt] et iZ seusu^i H 30 [irw-
dictum fi ffiKii^t ff 21 »>n*u] twnsi S ivucta* isit P>' 22 ^ii«rA|)t
(exp. m. .?> P 2^ piir^ä» B- 'II alt »t om. P 26 sie S ctiuim S
äfl ^itut] ut P atqiün ut] ut quoniodo (otoodo m ras. w 4 Utt. m. 3) B
27 pr. et] ot Ä
120
Firmiani I.Af^tiLDii
domiciüum est totius gt^nens hunutni: et Hüut est qiioil inco-
33 litur, aliut qaod incoÜt. sed IUI <lum student id quod t'niso
suHceperaut cootirmare, et sensibilcm essu uiuiiduni t*t deuiii,
84 non uklorunt är^umentoram suorum conseqnentia. n&m si
mandi pars est hoino et seni^il'iliti est muaduä, quia hoino
sentit, ergo quia iiiortalis est honio, moitÄlis sit et mundua
necesse est uec lantum mortalis, sed et omuibus niorhis pas-
35 siouititisque suhiectus. et e contrario si dens efit uniuiliis et
partes lüus utique ininortales sunt, iTgo et honio deus est,
quia pars est ut dicitis muudi. ü homo, ergo et iumeuta et
pceuiic's ot cetera genera be.stiaruin et auium et piscium, quo-
36 niam et Uta eodoiu modo sentiuut et uniudi partes sunt. at
hoc tolerabile est; uam et haec oolant Aeg}'ptii. eed res eo
pernenit ut et ranae et rulices et foruiicae dii t»sse uideantor,
quia et ipsia iuest aensus et ei parte muudi dunt ita semper
argumenta ex falso petita ineptos et ab^urdos exitus habent.
37 quill quod idom ipsi aiunt deonmi et houiiniim uausa niundum
esse constructum quasi coDimanom domum? ei'go inundu£
nee deuä est uec auiiiianSf »i constructus est: aniiiian;^ eaiin
non constniitur, sed nasoitur, et si est aedilieatus, sie utique
tamquam domus, taiiiquaui naui^. est ergu aliquis at'tifox
miindi deu:> et seorium erit mundus qui faetus est, äeor^^um
88 Ulf qui fecit. iam Ulut quam repuguaus et absurdum, quod
cum oaclestes igiies ceteraque mundi L-lemeula deos esse adfir-
ment, idem muuduiu ip.sum deum dirunt! quomedn potest ex
£(0)BSnPVJ 1 ost (poit domiciliiim; om V et om. P «lind] aut S
et fteusibilom — dcum contra Dauistum in cur. see. ad Jlirtü hell. Alex.
c. 68 luetur Voikmannug, ohttcrtint. misc. 7S7V p. 14 2 aliud 2i ctim cftf.
i} suAC«f«iuut jU> ' et vm. Sit sannilAlv BS 5 <.'t om. li ü soiiCJt —
homo OM, P liomu owt B 7 et om, P inorbia t« mg. P^ 9 eiua
om. B 10 Uli Zf ergu homo SU U (luuuinm] ^uia B 13 cobint V
H uidcHiitur V 15 «-x parte] parte B. «f parte P'', pxH«8 edd. 16 ex]
et B yost iibiturdos 6 ttel 7 litt era». U 17 quid quod| qulcquid H
idem om. S ipsi mn It 18 rommiin»' H u M?ui[ti «i Md»] incipit
eodicis G pag. ^1 (144), in qua nünl mai paiti uernus 1 legi pvterat
19 si — Ammans m inf. mg. P' eiiiai om. HP 20 8t(c> B uUquse
(exp.m.3jP 22etom.P erit— seorsums. /. P' asonmSH qoiftÄ
sporsua SH 28 qua {" m.3) S 24 cum] qui B ceteraqu« quae P
Hilfirmaut B '2h item edd. dic-iiut ff
ft»
dittin. inst> üb. 11 5— ö.
121
maltonim deorum aceruo unu8 <leu» confici? si astni du sunt, 39
mUDftus ergo noa dßus, gf>d domieilinm deorum est si upro
mandus dens est, ergo iUa omnia quae sunt in eo uon dii
sunt, sed dei nif^iuhra, quai> utiqim sola dei nonitin aooipore
nun possiiiit. lu'i' m\m reetci qais diiprit niembra hominis -tO
anins multos homines esse. sed tarnen nou est siniitis com-
paratio aniniiilii< et mundi. animal eniin quia shiiru praeditum
est, ptiam inenihra eins haliiMit st-nsitm nee nisi a corpore di-
uulsa brutescunt cuius igitur rei similitndinem gerit mundusV 41
»• nimirum ipyi docfiit, (Miin fai'tum t*sso non diffittritnr, ut essM
diis et hominibus quasi eoniniunis domaB. si ergo est oon-
stractu^ ut doinus, uec ipsc« duns est nee eleiuentu, quae sunt
partes eins, quia neqne doiiius habere dominium »ni potest
neqne illa de quibus domus constat. non tantum igitur ui^i- 42
15 täte, sed etiam ut-rbis suis reuinenntur. sicut enim doinus
in Qsum habitandi facta per se nihil sentit dominoqae Bubiecta
est, qni eam fecit aut inc«tit, ita mundus per se nihil sentiens
faetori deo suhiaoet, qui cum in usum sni fecit.
6. Dupiici ergo ratione peccator ab insipientibns, primmn 1
^ft> quod elementa iil est dei opera deo praefcrunt, dciude quod
elementorum ipüonmi tiguras hnmana apecie conpreh'*iisii.s co-
lant nam solis lunaeqne simulacra humanutn in modnin 2
fonuant, item iguis et terrae et maris, quae illi Vulcanum
Vestam Neptuunm uocant, uec elemeutis ipsis in api'rto litant.
n lanta honiincs imaginum capiditas tenet, nt iam niliora <tucan-
tnr illa qnae uera sunt: auro scilic^st et geniinis et ebore de-
EPlTOMIi 25-122, 21 o. 20. 14 s.
BfÖiBSHPV} l un.us (\ er.) P iw..tni P 4 sola dei SH, «o-
üdi JilW, soll (Üi F 7 SPftBimi SH'*'^ 8 a cnr^mr«] roiimni S 9 post
hnilcsi'unl s. i iliuulsn rej}et. B' 13 di-([Uu um. R tloioiiium V poft
sui add. ü W a ?\o]U'at inctpit codiciv O pag. UÜ (143), in yi*« pteraqne
Ugtbantur IB iierbi »• (i wl e er.) V reiiiuritur B\ eorr. B* siÖ
p »14, ä) S eniml igitur P ItS usn SU per om. P 17 fÄcil B\
cofT. B\ fn^il*] (^ 20 quod elciuU (aic) — doiudn in inf. vtg. B* ^juod
clemeuta id] cleiiieutu quorf P 21 ooiipraehoasot B^, -m corr. B", toin-
preossB P 22 iiu iiintlitiii H 23 igncs P 24 ip-si». um- P apiMio]
eu«nto fa ae i m. ii) iiporlo B 25 hominoin V, in ra». cttrr. V^
inugioeui V iuin] «fiiiiti JI 26 pr. ot om. SU
fl
Firmiaai Laot&ati
3 leL-tAntur. homm pulchritiulo ac nitor praestringit ocnlos aec
nllam rnligioniMii piitant uMcunuiup illa uon fulserint. ituqatt
snb obtPntn deorum auaritia et ciipiditas colitur. crodant enim
deot" aniiire ({uidquid ip.si eoiu'upiscuiit, quldiiuid-est ]iro{>lt^r quod
fnrta «t homieidia et Jatrocinia cottidie saeniant. propter quod &
4 bella per totum orbem populos urbesque subuertunt. eonseeraut
ergo diis maimbiaii et rapinat; suas. quos certe necosse est iu-
beeülos esse ac sumiDa« tiirtutis experces, si subi^cti sunt cupi-
B 'litafcihus. cur euim caelostos eos putemns, si dosideraut ali-
quid de terra, uel bcatus, si aliqna rc iiHÜgcnt, lu-l iinjorriiptos, i»
ai aolaptati habent ea in quibus adpetendis capiditas hrtmiDUDi
6 non iumerito damnaturV uciiiunt igitur ad deos uon tarn r^U-
gionis gratiii, qua4' nuUa poti'sl esse in rebus juale partis (it cor-
ruptibUihu.«, qnam ut aurum oculis hani'iaut, nitorem leuigati
niiumuris aut td^oris af^piciaiit, ut insi^iius lapillis ot coloribus i&
uostes uel distioeta gemmis fulgentibus pociila inflatiabili con-
t^niplatione contrectent. et quanto fucriut nntatiora templa et
pnlebriora siniulacra, lanio plus maicstatis bal>orc creduntiir:
adeo religio eorura nihil est aüut quam quod cupiditas humaria
7 Diiratur. hae sunt religioii«!^, quas sibt a niuiMhbus suis Iru- so
ditaa pertiuaoissime tuen ac defendere perseuorant, nee cousi- .
deraiit qualos' sint, scd ex hoc ut'ras ac piobataü GSSt* couti-
durit, quod eas aeteros tradidenmt, taiitaque ost aui;tori(Jis
aetnstatis . ut inquirere in eani scehis esse dacatnr. itaquo
8 crtiditur <.m pas^im tanuiuani eoimitat! ueritati. denique aput ts
Oiceronem Sic dicit Cotta Lucilio: habes, Balbe, quid Cotta,
EVITOMJC 12-20] cf. c. 20. H s.
ACCTOIIES 2Ö] de tat A^r. HI 2, Ü.
li«})RSHPV} I ot'O'tyJ". V pri'dtriogit B' oonltts] muIos fnec]
ocululs] G 2 relionem 7*"% tic saepius, cotr. m. t uel al. fulserit R
B furto " propter qnod om. P ot (mxtt bomicidiB; om. S et tmtt Intrtv-
oiniu) uel S 9 in cur enim deninit c»divi9 G png. 22 fJ4'i) radwtis F*
si] qui S aliqui /i' V 10 do] o SITV 1 1 unluntiti (tiex^)JP 13 esse
[M>l"st B pftj^tis S, jiJirTis (f ex v ? m. S) V wmiptüibus HP 14 (Ut}
nitorem IlttitttatihtM 16 iusi^uia P lapiUos P IT pr. et oi». P 18 ore-
dantur Ji 19 quod ctipiditas) ctipiditas qium ruiio B 22 probatas ntqno
uor«8 V probiut UcMmanmu 23 lantaiir P' 24 in om. B e« h'H
sceleris B diratiirBK 26 sie dicit «/id. B^ lucioH Jinbps V baLbftFi
dillin. inst lib. IT 6.
123
quid poutifei soutiat. fac nunc ogo int<<Ilegain qaiil
tu seiitiiiH: a to L>aiin pliilosopho rtttionnni ri'li^ioiiis
accipere deboo, maioribns aatoui nostris etiani nuHa
ratioue reiidita credßre. si credis, cur orgo rationem 9
* roqniris. qqae potesl t^fficerti ne ciPtlas? sin ratioii<»m quae-
i'omtam pata.s, ci^o nou erodis: ideo euim quaßiis, ut eam
sequare, cum inueueriä. docet ecce te ratio non esse ueras 10
deonim religioaes: quid f'aeies? inaioresoe potins an rationcm
seqaeris, quao quidt^u tibi uon ab alio iusiimata, sed a te
1 10 ipE:i) inUHuta t;t eiata vsi, cuin omues religjones radicittis i^misti?
si ratioDem mauis, tUsctfdi're te necesse est ab institutis ei 11
auctorit;U'> niaiorum. quoiiiüiii id solum rwtum est quwl ifitio
praoTiiMt: yi autiMii pi«Us inaiores sequi suadot, fatore igitiir
et illos stilltos fuisEie, qtii excogitatis contra rationem rdigio-
i »6 nibus seruit'runt, et te ineptuiii, qui id colas qiiod falRum esse
r'onuicerig. sed tamen qunniain iiobis tanto opere maioruin 12
nomeu opponitur, nidt^amns taiideni qui fuerint inaioree illi, a
qtioruni aiictoritate ilis(N*di uefas dncitur. Romnius nrl'etii 13
coudicunis pastorus iiiter quos adoloaorat conuocauit cumque
[to i«t nnmevus coudcndae ui'bi panim idoneus uideretur, coustituit
a.s;luin. eo pasüim coiifugerunt ex tinitimis loci» possimi qui-
ÄÜCTÜliKS 18—12*1, 31 cf. Liu. I a
BItSnPVJ l intcUi'go P tu quid codd. Cic 2 » tel «t ff phüo-
Hopliutt fi', eorr. B* ocdpere d«beo roHgionia codd. Cic. 3 a müorifl H
Destria R A ratio ff credfre] cred« ff, rationia i'st credere V, cn>d«r&
(corr. m.3)V 5 rwiDiros P sin T, si ettt. mtioaomj nitJonem re-
ifuiri» rii P 6 Atilnt) eiyo ff 7 aoquikri«! P, sequiire n. /. in »equariit
corr K* Aca V^ 8 religiimcs douruin I' faciaK H V non tibi Sil
ib om.P iusioiiats«fnier.^fi lOoliiUJ?, olMta P; sloctaeffd. omaiR Jt*
lenii^ti li W »X V^ 12 niüou« ff 13 pcrscnbit ff «in edd,
fiutaiiij onim SH pi''tft<t ». U in umtAS corr. }i^ mntoressequi in mii-
ionstquwe curr. B*. m-tiorea csk^ i[(ir H maioris V Täte P M stuHoe
illos B stultus V> 15 qiti id] quid H\ qnod 10 lU ci»nuinc«ris HüU
tamon o». P qnoniam] quia R tautoiwre SPV 17 tam^it BPV .
qiii'I HH IP dis^'-deutii W, discyri i". fli^ceri P^. dinonn P* nrbuin ff'
11) cuui-q.' C '2(1 ixiiKl'-mliP <» tc a ni. 3) P urbis ff cwustiutuitA sjrlum
rco»T. M. 5; P ül JiU», K' ""
124
Firminni Laotaoti
14 i)UH siiio ullo condicionis diBcrimine. ita conflaait ex bis
omnihas popnlnm logttqne in senatum eos qai aetate antoibant
et patres appellauit, quoram cousUio gereret omnia. de quo
aenatu Propertlus elegiaium »criptor baec loqaltar;
buoina cogebat priscos ad uerba QuiritbB,
ceatuui Uli in prato saept* senatut; »rat.
curia, praetexto nunc qaae oitet alta eeuatUf
pellitoä habait, rustica cordaf patres.
Ifi hi sunt patrt^s quoniiii dforetis Hrnditl ao prudentRS uiri deuo-
tissimc Sfniiant, idqiie uenim hU\ti& iumutabile omnis posterilas i«
iudicf't quod tsentum pelltti äenes statutum i*8se uolaorunt:
quos tarnen, ut in primo übro dictum est, Porapilius Liilexit,
16 at ucra esse crcderent sacra qnae ipse tradebat. est uero
quod iUoi'um auctoritas taati habeaiur a postt^ris, quos nemo
cum uiiierent neqne sunimus neqoe iutiiinis adfiniiate dignoe is
iudicanit.
1 7. Quan* oportet in ea r« maiime in qua uitae ratio u<*r-
satur, sibi qupmque contidere suoque iudieio ac propriis sea-
sibus niti ad iuuostigaudam et perpeudendam neritatem, quam
credenttim alienis errorihus decipi tainquam ipsuni rationi« »«'
S expertem. deiUt omnibus deus pro uirili portione sapientiam,
ui et iuaudila inuf^stigai'e possent et audita perpeiidere. aec
quia uos illi teinporibus aatnitesserunt, ^pieutia quoqne ante*
12 in iirimo libroj c. 22-
AUCTORL'S 5 m.] V 1.11 M
ßliSUPV] 1 üs li edd. 2 tsemUi P qui» etote (&».) S ».de P"
4 proiKTfiius (s ej: t) B^ eU^incoriim (eger.) B 5 in codd Frnpcrt,
hie i/rdo uersHum: 3. 4. 2.3 5 bticciua S G [mios B vraiit SH
7 uunc quap] quae nunc codd- Prnpcrt. soiiaru« r's er) B 8 iwlliiros B\
eotr. B^ f> liii /' «Ttiditi. V ac otn. P 10 dcrui'eibaut B\ senimnr ff
itque P'. am P' U iudiciit SH 12 'Uf P' panipUiiis lllo inlexil li
14 qoodj quo P quus — iiiuereut om. U 15 iub-wus (y er.) S «d-
fiiiitatem P"', corr. m. 1 ei 3 16 iudicabat H IS eonfitlereiij JP««,
ewT. m.1 et 3 19 et pcn>endcudam om. P 20 errori'bn's B' dfr-
cüiptamqaam (x>r. 1 in nu. ee e n. ^, i «. 2. w t?)B tpsam B 21 n-
p«rte S portione] ratioue i2 22 inuesUgare — nudita on. B per-
p^ii'derent ä'
diuiii. inst. Üb. U G— 7.
Vib
RSÄeniuti qiiae si omuibus aequaliter ilatur, oocupari ab ante-
ßedentibus non potest inlihahiUH est tamqunni lux et claritas 3
:)iis, quia ut soI oculoruiu sie Eäpientia iiimeii ^sl cordis hu-
tiani. quare cum na|tHre i<! t'st Ufiituicm quiiprerp umuibus i
^«it iniiatiim, sapicnttatii «ilti adiiuuiit qtii siuc ullo iudii'io in-
ueuta inaiorum probant M ab aliis pecndoni more ducuutur.
ged linc fallit, quod mäjuruui nomiue posito noa puUnt fieri ö
posse Dt aut ipsi pIiiR sapiant, quin niiiioi'«*s nocautur, aut Uli
desipuerint, quia maioips iiomiiiautur. quid Pi-go iapedit quiu 6
iu ab ipslH 8umanm8 exeniplum, ut quoiiiodo illi quan falsa ia-
aeneraut posleris tradidi^ruiit, slfi uoh qui ueruru inueuimus
rsiifris meliora tradauiu?;':'
Superest Ingvug quai'^tio, cnius disputaüo non ab iugi^nio, 7
sed u scieutia ui'iiit: quae pluribus explicanda erit, ne quid
,omniüo dubium reliaquatur. uam fortas^e aliquis ad Ula eoii-
igiat, quao a inultls et uon dubiis traduntur auctoribos, eos
ppsos quos doentiuu:^ d«os uon esse, maiestat4>nt siiain persaepe
(stenüisäü et prodigüs et somuiis et augurus et oraculis. et 8
■ane nialU «^uuiricruri possunt digiia miraculo, in priinis illot,
Iquod Ättus Nauins summus auj^ur cum Tarquinium Priscuin
'mouprot, ut nihil noui facoift iueipcTOt, nisi prius i'sset iiiau-
goiatus, ciquo wi aitii^ vius cleuauK tidoni dicoret ut couRuItls
^bauibus renuntiarft eibi, utruinue tjeri posset id quod ipse aninio
^concppiSEHt, adliiniaretque Nauiua posse, 'capt! igitur' inquit
2ü 'haue coleui eainque nouacuta dii>sice'. at lUe iiicunctauter
1
E^rOME 18-18] e. 22. 1.
AUCTOREH 8 7. 9 8. 12. 20 ».] of. Minno. F*l. o. 7, 3. 9 8] «
filer. Max., cf. epitomaa Pandis I 4. 1 et Nepotiani I 4, 2 (ex Liu. I SC).
ißarUliuä
2 est] et P\ corr. P' 6 »liis] illis
7 fiUlJtl eOK rallit B 9 d*^-i>WT)mi S, drsipiuriiit H 10 utj
et SH 12 dainus // 13 Uispositi» H ft| &)b> ßi, ad H 15 mau
H 17 do«m P 19 num^rari B 20 atthis SS, aclnia ü" nae-
B tmumxu om. Jt 21 iioni ora. H Jiiciperet.' S^ 22 eNeiiaus
ufl u er.) Ji poitt tidera 3 mW J iitt, er. H 2S utrum H possit P
Dttouius B t.c<\y^ Ji liAUc mquit (t ex d tw. 3j Jt* 25 ah H[aii|o
ifolejin incipU codicis O png. SS (110), eui*w in utnt». l.$8 — 3i ptemqtte
kgt poternnt mPMnqii« B difi^tc« C, niai quod [^d]iflic<e) O il!» 8
126
Ftriniani Lnctanti
9 aecepit ac secuit. deinde Ulul, quod Castor et Pollnx bello
LatiDO apiit larum luturnao wm sunt equoruni »udorein ab-
luentes, cum iiL-de» uoruui <jaao iuacta fouti eml miu üpontc
10 patuissot. idfin bello Macedouico equis albis insidentes Pab-
lio Valieiio Romain nocte uenieiili se obtulisHe dictiutur nun-
tiautes eo die regem Person uktum atqm; capturn; quud pimcis
11 puät diebus litturae Pauli nerum Tuisse docueiunt. ilJut ftiain
mirabilt'. quod .siniiilacruni Fortuna'' Muliebiis uou shiu«'1 Io-
cutum esso traüjtur, ik'iii Juiionis MoneUo, cum capt):> Voiis
onus ex militibas ad eam traosfercudam missiis iocalmuduä
ac ludens interiogaret. utrunine Roinani inigrai'e aellut, u<;lle
12 respoüdit. Claudia quoque proponitur in i'xeniplum iniraculi.
iiani cum ex libris Sibylliuis Idaoa mater esset accita at in
uado Tiberiui tluminis nauis qua uti'hebatur h;ieäisset d*.«(! ulla ui
commoueretiir, Claudiam fvrunt, quao semper inpndica esset
habiia ob uiuiios corporis cultus, deam submis&iä ^euibus
orasse, ut si se (^astaui iuiiicaret, suum cingulum .sequerelur:
ita naacm, quae ab omni inu^'utnte non ualiiit couimoueri, ab
13 uua moliore esse comtuolam. iliut a^que niiruni, quod lut^
saeuicut« Aesculapius Epidiiuro accitus urbt'm Komam diuturna
14 pe&tUcntia liberasso perhiljetur. sacrilegi quoqne numtjrari
EPITOMB 21—127, 2j c. 22, l tum - comoiiscraiit.
A.UCTORES g 9 8,J cf. Valer. Mm. I 8. I. V^-O] cf. ibid § 4-
9-12] cf ibiil § » (ex Liu V. 22). g 13] of. g 2 (ci Liiiiu. cf. epituii.
üb. XI). 8 M s.] cf. ibid. I 1, 17 (ci Liu. IX 21IJ.
BRSEVV] l aoj et SH 2 Jftcus B saturni B, iuriri 8, diu-
tunu« H Midora B 3 iiedia P', eorr. P' iuiict« S unf^tS^SH
4 patnlneut SH albi^is H 5 'u'atieuo B\ balieno // adiipoji^uti It
uuntiaas« B Ü ea B peisom H, per s« PV uictuoi] quo uictum S,
inuictuoi V a.diiu,» B' 7 Pauli] pauU (um. B) publi praosiilis SH
8 for-.oiflo (u\ I« rm. m. B) B. Ibrniae H inviUfris H, iiiuliebres P
9 Et«inJ ft B iiimiiU« B, om. fl cum] quod JS oapUs Vtiis] cauti-
uü Ü V«Ü8] tbis (th in ras. m.3J B. uegiis S, ueis V 10 militis ÄW'/*»,
cotT. P* iucJibuuJifi tf"* U iuterrogiia-t. SH, iiitfrrO(;auit cett. ••ro-
mmn B uellf om. H 13 Idaea] detmi U, ideaiu JJ, sido» V H ühvn P
qul (~tr.) B uehabatur V 15 clwidj» S 17 omssi-t S, »doraaae H
18 pr. «b (fM. U lü Jutt Ä', luae P'"V 20 se ucnieiitu V ti^csoulapiiuf
(R 9. l add. et pr. » in ras. ex i m. 3, pr. u txo ni. 1)B 21 »icrilt-gj.» P'
qaoquo J2' ma/im uauuivran, c/*. pag. 1U5, 19
U)
:»
diuin inst lib. 11 7.
127
pos^ant. qiiünim praf-sciitibus pounis JDiuriam snam rtii uindi-
caji.se crniiuiitur. Appiiis Claudius ctnisor cum ai! st^ruos 15
puMiuos sacia Herculis tiaii^tulisset. Uiminilius nrlialUH e^tt et
Potilioniin geiis, quHi' prudiiÜt, intra uuiu»i auni tcnipus extincta
a est. item censm Fuluius cum ei lunouis Laciniac tt'mplo 16
luai'morea:^ te^'ulas al>t>tuti^stft. quibas ai*dem Fortuna« Eque-
stris quam K4imafi feri*rat tt^giTPt. «t mcute captus est et
aniis$tis <luobu8 älUs iu Illyrico militantibus Bummo Auimi
uiaürorc coiiüuuiptus est. praef(!etu!> etiaui Marci AdIuuü 17
IU TurolHu» cum aput Cook inierso AescnlapU luco claGsem fe-
cisset, eodem postea loco a niilitibus Cae&aris inti^rfoctus est,
hi& oxempUs adiuugitur Pvrihuä, qni äublata bi Uionsauio 18
Prof^crpinae Locrensis pecuiila Daufragiam focit ac uiciois doae
litoribus inlisu» est, at nihil praeter eaiu pucuuiam inculume
» p'piTiretur. CVres quoqui' MUe^ia muttuiii sibi aput honiincs lu
n^uerationis adißcit. aani cum ab Alexandro cnpta ciuitas
esset ac miJites ail <>am spoüandam inrupissent, ocnlos oraninm
r^pentu ubiuctus fulgur ßxstinxit. rtjperiuntur etiam somulu 20
AÜCTOItES §lÜlcf.ibid.§20{eiLiu.XI.n3). §171 cf ibid-glt».
9 18J cf. ibid. 1 1 eiL 1 (*>x T.in XXLX 13). g Ifl] t^x V.nl*.r M:ii.. rf. epi-
loiiiM Puridis ot NepotJani 1 1 ext. 5. § 2ü s.] of. ViUer. Mnx. I 7. 1 (ex
Liu LI 3t>),
B(0)SSHPVJ l qttoniml to ^uo H pnie?it>iitia Ca tx busj B* düs 8,
diu V mdi(.'»5fi« V in uiudicniise cre deaiHil codicis G pag. 23 (116), se-
ffttthor pag. 24 (115), ctituti in wrm. ^3^31 fcre otnnia kg^Hlw 2 ad
senuM poblicos] üduersus respontnun P eiM., sed rcspousum nc^« a V'aleno
Maximo neque a Liuto nimmrmunstur l\ tt luoiiliibus Sff est am. H
4 iKitiiinitn ß, putilioniiii Jill. piitioniin S, petitioruin P 5 luduae BÜ
6 tiibuljw Sn qutbii.1 om. P 7 alt. ot ow. P ä in om H *t summo P
nniroeror« 5' (» iti^a'proie B' eüniiil <'8t P nntinii H, antoiiiiu H,
»DToni P 10 tunillL-us It «culapü ii', ctrrr. B» 11 oadcia 6'' Pst
JDti>rr*>ctu]a B iiit^pf^ctiia P* ly Ün B\ corr. B' adiuugitur] Id-
b
Ipllcgitiir B', «TT. B' pyriis B, pyrrus BS, pyrr*UB ex pyrrhus JJ^
•
thensatiro ff, ti^mauro B. tli<«»»iiro HSV, tbfl'auro ^a m. 3} P 13 luoreu-
j«is B dt^^i B^ \\ linorihuB H* in lociiluoi U. incoJonie T' Iti lu«-
DDratioaea /f', wrr. B' alaiandro R 18 furgur S, fulgoix* fexp. it\. 3t P,
fix\^t(\i $. t. er., quod add. m. ä) i^pits Vedd. ; cf. tpii Pnridis iiiilit«s — Aamm*
obiecta priiinuit r»riilis eistincslt B', curr. B', eistincxit P ctiaui ow. F
M
128
FirmUni Lnotitoti
quae uim deonmi uid«'antur ostendere, Tiberio uiiinquö Atinio
honiini plfhejo per quif-tem obuereatos esst? Itippitor dicitur fit
priiPcepisse, ut consulibus i*t senatiii uuntiaret ludis Circonsibus
proximis praesaitorem sibi di«plicuisse, qnod AutioninR Mnxi-
mus quidum uerbei-atora seruum sub furcA medio nireo ad s
21 stipplic'iiini duxerat, ideo({iie Itidos instaurari opurteie: quod
cum ille neclexisset, eodem die fUiam perdidisse. ipse antem
graut niorbo e8i>e correptud; et ouni rursus eaudein iuiagiuein
cernerct qna<»rcntem Siitisno pf>«niuiiin pro nt'flccto imperio
pepeadisset, tectica delatns ad consules et omni re m senata lo
oxposita rectjpitise cor])0)i^ firmiiatpin stiisqm» pi^dibns domnra
S3 rodisse. illut quoque somuiutn non uiiuoris adiniralionis fuit
quo Caesar Äugustus dicitur esse seruatu^. naoi cum hello
ciaili lirutiano inplicitns crraui raorbo abstinere proelio statuis-
Bet, medico eius Äitoriu Minoruae species obuersata est nionens, ift
ne proptur corporis inbecillitatem castris se Caesar contineret.
itaqiie in acJein lectica perlatns est et eodeni die a Bmto
23 castra capta sunt. nmlta praeterea possant fiimilia eienipla
proferri, sed uereor ne si fuero In propositione r*'rum coutra-
riaruni diulius inmoratus, aut oblitus esse propositi uidear aat »
crimen loquacitatis incunam.
8. Expoiiitiii igitur isloniiii oiiiiiium ratioueni, quo faciliuä
SPJTOME 22. 121), 2 s.] c. 22, 1 docoam - ineidenmt
AUCTORIS § 22] cf. Viüyr. Max. I 7, 1
S(G)IiSHPl'] l cum 5. lUiiOj F» Atinio] Latiiüo Vain. Max. aliique,
«rf cf, c. IG, It 2 sftse 1'"' 3 praecipisse P 5 in nuäda; tlainit
coiUcts G jKtg. Si (tl5), sequitur patf. S'i (Jt4t, in qtui »ihit tejjii polerat
m'rlit-r'atmti 2t\ diiierbyratuiu aid. foruaiu 2i\ für- corr li^ (i sii'p^>U-
diiiu B^ 7 iiCBkxiKbet SHV «fiMum' B' pwdisiw Ji, perdidisset P
ijisum ÄS esset (l «. l li^) BP K corrcptiitii ÄS eftdem H 9 oar-
utfn't 71 quaer«n1«ut«in S, nuaerewU-ni om. H nvglncto SHP 10 de-
Utus biä /jt\ alt. expttnx. B^ «et (s tr.) B 11 recopis-i«'] rc>{;«pta et,
fta fxüsetet^S iitt. inc^, m. S) B firmittttem B\ alt. m de). IP
12 fiiit] suSL' S 13 CaMtiir Auf^iühis] gaios cnesbr B, g. enosar augnstus H
14 bniltiaiio H post inorbo in mg. wset oorrcptiiK v\ cum mrsaü
add. B^ statuissct ont. H 15 Mtorio S 16 iQbercilÜtMOjn Ä>, pr.
dei. B' 'Caesar' Ä» 17 acie BP deiRtiis B et om. P «i B. eadvin B
■b bnipto P 18 sunt om. P 22 isto.»»rum (ico er.) P qua P',
corr. P'
liitin. inst
r^
IS
Tta difficilee et obscurae ink'Uegantar, et has omnes ^imulati
iiiiDiinis prai'Strigias reuelalio, qullus inducti bomiues a ueri-
tatts uin lon^niis rfc^f;.':erurit. seil n'pftani tongt^ altiiis, ut S
si quiw ai] It^KOiiiim ueri expers et iguarus accesserit, instniatm*
atipie int(>Uegat qaod tan<i^m sit capui hoiuiu et causa
malorum, et luiiiint? accfptü suos ac totius gfiieris liuinani
pßrspiriat errores. cnm esset dens ad eKTogiuiidani pioni- 3
deiitissimus, ad fnciendum soMertissiimiB, antfiiiuam nrdiretar
hot* opus muudi, quoniam plfiii et cousumiiiiiti büui l'oiis in
v> ipso erat, gicut est soinper, ut ab eo borium tainquam riuus
ureretur long»-que proflueret, produxit siinilfin sui spiritum,
qui Hisset uirtutibu» patri;: dei prat'ditus. quoiiiiidt» autt'rn id
uoIueriL, in quiuio lihro dm-ern ponabimur. deißde fecit alt«- 4
rum, in quo in(iolt>H diuiiiae stirpis non permansit. itaque
>» «ninptt! inuidia tamquani uftifiio inf^diis est et ex bono ad
mHlniii transct-'ixlit siioque arbitrio, quod illi a deu libt-iiim
fnerat datum, coatrarium sibi noiuen adt^ciuit. uude apparet 5
13 in qoftrto libro| c. 6 8.
KPirOME 17 1. und.> — liuorr-m] cf. 22, 7.
ACCTOHKS 5] Virg. Aen. XI 361.
BiG)HSHPV<^)] 1 pr. et| ad 8 simulaü aumiiiifj üinialatinnum cnusatf
iu his B, simulatiouum in hin P, aiuuluti,« noniims (i in m». w. 2^ pott
«wf i er.) V 2 iioiniiiiB S praestrigiM V, praeotigia» cett., mn quod
prarsüfiriis fu ex a») £' rel'-uabo Ji tadocti B 4 a Veri eipen t»>
eipit corffct« O pag -Hi (UH) pttetif totn Uda et] atque it 5 cspud B,
Ol», ff 6 acCTpto Iiiinine S 7 vn»i)iciftt H •errorcs (t rrj P
M /K)«t mundi in HS'y haer: fecit iti phiuii^io bonuni et iiuiliim. id ptnne
quid Sit apettius fapthu ^f;^ eiplicabo, ue «juis m« itti lot^ui arbitR-itir ut
pof^tAe M>lent, qui res incüriiorales quibusdam Aguris quasi uiaibUibus
(iiit>ntbii!( S*, corr. R') cooiprebvnduut, cutii praHbr tpsum nihil udbuo
esaet 10 boimiii om. JJ' (a. l. adtl. B>) G, boiius P tauquaiu Ä'
U orir^tur HP^ (i «x e) V (i $. l pro f) produKit) ^Jl•Iiuit H s'imi-
\fm iinra dci B potit sptritiiiii im mff ■ XPM " ß' 12 uirtu'iibiis K'
dt'i (inlriä edd. id mm V 1:1 uuIuTit] fpRerit cum «olus ww«! liSH
doie« cMjnabiniarJ coUrtbimur ti^di'.-ttir H dt-inde fecit altcniml deiude
(am. 8) fecit p«ir ipsuui qupiu ^nuil iüteniin corniptibilis iiatume HS
Ott alt*rmn »« w; diiibolu» aäd. Ji* U judolis 8 peminuen-t _Ä
ilaquel iiunqu»' B. Mi[aqiiji-, O 15 suapt^J npte B, [s^sc] (i, üua ips« Üf
i*t om. BG 16 traii5c*i(it V in sii^que P 17 iiiscliiit P\ corr. P*
xviiii Uct. I.
130
Pirmiant Lkctanti
cuuctorum maJorum fontem esse liuoreni. inuidit enim illi
antecpssori suo, (jui deo palri perseuerando cum prolpatus tum
6 eliiun carus est. hunc tr^o ex bono per se maluni eircctuiii
Oraeci StißsXov appellant, nos criminatorem uocamus, quod
7 crimina in quae ipse iulicit ad deum deferat. exorsas igitur
EP2T0ME 3—5] c. 22, 5] is qui locam infra adlatiim coiifloxtU
capit« 24 Kpitom»»' uidetur u*uä mm; cf. »ius loci twiba § 1 cur — iio-
luerit cäscl Epit 24, 2 dicAm — uoliifnt; % \ uoluptai' — dolore] c 24. !>:
«t utfumque — Kustulprisj c. 24, 9 olterum — utruroqu«.
B(G)IiSnPV(9)} I leuionfiu fi' eiiim] aut?m li illi] om. S, utri-
que // 2—4 ptTSfUonitido — öraoci] et ]<rt«batus H kanis est, de quo
niiur parcius, quod alio loco et uirtua ein» et uotuvii et ratio etinrnmtla
nuLiä erit: iat)!<rim de hoc uberius, ut disposilio diiiiuu uoscKlur. quia iieo
boniun inIfOlcgi aliw tnalo |iotebt ucc iiialiiin aequo »iiio boiio et sapicutia
boiii tnaliqu*' aotiti»« (« er.) s.vt Imnc ergo maluiu spm praeci ü, uerha do
quo nuao — enarrauda nobi» erit ex § 7 2 puiu jirolwitusj comproljalup. H.
uiiiupnibatu» (cvrr. m.3) V tum] cum S 3 Pliam BGP. ftiain el ÜSTIV
Citrus] <p)IrobatJua G 4 diRbolon B, dia b;|olü)n Ö, dinbylon H, diu-
faolutn P S in ow. H pwrf deferftt in BSg haec: (1) Cur aiitcm Inslus
(lustnv 5', iUBtilflfJ douB tulem uolucrit ("uoluit 5*;) css«, qunntum neiij-ua
noiitri nirilioi-iit^i^ poterit, PtpUitai^e cüiiabor, (:^) fabrioaturu^ himr mun-
dum, qui consTiir«! ex rebus luter st* contmriis ntquo di9cordibu.s, cotifliriiii
Ante diurrsa feeilqit? anti« otniiiii diiOH t'outf» (Tortes S) rttruut sibi (ühi.
exp. m.2S) »duersanim ^aduei-sarium S', adiu-rsätium S', adui-rsandum g)
int^r aeque fatque in ras. ex qii<^ *» 2, ot». se, fi) pugnantium, illos nci-
licet duos ('dnuDi. corr. m. ü B) Spiritus, iTOtum atque prauuio, quorum
aU<*r («t diH> tnuiquam dextoni, aller tnuiquam Kinistni, ut in eorum ess^niit
potestftt« contniriii illa, quorum luixtun» (luixtura«, m er., qwtd aäd. m.ü S)
et ti^niperationp mundus et quae ia w sunt, uuiuersa coiutnrent. {3) item
facturus hominein, eui uirtutem ad utueuditm pro]K>noret, per quam fqtiem^^
iinmortalitstem adsequeretur, hoDum et inalum fecil., ut posset esse nirtus:
quae nisi fqae si Sg) maus ^ ras. ex n B) aptctur, aut uim suani jK^nkr
fpdet 5*, «rtffs. ei äugt t&rr. 8^) aut otniiino non erit. (4) iiam ut opu-
IpntiA bonum mdeatur, accrbitas egestatis fegftsta.tis 5, egestate (/> fat-it et
griitiitin Iuris cnrnmendatohscuriras) tenebi-aruni, ualetudiuis rualitudiuis Sg)
et sauitatis uoluptas ex inorbo nr ^atque g) dolore cognoscitur: ita bonum
sine inalo in bac (%ac S*} uita esse no» potest, et utrumque lio-t con-
trarium 8tt, tarnen ita coUaeret, ut alteruin si tollas, utrumque sustuleris
(^«^ilrstul^ris b'g). (öj uam oequo bonam coiiprebendi ac percipi potwt sine
d>M'linatiuiie ac fuga Duüi nee maluni t.tueri ac uinci sine auxilio con-
prfbeuri ac percepti buni. necesiie igitur fuerat et malum fieri, ut bonum
diutu. inst. lili. 11 8
131
flens fkl>rioam mundi Ulom primum t*t maximnm filiuni prac-
fpcit operi uniuerso eoquo siinul ot ponsiliaiop' usuii est et
ai*tifice in excogitandis oitÜTiaiiHis perftcipniiiäqiie rebus, quotiiam
fiprot ($) et qnoniniD fu oon erat nt n Hwi pnifiumwrvtur malum —
ncque onim coDtra se ipco facJot^ — , illiim coDstItuit (eoustituit qui jf>
PLilürum iiiiidiitoreni (Inupiitof 5', -re 5', iimentor est g). (\üm\ urim
fncorct, dcijit Uli ad nrnla (.-xcogitiind:! ingpnium et astiitinm, ut in i'O nset
t't uolimtas praua ft [iPifwtJi iii^qiiitiii: nh (n ah edd.) po contraria iiirtM-
tibiis suis uoloit oriri eumque secum cuntendc», utiiunu« i|>se |ilus bono-
rum durft nii illft |i1tis nialonim (7) Rod runiia, qiioniimt dm) fiimiito
rfpnfiiiiiri uan potfst. boiioriiin --ii'^niin i>oti'9tatt*m illi iilieri (ßuetuinaHitwt,
ulluri ItSg) Hdsi^fluit, quem hii|»i'it Ik>iiuui ii» |icrf(>ctnn) TiKf lioniiiu cf.
gujtra § 3 deus - . . «nioiimra pleui et consuiniimti boni foiis in xyso erat
. . . nt Ab eo boniitn tamquam riuus »rcrctur . . . jtrodiixit simil«^in mü
spiritiun «}«., ptirfectn» nrt Ä" 7^ msp diiimim ita diius ud certnmen cora-
pofiuit et inütriuät, sud i'oruui iiltcruiii ^quem add. Ji) dilvxit ut bouuoi
tiliiim. altemtu ntHlioKiit ut mulutn {rnst^a Autetn luultos alios g^uuit
o(i'*rum iiuoruin ministro», quos Gracci rf(Uti.iii (\SV€\OYC RSgj nomi-
nnnl et illon f uniu» w i'^pd edd ) ri-itiigiiniiti!« qiialvin tiattint equoruai ftttc H,
«•quoruiu tS*, uoeem om. g: ri'piigiiHiitjs nttturav qu»lis duonim edd. —
Loaw corruptus e»l ac ttaide mutilalm; wntentiam eius ex communi
Mim loa argHmmto et ein qune sequuntur tffici pottft f\tiMe hatte: duo
jicnera atigcloruM a deo facta r/-sr inter ge reputpiantia ei diuerna. imum
incomtpiifiiU eoruiH t/nox ueHet »emjter itibi fidem »eriuftdes simiUs exse
»pirittta illius redi (cf. ji 'J] riumpte »ocio», uUerttiu vorruptibile eorum
qui fficU ement ad id. vt ad jyccattum inltcti similes ^ercnt npiritMit iUiwi
jirnui iitquc eius satellitcs). {$> si-il |iaiK üh, (fiitrs ill» om. H) cctrrniitibilta
nou utiqu« «latim cormpta CcurrvptA S) e»t in ortus sui priiicipio (priu-
cjpia ^^r *^ t'^^t ooiiipi>!>it.iiiii ordituituiiiquK inunduin simit (»\c S) mux
(cf. c J4f i-4) doeebimus, » subst^iitiBe caelcsü» uijforv fiiifforv, sed " del
m. t ? S) pi'rut'nm uoluiltatr di^sciuit (dcsiuit >V, d^.siit gi. (-«tenitn in ]>riu-
cipiu pArvs niiiuprsi et (om. Sg) neqiia coudicioui> »[luil ili-uiii Tuoruat et
iddrco ao^li nmiips. quoriiin j)rint?ipi's oraut fi'ir.uit, ex:p. w» / ." R) iili
duo. (9} cuiK Miti'ui diMis i^x his Cii» It, \x\\* g) duubut« aJtHruin boiio prae-
pDeui4S4>t. oltorum inalo, exorsus est itAqui' (om. Sg) fabricam mundi,
Omnibus iis (his S, liüs g) quo» orvaucriit niini^tnintibuH pt iH>r certa ^pur-
Lvpta Sg) oföcia difipositiü. illuui upro primurn et maxlmuiu filiuin pran-
f^cit e. q- f. (»upra J), sie H; dispo^titiH, eiorsu-t itdlur dv'us fabricani tnuiidi,
illitm primtiiu et niaxiiumu flÜuiu praefecit e q. jk., mc Sg; ef. de hoc loca
PtxdegoMtna
Jt<VjRSH}*Vj 1 muiidullum P\ ton. P' et primum G '1 opori
^i IN riu. ex ef nt. 3) B in luufi est artifioi detinit cvdick O pag. 26
(113) 3 in om. H gmaudis HV
132
Pirmiani Lactaiiti
is «t prouideiitia et ratione et pot^st&te perfectus est; de (|U0
Dtuic parcius, quod alio loco et uirtus eius et nomen et ratio
8 i'narniiula nobii^ erit. ueino quaerat ex qDibns ista materiie
tarn magna, tarn mirifica opera deus fecL-rit: oninia i'uim fefit
ex nihtlo. nee audiendi 8uut poetae, qui ainot chaos in prin- &
cipio fuis?;«, id t'nl confnsiünem reruui atque eliMiifutoniiii,
postea uero detim direinisäe oniueni illain coiit^rieni i>ingulis-
que rebus ex coittai^o aceruo separatis in ürdineiuque disohptis
9 instnixiss« miiiidiiiu pariter et orna>se. qiiilius facile est
respondere potestatem dei non intellegentibns, quem credant ib
nihil efficere posse nisi ex materia sultiaceut^ ao parata: in
10 quo errore etiam philo^ophi fuerunt nam Cicero de natura
deorum disputans ait sie: primnm igitur non est proda-
bite eam niatiTiam leruiii uude omuia orta sunt esse
dinina pronidentia effectani, sed et habere et babuisse i£
11 uirii et naturam suam. at igitur faber cum quid
aedificaUrug est, non ipse tatüt niateriam, sed utitur
«a quae sit parata^ fictorque item eera, sie isti pro-
uideutiae diuinae matoriam praosto esse opnrtuit, non
quam ipsa faceret^ st^d quam haberei paratam. quod- >o
si materia non est a deo facta, ne terra qnidem et
12 aqua et acr et ignis a deo factus est. o quam mujia
:njut nitia in hh deeem uersibus! primnm qnod in qui in
aliis dispututionibns et libris fere oniuibus prouidentiae fuerii
2 alio lücol IV Ösa.
BPnOME 9 8-11] 22. -2 cum deus - condidisMt.
AUCTOHEiS 5-9) ct. Oiiid. Mi^tAm. I 7b- 21. 32». 13] fry. 2.
BRSllPVJ 1 hift B'SH prüuideuüae P', alt. e äd. P* 2 iiun<? B»
parci'u» H^, parttus P r&üo*e (a er.) narronda V 3 istn] sit ist« SH
jnateries (-km ex -iis B^J BSH 4 pr- Um] aut unde tarn SU 7 uci*« om. B
diremisjss« (exp, m. 3) P 8 digestts B, describtis ftte- ex di-; ^, de-
acriptis S, discriptioDc c. 10, 2 conpiirat Bvenetnanrntu 9 ordiiia»e S*
IS sie ait edd. 15 eflectum ff st (ante habere) om. B et (ante
nä
hmbmtstj 1. 1. 10 16 et] ae H quidj quibus P 17 fecit V 18 ^^u:
(corr. m.3) P, idein H J9 diu'in'no P' materia 5 20 qua? B ifixa
edd., ipOi B^ iI^8e MSHPV, cf. pag. 134, 23 f*ceret V» 21 est om. H
itec BHP (aed c 1. 1 add P-) 22 o add.B^ 23 is] iia R, .is (h er.) 8
2-4 ftrre uiitiiibus] proe omaibus (|uin M
I
diuin. intt. Üb. II 8.
133
adsertor et qiii arerrimis argum(>ntis inpngDauerit eos qni
pronidentiam non esse dixenint, idem nunc quasi proditor ali-
qui8 aut irani^fn^ pronidentiani eoiiatui> Hst (ollere. in quo 13
si contra dicere uolis, nee cogitAtione opns est nee Uln>re: sua
A iÜi dicta recitanda suut; nee enim |>oterit al) ullo Cicero quam
a Cicerone uuhenientius refulari. sed concedamus hoc niori 14
et iostituto Äcailemieorum, at liceat homiuilius ualde liheris
dicere ao sentire quae nelint: sententias ipsas consideremus.
uoQ est inqnit probahile materiam renimadeo factara.
10 quilms hoc. argnnientis doces? nihil enim disisti quare hoc 1&
nou Sit probabile. itaque mihi e contrario uel maxime pro- 16
haldle uidt^tur, nee tarnen temere nidelur, cogitanti plus esse
ahquid in deo, quem profecto ad inheoillitatem hominis redigis,
cai nihil aliut quam opificium concedts. quo igitur ab ho- 17
*s minc diuiua Ula nis diH'eret, si nt homo sie etiam deus ope
indiget aliena? indiget autem, si nihil molih potest, nisi ab
alltMO illi materia ministretur. quod si fit, inperfHCtue utique
uirtnti» est, et erit iain potentior iudicandus materiae insti-
tiitor. quo ergo nomine appcllahilur qui pofi'ntia dfum uinoitP 18
siqiiidHm maius est prnpria faoere quam aliena disponere. si 19
autem tieri noa potest ut sit poteattos deo qiiicquam, qnem
necesse est perfretae esse uirtutis potestatis ratioiiis, idem igi-
tur materiae t^etor est qui et rerum ex materia eonstantiuni.
neqne enim deo non faciente et iuuilo esse aliquid aut potiiit
X5. aut debuit. sed probabile e$t inquit materiam rerum 30
»>
AUCTOBES y 25J cf pag 132. 13-16.
BKSHPVJ 2 uou ess» — ti-aafuf» (ne) prouldeittiam in mg. add. m. 1
uW 0/ iH ant. 8 3 transtlgiini H 4 nellLi P 5 di'^tata HS 7 achi-
dpmicorum BHH, acediraiconun V 9 ipsiiw V 9 ronim om V & f \. P^*
lü nihil] non B 11 itaque — i>rol>fkljilo om. P mihi] nicUil S 14 cui
ra$. er cum V*. oum codd. rtcent. et Ifeumannwi opitici'um H^ 14. 1'> diOv-
nt Cdilf«rt H) igitur ab homine illik diuiD» ui^ SH 15 djtfert BHP^ $. I.,
diffrm* P', diffiTrct V si owi. B si at] sicut V 1*1 indip-t {g ex c
m 3) P muii'ri V 17 »it S 19 quo. (d er.) V itotoiitin. Cm er.) B
20 ptuit (\h\n>wr*! tuiec fieri non potpst propria farere quani nlieu« dinpo-
MTP jp', f,r/jiJMjf, P' 21 quem] quam .V 22 perfect»* (exp. w. 3) V
SS flctor iwil ßctoivm S, hvUtr TT 34 es54t add. H*
^
134
Finiiiani Lacranti
^et) habere et haluii^^e uim et naturam suam. qaarr
m'm potuit halterä nuUo dante, quam natmam nuUo geoe-
rante? si hubuit uim, ab aliquo eam sumpsit. a quo itutem
21 sumere nisi a deo potuit? m habuit natiiram, quan utiqne
a nasceudo dicitur, nata est. a quo auteiu nisi a deo poUiit &
procrpariV natura enim, qua dicilis orta fji.-^e omnia, si oonsi-
lium nou habet, eftieere nihil polest: si autem generaudi et
faciendi potens est, habet ergo ronsilium et propterea deus sit
22 Decesse est, nee alio numiue appfllari potest ea ais, in qua
inest et prouidentia excogitandi et eollertia potestaftque faciendi, lo
23 melius igitar Senei-a oinnium Stoicoium acutisifiitms, qui uidit
nihil aliut e.sse naturaiii quam deuni. ergo tnquit di>um non
laudabinins, cui naturalis est uirtns? nee enim illam
didieit ex ullo. iiniiio Uudaiiimus. quamuis enim na-
turalis illi sil, sibi illaui dedit, quoniani deus ipse i»
24 natnra est. cum tgitur orlnm rerum Ivlbnis uaturae ao
detrahis deo, in eoiliMU luio ha^i^itan.s uersura soluis, Oeta.
a quo enim tieri nega,-;, ab eodeiu plane fieri mutato nominei
25 conflteris. sequitur iaeptissima eomparatio. ut fab(>r inquit
nuTii quid aedifif^aturus t^st, non ipsü f»cit materlam, »
sed utitur ea quae aU parata, ficLorque item cera, sie
iäti prouidentiae diuiuue m-Litfriüm praet<to esse opor-
tuit, non quam ipsa facuret, sed quam haberet. para-
26 tarn. iiumo uero non oportuit: erit enim deus minori? pote-
17 »1 Ti'ront. Pliorm. V 2. 15 a.
AVCTOUES 12J frjr, 122,
rJ] cf. pag: 132. lö
KXPILATOHKS % 21J cf. Isidor. orig. XI I, 1.
est] ibi'I
15 ». dfus ~
BRSJIPVJ 1 et addiJi ex p. 133, 16 habuisse] httbuisse üMiiin^r B
4 Sil poi^o ^i ^ & ^t (^P- ni. 3) B 9 ui» üi». H 10 etj post £>,
pöst B\ i»i't sie B' cogiMtidt H potestatjsque (\txt m. 3) B 13 eoim
om. B U 'di'dicit H^ landauiitiu.H V^ illi naturalis S 15 Uli*
fs tr.) H 17 liaVBitaua JS, hfsiuus ac H; haesitaa eodd. Terent, ueraiira
Boliüs V, (fiMHl po^tutut fWLriw geitimliarum Jxicitiniii; uoraunun soluis eett.f
uorsiirdin solues codd. l'erent. exctpi. uorsura 0, »oliiis />/,' gft^tn (n er.jB,
«Ol. H, gretii V 18 iiepial nejfaa mtuidum SH 20 US V 21 «un B
|iarkta> F' idcm H 22 matcrin H 23 non qnam) nuntquAiu H
ipsa fdd. (cf. png. 132, 30), ipse C, nisi guod ex ipsa uel ipaa B*
diuin inst. lib. U 6.
195
slatis, »i ex pai-ato facil; quod est bominiii, faber sine ligno
nihil aedificabit, quia lignum ipsum facf>rtf non potesi; non
poHRp aut<>m iiihorillitatis hnmanaR est. deas uero facit sibi 27
ipse materiam, quia pott^st; posse eoim det &st; uani si uoii
A polest, deus non est. horiio facit «a eo quod eAy quia per S8
iiiortalitatein inbecillus est, per inbpcillitatpin defiaitae ae mo-
dicao potestatis; dens antem facit ei i'o quod non est, quia
per aeternilatem fortia est, ppr forlitudincni potostjitii^ Innicntiae,
quae fine ac modo oareat sicut uila factoris. quid er^o mirum :29
lo ni factnms mnndum deus prius materiam d«^ qua faeerpt pra»v
parauit et pranparault i-x eo quod non erat? qnia uefa8 est
deum alinnde aliqnid mutuari, cum ex ipso nel in ipso sint
omnia. nant si est aliquid ante illuin, i^i faetuni «'st qui^"- 30
quiun non ab ijtso, iam potestart>ni <lei et noraeu amiMet. at
ts (•nim materia uuinquam facta est sicnt deuR, qui ex niat«ria
fK'it hune nnmdnnt. duo igltiir i.'onstifuuntur aeterna et 31
quideoi inter se contraria, quod fieri sine dipcordia et perni«Me
noa potf^fit; contidant enim neo«f;se eRt ea qnonim nis ac ra-
tio diuei-sa est. sii? ntraque aetnrua ♦»•«st* no« poterunt, si re-
v> pugnant, quia supei-are aiterum oecesse est. ergo fieri non 32
potftst quin aeterni natura sit simples, ut inde omnia uelut
ex tonte descpnderint. itaqne aut dens ex matpria ortn? est
aut materia ex deo. quid lioruni sil uerius facile est intellegi.
ex his enim dnobuii alternm sensibib^ est, alteruin caret seni^u. 88
» potestas faciendi aliquid non pot«8t esse nisi in eo quod sentit,
ÄUOTORES 12 cam ex i|.«o — omni»] cf. Rom. 11,8».
BRSHPVf 1 faciat S if-alwr S' 2 aHdificauit B'^B Ü hninanae,
oU. A fUl. m 3 B &)bi otit. SU 4 eiiini] uutem ß du R* b per
OW- Ä 6 raort.-Jitate- (m er.) R iubei:oiU«us fi er.) B, iitbe«:iUiri3 ftxp.
M. 3) P 'dfifiiiitAP V* Mc] t-t SH post modic«« cms. bc fi 7 f e-
cü S 9 Ane* (m er.) B modico B caretH lU facera P U et
pra«parauit oih SH "«p P> 12 naocu^ri H'V^ in \p<iv P' 13 alt. «I
otH. V: et si edd. H n1)^pso ('bi m. 3 9) P Iam et H, itm om. V
amiltit // lö fecitl t^git P ah A«tternB inci\)H codki* (i pag. ä7 (134),
cuiu» in uerM. 1—3 et 14—31 pJeraqtie legthaniur t!Vi{üUhm J9^ eiqlui-
A
dem 20 nimpfrare H 21 wterni (nie corr. m. 2) R, aeternii P
ue'laf r' 23 quod F' hor.um (t er.) B rncilins ß 24 hiB» P»'
MlUku* fm cr.^ fi, senxttip P 2fi ot potestas B
Firmiftui Lactaati
84 quod sapit, qnod cogital, quod uiout^tur. uec üicipi aut tieri
aut coosummari quicquam polest, nisi fuerit ratione pronisum
et qaemadnioilum fia( antequain est et qucriiadinoilum poustet
85 postquam fuerit eflectum. ilenique is faiit üliquiii qui habet
uoluuiatem ad facieudum et maaas ad id quod aoluit iupleii- s
dum. quod auteiii iiifeusibile est, iiiern et torpidurn seiuper
iacet; nihil inde oriri potent ubi uoUu^ est niotas uoluataiius.
SC cam si omne aniiiial ratione eonstat, certe naaci non pntest
ex eo quotl ratiou»* praeditiiiii uoii est, uec aliunde accipi polest
87 id quod ibi unde petitur non est. nee tarnen cominoueat lu
aliquem quod animalia quaedaui de terra uasci uideutur. haec
enim non terra per se gignit, sed Rpiritus dei, sine quo nihil
88 giguiiur. non ergo deus ex inateria, quia sensu praeditum
ex insensibili, sapiens ei hruto, inpatibile de patibili, expers
corporis de corporali nnmqnain potest oiiri, sed inateria potius i»
89 ex deo est. quidquid est eiiim solido et eoutrectabill corpore,
nccipit pxternain uim; quod aecipit uini, disHolubile e.st; quod
dissoluitur, interibit; quod interit, ortum alt necesse est; quod
orluin est, habuit fonteni unde oreretur id est fartorem ali-
quem sentieutem prouldum peritunique faeiendi. is est pro- n
40 fecto nee uilus alius quam deus. qoi quoniam sensu ratione
prouidentia potestate airtute praeditus est, et animautia et
B(G)BS(~ 4)HPVJ 1 Aut H-^ri.. aut P 2 mtione. (m er) V 3 »t
(juemadmudum fiiit atit»iiinii) e^t om. £' (in sup. mg. aiid. B*) GP 4 ei
].ystqiuuii R, "Jiosrquam P^ Lis it^'S Mi bis facit antvfua part codids 8
»nmuni deficit (fol SSb) 8 amstatj iifii coiutat B, idem in G fmsse
iio indiattur 'non' JR* 10 id om. B U uideiuitur 11 12 terra]
terra ea IT ge] se noo V\ uoij dtl V^ 18 quia] quo « (corr. w. 2) B
praeditu» f^in er., s m. 2) Jt, pni»*(titiini (sie corr. w ?) ff, iiraeditua P
in [praedlitum ex io) deainit codici« (f pug. 2! (134), sequHwr pag.28 (13'iJ,
cuius in wrnx. a:i—:il jtnuca iegebaiitur H sen»ibili B sajiiprinl sapit
noü B patihile V lü enim est V coutrcctabü»; Ä', contractabili P
17 et'ii'tiTüam (2 tifl 3 Ult. er.) H af'cipit tiiin dis- om.P disKoIuibile RV
18 dissolui V iiiteribitl interit edd. interit ortum] intcritunwn P
quod ortum eal om. P 19 babuit) haliiiit utiqiit' R oriretur (t er
e Ä»/"; HPV, orpretur (corr. m. S) II 20 faci«udi is] faciendis 3, fv
riuiidil*» V profretio (exp.m.2) P 22 pnid^'ntin B, pr*>*dcotia Cotü«nu.
eiu H.l m. 2) y. pnmideiitiai.ti P pr. vi] nt euiin R et ^loimaatia om. P
diiiia. inst, lib. II 8.
137
inanima ereare et efficere potPHt, quia tenet quomodo sit quid-
que faoieadum. niateria uero semper t'uisse non potest. quia 41
xnutatioii^m non capeiet, si fuinset. quod enim semper fuil,
sfttnper t^sge non destinit, et unde afnit priucipium, abesse liiun
5 ctiaiQ tinem neeeese est. quin etiam facilius est ut id quod
hahuit initiiiiii flne careat, quam ut hairfal tiuem quod iuitio
caruit tnateria igitur ßi facta uon est, npc tieri ex ea q^io- if
qnam potest; si fieri ex ea uon potest, ne materia quidem
erit; materia est enim ex qua Ht aliquid, oiiine aulem ex quo
10 fit, qnia Tecipit opificis manum, destruitnr et aliut esse incipit
ergo quoniam tinem halniit materia luni, cum factue est ex ea -13
nmmlut<i et iuitium quoque halmit. nam quml destruitur,
aedificatnm est, quod soluitur^ atligatum, quod iinitur, inoeptum.
si ergo ei coinmutatione ac fine materia coUigitur lialuisse
15 prinnpiuin, a quo iitio ßeri nisi a den poluit? t<oIus igitur AA
deus est qui faetns non est, ot idcirco destruere alia potest,
ipse destnii iioii potest. peniiaiiebit semper in eo quod fuit,
qnia non est atiuude generatus, uec ortus ac natiuit&s eins ex
aliqua re alt4?ra pendet, quae illum mutata dissoluat. ex se
so ipso est, ut in primo diximus lihro, et ideo tulis e:st qualem
flsse se Qoluit, inpa^sil>ilis inniutaMIis incorniptus heatus aet«*r-
niifi. iam oero illa couclusio qua seuteutiaiu termiaauii 45
molto ahsurdior. quodsi materia inquit non est a deu
facta, ne terra quidem et aqua et aer et iguis a den
9!> factQs est. quam cailide perieulum praeteruolauit! sie enim i6
20 in primo libro] c. 7i 13.
AUCTOhklS 23] cf. pag. 132, 20
BfGjhHVV] l inftniroautia H, miminil'a F' 4 sempvr esse om. H
atifuo] eRM 7? hinc om. H 5 ut* V 6 ut on B Id quod H
7 canwti P' igitur] ergo V nev V» 10 wwpit BH U %8f J"
12 qnodqnt' R^'H distruitur R 13 sollitur B\ Bolul'tur B>, 8oUaItur
(\ er.) P 14 oj] in H tu [ex] c{omui]:uta> dainit codicia O jwijf. '^S
(t33) materiae RPV eoUegitur V aj) tf,o K' 16 distru^re H
17 reroant'bit H 18 nc] nee H 19 alt^ri»] ab altera H mnti>Ul
lautpt ae B 21 se esap B se om. PV^ iiicorrupt,us, ••• ftis m I '/} P
aetcnius om. P 22 num" RP 23 'alCBurdior if' pott nbsiirdior a. l.
est V* poH tvrminauit add. Tullias edd. döo P 24 nev P^f et
Ijfois — facliis "Hl om. P
\m
Firiiitani Lactanti
supfrins illnt adsutnpsit , taiiiquain probationo non indigeret»
cant id malto esset inccrtius ijuam illud propter qii(Hl adsump-
ttim *>st. a'i iion est iiiquit a deo facta inat(*ria, uvic.
47 muniiuB a deo factus ^st. ex falso maluit colligere quod
eet falsum quam ex uero quod uprum, ot cum deheant incerta &
do iMüiis j>i-(iliari, hie jirohatioiiHni siimp.sit ex inwrto ad <'Ut*r-
48 teiulnm qiiod erat certuni. natu diiiina prouidentta ettectum
esse mandnm, ut taceani de Trismegisto qui hoc praedicat,
taceani de carniinibits SiliyHarum 4|ua>' ideiii nuiitiant, taceani
de prophetig qui opus mandi et opiticiuni dei uno gpiritu et n>
pari uoce testautur, etiam inter philo.sophos paene iiniuert^os
connenit; id eniin Pytfaa^orei Stoici Feripatetici, qiiae sunt
49 principales omnium disciplinae. deniqne a primis illis septciii
sapieiitüms ad Soerat*'n usque aß PlatODein pro eoiire.<s« et in-
dubitato habitum est, donec unu» inultis post saeculis extitit i&
detirns Epieums", qui änderet negare id quod e&t enid(>iitis8imum,
studio seilicet iimeuieudi noua , ut üoniinii .suo cont^titueret
60 disclplinam. et qnia nihil noui potuit reperire, ut tarnen
dissentire a ceteris uideretur, uetera uotuit cuortere: in quo
illum circumlatraiites philosophi fmini's cotirguerunt. certius w
est igitur munduni prouideniia instrucruin quam materiam
61 prouidentia eongfobalani. quare non oportuit putam idcirco
Don esse niunduiu diuiua prouidentia factum, quia materia
AÜCTORES 31 ct'.pag. 132. 21. § 4S-5U (EpicunisjJ cf. aA tVg.368
(pRg. 247, 27), 8 TrismcgiiiUtj of. fiagint-uta sip. Stoli. eol. I f.. IC>. 20.
ö Sibylloriiml cf. frg. L II (pag. 8. 5 Friedl.) et passiiu.
BliHPVJ 1 jtj-ulijitioupui B iiou ow. P ti ■^L'uerioii-Juw S^ 7 cratj
eaf; B 8 ut tiK^euin om. P trisjuegesto B i\Vd w iju» V &jU»*
banim V 10 proph^-tis (o er.) P artiticium P et] ac B 12 eoiu-
utriiit B*. ,corT. B^ id cnim om. P pythngon"!' B', pythagorici S
porypathetici V et q«ae K, t|ui P 13 prineip'nl'es i>5 M ad] n. HV
socnttent B, sorrnt«* i'n ? er.) V iic R, ot iid B, ad HPV yUta'imu 11^
oonfnsi i", corr. P^ et| nee B \b saccidl P eristitit *if V 16 (Iü-
Hnuu B qaia n»deret Ci crj H nudircT B'P'K', wrr, flJp'r^ n»-
gare« <X er.^ jB 17 et W nomioi B\ corr. B^ oonstrucret Y
'2U cprtnm H 21 materia B 22 prouiiJ«nTiii.nij B* 23 prouidentia —
ditiioitu») prouidenlJ;\ sit cffetta- ^a ex u m. ^, s er.) «cieadum itaqatf
(s. l m. 3) etiam muteriaru fuitim cssi' diiunitus Ä
«jintti iiiHt. üb. U &.
13tf
i
(♦inR diiiin» proniil^'nti.'i facta non sit, sed qiiia mnndus dinina
prouidi'iiUu sit eäVctus, ctiaui iiiateriuiu factain v^ise (liuinitui<.
crfdilülius est (tnim materium potius a deo tactani, quia deuu 53
polest omnia, quam innnduin noD esse a deo faotttni, quia sin**
mente rationo ronsilio nihil Ünvi polest. UBruui h&w uoii öS
CiL'uroni» est ruipa, sed 8ef.tae. cum enim sui^^episspt dispa-
tationera qua deoniin natnraia tollerel, de qua pliilosopbi gar-
riebantf omnern diulriilutcni i^^iiorantia ueri piUauit ess« tol-
lendam. itaque di?os potuit toUern, quia non eraat: cum 54
autcm prouidt'iitiaiii diuinam quae est in uuo deo aonaretur
eoertere, quia eontra uerihitem niti ooepenit, deficientibiis ar-
gunientis tu haue t'oaeam neces^sario deindit, unde se extriuare
non possot. hie ergo illum t^neo haenmtem, tenea deftxunif
quoniam Lucilius qiti ooiiira disserehiit oiiiinulmt. hie est 55
cardo reruni, hie ui^^rtuiitur oiunia. explicot t^e Clotta si potest
ox hac uoruginCf proferat argumenta quibus doccat Heniper
Wisüt» materiani, quam nulla prouidentia effecerit, ostendat
quüiuodo quiequaii) ponderosum ei graue aui esse potuerit
sine auctore aut inrnutari ualuerit^ ao dcsicrit esse quod se.m-
per fuit, ut inciparet esse quod nuniqiiam tuit^ quae sj do- 5i>
euerit, tum demuni ad.sentiar ne iiiuuduni quidenl iliuina pro-
uidentia coni^titutum. (?t tatiien sie adsentiar, ut aliis illum
laqueis teneaiu. eodeni enim quo noiet reuoluetur, ui dicat 57
fit materiam, de qua itmmhis est, et luutiduui, qui de materia
B(G)RHPVf 1 Sit] est H 2 esse] hÄ i" « •sei' Pi disputa-
Uoßi' H 7 qiii* V natura Jl tolleivtur H ab Ebaut oiiiiii^m
diuiiiitxlPm iHcipit codiciH G png. 39 (78) paette tuta leda 8 diuinitAtemJ
ueritnt^in P ignorantiiMii (exp. m. 2) B^ i^orantJS (aed " mihim ceii.) G
put«t £>, put^t £1 g Tueruit H 10 in uno de»] um (i tx o m. 2)
deo B, «. l. jiropria ndd.K^ W deficieutt'bu\s B 12 iiucessuio om.G
a
13 putuiC B, po[tuit] G ego HP edd., -»go (er eriw., « s. I. m. 3) V
H qnouiAU)) <imd BG ommutuit C est) eat ergo F 15 hu*c (i ct.) S
nert^'ütur BG 16 hac om.BG 17 effwienit K 18 quiquam G et] ant P
ITaiiem'u'tit vs^v fm Unta del. m. 3, a «. /. m. 2) B, gni[u?m *:]»»« G [to-
terit JI lU oiietoru. (m er.) P inimutAtP K' oolucrit P ac] »iit S
i
dc»it-rii (alt i ex i m Sl) B 21 luiic H S^ uolet («le eorr, m. 3) S,
non milt P 24 mfitfrin P iiui de! ipiiil^m OP
140
Firiniani Lnctnnti
est. natura eititisse, cnra ego ipsnm natnram dnuui pssp con-
53 t^nilam. tiec- enim pot4>st facere mirahüia id «st ooasiina
ratione constantia nisi qui habet inentem prouidentiam pote-
5H statem. ita fiet ut tieus f^cerit omnia nt-c qnicquam esso
60 l)ü^:8it oiuniiio iiiiod nou origiiii^m a deo traxerit. at itletn »
ijuotiens Epimmna est ac non uult a deo factum esse inundiim,
quaereie solet quilms mauHms. qiiibus maehini^, quUius ueotj-
liua, qua nioliiioue taiitum hoe opus fectM'it. uideres fortasHe^
61 si eo tempore potuisaes esse quo fecit. sed ne pprspic^ret
bomo dei opera, uoliiit eum inducere in huiio tnuiidunt nisi it>
63 pt>rfectit« oninihus. sed ne induoi quidt^m pulerat: quomodo
enim snbsisteret, cum fabricaretiir desuper caf^lum, terra subter
l'utidaretur, cum fortasse utnida uel nimiis rigoribus torporata
foncreseerent uel igneis rabiribus incocta et sulidata diiresee-
rent? aut quomodo uiiieret nomlura soie instituto nee ftugilms w
aut animalibiis natis? itaque necesse fuit honiinem poslrf^mo
tieri, cum iam innndo ceterisqiie rebus manus summa esset
6S itiposit«. d^nique sanctae litterae docent bominem fuiss^
ultimum dei opus et sie inductum ess« in liunc muudum
quasi in doiuum iam paratani et instnictam; illius enim causa «
64 faeia sunt omnia. ideiii eliam pot-tai' latenlur. Ouidius per-
fecto iam mundo et uniuersls animalibus tig^ratis hoc addidit;
sauctius his animal mentisque capacius altae
derat adhuc et quod domiiiari in cetera posset,
natus homo esL
ÄÜCTORES 7] CicL de nat deor. I 8, 19 * 23 m] Mel I 76m.
B<G)RIiPV] 1 est (exp.m.3) S naHiram BG tum B ergo BGH*'^
4 ne JiP potent cs»o G S in omniuo äftiinit corfici» G pnfj 20 (78),
Mquitttr pag. 30 (77J, cuiM in uers. 31 pawtte lUtfrae legebantur 8 'niV>-
litioDe B" hoc Untum R, id c&utum boc H uidere B, iiidprot H,
ui*l**rft? fftrp, m. 2) V fortasso] fortaBs* iwtuis9»yis' (s tH.3) B 9 po-
tuis8«t ff qno] quo« i^d tr.) deus H, quo- ß er.) V 10 o^vräi ("m. ij B
modum K' 12 cum] quae B terraque B BUb'Jor' P' 13 linumdB B'
uimis S^HY^. corr. B'T' an frigoriljus? cf.c9*S toritnntta PaniKUiuM,
cf Buf»etttaH»um, coriiorata C 14 vonVreBcereiit B^ ¥,oMa P dureaeo-
ret ß.diirent // 15 aolo B IBe.t^'scr) B ductutn ff 21 obidiu» ff«
proferto 7» 23 »an<rt'i'u« V hio H lueDti-iii«» if cnpatiu^ P, caputris ;•
alta edrt'erat (^ et a 8.1m, 2) V 24 dcrat PY\ dwiat BR, dmdfnit H
«
<)iujir inst. lib. 11 8.
141
sdvo nef)fi8 existiniamtum est ea scj-utari qaae deua uoluit
0886 celata. uerum ille »oo audiendi aut discundi studio 66
requircliat, seil refellejidi, (juia confidcbat Deminem id poüsn
dicere: quasi uero ex boc putandum sit nou esse baec diniui-
6 tas facta, quia quomodo facta sint nou potest peruideri. an ii6
in H educatuä iu domo faire facta et ornata uullani uinquain
fabn<>ani uidisses, donium illani puta.sses non vsse al> hüiuiue
aediäcutaiu, quia quomodo aediticetur ignorare»? itlem profecto
de domo quaereres quod nunc de inando reijuirin, qqibuH
inanibus, «jnibus ferranientis honio tanta esset opera molitus,
maxime st saxa ingeutia, inmcnsa caementa, uastAä coluiuiiaü,
opns totuin sabtinie et exeelsuni uideres. nonne haec tibi
humananim uirium luodum niderentiir excedere, quia illa non
taiu uiiibus quam ratioiie atque artiticio facta es^e nescires?
qnodsi hümo, in quo nihU perfectum e^t, tarnen plas efKcit 67
ratione quam uires eius t-xiguae patiuntur, quid est cur incre-
tdibile tibi esse uideatur, eimi mundus dicilur fai^tus a deo, in
qao, qaia perfeclus est, nee sapientia potest habere terminuni
nee forüludo meusuram? opera ipsius uidentur oculis, quo- 68
mudo autt^m illa feoerit, ne mente. quidem uidetur, quia, nt
Hermes ait, mortale inmortali, teniporalfi perpetuo, corruptihü©
incorrupto propinqnare nou potest id est propiutj accedere et
I int^llegi'utia sub!^equi. et ideo terrenum adhuc animat rerum
caelestium perspectionem non capit, quia corpore qua»;i cui^todia
k
¥
AUCTORES 9 S.J of. png. 140. 7. 21] cf. frg. Herinet. ap, Cyrill.
c. lalmn lib. 1, uol VI j.a},'. 31 C — 3*2 A Aub
BRÜPV] 1 uoluit (leuB B 2 aut dücendi on. P disceiideiidi V\
ro*. et 9.1- corr. V* & peniideri (a. l. e, tax o, corr. m. d) P 6 ia domo]
in M «lö V fttbr^cata £■, fabrefavta. S* nulla umqiiaiu (' tuUl
ii
et um in itu. m. 2) V 7 fabrieara (itie corr m. ä) R uidiisev J?>
'h'oniine P^ 8 aediftcntA JET aedifieatur P, aedific&retur H igno-
)lM 9 qaa«reris P 10 opera «s«t B 11 ceuentH BIIPV
utnr F' U artefido BK corr. B' 16 eins om. P 19 oj'»
ram P ui'tvf^Q^Pf w^u^i i^^V- "*■ ^) ^ 20 iUam P 'luia H^ 21 inor-
Ule« ^m er.) H immoruli (nit. \ ex n m. 2) R temporali (i tx b> R\
tempoiv V i^rpirtuu (v m. 2) R '22 proprius RP et] ntquo R
1
10
Fifuiuni Lftclanti
saeptnm ti^netur, quomiuiis soluto ac Ulmru seasa et^nal ouinia.
69 äciat igitui' quar» inejitp faeiat qui res inenanabilei? qiuicra
hoo est eniiii iiiotluiii (-oitiliflouis suae transgredi nee inte]]
70 gen' quou^iqiiR lioinini Vwcat arcfidprß. doiiiqu« cum aperiret
bomini ueritatem deus. ea sola sciie nos uolnit qa&e interfuit
hoiuinHm scIk ad uitam ronspqiiRndam, quae uero ad rurio-
sam ot piofaiinin ctipitlitatMiii {lortiiiehaut, rpitionit, ut ar»aim
71 essent. quid ergo quaeiih quae nee potes scire uec ei scias,
lioaiior fiesV perfecta est iu homine sapientia, Hi et deum
c»8« unuiii i'X all ipso faotu esse uniu^rsa f^ogno^^f-ak
1 9. KuDC quouiain refutauimus eo8 qui de mundo et de fac-
tort* i'iiis di'O aWU'V si'uliuiit quam ut'rilas haln^t, ad diuitia
muiidi fabricani reuertaiiiur, de qua in arrauis rellgionL^ sanct
2 litteris traditur. t'eoit igitur deus primum omDiuin caelom
et in sutdime suspendit, quud esset sedes ipsius di»i nonditons. i6
deinde tenarii fundaiiit ac suhdidit eaelo, quam homo cum
cet«ris auimalium geueribuB iucoleret. eain uoluit umore eir-
3 otmiflui et contiueri. >iuuin iiero liabitaculum distinxit clarii
luminibuB et inpleuit, sote scilicet et luoae orbe fulgeiUi ei
astroram niicantium splendentibuü ^ignis adornauit. teueliras n
auUm, quod est bis coiitrarium, constituit iu terra; nibil enim
per se coulinet luminis, nisl aceipiat e eaelo: in quo posuit lu-
ceui perenueui et superos et uitani pcrpt'tuaiu, e( contra iu
4 terra tenebras et infero» et mortem. tanto enim baec ab
illis superioribus dislant. quautum mala a bonis et uitia a uir- ^
5 tutibus. i])sius quoqiie tt>rrae bina-s parte? contrai'ias inter
taJH
am 1
EPITOMK U-'Äj L-. 22. 2 cuoluiuque — adornassct
EXl'ILATORES I8-20| Isidor orig. XIII 4.1
^
B(0)hHVVj 1 wptum BH 2 supra quxfrot (tic) add tiui.'rit »m. post. B
3 rnundum ex mudum H- G alt. ad] ad s^ (txp. »t 2) V 7 nrcjiiuutft X
8 »eifi B 1* Aas V, fort. recU 11 uuiu B W oniiniuui H 15 niblt-
mes (exp. m.l?)P Iti fimdauit tcrmm P 11» scilicet sut (.tic) P 20
euitÜA. f a Tfuebra» indpit codicis G jmg. 31 (21Q) paent tota h
21 bis qüod est V li'Is est H terram G 22 oisi an. & «e (a tr.) P
23 supcrow B* süperos »t uitATn| snper uitam G ^( (untt uitam) nm P
et (ante coDtnt^ p> B, tun. H 21 timtuin H 25 i]iiantu BG pr n H,
om. ttU, alt a om BGPV 2« lipsl] G t«rr«. (as er., e g. l m. Ü) V
ibii- I
tliolii. inst tilj. n 8— <>.
t
I
I
se diuersasque coii.*4tituit, orit^ntem scilicpt occideiitenique. i*x
qaUtus orieos deu adcetisi^tur, quia ipse Iun]itiii> fons et inhi-
sUator t*8t rcruiu t't quod uriri uos faoiat ad uitam sempiter-
natn: oecideus aulem (■onturl)atae illi prauaeque nienli adscri-
l)itur, quod Itinien aijscondal, quod teiieltias yemper indiical
ei quod hominos faciat occidere aiqu*^ iulmiic pr*ccatis. nain 6
i;icut lux ori(>»Us UHt, in lucti aut<*iii uita? rativ uerüutur, t>ic
occidentis teuebrae sunt, ia tenebris auteDi mors et iuteritus
(!0Uliu4*tur. dtfindt' altera^ partus eadeut ratioue diini^usuä 7
f«t, iiiiM'idi^m ac si.'ptenthoiu>in, qnafj partes illis duahus socitv
(ate iunguntur. ea eniin quae est solis caloro flagrantior, 8
proxinia est ai coliaoM oiienti, al illa quae trigorihus ac per-
petuo gelu torpet, eiusdein est ouius extrt^iuus occasus. nam
Bic^at contrariae sunt lumini tenebiae, ita rrlgiis calori. dt 9
igitur ralor lumini est proximus, sie ineridie^ orienti, ut frigiis
it^nebris, ita plaga septeutriouali« occasiii. quiltws singiüis
partibtts sunm tempns adtribuit, ner sciücet orienti, aestatein
Dieridianae plagae; ocfid^nlis anlumnur; «st, septeutrionis hiber-
Duui. irt Ins quoque duabus partibus, meridiaoa et ^epten- 10
trionali, figura nitae ac mortis contiuetur, quia uila in catore
est, mors in fiigoiu siout autcm ralor ex igni est, ita frigus
ex aqua. secundum harum partium dimeusionem diem quo- 11
i|ue fecit ae noctem, quae spatia et orbes teinporuin perpetuos
EXPILAT0RE8 -1 a ocridem — inducat] laidor. oiig. XIII 1,4.
n(G)B(—n)ii'(a 13)HPV} 1 BiillMt vi occideiiteinaiie GP\ ut «x-
[ pM»*. i" 2 »usftur O luminis (9 in ras. exhfin.3}P 4 prtftu]i-
I qii« G, pniuitqtitt //' 6 thoiii)ii«9i 1" 7 mtio uitae H 10 iic om. O
I yorfitac Ä', sociüt-tf Ii\ sociStap B', Rf^lcin<f)[n]t' G II est om. BG
■ (idor P fiagmiitior est BG, frautior Ji\ fr»gUntior H, flu^ulior V
' \'i qiiaori^oribus 1» quafrigoribus corr. H *' rrigidioribiu B, frfg[iiior]>:ib.) G
' ^\ rt H 13 -KTciaus JJ"'" in occasus ! deficit R (fol 55 b), a nam incipit Ä*"
lii in itA [pU] dtsinit codicia G paif. 31 (ttS), iequititr /m^. 5? (llt), eiitm
1»
' iK ner«. t. 2. 30. 31 perpauca Ugehantur |>lagn est P («eptPiitri.loJ-
' iiia G, sept«>Dtrioui« 2iV 17 He^t^tt■ H 16 ^brv P »ntuiitiiie Ji
i est) et P Hcpci^ntriüiiiklitt H hiherourn scripsi, WütcniMü ('; liiniii!« edd.
19 uioriiliaDAtf M 8c|ttcntnvnali. (* er-) P "21 igne IUI '2'i di.- H
\ Sa quftc//, qiiiB*' fi deL et em$., noM corr.tJiV, qui« tejqt. m.Sf) P oihhP
I
144
Firuiiaiii Lac1»oli
I
10
15
ac uolubiles, quos nocamus aniios, aiienia pw iiifcs sucpessione
couticiaiit. dies, qncm prinuis oriens submiuistrat, dei sit ne-
cesse est, ut ontnia quHceumqiie meliora Hunt, nox autem,
quam ocoidens extremus iDilucit, eius scilicet quem dei esse
aumulum diximu^. qiiae duo ftiam in hoc praescins futurorum
deus fecit, ut px bis nt uerae rnljgiouis et fulsarum supersti-
33 tionum imago quaedam osteDderetur. nam nicut sol, qiii ori-
tur in dii>m, licet sit unus, unde soleni e^ae appellatnra
Ciwro ßult uideii, quod obscuratis sideribus solua ap-
pareat, tarnen quia uerum ac perfcctae plenitudinis lumen
est et caiore potenlissinio et fiUgore clarissiino iuluslrat omuia,
ilK in deo, licet sit unus, et maießtas et nirtus et t^Iaritudo
13 perfecta est nox auteni, quam prauo illi anlitheo dicjmus
adtributam, eins ipsius inultas et uarias rpliglunes per t^iinili-
14 tudinem monstrat. quamuiß enira stellae innumeiabües mi-
eare ac radiäre uideautur, tarnen qnia non sant plena at 8(k
lida luniimi, nee ealoris pra^ferunt quicquam nee tenebras
16 nmltitudine sua uiucunt. duo igitur illa principalia inueuiun-
tar, qnae diuersani et oontrariam sibi habeni potestat**ni, calor
et amor, qnae mirabiliter dens ad sn^tentauda et gignenda w
16 oninia exeogitauit. nam cum uirtus dei ßit iu calore et igni,
nisi ardorem uimquo eius ailmiita umoris ac fri^'oris materia
t^mperasset, uec nasci quipquam nee cohaerere potuisset, quin
17 stutim c'onHagratione interiret <|uidquid esse ooi^pisset. undß
5 (lixiniiisj c.f. g 5 (II 8. 4) Al'CTOHES 8) de iial. deor. U 27. Bö.
EXPILATORES 8 s.] hidor. eng 111 71. 1; de lut rer. XXIV X
{•ex Lud. ut nid., non ei Cic , cf. Cic. "sol difltus , Lact. 'soK-in . . »ppellhtiun*,
Isid. 'sol ai^iieJUtus").
D(G}R''UPV] 2 pfrUciftiit H ]>rinuuii B*, iiritnniu U 5 quac duo]
qu.-uido B Ö iis edtt religioaes B falsorum It', corr. B^ 8 «f iJ"
9 uidcri] uidelicet Ueumannus ntalim vcuuctis) sidenbuti er utroque toco
hidori, «ix omuibu») ex Cic. 10 luiiieo] nomvu P II poliosiiuo PV
iulustrat fin add. m. äj V 12 um P et i-Iariludo ('et ein add. »*. 2) V
113 «« diiimus ? 14 in !ai)iii<,i>[Il(j,i(u] ätsinit codici« G paij. 32(111), et-
quitur pag. S3 (tSH), cuiu» in uerss. 7. 2 paiKa legthatüur 15 demon-
atmt BP, <ino\n%l\'.TMtt G lö et] ac BP 17 quiciinAiii prnfßntut P
pnvW'CKTXmt K* neo om. B 20 'hniiaor B\ sie saepiun ei om. H
22 ftdmixtam B materlam B 23 coherew P» pntuissciit V 24 con-
fraglütioDe S, conflngirntion^j K'
«V
I
dUin. intt üb. II 9.
145
et phlloäophi quirlam et poßtao discordi ooncordia mundum
rmistare dhf^ruiit, si>d rationt^in pcnitus non iml^Kant. Hera- 18
clitns ex igni nata nBne diiit omiiia, . Tbalet? es aqua. Qterqne
uidit aliquid, sed errauit tarnen uterqae, quod alterulrum si
solum fuis:;et, ncquo aqua naüpi posspt px igni neque rursus
igois ex aqua: st>d est ueriiis simul ex utroque p^rmixto onncta
geuerari. ignia quidem permisceri cum aqua non j)otest, 19
quia .'^unt utraqut* ininiiea et si Goniiiiinu.s ueneriut, alterutrum
qood superauerit trouficiat alterum neces^e est. sed eorum sub-
stantiae permiseeri possuut : suhslantia iguis calor est, aquae
umor. rect« igitur Ouidius: 20
quippe nbi temperiem suuipsere nraorque calorque,
coucipiunt et ali hitt oriuntur cuiicta duoKus.
cnmque sit ignis aquae pugnax, uapor umidus omnea
res creat et discors eoucordia fetibus apta est.
alterum onim quasi maseulinum elementum est, altenim quasi SI
ffinlninuni, aU«-runi actiuuni, atteruin patihil». ideoque a uolch-
huä iuslitutuni est ut sacramento ignis et aquae nuptiaruni
foedera sauciantur, quod tVtus aniniantium calore et umore cor-
porentur atque aninientur ad uitain. cum «'uini cöustct omne 22
auimal ei aninia et corpore, matcria i;orporis in umore est,
AUCTORES 1] infra u. 15; Höret ei>ist. I 12.19. 12«] Mrtiim.
I 430 »9. 1 f<— 20] ef. Vbito de Mng. Jat. V g 61 (ignis et «qaa — nuptÜM ttr^y. ).
B(G)HfUPV] 1 distordiaa fiui w Hd w. 2?)V 2 stare B benwietus B
8 in« exvüBm 1 nel S, i'g'iii IP, igne ItP 4 ot«ji B', ut«. B\ corrtctio-
fKNi rmowiuit ff* S iirne P potuisset fäd <> «t] *•( B 7 qui f]\iideiii Tf
iutsc«ri P 8 utTJMi. {'niti (kW, m.i) V iicucri'tit //* supcrauit V coofi-
dbSX(iic)''jfoiaxaxXeuan rciiiiuH r> 10nia7imsubst.(ciiiiu>,7/itIo<Hut«in>,
SvhotJUti* et HarteUw (si>*ubst. ntquenmorÄ'.rt-rintfcU'uinyrB' 12ul'i H
Irmpcriit« r 13 a Tuui-ta incipit cvdicin O ;k«;. 34 (117) j/aene toia Itclu
14 UqiMtf P^ pu^riinn« H, repii^ruiius H «tiRiiiliisfh er., qunäaäd m.ä)Ii,
tie MUjii'us, uei h a. / eras., n uiidu« (lu athi. m. ^) P omni« V 15 if>
criMtt] rtcroat HP ooncordia] haec concordia 11 fetibng] reb. B', eorr. B'
W clpinenium om. B> ('jJiwf quasi » l. aild. JP) 17 femi'niinimi //*
18 lacrftmpntono'B, sacrnniyntluml G l& rocdeiv B' (Vorr. B^) G
«mciatiir B'GP>, mir B'/-*'* tolorp B', coir. B> for.parentiir r>
21 ftniinn] anirox* (e er.) P matcriae GP\ e fiii. e.rputix. P' coiimris
ja umnro om. G in umore] Inntimerftt B', ptit. tau. corr. JP. in more P
nvnit r....i. 1. 10
J
U6
FirmJAiii Laclaiiti
uniinaL* in calore: quod ex auium fettbns datur scire, quos
crassi unioris pienos nisi opifei calor fouerit, uec umor polest
38 oorporai'i uec corpus anin\ari. f?xulibus qaoque igni et aqua
interdk'i solebat: ailhue pnim nefas uidebatur quaniuis malos,
2\ tarnen honiincs .suppiicio capitis adticeie. iulerdicto igitur
asu earum rerum qnibus uita boininnm constat porinde haljp-
batur, ac si essel qui eam seiitentiani exceperat niorte nialtA-
tus. adeo duo isla elBmenta prima sunt habita, ut uec ortum
25 hominis nee uitam sine bis crediderint posse constare. bonim
altertim nobis commune cum ceteris aninialibus est, altnruni lo
Eoli honiini datum. nos i'nim qiioniam cat'leste at4]iie iiimor-
- tale aniDial sumns, igni utimiir, qui uobis in argumentum in-
niortaUUtis est datus, quoutaui iguis u caelo est; cuius natura
qnia mo!>ilis «st et sursuin nititur, uitat» continet rationt*in.
2(} cetera uero animalia quoniam Funt tota mortaüa, t^ntummüdo ifi
aqua uluntur, quod est elemeutum corporate atque terrenum.
cuius natura quia inobilis t>st ac deorsuiti uergt>ns, figuram
mortis ostendit. idpo peeudes neque in caeluni suspiciunt ne-
que religionem sentlunt, qaoniani ab bis osns ignis alienus
27 est. und'' autem uel quomodo deus hacr duo principalia, »
igDem et aquam, uel acceuderit uel eliquauerit, solns potest
scire qui fecit.
1 10. Consjunimato igitur mundo animalia uarii gen^ris, dissi-
milibus formis, et magna et minora uti äereui imperauit. et
facta sunt bina id est diuersi »exas singula, px quorum fetibus is
EPITOME 23— H7. 1] c. 22, 2 terram — aiiünalibas.
B(G)WHPY] 1 in calore] inoolare H ca]orc[Di] Q quos] qiiod BV,
(iu(f[d] G 2 umorea P, humori'«' V fV)'ucrit Ä' 3 ootfporari, T'
ignis B 5 tMncn om, P ai)tlig«re BP, !nl[f](li>pero[mj O G pro usu
paruiD renim hoc («uarum rerumi G 8 adeo BV, odeoa P. adu I'
sflat prima B 'J i'rertidcriiil (alt. i ras. m u) V 10 animantibiis B
est et U 13 in fst dntus iksmit co^ida G pag. 34 (117) 14 quin]
■ ^_
quoniam H sarsum (o m. 3) B 16 quod elemeutum est utuntar cor«
poralfl ft 17 immobilis (a m. 3) B, moUis P 18 Btiscipiunt V'*'
V.) ab om. U hif ] an itn ? 20 qiioincdo deosj quomod sie H priii-
oip^ü'ia P> 21 liqunuerit P 23 cODSumpto P aarlU (% <x t m. 1?)B
24 nt BB
dinin. inst. Üb. U 9—10.
147
et aer f>t tf^ira et inaria conpleta sunt, d^itque his omnibus
generatün deus alinienta de terra, ut «sui esse honiini posseut,
alia niminuii ad eibos, alta n«ro ad aeslitum, qiiae autem
mag^nanim ^unt uJriutii, ut in excolenda tf^rra iuuarout; uiide
sunt dicta iamenta. ita rebus oninibus mirabili discriptione 3
compositis fegiium sibi aet^rnum parare constituit et innume-
ra)til^s aiiimas procrpare, ([iiibus innmrtalilatoin daret. tum S
fecii ajbi ipse simnlacruni sensihile atque intellegens id est ad
iinaginis suae foriiiiuii, qua nihil pot^st esse perfectius: homi-
nem tigurauit fx limu ti»rrae ; und« hom« uuncupatus est,
qnod Sit ficins ex humo. deniqne Plato humanam formam i
Ofioet3iJ eftse ait, et Sihylla quae dicit:
de hac hominis fictione poetae quoqut; ([uautuis corrupte, tainen f>
DOn aliter tradiderunt: namque honiiDiim de luto a Prometheo
(ncinm esse rlixerunt. res eos nou fefellit, sed nonien artifiois.
nnllas enini Utieras ueritatis attigerant, sed quae prophetarum 6
EPITOME 6—10] c. 22. 2 tum — figuratum 16 s. (Prometheo)]
c. 20. 12.
AÜCTOÜES 2- 4] cf. Cic. de legg. 1 8, 25 (pecudes — procroAtaa).
8 s ad — formam] cf. Gen l,'i7. llJderep.öOI K{äioit8i;), 131Vini02.
EXPU.ATOSES H—Ti] Isidor. orip. Xu 1, 7. lüs. unde — hmno]
Isidor. oriff. XI 1.4; di» diflVr. r*r. XVH -17: rationem antflm huninni frorjjoris
siuKulortunque membronim differeiitiim Lactiiotius siue plerique aoctorum
it& detinteruut dicent^s: hoino dictus ^t ab hutnu. {Isidor. huno putius
locom qaam Qlum qui est in libro d« ira diu. c. 10, Ali spectare uidetur.)
hH^HPV] 2 dßiis ow. P eleiiitiita V homlDibiis JiV" «(W. boniiiii
vfte U 3 utwtitüti) (t^ in r&». m. 3) iw'c V 4 tit' P' iubarvut K
uad^*, K* 5 oouiibus rebus P descriptione BHV, disorotiouo R G pa-
trarit B et] eo B 7 procreari H iuinortttlita>le (ta' et " add. m- Ü) V
dedit V 8 ipso sibi // 9 porfftcl'i'us i(" 10 e fl est om ß
M fa"tii8 //P> (corr. /'V buiiio] Hmo V 12 ütatto^ edd., theoiden BV,
AfteolAHN R, theonidc If, theo i den P esse ait] »dserit B 13 HKn\-
AiciA\«poiH>ceM€ .voni.Noi'eo.\€KürcA B, iKü.Neci ANöPunoc twii-
,\orOKOPW>V CKOVCA B, icon est antroposem elogoaor tonjeasan J[,
IKIVtT.I ANTPÜIIOC €MH ■ MHüN ■ OP «((N-€\OVCA P, CIKÜNCIlAM
ftPUnoC eM//IUO rONOPJ H ONCXOVCA V mterpretation^latinnetP
14 finction« II quo«que (A er) H TOrrup,tc /"' Iti actum R, recte ?
10»
148
Finniaui Laotautj
aaticlnio tradita iu sacrario dei contiiu'Iiautur, ea de fabiUis
et obticura upiiiioue i'üUf>cta et di-(iraual:t, ul u^htas a uulgu
solet uarüs t<prnioi]il>us dis^ipata eorniinpt nuUo nou addente
aliqnid ad id quod audi^rat, carmüiibns suis couprehenderuut. et
hoc quidiMii iiiepltf, quod tani niiraliile tanique diuinum opiH- •
7 ciuin lioinini dederunt. quid enim opUi^ t'uit hoinini^m de
luto fiitgi; cum posäet eadom ratione generari qua ipse Pro-
nit*tht>U!: ex liipnto natus est? i|iii ^i fiiit honio, geuerar? ho-
miuem potuit. fac^re uou potuit: de diis anteni ülum nun
8 fuisse poena eins in Caucaso monte declarat. sed neque lo
patrem v'ma lapt'tum patruiimqn« Titatia quj.<quain deos lumca-
paiiit, quia regoi ^^bllluita8 penes Saturnum i^olum tait, pt^r
quam diuinos honores cum oinuibus suis posteris cousecutus
est. multis aigumeutis hoc fignientum poetaruni coargui iwtfst.
9 factum tina düuuium ad perdendam tollendamque ex orbn u
terra« malitiam cODKtat inter omnes. id enim ei philosophi
et poetae «criptorej-que reruni antiquanmi locuntur iu eoque
10 uel maxime cura prophetarum seniioue consentiuut. si ergo
cataclysinu» ideo factus est, ut maiitia quae per nimiam iiiiil-
titadiuem increuerat perderetur, quomodo tictor hominis Pro- so
metheut; fuit, cuius filium Beucalionem idem ipsi ob iutttitium
ßotuni diiiint esse scniatum? quomodo unus gradus et una
progenies orbem teirae tam celeriter potuit horaiuibus injilerey
11 Bcd uiddiee! hoc quoqne sie corniperunt ul illut suptrius,
cum iguorarent et quo tempore cataolysmus sit factus in terra ts
B(G)JifUPrj 1 tu doj eadem BP 2 a om. B 3 comifiUerptHÜ?)
t«
tie P 4 aliquit ad id quod audicrunt Ji, id om cett comprehendereut
(eon. m.S) V B enepte P opilit-ium B 6 fnit] est V 7 pos*eU P«
8 ex ■ I ■ apeto V 11 eias] ipsius li ■ I ■ A ■ pctiim P patrumque H,
patraum P titauam B, titaiium H 13 qu«in H a Suta incipit co-
dim O pag. 35 (76). cuin$ in uersu 1 jterjxtHcae litterae h^ebantttr 15 atl
pordeiidam — t«rrae] ad perdeiidaui dr temi £'. at] 'loUeadam' perdeii-
dani'iq. ex orbc de ($ed de Utita ätl.) ti-rniv B* perdeudum P IG o»«-
»tet F' hoiniiies B hi euiiu et BR, id eniui i^ (luidam enioi P
idcm «lim et Vedd-, sed nd id emin cf. pai). 13S, 13 17 loquuntiir HP
IS ael om. PV 19 callincli'-mus B, sie rtiam 5.5, iMti'rl^'Kmiis V mali-
tiaiQ H 21 deaclt'nliorifm B 2:1 t^ni] quam P 24 cjuo«qae (d er.) H
20 terrff 3?
diuiii. iiifi. lib, n 10.
14fi
?t qnis oh iiistitiam meruerit genere hnmano perennte seroari
(>t quomodo aut cum (juibus seraatas »Ux qaae omuia prophe-
ticao littoraf doceut. apparet *'rgo pss*' fiilsum c|nod de opi-
fieio Promethi^i narraiit uoruni <|iiiA poetas dixeram non 1 2
omaino mentiri Bolere, s«d figuriü muoluere 4*t obscurtue qua?
dicartt, non dien essn mHnfcitos, s^d [iriiiiiiiii omnimii Promethca
siiiiulaeruin hominis formasK» d" mulli au pingui luto ab eo-
f|ue priiiin natam es$e artem ^tatuas et iilnmlacra ßugendi,
»iquidt^m louis temporibiis fuit, (piibu^ primum Umpla con-
i'io sdtai et noui deoruni c.nltus esse ccwpprnnt. sie upritas fu- 13
cata mendacio est et iUut ipiod a deo factum ferebatur, ho-
iiiini, qui opus diiiiiiitm imitatns est, coepit adscribi. (!0t4^rum
rtctio neri ac iiiui hominis e lioio dei est. qiiod Hnanes I4
quoque tradit, qui non tanttim hominem ad ima^infm diM
factum esse dhit a deo, sed etiani illut explanare teiiiptaait,
quam sabtili ratione yingula tpiaeque in corpor»* hominifi mem-
bra formauerit, cum eorum nihil sit quod non tantuudem ad
usus necessitfttem qiiantum ad pulchritu<linem uuleat. id 15
liero etiam Stoiei com de pronidentia dis-it'nint, fact^re conan-
et secuius eos Tulüus pluribus quidt-iu loois, sed lauien
materiam tarn copiosara et uberem stiictim contiugit. quam
4 diieram] I 11,17—36: 19.5. EPITOME 3-121 c. 20. 12».
AVCTORES 14s.] Poeinand c.l,12(pag.6, SParth.). 15-18] iWd.
c. 5, s. (jiag. 44, 10 »»■). 20] eox locos Mse ia IV. de rc publica libro,
ia L ilolegg. (0.9), in U. de nat deor. (o.54 ss.) Lut. dicitdeupir. dei c. 1.12«.
EXPILATOBES 6-8} Isidor. orig. VIII 11, 8.
B(G)JifHPVJ I iinTuorit] uoluerit B guneris V seroari] saluari V
3 opiftcio] opificio ideiii ß 4 puf tas (iis atid. m. 2) P diiereol P, diienä, F>
(! priiuo »itinium prüiii<>the<> H 7 isimulacrä homioi^ K' fonuasso s;
(i. f. »ed; de J? % sutuiiy P^ etl sed P ^ a tFJuit quibus indpit
codicis G pafi. 36 (75) paene tota Uda et priiniua H oonstituit P
10 cCQ)ltus (\i n. l m. 3) B fugata PV 11 et um. B 13 cli'/Zinodr
ex eioMiiodi Ä' est in mg. V 14 quodtjutf II tnulidit RJI iumgi-
ii^m dei ••• fest er), scquuntur uerba quod keroies xu^tte ad imAginem
repetUa, wd del m. 3, (um »• fdlw.^ fictum cTr* fc m ron. m.^) diiit V
15 facto» P', mrr. P\ fictum V 13 quoque PV 19 stotci (%UA in ras.
et ci 3. L m.l?)P disseniDt] disputnnt disBerunr 2? 20 plntimN 77
21 coatigit HP quam] qua G
150
ego iiunp idcirco praetereo, quia iiupoi piopriiim de ea re
It) librum at! Omnutiiauim audltoreiu uit;uia scripäi. illut faou
loco praetnrjre non possmn quod errantes quidain phiiosophi
aiuiil, hoiniaes cptcraque animalia siue ullo artifice orla esse
de terra, unde illud est Vergilianum
uirumque
terrea progoniüs duris caput oxttilit aruis.
et ii niaxime üi ea fuere Hententia qui ft^m prouidentiam nt^gant:
nani Stoici aniinantium fabricam diuinaH >^o11ertiae trlliunnt.
17 Aristotflos autf'iii lahori' s« ac molcstia liliHraiiit dicons semper *«
fuisse niundum: ituque et humuuum gunus t^t uetera
quae ia eo sunt initium non haber«, 6ed fuisse tteiuppr
in HP. sempftr fore. sfnl cum uidfaniiis siiigula qiiafi{tit* anitnaliu
quae ante iion fueriut cssi- incip^re «t esse de.^inere, iiecttsse
est totuiu genus aliquaudo esse coepUse et aliquaudo desiturum >5
13 esse, quia coepit. oiiitiia enini trilnis tfinporibus coiitineri
necpsse eiit, praeterito praencnti futuro. praetcriti est origo,
20 praesentis sabstantia, faturi dissolutio. quae omni» in singu-
\h hominibuK apparent: et incipimus enini, cum nasL-imiir, Ht
Kumuü, cum uiiumatj, et desinimus, cum imerimus. uudo a
otiam tres Parcas esse uoluernnt, unam quae uitam hominis
ordiatur, altoraiu quae contexat, tertJaui quae rumpat ac finiat.
AUCTOUKS « 8.] Onurg. K 3*0 k. in s,) uf. du ciwln 1 10 iCic.
Aoad. U 38. 119; Tuso. I 28, 70)
EXPILAT0KE8 g 20] Isidor. orig. VIII 11, m.
B(G)Hf'HPVJ 2 nd' P» 'm'eum m 3 HIosofi qiiidniii hG 4 «iti-
fic[L] G 5 de t«rra ont. G illades i}>, Hlud»f S' uirgUinnain est V
iierginianum R 6 uirnmquo om. V 7 («rri'» V, tcmif P, cf, orte ease
de terra 4; ferrea liltTT, [folrrea G; ferrea codd. Vrrp. et Struitts, terrea
tfi Medie. correct., hentlcius 8 ii crf</., lii BUH, Ibü] G, Ijü 1" acn-
tfiiteiitia G pronidputi» C 10 «ristotilca }t, arestoteles jp, hae scriptura«
frequetttiii in codd. exctpt^ B se Ubore BO 11 rn fui>»e de^imt co-
dicis G paff. SG (75) ;>r. et *.«* B 13 »ed cum] nc B', *W, d sod cum
$. l corr. li^ uidiüius Ji U fucrunt (-fit) BB \le^sinere B>'
15 nliqu&udo esse — ^quia in ra».P desituriiui] desiuil ulrtimqiic P lU coe-
perit tdd. ll> et fdrt/« iiidpimus; om. BP 21 pftrcMS ». ( in pur**«
eorr. m. 2, tum parras s. I, rextituU m 2 V iinnuniu«« f» «rj r niti
*" »1 '^) V 2-2 tontei.Ät (s er.) Jl
dUin. inst. Üb. U 10.
151
in ioto autf*ni geiiure honiiiiiim quia soluu praesens teniptis ¥1
iipparpt, ex co tarnen et piaetfritiim id est origo rolligitur Rt
futurum id est dissolutio. uaui quuuiaiu est, gppuret ali- 9'2
quando coepisse — esse Huim nnlU res sine eiordio potest —
fi et quia coepit, iipparet quandöque desilurum; nee enim potest id
lotum tissu iumoitalu quod ex inortalilms constat. naiu sii^ut 23
iiniuersi per singulos interimus, ßeri putest ut aliquo i;asu
oinnes simul, uel stt^rilitate ttrraruin, quae accidere particulatim
solet, nel pestUentia iibique ditlusa, quae singulas urbes aut
iit regioues plcrumque populutitr, uel iucendio in orbeni inniisso,
quäle iam fuisse suli Phaethoute dicitur, ue] diluuio aquarum,
quäle sub Ueacalione tradilur, cum praeter nnuni hoiuinodi
genus onine tli'letuui est quod diluuiuni si easu accidit, pro- "JA
tecto potuit accidere ut et ille unus qui supeifuit interiret. si
tu auteoi diuinae prouideotiao uutu, quod uegari uon potei^t, ad
reparaudos hoiniims reseniaius est, apparet in dei potestate
esse nel uiUni uel iuteritum generit: htimani. quod si potest
nccidere in totum, quia p^r partes occidit, apparet aliqnando
e«se ortum, et fragilitas ul tnitium, sie detiarat et terminum.
«u qoae si uera suDt, non poterit defendere Aristoteles quominue üb
liahuerit et muiidus ipse prineipium. qnod si Aristoit'ii Plato
et Epicurus eitorquent, et Piatoni et Aristüteli qui swiuper
fore mundum putaueruat, licet sint eloquentes, Ingratis tarnen
idem Kpicuriis fripict quia seqiiJtur ut habeat et tineni. ^ed SG
!■-• hupo in ultimo libro pluribus: nunc ad hominis origiuem re-
cm'ranius.
25 in ultimo libro] o. 14. 5 ss.
AÜCTORES 17—24 (22 Epicurus)] rf. ad frg. 3<>4 (p. 214, 2Ö).
BR''}iPVf 1 totu T'. rtM, et ». l. corr. V^ <|uia] quamquaui ctmi. ThiUt
8 uam] quam H 5 dcsiturum] esse desituraui li 8 ))t«rclitak liV uel
parijculatiin I* i* \\A <«i B nu» Jt aut| -ac RH, fort, recte H> orbe il
11 <|UEdcm II iiiu iii «^rbe (ejcp. m. 3) B »üb ex va B^ faetonte B,
fptuute R 14 «ujitus tx iusttts n( uid. B* 15 nutu) dalur B 10 pu-
tiwrat«ti|i P 18 accidcrei H accidit U oliquaadS V Id ut] et £■
(catr. S^) U dwUraret // 20 potest Ä 21 poet 8i trca. & V
2a iograt«« (v ex l) }P 'H ppii-unis idem H fripiot] docet B, ffripuit
rt Ä «d quia cf. indicem tirawm. ut] et P 'iT» pluribus] pluribus
exwqufltnur B itfixurnitiiuB P
152
Firmiaai Lactanti
I
1 U. Aiunt certis couuersionibuä caeli et astrorum motitius
inaturitateu) quaadam extiüöse animaüum serendorum, iUquc
terrarn nouam s^men geuitaie retiuentem i'olliculos ex se quos-
dam in uteroruui äiaülitudiaeiu protulisge — de quibuä Lucreliu»;
crescebaut uteri terrani radicibus apti — &
posque cum matumissentf natnra oogent« raptos aniinalia k'nera
2 profadisse. deiDiift t^iTam ipsam umore qHodam qui esset
laeti similis exuberassü eoqae alimento animantes esse ontritaR.
qnomodo igitar uim frigoris uel ijaloris ferre aut uitart' potin'-
rnnt aut omnino nasci, cum sol exmxTet, frigus ail^triugeret ? i»
'uou eraut* iuquiuiit 'iu priuclpio mundi nee hienips u«e aestas,
3 si'd iierpetua tetiipfrit^s et uor aequabüe.' cur «rgo nihil bo-
lum fieri etiamnunc iiiileimis? 'quia semel tieri uecessariurn
fuit ut animalia naäcereutur; postquam nero esse coeperunt,
coDCessa bis taüult<)te geuerauüi et terra parere desiit et teilt- ia
4 poris condicio mutata est.' o quam facÜe est redarguere
meudacia! primnm, quod nihÜ potest esse in hoc mundo,
quoil non sie permarieat ut coepit. nee enini so] et luna et
astra tuuc non eraut aut cunt esüeut, meatus uon Ixabebant
m*. non diuina iiioderati», quae eursus eoruni tempernt et gu- a>
B bprnat, cum ipsis simul eoeperat. deinde, quod si ita sit ut
dicunt, essn prouidentiam uecesse est, et in id ipsuui iuddunt
6 quod maxltue fugtunt. noudum enim uatis animalibus uliquis
utiqup prouidit ut nascerentur, ne orbis terrae desertus atque
iucultus horreret. ut autem de terra sine officio pureiitimi »*
AUCTORES In.] Aiuöt — «creüdorunil cf. Cic. de Ufef. I S. 24.
2— 8i 25-153, 41 cf. Lucr. V 78a-b20. 5] ibid. i?08. 11 n.] et iliirl.
806. S18s. 13-16] cf. ibid. 793-796. 82Ü~8S6.
BHiHPVJ 1 ceteris conuersatjonibus B 4 üiiutliludüiQ V 5 ler-
rim V cuHi eorfrf. Lttcr., terrae (t m nw. W) BH, terro R, ton-a i*
6 in&turaKseiit Ä, mHtiirissi^nf H temeni S 8 liicti* S 9 OAloriü lu-l
friBoris B uel) «ut H uel caJuria ont. F icrr^o fa er.) S 11 erat fiW,
fort, rt^ im prineipio V nr^ (tmte hi*mp8> om. HV, fati. ircte.
hicms H uec) aut H 12 sed om. P uir P IS semel] aemel «tiuut B
16 In H, hüs P 21 coeperat P, (oeporit, cett 22 eslj esse B 2:1 fitdunt
(corr. IU. äj V i-iiinj om. B 24 jn-. K'
dIalB. Inst IIb. n n.
153
nacL'i posseut, ueoesse est magna ratione esse proui.«nm; deinde
nt uinor ille coucretus o t*?rra in uarias iniagines corporum
fingtreiur, item ut e foUiculis quibus tegebantar accepta aiueiidi
sentieiidiqae ratione taniquam ex alQO uiatnini prol'uuderentur,
» mira inextricabilis(|ae prouisio e.st. sm\ putemus id qnoqiii' 7
vAsn accidisee, illa eerte qoae secnntnr fortnita esse nou poä-
Btuit, nt terra oontinao tßcte manaret, ut aeris teiuperies esset
anqualis. quae i;i eonstat idcirco Pt^se facta, ut animaliu re- S
cens edita uel liaberent ulimentam ael non haberent periculum,
10 neoosse est ut aliquis diuina ueseio qua ratione prouiderit.
quis aut«m potest pronidere nisi deus? uidt'amas tarnen an 9
id ipsura quod dietitant ßeri potiierit, ut homiues uascereulur
e terra, si consideret aliquis quamdiu et quibuB rnodis educe-
tnr infans, intelleget profecto non potnisse terrigenas illos
lA pueros sine uUo pdueatore nutriri. fait enim necesse e^n- 10
pluribus meiisibus ia(?erfl proiecloe, donec oontinuatiy neruis
monere se locumque mutare possent: quod oii intra onins
auni spatium fieri potest. iam uide utmmne infans eodem ii
loco et eodem utodo quo effurius est iauere per inultos meuses
to ualuerit ac non et uiiiore illo terrae, qnem alimeuti gratia
ministrabat, et sui corpori*» purgameuüs in nnum inixtis ob-
rutus corruptusquu moreretur? itaquti unllo modo tieri potent 12
qoia ab aliquo fuerit educatas: nm Forte auiinalia omnia non
AVCTOBES 7-9] cf. ibid. 809-Ö19.
BlfilPVJ 1 poMunt P« VM« P* 2 umorl' P» ej et P 3 itemj
il«riiin P 4 fuiidereutur B 5 mvztricabib'Hiue B, inexpliciibiljs^jue cett..
,£uenemannu^ conl. Je ujiif. c. b, 9, aed cf. de opif. c. 18, i; Insi. III 17, 17
[6 »iiuantur HPV 7 uiatmrrt (v m ras. ex t^? m.3) S 8 cuustaat Ä'.
eorr. IP focta cue RP 'ut' B* rQc«Q8 vdita] rMWDsendl JB 9 po»i
«liminlum koe uel dod habcreot aliiuf^atuiii JB>, txpmuc. B> 10 oescio
qoa om H 11 tAxaeu] ergo B %u id> B* 18 dietitaat] iacUiit H
13 e) pi T"", s. l corr. m. 1 ? si ow. P Hiuanrdiu B* U lufons* B'
iut«UepetI hoc iütaüvgci B, «an* iiit^-lli-Krt H potuisset V* 15 fuimet H
necessc enim fiiit P cuiu pluribus V 16 eiectos B couAruMÜ'» nur-
uis' Ä' 17 uttiu? ow. B 18 apui« P', s del P^ iam om. B in
lüdeni HV' eodfiL loco et 01». P 10 et-- fin fr.) «odeoi modo r>,
iH mff. et eodent modo repeliit V fusu? S pt'rruultis meosibus B
20 ac] ut cani. Thilo quem] <i'«id BPV 21 miaistr&r«t P', corr. P*
154
Firmiani L^ctatiti
ienera naU sunt, sed eicrcta, quod ut dicereni nomquAm illis
18 ueott in nientein. omnis igitur illa ratio iuposäibUis et uana
est, s\ tarnen ratio dici potest qua id a^tur, ut uulla :»it ratio,
qni enitu dicit omnia sna sponte esse nata nihilque diuinao
prouidtüitiäe ürihuil, hie profeclo rationem non adserit, sed &
14 euertit. quotlsi neqne fieri quicquam sine ratione neque nasci
potest, apparet esse diuinani prouidentiam, cuius est proprium
quod dicitur ratio, deus igitur rerum omiiium niachiuator
15 fecit homiDHm. qnod Cicero quamuis eipers caelestinm lit-
terarmn uidit taraen, qui Hbro de legibus primo hoc idem lo
16 tiadidit qtiod prophela». cuius uerba i^ubied. auinial hoc
prouidum sagax mnltiplex ac^otum memor plenum ra-
tionis et consilii, quteiii uocamus hominein, praeclara
(luaduiii cundieionc gtHieratiim <t:<se a supremo deo.
solum est eniai ex tot animantium generibas atque i5
natiiritt particeps ratioiiis et cogilaliüui», cum cetera
17 sinL omuia «xpertiu. uidtisiiu boniinem quaniuis longe a
ueritatis notitia remotnm tarnen, quoniam IniagiQi'm ^apientiae
tiiebatur, Lntelleiisse non nisi a deo homineni potuisse geue-
IH rariV sed tameu diuinis opus est testimoiiiis, ne uiinus ha- »
mana sufßciaot. Sibylla hoininun] dei opus esse testatur:
aÜT9; 8* esTT^pt^e tüxov |Aop9^; fjieps:;uv te —
AÜCTOIiES II] I 7,22. 22-155. 11 frrtjrmeiiTo I adlceit Friedt
(u. 36— S8); u. 28 inuenirur «tiam Stbyll. 111 27; ef. AlexAUdrui» in cor.
ptwter. ad m 27 et ad hos uenus (frg. II, uol. I 302).
BUfNPVJ 1 tencTd] c U-rr« i/ exse creatai/.ciecwUP», n«, erfW. J"'
2 ueadt, K» 3 qu*:iCi er.) U ut om. H 4 tiicir V 7 a]ipftreret P*"
est om. B\ pont [iroprium s. l. add. B^ 8 quod (erp. m. 2) V omniiiin
om. P 9 lilttrairujm B 11 quod — »ubiccij profetia t-ius «erba nmt
aubiecta B propheta H 14 wsst^ //* 15 hoIo P«* 10 inteIk'ii«(M> B
potuiaso in mg K» 20 sed] it H 21 sibyllam B 22 MO.NON /»
ICH B eioi; b K'A'Ticiiic p vhapcoiN p kiictik; a kpatuto-
XniAPXliN V osmonetitithcos ectxafes acratctü suiwrchon H 23 ««töq
B; iar^piSe corfil. Sif*yU- ä'EOTTJjjv;! ] ICT€I'l£l B t'jjzov om P [lopfil;]
MOP-t^AlC B, 'MIC P; (i9p?V cndd. Sihyll. M€h)nON B, >I€POPQ V;
^i.if.ir.ium (om. xt) coni wt c«iw ^rW, qnibusd. Stbi/ll. '-wpöjauv [lopyiiv ti
TÜn«v n scnbendum putai Struuius, opusc. Itil; cf. VolkMannuin, äeoract
diuln. last Uh. U 11-12.
15Ö
'»
I
1A
I
aiitös ettiS« ?i»ffiv xavTwv, ^^^^^"1? fttÄtoto.
eadem »iiQCtae litterae continent. deus ei*go aeri patris officio 19
fuin!tus pst, ipse corpus el'finxit, ipse animam qua spirarnns
iut'udit, illiits est totuiu quiüquid sunms. quotnudo id fecerit -20
si no8 oporteret scire, docuissöt, sicut docuit cetera quae cogni-
tionem tiobis et prif^tini «rrori.'; et ueri lutniuis adtuleruat.
lä. Cum ergo inarem priinum ad äimilitudinem ^aa]n fin- 1
xisset, tum etiam feminain coiitigurauit ad ipsius hominis effi-
gi^lHj ut duo iiiter s<^ peniiixti se\tii« propagare suholeai possent
et omnem terram multitudine obpl^n*. in ipsius autem 2
honiiois fictioue iUarum duarum iuat«riärum quas iat^r se
diiimus esse contrarias, ignis et aquae, coDctusit perfecitque
lationem. ticto enim corpore, inspirauit ei animam de uitali 3
fönte Spiritus sui qui est perennis, ut ipsius tiiuiidi ex coittra-
riis constantis etementis similitudinem gereret constat enini
ei anima et corpore id est quasi ei caelo et terra, quando-
KVITOME 3 a. 13 ».J c. 22, 2 mspirauit «d uitam.
SibyU. thgsert, png. 16 .-luti .it uxteri xeripoaor ifsmero poDte H y-%'
pomgv Ti — j diiiinciiont vigaificaham, vi quod comundione tt, fortasie
ctiam uoce -ivriov p. 155, 1 miiicatur, consulto a Loci, otmsnum esH — uix
ettim casu intcrcidit — ttrrsitm fyui suhscquiUir SibifU. IllS8xz\ Qf^ps; iwfTitn
r.\y iprET« z«l rtnitv«, niHf Lact, ijise atit unnm vfrsam airö( h'iT:-/,fii^i *tX.
aut ho» duo» t.r Uitro IJI tiryamptos cum utrsibu« 154, 22 et 155, 1 von-
iunxit (similis uel hcentia ufl ucftlcfientta est I Ul, 14) siue, id quod wiHUi
ueri hmiie est, ««r.MM 'ym mrU IIl 37 et S8, ctiam m hoc fratjmetilo furrnnt.
B&UPV] 1 ATOC p CMeiZC B, CMIZf V WXCXS B. «I'VCI V
n^MG B, riANrON P yttiTr.-, Stadtmuellerm; t.rCNeOC (2 litt. ems.
tteleuanJB, V£S€\\i JtPV HITIOTOIO p, BKHOIO V aatoM mac*ri»
inpaatotcneas bitio // näviuf yt'tt^i ß.^nte edd. ittlerjirelatiotiet lat
III JtHP, in UM in mg. tn 7 uersibiu Sibyll. e Lact- tytngesti«, iiuos
eodd. quidam Sibt/U. aut in extrema praefatioM ant loco praefationis
hnbaü, u. 154, il3$. (n/fi» Uguntur Aut©; mip-.;iv |*of?^; ti tinov, ji»prijKov 71
AvT»! J*^». ?iaiv jMivtuv juv\i ßidtwo: cf. ed. Friedl. MCt. aU. pag VI. IX:
ed. Alexand. Ijtag.XLV. 10. 2 (salnctap B coutia6ti;t> B ^ emitciit U
ijwa R quam H 4 infundit P illut ut md.B\ in ras. corr. B* effecerit V
7 mare B, matri-m V J> misti B sexaas JB', alt. 8 dtl B* 10 ub-
plt-r«! optTiu' H iu om. B*P', add. B*P^ 11 finctione H, fiuctioiii*. K»
12 Bqoa'e' B^ 13 ÜDcto fn er) H inspirauit BR e eoniecturu ut «irf,,
sed rteta: bpiniiiit HPV; cf. hMUiioem — iu^äiMrauil ad uiUui Epit. iV, Ä
ci OM. H 14 perhcimis i? 15 elementi» (u er.) H. elcDiKrtti P
& tli\it a (leo: habere nnmque inl
quid aeris, aliquid aquae, aUq|
ignein esse noqiii* aereii» n^que
quae quideoi faJsa noa suut: nam
umorUi in sauguiuu, aoris in spirituj
6 sed ueqnc sauguis a corpare secerui ])1
aeque oalor uitalis a spiritu sicQl ignl
omniuiii duo sota repmuutur t'leii]tiiit|
7 iu nostri corporis fictioat* conclusa est.
ac repugimntihuii honio factiis est »icu
ac teuvbris, ex aita et inortt*: quae dtJ
homine praeceptt, ut si anima superauc
fiit inmortalis et in perpetua \iicv xv
Diceht auimam diciouique sutjiecent, si^
8 nit et in morte. cuius non ea nis e
«stinguat omuino, 6e<l nt pimiat in a«
mortem secundam uomiuamus, quae est
9 et inmortalitas. priiuain sie detiniiiii
uuiiuüutium dissolutio, ael ita: oiorB fl
2 dixinnisl c. 10, 3.
AUCTORES 2—5] cf. Qniotil I -l,*.
Riiiil. U, 23 iiüt. tä Sl ^[jirtf» fü^v^x — oi>?i»
EXPILATORES 11 8.] Isidur. urig. X
XVU 49.
BR'BPV) \ ti om B oritur e endo R
tu R enpedocles B emp''fli\clcs'i:i V -1 »vt
id est iffnem RP £_ij^Ma^M^^^^^^^H
4tiiln inüt. IIb. U 19.
157
IbimIiicUo; socundam iK'ro «c: mors ps* aetomi doloris pprpessio,
hmI ita; inors est äniinarum pro meritis ad Hett'rna supplicia
»dauiuatio. haec niutas pecudes uon adtiugit, quaruui auiiuae
Don ex deo conslantes, ned ex commiini aere morto soluuntur.
8 in har igitiir sociRtate cacli atque terrae, qiionim effigies pit- lo
_^pressa est in homine, superiorem partem tenent ea qua« suut
Bdf-i, anima scilicet quae Joiiüutum corporis habet, inferiorem
aiitcin eu quae sunt diaboli, corpus utique, quoil quiu terreiiuiii
est. animae »lebet es>e subiectum sicut terra caelo. est euim 11
10 quasi uasculum, quo tamquam doinicilio temporali Spiritus kic
KiCs^It^stis utainr. utrinsque offiria saut, nt hoc qnod est ex
"caeio et ileo, imperet, illut Ut^ro qiiod ex terra et dialiolo, per-
uiat. quoü quid(>m iiou t'ugit liominem nequam Sallustium, 12
qui alt: sed nostra omni» uis in animo et corpore sita
» est: animi imperio, corporis sernitio magis ntimnr. 13
FACie, si ita uixisset ut locutus est. serutnit eaim foedissimis 14
ooluptatibas suainque ipRc sententiam nitae prauitate dissoluit.
Iquod.«i anima igniti est tit ostendimns, in caelum del>et eniti
sicut' iguis, ne exstiugualm*, bot- vs-i ad inmortalitatem, quae in
cavio est; et sicat ardere ac uiuere non potest ignis, nisi ali-
qaa pingai materia teneatur in qua habeal alimMutuai, ^ir
animae materia et cibits est sola iustitia, qua teuetur ad uitam.
p0:üt haec deus homiuem qua exposui ratione generatum posuit i&
in Paradieo id est in horto fecundissimu et amounissimo: quem
EPiTOME 23 - 159. 7] o. 22, 2.
AVCTOHKS 14] CatjLl, 2.
V<x t*« Ni. 3) B, cuusUtul HP ex] de J9 5 bns B 6 huiiiim*m B
euijuc J3' (corr B^) H 7 animae B, aniiiiiu H dominum B 8 lUtii-
qu« K' 10 4IIO» rd T-V B quo q^BJii, $. l. Uni(iuun add. Jt tcm-
fvorfUs H hoc B II nx] ß H 12 iuq>«rßt et V at diabolo PV, ^i et
diatolo R, om. B\ s. l dialmlo B\ est et dif»H.9 ^ 13 »aluslium RPV
H qui alt om.B\ qui addit add.B^ 16 fiKMli-csiniU Y, foedissimc (fvA- HP)
eett : cf. PV 17. Hl se fuedis lil)idinibus iuuiergTTcnt; /// 17, 35 turpissi-
miu uoIui>tAtia ndiiertor ]7 dissolluit, alt 1 det B 18 Uüt^iidi P 2u et]
|»i»m B niii in B 21 teneat (*' i. f. ur add. m. »} Y 23 pM] ol K
Quo« H 23 qaS QX|iusuit H 24 pnradyso V, tic tmepius nrto U
1 7 qua posuerat intell«g«;ntiam boni
ille inuidens operibus dei oranea f
ad deiciendum liominem iiitcndit,
18 tatem. et prltno mulieiem dolo
sumeret, et per eam ipsi quoquo hc
dfret dci U'geiii. peret-pta igitur ^
eum Duditatis suae coepit abscondi
19 autea nou sololat. tum deiis sei
ciecit hoiniiioin de Paradiso, ut uicti
ipsumque Paradisum igni circumaa
cedere, donec stimmnu) Judicium fac
cultores soos ia emideiu locum rei
sacrae uoces doceiit et Sibylla Erytfa
o\ Zk Oiöv ~t|AüvTe( •äXr^Oi'vbv i
Cut;v xXi;povo}Astiot, \s't stüvs;
EPITOME 7—17] c. 22, 3 8.
AVCT0RE8 lti-19] cf. Theoi^hiL i
pov — xp{aiv. 20 m] frp. II 46 ss. : cf. Th«
BRfMPV] 1 arboriimqiia*"P"'r> 2fc
triui5igru<!(us> csnet B^ 6 erat P edd. p«
in medio paratlisiX paraiü^so fs er.) H 1
rf. V 5. t:i; 17, 3t; Eptt. Ü^, 3, et BPH Ctt9
Utitc H 9 di'ri|»iondiiin P edd., ntd ef B
iit] ••nt J7 \\i\\iO»<\w(Aer.) H trAnsgre
forr. p3 13 abscondit B 14 ttinc P
15 paradiKHO B^ lftbD**re <rn ? er.) B ]
5 hn. eraa. H 18 et sicut 77 20 9ti
iAPAI\01V Ti itttfiv — -• ■ ^^..^-^
diulu iuttt lib. II Ifi.
159
at^rtim haec ({UODiaiii extreuia ^imt, iu üxtrema operis haius *J0
part« tractabimns: nunc ea qnae prima sunt oxpliccmas. mors
itaquc secuta est hominem secundum dei senteatiam, qaod
eliam Sibylla in carmine sud docet dicecs:
T6Ü öavaiou fvüjfffv xt XaßiTv ifa^aü zt xaxey t«.
sie facta est aita hominis temporaria, &ed tarnen longa, qnae Si
in mill« annoB prorogaretur. quod diniuis litteris prodituin
et per omuium scientiani pnblicatum com Varro non ignorait^l,
EPITOME 2 8] c. 22, 5 tarn — senteatia 8 b] c. 22, 5.
AVCTORES 5 mJ Vm 260 m.. cf. I 40 s.
OtKOriNTHC V nAPAAlCÖNüN B, CAPAACOION R, IIAPAiflCON P,
IIA^ICO V; n«pi5ei(joi» cum cofhl. retinui a Lact., ut ttüietur, ficriptttm,
Kapa$i(oo> cadd. TheophiH (sed oia. ojjüe^ ri Struuim, opusc. I G2 conl.
Orac. SibyU I 36 €PieHA€<?>A (post € titttra foramine periit) B,
ft CPIONACA R, IIPIBIIAHA V iscautheo pftraHissonoinoa erotede ac«pOD H
" xMerpretaiioHts htt. in R (in mg.) et P
BR^BPVj \ in] tota in P cuius B\ in na. wir. B* 2 parlem B
trwtabimus (1) at u m. 3) ^Xpcinetnüs, expuiuterat m. S, pHncta erasa, B
trMtauImUfl F' 5 ANHPOnONON B, A>OPQnO>i R, ANHPOnON P,
ANÖ-PünON V iiU>i'iU9] IJAAAC B, nAACöHNTA V eCOI V ttJi.K-
IMAU; p, IIAAAMAIC V xjlatoit »cripsi, AFICCCIN B, ATAIC[^ R, AITC-
CIS P. €1€<;C€I.\ ff AT 1 trt Hid.) V; an iYv.ro» gcHhendum? cf. Sibyll
»YUl 40t} ä^vat; r:aU(uiai; tn codd Sibtjü. reeentiore inierpolationt depra-
uatis naÄÄiAr,7iv iv «Oia*;. tn altera classe antiquioris metnoriae totus titrstvi
ayrruptv» sie oü^dvio'^ SvOpur.ov zXaiH-fza Qcqv ]CKX^iti;4tv; Struuiu« IH4 lucXtt*
fut( sÜTaTsw Antro|iün pla.Ht«n tatheo palaineütiii H 6 ov x'' en^avf)9tv
ccrru|j(UMi cum integriorift clafHis codd. SibyU. HQV iam Lact. Bcripsiate
, vid. : Ü^Ke^AAMICeN C-a.N p> BÄP, kAinAA,\HC€N V; 5v t' tTafivr,ac* (sie
coff</. 7*lidrt«l SlftyW, rt/n' S^ x«t «rf Sv oü» rSkiv.) uel öw le iEi.ervr,oi'* edd.
quidam Sibyll et Lactttntii, fort, rede, 5v xt jiXjmiovt alii, 5v ninXä«)iti7
Struuiug, •' y' HarteliuM, öv f.* isi. fjiy com^ ANCaHCIN BÄP, a^^re
«<iBui ut fori, a Lact, ncriptum. ANCAeillN V, ir.iXOiiv cothl Sihtttl Vlll
S8t et 1 iO onoo ^c in. ;i) pluieimufld dooun epit;iDrau a^'Ieiiii if 7 ()A^A•
TOr Ä, ÖANATOI P AABGiNP iiaOoS] ATAKÖOrp KAKOI J2, KAKOVC P
TOTAANAlor rONCI.Me AABINAPAÖO V KAI KAKOl V thu thaoo igno*
»QthcU iiinacßthothMa come H iuttrpretationes tat. tn R (in mg) et P
(j siw B' "uitji' r> temporal ia P", eorr m t?, lempurnlis ///ort. recte,
cf.JSpit.Ji2,5 9 prorogabatar B', -retur cvrr B\ iiropagiiretur J/, pro-
ipRg&retiir V> 10 8ci«utJa H nonj <£■ C
23 gressas est, nunc nero qui ad conto^l
fit saepissime, niillc certe ac dneentis
ftuctores idout.>i traduut ad ceutum uigi
34 so]ere. sed qnia iguorabat Vairo cur
hominis doinirinta, ipt^c dcininuit, ouin 8^
gentis niüusibus po&se hoiiiiuii-iii uiuere.
1 13. Deus autem p08t«a cum uideret
et £eoleribus ohpletimi, statuit huiuaniim
sed tarnen ad multitudiai^m rcparandain
S porrnptis omnibas gingulare institia supei
cum S'^scflntoium esset anuorum, falirii
pratTeperat deus, in qua ipse cnm coniu
tidemqae nuribus reseruatus ost, cum ac
S altjsäimos operu !$>.': et. deitide orl>e t>icc&
tiam prioris saeculi deus, ne rursus longit
excogitandorom malonim, paulatira per 8i
minuit hominis aetatcm atque in centnm
4 tiuii conlocauit, quam transgiedi nou Ilce
egi-egsus es^et ex arca, sicuti äauctae lil
EPITOME 22-24] c. 22, 5.
hK^'HPV] 1 cur — ait enim] iit imm (txp
wnnuM retiquif vi- 1. tterha cum (sie) putirentnr
piitftrent T anni? B (i. e B'J P 2 aunos J5'.
4 luDa« BH 5 e«t antt pfrspicuß, o»i jiont h\i
. recte milpsimiim PV trnnEgrcRüitm T\ in rat
OPntMiinum annmii H 9 actores li C et XX
peru^uire RP 11 diniüiiita P '■' ow B i
««flj»f*jn*A m ■■ ■ "^^^^^^^
ImiD. tnst
12—13.
161
trttidiose coluit ac uiD«am sua niaoa !<(<uit. qaüe argunitMir
qui auctoreai uini Lil>eruui [mtHot. ille fiiiiii uun modo Libe-
rum, sed etiHDi Satiirnum at(|uc Uranum niuhiä auteo^säil acta-
tilias. qua ex uiuea cuiu primuni fructuin cepisset, laetos &
factus biltit usquo ad dtrk'tatrMii iaciiitque nmins. (juod cum
uidisset unns ex tiJiis, cui aomeu fult Cham, nun texit patris
naditatem, sed egressos etiaiu fratribus indicaait. at illi sumpto
pallio intraueruot auersi.« uultibus patronique texcrunt. quae 6
facta cum pater recognossi-t, abdicauit aique eipulit tiliitui. at
ille profugus in eius terrae parte cousedit <)uae nunc Arabia
DomiDatiir, caque terra de nomine eius Chaaaan dicta est et
postert eius Cbanonael. ha«c fuit prtma gens quae deum i^iio- 7
rauit, quoniam priuceps eiu» fit couditor caUum dei a paire
QOQ accepit makiiictu!« ab eo: itaque ignorantiam diuiuitAtis
minoribus suis reliquit. ab hac gento proximi quique populi 8
multitndine iucrescente fluxerunt. ipsius autem patris posteri
Hebraei dicti: penos quos religio dei resedifc. sed et ab bis 9
posiea multipUcato iu iumeosum numero cum eos angustiae
locerum Kuoruiu eapere noii posseut, tum adulescentes uel
to missi a parentibus nel sua sponte^ com renim penuria coge-
retr profogi ad qnaerendas sibi uouns sedes hnc atque illuc
dispersi omnes iiisulas et orbeni toi um repleueruut et a slirpe
saociae radiciu auul»i oouok sibi mores atque iii»tituta pro ar-
bitrio condiderout. sed oniuium prirai qui Äegyptum occu- 10
pauerant caelesLia suspicere atque adurare coeperuut. et quia
BIfllPV} 1 uiuea B> (m add, BV S fiu» '"»"" ö«i S suam P
Kcruit II 2 actorem RP 6 e JiJIV chau B chatu . uon V*,
cbui ' Don V^ 7 alj HB 8 palleo B auernb; P 9 reeogno-
uiswt^Ä, recognosceret II 10 artoia Ä U "ea^qoae F* de] « B
ubAUAii HV ChtuiiLfln — CbKnuuiivi] clmiiuui oaei P>, sed uiipi exp P*^j
dicU est ot posteri eius chumi in mg. adä. P' 1*2 chauauei BRHV
hac V geni-l prriRouif^ BJI IS et om. P miltitiu B 15 p't'di
om. P populi multitudiue populi H 10 crfscent« B 17 bebrei liff^
SIC taepwimt üaitits cndd. dei om. P sed et om. P '«t B^ 'al>< V
IB multiplicati B uuiuerum B 19 suoriim om. P 20 vogeret et P
22 iflsiilaa «iW. P^ »J a..- flU ? *r.) B, eh H 34 occuparaot B,
occHpBUPnint HPV*, -uiit m aut rr/ir. V^ 25 siisripere B, »ii».i»i-
nun. u«t. I. II
IfJJiJ'rs! tHeninT"ä*Tminint4*8 pTemeTT
tyriaui maie, sine ullis iniagmibus ac
his sacrificia in aperto celebrabant, do:
potentissiniis rf^ilms tcinpla et t^imnla-
timis et otJoribus colere iusütueruat.
13 dei gentos esse cocp^runt. erranl igi
ab exordio rerrnn tuisse eontendunt et
tatem quam dei religionem, quam putal
quia fontcm atque ori^Miiom uoritatiü igil
ctpium miiiHli reuoiiaiiiur.
1 14. Cum orgo num*'itts hominum coe
uideas deus ne frauditjus suis dialolus,
terrae potc*stat«m, uel corrumpen»t hon
qnod in exordio feccrat, misit augelos a
generis bumani: quibiiH praecepit aute o
tagione maoulati sub^tautiae oaelestis ft|
seilicet id eos facere prohiboit quod sei«
ti uioi — aperiunuH] e. 16- «
EPITOUE 17-1Ö3.G] c. 22. Ö 9-11.
AUCTORES c. 14. 15] of. Minuc. Fei, q
BWHPVI 1 ueque domiciUifl] domicUüs non \
supra u«c ulliä add. i eiu, sed leciio non satis i
obtontur H cursus (alt. b w m) H' S
Ep\t.2l,4 ueoeraiitur £ libcutiutt Volkmaü
4 intuent^B B pDrtifioas V 5 couuneoti«« |
7 fucrunt BPV, Mix retie ainniir8ntes F'.
(- vt. S) n 9 hiü P \l i-.M
diuin. fnst. üb. TI n—U
163
Tieniam sperurp non ^ssent. itaqau Ulos cum homiaibu« S
conimorautt'R domiuator ille terrae fallacissimus eonsuettidiue
ipsa paulatim ati uitia pelloxit et tuulierum coiigi'essibus in-
quiuauit. timi in caelum ob ppccata quibus »e itunerseraut 3
5 nou recepti ceciderunt in terraui. sie eos diabolus ex angelis
dei 8U0S fecit »ateliitcti ac iiiinistros. qui autem sunt ex bis 4
proereati quia neqae ungcli neque homlaoä fnerunt, scd mediani
quandam iiaturam geronteü, non sunt ad inferoi^ rooepti sicat
in caelum porentes t>oruni. ita duo geimra daemonum facta 6
10 t^unt, iiamn eaeleste, alterum terreDum. hi sunt immundi
Spiritus, malorum quae geruntnr auctores, quorum idem dia-
bolus est princeps. undo illum Trismiigi.stus daemoniarchcn 6
nocat. daomonaä uutcin grammatiei dictos aiunt quasi Sai^-
^sva«, id est poritos ac rerum seioß: hos enim putant deos
lA e»se. sciunt illi qiiidem fntura rnuUu, sud non omnia, quippo
quibus penitus consiüum dei scire non liceat, et ideo solent
reflpoQsa in ambiguos exitus temperare. eos poetae et sciunt 7
esse daemonas et locuntur. Hesiodus ita tradit:
KPITOME 12 daemoniarchen] o. 24, 1. 16«. et — t»-rapar»re]
0. »i, 7 ut — dfludant. 17—104, 2] c. 23, 1.
AUCTORES 12 TriBnieffistus] ? 13 grammatioi] if uatera
lerica (« Platon. Cratyl. 898 B).
EXPlLATOHklS IS— 15] Isidor. orig VIII U, 16.
BtfflPVJ 1 posacat (e tx u m l ?) P 2 oom- «010010163 (me er.) B,
omnt^ i-ummonuitea P 3 ipsa« V^ 4 in quibus H 5 cvdderuut}
oeciderunt niraiut üC tw>8> B^ ü Htellit«» (3 Utt. «. 1. er.) B 7 qoia
om. P & natunun] noUtiain B>, corr. B^ ad] uiiud H 9 domonum B,
sie mtepimme omnes codd.; ex demoDium Aoc d'iiüuium V m. 3, illitd
resiitttH m. 3 e tupra o et o »upra pr. i txdden» facta (( ex y) H^
10 /wrt »unt «. l ut P' caelcstora P hü PV iumundi» (s er.) U
11 spirilos malonim] spiriüs spiritus malorum in ras. ex Ja Ult. V*'
Budonunq; P gerentur //i actorM R 12 tminegitus £>, tris-
mcgevtns B* dacmoniarcbea Epit. 24, t, demoDiarchea (t », l V) BBllV,
dftv'moniarchem P, äx;p»viat(syr,v edd., sed ef. 16. 12 IS demoiiM B iAH-
NO\AC V. AIIMOVAC BT?, dammonas J?, dguiouaa P U tioc F 17 et
ML B 18 demoiieü B, da^-inouiu H et] ut H loquuntiir HP
wiodus BHV^ tnididit H
■I Lui. piiuu8opiii quuqutjo« lu» uisst!
natuias eoruiii iu Symposio cxpriinpre
vsse circa se ad^idanm dacinoua loq
10 nilha?sissi?t, cuius nutu et arljitrio siia
rmn quoque ars onmis ac poteiilia bor
fiiat, a qiiiltiis iDiioeati uisus hominum
ralliint, nt uon oideant ea quap sunt
1 1 quao uou sunt. hi ut dico spiiitus
pfr onaoem terram aagantor al in so
12 p<?rdendis hominibus op^rantnr. itaqi
dilnis dolis errorilius cftupK'iit: adhaerfi
nibus et onincs ofitiatim domos ocni]
nomen adsumnnt: sie enim latiao ser
EFITOME 3 8.] p, 22. fi. II 4—6
7— !>J c. 23. 2. Ö— lal c. 23,6. 14s. Bolaciam] c.
AUCTOKES 1 8.J Op. «t D. 122 s. Ü 9
7 in Symposio] 202 E s.
DnfJIPVf 1 To-il »I B la B .tlOC 2
inoDes . isiüduH insgiUu diübuliiii . H ,1Ü1'M€
MCPAAli IMGrAAOVArA BOlAAt V 2 CIIXI
ö . iiiluepbicon Inpüacfs iJünetou . antropou . Ü
'H'AAhAlCHNH HO^A^HIȟ^^^ V inicyyretm
cf. SlmuiuiH, opit&c. 1 J:iO. 3 iccirw* U 4
colatAir om, B Ö philov.vj.hi 1" hiis J* 1
8 üMlj^iduum V^ daemonniu P; dmeiuoiiein Ey
boliirB fl pcrcrcturJJ lOacjctfl II o|j*ci
12 falluntiir ff 13 hiv B^ M in om RP\
c. 26, a ad solacium culaoiitnti^ suu> non desin
iani perderp h h:»n »t >ml...,.td_5niaaaM-MM
diuin. inst üb. U 14—15.
165
pi'ptautui'. hos iu suis penetratibus cousecraut, lüs ootidiB 13
(aina) profuniiunt, et i;ciuutes daf^iuouus uenerantor quasi ter-
restr«s deos el quasi depulsores maloruin quae ip«i faciuut et
inrogaut. qni quouiam Spiritus snut t^^uuf^s et iaeoupreht^n- 14
B iiibÜes, iusinuaut st* corporihus liomiuum t>t occiille in uisreri-
bas Operati ualetadineiu uitiant, morhos citatit, soinniis aniuios
tt*tTt*nt, mmitHs t'uroribu.s quafiuut, ut homiiios hif: malis oo-
gaat ad eoruni auxitia d^^-urreiR.
15. Quarum omuiuiu fallaciarum ratio expertibus ueritatis 1
10 obsmira «st. prod»'S>ift nniin putaut eos, cum noeer^ de^^inuut,
qui nihil pMSsunt aliut quam nocere. dicat fortasse aüquis 3
colendos ergo esee, ne Doct'aut, siquideui posslut nocero. nocenl
illi quidom, sed ii.« a quibu!- tiinuatur, quos maiius dei potent
et excelsa uon protegit, qui protani sunt a sacrameDto ueritatis.
]ft iustos aut«m id est cultores dei metuuut, cuius uominH adiu- S
rati d^ corporibus excedant: quorum uerbis tainquani Hagris
UL*rberati oon modo daemouas esse so confitentur, sed eüaixi
uomina sua i-duul, illa quae iu templis adorantur. qnod plt;-
rumque uoram (.^ultoribus suis faciuot, uou utiqn« iu obpro-
brium ndigionis, sed houoris sui, quia nee deo per qufin ad-
iurantur noc iustis quorum uoo*» torqueiitur meiitiri pos.'^uiit.
itaque maximis sacpe ululatihus editis tiorberari se et ardore 4
et iam ianique uxire pioctainant: tantum habet cognitto dei 5
EPirOMK 4—8] ö 23. ft
HR* HPV] 1 cunaecrant] conlocant B cot»idie (K in ras. m. 3) B
2 uioa tuididi cvnt. VI 2, 1, merum aäd. edd.; profuiidimt BHPY, pn>-
fuoduDt [ireces B demoaes B G operantur B ualitudiiieiu li V niorbo 71
äoinii^s ($tc corr. m.2) H 7 hominibait V cogantiir Hartditts 8 di^ruui P
10 prodeesae U cum] (juod B>, atrr. B> 11 quam] oidj V, fort rrcte
12 cbleodos — Docout ilH] colendos ergo nocouit Uli P fiiP^anpcaut V*
pOMinl] poBsTt (~w S) V, |K>Munt cftt 13 iis edd., his BHHV, liiis P
14 quiw B^ 15 custores V 16 iibweduni B fiA^Wii U, fntijljs V
17 daemones H esse e«] «mjsp '»»< B^, sesv H 18 iioinuiaiifriiiit ut
•nid. i(>, uomina »aa edunt in rat. corr. B' ddf^raiitur B qood] et H
■2>i «d V, et cttt. quia] qui B adiiiranitur, V 22 ediüs im m.H. ex
9 litt.f quarum crftTwa ». ü' iiprberari (ari in ra9. ex 9 litt. m. 3) B
sn i«m om. P 'hul/ef B' dfl •o].*-2 1 (extrtma litt, erma fueral t,
1 a
'. t. a add. m. Sl, post eraa.) deäiia (1 m. 2. sii «xp. et c add. m. 3) B
-T — -"■ — ""• r----' — -"^ — --^-r — -—
~ctfii\x. quid Sit auU'in «wsßeta, Ogteudit
V; Y'p AÜsißecj -Yvüoi<; csitv loü OssO.
andjtor eins eandem suut^'Dtiam latius exj
nione purft'Cto quem äcripsit ad r«t,'ont.
monas esse adfirmat inimicos et nt>xj
qnos ideo Trismegistus afyi\au(; ::cvr,psJ;]
iguüiauit ex eaelestihus d**prauftU>s türrenosl
ÄÜCTORES 4 et 9 •wniuucu »{>. Patrieiuinf
CyriU, 0, lullan. 1. rV. uol. VI 130 E Aul.. 9] Pocn
Parthey} 13] of. Ps-Apol«. Asctep. o. 25 (p.46, 15 Goll
BR^HPVj 1 potwUtia 2P hia BHPV 2
3 oogooQenuit BP, co^ouoF V\ " deL et iot it. I. add.
uls — icfxfihi tiMßtta (7)] utn B m. 1, gmtca datuMt, i
iboiiium pietas aät^m et in inf. mg. interpretat. tat.
MIAlAl* ^1. e. (*(» yap) P, ncit inUrprelatio ht in P
Qttaiotlia pieUv* 0VAAKH V uia — xpara (0)] M
e5Si?uiesse bugitn\n tTOpouliw deniaii'.'arcis utimiumeD g
itie p, ei'ccBiA V iitBorc p, eituBorc v p
orrii V aii. o3tt] or p 6 cimapmhnc r ki
tx] k P Oi!>{ — xazoü] Uipok giniulilone yuseue .
7 TAP P (.dvov] KOINüN R ANTPÜnOIC P AI
f r exJi) V n -jkp — rjo^fitiaj to garem ccono miatro
yaeuiae B intcriurt^ttiorum tat. tu B (add. m. 3) BP
pUnior Mt ef. .Stniuium, opwic. 1 137 8 eiuebU B,
B€IA pivhv» P. CICCllCIA K orteiidit or«. R hisj iu
roO OrtiJ Ol». B^f pietaä cnlni .'"<t iV^^tuhl
diuin. inst. lib. U 15— lö-
167
16. Eorum inueuta sunt astrologia et haruspiciua et auguratio 1
et jpBa qua« dicuulur oracula et neeromantia et ars magic« et
quidquid praetert?a malonnn exorcent hoinines uel palum nel
occuJtc: quau omnia per se falsa sunt, ut Sibyllu Erythraea
6 testatui:
6c9a~ip äfpovet av3(}c; iptuvüstv x3Ts r,iAap.
sed idem ipsi auctores praesentia sua facinut ui uera esse 3
credantur: ita huniinuni credoJitat^iii mentita diiiiuitate dela-
10 duut, quod Ulis UHniiii aperire neu expedlt. hi sunt qui fia- 3
gcre imagines et simiüacra docuerunt, qui ut bomiiiuin mcut^'s
a euUu ueri dei au^Tti^rent, efficUs moituoiuin rt'guui uultus
et ornatos eiqujsita piilühritudine statu! cooseerarique fecomnt
et illorum sibi iiomiiia quasi pi^rsonas aliquas induerant. sed 4
EPITOME 1 8. ftstrologia — auguratiü] c 23, 5. 2 ora<^ii1» ec
necrouiADtia] c. 2^, 7. (in magica] c. 23, 0. 4 s. ooinU per flo faUal
& 23. 5. 8 8' pratixentia sua] o. 23, 7. d ft.J c, 23. 7 ut meut^s — do-
ttidant. li)— 13] c. 23, 4 hi mcmori&s — docuerunt.
AUCTORES a».\ ni2'Ä9.
EKPU.ÄTOBES I 8] luidor. orig, Vlll 9, 3.
BWllPVJ I uenta P- faaniKpicina« B, li'anispiciua P'*, »arusplcina
Ol er) V r.f. auguratum Epit. 2 uigi-omantin fiii tx rif m. U) P, üu-
cromautiw F'; nec^omantiait Epit. 3 alt iii-i' B' 4 qiie ex quae B',
iiui«' ratiiuli B* palam B', fal^a* wir B' t> grarai »m. B*, in inf. nij.
a</a. B> enei r, eni cfe- b>j b>pv, -.« («w ««;; t«p «Jd. Siö^///. «xiv.]
riAANA PK nä/Ta] taO:« cotirf. (fuii/aw 5%W. tär owi. B' CCILN P
räV f^tv] inYvxr« co(/f/. HibtfU. Epiplaua apautata lestiu II 7 wivuKt^j
ÜCACVGI (sed Cl muiua eert.), sequitur uz ui uid. per cotHpenil it^riptuut B',
AlltP V, Ziax n* wdä. Sthifll. ££H'€\'SQCl B', €I»€rMJü<.l H, eiieiiNU-
( IN V KAItMAl* Ji\ Wxhwf R, KaTACMAI» V üCCAjl£P A*l>PONOC
AV£P€C €nttl'li tl.NkAlAlliJP P oysitperafroBM androw sAnrnDsiu caU-
Uivmau S interpretationem Uit. B m- 1, quamfimim f/rttf.ca omiait, in
au/, add. hanc quia falsa äuut omnia qoae iustpiüutes homiiwa cotti()i<!
Uüuüuautur (sie), tdia in P cf. Struuium, opusc, I 64 8 artores R
fai-i>>Dt P a hominis B\ corr. B^ crt'duliutß H diuinatioae ejc
Epit. 23, 7 mr doctus, misceU. obserHot, rol IV (27:i4) p. 426 10 qu»d
<1 f «r.> B ueram VolkntaHHUn, obseruat. tniaceU. 1S73, pag. 23 pin-
g«re B l\ qai ut) qui. (u er.) S 12 auert^runt B et ficto* BH,
■elToCitM V* 13 consarrarinufte B', consecrariqu^e B*
ömniam rtens: sed aentatefl
^uuolutam ex ocuüs abstiUeruut. nam
dooui, aeqDo nomine, cum solns Bit, egel
sint iumortales, dici se deos aut patiuntur
uuum solumque ot'tleiuin est .seruire iiutilJ
qntcquam nisi iu&su facere. sie ecim lui
dicimus ut a rectore prouiuciam: cuius appal
esse in rfgenda prouincia dixerit, (juamuis
res geratur. et hi tarnen possunt aliquid pil
ris per ipsins ignorantiam, quae est condicio^
autpin praeses mundi et rt-ctor uniuersi, qui
dininiä ocuiis nihil saeptum est, solus liaiH^tj
pottiSt4item u<:h^ ost iii angeliß quicquam niai pa
itaqoo nulluni sitii honorem tribui noinnt, qiion
in deo est, illi autem qni de.sciuermit a de!
9 nt in priocipio dociii] IG.-!«.; 7.5-8. EPIT03
EXPILATORES 1] rf. Antnisüii. de oiu. d« }
kidor. ori^ VIII H, 9,
BU^nPV} l ii edd, hü B, hi ctU. malcficio U
aotcin B^ 2 suds P sricat //, Mcnt V 3 siucti*s (i
iiig¥»ti V 4 ut turbt'iit] ülturbaiit B*, corr 3fi 5 ofl
m. J, t ex u PI. 2) B G caeleitia B 7 sunt B domim
litiii P*. m^litis (^ m,S) V lü aeque] qui neqiio H
ouiu twlus Sit P II immort4ile8 fe ex i m. 3) P
13 iussum B, i\\*A\ H; an cius itissup rogi mundi
inus V, nemo] immo B in socios del oc BK äOcIo
xvrisn Jt lü gorantur J? hü BP tarnen et P 1
was B, prawenu E uniaersitarly Ii boitljj
acptum cett. rernm omDium
Hinin inst. Hb II 10.
1G9
sunt uF^rilatis inimiei at prif^aaricatoroä doi, nouion sibi et eul-
tuiii tiyorum iiitidicart' conaiitur, non qno iiUmn hondrein desi-
dtront — qiiis pnim pftrditis honor est? — nee ut dt'o noeeani,
cui uoceri uon potest^ sed ut hüminit>us: quos nituiitur u cultu
6 et notitja iierae maii'ptatis aiiprtprt», ne inmortalitatem possint
adipib'ci, quam ipsi gua nequitia perdiderunt. oü'andiint ita- lO
qui> teuebra.s et ut^rttatem eaügine ühdticunt, ne dominum, ne
patrcm snmn uorint, et ut facile inliciant, in templis se occu-
limt i^t sacrificns oiiuiilMis prae^to adsunt eduutquo saepu pro-
10 (ligia, quil>us obstupefacti homines tidem commod^nt simulacris
diuinitatis hi* nunnnis. inde est quod ab augwre lapis nonaoula U
iDoiüus est, quod Inno Veiens migi'are se Romani uolK' rfspou-
dit^ quod Fortuna Muliübri^ pmculnm d<niuntiauit, quod Clau-
dias* maimm nauis secuta est, quod in sacrilegos et luno nudata
1» et Loerensi3 Pioserpina et CiM'es Milesia uindieauit et HitcuIps
de Appio et luppiter de Atinio et Minerua de Caesar«, hlnc
quod serpens ui'bem Romam pesttlentia liberauit Epidauro ae-
cersitus. nam illne daemoniarches ipsi> in tigura sua t^ine 13
,uUa dissimulutione perlat.us est, siquidem Jegati ad eam rem
EPITOME l— SJ c. 23, 4. 9 aic - nenfret 6—11] c. 23. 7 in
ti^mpiis — credant U (aacrilegoB)] c 23, 9 17 ». wppfiüB — hi llfcurn
suul cf. 0, 22, 3 (serpcns — miimtris). 6.
AUVTOHES 11—10 ab aogure — de CawaMJ cf supra o.7. 8—22.
lö— 170, 1] cf. Valcr. Mhjl (et epit Paridis) 1 8, 2.
BKPXLA TORES § 11] cf. Äugustio. de du. dei X 16 (p. 427, 27 - »2).
BTt^HPVJ 1 aJt. et in ras. B». $.IV 2 quo Co m ras. ex a ?) ß». riao,
(i er.) H 3 «iHiiin HPV 4 'uf B* 5 imtitia. (e er.) V niii«estati»' P,
aic melius pos»ent BK*, e *n i corr. F* 6 qua // ulTeinliiut F*
•
7 ueritÄÜ« H deuui H ne] et P, Tu« V^ 8 iiilic«BJit B oorultunt
(corr. ii\.2) V 9 suiit B 11 augur«] linruspioo B lapi« K' 12 quod' B*
uHVnHis B, uv^ens // 13 niuUeris H cUuidp T*, rlnu«d'i« K' 15 lu-
crensis B hercidi« P 16 apio B aiittnio (txii. m 3) P iiiin*:*ru« F*
d») »• {X er.) H hiuc] hinc est if 17 saqwos«* /'da er.) b pestili-
ueutia V ex «ocersitus hoc aroes-«««* B* arc«H»itu8 H eäd, 9td cf.
Vater. Max. (et Paridem) qmm sl ab Kpfdauro AMCulapius esset uccenitus
18 Ulud HV* da^iuuuinrche» ff, d«mon B'. demoii'f B\ demoniarchet B,
demontnarcbo« P, demoniu arohos V; cf. e. 14, 6; Saiiioviap^^rs "''' 1* •*"
mi«si P' ('römisfli Py V
- -■! —■ ~r -■
i]U^ a deo ael facta äoui ael fiuut, I
äut fi^ci«se iiidoantur, ot quolioiü^ alicv
dum dei sUtutum boui quid inpeadeti
prodigus uol äouioüi« uel oraeulis polt|
?i lionores, £i saoritici» tribuanttir.
acciderit qaod necesse est, gauimam sili
ih hinc tcmpla deuoueutur el nouae ima|fi|
tantur greges hostiaruui, sed'cum hapc i
16 tarnen nita et salus eonim qai hae<> fec^
Uens autom penciila iiiipi>ndcDt. ob
lenem causam protiteutar iratos, ^Kut iJ
EPITOMK IS— 15 prodigiis — awwraUi
ftU)(t>atir. 16 l*n)|dft — ruQwvnintiirl c. 23, 4
äCCTORKS § 161 cf. VAl.^r Max. I 1. 1
BR'jrPVJ 1 dnchoQcm /f ituexeraot M
ef. Valer. JUtu. uigui« . . nrbi se nmtrM
Partäcm immenna magnitudims urpens . . . ]
2 prwtrigia« P, praMtiKias fpre- B) eett. S
ab ipsis' Jf 5 ipsomml honun B nutu ejB
garfiw rar. eorr. B' 6 «t om. P 7 toa
f&Ilici&«' F 8 aam om. P pra^seatixTÜ ul
fiui oMi. P 9 4iiH< B^ 10 d5o P u«l (m
tiuat) funt B', corr. B' an iaut focere? 11
et qtiorienB — Mmadmo m inf mg. P' 12
quod B', corr. B' Vi f^nam-i U si anie slli
dioiu. iast. Üb. 11 Itj.
171
monsuni pnerani in tensa louis ad eiuuias tcneudas conloea-
norat: et ob hanc causam Romaninn noint^n aput Caiinas pacni^
df'letum est. (pioJsi Inno altcrum Ganjineden iierebator. 17
cor iuufntns Runiiina luit goenasV uel si dii tautummodo
fi daces eiu-ant, cet^ram muItitudiDeui ueclpgunt, oar Varro soltis
(^nasit qiii lioc fecit et Paulus qui nihil an^ruit occisus est?
aidelicet nihil tuuc Komaais acc.idit fatis luDonis iuiquae,
cum Haunibal duos exi^rcitus populi Roiuani et astu nt airtate
confecit. nam luno audere non poterat sut Cartha^incni dofen- 18
[lo dere, abi arma eius et currus fuit, aul Romauis nocere, quia
progeniem — Troiano a sanguine duci
audierat, Tyrias olim quae uerternt arces.
sed Ulornin sunt isti lusus, qui tntt> nomiaibuf? mortuornm de- 19
litisceutos uiueutihus piagas t^nduut. itaque sine illut peri-
|t» (^ulum qm>d imniinet uitari pot^st, uideri uolunt id placati
auertisse, siuo non poti'st, id agtint ut propt4»r ilJoiuni con-
teroptum occidisse uideator. ita sibi apat bominü» qui e08
nesciunt aiictoritiitem pariunt ac timorem. hac utrsutia et 20
bis artibus uotiiiam dei ueri et stngiiiaris apud omnos gentes
inuetfrauerunt. suis enini uitiis perditi saeuiunt et (^^rasi^antur»
EPITOME 18- 172. 7] c. 23» 9.
AlICTORES 7} Verg.Aen.VlU 2i>2. 10 s.) ibid. 1 16. ll».]ibid.
I 19».; cf. Seru.: 'amlienit' a luiie au) a Fatis.
B(G)R'UPV} 1 an pwrt pueroiii excidit hlstrionein ? cf. VaUr. Max,
io tf'nsa] ioteatai V inteDsniouis tu nu. ex iiifensoouis ut uid. B^
»■xui WM >*', in fa9 corr. V tcndendas H coiUocarat J3 3 est om V
gauyrnwlem f ff ex c ? V^) KV, ganuia-ide H^; cf. lÜS, 3 5 Mgleffuat HB,
negioganlor (trp. m. ä) V cum B' (corr. ß^) V 7 factis P iniqoae
om. V 8 aucibnl P Roumni om. Y et V. oiu. ccit. actu H 9 uod
om. V aut (a add. m. 2) P karthaginem H 11 »• (o er.) H, u aäd. K>
dfduci H inter i>ntg»?nipm H Truiaun «p. Verg. hoc «ed «nim 12 qa'a'c B,
<|U/ir V^ uerterat N, eucrt*rot P erces f 13 fielitisccntis B^,
iiirr B', delite^Cieutes Ä 14 uiueiiübiisl hominibufi V 15 ipimint»f P'
jwdt'ril uitari V 16 a Rum coutemptum inciptt codict» G pag. 37 (123)
n« tota Jfcta 18 actoritfttpm K hao] hc JJ et out. BG 19 lipud
B 20 porditi-. C% tr.) seuiunt ('s add. m. 3) V scruiuut G igitM-
8;iHtur /f
~quo luaiciq
2 liispulatio. diffiTl iginir, dont*o til
effttndat iram suani in pot«stat« acl
uaium
t«rribili monitu horrificanl
5 iianr* aut^m patitur homioes crraiul
inpios esse, ip^o iusins f>t mitis et
potest nt DOn is in qno perfecta sit
4 patipQtia. undc quidam putant iio
nino, quotl adfeotibus, qui suut perturi
non E<it, quin fra^e est omut^ aniiua
mou^tur. quau persuaslo neritatem ac
6 sed SHponatur intprim nobis hie locus de
et uberior est materia et üpere proprio
ergo nequis^iinio^ Spiritus quif^quif« uen<
Dequt> oa^lo nequt» lue« potit'tur, quae f
7 iu tiltiaio libro] c. 2ü.
KPSTOMK 3-Üj i'. 24. 1—3. 10 b.
AUCrORKS 10 •} Vi«rg. Aen. IV 464
B(G)R>'HPVJ 2 dcuornreut edä. 3 dici
et H haheant JP 6 bonorfQt {e at % m. li
8 di>iiiitttii[liini R igitur] tT^ P 9 neri
am. P piomtii BPV cum cod. Medic, pri«
t lliMI
Verftih 11 horriflcant (eorr. wi. ifj K 12 w
niittis Ä 14 is) his sit O, hi« // 15 \m- (exp.
■ffcctibns (ex adf-J B*
(liuiii. inst. Üb. II tQ— 17.
173
ßidet qiiae in distributjoue rerum iidtril>uta essa ip$i lualorunt
^BTincipi (lispQtauimus, in tenebras scUicet et inferos et suppU-
cinni SKinpitfrniim.
Duciii rfligioiif^s ileonnu triplici modo uauas esse : tino, qaod 6
6 siinnlacra ista quae <'oliiutui' eftijitips f^int homiauni moituorum;
ßsst! autom pt*rut>rstiiu i^t inoongrut^n» ut Hiinulucruiii hoiuinifi
siinulacro (iei polatur: oolit enim quod est detiriiiö et inbe-
cUlios; tarn inexpial^ile faciiiu» esse desurere uiucutem, ut 7
dpfunctoruni monuiiDMitii^ tferuias, qui i\w uitam iiec Inceiii
to dari5 caiquam possuat, qua ipsi carent; aec esse alium queui-
ijuaiii duuiü praetor nimm, cuius iudicio ac potestati omnis
aiiima sul)iecta sit. altero, quod ipsa« ima^'inea sacrao quibus m
bouüaes inanissimi seruiunt omni seusu careant, quoniam terra
sint. quis autt'm iiuu intelk'gat uefas oasa rectum auiiuai
!■« turuah, ut adorct tATiami' quae idcirco pedibus uostiis aub-
^Hfeeta est, ut calcaada iiobiä, uon adoranüa sit, qui simus ideo
^Kxcitati ex ea »tatuuKpie sublimtMii praeter cetera.s auiiiiantes
^niH^eperinuiä, ut noD rcuoluamur deorsnm nee hunc caeJeatem
uultnm prüiciamns ad terram, stnl oculos eo dirigamus quo
10 dies: uaturae siuae coudkfjo dircxit iiihitque aliut adoremni^, Dihil
colamus nisi solius artiticis parentisque nostri unictim nomen,
I
2 dtKputaiümus) c D, S— ö. 11.
EPITOME 4b.1c. 25, 1 docui - consecrata «t. 6— 0] cf. 0,20,11
ro cum — fabricautt 12—174, 2) c, 25.1 utd quod »iniölnoni — subiiigarc.
B(0)HfHPV] 2 scilioet om. B et (ante iDfftr(M> oui. H \ unn B\
corr. B* 5 colimt H et «fttt^eo P 6 wae ex wst V simuliu-T» P
7 a simulncro dei oolatur] qiiasj deus coUntur gic P di ex dö V coltt]
oolentB. colet HP\ corr. P* 8 ut] et H 9 moninienti» H 10 c«i-
[uam om. V quia fcxj*. P^V) PV, i|ua» (m er) H uec tss« lüium]
lecviHKiriuiii K', ». /. \ esfs« alium V II diin,» P' iltimi *\\\<im-
uam if ' 12 altenim H ipsiae i/, ipiie «-ff., nüi {uod <. I. Mirr B^
oibaa' pi 13 omuc» P uuuissinii J2 aeniiuut om. B coraant
I. m. 5> B terra «iut ÄH, terr» «"* ^corr. m. 3> S, Wutnt temi|
', terra Bit PV \A tjui /T rA^ctum tic m ro». coir. F* 15 ne-
;ueÄ>, <-quWe B^ 16 Eumus BH 17 tex' P*, ut F', «. /. * ab F*
pimus A m H hunio A
58 (iÄi; 10 ociüüÄ om K
ad(/. B* QUiiicn edd.
in caele8<t)[e^ deainii cotUcia (f
d«rigainiis M 21 pairntis B^,
174
Firmiani Lactunti
qoi propterea hominein rigidum figiiranit, nt sciauiuB nos ad
10 sup«roa et caelestia proiiocari. t«rtio, quod spiritus qui
praesunt ipsis religionibus condemnati et abiecti a dfo porl(»rram
iiolulfiitur: qui nou Untuin nihil prai>starti culturihui^ sui» pos-
sint, quoüiaui renim potestas penes nnum est, aenun etiam
mortiferiK eos iulec^liris et erroribus p^rriaut, quoiiiam hoc illis
cottidlaitum sit opus, ttmebras homiuihus obduooro, uc quat^nitur
11 ab Ü8 Ußrus deus. non igitnr coleadi suat, quia spntentiao
dei snhiaccnt. est onim piacnlum niaximum artdieere so pote-
stati poniui quibu^;, si iustitiam sequare, poteutior esse possis loj
12 et eos adiaratioue diuini notninis expellere ao fiigare. quodsi
apparel religioin's i-stas lot mcHlis esse uanas quibus docui,
manifestum esit eoy qui ui-I mortui« supplicaüt uel terram
uenerautiir uel spiritibuB inpuriä animas suas maneipant) ratio-
nem hominum non tenen^ eopque inpietatis ac sceleris sui .«up- is]
plicia pensuros, qu» rebeiles adnersus parenteni generis humani
denm suneeptis inexpiabilibus sacri? fas omne uiolaaeriüt.
1 18. Quicumque igitur saoiameutum hominis tueri rationem-
que naturae suae niiitur obtinere, jpse ne utt hunio suscitet et
erecta mente ocul08 suos tendat in caelum. non snb pedibus M^
deum qaaerat nee a uestigüä suis crnat quod adoret, quia quid-
quid homiui subiaoet, infra homineni s^it nenesüe est: sed quae-
rat in subtimi, quaerat in ^ummo, quia nihil potest esse homiue
malus nisi quod fuerit supra hominem. deu6 autem maior
est homiue: BUpra ergo, nou infra est uec in ima potius« sed in ssj
EPITOME 2—10] c. 25. 1 uel quod »piritus- uelis 11—17] cf.
0, 25, 1 .
hli^HPV] 2 et ad caelwtia H ante spirilus rantra, fort, scs er. V
3 sunt S 4 possunt HPV 6 mortiferas P\ corr.P* 7 sit] est B
omnibuB P 8 id Zf üs acr., hia BltHJ". Iiüb P quia] quoniani B
13 eVfc JB> H uel om. B inpuriE!] iniDuiidis B, inportuuie H mauci-
putes B ratioDe S 15 teu^ri, std i ras. ex e H W rebetlM (tert. e
ex o) P üduerBum B 17 ioexplicabilibus B, i&expiabillb:i P" sa-
criw r" 18 qu««cuq. ('ae fr., i m. 2}V rationeque H, rationem quae pi,
alt. A d(l. P^ 19 uaturao om. B post suae s. f uitaf B^ w om. B
'ef B> 20 »up pedibu» F 21 ©rignt S 22 intrs HP bominem]
homioes V 2^ liQo-nio ex sublimo V 24 mKJua] melhiit B\ eorr. B*
maior] ri maior B. malus PV 25 in }äroqw hco om. P
diuin. ioat Hb. n n—W.
175
summa regione qaaercndus fst. quarc noa est dubitim 'ä
quin religio noUa sIt uhicurnque simulacrnm est. nam s\ re-
li^o ffX diainis rebus est, diniui aufem Dihil est ni^i iu rfl)Uö
caelestibus, oarent ergo religioue simulacra, quia nihil ]toii;st
6 esse caeleäte in ea re quae fit ex terra, quod quidem de
uornine ipso apparere sapienti polest. quidqutd euim i^imu- 3
latur, id falsum sit nece^sn est, uec potest umquam ueri
nomen accipere qaod ueritatein faco et imitatione nieutitur.
Bi antem omnis imitatio non res potissimum seria, sod quasi
10 Indus ac locus est, uon religio in simolacris, sed mimu.s reU-
gionis est. praefereuduin est igitur falsis omuibus uerum, 4
calcanda terrena, ut caelestia ooDsequamur. ita enim se res 5
habet, nt quisqois auimani suain, ouius origo do caelo est, ad
inferua et ima prostrauerit, eo cadat quo se ipse deiecerit, ideo-
is que oportet rationis ac Status sui memorem non nisi ad superua
niti semper ac tendere. quod qui fecerit, hie plauii sapiens, 6
hie iustus, hie homo, hie denique caelo dignus iu<iicabitur, quem
8UUS parens non humilem nee ad terrani inore quadrupedis ab-
tectum, sod stanteiD potius ac rectum sicnt euin fecit adgnouerit.
so Itf. Peracta est nisi fallor magna et dit'ticUis suseepti opt'ris i
portio et maiestate caelesti suggerente nobis dicendi facultatem
inueteratos depuliniu.s errores. nanc uero maior uf>bi.< ac 2
difficilior cum philosophis proposita luctatio est, quorum sum-
ma doctriua et eloquentia quasi mole» aliqua mihi opponitur.
BfO)B^HPVJ 1 religiuue B 2 ubi'cuiuque Ccum m.lU€l3)B simu-
Uchnim fi inom.H imm-*' P^ rebus] in rebus 7t in] e£>, corr.B*
4 curput] appareut B reliifione B', relipones B^, reUgiones B^ ^st
potcat (exjr m. ä) V 5 fuit ß'. corr. JB' quod quidem — potest, om. B
6 enim om. V 8 fuco] facia B melitur (~ m. 3) V 9 ünitafio (pr. i
ex 6 m.S) P 10 mim* C m. 2) V 13 babeot B 14 iureroaui
(exp m. ä) P 15 raüonis (alt. { ex ^m. 2) P statiftas (exp. m S) V
10 %0 (n. l. m. 3) semper adtvndcre B a Qui feccrit incipit cwticis (^
jp. 39 (5) paene tota lecta 17 bic (ante bomo^ 9m. H IS qiiAdri(M;dis P
19 instantem V a£ rectum] arrectum V feeerit B' Cer exp B^) G
sgnonerit (fg ex c m. 2) P 20 ni H 21 cawleste B' (corr. B^) G
22 Uiui;te»»ralcw U nobia om. B' (posf difficilior s- t add B^J <?
24 quasi] qualu B\ corr. B' mihi op*. P a poiiitur (fol. 52^) tut//u<
ad fateantur (176, 11) vtuUa» littera» nrnnttfa« rcnounuit m. 3 S
^
timeri, efficiam profecto ut quaesit
quando inuenUm «'sse creilant et
Don potuiiise fati-autur.
B{G)]i'UPY] 1 iUoc £•, corr £>, iUu<
|wpiie (h H, l. 2i*) hH. [p*no] G cons^-nsi
pn-inebAtiir B, iHTitn< [jinujnirbüjtur O, p
nesriat (dax in ras ex ciunt ut uüf.) /*, i
5 deo — dndbiu] tWi «t uoriuie H Ö
am. P 'J efticiiiüt H profecto om. P
10iiiii«iür«£ llposseBCr in fateaii:ti
in A*i^ ^^ri «acuf* m( L CAEU FIHMIA
ERnORIS - LIBER SFCUNDUS KXl'I.lC
PIENTIA LrBEK TKR'IIUS I.EGENTl 1
saipttoM carent UM; FIRMUNl LACTAl
DKOU Llit ir EXPUC INCTTDE 1
SOPllORUM LIB TERTIUS H; DE OKI
CUNDUS? EXPLICIT INCIPIT DE FAU
XPiJCIT (sie) ÜBER U IKCiriT LIBEH
LIBKR l[[
DE FALSA 8APIKNT1A.
1. VeUeiu mihi, quoniam aeritas in ohscuro later« adhuc 1
existiiiiatiir uel errore atque iuperitia uiU^i iiarüs et iueptis
6 superstitiouibii» s^ruinntiH uel pliilosophis prauitatc* in^puioruni
tiirlaiitihus eaut potius^ quam iiiliistraiitihiis, etsi non qualis in
Marro TtUlio fuit, quia praecipna et adiniralnlis fuit, aliquant
UnitMi proxiiiiiuii t'toqut'ntiae eontingt^ro factiltatom, nt quantimi
ucritas ui huh prupria ual(>t, tantiiin ingenii qucKiuo iiiriljus
» nixa t!X«ireret se aliquando et discussis conuictisque tarn pnMiois
quam foruni qui sapit^iite>i putaiitur crroribus Iminano goiieri
clarisäimuiii luiiifn iiifi'iTPt. qiiod quidem diiahuf: ex caiisis S
6eri nellem: tiel quod magis possent crednre hoinine.« ornatae
Ufritati, qui i»tiani nii'niiaeio ertnlmit capti oratioiiis oniatu
j» leiiociliioquf ueilporum, ucl teerte ut ipsi phüosophi suis armis
potJssimum, quibus placere sibi et oonfidere solent, opprirae-
i-(>iitQr a nobis. sed quoiiiani deus baue n*! uoluit cssi* natu- 3
ram, nt siinplex et nuda uoritas esset liioulentidr, quia satii»
ornata per se est idt^oque ornamentis extriusecus additis fucata
k» corrnniprtur. mondadum uero spHCie placiMct aUena, quia per
»e con-uptuin uauf.^clt ac difFtuit, nisi ornatu aliunde qaae!>jto
cirfnimlitum fuerit ac politum, aequo aniiuo fero iogt^uium mihi
mediocre eäse concet^suiii. Ufiuin ego non tdoqu^ntiatt, s^d 4
Qeritatiü Hdiicia snscepi boc opu8 malus fortai^se quam iit pos-
B((i}H'HVyf 3 iM}kt uellt'm Awc CKHistantine iuijjatür }i; cf. J'ruletju-
ntetiti :>i ijvniatn ß i iueptis in mg. P^ 3 saeueuienUs Ii\ ■•er-
uienf*« K' 7 Mahu] M. RV, om. P 9 ui» (» er) H, uim («p. in 3) V
10 wd // et] nt B tun) iiuKm P 12 inferre B 13 quod P\
d äti. P* croiiei* possiot (>tie) P homiDem P', corr. P* oriutje f"»
€X "i m. ÜJ JJ 14 iieritaH (i fx ? mH) U 15 leniduioque V 17 rei
om B* (itdd. BV H 1» qu» ^i 1!* »deo quia H fug»tu P\ corr. P>
21 '>ro«lur B »huiiJe — iwlitujo om. B 22 f'Ti.»] (orc T' 23 uiedjvcret
(exp. Hl. 3?) P eloquentia B n Sed umUtis tnctpit codtcü O pag. 49
(SOi panie tota lecta 24 poswt Bit
xvmi lAci I 18
inmns oratione nöSfar pl» 1
txüi^ euiäuut, luniine Umeo sno dl
Dec BJ philoeophi doetrina litteraruu
illis etiam scieDtiaoi neri eo^ition^
niMno cogriundo ant ilispatajiilo adsf
uuuc rt'pretit^udo eonuu studiuui qui
quia ontunini homiui.s deas nori udj
fecit, $od id arguo, id reuüioo, qnod
oiam uoliintat^ni noa sit gecntns eO
esset aeruin ipsum sciebaiit DtH|ue tji
6 mente ijuaerendum. ita dum snccn
cupiunt, ipsi se in piagas et in errores {
boo igitur me opus coargueudi philoiüopll
9 f)rdo ipse Jedwsit. uam cum error i
falsa ohatur ant ex sapieütia, in m ^
10 utnim()ue üuhuerten!. cum enim a(
*raditam cogitationes philosophomm
EPITOME 5—211 c fö, 2«.
BiOm'HPV] 1 uis«ribtt5 <tsp. ■. S) t\
feoerv G 3 «osedim f'« er i) i" I «M
tpsun AAF 7 oppr<^uin fiP. oppK«(a]i*
oppiT*«iU (oorr w 2) V; cf. mdp0f. J3, 4 i
tiuoit ^ !> «xiUt5 (ggp. wk,3f}P iiffluat
n.f^£ 10 npm bw oAl t n 1^ doctri n» litte
dinin. Inf*, lib. III 1-2
179
1»
»
I
et aigumentis docendum est, ne quis honesto eapientia^ nointue
ioduc'tus uut iii:inis ulOfjUMiitiai- splendoru dcceptus huniuiii»
mulit quam diuiuis cretl^re. quae quideiu tradita sunt lire- ii
uiter ac nudo. uec ^nJm decebat ut cum deus ad hominfm
loqu^retur, ur^umeuLi!^ iuU'.'rcr^t .suas uoces, tamquaiii alitor
fides ei non haberetnr, sed at oportait locutns eet tamquain
rerum omumiu maximus iud^x, cuius est noß arj^umentari, swl
pronuutiare. uetuin ips{>, ut iIhiij: nos autt'ui cum ad res VJ
stngnlafi testimonia diuina«» uoeis habeamus. profecto moustra-
bimns quftQto certioribiis ai^mentis possiut nera defendi. cum
etiam falsa sie defendautur, nt uera soleaut uideri. quare 13
nun est quod philosophis lantum boooris habeainus, ut coruia
eloquentiam p^rtimcsoamus. loqni enim bene potuerunt ut 14
homiues ernditi, uere autera loqui nuUo modo, quia uiM'itatem
0011 didicerant ab eo qui eius potens ess(*t. nee sane magnuni 15
aliquid t'llicipmnK, qiiod illos ignorantiae redargnemus, quam
ipsi gnt^pi^t^imtj confiteDtur. in eo solo Ms qnoiiiam non erodi- IG
lur in quo solo credi debnit, conabor ost<.*ndt}ro nunupiam illos
lam nondicos fuisse quam cum seatentiam de sua i;ri)orHtioue
diiprunt.
2. Nuue, quoniam duobus prioribus libria religionum Talsitas i
drmonstrata est nee non origo ipsa totius erroris exposita,
huias libri munus «st phil<>!^uphiam quoqne ostendere quam
inanis et falsa sit, ut omni errore subiaio umtas patefacta
EPlTüME II— 2öl c. 25. 3. 21 e.J c. 25. 2.
hWHPV} 1 «tipi' lu^uiiieutans H* 3 tradltM (txp. m. 3) fi
•4 nudiM (exp. m. 3) B b aliter poH UmquniD Betukiw, itost nee
enim C 6 ödes — est tamquain um. V est lucutus est B tum-
qaaml qunsi P 7 index S\ corr. B> 8 ut oin. H res aiii^u]
Bingülm H 10 possint (i rag.exu)P 11 (Iffendawtur P^ defeadatur
C m.lijV 12 quod P', d iW. P' ut B, aut BIIP, atit (ixp. m. Ü) V
13 ¥4oqn?ntiam P' 14 Tiomims fp er J «i. 3) P uenim H 15 didice-
p
ruDt (-f B) BBll qut J5^ eius ••ot^ns (qu er., f m. 3J V paräns
Jieumannu» Iti efßicJ^aius H^ redurgtiimus U 17 eo «i/ut,, quü C
h'a> B^, «iis (h er.) P, om. V, üs quouiaici oni. S; qaoiiiaui iis eäd.
Ifl uerwiieos BP* (rt tx n) sentculia» (ü er) B de] in se B^, ». /.
de aHd. B* 21 uum B in duohus R 22 demonitrti P nee om- V
IM inan^'s f •••■aeritas (utri er.) B uerita? patefActa] atritAte facta//
18*
i
^ iiiiu.->upui« lusi,-
t>apii*ntiae. undo igitur probem phil
ttam quam vx ipsius nuiiiiuis nignif
tiav üta(lt*t, utiqui* noiuliini sapit.
4 in ceteris artilm?! stmliuni quid oltici
qufts cum diacendo a]iqui> adsfiiitii
6 artißcii, sed artift*\ uoiiiinatiir. al
6 jitudirtsos se sapientiae, non Rapi«'nt«s|
Pyibagoras, qui hoc pruuus iiouieu
sapyret quam Uli priores qui si* sapiej
iiullu liuiiiano studio posse ad Napi(|
noD oportere inconprifhcnsat- atque
nomeu iiipoai. ilaque cum all eo
]irotiti*rßtur, n'spundit philoi^ophuni, Id
7 tiat*. si ergo philosophia sapieutiain]!
.est, quia neeessi' est aliul esse quod j
ritor, ne^c quaesitio ipsa recta est, qi
ego uero ne studiosos quidem sapient
3 cesserim, quia illo studio ad sapifutiani:
EPJTOME 7—131 f 25, 4-6- 1^
ßf'CJR'//Pr; lcI»re(icitB»,awT.B' i)[4
(pr c dd) »IC B excindpodiim It, exciil»
ti-sl H 4 iitciilira 1/, sie naejiiun anid rxcr
rtihen-'an'l B\ voticrH-'jiiit ff* 5 deipotn
«. J ? H >.i]»i'-nl.iin;l filnsi»i)hia" T'. n. J. ^
diuin. inst lib. 111 2—3
181
Taculta!« inuenieiiilae utriUti» huic »tudio snbianoret, ei esset
id staUiuni tamquam iter ad sapientiam, aliquaiido esset in-
ueüta. cum uero tot teuiporibus, tot ing*»iiiis in eins inquisi-
tioue coutritis Don sit wuprehensa, apparet uullam ibi esse
B sapiüDtiam. non 'Tgo »apientiao stndent qui philosophantur, 9
sed ipsi stndert? se putant, qnia ülut qiiod quaciunt abi aut
quäle Bit nesciunt. sIuk igüur sapientiun student t^iue non 10
stodent, sapieutes dod sunt, quia numquaui r^peiiri potest
quod aut nou rect« quacritur aut omuino noii qiiat*ritur. iii-
t« d^'ainns tanien id ipsum, poHsitne hoc stiitiio rcperiri aiiqwid
an nihil.
3. Duabus rebus uidetur philosophia coustare, scientia et i
opinatiODe, nee ulla re alia. scientia ueuire ab ingenio uon a
potest nec! cogitatione conprehendi, quia in :ie ipso habere
ir. propriam scientium non hominis, sed dei est mortalis autpm 3
natura non capit »cientiani nifli quae ueniat extrinsecus, id-
Circo enim oculos et anres et eeteros sfiisus patefecJt in cor-
pore diuina soUertiaf ut per eos aditus scientia pernianet ad
mentem. naiu causas uaturaliuni rKrnm iliftqiiirere aut scire 4
uelle sol iitrumne tantus quantus nidetiir au multis partibus *
[ nuior Sit quam omnis haec terra, item luna globosa sit au
I conraua et !<te)Iae utruinm' adhaereant caelo an per at^reni
I libero cursu feraotur, cac-lum ipsum qua magnitudiue, qua
yn
EPITOMR 12».] c. 2ß, 1.
AirrrOHES §2». <>, 8J er. Arn«b. U 51.
EXPILATOHES § IJ Isidor. orig, II 24. 1.
g-tjilid. 82.
h(G}R''nPV/ 1 et n edd. 2 id am. B^ (a. l B*} U ioui.utum B
r
4 «IM ibi liOU 7 siue fnc corr. ui.3) P upivati»« — uünsludt^ulowi.P
8 not} sunt hi B, sunt [hü] O 'J non n>c1o aut H aut oiunino non] aut
OBioi hominf>,w(2otDm tncertuM,G noujnecif U an]ndG r2uL(ietitur/f
in ftlo«o<f^i(a> deitinit codicig G pay. 43 (lt)b), sequitur pag. 44 (liy^) patne
iota terta scientia* (e er.) H 13 opiuoiou« fat tr.) B, oplm»[u|B G
non om. (»ed 2 «</ 3 litt enu. B) BGH 14 niiift ipse i\i»t* (wrr. m.S) P
in] V H' 15 coiiwienfiiun /exp m. 3) i'f(l pcitt hominis habet, om poat
iW R 17 o^nlos) et octiIob H 18 peroian*-! H*"^PV. piTiniin»-»! BGIf^.
]ii>rurnirct R 19 itawj nee BG uiiMk V 2"). "Jl ait p09i untu« habet,
om poxi niaior ü uidentiir ff 21 nt iin] i!itii[mj O 22 concafbja O
1B4
FJriniftni Liictnnti
1 4. Recte igitnr Zenoii ac Stoid opin&tionem repudiarunt.
opinari enini t« seile quod oescias non est sapit-utis, sed teme-
2 rarii poÜus ac stulti. ergo si nt'nuf sciri quic^^uara potest,
iit SocntteR (locuit, ueque optnari oportet, ut Zf^non, toia philo-
Sophia sublata e^. quid quod non tantum ab his ftuobns
euertituv qui philosophiae principes faeroni, sed ab oiimibus,
3 ut iain uideatur iain pridein suis arniis essH cont't»:tay in
maltas s«ctas philosophia diiiisa est et onknf» aaria sentiant.
in qua ponimus ueritatem ? in omnibus certfü non poti^st.
4 de.signeDiuiü quatnlibet: uenipe in ct^toris oniuibuä Ha)>icntia non to
nrit. tran^namu«: ad singula«^: MMlem modo qnidquid nni dabi-
mus, cet^ris auferemns. uua quaeque «niin secta oraues alias ,
Huertit, ut sh suaqu«' confirmet, n«c uUi alteri Kapere fioncedit,
ne 8« desipere fateator: fied sicut alias toUit, sie ip^a quoque
5 ah alUs omnibus tollitnr. nihilominus cnim philosophi sunl «
qui eaiii HLullitian a<'ousaiit. quanicunique laudauerisu eramqu«
6 tlixerie, a philosophi» nituperatur ut falsa. oi*ed«musne igitnr
iini 99 t;namquf> doctrinani tandanti an multis unius altprius
ignorantiani o:nIpantibu<i? rtsctins sit necesse est quod plurimi
7 Hontiunt quam quod unus. nemo enim de ae potffst recte »
iudinare: quod nobilis poeta t-estatur:
BPITOMH 1-5] c. 26. 5».
7—15] c. 27. 1. ■».
tj philoflophift« prindpes] c. SO. 1.
BRH—WR(n WITPVJ 1 Muou n, Miiü cftt. 2 sapientiaP', wrr.P*
ti'iueraril' HV 3 ac] ac H eic B uequ); nesciri H 4 zudod B^ kuo cdt.
5 liinta B 6 po^ aed « .^ et ff 7 ut iam] ut iimi ot B^ ut P >uida&tur
(A? tr.) B {am om.Ii,recte? ut eau uidpaniu$ Um pridem suis anuiü esse
cDuffrctam VoVciHannus. olufnt. ntiic. ISTS png. J3 8 omiiia B 9 po-
wimis fe ex i) /»> iu] et P", corr. P' 10 fnl *t P', wrr. P' 11 sin-
gula Si H tUiünius B 12 omnis ÜK' al(i}a9 .B, iilitis cj* aliü P''
14 tn sed 8Kut demiit Ä»* /'/bl. 5S*>, «'' »Ha» denuo incijh/ Ä (Tb/. 00*);
dt eis qime in fol .W* svhscripxit u jm» eoäicem suppkwrat rtcentiorem
partem Rf »ignißcataut inseretu, cf. ProUgomena alio P**. corr. m.tf
16 o&m re IN ras. ex aü ? mi. 2) V Biultiae B 17 nmdÄmuiue IT. cre-
(loniDe P 18 Inudiint H an] ac S, in /7 30 euIni tic*t VoUcnumnus.
oftAeru. Mine. ]f<T3 png. 13 fect? potert (eorr. n. S) V 21 iiO<I>icarr B
oubi^ /fK'. m«. rt tr. /. corr. V^ oobiHa poeta Mvtatur} nobile« pmt«*
etatitfniut ü
diain inst üb. TU 4.
1$5
itan eouparataiii fssn honuiuim iiaturam oinnititii,
aliena ut melius uidt^uiit et düuditreut
qnam sua.
cum ig:itur oiunia fncerta üint, aut oinnibtis crcdMiuIuiit est S
» aut neinini. ±^i ueiuioi, üapioiit«>i; ergo iion sunt, quin i^iiiguli
Rapientes esse se pulaot, s\ oiuuilas, aeque non sunt sapientes,
quja sin^i ah omnihns ncgantur esso sapit^utt*:^. peieuut 9
igitur uiiiu^rsi hoc modo et tamqaam Spart! illi pot^tai-um sie
inuic*oin iugiiJant, ut ni'mo ex omuiba» rastet: quod po fit, quia
[tu gladiam hahent, soutuni uon habeut si ergo singalae äectau 10
jiiultftrum sectarum iudifio stultitiae coaoincuntur, oitiiit.'s igttur
uanae atque inanes reperiuntur: ita so ipsa philoHophia eousu-
rait et conficit. quod cum iotellegeret ArcesUas Academiae ii
conditor. rcpreheiijioups inter se omniara collegit coofL'i^siouL>m-
u qu^ ignorautiai^ olaroruni ]ihilosüphoruui arniauitque st^ adut'rsus
omnes: ita constituit uouam non philo»>ophauil> philosophiam.
K' igitur auclore duo pliilosophiae genvra esse co*^pfrunl» uuum 12
iljut uetus, quod sdeutiam sibi uindicat, altorum nouuin re-
jtugnans, quod eam detrahit. iii bis duobus generibus uideo
[»> discidinm et quasi riuile bellum: sapitjuliam, quaü dislrahi U
nun potest, in qua parte pon^mas? n natura rerum 6Ciii
EPITOMK 7— 13J c. 27, 1. ■♦. 13—187, 9] c. 27. 2 a.
AVCIOHES Iffl.J Twiit. Hewil. lU 1,94».
BSBPV] 1 Jtau V cum Ttrmt cod4. BDP, it» BSP cuw Termt.
codd ACEF. itan» // cum Tcrent. coti O coopArata li 2 »li<iiniii //.
ftUfiDA in TM. P et diiuilirant. hin V, aJUntm del. et in prüßn a
«. L tu e eorr. V^ 3 suam BJI 5 liow P' siognli» (s er.) B
6 i>iipi«ntes] dia^rsa adfirmaates sapientes J3, sapünt» (ait. e ftc 1
m. S) R w Mse H putent B', corr. jB* omn« (ks ex iboi) B'
aan oiit. V 8 uniu^rai, K" iamquam K» Öpnrti ParrhmiHS, spar-
tiatflP C: cf. VJ 10, 19 sie W P*, sicfcorr. im. 3) V \) ivigulaotur B
II stiiltac P igitur om. P 12 ita se] ita esae B ipso S, ip»am cett
fllowöam B filosophiacousumit (c ». l. m. 3) n'c P 13 quod] ut //
nrcwibu B, archesilas B, arcbisUas H, archesila« PV; inwqtt. giio^u«
/ocM tr««aUu A, trcbes- «wl krchis- wl arcis- cttt. acadeini-ae (c er.) B
14 colligit K' 15 claroruni] cOa>roniiii (\a m. 3) He B paifftlosophornm
frj^. m. 3) P 17 9Sh Kl iiucto(rediioi>)bil(o)sophlae B Mse oapernnt K
30 dpfrahi <e w is Rf) BP 2! puuinias Ä
iis"et uiiae npcessitas cogit. itaqne pereH
i^UAe a<i uitain siut utilia. ul adpetas, quae H
S et uites. pra^terea multa sunt qua«* usuifl
:k* luna« uarii cursns et meatas sidenim I
itcprebeusa est, et natura corporum a ml
uires, et ab agricoUs natura tt'rranim iiecl
roruin ac tempestatuu signa eoUeota suut:l
ii est quae nou sc'ientia coKstet. debuit iTgl
duperet, distiuguere quae suiri posstmt quaJ
4 iil feciäsct, ipse se iu populum redfgisset. 1
dum plus sapit, quia taiituiu quantuin opus]
!^i quaera» utruni sciat aliqiiid au nihil, dl
fi äoiat, fatebitur nescire quae nesciat. rect«'
stiilit diseipliuas, sed uod rectc l'undauil suaT
riTum omüiuin noa potest esse sapientia, ci:
prium. ita cum philosophos expugnaaerit
eos sciro, ipse qaoqne nomen philüsophi penl
4 ut docui] 0. a, 2—7.
%
BHUPV] 2 confitcntiir U 3 siop ioteririij conl
teritu] intririta suu edd 4 iiutem »m. H 5 ob
tEcU? 8 nfttun] «t natura H 9 e<st> B
It:#riciOlou B periculosa ut] periealo» sunt aut J
4un<eusu<iiii)uenit B »(oUsaclunaouarit) B IH dep
Hcl ftimik itliquid interridiMe existimo; cf. tawen H
15 i'iir» B 16 instoü-ntia (ex^. m. 3) Ji ilobiiit om. f
peref B», »apuit ZT dM
(lititu inst. lib. III 4— A.
eitis est nihil sciri. Data qni alios reprehendtt, qnod Qosoiant, 6
ipse debet sciens esse: cum auWm nihil Eieiat, quae peruersitas
quaeae insolentia est oh id ipi^um soi pliilosophiim ooiii^titiient
propter qnod ccteros tollat? possunt enim sie respondere:
A 'si niliU nos scire coiiuincis et ideo nOD esse sapienlos, quia 7
oLhU Rciamu^, urgo ue tu quideui sapiens t>$, quia te quoqae
coufit^ris uihi] scire.'. quid ergo promouit Arce^Uaci nisi qnod ti
confectis omnitjus philosophis se qaoque ipsain eodem mucrone
transtixitV
10 (>. Nusquauitte i^itur tüapientia est? imuio at*ro iater ipsos
fuil, ^h\ nemo uidit. alü putauerunt posse soiri oinnia: sapien-
tes utique non t'uerunt; alü nihil: iic hi quidcm sapiViitoit fue-
roDt: Uli, quiu plus hnniini dodcrunt, hi, quia minus; utrisque
in utramque partim modus defuit. ubi ergo sapientia estY 2
ift ut uequfl omnia scire te putos, quod «st dei, neque omnia
nooire, qnod pecndis. est enim aliquid medium quod sif ho-
minis^ id est scieutia cum iguoratioue coniuucUi et tompciata.
Bcientia in uobis ab auimo est, qui oritur e caeJo, ignoratio a 3
corpore, quod ex terra: undo nohis et euni deo et cum aiiima-
M libota est aiiquu commuuitas. ita quoniam ex bis duobu»
consUmns elemeutis, quorum alterum luc-e praeditum est, aite-
rum t^*ufhris, pars nohis data est scientiae, pars ignoraritlae,
per huuc quasi poutem transire sine eadendi perictilo licet:
nam iUi omuee qui se in alterani partem inclinauerunt, ant
«* dextro aut sinisiro uersus i'ecideruut. utnique autem pars
BRBPV} l est om H scire (cwr m. 3) P, »cire Ä/fV, ts>ciri' B
n»m| nou H qui:i H, i|ai< (d er.) V rei)nteben(dit) B nrsciat ut uid H
2 Ki7i<;ens> B (»sä)« B (ahhil B sciat] ficiat H <i|uai<peru«r3iU»> B
5 con>ici» (n ? er.) B Ü quo«qu© (d er.) Ü cooflt«ris quü'q.' fq. m.3f)P
7 promouet P 8 «onOettÄ ß' philoiihis B 9«' (d er.) H \l »c\n(aU.i
ex p IM. ä) P anpieutes] hl sapieotes tiitV 12 hi om. II 4ea.ipi><iitti8
(exp. ni.X?)P fueniQt ohi. U IS bü H 14 utnm (corr. m. 3) V
part«<m> B ibi (\ rag. ex u) B 15 om ma) B te* T* de{i> B
16 <iili()uidiu)«dium B )i{o}taim{»i)d B 17 iga<ora>tioDe B t«mper{a>U B
18 'D)obis B quiw Ä> oritu<re) B V P*, » V 19 o(onM)r)e B
quud] qui R ex] est ex edd. 20 ils Üf 22 post teaebris $. l. prpnoin
add. P* piin — Miüuttao um. P 24 inclinaueraot P 25 uenum V
1»8
PiriuUul I.BCtaDti
f> quoniodo errau^ht dicam. Acadi'nkici contra pkysicos ex rebus
obseuri.« argumiMituti sunt nullaiii »-.«se soientiajn et «'jemplls
paucuruiQ reniiu iii(*onpr«*honsibiliajn content! amplexi suDt
ignorantiam, t&mqoaiu scientiaiu toUm snstuliääent, qoia in
ß parte siistwleraut. physi^i contra ex iis qiiae aperta sunt ar- s
gameatuni Crahebant (oninia) .«ciri posse rontentiqae perspicois
reüneüant scientiam, Uniquani totam defendissent, quia ex parte
defendcrant. tta ueque hi elara neque Uli obsonra aiderunt,
a*'i\ utrique dum solant scieutiain censertis inanibus nel reti-
nent uel eripinnt, non aidernut in medio constitatam foreui. i»
7 quae illos ad sapientiam tranf^mirtiTet. ntiniiii Areesila.« i^^uo-
rnntiae magister cnni Zenoni obtreotaret priucipi Stoii'ormu, ut
totani philo^jophiam euerteret, auctore Socrate sngcepit hane
8 äeulentiam, at adfinnaret sciri nihil posse. itaqoe coarguit
existimationent philosophonirn, qui patassent ingenits süis^ ern- ia
tani MSi* atqu^ inui^utani ueritatem. uideli(.>et quia luortAlis
faerat illa sapientia paucisqae ante temporibos institnia ad
snmmnm iani inen'nientuin peruen*>rat, ut iani necessario conse-
nesc4;ret ac periret, »'Xtitit r^-pent^» Aead^inia taiiiqiiajn senectus
9 pbUoi^ophia«', quae illain conliceret lam ilefloreseentenif reote- so
que ÄTcesila? uidit adroj^antHS uel potius »tultos esse qui
11) putent sciButiam ueritatis coniectura posse eouprefaendi. seil
tarnen falsa dicentem redarguere non potest oisi qni scierit
ante quid ueruin sit. quod Arcenilas ueritatp non eo^nita fatvre
conatus introdnxit jjcnns philosophiae asystatam, quod latine t^
EPITOME 1— II] t\27. 1 at — kbiit.
BRHPVJ 1 «rnaerunt H ei ex & P 2 esse oin. H et um. H
(t ut iucoupraeheuaiUuju (& del. m,3jB 5 jiiirtcs P suMuIenint S
iU R, hi» cett. 6 üuinia sciri edd., ef. § i- 30; sein C, nisi quod
fccire B\ corr. B^ 7 •-scteotiam B 8 defenderunt B itaqnc H
hü P 9 utrique B, otrimquu H noii««cÜ8 V'"' 10 foreiii F',
s. l. i porin n^. F*, Tore cett.; coDstitutum püatem ([iii eotil §i VoUt-
Dumniu, obMTw. misceü. isr2, fag.J3 13 auctorem B 14 uikil aciri B
p06Ret V 15 ai^Blimationem S erutaui] sertiaUm // 16 ucrita'btfm B*
u*«orttUs ('al er.) H 18 "at B> iam] etiam H nt>ti«»siirii H 19 w-
iMctn8< H^ 20 rede ff 21 »tollo« se F', mpra »c add. t «m V
28 pntant HP copraeh«ndi B, compreliffnHi /(» 24 quodl ut H
K i^sjstarum ex auftututiun y( uid. BK svüaratav edd., Md cf. § 13 asjstati
diiiin. inst Üb. m 6.
18»
lUätabile uel incoustaus possuinus dicere. ut euim nihil seien- 1 1
dum Sit, tUiquid »avi necesse e.st: aam ai nihil omiiioo scias,
iH ipsuin, sRiri nihil posse, toUetur. ita qui uelut seutentiae l-J
Uieo pronuntjat nihil «ciri, taraquam perceptuni protitetur ol
* cognitum: ergo aliqnid .sciri pokifit. huic siniile est illut qnoü l-*^
in sL'holis proponi solfl in asystati generis ei»»mplum, soinuiaüse
qui'uiiaiii ne t^omniis creiieret. si euim orediderit, tum f**'quetur
nt noQ sit credonduni, si auti^m non credidt*rit» tum sequotar
ut (Tedpnduni sil. ita si nihil «ciri potpst, necesse est id 14
10 ipsum sciri, qiiod nihil sciatur, si autem scitnr nou posse sciri,
falsnm est ergo quod dicitur nihil soiri posse. sie inducitnr
dogma sibi ipsi rcpuguans «equc dissoluens- sed homo uer- 15
sutus ceteris pbilusophis scientiam nolnit eripere, ut eam domi
abscoudurei — naru i<il>i illain profueto non adimit qui aliquid
15 udlirmat. nt ceteris adiniat — : sed nihil agit; apparet enim ac
lureui suuui prodil. quanto faeeiet sapientius ac uerius, 16
si exoeptione facta dicerel causas rationi'sqiie dumtaxal reruiu
[*aele!itium seu naturalium quia Bunt alKÜtaß nee suiri posse^
quia nullne doceat, nw: quaeri oportere, quia iuueniri quae-
90 roudo non püssiut. qua öxcopiiüue iniorposita ot physioos ad- 17
uionuifitiet, ne quaererent ea quau modum excüdereat cogil«-
tionis hujnanae, et ee ipsum calumniae inuidla üherasset et
iKiliis eerte dedisset aliquid quod äequeremur. nunc autem 18
B(G)UItPVJ 1 uibil] nihil loiri posw Ji ex 3 2 aliquod R^
ttan HP omni H 8 ita qui PV. iUnw^Ui ß\ itiique Ulf. itftque qui ettd.
4 prteovptuio B*, corr. B\ pfrccpliiiu (att. [* ex r nt. 2) V jirotiii-ivhir b
5 »cire H est ow. B quod] quod pbilosopliU H 6 icoU» UP asjr-
Jtat j* (n er.) H, asystiu V** •oiimiassc ^ ? er.) B 7 «omnis H »«t-
quitur BHV 8 non »it crodruiluml nou crede^n'dmn ^n m.3) «it i7,
creilHiifhiHi non P si Auti-m — crfldenduin sit am. BH, endem urrhn cuw
iuif'iHentt ita um. P tuoc BH, <m. P scquetur V, wquihir BUH,
om. P V) scitur]sci*tur (a er) H non posM] poH»» nihil edd 11 quo^l'
fd m. 1 f) dwtiftnr P 12 dicmn ut wid. B», do^mo »n nw. corr J?',
digma T« ipsum SR"" (m» am:) H «eqae» fa ? er.) V U ah A{\}\-
«c[oDKderet> incipii codicia G pag. 45 (260) ttr ßcriptn, miiu in uerss. l.ä
fterpauea legetnintur adeinit U 15 an cnim (illa: f* ac — prodit om.P
lö furorein B2i sapieüliii» ac] hoc 21 18 »'Vi W, no V It' imllum B
20 possont. BH qua* ß*"P'. b eraa. in B, e del P' 21 utfc H quae-
Te'reat pi modum] odmoduin H uot^tutioilis« (i er) B
iy2
Fi.-miatii Lactanti
10 »enlentÜB iudicemus. cnni uero disceiidae sapientiae causa
uoaiamUM, qai posäuinus iudieare qui iiODilum sapere cot'ptri-
miis, muiime cum prat^sto adsit Acad**micus, qui nos pailio
retrahat ac uetet cuif|iiaiii credt?re nee tarnen ipse adfyrai qiiod
seqiiiuimr? s
1 8. Quid ergo supcrest nisi ut oini.«i<i9 litigatorihiis furiosin
ac pertinaeibus ueiiitimu» ad iudicem, illuni scilicct datoreni
simplietB et quiBtae sapK'Utiae, qaae aon taatuni formare nos
et induceve iu uiam pOH.sit, ueruin Htiain de coutrouorsiis istoi'um
^ frrre sententiuiu? haec üos ilooel quod sit hominis uerum lu
ac piimmum boninn. de quo priusquam dicere ineipiam, illai;
omocs seutentiat; refeH(»itdae sunt, ut appareat neminem illo-
rum fiiLsst> sapiontem.
3 Cum de officio horaini» agatur, opoiicl ^ummum summi
animulis boniim in eo coui^titui, quod commuut^ cum (^eterts »
4 auimalilms esse hon popsit. sed iit feris deutes, armenüs
cornua, uoluciibus pianae propria sunt, sie homiui aliquid suum
dehet ailserild sine quo rationem »uae eondiciouis amitt^t.
nam quod uiuendi aut geaerandi causa datum est omaibus,
est quidem lionum naturale, auranmm tarnen non est, nisi »^
5 quod est uni cuique generi proprium. sapiens ergo nun fuit
EPJTOMK U— 16] 0. 28. 1 cum de — pertinwit 21— IdS. 3]
c. 28, 6 iKpicurus).
AUCIOHKS §5] cf. ad frff 452 K|)iouri (pii([. 294, lÖ).
B(Q)BHPVJ l iudioamas N. iudicemur F> discvudiiv B* 2 .tupra
qai acM. i (luomodo m. poftt. H, quid V coeperimus sapere B coepimtu P
'A ttdsit Acad<:tniciu <»i P 4 hc uetet] acuet et (cOrr. n. S) V nidd //
ß ut OMt. P oiaisHJB] obtiiiis bis B furioHiit ot». U 7 ucnituiius] tnttnus
denina ueuinmas B 8 quae C, qui edd., std cf. ad 10 9 «•!] ko H i^q-
trom-rsis eorum efferr« H li> ha« C. hie tdd~, itfd cf. e. 11, 3 quid fl
9
edd. (»td cf. e. IS, 14), quid V II de ow. H djce» om, H incipiMii B,
•a «rata
Ineipio (cttrr. m. a}.} B, inciplo HPV, rette f ill» (sie corr. m. 3i P
I2appnreant V 13 fuisw &npieDt.«in V 14 ngniur om. T'^ in wg * «gi-
tiir K' 17 pennae f>r- e ex i> Ä* propriae H liwmitii B^ homi-
nis B, liviiiini fh ciiJ^ rt ni t» ro«. m- 3> P sommtini B sitiim all-
" t
quid B IS 'IHO om. V inittiim (fic corr. 3) P hinc fere inceptt codv-
cu G pa^. 4S (ISO) ter scripta, in qua nihil agn0*ci poterat
diain. Inst lib.m B.
K»3
qai SQmnium bonom credidit animi uoluptatem, quoaiam sine
illa secaritas siue gaudium est, communis est omnibus. Ari- S
ätippo ne respoüdenduiii quidom duco, quem eemper iu corpo-
ris uotuptates ruentem nihilque aliut quam uentri et Yeneri
seruinnti'm neniini dabium est homiuem uou fuirtse. Ric enim
uixit, ut nihil intor tium pecudemque di-^taret ititii unum, quod
loquebatur. quodsi asino aut sui aut euni facultas loquendi 7
tribaatur quaorasque ab Üs quid eibi uelint, cum femina.s tarn
rubide consectantur, at nix diuclli queant, cibos etiam potum-
qut* n^glegant, cur aot alios marcs nioknter abigant aut ne üicü
quidem absi^tant, sed a fortioribus saepe coutriti eo niagis
iuscctcntur, cur nee iiiibres nee frigora portiniescant, laborcm
susi-ipiaiit, jiericiilum non recnsent, quid aüut respondebuut
Disi üummnin bonum esse corporis uoluptatem? eani se ad-
petere, ut adiiciantur suanissimis ^ensibus eosque esse tjinti,
ot adsequeudorum causa riec laboretu sibi uJtum nee uulnera
nee mortem ipsam rccusandam putent. ab hisae igitur prae- 8
cepta oiuendi petemus, qui hoc idem sentiunt quod animae
rationis expertes? aiunt Cyrenaiei uirtutera ip.sam ex eo fism 9
laädandam, quod sit efficiens noinptatis. 'uero* inquit obsce-
nas canis ant sas iUe latuleutns; 'nsm ideo cum aduer:?urio
EPITOME 2-194. 4) c. 2a 8.
AUCTORES 20b. obswiiu» — lutulentn»] cf. Verg. Gwrjf. 1 470 et
Hör. ep. II 2. 75.
BHUPV] 2 ilJas V commuiie B est B 3 ni er «e (fncj B*
in om.Y 4 tueoUim (pr. i in nu. ex r) V oiliil BV 6 uiiit? V*
7 sui» ('s er.) V 8 quaen.'» (corr. m. 2) qiiae V iis JR, bis cttt.
uelÜDl P 9 niplde H 10 uefloifftut HP ctir« ut (^ w. 2) V alt. aut
(a add. m. 3) P 11 coiitriti] coueo P 12 cur^ow». V iinWes (i rat.
ex u) V 14 lionum trm. B\ 8. l. post summtiiii add. B\ tum cxtcra. tt
fw5f «SM « I. iteruM ndd.tademman. apparet fcorr. tn.J?^ K 15 Baeuissiiae
ut \*ul. B\ Buauiiieiinia in nu. corr. ^, sunuiüsiiniv K* taQti essr li
17 Uentt R fori, rtcit, hiisne P pnu^c^pta] prawepta Am\ B 18 put*-
muÄ r' idem] qoidpm B oii animantwj ? 19 ainut] dtcuut YK ä. I.
et ras. corr. K' cyreaei H Ipsam* P' 20 sit om. ^ pogl iioluptAÜs
Ä. l. add. JB* cffipes P ante uero $. t non P* ucnini //, ucro
(corr. tu 3) V inqitid B, sie saepius 21 aut] et H itfS £
XVUII Uet 1 18
i
104
Firiiiiaui Lactsnti
i^uiiiiiia uirimn contPiitione depuj^o, ut uirtns uu-a pariat inihi
uülapUitcm, cuiiis i'X|K'rs siiii necosse est, si ulctus a^tiCessero'.
10 ab hie ergo ii&pore discanius, quos a pecudibas ac heliiis noa
süutöDÜa, sed Lingua cliscernit? prinationoiii iloloris suiumuiu
honuiii pitiare uon plau^ Peripatctioorum aut Stoicoruin, sed
11 clinirnniin phüosopluirum est ipiis eniiD non iatellegat ab
aegrotis et in aliquo dolore posilis esse hoc disputatuni? quid
tarn ridiculum quam id habere pro summo bono, quod ineditrus
pussit daro? doleuduiii est ergo, ut fniaiuur bouo, vt quideui
12 grauiter ac saepe, nt sit post4.m non dolere iucundius. miser- lo
riinus est i^itur qni namquani doluit, quia booo caret: quem
13 iius tVlicissiniuui putaliatnu», quia inalo earuit. ab hai' uani-
tate uon longo afuit qui omnino nihil dolere sumiiiuni bonuni
diiit. nam praeter quod oinne animal doloris est fugieus, quis
[lOtüst sibi hoc bouuui praestare, quod uobis ut oueniat, nihil i»
14 aliut possumus quam optur»? Biiniinum aut«m bonum non
potest efficere quemqaam beatum, uisi semper fuerit in ipsios
pote^tate: hoc autem non uirlus bouiini, non doctriua, non
15 labor, sed natura ip^aeunctis animantibus praestat. qni uolup-
tateni cum honestatt» iuuxenint, communionem hano effugore w
uoiuerunt, sed etfecerunt repugnaus bonum. quoniam qui uo-
luptftti (teditus est, houestatt^ cureul ueceHso est, qui honestati
16 studet, uoluptate. Peripat«ticoruai bonum uimium multiplex et
EPrrOME 12—19 {uBtura . . praostat)] o 28,4- 19-23] oto.2&.7.
23— XÜ5, il] L-. 2a, 8.
AUCTOUKS 4—9] cf. ad frg. 419 Epicuri (p. 282, 22). 5«.] cf
Cfpriiu. epiirt. LXVIIII 16 (p. 765, 18): utruiiine ctlnici an Peripatetkl
BRBPV] 1 par«it B\ corr. B' 2 eipres B\ nu. et x. l mrr. B\
txper^^ r> 8 disceoms jp 5 p«rip«ti(M>raiD B 6 pbilusophorum eittit
hwH€mannu8 7 hoo om. li, m mg. add. V Ö qttiod, i*' mc-
•di'cus JT' 10 dolore BÄ'J« (ras.corr.) T' iHcundius (o m, aj V
U niimqnwn' B- 12 hacc V 13 dolore BR^H^ (alt. o m t corr. W*)
dorort!, t'ii wg. \ dolore Y 14 praetcrquam iiiiod AeHnMitmua e<«>t B qui ^
15 quod] qiiBiu H neniat. B, dod eueniat H 16 obt&re ffV 17 beiktil V
!n 8. l. V\ in mg. V 18 pr. 'non' P'* 19 iinimftlibu!» n quo B uo-
Jiiptatiini fp f.'- n w*. ^ K 20 ho««nfistAt« (mi cr.J H 21 ued el fn'r«'-
runl V uoluurati V 22 cieditiw — ?eripat«ticorura om. R 23 boüuiii]
quftnim bonum It molliplixet (e «. l et x. e.x t m. 2) V
diiiiD. iusf. Hb, UI g.
19Ö
t *»xcepHs animi bonis, qaae ipsa quae sint majrDa coüWntio
est, commune cum l«eluis potest uideri. nam corporis l'oaa 1?
id est ineulumitas imluienfiu uuletudo non mJDn» sunt mutis
quam homiui necossaria ac nescio an etiam inagis, quia hoino
ft et iiiHlellis et miiiisteriis subleuari polest, miifa non po^jstint.
item, «[Uiie appellaiit fortunat.* bona: nam sicut homiui opilms 18
r.il uitam tueudum, sie Ulis praeda i*t pabulis opus ifst ita 19
inducendo boiinra quod noii sil in hominis potostate, totum
hominom alienae dicioni f-ubiagauernnt. audiamus ctiam Ze- 20
10 uonem: nam is int^rdum uirtutem somuiat. 'suuimuiii' inquit
'est bonum o.am natura consi-iitanep uiuyrt»/ heliiannn igitur
nobis moro «iupudum ost. nam quap abesse dehent ab lio- 21
mine, in bis orania deprehenduntur: nojuptates adpptunt, me-
tuunt tallunt insidiantur occiditut et, quod ad rem niaxime
lA attiaetf deum nesciunt. quid ergo nie docet ut niuam seean- 23
dam naturam, quae ipsa in det^erius proua est et quibusdam
blandimeatit« lenioribu.s in nitia praecipitat? uel si aliam 23
matorum, aliatti houiiuis dicit cssf naturam, qnod homo ad
uirtutem sit genitu», nonnihil hoc, sed tauien non erit definitio
to summi boni, quia uullum est aaimal quod non secundum na-
turam snam uinat. qui scientiani sumnuim bopum ferit, ali- 24
quid honiini proprium dedit, sed scientiani iLlteriu?; rei gratia
homines adpetuut, non propter ipsam. quis enim scire con- üb
teutus est non expetens aliquem ÖTictum scioiitiae? artes ideo
I
BPITOME 9—21] c. 28. 5. 21-197. lU] o. 28, 11 «.
BJtfiPV] 1 exc.*epti B 2 bona] uana B 3 incoloiuitaa V^ uali-
ttido PV 4 ncj an B, om. II 5 ineduUis B, ui^(\A)\s R, mede-lis
(\ tr.) B, mcdfÜB P, lu.'delHs V «ulili-uare V ti qiü // fortuua«]
forliUidiiu« U U>uudj H, bouiw P onm ow. H siculj B 8 indo-
ceudoiJ quo'd'i?' iiuod non «it] sitK'.t.i. Jaihiin V^ tvtuin] bonum i{
ft olieuse (ac ex^m. 3} It <li^i<>uiii Jt siibiiii;nruiii If, ^xxh'iugnwtiüi V
10 hi» ÄP'"" II consi-ntAiia« II 12 iiain<i: ioiit. quiif^ B l\i ils S,
hii4 P\ h dtl P* Omnibus V •metonr P^ 14 falluut om. R quo
dtiifim V 15 Kii*». K» 17 Iciibrtbus (n in nw. ct u ? m 3) B «i om. V
19 hoc V, dioit. cxH. 20 quia] quOQiam B. qua Y 21 ■fwüt? P^ ali-
quid (d « X) B', »ic Mfftiwt 22 d.»dil] fecit B', corr. B* 24 artes]
oiiius B, pnrt»s P', p ihl. P^
I5«
196
Kirminiij Lactaiiti
digruutur ut exorcenntur, exerceiUiir autf^m uel ad siiltsidia
uitae uel ad uoluptatem uel ad gluriaiu. noa vst igitur suni-
SG mum boQum qnod aon propUr se expetitur. quid ergo inter-
esi utrum scientiain RUinmum bonum putcinus an illa ipt<a,
quae scientia ex se parit id est uictum gloriam noUiptatem? i
quae noa sunt homiui propria et ideo ue suniiua quidem bona:
nam uolupUtis et uictus adpctetilia non honiini solum, sed
27 etiam mutis inest. quid cupiditas gloriaeV nonne in eqnis
di:*prehetiditur, cum iiictores exultant, uicti dolent?
tantut; aiiior laudum, tanlae est uiotoria curao, i«
nee inmerilo äummu$ poeta expmt'udum esse alt,
et quis cuique dolur iiicto, quae gloria palmae.
quodsi ea quae parit .scientia commnnia sunt cum alüs ani-
SB niaühus, uüu est figo ^uininuui bouuni scientia. praeterea
non medioore hnius definitionis est uitium, qnod scientia nnde i^
ponitur. incipieut enim beati omnes nideri qui artem aliquam
si'itiriut, immo uero qui et res raaias scierinl, ut taui beiitus
30 Sit qui uenena didicerit temperare quam qui uiederi. qaaero
igittir ad quam rem scientia refereuda sit. si ad causas reruin
naturalium, quae beatitudo mihi erit proposita, si sciero unde ta
Nilus oriatur uel qaidquid de caelo physici delirant? quid quod
earum rerum non est scientia, sed opiuatio, quae pro iugeuiis
AUCTOJiJiS 10. 12] Verg. Georg. lU UZ 102,
SJRUW] 1 a/f.oierw^Dhir^ttfr.)//, viiin'en'turP" 4 utrura]uerumBi,
corr. B^ 5 scientia qudf U scientia] 8n]iipnti-iDi P*, m rfW. P>' 6 et
OiH. S summB« C&c ex &) £* quidem om. H 7 uoluptatcs H *A-
peiijteiitia Cp e. L m. 3, ui trp. m. l) P 8 iiuirt] quo Id (exp. m. S) V
9 tjiulteut F' 10 tonUe est P'^ (alt. a im tantae dtt.P^f) cum codd. Verg.,
tautac £' Ctaatae'st' B*) BV, tauta est H" II uec iinnorlio — palnih^
om B\ nee iumerito post cunie et aiuumus — jKilmae in mg. »»/'. luhi. Ä'
eipt-riuiiduin H 12 et] ei V uictor H quwe B (i. e. B^) 13 [•nriuiit
sciimtiftin P sunt om. V 14 scientijun S pnielerea] pra^-stare //
15 uiii'um P' Dud«e ("b er.) B, sudae H, nuda P 16 inoipiunt PV",
Ilu*
ras. et «. l. corr beati omnes] hpntinres P 17 inalifi V lionrnm
(cerr. m. 3) V 18 temporaro V qui» fd er.) B nie'deri J5* 1(* scien-
tiiim // 21 Nilus] nibi! usui B oritur H fiiiidquid] quid B 22 7»-
ruui' fi' quae om. V upiiiio V iiigeniis (aU. i ex\.tu,S}P
diuia. iufit. Üb. III 8.
197
I
naria est? restat ut scientia bononmi ac malorum summum SO
bouum sit. cur ergo scieutiam maluit quam ipsam sapieutiam
suminura bonnm dicere, cum sit utriusqiie sigiiificatio et uis
eademV nemo tarnen usque adhuc snmmnni bouum dixit esse
sapieutiam, quod melius dioi poUit. uam scieutia parum est 31
ad bouum suscipiendum malumque fugieudum, uisi accedat
et uirtus. mnlti enim philosophorum cum de honis malisque
diseererent; alit«r tarnen quam loquebautur natura oogttnte ui-
xerunt, quia uirtute canierunt. uirtus autem cum scientia
coaiuncta sapientia est. superest ut eo.s etlam refellamus, 33
qui uirtut<?m ipsam summum bomim putauerunt, in qua opi-
uioDe etiam Marcus^ Tullius fuit: in quo multnm incongiderati
faerunt non enim uirtus ipsa est summum bonura, sed effec-
trix et mater est suiiimi boiii, quouiam perueuiri ad illut sine
uirtute non potest. utrumque intellectu facile est. quaero 33
enim utrumue ad praiclarum illut bonum facile peruonirt pu-
tent an cum difticaltate ac labore? expediant acum^n suum
erroremque det'eudaut si faaile ad illut ac sine nllo labore Zi
perueuiri pot«st, Bummuni honum non est. quid enim nos cru-
ciemus, quid confieiamus enitendo diebus ac noctibus, quando-
quidem tarn in promptu id quod quaorimuB iacet, ot illut quilDiet
sine Ulla conl^ntione auimi comprehendat? sed si commune 85
quoque ac merliocre quodlibet bonum non nisi labore adsequi-
mur, qnoniam bonorum natura in arduo posita e.st, malorum
in praecipiti, summo igitur labore summum bonum adsequi
EPITOME 10-198, 12] c. 28, 9.
SUnPVJ 1 uaria — ut Bcientia om. P uientiam B 2 Bit om. P
•
8 iitriusqti*e (t in rag. exo? m. 3,ier.) B a quod] quam H dun] didre
(o s. l m. 3) E Boientift* (m er.) R 1 a filosophorum (sie) lutpie ad
iacet (21) mtüta euanuerunt in Ji (fol. 60^), quae restituü m.3 8 diie-
rUDt H 10 8upej,c-8l B' II f«putarunt (exp. m.U?) B opinione ex
opitiftdono H^ 12 qua S 14 *t? B^P* perucnire F" ad illut —
fncile pe mcoiri (16) om. K 16 pnim om. P ad — bonum om. P ptTu>^niri
(all. i rag. exe) V 18 d^'ftndät (m. 2) V si] sed n B ullo] illo T'
19 quio B', corr. I?» eiiim (e ex \ et ^\ tx 2 liii. xntxrt. m. 2) B cm-
cjemus] erudietnus ut uid. B', qHod rtnwtauit B* 20 qui'd" V acl «t H
22 colprehendat B sl om. HV^ communione F^ 23 quodqu« H
quoUbet H, quod'libet P 25 praepjpitio H
uisi per laborem perueiüri, apparet|
poru^foiatur, quoniam in suscipiendiJ
nis officiumque uirtDtis est. ergo sul
87 esse id per quod nece^sc pst ad aliutl
ignorarent quid efficeret uirtus aut[
autem niliü roperirent, substileniut il
quaii) inillo proposito Binolumt^Dto aJ
»8 ut l)onwn eibi constituereut quod bon«
ab his non longo recessit, qni uirtutc
nuuit bouuni putntiit: quasi posi^it nl
81> ac Don, 8t quid habuerit tnrpitudinis, iil
uidit fieri posge ut de uirtutc prauo iu|
itIf'O <^\istiiiiatioui hoininuii) s^ruieiidum
a recto bouoque diswdet, qnia non est
uirtus pro suis meritis honost^^tur. n
um hoiior pcrpotuus ad aliquem sv^eunt
40 tus? quid ergo fiet, si errore ac pr
esistimatio subst'qnatur? aliicifmuHue t
41 et turpiit ab insipieiitibuä iadicetur?
EPITOME 12—199» 4] c 28. 10.
BRHPV] 8 qood] quod si BRH, »ed idfm
sdsardum F< ut ex et P uirtiitibus ut
niittis — peruoniatl Dirtus tendat p«r nn P 4 ße
rH B* per qiiiiui om V\ $. 1. « add T*
7 uis] uirtus B, om. V offlciuiii^u*» fa er ) B,
OMi. V boiium om. H 9 U*u<l''ivnl T' 10 s^
teruut Y uirtutia om.
diniu. iiiat Uli. III 8—0.
199
premi ac uexari potost, ut sit ipaa proprium ftc perpetinim
bonuiii, nullo fXt^iu^L'Ous adiuinenlo iinligt're deliut, quin sui»
per se airibus uitarar et coQstet. itaqiio aeo ullum ei ab 43
homiae boiium gpoiandum est nw uiUua inalum reeüRaiuluiii.
» 9. Venio iwiar ad utrae sapteuliae siuumuiu bonuni. cuius 1
natnra hoc mudo determinanda est, primum nt solius hominis
Sit nee eadat in tiUnni aliul animal^ deinde nt soliuts aiiimi
n<*c coiniuumcari possit cum corpore, poslreuiu ut nou possit
cutqnam sine scieatia et uirinte ooniingere. quae circnm- 2
tu Bcriptio illonim oumes sententias excludit ac solnit: eomni
euim quae dixerunt nihil täte est. dicam Dunc quiii sit, ut 3
dflceain (juod instiiui, philo.so[thos oiunes raecus atque insijiieii-
lies fuisse, qni quud e^set homiiii sonimnm bonuin constitutum
nee uidere nee iuti'llei^'ere uec suspieari allquando quiuerunt.
16 Änaxagora«, cum ab ho qaaereretur cnius rei causa uatus esset, 4
respondit eaeli ac solis uidendi. banß uocena admirantnr omnes
ae pbilosopho di^^nam iudieaiit. at ego hunc puto non iüue- &
oiontem quid respouderet effudisae hoc passim, no taepret: qnod
quidem sncuin, ri sapiens tiiisset, comniMntatnm tneditatuinque
■0 habere dt^buil, quia si quis latiouem sui neseiat, uc homo sit
quidem. set pulenius non ex tempore iliolum Ulut effusum.
uidcamus in tribus uerbis quot et quanta peccauorit: primum, 6
quod omne hominis officium in soUs ocuUs posuit nihil ad
meutern refereus, eed ad corpus omnia. quidV si caeuui» 7
EPITOME S-Ö] c. 28. I. 5-7] et c. 20, 1. 9—14] cf. c, 28, 2.
BRHPVJ 2 adrfiiupnro B indicero (corr. wi. 2) V qu»in (i er) B,
qai in /7 3 uirtutibu« UVV itnque] utiqu« P post ei ems. ui? B
4 uUum tnaluiu] ullam oi ab uimitß (aic) uiiilutn P reeusiitidiun est S
iUnm toimal alluiii JI uliiid tdJuni P soUns] solios sit B 8 ne K
I uientlain P", m <iel. mjf lo illa forum s. l corr. m. 1 ?) P, iUsb BUH,
illaw V,- adinorum cf.U quao dix^nint sc. iUi oimiiB RV^ 11 quaojqiü V
qaod (ai\te %\i) B^, in ras. corr. B* 12 instituit V omois V^ 13 «st B*
fes%ti BV H, 08»et> P^ homims R ctmstitiiit, W rfW. ml? P 14 qui-
iifnjnt B. pQtueriuit cttt., retie? l(i adniiraii'tur B^ 17 prodi^'imin J7,
digua V e*go (r er.) V 19 inedibitumque om. P 20 et quin V
tiv] nee RP 21 quid^in (e ex a m. 3 ?) P 22 quod BRHP', corr. P»
qnnntaj fftfta V\ #. /. qaant.A V'^ 24 qui B
900 Firmiani Lactftnti
füerit^ officiumue hominis amlttet? qaod äeri sine occasa ani-
mae non potcst. quid cet«rae corporis; partes? auin earebunt
B suis qua^'que ninnehhus? quid quod plii» i^sl in auribus quam
in oculiti situm, quoniam docTrina ei sapientia percipi auribus
9 Solls polest, ocnlis solis non potest? caeli ac solis uidtfudi &
causa natus »s: quis tt> in hoc speotaculum induxit ant quid
caelo reruinque naturae uisio tua confert? niuixrum ul hoo
10 iniuonsum et admirabile opus laudc^s. confitert> igitur esse
rerum omniura constitutorem deum, qui te in huuc mundum
1 1 quasi t«stem landatoromquo tanti sui operis induxit. magnnm to
esse credis uidere caeluni atqae soleni: cur ergo non gratias
agis ei qui huius beneficii auctor est? cur nou ipsius uirtnlem
prouideuttain potostatem metiris animo, cuius opera mirarisV
necess« est euim inulto mirabilior sit qui mirabilia piartecit
12 si te quispiam uocasset ad ceuaru in eaqne optime acceptas a
esses, uum sauus niderere, si pluris faceres ipsam uoluptat^'m
quam uoluptatis auctorem? adpo phiJosophi ad corpus referunt
omnia, nihil prorsus ad mentem ncc uident amplius quam
13 quod sub oeulos uenit. atquin remotis omaibus officiis cor-
puris in sola mente pooeuda est hominis ratio, non ergo ideo «^
EPITOME C.9 § 11. IS. 17. 19; o. 10 fi 1. 14] c 29, 6 (— cari1»C«n).
BfG)RBPVf 1 a-mittet (d er.) B, amittet (9 tx i) P quod] quod
Bi BHP; cf. adp. 198, 3 ab Ammae non ineipH eodicü Q pa^. 60 (l<i)
paene iota lecta 2 nvra CArebunt) non carnbunt. H, ciu-ehuntiici P 3 qaae-
curaqne fi nnmtribiifi £', nominibus tu ras. eorr. J?» 4 doctrmn
Mpietitine G 5 ouolts (alt. o er u^ sie B*, oculjs cm. fi'^ «. Z. post solix
mld.SO soMiom.BG 6 'aatus es' P' quid] qui V 7 caelo renimqae]
•oli{caeIoruuique (soXiadd. m.2)Ii rerum G, irer^quae F> natura G
8 et] »tquo fi confSt<re (alt 6 ex i m U) R renim esse omniuju P
9 rerum) [rc]m G coostitirtorem 7* 10 intimerit fi II ergo B
12 ftgis ei] ei F^'redtlis s I. F', in nt^. K reddis tadem man. 13 proui-
des[e]t <'p>ot69tat«in G 14 enim] enim nt V 15 ca><iiam C, nisi quod pr. a
«ro«. B aceeptos F' 16 iium] nuraquid H, rede? uidwrpre] uider«
se H, uidereW PV plun« B'P*'. corr. fi^P" uoIunUtem OV,
D in p corr. F' 17 uolumtatis ff 18 profus P metem fi'. mentem
8. l. R* 19 oculis G ad quid O, adquii;i (a. t. d era$., t add. m. 3«
n exp. m. 1) P reaioÜs] in reoiotis R 20 ergo <t». B
diuin. iust lib. III 9.
301
naseimar, ut ea qua? sunt faota uideamus, sed ut ipsum fac-
torem reruiu omihtun cODtenipteinur iü est luentp eernamuB.
qnare si qais boniinem qui n**t*i sapiat interroget, coius ret 14
causa natuf: sit, respondebit intrepidus ao paratus colendi se
A dei gratia iiatuii], qul nos ideo geiieratiit, ut ei semianius.
seniire autem deo nihil aliut est quam boais opehbng taeri et 16
cou-;^ruar{! iui^tUiam. sed üle ut boino diuinarum rt^rum in-
perilus rem maximam redegit ad minirnum duo sola dcligendo,
qnae sibi dic«ret tntueuda. quodsi natum se esse dixisset, 16
10 at mundum iotueretar, qaamqnam omnia conprohouderct ac
maiore uti.-r<>tur »ono, tarnen non inplesset hominis officium,
qm'a qoanto pluris est anima quam corpus, tanto pluris est
deus quam mnadus, qnia mundum deus et fecit et regit,
non ergo mundus oculis, quia utrumque corpus est, sed deus 17
15 animo contemplandus est, quia dous ut est ipse inmortatia, sie
animum esse uolnit sempiternum. dei autem couteiuplatio
est uenerari et colere communem parentem generis humani.
qnod si a philosophis afnit proiectique in t«rram fuenmt diuina 18
ignorando, existimandus est Anaxagoras ad qnae uidenda
» natum esse sc dixerit, nee caelum uidisse nee solem. expe- 19
ditd est igitur homiois ratio, 8i sapiat: coius propria est hu-
IB(G)HHPV] 1 m ipsum fac desinit codicis G pag. 50 (IS), Bejjuitw
fag. 51 (J70) ter scripta, cuim i» uers». 1. 13. 14. nonnuila legtbtmtur
2 id est m^nU) P, ment« id est meiite B, id ost ai«iitein meot« RH^
id est nipptÄnicnte (exp. m. 3) V 4 coleodis | adei B\ colendise | • dei fii
& uatum 8. l et in mtj. add. V qiii« P Ö ?8t aliöd V %8f J?*
8 redigit V delig'endu] adßi^ondo B^, adHcgendo in ras. S\ ditigeado BP*
^r. i in e corr. P^) V, dilij^oda H 9 -tl aatum te] se utaia H
10 omniiT S iÄ II 11 Implervt B 12 quanta <f (corr. m. 2) V cor-
pus — deos quam om. P 13 d«us feeit H, et d«as feoit P et regit
DD». H reiit (corr, m. 3) V 16 «at (anie quia) om. H est (antt ipse^
om. P 16 aoluit esse P ea» om. V 17 est om. H 18 ad iT
proiecitque V ■ 19 est om. B ad fpxM edd., ea ad qaae alü. ad ea qnae C,
ni'jti quod ea txpunx. V* 20 dizerat H, $upra dixerit aäd. t dixit V^
21 «i' B*
EPITOME 20-202. 2] cfr. c. 29. 4 s.
2i)2
Firmiaiii Litct&titi
manitas. (t^etl) ipsn buinaiiita^ quid est nini iustititi? quid iui^tiiia
Di»ipLi?ta&? piotas autem uihil alint qaaiu dei parentis agnitio.
1 10. Samtnum igitur hounnis bonuiu in sola roligione est
naiD c^etiira, Lotiain quaf pulantur (>sse homüii ]iropria, in rete-
3 rjs quoque animalibas reperiuntur. citiii euiiii siiae uocos
proprUs inter se noüs discernuut atqae dinoscuni, PODloqui
uidcntur. ridendi quoqut» ratio apparet in bis aliqua. cum
üümali;is aiiribns oontractoqae rictu et oculis in lat^eiuiaiu rvso-
latis aut homini adludant aut suis, quid coniugibns ac fetilms
propriiä? nonrn^ »liquid antori mutuo et iiidulg-^ntiaf simile u»
8 iupertiimt? iani illa quae sibi prospicinnt in futurum «t citios
reponuDt, habcnt utiquo pronidi3Dtiain. rationis qnoque eigua
in mullis (Icprt^ht'iiduntur. iiarn quaudo utiUa sibi adpotuat, malo
cauent, pHrienliim uitaut, lutibuh sibi panint in plurpp exitus
4 dispateniia, i^rofccto atiqnid intoUegunt. potest aliquis n gare u
illis inesse lationcm, cum boniinoni ipsum saepe dfiludautV nam
quibns generandi iiiellis ofTioiuiu t^st, cniu udsignaias ineolunt
sedes, castra mnoiant, domieilia inenarrabili arte componunt,
5 regi sao serniunt, noscio an in his sit perfecta prudentia. in-
hPITOME 3-8] <■ 28. A. 6. c Iti. 1. 14] c. 29, 6 (religiouwn).
AUCTOHES 1(5-H>] cf. Verg. Georg. IV 141>— 221.
EXPJLATOJiES 10-19] Isidor. orig. Xü H,\-
Ji(G)JUIPV} \ »ed addidi, wl ij«» (autem? scrihtpdum uidetur: iinm
ipsa P, sine dubio e coniecturft iiU)titi&? quid iuatitia aisi om J' quid
iuittitia om. U, ijuid ast, iitstitia V hiiic fere ütctpit codicis pag 52
(Itiy) ter ncripta, t» qua nihil agnosci poterat. 2 sbut] allut c$t B
pareutfB H 4 vkw Ucumui] homhiis H, revfe'/ Id' B^ ij iiatis ?■**"
7 apparct in mg. V üs B aliqunm P 8 ileniultis P"' (in ras. corr.) K*"",
i. t. corr. ri'tu (e er.) Ji, ri^ttu P nwhxVifi £' 9 quid] qaiqup H
80 fetilnis] adftrctibu»! i/>, mit affectibua £^ aut fetibus I£ U iJi[>errnuLt
(in TM. ta i tut 3 litt, et t s. X. m. 3) B qiuwt? B^ 12 et hnbont B
I
prouideutiaiu tdd. conl. de ira 7, JO, prudentiam C 13 uiu*fiti P
Dtfliaiu (t d B ut utri. er) P nubi (aU. % ex O) jP", malo (aic corr.
m. S) T 14 caieot PK corr. P** uiwut Auta in ras. r^ at:«nt ? m.ä) B
Ifttibula] quaudo latibuln P pluris T' 15 dispatontial dispuUnt n R\
diiiputAut Itun Ji', dtäpat^utla (corr. fit, 3) V lt> homines ipsoa P
18 iueiwiribili B', cwrr. B\ non narrablU F, IncuarrAl.ili. ra «•.; K
cu'poiiunt if li* in] nou H üs J?
1
tliuiu. inst lib. 111 l>-lu.
-»03
Certuni igitur est utniniot; illn qiiHp homini trihuuulur comiim-
nia siut cum nlü» uiut?utitjus, Higioms certe sunt exiiertia.
equidHin sie arbitror, uuiufräis aniinalibus daum esse ratiouem^ 6
eeti raatis täutunimudu ad oitaui tucudaiii, Immiiii etiain ad
6 propagandam. et quia ia homino ratio ipsa perfecta est, sa-
pientia noininatur, quai; in hoc eximium facti hoiuiuem, quud
soll datam est intellegpre dinina. qua de re Gic«rouis u«ra 7
Eenleiitia est: ei tot iiiquit ytneribns uuUnm «st animal
pra^titr hominem quod halieat uotitiaiu aliquam dei,
IV ipäisqae in hoiuinibus nulla geas est neque tarn man-
suota neqne tarn fera, quae uon etiamsi ignoret qua-
leiu liaberi deuiu deceat, tatuen habfiidum sciat. ex tt
quo effioitu^ at is agnoscat deum, qai ande ortus sit
quasi recordetur. qni ergo philosophi nolunl aniinos omui 9
u mein Itberare, ioUant etiam religioiiem et orbant hoiiüucin
8U0 proprio ac singulari bono: qaod est a recte uiucndo atqne
ab omui humauiiate dünnctom, qitia deos ut cuiicta niueutia
eubiecit bomini. .sie ipsum hominem itibi. uam quid est cur lO
idein ipsi dispatent eo iUrigcudam esse montem quo uultns
so erectua est? si eniin nobis iu caelum apectaudum est nihil
ÄUCTORKS T> et quia — nonütiat ur] et Cit. de I^gg. I 7, 22
qu&e imo — sapieutla. 8] ibid. 1 B, 24. 19 ideni ip&l] ibid. I 9, 20;
do oat dcor. 11 5ü, HO.
BRUPV] 1 est igitur edd. ulnim P 2 wot] aniit HV" (ras. corrj
«rt* siiDt reli^oniiä f-is ex -es) P ei-pcrte.öet4uidem (i ? er., t <!»/*■ <.{
rtHOu. tu, 3) B t'xperti H, ^xpori^ntia, m mg. \ exp«rtia V 3 et qui-
dem RH aniiiinliltuii] aliquAin nniiualibus P i taat\iiiu)i749 (^V-
m. 19} P etiiiiu] autem P, om. V 5 iiroii.fpandam P' et om V
6 q«<»d öw. FS 8. /. 1 quoil V 7 post suU s. l eiJeiu Ä* 9 aliquum
«ni. U 10 li'oiii i uiLits (h et i arid. »i. .y I' maiisueta 11 iiuii
eUutusi] ouliliitui «i H fti'atii -ni V 12 habere codd. Cic. ex om. P
13 quod P», d dfl P' effifitar P' (corr. P") T' ut] illud ut codd.
I.
Cic. is] si H Ht] est 17 14 rocord4«)iir] rftortiir V qni (rotr
m. S) V nhilüm>].l\(js II omni- V 15 tirbane ttt md. B\ ornfliit ifir) in
rax. corr. IP lö a ow. // recto P\ corr. P^ 17 liüimcliiiii H,
d^iiorTiim cHt qni^ ivus uO B\ quafeaus (sed »ipnu» in ras. ri in
mff. i quin deus m. S) Qt V 19 quud V 20 nihil] nd nihil H edd.,
aed cf. C.8, 0; e. iü, l al
utiqtip aliat ({uam ob retigionem, si religio tollitnr, noUa nobis
1 1 ratio cum caelo est. itaque aut eo spectandum est aat in terram
procambenduin. in terram procuDibere ne si nelimas qaidem
12 possuiniis, qiiorum Status rectas est. in caelom igilur spectan-
(lum est, quo natura corporis pronocat. quod si couslat esse ft
faciendum, aut ideo faciendnm est, nt religioni seruiamuSf ant
13 ideo, nt rationem rerum caelestinm cognoscamus. sed rationem
rernm oaelestium cognoäCäre nullo modo pOBSumus, quia nihil
14 eiusmodi potest cogitando inueniri, sicnt snpra docui. reli*
gioni ergo seruiendum est, quam qui non &uscipit, ipse se pro- >•
sternit in terram et uitam pt'cudum secutus humanitate sb abdi-
Ih cat. sapientiorRS igitar inpariti, qui etianisi errant in religione
deligenda, tarnen naturae suae condicionisque meminerunt
1 11. Coustat igitnr totins humani generis consensu religionem
suscipi oportere. e^d quomodo in ea erretur explicaiidum est. i^
2 naturam hominis deus hanc esse uolnit, ut duarum rerum cupi-
dus et adpeteus esset, religionis et saptnutiae. sed homineK
ideo falinntur, quoil aut roligionem snscipiiint omissa sapientla
aut sapientiae soll Student omissa religione, cum alteram sine
3 aitero uenim esse non possit. cadunt ergo a<l iiiultiplioes »
religiones, sed ideo falsas, quia eapienliam reliquerunt, quae
illos docere poterat deos mnltos esse non posse, aut Student
sapientiae, sed ideo falsae, quia religionem sunimi dei on 'se-
9 Bupra] c. 3, 4 «.
EPITOME dl 8.] c. 29.
BRIIPV) l aJiui utiquo R 2 terra E 8 procuniliente T' terra JR
procumbere] procuuilje te (ie aäd. m. S) V ne] uec R, vm. P* (add. PV V
ne si] nisi H (juidem bü B', pr. expunx. B^ 7 ooguoacAmus — cae-
leetium om, BH wd] si P» (fi**' P^) F, haud »cio an recU, ut aü
difttnguttuhim sie si rationem — dooui, religioni ergo eqs. 8 rerum in
mg. V 'cwlestiuini P' recognoscere H pogsiiniis (i ras. ex ^x B. ut
uid. B) BH 9 eiusroodi] eius H cogttatio H sicuti R 10 quam] qua H
suspirit ff in terram proßterait H 11 humaiiiute Ä*^, corr. m. 19
13 •deligendi fa ? er.) B, diligenda P' (pr. i in e corr P') V 14 ge-
Uttrifi bvimaui R ooiisetuum H religißuem — oportere] religione Busoipio
pircere H 15 esilaretur vt uid. B\ eaer? retur in ras. corr. B' 17 sed]
et V 18 ideo] iii tfO Heumunnm »ut** H 21 quiW B, V m. 39
totum uerbiim a m. 3 rfstittttum est rellqaa«runt B, reU*qu9runt (n er.) H
23 qua V dei sumnü R
I.
diutQ. init Hb. ni lO-lI.
205
I
I
ront, qui eos ad ueri sot^ntiam potait erudire. sie honüncs i
qni altei-atruin suscipinnt uitaui deuiiim maximif:que <^rron))U.s
plt'uam seeuntur, quoiiiam iu bis duobus inseparabiliter i'ont'-
xjs et, officium hominis et ueritas omoiä Inclusa est. luiror 5
itaqne nailum oninino jiliilosophorum extitisse, qni sedeiu ac
domicüium sumiiii boni if^periiet. potuerunt euim sie qua^ ti
rere: qnodcuinque est suinmuin bonum, necL>ss(* est oninibus
proposituiu. uolnptas est quae adpetitur a cunclis, sed
Ai commuius osl cum belQis et honesti aim non habet
taten) arlfi-rt nt niinla nocet et proeessa minuitur aetatis
et mnltis aon contingit; nam qui opiba^ carent, quorum maier
asi numerus, etiam uoluptate careant uecesse e^t. uou est
igitnr suinmum bonum, sed n« hunum quidem uolupta.s. quid 7
dinitiae? multo magis: nam et paucioribus et plt>rumque easu
et inertiliuR saepe et noimumquain seelere contingunt c*t optan-
tur ab üH qui ea.s iiim teiietit. quid roguuiii ip.sum? ne id 8
quidem: non enim cuncti homines regnare possnut et uecesse
e.st uuiuersos suuinii boni capaces esse, quaeiainus igitut ali* 9
quid quod proposituiu kÜ omnibus. num uirtus? negari nou
potest quin et bonum sit et omnium certa bonnm. sed si
beata esse uon potest, quiH uis et natura eius in inatornm
perferfutia posita est, uou est profecto suniriiuni bouuin. quae-
Tamas aliut. at nihil nirtute pulehrius, nihil sapieute digniu^ lO
BVrrOME 13-206, 21) cf. c 29. 8». 18-207. 2] o. 30. 1.
19-2SJ c. 28, i».
AUCTOÜES 12 »J cf. Spdcc, de uit beat. 10.8.
BÜBPyj 2 nitnrn C, utmu edd. (cf. IV 30,3), $ed cf. IV 36,9; VI
H,2 dcui.am (1 er.) V 3 pk-UHin] pot-niim V BWiutintur HPV
iiiseparsbiLit«<rJ atiiue iuse'pa'nibililBr W 4 et (vmie ofliciumv o«i. //
dem fH w. 1 nel 3) B, 'st-dem V iA^\\xc. B 6 rcppcriront II 7 ()r. est
PI. Ä 8 ..m»Iiipla« (ai?er.) B 9 hitWut P', a Oel P> U coii-
liiigrl B 0|ivril>us R c»rdRt B 13 s^d us bouam om. P U uagis]
fiR miuuii scribrmlittn f cf. adp.49,tG; quirl? diuitiae tuuUo ningis? IJfir'
B
telita BUpra paucioribus litttrae aliquae eras, V et om. II 15 X'-uo«-
uniquam (^ et u tn. 2) sie V contiiigaat H optaiititr Pr.'^non
optantitr BItH 18 iis Ji, bis cftt. 17 ooiuti H« 19 «piM Ä 20 ix-d]
»t P 21 in] et B 22 boiiiiui ow. IIV, hatui scio an rede 23 at] nn H
upitaVf (r er.) B, sapi^ntia H
J
20ti
Firmiiitii Lnctaiitl
i:t
u
i&
iüupuiri potest. si enim iiiiia uli turpituiiim-m Tii^iomla i^nm^
lürtus igitur aJpeleiiila est ob decorem. quid ergoV jwlf.'-tm'
fieri nfc quod honuni, quoü hoaestum esse coustat, meicude
praetiiio can?at sitque taut sterile, ut nihil ex se nonimodi pa-
rial? lältor ille magDiis et diföcultas et eluctatio a(luiT:>ua
mala, quibus haec uila pli^na est, aliquid magui boni paria
necefise est. id uero qniil vs:iv dicenius? niim Qüluptatoiii?J
al uihil turpe ex houesto nasci potest. nam diuitias? nuiu
puleulatus? at ea qnidem fragiüa snut et eaduca. num g\o^
rjam? mtui honorem? nuni memorlain nomiuis? at hat'i
oDinia Dou suui in ipsa uirtuto, sed in ali</niiu existimatioue^
atqiie arbitrio i>oi;ita. nam saepe uiitus et iuiiisa est et nialo
lidticititr. debet ant^m id bonuni quod «x ea uasoitur itA ao^^^t
hiierere, ul diuelU atque abstrahi oeqneat, nee aliter summnin
bunuiii uidori potest, quam si et proprium sit uirtutis et laJe, ik
Lii neque odici quieqiiam nnque detrahi po^isit. quid quod ia^t
his Omnibus conti^niiieuilis uirtutis oftioia cniisi.ttunt? nam uo-
lupiali's opes pi^futias hoimres eaqu«* oninia quue pn> hnim
habentur nou coueupisci>ri<, uou adpetere, uon amare, quod
eeteri faciunt uicti cupiditatf, id est prolVcto uirtiitis. aJiut «s
ergo subtituius atqiH* pratMlanua efßcit neu liustra bis praesen-
tibus boais'reluctJitur, nisi quod maiora et ueriora (lesidflrat.j
BTilfPVJ 1 iiiti'» r» -i aten-Ii B^, eterel« *ic B^ 5 nt eliutaüoj
f«t 8, / Ji') BJiPV, et luctatio i/, ulem eoniecemt Jlafmiiui m. primntn\
ctulicix B ifluBtutio secutua, reluctntiu BuetKuumnua 6 uiagiii om
boüi] miUi K', s. i I boui K> 7 «luod H dicimas i/ 8 ao Jif '
dliiiriiie B 9 puU'iitiitjis, sei nlt. n tninm cert., R, potenta^" ^enta rt ""
in ms.) P, potcstato*a V lü nutii hunorem uuni memoria (sie) «. I.|
add. B*; enilei» arrha m- 1 in inf. mg. addüierai, sed nunc enua
ll*Mti(pr u (sC u; r 12 et innisa estj «laae est (Imc^ inuisa *8t B ISidj
oiH. B Gl om. V\ «. l. I i'i K' 14 nequput/ B^ nee in mg. V*>
«lit«r (I add. m. 3) B Hiiuilnnm' J^ 15 nirtuti« sit P et) sod if
16 ut uefpie} utqt TT dici J5' (ton. B^) fl quic <iimm> B pro quid
tfuod euunud, 9. l. qniii add. B* 17 ooiiti-mpiieudis BUP, no raro in bA
mirpt in crtt. rodd. olfioia Ta ex in. 2) P 18 pototitias — raiiru- [
Ifiscf^re vm P eaijuae UV*' 19 eoncupiscere] cupen* B 20 uirlutis)
PnrrhaxiuM^ ulrtus C 21 praeclnrinis H^ iirat'nenlihns] fr«qut>ntibus
au elui-titijr // luaiorc V ot uerioiM om. P
diuin. inst tib HI 11—12.
207
desporoinus inuouiri posse, modo uerset a« cogitalio in 16
"Ömnia: nequt! enim Un\A aut tmliera |tetuiitui- {iraomia.
12. Si qaaeritar quid sit propter quod uascimur, quid efficiat 1
nirtuH, poseumus $ic iuuestigäre. duo sunt ai quibtis homo
cou&tat, aniniiis vt oorpns. inulta sunt propria auimi, inulta
propria corporis, multa utrique communia, sicat est ipsa nirtus:
qua)* quoiietis ad corpus refertur, diseeruendi gratia fortjludo
nomiuatur. quouiaiti igitur utrique subiac^t fortiludo, atrique 3
proposita dimicatio öst et utrique ex dimicatione nictoria: cor-
i« pus quia solidum vst et conprohoiisibile, cum solidis ot con-
preheasibüibus coutli>nit nncesse ust, aninin» autt>m quia tennis
est et iDui&ibilis, cum iis congreditnr hostibut- qoi uideri tan-
gique iiou posBuut. qui sunt autem hostes auiuii uiäi cupi- 3
dit&tcü uitia poccata? quae si uicorit nirtus ac fugau<^rit, in-
maculatus erit uuiuiui^ ae purus. unde igitur colligi potcst 4
quid fl'fieiat auimi fortitudo? üimirnm ox coniuuoto ot pari
hoc est ei corporis fotlitudine: quod cum iu aliquam congres-
Biouem certamenqup uenerit, quid aliut ex nictoria quam nitam
petit? siue euim cum hominti siue cum bestia dimici^s, pro
salute cortatnr. ergo ut corpus uincendo id adsequttur, ut 6
non intereut, si«; et animus, ut permaueat, et sicut corpus ab
hoBtibns suis uictum raorte multatur, ita supcratns a uitiis
oiiiinua uioriatur nccesso fst. quid ergo int<>rerit inter animi 6
et coi-poris diniicationem nisi quod corpus temporalem uilani
expetit, animua sempit«rnamV si ergo uirlns per ae ipsam 7
EPITOME 25—208. 12] c. 30, 1-
BSHFVJ 2 l>«uin fa er.) B 3 Si Beumamtus eommate post uirtus
}tonto, 3«il C qtuttiriimii!) B nnscnmor R efficit H -1 iiinus (i ex
alia hu, et r i.l eti in ras.m.l)FV (r s. L F'J iaaestigare] inoenire B
5 |)roprie B, propri.e ('a er.) H mulU] intilt« fliuit R B proprio Ä prtv-
pri»« (■» er.) H, jiropriw (bd es » «i. :ä) V ü utrique B\ ul)i<nie R', utro-
Mqn« fi» subiac«t et i/ 9 disposita H et ow. R U ouiitlicat Ä'
4u1*at«uu1^ V Vi est om. B iis Ü', bis B' tntm eeU. 13 hostis V
am om. B 16 efticit B fortitudo] iurpitndo P', corr. i" coniuikero
Co ex i Ml. 2) H 17 ei] et B fortitudiiieiii P\ in üel. P* in ou*. V
18 certnniwii ß 19 dimicet i/ 30 id om. V 22 uictiis B a om. V
int«rest B 25 fif B ipsa BBP
3R]/6
Firmiiini L&ctaiiti
boaU non est, qnoniam in perrcrendis ut dixi malis tota niü
eins est, si omnia quae pro bonis concupiscnntur neclegit si
Bummus eius gradus ad mortem patet» quantloquidem uitaiii
quae optatur a ceteris saepe respuit morteniqiif^ quam ceteri
timent fortiter soscipit, si necesse est at aliquid ex se magui &
boni pariat, quia suscepti et superaü usqa(> ad mortem lahores
8 sine praemio e^e non possunt, t>i nullam praemium qiiod
ea dignuQi sit reperltor in terra, quandoquidem euncta quae
fra^ilia et caduca sunt spernit, qaid aliud regtat iii^'i nt cae-
leste aliquid etlßciat, quia terrena uniuersa contemnit, et ad lo
altiora aitAtor, quia hninilia despieit? id uero nihil poteat esse
9 aliut quam inniortalitas. merito ergo philosophorum non o1>-
scttms Enclides qui fuit Megaricorum conditor disciplinae, di6-
sentiens a ceteris id esse dixit summnm bonum, qnod similo
10 sit et idem nemper. intellexft profect« quae Bit natura suinini ia
boni, licet id non explicauerit, quid sit: id est aotem inmorta-
!it4is nee aliut omniuo qnicquam, qoia sola nee inminni iiec
11 augeri nee immutari potest. Sf'neca quoque inprud^ns ineidit
ut lateretur nuUum esse aliud uirtutis praemiurn quam inuior-
talitatem. laudans enim uirtutem in eo libro quem de iuma- »
tura mort^» conscripsit, uua inquit res est uirtus, quae nos
13 inmortalitate donare possit et parcs diis Taßere. sed
I ut dixi] c. 11,9.
EPITOME 16 «,] c. 30, 8 immortalitM — bonum. 17—209, 20]
0. SO. 2 8
AÜCTOBES % 9] cf. Cic. Acad U 42. 129. 21] fr«. 27
BJiHPV] 2 est eius H ncglegit (pr.gexo m HPV <5ri' K' 3 «1
om. P', ». l add. at. w. antiqtta ist« B\ nitK corr B\ iiita (" m.S) V
A quW ft> m- 2) V optantur B', n ihl B* 5 «i] sie U in»9»m
^i «•.) P 6 paroat F' soseepti] »ustenü V; surtentuti fäd. »ep»-
rati H 7 quod] ijudm V, ». I. I quod K' 8 ropperiptur B 9 «Int V
%\\\\A om. B 10 ad om. B 11 nititur H huuiiliora B. humiliw P'
dispidt BP 12 opscurls F', opscnru* F' 13 dissfiit'ixtns F' U »<i-
müe.^ B 15 in(t4?llex>it B 16 id nm. P qnod P pst $. l pott
li
aatem B 18 mntari B 19 fet«rrtur F' aliuin B immortAtS
3
fli m. S) sie H, immorUlitatis F 20 quam F*"" 21 no» in imnortali-
I r»
tatem H 22 doii» (corr. m. 9) V
dittiD. inst Hb. m 12.
S09
et Stoici, quos secutus est, ncgant sin« uiitute effici posse quem-
quam be-atiiin. ergo uirtutis praemium beata uita est, si oirtus,
ut rect« dictum est, beatam uitam facit non est igitni* ut 18
aiuDt propter se ipsiim nirtus expetenda, sed propter uitam
s beatara, qnae uirtutem necessario sequitur. quod argumentum 14
doceru eos potait, quod esäni sunimuin bonum. haec autem
uita praesens et corporaüs beaia esse non potest, quia nialis
est subiecta per corpus. Epicurus deum beatum et incor- 15
luptum uocat, quia s^mpitertius est. heatitudo enim perfit;!«
i» esse debet, ut nihil sit quoil eam uexare aut minuere aut in-
uiutare possit, nee aliter quicquam existimart beatum poteal 16
nisi fucrit incorniptum. iiu'OiTUptuin autem uihil est iiisi quod
est inmortale. 5olu ergo inmortalitäs beata est, quia corrumpi
ac difisoloi nou potest. qnodsi cadit in hominera uirtas, i7
I* quod negare nullus potest, cadit et beatitudo: nou potest enim
äeri ut ait miser qui uiituto est pravditus. si cadit beatitudo,
ergo et lumortaLitaä cadit in homiiiem, quae Iieata est. sam- is
mum igitiir hoauiu sola inmortalitas inuenitur, quia nee aliut
animal nee corpus a^ltingit nee potef>t cuiquain sine scientia
et uirtute id est siue dei coguttione ac iuHtitia proueuire.
cuins adpetitio quam recta, quam uera ^it, ipsa uitan huiusce 19
cnpiditas iudicai, quao licet sit tcmporali^ et labore plenJ.-^sima,
EPITOME 21—210. 2al c. 30, 3 (tintum — sumtis).
AÜCrOIiJSS 8-13] of. ad f rg. 3ÖÜ Epicuri (pag 241, 15).
BRHPrf 1 cffidi P, omcU K', s. I. H tob. emr. r> 4 tpsa BH
S bofttain om, P acs t-ssario (q m. S) V 7 eoriiorfllifl u^la P, tütiforn V
8 IMr ootfnaimi fer corp m ras. ex 4 tut 5 Utt. in. 3, puti corpus S--4 litt,
mu., potat /«tMC piirnisiste^ S et vitt. B 10 eam] er e» // ini-
iniüuprc ^nia- U) Uli miDut-re aut] minuereroat 1'', s. 1. corr. F*
iiiniiit«ri /i^'. (Y>rr, ni. t uel 2 11 w-fitimari B' 12 üisi] Dii. W
inoorruptuiu (untc automj t. l. S^ Tiisl' P^ 14 bomiiiß V 15 ca-
det RH 16 sit' P* radet H et b«aÜtudo Ü 17 et om. V cadit
in hominem — itnmortalilas in inf. mg. aäd. V, Kfd j>ost boauni 4 fere
litt. ertu. 18 quia om P', (\\iao ». l P> 19 &cieutiae uirtute P'
(lt. l. corr. PV V cäd; KifutJii et uirtiit«" comecemt intit Volkmannw. epüt.
gratui- pa;/ fi H oh^eru. m\K. 187U pag. 13 2! yuaiu r«tu om- P ip»i'
(' I. e «Ä wi. 2) V huiuso«« (a er.) B
xvmt Lici I U
210
FirmiKiii Laetanti
expetitor tamen ab omnihas et opt&tar: haue enim tarn senes
quam paeri, tarn regee qaam infiini, um deuique sapifnt«?^
SO qa&m stulti cupiuat tanti est, ut Anaxagorae uisum est,
contemplatio ca«*]i ao lucis ipsias. nt quascamque mii^erias 11-
21 Ijfät äusUDL>re. cum igilor lahoriosa baec et breuis oita nOD
tantum homlnam, sed titiam ceterarum animantium con^ensa
magnum boaam esse duealur, manifestuoi est eandein sum-
mom ac perfectom fieh bouom, si et üne careat et omni malo.
22 denique uemo umquam extitisset qoi hanc ipsam brouem con-
temneret aut subiret (mortem) nisi Bpe uitae innporis. Dam »
iUJ qai pro salme cioium oolimtariae ee neci optulerunt, sicut
Tliebis Menoecdns, Athenis Codms, Komae Corüus et Mures
duo, numquani mortem uitae commodis praeiulissent, nisi se in-
mortalitatem opinione ciuiam consequi putauissent. qai tarnen-
etsi uescieruut inmortalilatiis uiam, res eos tarnen noo fufellit. u
33 tji enim uirttis diuiiias et opes ideo coDtemait, qnia fragiles
sunt, uoluptates ideo, qnia breues, ergo et nitam fragilem
breuemque ideo üontemniti ut solidam et perpetuam oonsequatar.
94 ipsa i^tur eogitatio per ordinem gradiens et uniuersa consi-
ilfraos perducit nos ad eximium illat ac singulare onios causa so
35 uascimur bonnm. quod si fecisst*ut philosophi, non quod semel
appreheuderant tueri pcrünaciter maluissent, profecto pemenis-
sent ad uenim hoc, ut ostendi modo, quod gi uou fuit eonmi
qui caeleäteä auimas uua i^uni corpohltus extiiiguuntt illi tamvu
BRBPyj 1 »-t potitur F« 2 re'K(*s //' infi-nii (t er.) H 8 ca-
piunt B 5 et om, H 6 ceteronuu R couseusum mA^uin e«au
bouunj U 7 tinU^m H caadem — p«rfeotum qw. 1* 9 eztitit B
10 AUt] ac H morteio add. edd., cf. Epit. 30, 1 spex H nun (w in
ras. ex hu? m. 3) B 11 qui om, V uoluntarin «st ««ued V obtu-
li'niut (h ex 9 B*) BH 12 mvueceus B, incuoedieus /' AUwois] at
hvJ» iit> Hnrett] muc«iiu (t er.) B, tuyra niures adtl. inarii m, poti, R
13 sHpra duo uild. i »iiii K' uitii bü om V*, in tng. i niii K= M de
opiuioae B tainctsi BR lü cooteinpoiC (eirp. m. 3) B quia rra^nJ««
- breuemque (um ideo; coutempnit in inf. mg. add. P» 1» eonÜJnit
("m.St) V 19 ip«a ipjtur in raa. ex iptur i'^ .ordinftjii P 20 ac]
et r causa, (m er.) B 21 uon Ä'K, si uon BP, el (s. /. R) nou R^H
22 Äilliraflwndcriiiit H 24 unA^ V extinguat BH Uli tiinieii] flli-
l.kfoQ 1'' H. /. et i'fi*. cvrr. T'
diu in. iii&L lib. III 12.
^11
qui de inmortolitatr* aulniai? dispataul intellegere debuernut
ideo propo8i(am uobis eme uirtntem, ut perdoniitis libidinibus
rernmque terrestriinn tupiditftte superata pmao ac iiictrices
aaüuae ad di?um id eai ad originetii kuuiu ivuertantur. id- -i6
fr (!irco f^niin soli auimantium ad aspectiim caeli err^cti enmus,
ut sumnium bonam nostrura in f:nmnio e^se ciedamus, ideo 27
teligiouem soli eapiiniis, ut, ex hoc («cianius huinauuiii spirituiu
Mou esse mortalera, quod deum (|ui est inmortalis et desiderat
et agnoscit. igitiir ei omaibus philosophig qui aut scientiam 28
ao pro summo tiono aut uiitutem sunt ainpiexi, teauerunt quidem
ueritatis uiaiii. sed iioii piTuenerunt ad sumunim. haoc enim 29
dao snnt^ qttae simnl efficiant UInt quod qnaeritnr: scientla
id praestat, ut quoiiiodo et quo ]ierueuieuduni ^it iioueriiiius,
uirttis, ut perueiiiamiis. alterum .sine altero nihil ualet: ex
IS scientia enim nirtns, ex uirtute suniniuni bonom nascitnr.
beafa igilur uita, quam philosophi quaesierunt semper et qaae- 30
ruut siue in eultu deorum sine iu philosopbia, nnlla est et
ideo non potuit ab bis reperiri, qnia summum bonum non in
summo qnaesierunl, sed iu imo. snmraum autem quid est 31
tu iiisi eaelam et d^us, unde animus oritnr? imum quiil nisi
terra, uude corpus est? itaque licet quidam pbilosoplü sum- 32
raum bonum non corpori, sed animo dederiut, tarnen i|Uoniain
illut ad liiuir uitam reitulernui quae cum corpore lerminalur,
ad corpus reuoluti sunt, euins est omne hoc terapus quod
«fi transigitur iu terra. quare non inmerito summum bonum non 33
eonprehendemnt, quia quidquid spectat ad corpun et inmorta-
litatis est expers, imuui sii uecesse est. non cadit ergo in 34
hominem beatitndo illo modo quo pliilosophi putauernnt, sed
EPJTOME 2—9] c. 80, -1. 9—14] cf. c. 29, 5 s.
B(0}RHPrj 1 iinaiorUUta'te H' 3 ac om. R mctricM V* 5 adj
id H 7 capi*niuEi (a er.) H 8 mortnle H lif perucniundum (aU. n rM.
fx m) P It) uita (Ml in ru^. w bea hi. 3) B 18 iis £ tjui V
üunituum boDum um. P In' P> 19 Utmo H, pariter 20 22 ooo
om. P sed] et P 23 ad illud haue V reitiil«runt (es^. m. S) V
24 tempa«! opus H 25 o6 <In;[m]erito ineipit codicis G pag. 53 (10)
paenf totn Ifcta 26 etpectat BOH iiimortalitaÜ« — imum rit] mortale
et iwritunun B 27 pro imam est thumum] in G 28 uUo H quod RH
14*
212
PirmiaQi Ltctanti
ita cadit, uon ut tanc beatus sit, cum uioit in corpore, quod
uliqne ut dissoluatur corrumpi ueq^isse est, sed tunc, cum
Rü anima Hocietat« corporis liberata in solu spiritu uiuit hoc
UDO beati ess« iu hac uita possumus, si miuime bcati ess-^
uiüeamur, si fugientes iulecebras uoluptatum soUqne uirtuti
seniicQlcs in omuibus miscriis laboribusque uiiiamus, qnae sunt
exercitia et corroborameuta uirtutis, si (it'uique asperatu illaoi
uiam difficUemque teneamus, quae nobis ad beatitudinem pate-
SG facta est .suninium igitur bonnm quod beato» facit non
potest esse oisi ia ca religioae atque doctrina, cui spes inmor-
talitatis adiuncta est.
1 13. lies exigere uidetur boc loco, ut quoniam docuirous in-
luortalitatem esse sammum bonum, id ipsum, iomortalein esse
2 auiuiain, conprobemus. qua de re ingens iuter phüosophos
disceptatio est, uec quinqiiain tatncn t>xplicare aat probare potue- ifi
5 ront ii qui ueruni de anima sentiel)ant. expertes euim diuiuae
huius «ruditionis nee argumenta uera quibus uiucerent adtule-
ruat nee testimonia quibus probar**!!!. sed oportuuitLs hanc
quaestionem tractabimus in ultimo libro, cum de uita beata
4 nobis erit disi^erendum. superest pars illa phüosophiae tertia
quam uocant Xoiftxi^v, in qua tota dialßctica et omuis loquendi
6 ratio conlinetur. hanc diuina eruditio non desiderat, quia non
19 in ultimo libro] c, ^—Vl 13.
i^PlTOME 12— Üü] c. 3U, 4 de — diMoreiniu. 20—213, 2] c. 30. 5.
S(0)RHTVJ I ut tuDc] attum H^ 2 tuoc om. O 3 socUftnl«
(* er., ^ m.2) V yost cori»ori« «nw. lihi»ris 2* 4 in hac nit»-^%«iti
«MO om. V 5 uirtut« //> 7 corporanieuta RV^, ». i t UtapvtmueaU. V\
eorrubuni**meuU (ner.J H uirtutu[iii^|i iki G iUä (1 ras ex u, ä i»
nu. 1». 2) V 9 bealos am. V 10 cuius H 12 [ex«]igfrB (prim w
posUa additum md.}G 13 bonu /i'd sie V id ip»iira] oo ipM H iui-
mortaldiii J*\ m final dej. P* 14 animum G, om. P comproh^'nttu
(e ex ä m 2) H IG ü H\ hü BG, bi H}PV, hi- (1 «r.) H 17 tradi-
tioiiis il 18 m probarent sed up Hrstnit codids G pag. 53 (10), xequHur
pag. 54 (0)t t« 1/1(0 nihil aftHosci poterat opportiinius R, »ic plfrumque
codä., oporliurru» T* 19 cum' li^ 20 äu.perpst (r ? er.j V tertiae i?
21 '(lujini uooanP pi AOPIRHN (siccorr.m.SiB, om S\ AOriKCN adä. H\
AOr.KH.N (i postta add.) P, AOriKhN (corr. m. 2) V 22 tradlüo IT
dinta. insL Hb. III 12~]8.
213
iii Ungua, sed üi oorde sapieutia est neo interest qaali ntaro
Mimone. res enim, non uerba quaernntur. et aos dod de
^»miuatico aut oratore, quorum sciencia est qaomodo loqui
deceat, sed de siipieute disserinnis, cuius doctrina fst quomodo
5 iiiuere opoiteat. qiiodsi neqiie physica illa ratio aücessaiia 6
est aeqne haec logiea, quia beatum facoro non possunt, restat
at in sula ethiua totius philoäophiae uis continoatui*; ad quam
se abiectis omnibns Socrates contulisse dicitur. in qua etiani 7
parte quoniara phiJosophos errasse docuj, qui summuui bonum
lu ouius capiendi gratia generali snmus nun üonprtihi'udcntat,
apparet falsam et inanem esse omnem philosophiam , quia
nee instrnit aU iusiitiae munera nee officium hominis rationem-
que consumiuut. sdant igitur erraro se qui philosophiam putaat 8
esse sapieutiam; uon trahantur auctoritate euinsquam, sed
15 neritati potius et faueaut et accedant. uullus hie ti^mcritati
locus est, iu aetonium stultitiae poena subennda ost, .si aut
persona inanis aut opinio falsa deceporit. homo autem, qua- 9
lisounique est, si sibi credit hoc est si homini credit, ut non
dicam stultus, qui suuni non utdeat erroreni, certe adrogans
M fst, qui sibi audeat uindicare quod humana condicio non reci-
pit ipse ille Romanae linguae Hummus auctor quantum faJ- 10
lator, licet ei illa sententia poruidcre: qui cum in libris offi-
17—214, 3] 0. 26. 2 s. (sapieoftia —
^K 9 docni] r. 7. 8.
^" EPITOME 5-13] c. 30, ö.
L profltmtiir).
^K AUCTORBS i 10 «.] Cic. de iifT. U 2, 5 s. (cf. I 43, 1&3)
^^L^ BlilirV] 1 quidi] siali DK in ras. corr. B' utar? P 2 sennoweB',
^^RPnrmout^m H reä' ['m 9 «. /. er.) li 3 aut ex oratore B 4 debeal //
r ilesacrimuE 7» 7 m-tbicji Jt, et hica m. J, a. l ethini adä. nl. tn. anti-
f qua P, hiihicn V 9 errare PV 10 capii^adi fa i'b ras. ex nf m. 3J B
«uut V cü^rnfheiidcnint (a dtl. tn. 3} B 11 ifsm «t iaauem B 12 neo
(ante lastniiv om. i? 13 coasummat] couQrmat ^fir m ras. $x 3 uel
3 Utt, fort, -luiii, B^j BP tmiase BIl se om. II 15 et (antt ta-
ucaut^ OKI. R ac»"cedaut (hc ? er.) B hie om. P* (». 1. P^) V temeri-
t»|ti*ftr tomerairi"* (s. l incrrta Uti. erasa) B, teoierittttis UV 16 stulti-
tiae] JQititiae V aut* fe er.) E 17 opipio] imxno opiaio R 18 est
«m. H «i om. P' (s. l P>>» •■ '■ V hoc est— credit s. l B* »i om.
iIP\ $. l P' 2« est] et R rectpit HV 21 iUe ipse U
214
Pirmiaui LaotaDti
ciorum philosopliiam nihil aliat esse diiisäet qaam
g tut] tu in siqtiBiitiaLS ipsam aiitem Bapientiam rerum
diuiuarum et humanarum scieutiam, tum adiecit: cuius
Studium qui uitupeiat, haut saue intellügo qoidnam
11 Sit quod laudandum putet. nam si oblectatio quae- t
ritur animi requiesque curarum, quae conferri cum
eorum studiis potest, qui semper aliqaid anquiruat
qnod epectet et ualeat ad beue bcalt^que uiueodum?
stue ratio coQstautiae uirtutisqae dueitur, aut haec
est ars aut nulla omnino, per quam eaa adseqnamar. lo
nulUm dicere maximMium reram artem esse, cum
minimarum sine arte uuüa sit, hominum est parum
cousiderate loquentium atquf; in iiiaximis rebus erran-
tinm. 81 aatem est aliqua disoiplina uirtutis, tibi «a
quaeretur, cum ab isto disc^ndi genere discesseris? is
12 equidem tametsi operam dederim ut quautulamcumque lUcendi
adsequerer tacultatera propter Studium docendi, tamea elcMjuens
Dumquam fui, quippg qui forum ne adti^'orim quidem: ^ed
necesse est ipsa me faciat cansae bonitas eioqut^ntem, ad quam
diserte eopioseque defendeadam scientia diuinitatis et ipsa uei-i- so
18 tas sufficit, uellem igitur Ctceronem paulisper ab iuferis
EPITOME 2 8.] c. 29, 6.
BUnPV] 1 eaae mn. P dixorit P 8 dum U ca*iu9 (m9er.)B
4 h«ut S, om., aed spatio relieto R, aut If, haut (corr. m, 3} P, baud V
san«B (a er.) B quiu nam U 5 quod om. F*. »i mg. \ quöd F' si]
sine todd. de. G rpquies*>qiie (h» er.) B 7 aliquit B anquirunt V
CUM codd. Cic., inquirniit BH, adqninint BP 8 eipectet B et om. B\
ftut s. I. B' bftoattquo B 9 sIuptü' P* gnpra ducitur add. t distrT
»t,S? V an eat codd. Oic. 10 ntiUo P» (o in a corr. P'J F« s. l corr.
Adwquiuiur V 11 maiüna-nim (m er.) V cttm (" tr.) in imarom V
12 niinimanim] miuiiaBrtiiii rt-nim U imiiijna(rum sine arte, P parum
coueidi-rate om., tum oloqueutium habet P 14 diatnplina om, m.l, in mg. i
t.
disciplina m.29 V 15 quaptitur H iwto] hoc codd. Cie. ^npiis
(cttrr. w. 8) V 16 et quidem B quantulurapamque V 17 diccndi V
tiuuen om. P nnmquam eloqucuü // \S attini^riin F 19 ipsam
e01tiat HP^, pari rof. corr. ad quam) atqii* ad H 20 dissfrt*» B"'//
tcieutinm B'^'P^, in t(tl. P^ scnteullaTn H 21 paulUper cioerotifm K
dinin. ihm lib. III 13.
215
snrgfre, ut iiir oloqiieiitissiinus al) tiomuncnio non disrrtn ilo-
cer»?lur: priinum quidnam sit qiiod lainiamluni putet qui uita-
pprat iü ätudiuin quoJ uueatur pbitosophia; deiade neque illani
esse artfin qua uirtuH nt iustitia disratur ne« aliam ullaiii,
6 sicQt putauit; postremo quoniam est uirtutLs disciplina, ubi
quacrcuüa sit, cum 4b iUo discendi gonure disceäseris, quod
illß Don audieudi diseciidiquo gratia quaerobat. a quo i>uim
pOBset audire, cum sriret id nemo? sed ut in cansis facere 14
solebat, iaterrogatione uoliiit uxguere ad (yjnfessionemque per-
iD ducere, tamquam confidoret responderi prorsus nihil posse,
quomiuns philofiiophia esset niagistra uirtutis. quod quideni in
Tusculauis dispulationibus aperte prol'essus est ad eam ipsam
conuersft oralioiie, tamquaiii an dwtlamalorio diceudi geuero
iact&ret. (uitae) philosophia dm inquit uirtutis iu- tß
15 üagatrix eipultrixquo uitiorum! quid uon modo dos,
sed omnino uita hominum sine te esse potui»set? —
tu inuentrix Ingum, tu magistra morum et disciplinao
fiiisti: quasi uoro aliquid per se ipsa ^i{>utiret ac DOn potius ll>
ille laudandas esset qui eam tribuit. potuit eodem modo gra^
AÜGTOBES Ml Tiuc. V 2, 5.
BRHPVJ 1 resurg^re ff homiimculo ff, 'livjiininculo V deserto F*
dooentur V* 2 quia nua S puteot P>, n dei P^ 3 id om. B
4 qa»a rt tr) H, qüia P 5 aicut] ciit gic P post ditciptirj» ». t. qua» B>
6 dUceodi (pr. i ex e m. 3) R 7 discendiue JJ qiiaercbnt] ferobnt P
8 ii'üMlirö V^ sciert^t i", pr. a tfei. P' pMt nemo hae ;ied ut iieiiiu /*>,
dtl.P^ 9 urnere Jtll, iirguere (exp. m.3) P 10 prursuiii B 11 quod' V
12 disputatiouibus] uirtutibiut H 18 coDuersaui orAtioncm B, couuar*
> 1 IM
nlionem R coDuorao V oratioaem H H lactaret (corr. m. 2) V
uitae Ol». C, t Cicerone cum edd. rtcrpi dux (i add. m-2)V om. BRP
uirtutis] ueritatia B indigülrii P', corr, P' 15 ultrixque H, ex-
cultrijque P» (0 in p corr. P*) V cuta Cie. eodd. GR\- Mculpttüquo
Ouldbachents, annaJ. g}/mrtaa. austr. 2&/5 pag. 9i et ad Apulei. de mundo
pratf. (pag. 103, 3) nos sed] dos e B, uosMt H 16 pütuU^-d (torr.
m. 3) B, puto iswt y« 8. I. eorr. poH potuiswt Lact, uertnx non-
niUta omixit 17 le^rum om. P 18 W B ipsam /f 1!» nute tri-
buit forifJSM hominibus uel ■ nmtf« excidit ei>d«iu — cibo I/i« F^,
alt. del K»
216
FirmiaDi Lkctanti
tias agere oil)o et potui, qaod sine his rehus constare nita non
possit, in quibtis ut sensas ita beneficü nihil est: atqniu ut
illa corporii^ atinieuta sunt, sie aaimae sapieutia.
14. Recüus itaque Lucn'tius, cum buiu laudat qui sapieu*
tiam primns inuenit, sed hoc inrpte, quoil ab honiinc inuentam
putauit: qnasl ttero illam aÜcubi iacentt^m homo ille quem
UtiJabat inuenerit taiuquaui tibias ad fontem, at poeUe
aiuQt. quoiisi repertorem sapienliae ut deam laudauit — ita
enim dicit:
nemo, nt opinor, erit mortali corpore oretus.
nani si, nt ipsa petit maiustas cognita rernm,
dicfüdum est, deus illt* t'uit, deas, iuclute Memmi —
3 tAinen non erat sie laudandus deas, qnod sapientiam tnaenerit,
sed quod homiuem fecerit qui posset capere sapientiam: minoit
4 euiiu laudem qui paileni laiidat ex toto. sed ille nt hominoin
laudauit, qui tarnen ob Id ipsum deberet pro deo haberi, quod
sapere inuenerit: uam sie ait:
Doune decebit
hone homioem numero diuum dignarier esse?
5 onde apparet aut Pythagoram uoluisse laudare, qui se primus
u( diii philo^ophum uomiuauit, aut Milt'^ium Thalen, qui da
6 terum uatimi primus traditux disputd^se. ita dum houiinem
21 ut dixij c 2, 6.
AÜCT0RE8 7] cf. Ouid Rwt. VI 701—703. 10 ss.j Locr V 6 ss.
18 ».) ibid. 50 s.
BRBPVJ l ia H, h-i» fl tr.) P aita oonstare B 2 possct B
in quibus hin P*, prius del. i" S sunt om. V 4 buiii om H h hoc]
in vo B 6 ilUcubi H 7 inueait H tiMas] uas P 10 opiu«or fl er.J P
inimortuJi P oreatus H U sicat B 12 dicendu« ($ er.) ne B
est P iiioliite (corr. m. S) V, inclyt^ BliBP cwm codd. Jjucr. Memini]
ine in mi 77 18 si^^ B^ 1-1 poHsit P 17 nnni m» H 19 numero
diuum C cum coäd. Lucr. diguari uerum esse U di^ah eresae*
(■^ m. 2, t er.) V 20 poat Pythagonun add. eum VoU:tttannu8, oftsem.
wn*c. 1872 pag. 23 21 philosophurum BH, fitosofü» (n er.) V melE-
«ium V^ talera B 22 naturÄ (' er.) B traditiir] dicitar B ita] S;
(i. e. Sid) m m^. V*
10
dinln. inst lib. UI 18— H.
217
qua(!rit i>xto1Ierß, roni \\tsnm depref^sit: uon est eiiün magna,
si ab homiiie potuit inut^uiri. ueruni potest ut poetae dari 7
uettia. at ille iilem perfectus orator, ideiu sunimus phiJosophus,
ne Qraecos reproheudam quoroiii kuilat^m tieinpfT accusat et
s tarnen seqaitnr, ipsHOi sapientiam. quam alias donum, alias
inuentcm deoram uocat, poetice ßguratam laudat in faciem.
grauiter etiam queritur extitissfi aliquon qui eam uituperarent. 8
quigquamue iiiquit uLtuperare uitae paroulem et hoc
parrißidio se inqainarti audet et tarn inpie ingratus
130 esse? DOS tirgo, Maree TuUi, parricidae sumiis et iasnendi 9
te iadice in ciUleum, qoi philosopUiam negamus pareutem
eese uitae, an ta, qui aducr^us deum tarn inpie Ingratas 10
es, non hunc cata£) effigiem ueneraris in CapitoUo sedentem,
ged illam qui muudum tecit hominemquH generauit, qui ^apien-
u tiaui quoqut; ipsai» iaCor cetera caolestia 8ua bcneficia largitus
est? magistram tu uirtutis aut parentem uitae uocasV
ad quam si quis accessürit, multo sit incertior necueise est
ArCTORES 59.] Tu9c. I 26,6-1 fcf, Acad. I 2, 7). 8] ibid. V 2, tf.
16 mngiütnun uirtutis] cf. nmgistruu muruiu et disrJplinae c. IS. 15.
7i(G)RirPVf 1 quÄerit (i in ra^i. ex s ? m. 3) B «nou fi er.) B
2 lionüoe fe rx i »i. 2) V poete (om. vi) dnri ueiiia« (m er.) potast H
3 ueninai /", m del P' illi; (c in reu. ex t^ ? m. 3) B idt^st V, in fug. t
ideru V- alt. idc'm' V* filosofos V* 4 nej et B (fra'e<cos B* royrae-
h^od-it fh er.) B Icuitatem P\ corr. P* 5 donum) detuu B 6 sr
iuai'nttim hoc inuentti« B', iuuciitüni B^ poatic*e (a er.) uocat B uo-
I «kl
<^a% (corr. m. j2) V poeticae figuriitiiiti H 1 etiam om. H qDAcrU
tur BH"'?* f» del. P*) V eos uitiipcrant H 8 quinquHmno iiitnpe-
rnre) iiihiperare quisquun eodd. Cic. uituperare om. P 9 ••^bp er)
inqniQür? so S Audot B cum codd. Cic-, «iidrai cett, <juod »ix dubito
qnni ImcI. acripacrit ta(n (" er.) V 10—218. 1 distinxi, edd. «c (12)
uiUe? an —fl5) Urgiliv» est, [ttel (13) Don — (16) est vncia inclus.J —
fifij nocii». — f^/öf, /y fuerit V siiqimua ('crp m. al) P 11 cutleum PV
o^tmus in mg. K> 12 diueraum B*, aducrsum B^ tautnm P', taa
del. B* 13 es om. PV, aed 2 litt, incert. ertu, Y uenerati^ B^, corr. B\
Ufnfrari Ä Vi ilU ff' 15 quoHjf /" 16 magistram tu] magii^triv-
tum B. magistnim P aat (a add. m. 3) B aoc«s P a [TT]:oc)[i>)s ad
tHcifiit codicis O pag, SS (9B), cmiM m werw. i~3. Ä>. 23 plentqw tetfe
btmtw 17 quem ß
218
Firmisni Lactaati
] 1 quam prins fn^rit. cnius eniiii airtutis? qnae ipsa ulii Bita sit,
adhuc phüoi-ophi uon expeiiiiint. cuius iiitae? cum ipsi doeto-
r<>ü ante tiierint senectate ac morte confecti quam constitueriiit
quomodo uiui deceat. cuius ueritatis indagatriceni profitt^ri
potfs, qui sappe testaris, oum tautii multitudo fuerit phi-
losophorum, sapientem tarnen extiÜBse adhue neml-
12 uem? quid ergo te magistra illa uita« docuit? an ut
poteutissimum cousulem matodictis incesseres o^umque bosletn
patriae uenenatis oratiouibus faceres? sed omittamus illa quae
13 possuut excufiari fortunac nomine. studuisti uompe pbUoso-
phiae et quidem sie, ut nullus umquaiu djiigentius, quippe
qut omnes cognoneris disciplinas, sicut ipse glorian soles, eaui-
que ipsam Latüiia litteris inlusiraueris imitatorenique te Pla-
H toiiis ost«nderiB. oMo igitur quid didicoris aut in qua secta
ueritatem deprehenderis. in Äcademia ecüicet, quam secutus
1& es, quam proba^ti. at haec nihil docet nisi ut scias te nihil
Fcire. tui vrgo te Libri arguunt, quam nihil a philosophia
disci possit ad oitam. haec tua uerba sunt: mihi autem
AUCTORES 4] cf.pag. 215.14. 5] senteiitiam ei memorin loci
or. 5, 18 (de or. 1 21, 94) 'disortos ait so iiidiäse m^lto^ eloquenUm oiuniuo
DemUtem' natam esse conicio. 7 mngiatn ultAe] cf. migistra moruiu et
diwipliuae c. 13,15; praeter»» c.15,10. 12 «cut — soles] cf. de oat. deor. I
3. 5 s.; de diiÜD. II 1 ai eamque— ialastraueris] ct. Acad. I 1, 3: Tnac
I It 1. 16 s.j cf. Cio. de oat deor. X 7, 17 &b eodem — didicistü.
IS] Acad. posier, trg. 32.
B(0)HS(a 6)HPVJ IprirnnrnBO fuerit cuius] fuerit flierit 7 sita] »it
autB, ONi. £', sit au ^ 2 an expediuenmt 9 8 cons^tuerit (aic corr. w S) V
4 uiiiere ex uiui eic üt" doceat T* post dec^t 8. t aut P* 6 po-
lest S^'^B^H 6 a pientcm tamea denuo inciptt S (fol GH') cititisW» JP
adhuc extitisse 8H 7 qui* F' magistrS 5*", " delm.l? 8 potis-
aiuiuui i| iiigesserevuinqQe (g ex a m. S, cum in raa. er Bern 9 w. 3) B
9 oratiuüibua fönt tn ras. tx eodem om ? m. 3, «. l. aUquid add. m. 2, nunc
<r.) B illaäi P 10 «cusare K' stud'usü* tt Rtudiustis B U >t
quidem sie ut] &io 8, nomine ücut H 12 'qui' H^ omnis S*V^ «io S
ipse om. P 13 te» H^ 14 ad cedo m mg. cedo signittcat die m. post. R
dixfris II in om. SU 15 defendpris II 16 at] ad {$ic corr. m. 3) B,
rt S 18 diü'ci B'^ disoi puscl pDssit S mihi] nihil mihi R Au.tf>m V
t»
I
I
dinin. inst. Üb. III 14.
219
aoQ modo ad sapieatiam oaeci uidcmar, Bed ad ea
ipsa qaae aliqua ex parte cerni aideantar, hobetes
et übtunsi. si ergo phUosopbia aitae magislra est, cur 16
tibi ipse caecQS et hebes et obtuusus uidebare, quem oporttiit
t illa docente et eentire et sapere et in clarissima luce nersari?
Ht quam confisns fneris philoRophiae ueiitate, docent ad filium 17
ronposita praeoepta, quibus mones philosophiae quidem
praecepta nosceuda, uiuendum auteni esse ciuiliter.
quid tarn repugoaas dici potest? si uoßcenda sunt praecepta 18
m philosophiae, ideo utique noseenda sant* ut recte sapieuterque
uiuaiQQS, uel si ciuilit^^r uiueadum est, non est igitur philoso-
phia sapientia, siquidem melius est ciuiliter quam philosophe
uiuere. nara ei sapientia est qwae dicitur philosophia, stulU' 19
profecto uiaet qui nou secuuduiu pliilosophiam uiuel: si autem
ü QOn sluJte uiuit qui ciuiliter uiuit, »equitur ut 8tuUe oiuat qui
phtlosophe uiuit. tuo itaque iudicio philosophia stnititiae inani-
tatiäque liamuata est. idem iu Ooasolalioue id ^st in opore 20
u
ÄUCT0RE8 7] EpiHt ad U. fiUum ex Üb. ino. frg. 3.
B(0)BSUPVj 1 uidcDtur U 2 &Iia H oemJ aideaatur] cernun-
tur H uiduutur B bueboles J3', a dd. B', tic aaepe, habetes Tt',
habet est, om. vt V a (Bettes et obtuosi incipit coäici» O pag. 60 (95)
pacne. tota heia 3 obtiiti'fii B, obtiinsi, std u del. m. 3 P ma^tnit^st
^st add. Dl S) V i obtuosiu! (ej^. ml?) P uideboris fi uidebar. ei^unc
(om. (\Miiü) H et quem G 5 duceätem B clA*riaeima F> 6 ciin-
M
[fil8<sii>[9l Q, oonfessus R, confgtius (eorr. m.3)P ueritat«in BP, ui'ri-
tati if 7 p*cepta (a er., o «x ij K qui-br S* qui,drLii, K> 9 si
om. B praecejita — noaceada aiint om. P 10 uUjue G II ual si ciui-
liter uiucudum est om. P eist uou om. O 12 melius est] e«t malus BO
Philosoph» ('U B) BP, fllosotiae G, fllowfiae (corr. w. S) B, philosuphi*; S,
phQoeopbae H, fUosofe (corr. tn. H) V 13 quae] illa quac H II pro-
aecto S uiuit P qui nou — slult« uiuit om. P uoa secoaduia pUüo-
«ophiAuij ciuiliter H philusophitt 3 fiio 5 15 U9ii stulte] sapienter H
staJtaa O uiu«t utroque loco pro uiuit BOH poiA ciuilitar uiuit hoc si
«atem sapienter uiaet qut ciuiliter uiuet S uiuat] uJuit V IC pbilosophe
«
(fi- tt -fe B) BP, filoBOfiae (corr. m. ä) B, philotophie S, pbUosophae 11,
Im k
filosofe (corr. m. 2) V uiuet BG philusophie Ce lin. deL et corr. m. 3) P
ituuütttiaqa^ f. add. m. 3) V
220 Pirmiaui Lactauti
I
Don ioculari bane de philo.'^ophia äeDteDtinm tnlisti: eed nescio
qui nos teneat error ac mit^erabilU igaoratio ueri. ulu
est ergo phitosophiae magistertuni aut quid te docoit illa
21 uitae parens, si uerum miserabiliter ignorae? quodsi haec
erroris ignorationisque confessio paene innito tibi ab intimo
peotore exprecsa est, cur uon tihi uerum fateris aliquando,
philosophirtm, quam tu nihil doeeritHiii iu cat-lum laudibus ei-
talisti, magistram uirtatis esse non posse?
1 15. Eodem duclus errore Seiieca — qiiis enim ueram uiam
tflneret erranto Ciceroni'V — pbilosopbia inquit nihil aliut i*
est quam rocta ratio uiuendi nel faooeste uiuendi
seien tia uel ars rectae uitae agendae. non errabi-
mus, s'i dixorimus philosophiam a»sv legem bene ho-
nesteque uiuf?ndi, et qui dixerit iltam legulam uitae,
2 suum illi rfddidit. hie plane nou rt^qiexit ad commune >a
philosophiati nnmeii. ([uae cum sit in plures seetas disciplinas-
qne diffusa nihilque habeat certi, nihil denique de quo uui-
uersi una meut«* ac uoce coosentiant, quid polest esse tani
falsum quam regulam uitae phüoscphiani uoniinari, in qna
diuersitas praeceptornm rectum iter inpediat et turbet aut «
legem beue uiuendi, cuius cupita longe dissouant, aut soien-
tiani uita^ agendap. in qua nihil aliut efficitur contraria saepe
8 dicendo quam ut nomo quicquani sciat? quaero enim uirumue
Academiam philosophiam putet esse an non. nogaturutu
non arbitror. quod si est, nihil ergo illorum cadit in philo-
sophiam, quae ut omnia reddat Incorta, legem abrogat, arlem
AUCTOHES 1] Consol. frg. 12. 10] frg. 17.
B(G)IifiHPyj 1 iooiilaritor G 2 teuet ffP ac] not edd. & paene
om. G n'bi'itlimo B' 6 peocatore B in pectoro ex dainit eodicis G
pag. 56 (95) cur iion'tiln om. T htf»m KP, ihx rtde 7 BUKtuÜKti P
t)intam5 10 oliuil nichil 5 H recte H 12 r«te B' f«. Icwr.BVÄSH
Ifi »iium iUi — regiiLnm uilae (19) o«. B reddidit] noraoo roddidit BT
respex^nt (exp. m.3) P commmiem JP', m fituxl. del. P- lÖ pluris SV*
17 nihil P diiuiquM om. H 20 et om. P 23 eiiiiril iyitur P, rtcte?
24 Acbademia S put^t c$se — cndit in |philosi>]ihiiMn (Sri) um. V iionl n<in
Sil SSB 25 est] essft B illorum »rgo R in philit^ophiam] nuod lu
philosophia 71 20 ut om P reddit P iacerte lege H
diuiu. inst Hb. ni 14—15-
221
to
k
Dullam putat, rationem subuertit, regiilam depi*auat, scientiam
funditus tollit. falsa igitur illa omuia, quia in rem semper
incertam et atlhiic nihil explicantfiii cadero iion possant. nnlla 4
itaqae ratio ucl scieutia uel lex beco uiaendi njsi in hac unicu
H uera et caflt-^ti i^apientia eouHtituta est, quae philosophia
fuerat ignotA. iiaiii illa (errena quoniam falsa est, uaria et 5
multiplex sibiquc tota contraria est. et eicut unus est huius
mandi coustitutor et rector deus, una ueritas, ita unam esse
ac simplicem sapientiani necvsse est, quia qiiidqiiid est uerum
ac bouura, id perfectum esse non potest, nisi fuerit singulare.
quodsi philosophia uitam po^set iustruere, uuUi alü Qisi phi- 6
losophi essent boni et qui (*am uon didicissent, essent omn<«
semper niali. cum uero innuinerabiles exsistant et senipor 7
extiteriul qui sint aut fueriiit siue uUa doctrina boiii, ex plii*
losophis antcni perraro fuerit qui aliquid in uita feoerit laude
digüum, quis est taadoni qui non uidt^at eos hoinines uirtutis,
qua ipHi egfnt, nou esse doctorepV iiaiii ai quls mores eoruui ti
diJigeuler iiiquirat, inueniet iraoiindos cupidos Ubidinosos ad-
rogantes protwuos et suli obteiitu sapientia^ ?aa uitia oelan-
tfts, tum doiui facientes ea quae iu scolis arguisst^nt. meiitior 9
fortasse accusandi gratia: nonne id ipsuni Tullius et fatetur
et qaeritur? quotus quisque inquit philosophornm iu-
ueoilur qui sit ita moratus, ita »niiuo ac uita consti-
AUCTORES 2-2] Xuac. H 4. 11.
BRSHPV] \ putet Üt' rnHones P 2 omnin iUn in mg. V 3 »t-
buc B 4 Haqu«* ('s er.) B, itfilur // uqh H B et (antt caelestj)
oni. P 6 DAm om. It falsa] fallax P uaria] fit itoriii P 7 con-
traTiftf F' Ö tnomli V uii») iii)i P\ corr P' 9 est] fuerit P lU id
Qifi. S üogolarc* (tu er) H U filusuphiaui B institoere H 12 (iiii
vom] quia 8 eaiu Ce m rv». ex 1 ucl 3 litt, fort, n, m. 3) B 13 veiu-
por om. n ewidtftnt B, ciistant cttt. et aemiier] semper B, somper-
qiie SH 14 extittriut'^.' B^, extit<*ruiit V aut] aut qui /* aut fueriiit
om. H illa H 15 fueriut 8 l^ uuu om. H eus om. B omoes SP
17 qu«a (i tr.) P in mores P* |iq del P^) V, fori, rede wriim
mori» S 18 iiiueiiiat PV^ ndrogantis K' 19 proterbos B, propter
uu» ItH-' et] et qui U OiUtentu B^ ceUntesJ cvhtes F» 20 cum P
f«duut P soholis HPV arguaut P 2! fortesee P', corr. P' iion V;
malim <aO oonoe et om. H 23 quotis fx mn. ex u> TI; quotus eoim
Cic. 23 in ita (ante moratus^ it aM. B' alt- ita] tjiuivu B
222
Firmiaal LacttuU
tutus, nt ratio postulat? qui difrcipHuam (suAm) noD
oüleütatioüt'qi soit'nliae, sed legt^m uitao putet? qni
obtemperet ipse sibi et decretis pareat suis? QiiUr<*
licet &U08 tanta leniiata et iactatione, ut iia fnerit
iioa didicisse meltns, alio:^ pt^cuniae nupidos, alios
gloriao, roultOB libidiDUm seruos, ul cam eorum uita
Kl mirabiliter puguet oratio. Nepo^ quoque CorueliuH ad
eundem Ciceronem ita scribit: tantiiiii ahpst ut «?gn magi-
stram putem esse uiia« philosopliiam beatacqne uitae
perfHctric*»m, nt nallis iiiagis existimem opns flsse
raagistros uiueudi quam plerlsque qui in *^a dispa-
tunda iiersantur. uideo enim magnam parteni uoruni
qui in schola de pudore <et) contineiitia praecipiaat
argutissime, eosdem in oinDtum libidLnum cupiditati-
11 buä uinere. it<^ni Seiieca in Exhortatiuuibus pli^riqui^ inqatt is
pbilosophorum tales »uut, diserti in couiiiiuuiti suum.
qnos si andias in auaritiam, in tibidiuem, in ambitio-
at'iii ptTorantos, iudicium profHSsoy putas: adeo redun-
dant ad iptioH maledicta in publicum missa. quog non
aliter iutueri decet quam medicos, qnorum titulireme- tf
12 dialiftbent, puildes ueufiia. quoi^tiain uoro nci* pador
uitiorum tenet, sed patrociuia turpitndiui suae
AÜCTOBES 81 frg. 46 Halm 15] frg. 18.
BHSHPV] 1 8uam Cic, om. C, discipUuam ucram P 2 fuhc sde-o-
tiu B legnm (m exe) B uitu om. F 3 optemperet BJ*V fpgi
codd.Cic suis ftArmt coitd. Cic 4 aliiW P* tuiil» Ifnitatt* t-t ürUttioar
fcftrr. m ä) V Iftciiiliit.; B -üf P' iis Cic, bis BUSH, om. P, -his F'
^ pat'cuiuae ß er.) B allos gloriAi*] glorine noit iiuHoa Cic. libiMi^-
utim V* at H uitii« P 8 ita om.U il.'x.ribit S ego um. V Ö uitn-
jiiitem (am. «.•»> SH filosoflae Ä 10 iiuUi-s (n er.) R t«xistiit)era am II
11 niagistriä BB, luagisUTio ("magi^ttr«?« /i') Ä' rect« ujiwndi ff plc-
riwioe JJ*' (9 er.) P\ b exp. P" disputanda (corr. m. Ä> V 18 'iui>d P».
cvrr P' swlft aBV et add. edd., d» H 14 tirguiütissira* V 15 es-
nrütionibus V institoit K', a. l i imiuit F> IG auutj »uut ut üut H'
dUserlJ B^' (pr. k «f.) K 17 *f B' 18 pfi-oraiit Ä, proraiili« V indiomm]
profossioDis iDdioium SH, indidum tuum P professos om. /{, pf<>sfta) V.\
j'ff-jno's' K' 19 q»on] inioB nos P 21 pysi<1'*s ILSV, pixydf« /' 22 p«-
troctuin« ($9r.)B tu^pitudiuivJi'^tDrpitl)diDis5ff, lurpltudine r',-ni'ff K'
dinin. inst. IIb. lU 15.
23S
h
10
fingant, ui etinm honeste peccare ntHeantni'. — facit't 13
sapiens inquit idem Senena ptiam quae noD probabit,
tit etiam ad maiora transitum inueuiat, iiec relinquet
mores bonos, sed tempori aptabit, etquibasalii ntun-
l»ir in gioriam aut nolnptatem, nt^tur agendae rei
causa. deinde paoIo post: omnia quae Inxuriosi f&cinut u
quaeque inperiti, facjut et sapienti, sed non eoüf^ni
modo eodemque proposito. atqnin nihil interest qao animo
facias quod fecisse uitiosuni öst, qiiia facta cernuntur, aüiu)us
non uidctur. Aristippo Cyreuaicorum magiütio cum Luid(> 15
nobili scorto fuil coiisueliido. quod flagitiura giauis ülc phiio-
I sophiaf doctor sie defendebat, nt diceret miiltum inter se et
' cftoros Laidis aniatores Interesse, qnod ipsu liabnet LaiiK*ui,
IaJii a Laide ha1)ercn1ur. o praeclara et boais imitaada sapien- K«
«s tia! Imic ncro liberos in discipUnam dares, ut discerout habere
lueretriceni? aUquid ioter se ae perditos Interesse dicebat,
scilicet qnod illi bona Bna perderent, ipse gratis luxuriarottir.
in quo laineu sapientior meretrix ftiit: quae pbilosophuiw habuit 17
pio leuoiif, ut ad se oinnis iumMitus dyctoris exemplo et aucto-
EPITOMB 10 S3.J cf. c. W. 7.
AUCTÜUES l] frg. 19. C] frp. 20. § 1:j] ad Senecae Exhor-
Utiones rcf«rt Kossbachius, de S^oec. \ihü. libror. recens. et cni^nd. p, ■t-'i a.
EXPILÄTOUES 88. uihil int^rest — uidetur] Fs.-Seaeca d« mori-
huf 8: prouerbia ID. 11 (Publil. Syr. cd. Woelfflin pag. 91).
BRSHVVj \ figunt P faciai (corr. m.2)Y 2 sapi^>ns inquit «W.,
iuquit Mpieiiit C Hiain] eutm H prubauit BRP 3 inuuuiat (lat
rt \t) P 4 bonoB mores R tempora H t^niporapkbit sie V et]
nt V 5 in gioriam aut uoUiutntem (»ic) uwmr (corr. m. 3) in nuf. V
gtorU 8 agendn (*« ex a ni. li) U, ngende (. ui. 3) P 6 causam B
liixorio^i PV^ (-tn ex-se^ 8 ^odomiiiie] codem aero R, bodtm quae H
u\ U, tifimfy (txp. m. a 9) P 9 faci«« P (jutfd' F» aniiA ("i.ä.usm.^^V
10 ctna^ qnorum F', mpm quorum adä. * gionim F' Iside V, inseq*».
quoqut Jocis iupra i titt. erasa 11 grauit«r P 12 nt dicerot om. B
et 4tm, BV^ et ccUroa — Interesse om. R 13 laudie B laudem B\
evrr. B^ 14 a om. B' (s. l B^) V laude Ü', corr. B' a Laido]
nj'iul« (i tr.) H labercntur B\ corr. B' 15 uiro (i tx «) P^ dist»-
der«nt P\ de dd. P^ lö post meretrioem s. l. ab eo qui J?^ lUiqui
id M IS taroea V, piano BIIP, om. R, sane S moretrii sapiontior 6JI
•|H«] quae siw F' 19 prole uonne M, pro leoo P'F', ne 8, l aäd. P"F'
tn4ut BttlUm-
ukü afist
iaert» Aebeat
S pvliri? MfiMÜii csia nä m afifw arta fWrii ^a* üa
nun Qcmat, iaaaii et filsa «rt r«ct«fu Taffioi 03» nirog,
^ ran f alilii im ipberaMt, qii orbes aal mmat ^*-— *■>—'**
Sil W M ÜlalM ■afBifitii tiM^uinr, qai sabiMn Iib«rtatHB^a
BPITOyfE 4—«] c »4. 7. 8 1.] c U, &
AVCTOJtES 90] ef. 4c «r. I & SS >. 51, 21»; 4t «C 1 43. 44.
BXPILATORES 9 90J bidor. or%. Tin «, 14
J
BfO)B8IIPV] 1 «rg» Mi. P 2 «6 Inino »«cqv^ co^kü pag. 57 <94>
yoflK tota kOM funoiMUsiiiuun B, fonDÖjnssusun (ted " mn»m. ctrij G
eomanri 8 Z «i4»nuit H 4 Dcqoiom S, nqsmt-m P ', o»rr. P*
i M6 om.P lopiDari if, luptusri* (% rr.) P «dioluft GiePF A ao-
lBpUt*-Di /^p e» n ». *; V 10 imitjuit ff U In* JJ> 13 famut /»k
> •
«rtT. m.-?> Ä, fi<eiuat SH qow uad<*nt ('«wt m Ä^ V 14 Accidunt S
uldiwHT'Him K', nd rfp/ I'' iirodacit BGSH; ^lenlxicat «irf. 16 uenun
«flirn] tirnitn etjam ^, uerum cuiiu uvro edd. 17 umne^ G nihil] ad
nihil /i, [ftd] »ihn (7 18 in elrnitieodo] ne loqneodo ff, in loqaeodo 7^5
pvrdaot B 19 acta /f fujtrit K' 2r) riuilim PK' 22 in turautur
qal u (/oftittf codicia G pag 57 n'i^, Miptttur jiay. nS (93), cuiu» i» urrfi. i f
paucn hgthnniur
dinln. inst. IIb. ITT 15—16.
225
oioiam uel bonis legibus uel salubriltus^ consiliis uel iudicüs
grauthui» cousprupnt, philosophiiie Uoctoribus prat^fert. bonos 3
fuim facere oportet potias quam inclusos in augnüs facuMiüa
praecipere qaae ne ipsi quidem faciaut qui loonntur; ol quoii-
5 iam se a uehs ai'.tibtis remouorunt, apparot cos «xerceudae
lingnae causa ne) auocaadi (animi) gratia arti^m istam philo-
ffophiae it^pperisse. qui auti'm tloceut tautuia nee l'aciuut, ipsi
pra^ceptis suis detrahtint poudu«. quis «uiiii optemperet, cum
ipsi prayceptort-B doceant nuu opternperareV bonum est autcm 4
lo rft'ta öt houeüta praecipere, sed nisi et faoias, nioodacinm «!St,
et «8t inpODgrnuüH atquu iut'ptum non in poctore, sed in labris
habi're honitatem. non prgo iitüitatfni ex philosophia, sed 5
rjbl(?ctatiou(-iu petunt. quod quidem Cicero testatus et^t. pro-
fecto inqnit omnis istorum disputatio quamquam uher-
16 rimosfoutes iiirtntis et t^cientiae uontinet, tarnen eou-
tuta cum yorum actis perfecti^qu»' rebus uereor ne
non tantani uiduatur utilitatis adtulisse negotiis homi-
Dum quantam oblectationem otiis. uereri quidem non 6
debiüt, cum uerum dieeret, sed quasi timeret ne prodili my-
co sterü rens a philo^^ophis citaretur, non est auBUs coutidenter
AÜCTOHES 13] de rvp. I frg. 5 (Hortcrw. frg. 32).
*
BIISUPVJ l itidicWs B» 2 ooiisrnn-ut.. für er.) B 3 fnciend*!
{ä, Ht. 1 Y) S 4 ipm» fs er.) V facmut P qui m raa. ex qu^t?
m. i ? 5 lo<|Urtutur li, hnjuuiitiu' SPV 5 w if ' neml uiros B',
corr B* rcmouprunt] re V, i« m^. remoiipnt K> flxarcpndan V
luluocandt S edd., aiiocandi se H, aiiocaudi (corr. m. 3) P; nnimi ad-
didi cf. Addtnda i|)8am B 7 rfppt>rjs<!»^ IP 8 puudus om. P
otuu i[rsi prfiec«pcorcs) eorum uerbis quorum mores P 10 et (ante tn-
daa} OM. H twAwt (alt. a. ejc t m. ^) V II Inbiis BH 13 quod
qnideiu] qxjiiliitiid idem H 14 ipsorum SB quaniiiium] quam qiii V'*,
n. l. I quaiiiui»! K' 15 »cictiiliir <e s. l. er.) B^ sc'i<.'uli» U t\>iiriiit-nt B,
contia^t V nee tniuen 11 conlocata V Iti uiim borurn HHV, <)uo-
rum I eoniiu fe aiW. m. 2) H acttbux B uereor « uero /' 17 tim-
ttttn] tarn B^, n, L corr. m. 19 utilitAtin B »inr. dubw ex 13 »uMptum,
fori, rectr. nm. cett ; tAiitam — iitilitAtciu maUm adtiüitui« B, iittulJKse crtt.
Mi qtm&tum B oblectatioueutjiic H otu« C fotüa, cx;>. m. 2 V),
«rf fort. Lact, otio t'cf. pag. Hüft, :i) nrripuit, qiwd Cicrronrni cerif acri/t-
swuf exiatitno; cf. Adtlenda 19 qiiiisi tiinoret oi». P tiü* P^ 20 r«'
ba« S scitarelur V Bnsuft] autera uisus B
226
Firmikni Laettnti
proonntiare quod fuit aerum, ülos non ideo dispatare ut do-
ceant, sed iit $e obiprtfnt in otio. qui qaoniftni aticton*s sunt
rerum gereüdaniiii nee ipsi quicqnam gsrunt, pro loquacibus
7 sant habeiiili. Red profecto quia nihil ad aiUm boni adfere-
bant, nee ipsi dt-cretls suis obt^mpHraut^runt nee quisqnam per
tot ^HKula iiiuentos est qm eorom legibus uiueret abiciVnda
est igitnr omiiiii philo^phia, qnia non studendum sapi«ntiae,
quod fiue ae inodo caret, ^^ed sapit^ndum e?t et qiiidcin »laiiir«?.
B non eiiim iiobi.s altiera uita conceilitur, ut eum iu hac sapientiam
qoaeramus, in iila sapere possiroos: in hac atrnmque fieri loJ
uecesse est. cito inueniri (lebet, ut cito suscipi possit, ne quid
9 pereat ex uita, cuiuä (iuts iocertus est. Cieetouis HortensJas
contra philosnphiant ilisserens LÜrcnmaenitur arguta ennelDsiooe,
quod cum dieeret philosophandum non esse, uihilomiuus
phiJosojihari uideltatur. quoniaui philosophi est quid in ajt& isj
10 Taeiendum uel nou faei«nduui sit disputare. nos ab hac
calnmuia iuninnes ae liberi snmns qui philosophiam toUimus,
quia huiiianae eogitationis iuuentio est, !>opbiani defendimus,
quia diuina traditio e.<t, eamque ab omnibus suseipi oport^^rt*
11 t^stamnr. ille cum philosophiam toUeret nee melius aliquid aoj
adferret, sapientiam tollere putabatiir eoque facilius de seuteuiia
putsus est, quia eou^tat huiiiineni nou ad stultitiam, sed ad
1*2 sapientiam nasci. praeterea illut quoque ai'gumentom contra
EPITOME «-I2) 0. 25. 7.
AVCTORKS I2J fr^. ll>.
BHSHPV] l'UäV* 2 »uut Cul M ui ifi. »J r 3 gptieraudaram ß',
get'it'rpatlanun B* quii]i|unm] qui etjuaiii S pro] puid P 7 oiimi.«
igitiir B 8 quöd — caret owi. P fide H. fiuem 5 n»ture S, niitiir»'' V.
m mg. i matun F' 9 ut otn. H tiipieatia S \M poutunus HV^
11 iH»* cito «. I. orgo Ä> nequit F 12 jwsf uita hoc cuius uiu J>\
del P* est om. Ji 13 arputa, S»» U 'ii4)a (u m. 1?) B itinil
b
omiuus F>, s. L uicUomiucs F' 15 flio'so'fnri F' philosophü 8 est P,
«st et B (reete, ut et »i( Ptiam ?), fswt HSHV in] de P 16 pr. fa-
cJADdiun Ii\ fftciundum V nel aoo fnciendum sit om. H na F',
ra$. et $. l. carr. F> 17 imnunes ac om. H in tiuiiiM F' IB so-
phinui] philosophiS f" er.) Bapieotisiu B. filosoftAm i?, iihilosophinm 5
]9 opon«re gascepi (iicj S 20 philophiitm P 21 pulabal H 23 ()iiod-
que B
diiiin. iast Üb. UI 16.
227
pbilosophiam aalet plurimum, quo idem est usus Horteasius,
ex HO püBse iutellogi philo^)OphiulIl noa esse sapitin-
tiam, quod prininpium et origo üius appareat. quando 13
im|iiit phiUsophi esse coeperuntV Thalps ul opinor
primus. recüus haer quidem aeUs: ubi trgo aput
antiqniores latnit anior iste inuestigaDdae ueritatls?
idem Lucretius ait: 14
deoiqao natnra haec renim raiioque ropprta est
nuper, et hanc primus cum primis ipse ritpertus
10 nane ego sum in patriae qui possim nertere uoces.
et Seneca aoa sunt iuquit millo anni, ex quo initia sa- 15
pientiae mota sunt, multis igitur saecuUs humanuni g<*nuä
sine ratioii«' uixil : quod inridens Pert^iu»
postquam inquit saper^ nrltt
13 cum pipere et palniiä uenit,
tamquam sapimitia cum saporis niei*cibas faerit iiiuecta. quae
!£) est secundum hominis uaturam, eum honiiue ipso coeperii
tiecesse est, si uero noii est, nc capere quidem ülam posset
liumana uatura. i^vii quin reoipit, a phucipio igitur t'ui^^e 16
»0 sapientiam necesse est: ergo pbilosophia quia iion a prinrijiio
AVCTORES 2] frjf, 20. 8m.| V 33S88. U] frg.21. Hs.J VI 38«.
BRSHl'V} I priniiiiii S, luiriniuiii 1", ras. tt v. t. cftir. V^ quod H
id^m e«t] id^m id eit (exp. m. 3) B 2 co] quu B', corr. B^ posiwt B^
• u
posBÜ (corr. m-^ V 4 talps BH^P 5 primus om. P ha^ qoJdcm wtwi
(corr m. $) V post frgo del dem .'s 7 idcm (d dtl et eorr. wi. 3j P
8 ratio quae .SHV 9 ha« B, hac BP primus Lucr., priiuimi C
iyw (% ex \?j B U> imlria H possim V iHitti quo4 poiisim S) r-t«M
J.Mcr., t[Hod propter LarfimauHum moneo 11 nonduin' V* p^sBunt (fxp.
m. 3) V 12 uiotft ßuiitj motm S notiv uel uata cdH. igitur] ergi> V
15 inredens BK corr B^ 14 inquit] i|^tur P t*H'\wr« (e er.) B. Mp«-
rt't HP urbi cum pipwre ei uvt. P 15 pipor et BH uenit #«. P
16 KftporibuB R uertibua P"' 17 m est add. B* 18 Suiero V vsl]
Mt <iuod H ne R^H, nee BSV, oeV R\ noe* P illim quidem SB
posse bnuianS natura (duo ' add. m. 3) P 19 qui» öiw. H recepjt BP\
uU. * in i corr. P* 20 sapieatinmj scieutiam V neiXAStH V e»t add.B*
Ift*
FirmUai Lftctauti
fait, uou est eadem uera sapiealia. eed uiilelicet Graeci qaia
sacnis aeritatis litt^ras non attigerant, quemadmodam depra-
17 Q&ta fasset sapientia neäderaot; et ideo com uaeare sapieatia
humauani uitam putar«Dt, philosopbiam coiiuuenti suut id usl
lateuUm atque igDOUm sibi ueritatiMn disserendo eruere uo-
locroot: quod stndinm per ignorantiam ueri Eapieatiam puta-
uerunt.
1 17. Dill de pbUoäOphia ipsa quam potui hreniter. nunc ad
phUoäopbos aentamas» non ut cum bis decertemus, qoi stare
non possQDl, sed ut eos fugieiites atque deiectos nostro eaiupo
2 iiisequanmr. Epicuri diseipliua iiiulto celebrior seuiper fiüt
quam ceterorum, uou quia ueri aüqoid adferat, sed quia mul-
tos populäre noiueu uoluptatis iiiuitat. uemo euini uun in
fl uitia prODUs est. praeterea ut ad se tuoltitudineui noiitrahat,
adposita singnlis quibusqae morihns loqaitnr. desidiosum uetAt
littera» dii^etre, auarum populari largitione liberal, iguauum
pruliibet ac(;*^dere ad rem piildicaiu, pigruiu exercvri, tiiiiidum
i mUitare. iiirüligiosus audit deos nibil curare, iDhumnnus et
»uis commodi» seruiens iubetur uibü cuiquaiu Iribuere: omuia
fi enim sua causa facere sapieDlem. fugienti lorbam solitudo u
EPITOME 8 «.] c. 81. 1. 18 deos nihü curare] e. 31, 2.
AÜCTOHES § 2 8. (Epicuri)] frg. 553. 9J 'ex Hormisio (»c. Cice-
rODJn) 8Uiu}iU Mt setiteutiarum ]m^imntiuiii i-oiilutiu et a4.'iiitK!«iuia et ciun
ftde institnta diu. inst III 17, ij— ü cf. 16, 9. 13.* Usenerus, £picurt>a
p, IaXXV u. 2. 18 — 20 iDhumnnus — Hupieiitein] cf. ad frg. ö81 Kpicuri
(pag. ^Z, \h). 20 a. fu^cnti — laudntur] frg. 571.
BltSHPVJ 1 uellemÜcet JJ>, in r<M. corr, B*, ut s<ilic*t S 2 fn^ns
(alt. a ex i? M.ä) V attin(ft?nuit (pr. t ex dj V deprausta' T' 3 uii-
car«t P 4 bumaiuuD uitam putareut dm. P 5 dissolnendo P 6 igiiu-
rantia S 8 p tilosofia* (ni er.) ivfii V ipsa om. B 9 philophos P
ut om. S bis Ml roA. ex üa B, hisdeiu V devert«m P lü fug'ii-uins S^f
d)io(.'t«s Sf abtcctos H 11 fuit »fiiip{'r B 12 ftdfcral B, ndfert (wt
9£-) cett. 13 uuluptatis] ac uoluptatis H, pielatiB K** 1-) propterea i^
1& f)uibuscuiii<iue B moribus vm. P deudioao« JB>, corr. & 16 lit-
teris H 17 probibet om. S [lublicam om. S ad eieireri (sie C) c/1
Uicnerwn 18 inrebgioGus — eurare om. P deum H, d(UV V iiibu-
mauu aed H at] in B IK senili-ns om. B, sAuitfOS 3 20 saplentiaat >'*
fugi'euü iS'f
diaiti. inst. IIb III !<}— 17
229
Undatur, qui nimium parcns est, dLscit aqua et pol^ntn iiitaiii
posse tokrari. qui odit utor^m, hoic ennmerantnr caelihanis
)>oua, habenti nialos liberos orbita.« praHditratur, aduorsuä pa-
rentes inpio, nuUum uinoulum esse naturae. inpatienti ac dp-
* ticato dolorem i^s.«' oinuiiiiu inatoruin raaximuni dicllur, forti,
eUam in tormentis heatuni esse sapientem. qui claritati ao 6
poteotiae stadet, hoic praeoipitur reges eolere, qui molestiam
f^TT^ noa potei^jt, liiiic rcgiaiu tii^eru. ita hnnio aätutus ex 7
uariis ditiersisque moribus circulum cogit et dum studi>t plaoere
IQ Omnibus, maiore diseonlia secum ipso pugDauit quam inter se
aaiuersi. unde autoin disoipliua eius tota descoitdat , quam
originem habeat, explicandnm est. uidobat Epic-urus boni» 8
adueri^a scmper accidere, paupertatem labon^s exilia carorum
amiääloDes, malos contra beatos esse, augeri potiMitia, honoribus
w adfici; uidebat inuocentiam minus tutam, scolora inpuue com-
initti; uidebat siue dilectu morum, .siue ordine ac di>icrimiue
aanorum saeuiro mortitm, sed alio;« ad Rtmectutem peruenire,
alios Infanten rapi, alios iaui robuätos interlrc, alios in primo
adoltiscenttae flore inuiaturi^ funeribus extingui, iu belüs me-
90 iiores potius et uiori et perire. maxime aiitom coniiiHuu'bat 9
homiDes in prinüs religiosos grauiuribus maus adfici, ns autem
AÜCTORBS I B, qui — tolumril frg. 467. 2 b. qui — pra«di-
catnrl ad frg. 526 (pag. 320, 4). 3 «. ftdiieisua — natura.?! frg 52i».
4—6 Inpatienti — Mpientem] ad frg. 401 (pa^ 276, 20, of. pag. H39, Ifi)
6-8 qui — fugere] fi^- 557. g 8 1. (Epicurus)] frg. 370.
BUSUPV] 1 pnrln-f K' disci-t i" puleuU H nita'm' B* 2 Udtr-
rsi* SP. trtllpraw H uxoremj pudorem B 3 »malo« (a er.) V", s. I.
t Bioiiniii V^ redigiitiir V^, ». l. f praedicntor V^ adiiersum S 'pa*
ttutufi V^ 4 iiijiio] tinpin F', iäem coniaxrnt Buettemanntu, inplos
(W* imp-J BBSUPV^ (s add.) dellgato V> 5 forti fi ex if m. S) V
7 pot«Dt)a«J sttpicutiaf; H ({»i mol^siiuii] qui inil»'N iniHtinm B 9 colli-
git IP t'ogtt et] logi tet Hl, i, 1» copititeit corr. et a. l i colli^t add.
m. 3 V 11 disi'ipÜDA oius toU] dinciplinM lit<itoria B tota om S
d*«c«ndet S 12 L'idffljat (i er.) V 13 acddere ("i ex e tn. S) U
14 lagere V* 16 delectu ÄP» (pr. » «ac i) 17 «ernire S*, pr. r del. S>'
Md alios &d sPOMtut^rn om, P sedl et edd. 18 interlMe H prima H
19 Innuitunu« ß'. corr- B* 20 et OmU \\\m\) s. l m. 3 uti al pont P
an niitvm rpum^ i' Thih 21 religiooes S grauibus B üs edd., )xU
BHBPV, duoB S
930
Firmianl Laot&nti
qui aut deos omnino neclegereot ant non pie oolerent, oel
ininora inooiiimoiia euenire iit^l nulla; ipsa eliam saepf teropla
10 fulmiuibus couflagrare. quod Lucretiurtqaeritnr,cumdicildeiieo;
tum fulmtua mittat pt aedis
ipsc suas (listorbt^t et in deserta recedc*as
saeuiat «xercens ti^Ium, quod saepe Doocnies
pra«t«rit exaniinittqut< indignos inqm^ mer^^utes.
11 quodsi uel exiguam uentstis aiuaiu colligere potaisset, imni-
quam diceret aedis illurn suas disturbarn, cum id«) düstur-
12 bei, quia non sint snae. Capitolium, quod est Itomauae url>is
et religiouis raput summnm, non semel, sod saepiuB fnliiiiue
13 ictnm conflagraiiit: homiiies autem ingeniös! quid do hoc exi-
stimaaeriut. ex dicto Ciceronis apparet, qui ait dininitus
extitiäse ilhiin flauimam, non quae terrestrp illut do-
micilinm louis deleret, sed quae sublimins magnifi-
U centiusque deposoeret qua de re otinra in lihris consa-
latus sui eariem dixit quae Lncretius:
nam patitr altitonans stellaoti nixus Oljmpo
ipse snas arces atque inclyta templa petiuit
et Capitoltiiie iniecit sedibus igneä.
AlKrWRKS 4 ss.j U UÜl s». 13] Verr. IV 31. m. 18 m-I cf.
dft diuin. 1 12, 19; U 20,45.
BHSHVV] 1 deo8 (t add. m.:i) V ncclegerenl B. B?gl- ctti. 2 pro-
ueuirF B. iiiMiirf SB Ipsa' B' 8 Öuniinibus P', lu in ul «irr. J"
coaflaglaro R^ ronflare S, confragUre H, conÜHgare V 4 flumiun P*, lu
in ul corr. f »«dis K' cum cvdd. Liter., ««des TiRHPV (s. l. corrj,
»des S h ipu] saepe eodd. Lttcr. sua» (alt. s add. m. 3) P in «in.
roiW, Lucr. 6 eiprccnt« telum H 7 iftdicuos iuque] iitdignosqu« P
iiiqufto H mcrcntii B^, eorr. B^ 8 «xijfu» V 9 diceretj hoeo
dicerK SH aedis K'. at^en V^ (s. l. corr.) cum cett. suis (ted dd-
m. 3) Ruas V disturburet, aU. t dal m. 1? S, dispatare V^ 10 qma]
qnod edd. sunt. HHtdd. sua H cupuloliuin V** 'est' P^ 11 «edl
et S, sed et H ftdmiiieo ictu oournigkuil H fluuiiiie /*>, lu in ul corr. P^
18 qnl alt] quU ut S 14 [«'nratri'l oieli-st« B, terresti-c» (i er.) H
16 ante f-onsulatus 4 fcrr litt ercut. V 17 dixit) dÜ. ^q tr) V 18 «fl-
lanti SH nira' solyropo (corr. m 3) V olimpo SP 19 in eodd. Cie.
uiroquc loco aic ipse suos quoudam tumulos ao tcmpln potiuit arces«
(s er) V iüolita S peti'uit (e in reu. et pr. i poatea add. m. I ?) B
20 a<-dibas Bli, safdibu» H
10
lA
»
diuiD iDst ]ib. III 17.
231
pi'rtiuaci 4>rgo ^tultitia uon modo nim oiaiestaternque neri dei 15
Don inteUen^ruiit, «ed «'tiam iiipietatem sui erroris auxerunt,
qai lemplam eaelesti iudicio saepe daninatum restituere contra
tas omnü contondt'rint. omn lia«c ij^itiir cogitarot EpicurUit, iß
A eaium rernm iieiut iniquitate iadaetus — S'W enini oiLusain
rationeraqne ignoranti aidel>atur — existimauit nullam esse
prouideiitiam. i|U(kI ttam t>i\ii pHrsuasi.ss«^t, Hus(^epit i'tiaiu de-
iVndondum: sie iu errores inextricaljües se ipse coniecit. i^i 17
tnini prouidentia nulla est. quoraodo tani ordiuatp. tani disposite
10 inuudus eR*e<;ius Rst? nulla inquii diäpositio est: mnlta
enim facta sunt aliter quam fi«*ri debnernnt. et in-
uenit honio diuinus qua«* lepreliendi^ret. qiiat^ fiingula si 18
uaoaret refellen?, facil« ostcoderem nee sapipotöin hnnc faisse
neV sannni. item s'i nulla proiüd^utia est, qiiouiodo aiitmaliura
u Corpora tani prouidenler ordiiiata ^unt, ut siugula quut'qiiH
membra mirabilt ratäone disposita sna ofticia cuiü^ement? nihil 19
inqnit in procreandis auioialibu.s prouid^^ütiae ratio
moiita e.'^t. iiam ui*qu(^ oculi ad uidfinhim facti sunt
aeqne aures ad audiendum neque linguaad loqueudnm
to neque pedes ad ambulaudutu. quoniam prius haec uata
sunt quam eä^ut uideru auUiro loqui anibulare. ita-
qae non baec ad nsum uata sunt, sed usus ex ilüs
aatus Kst. si nulla prouidentia est, cur imbre» cadant, fni- 20
KPITÜMI-: 4-71 c. 81. 1.
Af'CroUES S I«-21 (Epicurus)] frg. 370 (p, 240, 10),
Luer. V 195-2a4 (yX. I! 180 %.). lü] cf. ibiil. IV 822-857.
10] cf.
hhSHPVj 1 pertinaeiter B, pertinacea H pertinaci'o'rgo K' stöiti B
'niodtf J?' 2 adfenint B*, in ras. auaerunt (av:) corr. B' 5 ucluti SU
iuiquiutü H siw //' 7 wbi' W dcfendum V 8 errores et (txp.
m 3) B extncibiles i/ coaclustt P, non iecit K Um (ante dispo-
nte) OM. V\ et 1. 1. F^ diipoaite V^ 10 dispositio] ratio B, disputio /',
(»Will« 7
disptttutio (corr. m. J7) F 12 reprehondcrat Jt 13 nrfi.>lli<rfl S, n^ffllerft
f«M! Oöff. m. 3) V f*dIeeo8t«uderem TaW. e dct. m. 3^ B 15 prudt'nter SU
ornnU RSHV 10 membra t» »<;. P^ 19 ad ('ante iiuilit*iidum> om. fl*
n.fc (ante Ungnit) P 21 essent B' fn rfrl. B'J R loqiii /«*( audira
pwmi, ante uidtro BRSHY, qui loqur^retur uideret nudiret, nmbulnret J*
22 usus P Uta sunt of». SS 23 inbrea B frugea] {rigor 2
FirmiaDi Lnctantt
3*2
33
84
80
qua iam sensus eroptiis est, ac non ipsum mori, qno sen^us
eripitar. tt^t diim U*inpu^ aliquot! quo et ho? iam non suiiius
et mors tarnen nondnm e.st, idqu» ipsuin uiili'tur esse mi^erum,
qnoH et mors esse incipit et nos esst* desminius; nee fnistra
dictum est: mors misera uon est, aditus ad mortom
est miser, hoc est morbo tabesctMe, itnum perpeti, fnrum
oorpore excipere, ardere igni, dentibus laniari. baoc sunt
quae timeritur, non quia niortffni adtVruiit, Bed qnia dolorem
magimm. quin potius t'ffice ne dolor nialum sit. omniam
inquil matorum maiimum est. qui ergo poFsmn neu timere, i»-^
si id quod mortem antecedit aut cfißcit, malum est? quid quod
totuiii iliul argumentum falsum est, qaia non interennt animae?
(miuime) uero inqiiit; uam quod cum coipur« iiascitur,
cnm corpore intereat neoesse est. iam sapf^riii.s dixi ilif-
ferre mt» hunc loeum et operi ultimo reseruare, ut liaiio Epi- is
curi jiprsuat^iom'm, siue illa. D^mocriti siue Difanarcbi fuil, vi
argtimentis et diuinis testimontis redarj^'uam. tierum illr> for-
taese inpunitatem uitiis suis fipopoudit: fuit enim tm-pi»siniae
14 isnperiuB] c. 13, 3.
AÜCTORES 5] ? (et tninen Senec. epist. SO, 9: plus ut puto —
et rfcppi-runt), 9 s. r|nin — »*st] cf. ad frg. -101 Epicuri (pÄg. 276, 1^.
U-t41 cf. ad frff. 3^6 tp'ig 2*^7, 1)- 13] cf. Lucr. III -«5^458. 634^639,
Ji(0)RSUPy{alO)} lquaP,quini*(;A,quI5,qu««fierJÄ iam o«. ^
8 esse om. 11 4 quod Ji, quo BGP, cum SB pr. et am. H Ä pr. est ow. H
aditiia (ot er um m. J^j i/ 6 ali. «st] vr^o gt*uere H ictu S 7 igne
fe ez i m. 1 ?) R deiitibns (bestiarum) tdd. 8 dolem P 9 quiu po-
tiuR effice üe HP, quiie res poHu« i-ffimt ut B, quin p« Ciws ef[ici]e[t] do G,
quin potius cfficit ui S, inquit potius eftluit ut H; cf. paij. 104, X inqott
OmaiaiD P 10 ab inquit denuo incipit V, cf. ad pag, SH2, 17 >esti P>
U
quid B, Tquidt 6, qui (corr. m. ä) V po'isuiii noa B, non possunt £>
(yoastim in ras. corr. Ji'} G, uon possum uou ÜBPV; an «luiil crguV
po^som uou tiinerA — malum est? tcribcndum? in quo pro possum ptalutU
Dum possum Thih et Hartelim; quid ergo? nou pcssum iiou liiucro — malam
est. edd. 11 ijuiit om. H 12 ar^un<Mitum itluil S illum V^ 13 mioim«
add. Thilo uenim BG, aitprti uero <uld. 1 uere V; intereunt uttro codd.
recenl. et edd. uero, inquit det. R^ 'quod' V M diilt F diRWrerc U
15 me] molius V; me buuc loc-um melius cdä. tMsrau? (sie) H 10 por-
m^icut-iu' B^ ÜB. H iifchi|diee (cotr. m. 3) B 17 'et diiünis' P*
ini tarnen (e «. l. n. 3} V vuis' P' spopont« A\ '$po>spondit sie H^
(Huio. iust Üb. III 17.
235
uoluptatis adst'rtor, ciiins capienda^ causa umei liomiDem puta-
tiil. (jub) cum hoc adfirmari audiat, iijttis et :>celeribus absti- öG
Deat? nam si porituraf «unt anima«, adpetamus dinitias, tit
offloes Buauitatps caperf possimus. quae gi nohis d^suat« ab
fi US qui habeut auferamus elain dolu ui; f>o niagis, ^i humanas
res nnllus deas curat, quandocumquu spes JnpUDitatis adriserit,
rupianms neoemus. sapientis est eoim male Tacere, si et 37
uliU- äit 1^1 tutum, quoiiiani ;ii qui» in caelo deus est, nou
irancitur cuiqnaiu. aeque stulti est bene facere, qoia sicut ira
» nou commouetur, ita nee gratia tangitur. uoluptatibus igitur 'iü
t|u<^()UO modo possumus spruiamus: breul enim tempore nulU
erinius omnino. ergo nullum diem, ntülum denique temporis
punctum äuerc nobis sine uoluptate pattamur, ne quia iptri
quandoqne periluri snmii.'J, id ipsura quod uiuimus pereat
[li haeo ille laiiietsi uou dimt uetbo, re tarnen ipaa doeet. nam -JV
cum difiputat omaia sapicntem sua causa facere, ad ntilitatem
suam refcrf oniiüa quae agit. ita qui auüit haec flagitia, nee 10
boin quiequam taciciidum putabit, quoiiiaiii bi'ue faeen' ad titi-
litfttem spectat alieoam, nee ab scelere abstioendnm, quia inaJe-
EPiTOMB 15 s,] cf. 81. S nunc - «istulisd.
AÜCTORKS 10-15] cf. *d Epioori frg. 491 (pag. 308. 3>.
Itis] ibid. frg. A81.
B(0)RSHPVJ 1 acisertos F» 2 hoo om. P iude&t (e ex i Ä^ RSB
in ^wtioMt niim «i pe) dt4xn\t oodici» pa^. 5!> (101). «cquitur pag. CO
(lOä) a Ritunte sunt incipiens patne tota tet^a 3 diuitiis V*^ 4 ouineü
Ce er t Ml. J?) Ü 5 ii« edd., bis C ui in 5 fere htt. em^oa P"' *<>]
cgo G 6 dvuB uullus S 7 neoomiis om. V fapieot gic R enim
ow. O 8 öwlla SU 9 ciiiqiiam om, V aequ«] et quae fi', corr. &
stnltitia Tftvp. m. 2) V »c £■ 10 inouetur B 11 quoquo] qao BOP
cin'm breni (corr. m. S) V Vi eruinus G dlem nnllum om. P 13 no-
uis B sioc^ sim S uolapUt« P\ noluptatibtts H n^ B 14 uioi'
tuiis (Juenenw (coni Senec. epiH. 99, SI hoo quod uiuiuiutt proximam
uihilo estj,- iiixiuiUK BGRSPV, dixinius H pare»t fi', corr. B\ perderr
uideamur H Xb boc edd. lila S tametsi] thaics si S, UIik si ff
dicit 0» Bö uc[rl(bi;ts] G r^ V ip8(u)[mi G, ipsft («. ex ej K
donet) dicit Jf 16 aapienttt // ad utilitatem su&oi re- ow. P 17 i(a-
qae qoi BO. «rt«? audi^et' H* 18 fncicudum] ita f(u?i(!tidum R puta-
[ntil rt. pulftuit JJPT« u in b cor-r. 2"F' -facere P» 19 ab! a ÜP
I
236
Firminni Laotanti
41 ficio praeda coniuncta est. archipiruta quispiam ne] latronum
ductor Bi &UOS ad grassandum eohortetur, quo alio serroone uti
A-j polest quam ut eadem dicat quae dicit Epicums? doos nihil
lurare; noii ira, iioii grntiä taugi; iulVrortiin pOMua» iion esi^e
metnendas, quod animae post mortem occidant uec ulli omnino
sint iufm; m>luptat*?ra esse luaximum bonum; nullain ess^e
huiiiaDam soei^tatwii; »ibi qiiemquo con.sulert^: nerniiiem ASse
qui alterum diligat nisi sua causa; mortem nou esse mi>taeQ-
dam fort! uiro ni>P ullum dolori*m, qui etiamsi torqueatur, si
43 uratur, nihil curare jje dicat. est plau« cur quisquara putet
haue uocem uiri es?e sapientis, qnae potest latrouibas apti»-
Kime conimodai'i.
1 18. Älii autem contraria bis digseruut, snpere.sge aniraas post
mortem: et hi sunt maxiine Pythagorei ac Stoici, qnilius etsi
iguORcendiim est, qiiia ut*riim .<ipntmnt, nou postum taiiieu non
repreheudere eos, quia non scientia, seil casn incideruut in
ueritattim. itaque in eo ipso quod rt?ete seutiebant, aliquid er-
2 ranint. nam cum timercnt argumentum illud quo oolligitur
DecoBse esse ut occidant anima« cum corporilms, quia cum
corporilfus nascuutur, dixeruut nou uasci auimas, scd insinu«ri »_
3 potius in corpoi-a et de aliis in alia nilgrare. nun putaucrunt
EPITOME 14-237. 2] o. 81. 7.
AUCTOllES 1—6) cf. ad frg. 3« (pag, 228, 18). 6 » nullam —
OQUüulttre] frg. .'■)23. 7 s. neminem — c&usaj cf. ad fi^. 540 (pag. »24, Ui)
8— lOj cf. ad fr«. 601 (p»g. 339, 13).
B(G)RSHPVJ l wcipinitA B, [arcipimlta O quisquara V 2 quod
(etep. m.^)V S dip»tj dicit V dicit] dicet G deum H 4 iraj
ita 8 tanti S in [CBSe iti]ehieDd<i^ äetmit codieit G pag. €0 (102)
5 aniDiAs (» tx e) K^ 6 uoliiptatem (f ex n m. 3) P 8 diligat (pr. i
ex * m. 3) P 9 quin P »tiaaist] si B n om. B 10 quit^ujim ^iiü
m ra». m. 2) V putat ß, inputftt P 11 powit B, pot«^t V^ «por-
ti«simd 8 13 iiä i2 14 ii i(, hü B, hii (exp. m. 3) P hi sunt] bis S
mum^ (muL m rtu. ex 3 Utt. m. 3, at$pra e er. n) B p^thiigorel* B,
pithagora r^i S, pythagoricii P 15 possurnua Ä, possuot V Itj fjui KT
incidorint P 17 quo H 18 illuni B\ corr. B> quod ff cojligitur
figi m ras. nt. 3. de priore ttctiptura id ■ • u i. e. idiin? agno9citur} B
19 oit B' (corr. B^) V, est esse B cum corporibus om. V quiu» P
21corpor«A inow P', adj-LP* allamP DOu)D«cr(?{i potauerunt P*<
<liain. inst. Hb. UI 17-16
237
aüter fieri poä^e ut supersint animae post corpora, uisi uideau-
tur rdsse ante corpora. par igitur ac prope siiiiiliä error est
partis utriusqup. ged haec in praeterito falsa t'st, illa in fiituro.
(leiuo euim uidit quod est nerissimuin, et naäei aüimoä et non
ft occider*«, quia cur ii) ßeret aut t]uae ratio etisA hoininis Ufscif-
mnt. multi ergo ex üs qui acteiiiai^ vüsh unituas saspica-
liautur, tatnquam in caeluni migraturi essent, .''il>i ipsi niaiius
inlulerunt, ut Cieanthes, ut Chrysippu?, ut Zenon, ut Eutpe-
docles, qui se in ardentis Äetnae sppous intetnpesta nocte
' IQ deiecit, nt cum r»^p4>nte non appaniisset, abisse ad deos crede-
r rntur, (!t ex Koinanii< Cato, qui fuit in omni s^ua uita Stoii^ae
I uanitatis iiuitator. nam Deniocritu^ in alia fuit persuasione,
I sed tarnen
6
sponte sna leto caput obnius optulit ipse,
^5 quo nihil seeleratius HhH pote»t. uani s'\ lioinii'ida nefarius
:
vsly quia hominis cxtiuctor est, eideui »celcri ubstrictUK esl
qui se aecat, quia hominem necat. immo uero maius esse
id faciuus exit^tinmudum et^t, euius nitio soti deo subiacet
nam sicut in hanc uitani non nostra spoute uunimus, ita rur-
EPirOME ti-238, 19] c. «4. 8-12; cf c 50, 5.
ÄUCTOKES 14] Uici. III 1041.
EXPl-LAlOHEH 11 (Ciitü); Ä38. 7s. 18— 23P,5] Aupustin, de cht.
dci I 23«.: XIX -1 ([.rtg. 3tK), 8s8.| 15-17] ibid. I 17 ipitg- 2ö, 24-27J.
BHSBi'V] \ posse (Vm. utj ciipersUUw animas P 2 liiitu« P error
om. B\ ponl est n. l. adä. B* 3 -iUa' B» 5 feril P>, eorr. i». fieri et V
hoiniiiM SP, hotnitiis V 6 ii» ex hi» B, Hi» ceH. qnia S 8 tu»»-
Kiilbcs JB', cvrr. B^, clcantes S, clcauthos (\ e.t i et h exjt. m. 3) P cry-
fippus BHV (ted siji m rrut. ex ir y KV, chriswippu« H, chrbjrppus S
Z"non 2t, »»nn V ut] aut B 9 aetoe V, ethuiie B, 'h'aeluae (h m. I ?) B,
^fni; f'i, e. aclvriiiitv Ä', Rf-thnao H, aedunac (^1 «-.> i* jqwfui Ä, rmi-,
«fd in mg. B 1 i|,^e tu/d. K lü a dfus f H uita eiia S Stoicac BeUHeivA,
ef. §11; socnÜoM (uel -oe) C 19 democriton V 14 obuici« 8 ob-
tnlit f«ed b tr p B^) BltPV ipw ?»« Ä. ipst- (airr. m. 3) P 15 quo-
quo P Eovlerutiiis iiii.-liil 5 pct'UTat'i'uu P\ cel«ratiu8 K* lü est
ffffif« (liiia^ ofH. iJP idcni if 17 ueuat (c rw. Geg>P qui S ncgntP',
«
«. /. eorr. P* esse] eit B'. «e B* 18 faciiiuii (w ra». rj: in> // 19 «i-
utin A, sie S^t sivut P* hat iiitA JiV nun in P', iu Uel. P> rurstuo B
J
23S
Firuiiiini LaclAnil
sus ex hoc (lomicUJo corporis, quotl tupiiiluui nobis »dKignatum
est, eiasdein iussu recedendum est. qui nos in hoc corpus
inihixit taiiidiu hahitaluros, donec iiiheat emitü. et si uis aÜ-
qu;L iiif'eriitui . ae^ua iiient«* patienduin, cum ettincta inno-
ct'utU aiiiina inulU esse non possit habeamusque iudicem
8 inagniim, cni soli uindicta in intpji^ro semp«r fSit. homioidfi«
igilur Uli omnes. philusophi et ips<» Uoinanae sapicutiac prin-
ceps Cato, qui aiitequaiii st» occideret, perlo^iss«» Platonie libruiu
diniur qui est M-riptus de aeternitate aniiiiaruiu, ot ad sum-
riiuiii nctu;- Philosoph! auctoritate conpul^iis est. et hie tanien wj
aliquam uorieadi eaasam nidetux habnisse, odium seruUntis.
9 quid AmbracioU's illo, qui cum iMindem libruiu perlegisset^J
prat'cipitem se dedit aullaui aliaiu vh causam uisi quod Pla-^
toui credidit? execrabilis prorsus ac fngieuda doctriua, st abi-
10 git hrtuiiiit'S a uita. quodsi seisset Platn atque docuisst't a la i
quo et quomodo et quibut; et quae ob facta et quo tempore
irunortaütas trihuatur, nee Theombrotum inpegisset in mortem
nnhintariani sec Catoneui, sed von ad uitam et iustitiam potius
1 1 erudisset. nam mihi Cato uidetur causam quaesisse moriendi
non tarn ut Caesarera fugerei, quam ut Stoicorura decretis ob- «>
temperaret, quoe »eeubatur, i'utmiqne üomea ^randi aliquo
EXPILATOKES 12—14. 17 (TheombroTiim)] ibid. c. 22 {pag ÄJ,
BUSHPVJ l ac^iiguatnm (corr. w. S) P, adaign&iidum V" 2 *i"9-
(lei (iIpI tH ras. ex dem m. ä) H 3 inabitaturo« gie B, hnbitatore« R
4 wiqiiu B\ ras. et b. l corr. B'', tMjiiH S mciitM S pfilirudum est BP
(e eoniectura ut uid., fort, tauten wra), infereBdum 3 6 tu om. SV
iiitfgra r 7 illt om H homiucs P philoiilii H priiii*|>«s ex priii-
cipes J5'* (I sorlbt'iim (' i. e. ii8 add. m. 3) V 10 philosophjac 5 et
oni. P tttiiifii om // 11 morirndi aliquam H 12 Kinbni»t'hiot*s
(br in ras. ex U Utt. tnceriw itel ex ta m. 3, ei post h er. c) B, uubm-
chJot«s cett. 13 pra0ff|»t.et K* nuUa alia caDsa H 14 fngeiida
15 fsi- V IQ et (ante qaibns^ om. SS quaiB* V^ ob facta] coufacta
17 theoiubrotiim JV"" (pr. m er)HHV^ (pr. m «rputir. V^), tlieosbrotum.9,
tlieobritum P, Clfoiiibivtmu tdd. ex Cic. Twe. 1 34, 84, CaUimach. epigr.SS,
serf tlirombrotum corruptum },nct., cum Augmtini codd. th(*obrotus habeauf,
Bcripsisae uidetur Jipfgissot B, perepssot SH, Itfpe^sset P' 18 nt*]
uo H ui.tniu B ot ad iostitiaui HSHP 20 ut (ante Stoicorura; tun. B
«toictim S 21 qnos om. 11 üuum quoque ('quo*qae, er. d H) oomeo SIT
diuin. inat üb. lU ]&
faciDore clarificaret: cni quid mali potaerit accidere, si uiiioret,
aOD inuenio. Gatas euim Caesar ut erat clomcns, nihil aliut 12
efBcere uoli'hat etiam in ipso belJi ciuilis ardore, quam ut Iieoe
mereri de re publica uidpietur duobus optiniis ciuibus Cicerone
et Gatoiie seruatis. sed rcdeamns ad eos qui mortem pro bono
landant. df* utta quermis, quasi uixeris aul umquaiu tibi 13
ratio constiti^rit, cur oninino si$ iiatus. nonnf igitur tibi uerus
Ule et communis ümuiuin patcr Tert'Utiauum illut iure in-
crepauerit:
ao prius (\\9c.e quid sit uiuore,
81 displicebit uita, tum istoc utitoi.
indignariä te uialis esse sobiectuDi, quasi quicquam merearia 1-1
boni qui patrem, qui dominum, qui regem tuum uescis, qui
qu&muis elarissimam lucem intuearis oculis, mens tarnen caeca
15 est «l iu profundiä ignorantiae tenebris iacet. quae ignorautia
effocit ut quosdam dicero uon puderet idcirco no.s esse natos,
at sceierum poena.« lueremus: quo quid delirius dici possil non
uidoo. ubi tmiin uel quae scüleia potuiums aduiittere qui 15
omnino non fuimus? nisi forte eredemus inepto illi seni, qui
8« LU priore uita Ki)phorl)um fui.sse nientituä est. bic ciedo
14 s. mens — caeca —
EPTTOME 19-240. U) c 31. 9 f.
AUCTOItES li>l HflftutonÜm. V 2. 13 s.
tcm-bris] rf. Lucr. U 14 8.
BRiSßPV] l clarificare // qnod V aiaere S 3 ttiam] quam ut B
ftrdorflio P^, m Hfl. i" quam ut ovt. H 4 Diereri de] [tipreiid» R
de — uideretiir] prai'iiideretiir V 5 'redeanm»' 5' q«»^'u (ecrr.m.2) V
boDn P>, cmt. P* ti qucrcHs S, quaercris cctt, nini ifuod alt. e ex i B,
B ertui. H, del f jtoat quasi fort, uen; uel simik aliquiä exddit 7 u«riu]
UDOS B S et om. V terentiaDus B', cort. B' 10 prius] prius qaaeso
Terent. quit B uiuen-. (t er.) B U si] nbt scies, si Termt. istoc J?
fituda (c hnea del. m. 3) utitor P, istud catitor V*, «. I. i discatitor K>
BtJto« (r er.) B 12 iadtgunns ta in ras. ex ludigiiaris S^, tadigneri^ H
14 qn<tui^ui-H B itif-ns tarnen caeca es fest SH) BRSU, ment« taitwn
Meci» es P edd., mente tameo cae«st V^, catcast >''; nviUm <tua> tAtiioD
15 iacM P edd. 10 «ITecit B, efficil ««. puderet (pr. ^ tx o m 3J V
17 hicrenins 8 quo] quod Ä//"' deLirius H' poswt Ä W ore-
diraos H ilk> H 20 priori SH (alt. i in ras. ex « HV P "it»P P'.
f
e del. P' mi>forbuiii H, «u-orbum (p «rj F
n
240
Firmiani Lactftnti
quod erat ignobili geaere natas. fiuuiliam sibi ex Hoiucri caiv
16 niitiibus adoptauit. o miram et siugularuui PylUagorae lue-
inoriam et m iii^st'ram olvÜnioncm nostrum oniiiiuiii, qiii nesria-
lü«? qui aiiie fucriraus! sed fortasse uel errore aliquo uel
gratia sit efi'Gctum, ut ille solus LiHhaeuin gni^t^m non ad-
tigerit aec obliuionis aqiiani gu>^taucril. uidcücet seiii^x uauas,
sicut otiosae aniculae soleat, tabulas tamquam infantibus cre-
17 duli» finxit quodsi beue sen^isset t\^ iis quibus ha^c locutuB
est, si hoDiines eos existimasset, numquam sibi tarn peliilauter
meutiendi liceutiara nindicasset. scd derid^nda homiuiä U-uis- ml
18 simi uaniias. quid Cicerone facienius? qui cum iu princi-
pio Consolationis suae dixisset luendorum scelerum causa
n a s e i h n tn i n i> s , it erauit id ipsuiu postea quasi obiurgaiis
euin qui uitam non esse poeuata piit«t. rpcti* <?rgo praefatus
est errore ac miseiabilt neritatis ignorautia se teneri. iM
1 19. At illi qui de mortis bouo <!i^putaut quia nihil ueri
sciuut, sie argumentantur: si nihil t'st post mortt>m, non est
malnm mors; aufert enim seasutn mali. si autem sapersunt
2 antmue, eliam bonum «^st, quia iomortalitas scquitur. quam
hent<*iitiam Cicero de Legibus si*; ^xplicaiiit: gratulemnrque *>
AÜCTORES 12] tr^. 10. U praeftUu» est] ct. aupm c. U, SU.
20] fi^, 3; in litcuim U 21. 53^4 fuisse oenspt Viüiloiius.
B(G)RSHFV} 1 geue*«- fl' 3 et o] o 5 luigenuo] mimui SB
nostnim JiP opinium nostrorum H qui« (& tr.) H 4 qui'il' /**, ef.
Epii. 31, 10, «cd ad um ef. Ingt. VIS sS, 9 aliqua V 5 sit eHtH-tuin]
ps8e factum H kthaeuin (pr. b ex i m. 2) S, lethneum (pr. e ex j
171. 3 ?) P, leiheum BRV, laeL^um ff 1 »ie 3 odiosat- B», in ra». eorr, B>
iarautiilis P 8 iis R, bis TtSHY, om. P baw om. H 9 esV P>
aestiniJisset fi-st- S) SH, •>x«iö!iniaHset P a Nuniiu;iin ittctpit eodids G
pttg 6t (&7) paene totn kein tarn ont. BGH taui ^i)*i R 10 deridenda,
est BG 1 1 dccrono S, ciccrone (sie eorr. ». 2) V; de ciwron*' /*<».
cicrroui HP, 12 consolationis (alt ü ex u m. l?)P 13 Oiisci om. H,
naceudt i", con. P' iU»rautnd B*. itoruu'itid eorr. B* l-I p'X'U.an
Cpi;- S) non esse S3 profliimtus (cj-p. im. 3) V 15 "eBf 1" ItJ at.J
et B qnide|ortis G, quidc mortis S 17 »l'c' ff^ [u-gumcntati^hir R'
si vm. if, quia ff 18 scnnu 6 19 fst om. ij 20 sputi'otia rx-
pHcabit P', wrr. P" ^itulemurqu»e C» «•,> Ä, gratiilainurque 5, gra-
tuleturiiu« P
diuin Inst. Itb. m 18-10. 24t
nohl^, qnoniau) mors aat meliorem quam qni est in
nitti ant certe non deteriorem adtutura est statum:
nam sine corpore animo uigente diuina uita est, Ben^iu
carente nihil profecto i?sl mall. ar^te, at i>ibi uidentur, 8
fi quasi nihil esse aliut possit atqiiin iitrumque hoc falsuin est.
doceut enim diuiiiat> Utterae non extiagul animas, sed ant pro
iustitia pra**iiiio adlici aut pociia pro scelerilms lieiiipiti-riia, nee 4
enim fas est aut eum qui soeleratns in uita felioiter faerit,
effugere quod mort^iur aul eum qui ob iustitiara miserrimos
10 fuorlt, sna moreodir fruudari. quod adi^o ui'ium est, ut idem 6
Tnltins in Cousolatione non easdem sedes incolere instos atque
iupios praedieauoril. nee enim oninibns inquit idera illi 6
sapieutes arbitrati sunt euudem cursum in caelum
patere. nam nitite et sceleribas contaminatos deprimi
ift iti tenebras atque in caeno iacere docuernnt, oasios
aotem an i mos, puros iutegros ineorruptos, bouii?
otiam studiis atque artibus expolitos leni quodam et
farili lapsa ad deos id est ad Daturam similom sui
peruolare. quae t^ententia superiori illi argumento repugnat. 7
•0 illut enim sie adsnmptUDi est, taoiquam ueeef^se git oinnem
hominem natuui inmortalitate donari. qiiod igitur erit discri- 8
men uirtutl^ ac sceleris, si nihil inteivst iilniiiiiie Aristidfü
EPITOME t) HJüiimü littM-ae|] o. 31, C.
ArtroiiES 12] Cousül. Srg. 15.
Ji(0}HSfIl'V] 1 ffloliorem] iRuiorem V <iuam om. G 2 allutura P>
i] sit P 8 iii)iiiiii>, V 4 CBriMitp] pt^reunt*; HG argtitae H*'G
uMiüititr] uidi'batnr lotutus fst SU S «"ssflt if, esse vw. V iiossit fi fx
o m. U) R boc Ol», r ti aut f,m. SU 7 ndfcci 7} 8 aut eum om. B,
[ajutem (». I. u fuerat) Q felicitur om. BGP, feliliter {~ er., c m. 2) V
fellciter faerit Ih^a d<l. et supra felioiter scr. faerit B^ 10 m f[ut>]rit sua
nwr de»tnit coäicis G jutg. 61 (fi7>, .•T7«ii»r yag.63 (HS), cwtW in uerne. 1—7
pacne umiiia, in 8 — 29 prrptiuca Ittftbtintur 11 consolotiunem P\ tu (fei. P^
ixKoWe (pr. f ex m. S) V 12 impiow H' pruodicarit BG nou S
14 flfflerc // 15 tenebria B 17 Weui ß<, a del. B* 18 Inbsu ^b ex i?) B^
l llUt
Btti ftlimlem B.S/f 19 pcmolare* (t?er.)B, prouorari P acmiHw fcttrr.
m VJ y Bup'-Tior K\ «iperiore l'» 20 anumptiim B oeccs'se- B*
21 iffitorl Hutein )*■, in mg. l igitur V* 22 acj et £ fii] siut V*
xvim. Uct. 1. IB
PirnikBi LMiaati
Ell AÜqiBS ao PhaUrif, atnun Cato aa OitÜway aal
rep^gnaatian tmm aestcatianuBf «c aw oefBit aisi ^n
9 MritaXem- n ^«ii IgÜv ■«• roe«t otramae bMram m
an nalaiOf reqmidebnnnf ^vatHatüin ö» ex aita«
ftttdar«. aam sicvt aha ipsa bosom est, ei nun nrtate
tar, miJain, a eura leelerr, äc et mors ex praelanos
10 acübtu pond^ninJa est. ita fit at si aiU in dei
traosaeU sit, mors malani Don ^it, <)iiia transUti* est ad
inmortaliut^m: sin aUter. milom sit neeess« est. qi
11 ut ilixi ad affUnia supplioia tr^D.-initUc. ^d ergo diceaa«
iiiaj (*rrare Ulos qni aat mortem adpetnot tamfiaim bonam
ant aiUm fugiunl tamquam lualoni? nisi qnod $nu\ iniq
12 qm paaciora mala iion pen^ant tx>nU ploriliu^. nam
omnem uiUm per esquisitas i't oarias tradacant oolapi
moh eapiiint. si quid fort^ üs ainaritudiai^ sujHTUfnit. et «ic^
hiibent, taniqiiam illi? Dumqaam fuerit (»eae, s'\ aliquando foerit
male, damuant igitnr nitam omnem plenamque nihil aJiut
13 quam maÜH opioantiir. hinc iiata vgt ioi'pta illa ^^ntfotia,
hanc essf^ mortem quam dos aitaui putemus, ilJam nitam quam
noe pro morte tinu*anius: ita primuni bouum esse non nasci, *>
li Kccnndom, citiafi mori. qaae nt maiuris sit auctoriuitis, Sileno
a/ltribuitur. Cicero tu CoDsolatione non nasoi ioquit longe
Optimum nee in hos si^opuloä ineidere nitae, proxi-
mum autem, si natiis «is, quam prininm lamquam
AVCTüRES m 8.] cf. ein df rep. VI 14; Earipid Polyid hg, K»
Nmwk. 21 8.] ef, Cic. Tue. I 48. U4. 22] Couol frg. 11.
B(G}ÜSyPV} 1 faUwris JP utrum'De nttr lur (w — an m.3> «^tilinn J3
eaÜlUiu OliH h»*« B', corr. B» 2 repogiutntia B' ("-i B) H renim B»
iienl«utinin>ju« B 3 iutvrrogvt HHP 5 ncSt (* add. et t dd. m. 3) P
ip^ft uil» B ulujitiir) uixlur B 7 ponderaiidii) B* porf it» em*. ut 2*
ti uiors] moni bonuni «it ^ <i ai V alit«r] aut«m P qtiütijain] quia //
ftd wl^rua ut ilixi SH 10 afli-rnam P', m t/^I P* H ««»• P 12 »ut]
uu // Uu.qii^am B lU quj. /' 14 tniduciint ItS 15 iis Rl"";
hh BSilP'^'y 17 dniniiaT R omnem — opiiiautui-J oinnem bonb ple-
nam quam »olii 'inftlls' (b. \. w 2) opiaaiitur P pl^oarnque (\ m rm. ex
«otL\fm.3)B 18 opinaiUur H Ifi pr. "quam' 1" 20 iU] aiT ita*»];'
et et qi IN. Ä> B 21 sini'lo P 22 in] sie in SU 23 opümum est U
bot] huiuB U uitam B prozimua B 24 quam] quia (corr. m. .?; K
ditiiti tn^t lib Ul 19
243
ex inceudio Rffugere forlunap. ereiiidisse illnm tianisinmo
dieto exiade apparet, quod adiecit de suo aliquid, ut oruaret.
quaoro igitor cm esse Optimum putet Don nasci, cum stt iiul- 16
lus omnlno qui sfmtiat: nain ut honum alt aliquid aut malum,
6 8«osa8 efficit. deiude, cur omaem uitani nihil esse aliud 16
quam scopulot; i^t inot'ndium putauerit: quasi aut in uostra
fu<>nt potestate ne nascf*reinur aut uitain nobts fortuna tribuat,
noD deuB, aut uiueudi ratio quicquani simile incendio habere
nideatur. uoii dissimiln t'laioniä iJIut «•st, quod aiebat se 17
10 gratias ag«re naturat^: primumquod homo iialae esset
potins quam mutum aniuial, deiade quod mae potius
quam femina, quod Graeeus quam barbarae, postremo
quod Athuniensis et quod temporibu» Sooratis. diei I8
no» potcst qnantam mentibus caecitafem, quantos pariat erro-
1'' re» ignoratio ucritatis. ego plane contondoriiu niimiiuain quic-
quani in rebui- bumanis dictum esse delirius: quasi uero si
aut barbarus aut mnlier aut asinus denlqne uatus esset, idem
ipse Pl&to Hsset ao uon iilud ipsum quod uatus fuis.s(;t. sed I9
nidplicet Pythagorae credidii, qui ut uetaret homines animali-
M bu^ uosei, dixit animas de corporibus in aliorum animalium
Rorpora eommeare. quod et uanum et inpossibilt^ ust: uaiiiim,
EPITOME 18-244, Ö] cf. o. 63. 9. 18-21] o. 31, 10 (inuomt —
hereditiu).
AUCTORES 9] et Plutarch. ait. Marii a I'
BRSHPVJ 1 ftx om. V m'wJn'dio P' fominac] fortuna« iiioli'n-
tUm H iUo P Daoissiniu F>. in ras. corr. F* 2 aiecit B 'U'l £>
oritv^ B^ ut ornariit — bonum xit aljquid (4) in inf. mg. attd, P';
ef. aä pag. 244, 11 3 qaeiro» B^ h iwnso S es se< (• ^ ^ er.) P
aliud ose SHV 6 et] aut B putuuit Jt aot om. P B slntüo
fy ? er.) B uidere habf^atiir Ä 9 uidet^itiir fl' quo P Beumatmu»
tgehat 8 le 'tm. B ^mtiiu m P 10 est B U maix'ubiii RSH
o
IJI atheui«niu« (utt. i ex 9 m. 3) P soamtiLs B', sacr»tiit (torr. m. S) V
14 i(Uftii(ani (a ra». ex m) P poxt m^ntibu» 1 uel Ü Utt. tnui. P quaa-
tos](}U09 B, qaantoaquo cHft. pariet P', cwrr.P" erroresfaW. c rxi m.3j P
15 t-o,utiiuid/9-im J9* 17 deoique om. S 18 ipae] iude H piaton J{<"',
plautui H illuin ß'V, corr. Ä'K' ipBtim lUud S quo-d' P' imtü ff,
luiiut! p>, del. p> 19 ut om. 11 auiiu-ilibu» uesd djxit] auiuinlilu^uu
icidil H nuimali-ü« fb ei s er.) V 21 quod et naautn — inducere
(344, 1) om. S
firmlkni L&ctanti
qiii» necesse non fuit ii<«teres anima^ in noni corpora inducere,
cum idem artifex qui primas aliquando focerat, potuerit seinpi-r
noau.s faceri*, inpobsibilo, quia rcelae raliouis auima tum in>
matare aaturara statas sui uon poteBt quam ignis aut deor^um
uiti aut in transii^r^nm tlitmiui.^ oiodo flammam suara fundcn*.
so existimaiiit igititr lionii) Kapiens potuisso fi(*ri, ut anima qiiue
tunc erat in Platoiit*, in aliquml mutum auinial includeretiii
efisetquo huniaiio ?emn praeJita, ut intplleg^erel ac doleret in-
S] congruenti ee corpore» oneratam. quanto »nninp faceret, Fi
gratias ^ere sp diceret, qnod iugoniosns, quod dooUis uat^us
32 esset, quod in ili; opiliUH, ut liherolrtef ^rudiretur! nam quod
Athi-'nis natus fst, quid in eo ln»uefioii fiiit? an non pluriiui
eitilerunt in alÜa ciuitatihus pxeellenti ingenio atqut» dootrina
uiri, qui meliore? singuli quam omnes Atlienienses fiieruut?
23 quanta hominum milia t'ui^sp (Ti'damus qui et Athenis nati m
et temiȟrilius Sooratis inducli tarnen ac stulti fuerint? non
enim parid^^s aut Iocua in quo quisque est cffusu» t^x utoro,
24 concUiat homini sapii'utiain. (|uid ut-ro attinuit Socrutis se
temporibus natnm j^ratulari? num Socrates ingfnia di?eenti-
25 buR potnit conimodareV non nenit in menteni Piatoni AU'i- st
biaden quoque et Critiam eiuedem Socratis adsiduo? Auditores
BRSHPVJ 3 qu^'A V^ uetcrca ow P 2 ante idem 4 ueJ S liit.,
fort, idem eng. B 3 imptraHible S rpctae mtiotuB om. P Um ow- P
4 quam] tomquom B quam igniB — e^Dam fuud^rc (Ü) om. P 6 mod» V^
BOftni om. S 7 »liquid H 8 aut, iiitcUcgerei aut dol*n.'t i? doci-rvt. V
9 hoDeriU«m S anaiuB (a. 1. i, uix s, m. pa«t ) V si gratias — diwret
oni. P 11 iis R, liis BHPV, is S jMSt erudirctur loctte § 14 a P' omiMtu:
ulornwet-quÄProigitur qui(prociii; — bonuiu sit (om.idiquidji» P^del.P^
12 'in' JW in eo] fi H 13 MocUentie B\ exccllontii' B\ «crllintp. B\
eic«Htnte B, iuoellent^ (corr. m. 3) V 14 nif^riDt BS 15 quaotii M
1
m*Ua (% er.) V fiiJA-s*^' P> crediraus (i ex e m. 3) P n&ti om. V
16 MKirat« B*. mrr. B' indocri-«* (alt. i ran. KrT,poitt iiu er) V (ue-
riot B^H, fueruni, B^BSPV 17 est vR'mm] cftusuB sit P utero ^e er o
m. Ji) S IS coDcUiiiti II SApieutiam] sapioatiam siimmlnUtrnt ff qnod B,
qui^' id (corr. m. 3} V altinnit] aiididit B »ocratM P>, corr. P*
IP •n»tum V DRin S socnitia BT' 20 conimodare] daiv P alei-
bindeD H^P, alcibiiidi-m (m ex n) BW*, alcipiadtui B, nldbind? ("pr. i r<M-
ex iij S, iclibiadem Y 21 qu(Mjue — eiusdem om. V ndintorei P\ «wt- P»
diiiin. last. Üb. lU l&— 20.
245
fuiss*^, quorum a]t«r hosüs piitriae acerrimus fuit, niter crude-
liiiisimus umniiim tyraniiormn!'
20. Vidt'rtinus nunc ^nid in S<>crate ipeo tarn mügnnui fuerit, 1
ut homo sapiens inerito ^ratias agerel illius lempuribus o8b-e
se uatiim. non inl'nior fuissn. illuni puulo cordaiittrtjm quam H
Cf>ti>ros, qui naturani rt^ruiii putAiinrint ingeniu postse conpre-
bendi: in quo illos non exc^rdes tantum luii;s(> arliitror^ scd
BÜam inpios, quod in .«corota eat^lestiä illins prouid^nrian rurio-
^BOsocuIos nolu«rint inniittcrp. Roraae et in plerisque urbibas 3
10 soimas estte qiiatdam auera qua» aäpioi a uitis uefas habeatur.
abstinent igitur aspoota qulbus contaiuiuare illa nou licet, at
«i forte \\f\ trrori^ n»'I easu quoiiiuni iiir aspeiit, prinio pOHoa
oius, deinde instaniatJone sacrificü ücelus expiatur. quid liis i
facias qui incon^ssa scrutari uolunt? niinimm inulto sc(d«ra-
r. tiores qui an-ana imindi et hoc caeleste templum profanare
inpiig disputadciuibus quaenint quam qui acd^m Yestao aut
Ronae Dan» ant Oereris intraueriu quae penetralia quamuLs
adire uiris non lioeat, tauten a uiris t'abric&ta sunt. hx uero 5
nou tautuni inpietalis crimen i^fTu^iaat, sed, qaod est maito
EVITOME 3— ü] c. Jl-2. l -3 (- pnk'diciiiit) 18-'24(J. Ji] c. 32. 2.
AIWTÜHES 0. 19 8 2.»] ef. Cie. ile or. III 3-1. lao. 8 (curi<wcw
onilon) — tn] rf. Cie. de Iinru>t)i. res(i. 17, 87.
BltSHPV] 1 altL-r. (\ er.) P hostis (i er. o m. 3) P ftierit B,
om. S alit«r f«jcp. m. 3) P 2 «x^t^ rauoonun V^ 4 illius] 9t? (m. S)
iJlius B, illias s« 5, illi» P 5 m P. om. BR* (a. t. nrfrf. IP) SltY;
cf'. pa0. 344, 7*; 249, 4 iufiltior B 6 ceteros] a ceterot. sie H, W cetö-
ros V pmauoH S 7 illis V* iioa' V arbitr»or (i er.) V 8 w-
civtf* V 9 uolutTunt nP\ corr f " 10 a om, S UnbeaTitur li\
hÄWtiir TTV 11 a'b'süiient fl> aspectus SIT cÖmloare V eiom.V
12 qiii'q»iiim RSH a^eodt lt\ c det. BK aspexerit 8H 18 «im
deiiid«] «iusdS in P instKurftUotiM E quod 5 Ms faciu] hi H
14 uoluit S Diiuitiui H, nimiruin (pr. i es t m. 3) P scelerntiores]
seelormtioreB sunt BR. «celemtionpfi V Ib orcbuiiun P* m dtl P>
16 qui fte<i«m| qui<lt?m *ic Ä nut (corr. m. 3) V 17 aJeris «mt »i roji. ff',
eeteris K tutriiuri)! (corr. «t. .9^ V; iutmuerint e</d. \äiw rer/i. M.JÜJ £
penütrabilia B, om. P qiiani<iubi V 18 uiris (uH. 1 rr « m. 3) P
ft om T'. ». ^ ^ li r» fabricaU sant] fiibiicntjvs 5 fubricatÄO P
hi» (n t er.) V lU vfTupt S oiulta H
Firiniani Laetant!
icdignius, «loquoutiäe faiuani et iugeuii gloriam cons^ounlur.
(• quid si aliquid iuuestipirn pn»si*nt? i^unt (•itiiii tani stulti in
adseuerando quam iuprobi in quaeiend^, ctuu neque üiuenire
7 quicquain possiut neo defeuder», etiamsi inuBuerlnt. naui si
uorarn iiel fortnito uidcrint. qiiod sneiiiiis contingit, eoiimiittiint i
nt ab alüs id pro falso retVUatur. iioii i-nim desceodit aliquis
y e caelo qui sententiam de Bingulonmi oitinionilms ferat. qiia-
propter iit*mo dubitauerit eos qui istu eouqniraut Ktultos in-
9 eptos insanos ettt>^. »liquid ergo Snerates habuit cordi» humaui,
qui cum baec intelk-giMet nou possn iuuoniri, ab eiusmodi ii
quuestioDlbus S(> remouit, uertorqui* nir in eo solo, multa eniiii
sunt eius noo modo laud« indigiia, .^.'d otiam reprehensione
10 diguiüsi^ima, ia quibui^ fuit ^uomm simillimug. ex bis unuin
cligani quod ah oninibus sit probatuiu. celebre boc proufirbiam
U Socrates babuit: quod t<upra nos, uibil ad uos. procum- u
bamuä igitur iu torram et inauus ad pracclara opera uohiä
datas eoimertaiiiutt iu podes, nibil ad nos eaelum, od ouius
contemplutiont'in stiinus i'xeilati, nihil di'uique lux ipsa perti-
lt> iieat. (at) certe uictus uot^tri causa lie caelo est. quodsi Jioc
Bf^nsit, nou esse de rebns caelestibus disputandum, ue illornm m
quidem ratioueni poterat (ronprfi!b(Mulfr<> quae sub pcdihus tiabe-
bat. quid ergo? num errauit iu uerbis? ueri simile uon est
EVITOME 14 9.1 C.32. 3.
AiWTORKS § 10] Mimic. Fei. o. IS. 1.
BRSHPVJ I iiidigni H. 'iiiiffenii P' eoiwoquuntur SPV
si] «iua*i II enim om. V tam' T' 3 inquirendo //, quieraado ("« ejr i
m. 3) P iuumiiri V S uero P"* fortiüta P coutigit P' (corr. P>; V
comiiiittunt o»i. S Ö disi;enrtit V 7 e] e 5", ae P*"^ fa ejcpunjc. P^^J V,
■
de H opiriibuB B, opibus S quipropter Ca n. X) V 8 iuquimnt
Ueuaiannus iueptoa (i ex 9 m. 3) P 9 socraüs (i ex e> If 10 liiioo
om. S 11 quawiitiouibus R uereor«*» (nw er.) Ii, uereurqufte SP"
(% er.) ue om. 8 solo] loco R 12 ßius uon] qun« iioii S, quae H
reiu8 (i. t v et n exjmnx. m. 3) V digiia RP 13 »uorum] ceteroniin
H«uwannii$ ei] «l T' hiis P 15 soi-ratü (i ex e> B^ nihü in
v^g P* 1'.08' P* 17 dal.i HP r.nhnn] in capluni B 18 5H»nni8
fin er.) Ii ipse P', corr. P^ [HTtiat V at addtdi 19 uictiis]
uitA nie R 21 potuit P sub pMibus] siqicriuB P 22 quid (sie corr. m.3) V
r
numj nauu £ Dum eraiiit (corr. m. 2) P, nunermuit V
habe-
on est^
urrauvrit B ^H
diuin. inii Hb. ITT 30.
247
uimiruni id scdsit quod locuius est. r«>)igioni tninime ser-
ni^ndum: quod si apert<> dieerel, uemo patf^P'tnr. qui.s enim IS
non sentiat hunc mnndum t^m mirabili ratiouü purfectum all-
qua prouiiliMilia gubM-nari, quaiidoquidvm uihü «ät quod posftit
» sine uUo niodiTatore consist^re? sie douius ab liabttaioro 14
deserta dilabitur, uauis sine gubernatoro ubit pessum et corpus
relictum ab aninia dil'Huit, uedum puteiims tautam istain niolem
tut ('ouiitnii sine artitiue aut star^ laiiidiu sin«' rectore potui&äe.
quodsi pa1iliea.s illaü religiones uolait eneitere, non iuprobo, 15
10 quin etiam laudabo, ^i ipse quod L*st nieliuB inuenmt. uerum
idem per ßanem et anscrem deierahat. o homineni scurram,
iit alt Zt-no EpiciirrMii;, ineptum pcnlituni tiesperatum, st ca-
uillari uoluit r<^]igiouem, dt^mentera, ai hoc seiio Cecit, ut ani-
nial turpissinmm pro deo haberet! qnis iani superstitiones 16
15 Affryptioruni audeat reprehendere quas Atheui.s Socrates aucto-
ritati' »ua coofirmauitV iUut uero iionne ^uiumae uanitatis,
qnod antA mortem familiäres snos rogauit. nt Äesrulapio galluin
quem uouerat prosecarent? timuit uidelicet ne aput Khada- 17
EVirOMK ls.J c. 32, 4 reüifio — repiidiniiil. 10 a.) o. 32. 4.
16— 1H| 0. 32. 4 B.
AUCTÖRES 10 8] cf.Tbi'OphU. nd Autol. 118 A (of. TertulI.Apolog.
e. 14). U B. twurrain — Z^no] Cic. <ia nat. deor. I 34, 93 (cf. Miiiiic. FeL
e. 38, 5). g lö s.J ff. TtrtiOl. Apolog. o. 46 fpajj. 2S1 s.).
BHSHPVJ 1 niiniruiii] oiihtj ininimi in T, ^ et pr. m del. m.S, teii.
i erOB., P Miitit fi', corr. B^ minimao P', n der. P> 2 nperti V»
8 hulicmundnm H^ 4 quid K' 5 consiatarot S wc (erp. m. 1?) P
ab] t\)i i*%raa.exäMel3liti.B''.^AP\corr.P- C delahitiir P abiit HP*""
(ttit. i fr.) poasü« S 7 relictunij et roiictttin H ab um. BliV
defluit V necdum P, Bondtuh F' Untum V 8 ooaetve H po-
tuJMe] fuiirae B it publica-s" //' 10 nx'Uus (t> ex i m. 2 9) P 11 car-
Dcni iJ^'K', r fxpHfur. K' iinacnim T*"" d«»fercb»t B, deierebat S
o om. P sourra muU id s«<noiti f-picurus H scrorram V 12 Aeno B*
poH parditiim eraa. ineptuni pcrditum u( m4. B djsperatum P 13 nc B
14 qnii B' 15 soorat«» (e ex i m. 3} otbeois P an Atheuionsiä ?
lU 9ü% om. WPV est uiuiitali» B 17 rogitauit F aeWouUpio >'*
caUom V 18 aocau<*rat (\i er.) V proswarent B, prosecrarent S;
coii<«ervi*Qt 5, secaront H, prosKcrart'tit P', proBecrareut P"', procrarrat
(corr. m. 1) V; pro«cwiri Tertull. l e. : cf Epit 33. 5 ; /naf . IV 37,5 rhadaman-
tum B, radamniithuni AP, rhadamoiithum (r aä4. m. S) 8, nidatnaiitbuin V
d
PirmiBDJ LA'^tnoti
inaulhum r^-ciperatorem reas uoti ÖHret ab Asclepio. deinen-
tisse faominein putarem, si rnorbo adfectiis pemspt. cum
ueio sanuj* lioc fecerit. fst ipse iusaiius qui euni putat fuisse
sftpienti>in. en cuius tt^mporibtis aatam ess« »e homo Rapiens
gratuleturl s
1 21. ViJeaiiitis tamou qnid iltora Socratea doeuerit: qni oum
toUm phvi'icam repudiasi^et, eo se contulit., nt de uirtut« ar^un
officio quaiMcret. itaque non duhito quin anditores siios iusti-
2 tiae praeceptis enidieiit. docente igitur Soerate uou t'ugit
Platonem iustitiae Htm in aeqaiUt« cxtiiitistore, siqnidem omni» lo
pari condicione nascuntur. ergo nihil inquit priuati ac pro-
pra hab^antf sed nt parus esse possint, quod iustitiae
S ratio deüiderat, omni» in commune possidnant. forri
hoe potest, quamdiu di» peciinia dioi nidetnr. quod ipsnm
quam itipossibÜH sit et quam iniustum, pot«ram mtUtiti re- i»
lius oKiendi^re, conciHlaums taiiiHU ut pot^sit ticri: omnes
4 enioi sapieutes erimt Pt pecuniam couteninent. quo er^
iilum conimunitas i.sta pf>rduxitV matrimouia qnoqnn inquit
comniuiiia i'ss«' delinliunt: seilicüt ut ad eandeni mulit»-
rem nmltl niri tamquani canes (^onfluant et is ntiqae optine&t »>
RPITOME 6 8. qui — repndiftsset] cf. c. 32, 2 (pbjsicos). 9—1 1] cf,
"a 50, 5. 11-250, 4] o. 33, 1—4,
XrfTOÄA'5 e.21s.)of.Addendfl. ll]derep.4l6D. 18]ibid.457a
EXPILATORES g I a. 4—12; c. 22,6—8] Salnian. de ff«b dei
All 101 -105.
BRSBPV] 1 i-eciper«torem J3, rocoperatoreoi liSHy rocejitorem P,
rftipiratorem V\ ttupra ti add. i eu 7* aoti om. P dementU se R*
(demeotS esse i?»>, e»se demeutisse (cf. IV 27, 13) uidti TTiilo, dv^inen-
tiisimß HIJV, dementifisiiituni SP edit 2 homhium ^V 3 hoc i^aoiia P
iw\ ß^ eain K' esse K 4 en] iüm (cxp. m.3) B iie'(der.)S hoiiuo
(«rp. m.2) V b gratuUtor Clatur m ratt. ii^) SH, gmtulit (corr. n» Ä.) V
6 sooraÜB (i tx f:} B^ 8 dubilo quin om, H 9 pruecüpiin — Plutouem
iuiitltiac om. P 10 aequitateni V 11 iaquitj quid P^, det. P' priuii-
tiui R 12 quodj ul if, aed i/ 13 possid«bimt ß f«rri B', tieri ÄH
14 potestj non potest S uidentur P quod] (jiiiiui K* 15 sit] nt II
itfiushim V poterat .B', curr. ß* 16 possel Ä 17 «t] ut U eon-
wmpn«Dl J?/fP 18 quodq«« R 19 debsnti S* *d' J3> eailiJD Ä
20 ctj ei 1/ bis B^'-ÄÄ
(liuiö, inst. Uli lU 20-21.
qoi uiri)>us utceril aut, 8J palientes sunt nt pMlosophi, ex-
pciHuiil, ut uieibus tamquam hipanar obeant. o miram Pia- 5
(oni.s atMiuiUtcin! ulä e<l igitur uirtus caslitatisV ubi fides
comugalis? qua(> si tolJus, omnis iastitia sablata est. al 6
t ut>*rii dixit beatas ciuitates futuras fuisse, si aut pbllo-
sophi rtiguaront uut rtge» philoßophareutur. huic uero
taiu iatito, tarn aequo ulro regomu dartis, qui alüs abstulisäet
saa, alüs coiulouni^sot aliena, prostituisset pudicitiam feiuinarara,
quat! nulluf! umquaiii iiou modo rcx, sod uu tyrauuus quidein
10 fecit? quam tarnen intulit rationeni torpisf-imi huius eonsUilV 7
sie iuqait ciuitas coucors erit et anioris mutiii cou-
stricta uinculi», ei omnuH omiiium fuerint et mariti
et patres et mores et liburi. quae isla eoufnsio generis S
huraani est? quomodo seruari Caritas polest, ubi nihil certum
u eei quod ainetur? quis aut uir luulii'rtüu aut iiiutitT uiruni
diliget, iii:ji babitauerint semper una, nisi deuoui luens et ser-
uata ioiiicem fides iudiuiduam t'uc«rit earitatem? quae uiitus
in illa prouii^cua uoluptatc locuiu non habet. item si omues 9
omuiuui Üben siut, quii> auiare filios tumquaiu suos poterit,
tt) cum 8U0S esse aut ignoret aut dabitelV quis houcrem tam-
quam patri deferetf cum unde iiatus sit nesciat? ex quo fit
ÄÜCTOliKS 5] ibid. 473 D. \\] ibid. 403 C ss.
liltStfPVJ I patientps HP, sapicntes BRSV ut BP, « BV, ut SU
phUoKupbia H exi»ecteiit ut] cxsiiectant «t S, DXp«ct»buut II 2 tfqoa S
lup» V babeaot J* D fldis B*, corr. B^ 4 oouiugiitis B, couiugalis (o ex
r
i M. lyj P quam H qUM st toUiu] quusito lila« fquä ex quM m. 2,
a add. et » expunx. ut. 2) V ad Cd ex t) B^ om. U, ad P\ eorr. P*,
•
sie anepe ö dicit B ciuitiPSb sie S' fmsse fu^iras P fojsse (cwr. m 2,
rtctt?) V 6 pbilosophantur Ä', pbilMofaucretit /", ue del.P*, philonofiuitur
Tcorr. m. Ä) K 7 pr. tarn*«« ('\uä er.) H post uiru s. /. »i add. B^ qui]
» ^ J qui add, V\ om. K' cmih c<H. abstiüisses JB 8 coudonarcl Ü
alieitiuu f, alieua« /f p<udicitinai ex prudciitiain tU »((/. P" fcmiu*»l
{~ m. !i) S 9 ne« Tc erj B lt> coiibüü- (% er.) H \ 1 anioria (\ ex t
M%. it) P mutui* (» er.) B, motui K' 12 oniuea um. jp fueriat om. P
est generis buitinui B 14 est om. Q certj B \h Oüt om. P qund]
aut V uirj uib K> ]fl dUigat. i"' udhJ uiiaiiinies U iii'M P^ 18 *!□' ß*
promiscuä (~ m*. 3} S, prooiisca l£P*V*, corr. P'V^ bube«t (n er.j B
ai •de'fcr.it /•' Dctci^t /»^ necsciat V
M
250
Firiniani Lactantt
10 Qt non tantam alienutn pro patre habest, sed etiam patrem
pro aliouo. quid quod uxor potfst esse communis, filius non
potest? quem concipi non iiisi ex uno neOi^^st^ e^t. ptjrit ergo
11 Uli nni commuuitAs ipsa reclamant« natura. superest nt tnn-
tumntoilo concordiat* cansa iixort'^ uelit esse commune^, at s
uulla uehwDU'iitior discordiarmn causa est quam unius feniinae
12 a muttis maribus adpetitio. quod Plato si ratioue dod potuit,
exeniplis eert^ potuit admonori et mutorura auimalium, quae
ob hoc uel ncoriime pu^nant, et hoininum, qui semper ob eam
rem grauist^ima iuter se bella gesserunt. lu
1 22. R(>stat ut eomniunio ista nihil aliut habrat praeter ad-
ulteria ft libiditn^s:, propter quax funditus ernendaä uirtus est
2 upj iiiaxime necessaria. it^que non inuenit concordlain quam
quaorebat, quia non uidebat unde oriatur. num iustitia in
extra po^^itis nihil mnmenti habft, ne in corpore quideiii. sed ib
3 tota In hominis meute uersatur. qui ergo uuit homines ad-
aequare, non matrinionia. non op^s subtrahere debet, sed ad-
rogantiam superbiam tumorem, ut Uli potentes et elati pares
4 esse se etiani mendicisf^imis $:ciaut d<>tracta uiiim diuitibus
insolentia et iniquitate nihil interertt ntmmne alii diuites, alii »
pauperes siut, cum auirai pares ftierint, quod efficere nulla res
5 iilia praeter religioni-m dei potest, putauit igitur se inuenisse
JUBÜJIPyj l taut um eJd., oUam C, mgi quod etiam in rta. «x eudem
eti.MQ u( uid. (9cd minime tantuui fHcrat) B^ 3 concJLpi B^ -1 illi ($ic
corr. m 3) S iiiii l', iiiia cett. lantiiDimodo ut P 5 uioris F*
itcliat HP, uellit (exp. m. ^) V 6 nulU] n« QU ff ueb<>u<^n(jiu S
I.
7 moribus (curr. m. 3) V quod] iu quo P 8 ndmoueri 8 ot oui H
mu'torum (\ er.) H iiti«e] <[j V>, dcl. F' 9 lUeL B* pHgueat F tjuae P",
quäi P" seraper] ae jj 9jt (corr. w. ü) V 10 grauissime RSB S6
i,» .
owi. F', \ so ,t. }. F* gesscrint S, cvssanmt (corr. m.S) V W jiraeUr»-
(^71 exters.) B adulteriü H 12 ft om. V\ s. I. i ac F' propter«*
(cn er.) B eruonda* (» er.) BS, cruonda HJ*iF', 8 s. l aSä. P^V*
14 naui] iam R iu extra bis F', pr. del. F' 15 moDcuU F' n« om P
Itj adaequaturo P 18 pares] pares mos B 10 use bc] esse JfJf,
•8986 P', Mse wtl Cfttrp. m. 2) V 20 insolcnU'S pt iniquitnt?' (itiroqug
heo ' er., quod add. w. 3) B atrumtiam H alii* (tinte dioitfa) K
21 fuen t C m. 2) 8. fui«rint (i ras. « n^ H 'i'i igirur] »Tgo B inupiiisse se i*
k.
diuiu. iust Üb. III 21—22.
251
iu«titi!iiii, cum cam prftrsns oiifrti'ret, quia iioii rfrutii frai,'ili«m,
Fed niPiKinni dehH e^s<' ooniiiiuniuts. tiani si ni>^titia uirtuttini
omnium iiiater est, cum ülae singnlae toDnutar, ipsa sabat*rti-
tur. tulit aiit»-!!! Plato aiiti- oiunia frugalitiitem, quae utique
& nnlla est tibi proprii nihil habi'hir, tiüil ab::tin(>ntiain, siqtiidem
uihil fuerit qao ahstJtieatnr alJHnuni, tulit t^mperantiam, lutil
castitati^iii, quai* uirtutes: in uiroque sexii maximat' sunt, tulit
nerecuiiüiam puilorom modestiani, si huuesta t*t htgitima ßsse
incipiunt qiiae solent flag^tiona et tnrpia iudicari. sio uirto- 7
lü tcm dum uiilt oiuiiibus dar»*, omuibus adeniit. nam ryrum
propri»»Us et uitiorum al uirtutuni timtcriain eontiiipl, coumiu-
nitas autem nihil aliut quam uitiorum lic«ntiam. nam uiri a
qui mnitas mulit^ffs habfut, uihil aliut dici possuiit quam luxu-
rio8i »(' ntfpot4^s. itt^m mulifrits quao a multis haiiontur, iion
V, titiquo adulterae, qaia ci^rtum matrimouium millum e^t, Red
prostitutAe ac nioretricos tiint necesse est. redegit ergo huma- d
nam uilam ad similitudinem non dinam mutorum, sed pecudnm
ac boluaium. nam uolucres paene omue» matrimonia tai-iunl
et paria iimgunt et uidos suos tamquam gfuiales loros con-
ordi ment** de^ndimt et fetue suos quia certi sunt amaut
r^i alienos subieoeri? abi^nut. at homo sapiens contra mortem lO
hoiuiuum oontraque natümm stultiora sibi quae imitaretur o\*i-
(.'it et quoniam uidebat in ceteris animaUbu? officia marum
feminarnmque non esse diuisa, existimauit oportorü etium Jiiu-
EPITOME 21—252. Öj c. S&, 5.
nnSHPV] 1 prorsus P« euert«rit (»cä \ tx 9 ü^) BÜU qui»]
cum y \ anteft V fragiUtAt«iu B^. corr. B* 5 proprium H 6 m*»
fii'rit (du ut uid. er., Q9 m. 3) oin. nihii, B quo V, qui B, quod RSIIP
»bstiDea>t (a er.) Bt absüiietur V nlicno B tulit castitatem (om. tulit)
IfiuiitTÄnliani lyw^ {:* fr.) P 8 leyitima (e ex r m. i?) P 9 flagitiosac,
om ot, H uirtutum P\ torr. P* 10 cum liRV adiniit BP* (pr. i
«r ^) proprintaa leniiii SB 14 ac e. I. Jif', • et corr. B» oapi't«»}
p«rtliti H Iti n-digit Ji hotninij B Id lUAthmoula] montia P
19 luoguut (i. e. -Ut) S\ iatigiint (i. e. -tur) S\ cooiunfgunt B'. iiingimhir
eiM g«Di« P concordi« (aer.) V 21 Hont. V subieceris WoelffUnH&,
Arcfiiu. hjicogr. et gramM. tat. JV 298; obi?<*'»ri8 BBSB, adieceris P,
obi'-tT'rit V 22 imitaretnr (pr. i &t e wi. 39) P Veit S, eU'ffit fnh. e
er'\m.3)P 23 inAH'uni /( 24 :io ft-niitimim H nnili-reia B\ corr. B'
M
252 Firmiatti Lactanti
tieres militare et coiisiliis puMicii) iuttiresse et magisUatus
gerere et imperia fiusDipere. itaque his arma et equos adsigna-
uit: cousequens est ut lanam et telam uiris eb infantium ge-
ll »tatioueH. uec uidit inpossibilia esse quae diceret et ex oo, quod
ailhuc in orbe terrae iiequo tarn stulta neque tarn sapiens uUa s
gcns extitit, qaae hoc moilo uiuoret.
1 23. Cum igitur in taula uauitattt ipsi philosopboruiu priuci-
pt»8 (leprehenüaiitnr, quid üIor mitiores putabinms? numqiiuiii
sibi tarn sapieates uideri soleut quam cum pecuui&e contemptu
gloriantur. 'forÜs animua.' sed cxpecto quid faeiant et quo i»
2 illti contiMuptus euadat. Iradita sibi a paroutibus patrimuuia
taiuqn&m malum fugiuut ac deseruut et ue in tempestate uau-
l'ragium faciaat, iu trauquillum se ullro praecipiiaul, non uir-
tute, seii ptTuerso nit!(u fortos, sicut iili, inii cum timful ne
ab hoste iugulentur, ipsi se iugulaut, ut mortem morte deui- ift
3 ieut. sie ist i unde posseut gloriain libi'ralilatis aiiquirfr»', siuo
4 honore, sine gratia perdunt. hiuilalui Demoeritus, quod agroH
&U08 reliquerit eosque pascua publica fieri passas sU. proba-
reui, si douasset. nihil auteui sapii^nter fit, quod si ab omoibus
fi üat, iiiutile est ae malum. i^ed ha^« ueelti'gi'ntia tolerabilis. »
quid itle qui Patrimonium in nummos redactum eUudit in mareV
L
EVITOME 7-12] of. 34, 4. 17 s.] o. 84, 3,
BRSHPV] 2 gerere (pr. r ras. ex n) S, agere P et iutperSa »nsd-
pere m mg. J7> itaqae] tAm P üb ^h m. 2) U ariUM t« quo^ V
3 utj ut eÜMin B laiam «t tMlam] et UDara tekin ft, «t> laiiAm P
tela H infantibus B gestatioueB (aU. e tx \ m. 3) P 4 mU»*
fdit er) B et V, om. cett h sapicus] uaua P 6 existit B, eu
titerit V edd. moDdo S 7 ipsi om. SB. et ipsi P 8 iniuore« om. 3
pntabimua] putabimus qui H ffhl 9 uitle^ri S 10 fortis animus am. B
fociiit B, fnciunt V qnos B 11 conttiiituü (aU. o ran. ex m) $ic B
niatriinoDin B' (rvrr. B*) H 12 fugiaot ac des4>nu)t B', eorr. B*
13 faciuut F' iüti-a. quillum V traniiuillo SB uirtiites (erp,
m. 3) P 14 fortis V iie. (c ? er.) S 15 Tnorte" B> diiiit.;nt flP*'.
corr m t? 16 pi>8»eiil] putaut SB libertatis B (id) siue lioiiora
HeumuHHua 19 aapiontcr — nt:d<?gi>]itia (30j) Eapientvr fit quod liiutUe
ait ac malum ü ab omoibus flat , sed Uuec putanda est neglej^entin H
hominibus S 20 ioutili P\ corr. P' est] ««e V laa malum est P
ucgkgpütia Slff K 21 iufudil B
ilinln innt. Üb. TU 22—23.
25S
dubito ulramDe sanus an demens fnerit. 'abite' inquit 'in
profiiniium malae cupictitfltes, e^o uns m^r^'ain, tn' ipsn mt'rg:ar
a uobi.f/ si tantus peouniae oontemittus i-st, fac UUui bene-
fieiuui, fac humanitatem, largrir*" patiperibas: potes hoo quod
6 perditurtis es luiiltis snccurrere, ne farae aut Fiti aut nudi-
Ule moriantur. iniitarn iii^aüiam salteni furorcmiiue Tudi- 7
tani: sparge populo diripiendam. potns et pecuiiiani effugere
et tarnen bene collocarp, quia saluiini est quidqTiid pliiribu!* pro-
fuit. Zenouis autuiii jiaria peccata qais probat? ^ed omitla- S
10 tiiutj id quod est ab omnlbus seuiper inrii-um: Ulnt satis pst
ad coarguendtun furiosi hominis errorein, quod inter uitia et
morhos misericordiatn poiiit. adimit iiobis adreetuni quo ratio
hnnianao uitae pat^n» oniuüs contiuetur. cann enim natura 9
hominis inbecillior sit qtiAin ceteronim aninialiam, qnao nel
V- ad perferendain uim leniporum uel ad incuisiones a sui? cor-
poribus arcenda>i naturatibus uiuuiniciitis prouidentia caolentis
annauit^ faomini mtata quia nihil i^onun datam est, accepit
pro ifitis Omnibus miserationis adfrctum qui piano uopatur bti-
mauitas, qua nosmet iniiiofin tuereniur. nain ^i Homo ad 10
SU conepectum alterius hominis efferarntur, quod facere uidemns
aniniantes quanim natura soliuaga est, nuUa esset hominuin
soeit'tas, uulla urbiuni condendarum uel cara uel ratit«, sie ne
aita quidom satis tuta, com et ceteris aninnalihns exposita esset
inbftcillila.« hominum et ipsi Inter seraet ipsop beluarura more
» Raeniri'Ut. noii minor in aliis dementia, quid enini diei po- 1 1
BPITOME 9—25] o. 33. 6-8. 25—254, 2] o. 34. 2 (AiiMagorHs).
BUSHPV] 1 an] ac S mquit om. 8B ia om, 8 9 iniiuTgi^rB
8 illutii BP 4 imte» «irfrf recfHt., Hetima»nu.t, ixir^t C 5 es« ft er.) P
suix-urre H 6 imi>ra tudiUui otid. i di^mentitun B' 7 pitst spuige
M. l. pfcaniam R^ diripienda V potes etj poU^st V 6iX, B^ 8 beoe
OM. P pari»] propria SH probft HeumannuB 10 hoaiiuibus H
11 coerccDdam V 12 an (eum) adfectum ? quo. (d er.) P 14 ii^l' B*
t <ar
15 'uinr P* inciiMione« (corr. m. 3) Ä, ciirnioncH V 10 wcctula V
mnnnniRQtis V 17 oraauit H quia« AI rr.) H accipit H 18 oüini-
buB IftU P »«fectHra (d er.) P pbane V 19 qnia V; quo »oiui
nmmvt] noamet t'psos BB tuenatir B ad oonfpectu B 20 anfr^MTctur B
\xide\tnr B, nidwimus V 21 quoruni V 22 condidaniin n'c V si'C B*
2a et auni B et um. V 24 ipai.« B, si H »tfmpt P' 25 »li'rt B*
PiTmiaui Lactsnti
test de illo qui nigram esse dixit niiiüiu? qnam couseqnons
erat ut etiam picem alliani (?sse» tlici-rfl! hie est ille qui se
idcirco natuni esse dixit, ut caelum ac solern uidt'rct, qui in
12 terra nihil uidebat eole luceutE«. Xeuophaoes diceutibas ma-
th''niiili(i« urbem luna** duodeui^iiiti partum^ iiiaiorom esse &
quam terrani stultissiine credidit i>t quod huic Icuitati foit
oonsentaueum, dixit intra coacauam luuae sinnm esse aliam
t-erram et IM aliut genus homiaum .siinili modo utuero, quo
13 nos in bac terra uiuimiiä. babcnt igitur Uli liinatici bomlnes
alteram luiiam, quae itlis nocturunm lumen exhibeat sicut haec lo
exhibet nobis, et forlasse noster hie orbis alt«riua iiiferioris
14 terrae luna s-it. fuiese Sene<^a inter Stoicos uit qui deli-
beraret, utrumne soli quoque tiuos populos dariU: in-
epte scilicet, qui dubitaiieril. quid enim porderet, si dedisset?
sed Credo caJor detenobat, ue tantani multitnduiem pcriculo -i
committcr^t, ne si acstii iiiiuio perisseut, ipsius culpa euenisse
tania calamitas diceretiir.
1 '24. Quid? Uli qui oüso contrariog uestigüs nostri» antipodas
putant uum aliquid loeuutur? tiut •*^!t quisquani taui iiieptus
qui ciedat esse bomines quorum uestigla !<int superiora quam iv
capita? aut ibi quiit^ apnt nos iacent, inuersa peudere, fruges
et arbores deorsum aersus cresct-re, pluiuas et niues et gran-
dines sursum uersns cadere in terram? et miratur aliqnis
EPJTOME i^V2] c 34. 1. cr24] c. 34, 2.
AÜÖTOHES 8 12) Cic. Acad. U 2tJ, 82 ii 39. 123; cf. Üirfsium,
loxc^. graec. p, 121 ailtL 1. 12] frg. 22-
EXPILATOKKS c. 24) cf. Augusün, de ciu dci XVT !t: UuUr
Qrig. IX 2, 133.
BRSHPV} 6 IftAoitati B 7 diiit oontr» oinum V 8 ibil Ibi esw II
hainaimm P 10 exhibt'a't B> "sicat haec exhibet? B* 12 liiiie P',
corr P' spneca» (m rr.) li histoioo« B, istoieus H delibDnre V
13 <iui><lque II iiiepte (i ex e m. 3j P 14 qui] quud' P' perden-t
(l in na. ex ä uel 3 litt. m. 2) S dtüdlaaet V 15 tm* (v. er.) S, neo V
IB m ex ni P^ ne »il niai H perisset P oulpui ueitisH.- liV uv-
nisse B' (corr. B^) P 10 aliquod i", corr. f Iwijtmtur B, loquan-
tur SPV 21 ubi BE 22 deorsus P «t niuee om. P t»riiadines S,
grandinem txU. 23 ^«rsuff P> cwdere V
diuin. init. IIb. TU 2S— 24.
255
hortOB peosiles iuter Septem niira narrah, cum philosophi ot
B^ros et ui'bea et iiiarla et montes pensileü fnciant? Ituius
quoqne erron> apfrii'iMlii nobis origo est. nani Bcniper eodfin 2
moüo lallaDtur. cniii <>niin fal^ani aUqnid iu principio siuu-
ft pseriot aeri &iiDiJitudine ioductj, necesse i^st eos Id ea quae
cousecuutur iiicurrcre. sie incidunt in iniilta ritücula, qwia u?-
cesse est falsa esse quae rebus falsis cougmunt. cum autem 3
priiuis habuerint fidei;i, qnalla sinl ea quae seeuntur Don cir-
cuinfipieiuut, ä<^d defeii<luul omni modo, cum debeaiit prima
10 Ula utnimne uera sint an faJsii ex consequentibus ludican*.
qaae igitur illots ad antipodas ratio perdusit? uidfbaut sideruin 4
cnrsus io occasum niuaiitium, soloin utque lunam in t;atidcni
partem semper ocridere et oriri n^-mper ab eadein. cum 5
autem uou [rerttpiceieut quae machiiiaUo cursu» eorum tempe-
15 raret nßc quouiodo ab occasu ad orientem remi'arent, caelum
autrm ipäum in omufs partes patarent esse ileuesum, quod
Bio uideri piopter jumeiiäatn latitudinem uecesse est, existima-
ueruut rotuudum esse mundum sicut püam et ex motu sideruni
oplnati sunt tneUin] nolui: ^ic astra solemque, cum occiderint,
so uoluliilitate ipsa nmiidi ad ortum reftTri. ilaqui* ei aereos 6
orbcs fabricati sunt quasi ad figuram mundi eosque cjielaniut
portento^is quibusdam simnlacns, quae astra esse dieerent.
hanc igitur caeli rotunditatem illnt sequebatur, ut terra iu 7
BJiSUPVJ 1 »«ptos ex Septem «c IP mim'.' B 2 et mnrU vi
orb^v S J qnod({ue H nun' (n ex ett itel pli n». 3, «. \. eratt. en,
^«od add. m.S}B 4 s«u<ieriDt P, siimpifentat V b neoesse est eos
OM. P MW in ea — «itiiA uhccssa est om. H ti oonücquantur HSP in-
mimiDt (corr. m. 3) P, ourrere V 8 quilia V sunt HP aequuntur SP
9 cam] Umqaain B ll> sequeatJbiu V 11 ".id auti'pDdiM P> 13 i^odeiu P
■
14 qiiao] noc quae B 15 ob occasu P occastl (~ tr.) H renuuieaiit
(cffrr m. 3) V 10 iu oniu^] >öm*a«8 Ch et i er.) m (^ et— m.s] B,
in omois Ä'K, homiui ei H, in omnes fore P parte H 17 «oitimn-
arrunt II 18 rututi<Iuii) li sie paene omnibiu, Vnic uonnuiUs, rolundtim It,
aeä ex Jty sie otnnibtu toew insequattihtu, paucis SP^, »ed evrr. P*
mutn] njodo P 19 "ik' B\ ricut S, et sie Heumattnua cum um H
ooeid«r« oC BH 20 ex uolubilitate SH acriR B\ corr. IP, aere et H
21 orbi» IIP fabrica V ad] et S tuundi' B^ oelimint B, ofteln-
uerunc P 22 porlentos* in (e «. /. m. 3) B, porteuttw bis 3
256
Kirminoi Laotnnti
medio ainu eius esset inclusa. quod si tta esset, {esse) etiam
ipHam teriani globo simil<>m: nequf* i^nim fieri posse ut ndn
8 t'üiift roliiiiiliiiii quod rotuiulo (Xiiu^lu^iiin t«neiTtiir. si uut(>iD
rotunda etiam terra esset, necesse esse ut in omnes caeli partes
eandt'in fiieiein gerat, id est moiites erigat, canipos ex)leiidaC,
niariit constorüat. quod i«i esset, etiaiii spquebatur illut extre-
itiuui, iit nulla sH pars terrae quau non ab liomiuihns cet4*ns-
qut> aiiiiiialiimä incolator. sie peudulos istos autipoiias cu^Ii
9 rotuuilitas adiiiuenit. qnodsi quaeras ab iis qui liaec portetita
defondnnt, qnoinodo nrgo non ca<lant omnia in inferiorem HJani
caeli pajtem, hanc respondent rernm esse naturam, ut poadera
iu niediiim l'erautur et ad nifdium coiii'xa sint umnia, sirut
radios unlemus in rota, qnae autem leuia sunt, ut nehula
10 fumus ignis. a medio differantar, iit caelum petant. quid
dieam di* hin neseio, qui cum semei aherrauerint, coiistanter
in stultitia piirseucrani et uanis nana defeudurit, nisi quod eos
interduui puto aut ioci causa philosophari ant prudeute? et
scios meiidacia ilefendeuda suscipere, quasi ut ingenia sua in
11 malis rtdiuä exerceant uel ostontlant. at ego nmltis argameotis
probare posseni nullo modo fieri posse ot caelum terra sit id-
ferius, uisi el über iam coucludendns e.tset et adhuc aliqua
restarent quac iiiagis sint praesentt operi neressaria. et quouium
singulorum errores pereurrere non est uuius Hbri opus, satis
10
I
JiUSnVV] 1 stiiu eius] siue ins* (s er.) V cooclu^a 8 ijaiil H
eas6 Hfumannwn secuius aäiMi 2 euim — roluiitlo om. V poKse>
Thilo, posiet C ut om. B 3 esse B teoetur P, teoere teneretur V
ri — terra] si etiam rotnnd:> terra H A pase] est B' f«>rr. B^) P, «set H
'itf B^, ad S utuui» Jt^y. uniues (seil s add. m. 3) P 5 eadem }I
g^raot B extendat »cnpf^i conl. p. 114, 15, teudat C (> si] si ita A
iam BV 9 adinoniitur V iis iJ, hi« tett. iM>rt-nt« K' 10 «xo
om. P cadunt SHV 11 respondiMtt hano 50 respood^aiit fa del-, me
eorr. m. 3) P 12 ferantiir ft ad medium om. B' (in inf. my. add. B'} P
eiai (i ran. tx n) P luVal om. S 13 nitu B laeiiii B nt om. BM
14 dilTprtintur B, differaiitur (corr m. 3) li, d^^fe^a^t^l^ P 15 aWrraii»«r .9
lö stultitiam JI uanis om. H' 18 iiiS4^ios B, soü^tos H d<>r<>iMlonda. ß'
19 at ego] adeo B', corr. B*, at ergo S, ngo JT 20 pojiguni B, possim H
21 nisi] ni H et] ut (»ed del. m. 3} et P üWlIriam BK liber>*iaDi /?>
olnudpndus .S 22surit5P opere jB.opsrisÄ 23 pertfurrere. H' nniuaom.i'
P
diuia. inst lib". III 24-25.
357
Sit paaca enomerasse, ex qaibas possit qualia sint cetera in-
35. Nunc pftuca nol))? de philosophiii in commune dicenda 1
»mit, ut coufirmata eau&a pei'ori>inuci. suiiimus iÜe uoster
fl Piatonis imitator exislimauit phÜosophiam non eüse uulgarem,
qiiod t>am non nisi docti homines ad^eqai possint est inquit 3
philoäophia paucis contenta iurlicibns multitudiiiem
cousnlto ipsa fugiens. non est <*rgo sapifintia, si ab hoiiii-
num coetu abborret, quoniam sapicntia si homini data est,
tfl sine ullo disrriniine omuibus daU vat, ut nemo sit prorsus qut
eam cappre non possit at Uli uirtut<>m humano generi datum 3
sie amplexantur, ut soll omniuiu pablico bouo frai uelle uide^n-
tur, Uiiii inuidi quam si ut^Iint ddigart^ ocu)or aut effodere
Ofteris, HP »otcm uideaut. naoi quid est aliut. bominibus 4
I» negare sapientiam quam mentibus eorum ui^rum ac diuinam
lumen auferru? quodsi natura bomiuiß sapieutiae capax est, Ö
oporluit fit, opifices et rusticos et mnliores et onineH denique
qiii hmaanam foriiiarn genint doceri, ut sapiant, populninque
(sapienliuin) ex omni üngua et condi<*ione et sexu et aetate
•0 contlari. maxiinum iiaque argumentum est pliilosupbiHiii ue- 6
que ad sapientiam tendere neque ipsum esse sapientiam, quo I
mysterium eius barba tautum cidebratur et pallio. sensürunt 7
hoc adeo Stoici, qui et seruis et mulieribur: pliilosophandum
Al'CTOHES Ö| Ci.\ Tus,\ U hA. % 1 s.J Kpicuri frg. 227*;
*8i*aecMe Eihorliitiouea conpüttre Liict. uldetiir' U&vnvriH. 'J2— 258. 2 (Kpi-
ot>ru«)J ibid. (pag. 171, 14).
BHSUPV] 1 po«fint nU, pnssent H aiint P et cptcra SU
3 uobii! U 4 ütDt V conti rill »tarn <!au!;aiti Ji Huininus] cic-ero suni-
inttB B 5 pbiloFinphia S uiil^m S 6 adsctini] ad $a V poBH«Dt SH
7 (UoRoflam V iwulviiipta 5, cnntenda V 8 ip«am BUP, ipw 8
hominem 3 cVotu (o n. l. et ^ ex v m. 3) P homini] soli homini H
11 M 5 poMipt (cxp. m,2) V 12 firu^i i/' uollfj illn U 13 deli-
nirf B', corr. fi\ diligw« 5, diUoRre V lö ÄufrrrB J" quffdäi jp
lioiuiiitiii) B 17 pr «'0 'it 5 r^^sUcos P', corr P* nnmin V 18 do-
jwrf B 19 »npientiim ndil. tirumannus conl. § ? ciuitatom de fäpit^uU-
DS, prohnt ÜKHeruM; scripsi napiftilium et (antr atUituJ x. l. P*
Wi i" 21 nd owi. H tanderc« (ttr.) B, teuerp R 22 eiiis om Ji
hasU F' 23 mu^li vrif ribus sie U
S villi LmI. 1 t7
268 Firmiani Lactuuti
I
esse diierunt, Kpicunis qnoque, qui rüdes omniuiu littfraruiii
ad phüosophiam inuiUt, it«m Plato, qui cinilatem de sapien-
8 lilius noluit conponere. couati quidem suat Uli facere quf^d
9 Qeritas exigebAt, svA non potuit lUtru u«rhä procedi, primuin,
quia raultis artibui: opus est, nt ad philosophiam possit accedi. s
disceodae istap conununes litterae propter usum legendi, quia
in tanta rerum narietate nee disci audiendo possunt otnnia iiec
10 memoria contlneri. gramniaUcis quoque non parum operae
dandum est, ut re<>tam loquendi rationem scias; id mnltos aiinos
11 auferat necesse est. ne oratoria quidem ignoraada est, ut ea u
quae didiceris proferre atque eloqui possis. geometria quoque
a« musica et astrologia n^^essaria est, quod hae artes cum
12 pbilosophia babent aliquam societatem. quae uniuersa per-
discere neqae feminae posHunt, quibuB intra puberes annos
officia mox usibns domesticis profutura discenda sunt, neque »
serui, quibus per eos annos uel maxime seruiendum est quibus
possunt discere, neque pauperes aut opifices aut rastici, quibus
in diem uictus labore quaexendus est ob eam causam Tullias
13 ait abhorrore a multitudine philosophiam. at eaim
rüdes Epicurus «ccipiet. quomodo ergo illa quae de principii.'j n
rernm dicuntur intellegent, quae perplexa et inuoUita nix etiam
14 politi homines adsecuntur? in rebus igitnr obscuritate
AUCTORES 18-259. 4 Epicttnwjfrg. 227« (p»g. 171.19) 18 fTul-
litts)] cf. § 2.
- SnSHPV] 1 duienint P 2 inuiultiitom B\ inuiUlli.»t«m B*
idero R platuÜt ui uid. B\ l^l:ltrf^, • • • jB" H coniKmoro] eSpheiidt-rv S
quidein illi sunt SH, sunt iUi (luideu P 'Uli' V 4 progndl RSH
6 disceDdendAa P communi« V 8 operve B\ orera P', borse pari,
9. l. corr. P' 9 est om. P seiaa idj «ciaiit H 10 sttpra auferat add.
ftfTerat Ä'; anferant H U possit (i ex o) »ic V gtometrica B'^'RS,
gr'UDietri» H quodque Ad musicae (om, tt) afltrotogin H, quoque an .
moaica (om. et) astroUgin die) in inf. ng. add. P> 12 attrologia (oorr.
m. 3) B quo<d> P liatf 7}>. eu R^BV bftbQot owd philosophiA P
13 habe«*nt B' 14 infn B pub«re V 15 mos 8 16 annos
e». V 18 labor (l ex i corr.) V ob eun] . Eam V 19 aborrere Hl"
a om. R 20 pniicipi(is> B 21 rerum om. P iiit«U<;p^>iit; B, iatdlr-
gniit ä per ' pfop^rtii, exp, et in mg. '^pleza add. m. 2 V 22 ad-
sequntur B, adsequuntur SPV ■Sgituf P»»
•rrs.
diuin. inst. Üb. Ul 23— 26-
259
inpUcatis et ingenionim uarietate confusis et eloquentiura uiro-
mm exqui:^ito scrnioao fucatis qni$ inperito ac rudi locus est?
dfniquf uullas amquain mulieres philoriophai'i do^'iienint praeter
unam ei omni meuioria Thcmisten ncque tienios praeter unum
5 Phacilonom, quem male seruientem redemisse ac docuis^fso tra-
duutnr. cnumerant etiam Platonem ac Diogenem, qui tameu
uon 9trm fuernnt, sed bis seruitus euenerat: sunt enim capti.
Plalonem quidem redemisse Anniceris quidam Iraditur sestertiis
ncto. itaque inscctatiis est <'onuiciis huno ipsum rodemptorem
10 Seueca, quod Platouem paroo aestimauerit, ftiriosus,
ttt mihi uidetiir, qui houiiui fuerit iratus, quod aon niultam
pecnniam perdidit: scilieet annnn appendere debuit tamquam
pro mortuo Hectore aut taatam ingerere nummoruiu, quantuDi
uenditor non poposcit ex barbaris uero nulJum praeter uuum
15 Anacharsin Scrtham, qiii philosophiam ne somniasset quidem,
nisi et linguain et litteras ante didieisset.
36. Quod ergo illi poscente natura faciendum esse sensernnt,
sed tarnen neqoe ipsi faeere potueruut neque & philo8ophis fieri
poBse uiderunt, sota haec efficit doctrina caelesiis, quia sola
Uapientia est. illi seüicet persuadere cuiquam potueruut, qui
nihil persnadent etiam stbi, ant cuiusquam cupiditates oppri-
AUCTOHES 4— lOJ fiv 2ä; t> iSeoeca fort etiua G«l]. II 18.
BRSITPVJ I iniiliciUtis (erp. m. 1 ?) 8. inplicitis P confbisset V
eloquf^DlJani H 2 H exqaifitlo U fugatis JiP", ras. ccrr. locji-
tUB R"V^ 3 dwnique om. V int(ii(im B^, un(|U»m B^ duciipraut H
4 themsti* 8, themistom H; Th*;niistÄni gctiptuvi o-juM-tuit" L'senerus
b Phwdooeiu BrtuUius cohI. Gell. 11 18, 7, pyUiH^riuu C (mM quod
pytii&gorS S, phytAgoran Vj qu^ S tradunt 8U, (Cebttcw) trndunt. etid. ;
tf. Äddmda H diogen^em ^t er.) R, diugeoen PV 7 *ii« fh lu, 2) R
vueDer&nt F cf. Gell. II Jft, 9 T>Ji>gones . . noniitulcui !.LTuniit. s«l is ci
lib«rtAte in neruitutom ueuuiu ieml; Ltictantü tarnen Iocmih mutare nolui;
uertta Huut voiiu capti mihi swiperta H aanigiMis B, aoicereii //, üniccrin P
qiüdum .ST 9 intiecutux K' hiiic V 10 paniu (pania S) platooem SH
iparuo eiistiinüiicrib i} paraosF heüimmtfgiccorr.m.S) P 12scilic«tetP
Bppendero BP, poudvrare Ä, pondon? S, ppfdore R, pordedere (exp. m. 3) V
14 nnlluin om, P; an nnltuni noniiiiuiit; ? 15 nnhcnrsin B, anAcliamim BP,
ftnaflbu-seii if, unarhar^yn V scythü, sed i del. S, scytan V 17 pos«c«ate F
M» OH». P le iit'fi; (exp. m.2) S factroj fiicti» H 19 posw] dod posae J5F
hoefi SOsApivusif non potueniot if, potrrant F ((uiaf 21 rupiditAt« A
16
le
17
18
J
^
Firiniiiui Lactkoti
inent, iram temperaliuiit, libidinem coht*rcehunt, cam ipsi et
3 cedant uitiis et tateantiir ^\ixs ualere naturam? dei autem
praecejtta quia et simpltina et uera sunt, quatitiiiu ualuaut in
4 »iiimis hominum, cottidiana experimenta demonstrant da mihi
aii'om qui sit iiacundiis inaledicti? effrenatus, paacissimis dei s
h uerhis tarn placidum quam ouem reildani. da eupidum
auarum tenaeem, iam tibi eum liberalem liabo et peenniam
G suam plenis mauibus largientem. da timidum doloris ac
7 mortis, iam crucfs H igiies et Perilli taurum contemnet. da
libidinosam adalterum ganeonem, iam sobriom castnm conti- u
8 nentom uid(^bi.<i. da orndelem et sanguinis adpetentem. iam
9 in meram clemenliam furor iile muiabitur. da iiiiustuin in-
äipientem peccatorem, continno el aequus et pru<leiis et iuuo-
10 cens erit: uno eniin latiaeit) nmlitia omnis abolebitur. tanta
diuinae napientiae nis e^l, ut in huminis pectus int'usa matrem i&
delictomm stnltitlani uno semel inpi^tu expellat: ad qaod ef&-
ciendnm uou mercede, nou lihris, uod iueutiratioDibQ& opus
11 est. gratis ista fiiint, faciie, cito, patt^ant modo aures et pectns
sapieutiam sitiat. nemo uereatur: uoe aquam non uendimas
nee soloni mercede praestamus. dei fous uberrimus atque ple- m
nissimus patet cunctiE et hoc eaelei^te tuinen uniuersie orihir
AUCTOliES 61 Teront. A<I. IV 1.18.
HTtSHPV] 1 Hbidiuem co*rceI»unt i« wg. H^ cühorccbnat £, coer-
ceijuQt cett. 2 cndant F' 3 et (ante ut>n»> a. 1 11^ -i t-t 4^xll?^me[|ta Ä
d» ihi K 6 qunm C cum 2'ermt. cudd. G*D, quusi reUqui codd. Tfrnü.
oueni fu rafi. ex h) H reddo Terntt. 9 ignis U et tüli fi. r.
lifrilli; taurum V, «t periculotn omno Ji, ot ppriculn omni* /f, et pbii-
laris f/iic) tmirum .*?, fort, ex c. ■27', ii, «t pericula et niiniui //, am. P
couteniit.et, H' lU Bdu1t«r*uin f\ er.) B 11 Banguis V app«**t4>ijtt>ni
(A m. 3t ni er.) P 12 mernin HrnmanHus, uerftm C iustum 8 13 cou-
lirino fl ei nie P et vm. H «»«]us B innom'u'B B* 14 enim luio V
iiln>!t'l)itur (a rx o m. 2) B, abolpuirur H tAntA« H 15 infusA (~9r.) B,
ioftücnm HP 10 tlplictorem P^. (trürtorpni V sjniul edd., 8ein(-l lU-
fendil JittenevianHUa, cf. fius adn. nd V 4, 1 nd rro«. H ox corr. B*
sd «tuod efäcif^ndtun] ad faciendiim H quod non fir-rj). m. Z) V 17 iert
non] aut H 18 pateaut (pr. t ex r) F «t pectus' /" 1<> uindimtis I"
20 sulc U int.'ro«dein (exp. m. 3) P iitqu«) aqua« B 21 ciiiicti'^i
hoe<'a»lc3i»'; B
(liain. tost lib lU 20-27.
261
qiiicnmque oculos hab?nt. nara quis haec philosophonim aut 12
umquam praestitit ant praestare ei nelit polest? qui cum aota-
t«s suas in studio philosophiae cont^rant, nequt^ alium quem-
quam ueqae se ipsos, si natura paululum obstitit, po^tsuni l'aeere
6 inelioros. itaque sapt^ntia Ulorom, ut pluriinum pfticiat, nou
exciudit uitia, sed abscoadit pauca uero dei praecepta sie 13
totani hominem lomutAnt et exposito uetere nouain reddani,
ut noii coguosca.': oundiMu esse.
27. Quid ergo? nihiliie Uli sinulp praecipiantf immo per- i
to multa, et ad nernm frequenter accedunt, sed nihil pondorie
habent Uta praecepta, quia i^uitt humaniL et auctoritale maiore
id est diuina carent. nemo igitur credit, quia tarn se homi- 2
□em putat esse qui aadit, quam est ill«» qui praecipit^ prae- 8
terea nihil aput eoa eerti est, nihil quod a soieiitia ueniat, eod^
15 pum omuia coniecturis apantur, multa eliara diuersa et uaria
proferantur, staltissimi ust hominis praec^ptis eorum uelle pa-
rere, quae ntnim uera sint an falsa dtibitatm*: et ideo nemo
paret, quia nemo nult ad incertura laborare. uirtutem esse 4
Stoici uiunt, quae sola efficiat uitam lii'atam. nihil poteet
so aerius. sed quid si cruciabitur aut dolore adficietur? poteritue
quisquam inter carnifices b^atus esse? inituo uero inlatuH cor-
pori dolor maleria uirlutis est, itaqne ne in tormentis quidem
ÄUCTORES 7 exposito — uouum] Kpbes 4, 22 s. ei ioterpretat.
ItAla, cf. Cyprian. Tesiim. Ol 11, pag. 124, SO (Tf>rtull, ti« resurr. o. 45,
pag. 024-525): exponitc . . . ueterem homiiitfm . . . <t indait« uouum homiaein.
BRSHPy] 1 quicumiiJ £' qiiloüque ooulos habent in mff. H^ int
nmiiuaio] aut«m quam V 2 et eUtes S, aetate H 3 in irturlio philo-
fiophioe] studio phitosoplionim // a\\\xA V 4 paululum 7^ paulum liSPV,
paruui n 5 efficit T 6 »'xcidit HPV abscdit S »i S 7 honii-
Dpm] homindm insipieotem H, om. V mutjuit B et orii. BV 9 ni-
hilu«] ne S, uihil P\ ii6 adfl. V^ sioiUe vm. SH 11 maiorfe (etirr.
m.3) P 12 carerit] tcrrentTir- B^ se oni. // 13 praeccpit V 14 ad
ectentiam BSB, »•iVicuti» fs er.) V uenil. £' (corr. B"*) S 15 con-
iuncturis V aguDtur P etiam dluersft] ■t^tiiuii' (add, tn. Ji) «t diaeru //
1« profcruDtur P 17 et om. Sil 18 uult W esse] »utem S
19 Boliun R efflcit P 20 ueriu»] uerlus dici B edtl.. esse aerius P
quid sij quid P', in cä corr. P' adficitur H potesan H 21 «ae em. V
aerui P 22 ne add. P'
G quid dicitis Stoici? quid tu Epicure?
etiam cum torquetur. si propt«r
fruetur: in tormi'uti:« euiin fortasso mori^
riau), aut non sentiot, si occidunt animae,]
7 ea conseqaetur. quis ergo alius iu uirt)
beatitiido uitae? aequo aiunt aDim(
mihi adfertis uuiua horae aut fortassc lul
H non i^ipediat in tota nita misenis t>t labor
tnm autem teiuporis mors occupat? qua
aequo an iniquo animo subieri», iam nili
9 nihil aliut ex uirtute oaptetur nisi gloria.
nucua et brenis est aut praui.s hominum iu
nuilus igitur ex uirtute &uctus esi, ubi
10 eaduca, ita qui haec loeuti sunt, umbrai
AUCTORES 1-3] ot Qo. Tom. U 7, M
I— ä (Epictirutf)] cf. ad frg. GOl Tpag. 330, 8). 4
n 7. 18; V 31.88. 5-8] cf. ibid. tl 7. 18. 8
B(G)BSHPr} 1 inquit om. V 2 uelut HP
(a f» ras. es V ? m. Ü) B 3 emill^t V, (Huiitt.
mittit P et om. B 4 inriserit edd.. inrisit C
sibi oirtntis V, undc uera« i'ibi tiirtiitiB coni. Sdk
9 Btiam om. B toriiuuatur PK IU rrtm-dictur B*,
inctpit codicia O pag, 63 (172), cmus m »ens. 18.
OifYVMCthaiUur si o«. V 11 sie (nntt occlda
12 oooMqaeotur (aep. w. 3) P qimt>] quo V 1
«jiirit iinitiKi II, quo atuiit aiiiiuo BSV, quü ut iLli
Aiiiiuü P an roorieturj' Thilo U affpctis V
Wtiaü aiUun P 16
diuia. iDBt lib. m 27.
263
uidfbant, ipsam uiriiiteui non uidobant. defixi enim fuorunt
in terram nee uultos »nos in altura mgobunt, ut eam podseot
iutU'Ti, qnae sese u caeli regionibus oatentabat. haec 11
causa est cur praeoeptis eorum nullus obteniperel, quoniam
■ ant ad uitia erudiunt^ si aolupUtcm defendunt, aut si uirtiUem
adt^crunt, n«qae p^ccato poeaam minantar nisi solius turpitu-
diiiis n<^que iiirtnU uUuin praominm poUicentor nisi soliug ho-
uestatis et laadis, cum dicaat non propter aliut, sed propter
se ipsam t>xpetendam esise uirtutem. beatus est igiiur sapienn 13 '
10 in torDK'Utis: sed cum torquelur pro fide, pro iustitia, pro d<M),
illa patientia doloris beatissimam faciet. est enim deaa qoi 18
solns potest houorare uirtutem, cuius merces inuiorUlitaii sola
est. quam qoi non adpctunt nee religionem teneot, ctii aeterna
snbiacet oiU, profecto neque nirtnüs uim sdunt» cttius prae-
i» mium Ignorant, ni^que in caeium apet^nt, quod ipsi faßer« se
putant, cum res non uestigabiles quaerunt, quia ratio in cae-
ium spectandi nulla est alia nisi aut religionem Buscipere aut
animam snam inmortalem esse credt^re. quisquis enim aut 14
deum colendnm esse intellegit aut inmortalitatis spem propo-
to sitam sibi habnt, mens eius in eaelo est et licet id non aspi-
eiat ocnlis, animi tarnen lumine a.<:pictt. qui aufcem religionem 15
QOn sascipiunt, terreni sunt, quia religio de caelo est, et qui
animani puUnt cum corpore inlerire, aeqae in terram spectant,
quia nltni corpus, quod eni terra, nihil amplius uident quod sit
» inmortale. nihil igitur prodest ita ficttim esse hominem, ut 16
AüCTOBES 31 I.ucr. I W.
Im
B(G)BSHPV} } pi\uiflehit S HüeseAJKp icaeliregib^{b*Q«*««[n]lb
n. t) B* relifpouibuH RH nstcudebttt cadd. I.ucr. 5 ikd om. V
uitnm H uoluptatem Tp ex n tH.3) V dpfendant B\ corr. B' 8 hiw
fert inccpÜ codicin G png. 64 (1?J), in tfun nihil agnoscebatur 9 ezpo-
teoda H ©rt om. B i^tiir est SH l'S quam] »lUJi H »eternifcw V
14 profwto fl', prof>*ctioiii', om. oequ« V 15 ignoru'D't Ä' expeulnut H
\6 US f» del) B uoa uestigftbilvs RV, non iiiuealigabil«» BS. lion<
(add. m- 3} iDuestigabilcs H, '■uestigabUes (^m. 3} P; ef. BoenscAium,
Bnta ». Vnl4jota pag. 112 in ciwluui om. F 17 aUe P', corr. P* 18 m-
ui<)rt^ H enim bis B 30 idl inde J7 21 lain«D // 22 non in
mg. P de] in P W P qui» V 23 ae«qQ»e ^e-qiue m. 1} B^ bx-
pM-tant H 24 qai»l qai V quodj qua V 25 prodoHt B, prode-eif
n
2iU
Firminai Lactniiti
recto corpore spectet in caelani, aisi erecta mente d«um cernai
et cogitatio eius in spe uitsie perpetuae tot» oersetar.
1 28. Quapropter nihil e.st aliut io ulta qno ratio, quo cöndicio
Dostra niiatur, uif^i doi qui nos geuuit a^nitio et rel)giü»uti «e
pius ctiltns: unile qiioiiiam phtlosophi aberrauerunt, sapifutes s
5 atique dou fuerunt. qaaesinorunt ilU qnidem sapitfiitiaiu, aed
qiiia null rit^ quaerebant, prolapsi sunt loDgius et in tantos
errores incideruut, ut etiain commniicm sapienliaiu non t^ue-
8 rent non enim tantum religionem adserere aoluerunt, ueruin
etjam sustulerunt, dum Mpecie falsae uirtntis indnoti cnnantur to
aninios omni motu tiberare. quau rcliglonis uuersio natura«'
4 nomen iaaenit. Uli enim cnm aut igoorarent a quo «S8«t
mundus effectus aut persuadere uellent nihil esf<e diuina m^nle
perfectum . naturaiu «sse dixeruiit reruni omnium matn>ni,
quasi dicerent omnia sua spooie esse nata: quo uerbo place i»
inprndt'nUam suam confileatur. natura enim, remota prouidentia
b et poteHtate diiiina, prorsus nihil t>st. quodsi di_Hmi niituram
nocant, qnae porucrsitas est Datnram potius quam deum no-
minare? si autem natura est ratio uel necesi<itaä uel coudicio
nascendi, nou est ppr sa ipsa sensibilis, sed iiecRsse est meut^tu so
esse diuinam, quae ^ua pronidentia nascendi principimu rebus
Omnibus prarbcat, aut si natura est caelum atque terra et
omne quod natuiii est, non est deus natura, sed dei opus.
6 non dissLmili errore oredont esse fortnnam quasi deam quan-
dam res humaua.^ uariis casibus inludentem, quia nesciunt unde n
B(Q}RSHPV] 1 respectet S, «poctet H mai| aisi at Jf 3 wt
0«». H in Olli. H alt. quo um. U An Nosrra uitAtur tndpif codin» O
pag, 6a {4H) patM tota Ifcta df^i ras. ex s) 1* §«!tivr3iiit BG ft pbUo-
aophla P\n dal /" aberranint HSV ..sapientus f hi fr.) ß 6 Hon' B
quM<5ie<ru)iit O 7 quia) quoaiain (qm V) BGV in t«Dt«sJ in allos H,
!Dtent«8 y 9 tiiiOlaeroiit (ü in ra*. ex u ? »i. 3) B-, [ujohienint G
10 8U5l<uü>cnint G Bpvdpm S, npetia« P' fa dil i*V V W«»^' B*,
falBo O uirtutes F"' 12 uut om. H ijjnorent S 13 effecWs num-
duB B ItJ pnni»-ntia (imtt ei) P 19 esset BG uel ante necessitAsJ «ut //
2C ipwm edd. sedsibilis V 22 ip>^/'beat V si natura «st] si natura«*
•i V terram P^ in del. P* 23 deusj dT, ssd i nu, er «, P 24 ii*
esse fortutia de»%nit codiei9 G pag. 65 (48), sequitur pag. 66 (47), in qnn
nihii iegi poterat 25 res (exp- m. reo.) S huiiüuiis S
dittfn. intt lib. Ul 27-28.
266
ßibi bona et mala eueniant. cum hac su compositos ad proc- 7
liandom putant nee ullam tarnen rationnm reddunt a qao et
quam ob causam, sed tantum cum fortuna 8e digladiari mo-
incnti» Omnibus gloriaiitur. iam quicumque consolati sunt 8
» aJios ob uit«rituiii aniissiouemqiie carorum, fortuoae nomen
ac«rrimls accusationiltus proscidfi'unt ncc oniniuo ulla eorum
dispuUtio de uirtute est, in qua non t'ortuna ucxetur. Marcus 9
Tullios in sua Consolatione pugQasse se semper contra
fortnuam loquitur narnque a se esfie suptratam^ cum
,10 fortiter inimicorum iinp*'tiis rt'ttudiss<;t; no tum qui-
dem se ab ua fiactum, cuui domo puUus patria carueril:
tum antem, cum aniiserit carissimiim filiam, uictam
86 a fortnna tnrpiter conlitetnr. cedo inquit et manum
tollo. quid hoc bomine miserius, qni üic ia^ieat? iusipienter lO
[u inqait, sed qui se profit4>tur esse sapientem. quid ergo sibi
unlt adsumptio nominisV quid cont^mptuä ille remm, qui
magniOcis uerbis pra^-tenditurV quid dispar ceteris habitus?
aot cur omnino praecepta sapieatiae datis, si nemo adhuc qoi
eapiat inneatns est? et quisquam nobis inuidiam facit, quia
[so phJloHOpiios uegamus esse sapieatei^, cum iptii nt>c 8cire se
qoicqnam nee saper«* fateunhir? naiu si quaudo ita defecorint, 1 1
Qt ne adtiugere quidem quicquam possint, qnod faciunt iu rebus
EPITOME \h-2m, 'Jl o. 85, 1 a.
AVCTORES 8-U] Consol. frg. 16.
KXPU.ATOHES g tl; c. 29. 1—11] Inidor orig, VIII 11,94.
BS8HPVJ 1 et] aut SH ueniant Ä haao li, ha^ (exp. m. 1?) P
at. tf* 2 U««m ex talem V^ iredduiit V 3 fortuuff S*, ~ del S*
digladiah (pr. i ex b m. 3) P mouiis V 5 alios edd.. aliquos C (nüti
q%tod i^aliquos P) ab iciterituj (in ras. m. 2) aniifluone<iu*? H iut«rituB P
Ö pro(iil«in)nt S «orum olla SH 7 uersetur (nc) förtuna S 8 oon-
soUtloUtf B^ se om. RPV 9 a. om. S eue] semper esae SH
10 retudisset SUP U fructum V i-anierit Uewnannxu, oaniit C
13 caedü HP 14 iacet B \m\\m\\\.^m B 16 sed om. H quis RSPV
8d profitetur se ees« i( 16 homiQiä •$ quid atiU oODtemptUü] quod S*,
qoi V 17 abitus H 18 datas (alt. & «x J> S* 21) sapieiitis K' noo
scire] iipscirr BSffP 'w*' P^ 21 quicqoain] quicquam possint H
22 quidem om. SH quodj quid S
26C
Firmiani Lactiati
cetf^ris, tarn aero admonentur ignoraiitiae et qaasi foribundi
12 üxiliunl ot victaiiianl cawos tvtse se et «eordes. Anaxagora.s
pronuntiat circumfnsa esse tenehris omnia; Empodocles aiigusUs
esse »ensuum seruitas qiitritur. taiiiquam illi ad cogilanduiii
13 reda et qnadrigis opus Rssfit : Democritus quasi iu puteo s
qiiodam »ic. alto, nt fundus nullus sit, uiiritatem iacere demer*
14 sam: nüniruin stulte, nt cetera. non enim tamquam iu puteo
d(?mi*rsa utTitas l'sI, quo uel desc«udere uel etiam caderü Uli
Hcebat, sed tamquam in summo montis excelsi aertice uel
16 potius in eaelo, quod est ueris^iuiuiii. quid est enim cur i>am lo
potius in imum üeprt^ssani dicpret quam in sunimum leuatam?
nisi turt« mentem quoque in pedibus aut in imis calcibus con-
16 stituere nialt'bat potius quam in pectore aut in capite. adeo
remotissimi tuorunt al) ip«a nerital^*, ut *m>s n« Status quidem
8ui corporis admoneret uerit^tem illis in summo esse quaeren- it
17 ilam. ex hac despcratione contVssio Ula Socratis nata est,
qua ee nihil 8eire dixit nisi hoc unum, qaod nihil sniat, hinc
Acad^miae discipUna manauit, s\ tarnen disLiplina dici polest
18 üi qua ignoratio et discitur et docetur. sed ne Uli quidem
qui scieutiain sibi adsunip^fruut, id ipsuin, quod stiire se pata- to
19 baut, coDstanter defendere potuemnt. i{ui, qnonmm ratio Ulis
non quadrabat per ignorantiam reruoi diuiuarum, tarn aarii,
tam incerti fuenint stbique saepe eontraria disserent«s, ut quid
EPITOME 2-7J o. 35, 3 a. 7-267, U] c. 35, 4 quam — sa-
pienfcem. 10 i.] c. 35, 3 mitto — seateutiii
AVCTORES % 12 a ] cf. Cic. Acad. post. 1 12, 44. § 17] cf. ibid. % 45.
BJiSHPVJ 2 exiliiinl C picovdcs P* anezagorns S 3 *Ae B>
•
4 senau'u'm JB* illi om. H h rada Jt, redis II, raeda P «ssot] est V
qiiftcsi V ö qucidiira — in puttio (7) om N quodaui ow. SU, quod*
d;*iu P', pr. d rff(. P' sitj Bit sie H facere V 7 nimirmn (pr. i
ex B «. 3) P put-ßii SQ 8 ptiam om. P 9 »Mpra s*d add. «t uod iP,
«ed om. V ui'i-ticein P*, m del. P* an caeli^conlocata)}' THHo
W dicvre 11. diovrcs (9 add. ni. 3) P l*cuiituin r^a er.) B; fnalim oloua-
tam 12 catcibiw V 13 iinJlebat P 15 •.urntstem (m er.) B iUis
om. P 16 ex] in P has / dispenitione P socratos V 17 qua«
fe er.) H, qui P"', corr. m. 1? 19 ig-uora^tio (n er.) B 20 a bi fm
sibi) — ipsuin quod ». l. P^ sc um. H putaut P 21 quoniant] quÜ V
iUis ratio H 23 saopej »emper P
L
diuin. iDst Hb. m ä8— 29.
207
sentirent, qnid nellent, statuer<* ac diiudicare non possea. quid 20
igitur pa^nies aduersus eos homines qui sao sibi gladio peri^unt?
quid labort^R ut eos deBtimas, quos sua ipson deRtmit atqao
ailfligit oratio? Aristoteles inqnii Cicero uoteros philoso-
ph09 accusans ait eos ant Htultissimos aut gioriosis-
simos foiRse, qai existitnauiHsent philosophiam suis
ingeniis qssb perfectam: sed se aidere, quod pancis
annis magna accessio fanta esset, breui tempore phi-
losophiam plane absoUtam fore. qnod igitur fuit illut 31
^lu teuipus? quando »"sl aui a quibus absoluta? aam quod ait
stultissimos fuisse, qui patassent ingeniis suis pei^
feciaai esse sapientiam, uerum est: sed ne ipse qnidem
satis pnidenter, qui aut a ueteribus coeptam aut a nouiü auctain
[aot] mox a posterioribus perfectuiri putauit. numquam enim 22
potest inuestigari quod non per aiam snam quaehtur.
29. Sed repetamuH id quod ou)i±;imus. fortuua ergo per se 1
nihil est: nee sie habpudum est, tamquam sit in aliquo sensu,
siquidem fortnna est accidentium rerum subitns atque inopi-
natus euentuB. uerum philosophi, ne aliquando non errent, S
K in r*^ stalta uolunt eM.s»* sapifutcs: qui fortunac sexnm inutiint
feamque non deani sicut nulgus, sed deum esse dicunt. eundem S
\m
cor
4 ii
om
«p
lU
AUCTORIS 4] Tose. UI 28, «9.
SXPILATOnES c. 29. 1-llJ et ad c. 28. 6.
BRSHPVJ 1 sentialit H> urlint H RtAtuere] satis stxtiicre P
lH>Rä«s (corr. m.Ji) B, posaia SH edd. 2 sibi suo S 3 dlslruu P',
corr. P' quM (n in m«. tr d ? m. S) B ip«a H distruit P', corr. P'
4 inflisrit H, adBcit P'. adfinit- P> uteres V .1 aut (ante stultisaimM)
om S^ <s. l. <S'V ^ iu( gloriuaissimuB om. P 6 uerba qui pustimauissent
— jwrfecütm ifiter atcuüBiis ei nil (5) codd. Ctc. eiiBtünftBBeut B 7 per-
ceptam H ^ pUov RHPV cuni v4>dd. Cic.j om. BS fore om y
lU inifr t«mpUK et quamiu hoc quo inorv P; quo uuilo Volkmanntu,
6b»9ru uti«ce.ll. tS72 pai). 14 e*si>t B tö H^ W iuiüfle] suis »e V
pereeptAin R 12 ip» S 18 a om. V uet«rioribus // actam H
14 aut detrtiit Hrttinanmts post^trjbus B perfectuiri P' fpprfftrtani P^) V,
pcrffctmii iri BSH, perr«ptü iri B; cf. ad p.23, 4 15 iimcslj iuiieHtlgari V
m Ol«. // 19 ouentua' P> errent] esseol B\ corr. B^ 2« 'qui' B'
am V 21 eauique — essv dicuut in in/*, mg. S^ non om. Y
dicawt B
Ä
268
Firmiani Lactanü
Urnen interduni naturaiu, interduut foitnnam nocant^ quod
uinlta inquit idetn Cicero efficiat inopinatfi nobis proph^r
obscuritatem ignorationeinqu*? causarum. ruiii iirittir
cnusas ignorout propter quas fiat aliquid, et ip^uin qui On^iat
4 ignorent aecesse est. iiiom in op(»re ualde wrio, in quo pra**-
c^'pta uitae d*?prompta ex philosopkia tiliodalrat, maguani iuquit
esse fortunae uini tu utrainqu^ partem quis iiescit?
nam et cnm prospero flatu eins utimar, ad exitns per-
5 uenimufl optatos, et cum reflauit, adfllgimur. piimum,
qui uegat sciri pOKSt^ quicqtiain, Bjr lioo diiit, taniquam ei ipse
et omnes sciant. deinde. qiii t^tiam quat* clara sunt« dubia oo-
natnr effieere, hoc putauit esse elarum quod illi esee debuit
6 ud maximt? ihibium: nam sapienti oninino falsum est. quis
iuquit nescity pgo uero nescio. doceat rai', si potest, quae
Sit illa uis, qui flatus ist« et qui reflatus. turpe igitur, houii- i&]
nem ingeniosum id dluere, quod si negps probare non poswt.
7 postremo, quod 19 qui dicit adseusus esse retineodos, quod
stnUi sit hominis rebus incognitis teniere assentire,
is plaii^ uulgi et inperitorum oplnionihus predidit, qui fortunam
AUCTOBES 1] AcAd.vüst. 17, 21).
Acad. port. I 12, -IJ; dp n«. ilcnr. I 1. 1.
6] de off. n 6. 19. 17J of.
L
B(G)RSHPV} 1 uaturaui iuterdiun om. P 2 o Hulta inquit incipÜ
codici» G paff. 67 (43) paene tota leela >i]nod pfäciat niuUa ijiprouisa
et (uel haec^ nerajijiiutn nobis codd. Cic. 4 pn)|itf>r — igaor f ut om. S
prupter P* post et b. /. id B' qui in »m;. ÜT' 5 ignoret ff ualdf
Rerio] ueJ drsidi-rio, //> uuUlc «urio iit om. P 6 mtguaon — pftrt>'ni|
iRHgnani iiim eKM> in fort.iin.i in iitr»m4[ue paiiein, iif] secondiu ad re^-
uel aduenas cvdä. Cic. 7 uträijuf (rZ c^r w m. S) S nesoit scripsi,
iiesciit C, $ed cf. 14; igoorut codd. Cic. 8 peruenimusj peruehiiuur
codd. Cic. 9 optiit{oot] G et BP cum codd. Cic, otn. HSHV re-
flauit codd. Cic, renpirauit C, niai quod u (gic) dcl. in. ü S; ef. infm IS
qui rcflatu« 10 qui] quidem B, qui[d]| sed po$t d per »iHitium ? fuisM
fH>tett, G quji!,i|Ufti» F' si S, sie om. H et (ante ip««) om. H
11 clira] nera P conatur edd., conctur C 12 piitaui S, putainTit P
H nescit] cf. 7 uero om. O 15 et om. BG turiM-m H horalijoe G
IG it B, id öw. H 17 quod is SHPV, nerpi conl. deinde quod JV 13, 26;
qnid (om. is^ B^, quod in ras. corr. fl\ quid hi[B] G, is (om. quodj Ä
iffunimiNW 18 8iit B' hominis tx holninibus u< uid. B\ homiiii )'
adsniiliii fjiss- S) SH 19 bis GH, üh H, *i=« V> opinionem U crrdit SH
dioin. iost. lib. III 21).
d69
pntant essp qiian tribunt hoioinibus liona et mala, oam sitnu-
B lacniiu eiu8 oinn oopiu et gubornaculo fiugant, tamquain hat'O
■ et opes tribuat et huraananim rerum regimeu oiitineat. cui 8
opiuioni et Verg-iliii» adstttitit, qui t'ortunatn omuipoteatem
5 uocat, et hJätoricuR, qiti ait: sed profccto fortuna in omni
|f<» (lominatur. quid ergo celeris düs loci supurest? cur 9
noD aut ipüa regnare dicitur, si plus poltest, aut sola coUtnr,
si ouiuia? uel si tantum mala immittit, aliquid oaui^ae pro-
ft'rant cur, t-i ilea sil, iuuideat liominibus fosquc* pfpütös cupiat,
IcUFU ab iis rt'ligii>S(' colatur, tmr »«"quior sit mulis, ioiquior autem
lionis, cor ingidietor adfligat docipiat exterminet, qnis illam 10
gcu»*ri homiiium uexatricem perpHuam ronstituerit, cur deni-
que tarn nulani sortita sit pott'ätatem, ut res cunctas ex
libidine magis quam ex uero celebret ohBcuretque.
15 haer. inquaiti. pbiloi^ophos iiiquirere opH)rtuit poiius quam temere it
iunoceutem accusare fortunain: quae i'tiamsi sit aliqua, nihil
tarnen adferri ab iis potest, cur hominibus tarn iiiimica sit
quam putatur. itaque illa« omnes oratioiu'» quibus iniqttitatem ii
fortuuae lacerant suasque uirtutfs contra fortuüam superbis-
so simf iaetaut, uihil sunt aliul quam deliramenia inconsideratae
Ilenitatis. quare uon iouideant uübis, quibus apeiniii ueritateiii 18
AUCTOHBS 4) A^ii VIII &M. 5] Salluflt. Cut 8, I. 13] Ibid
Bt'ORSHPVJ 1 (rihiiit // 2 fiogunt] i>iiigitur Hogniit Ä 3 reniin
om. P cm] cnius S. a'l ciiius H 4 opinioiiem H et] adeat et P
uintibiui SV atlseiisit ItV, om. P 5 »toricus Ä', «tu! ff; m hoc flf-
^ jiinit codicü G pag. 67 (43/, sequitur pag. tiü (44) indinenn ah (A].-b[tJ
■ (om. qui). CMiwr in i»mt.i. /— 35 poNCu hiffhixtUur ö qui P dii« ü»-
Kjgria Sä locis px hH.-u P 7 aut 'bnP m\% li^ ü imm» B*, iminilLtir »ie
^fSw.B* profcrt S, [iroferat B, profereut K' 9 cur itnt. G 10 iU R,
\\9 BGSHV, »iU fli er.) P relijfin Hola eoliitur // cur» ('a er.) S,
cum V lit (mx sitf S malis] in m^Uh 77 malis — boois] maus
rebus bonis üuquior Com. aiit^m^ P 11 ilkm om H 12 g<xn«>rU 77
Ihomin*?in F' 13 uiidtiuii U\ iDklam arrr. B^ 11 libidJnem P', m dd. J**
15 philosophi H, tilotfotla V oportuit) fuit H tiiuen> B\ corr. S*
\a innoceutcm bit P", pr. del. m al.? etiam'ai P» 17 us R, «Üs
(h er.) P, hia nU. poteat] (Mtasn R 18 iniquitat«s B 19 lu«'!^
»4)ut> S>^ ne üiiaaqa« P »uperbiiwiiuü P 20 qiü ii e. iiuoinaiiij m ntf,
ex qui iSF' deliramiiiit^ (ait. % ex ti m. 3} P, delintmen F 21 uldeat
(^i.e,MT « .??) 5, iuuido»t 77, indt-ant K
bi
fied 609 qüT ~i\mm lU'^l'IUUI UUUIU llllll^lll,
bris circuinftuidJl, n<' qiiis jiosuit ad diu
noütiam, in qao uno et sapientia contint
15 eos auU'Oi qui deuiu sciunt dolis et a£ti
ditato aut libidiiK' inrefiat, ut peccatis lilt
inpellat ad mortem, uel si dolo nihil pro
16 deicere couatur. idcirco enim in prin
nou stSLÜm ad poenam detrusns a deo csi
sua exerceat ad uirtutem: quae oisi a£
adstdua roboretur, iion putest esse perf
est perferendorum molorum fortis atque
17 quo fit ut türtus nulla sit, si aduersariaa
peruersae potesUtis cum nim sentirent
nomen ignorarent, fortanae eibi nocabni
quod quam lougu a sapientia sit remott
bis nersibtis:
4 Id s«ciini)u libro] c. 8, 4 n.
ACCTOliES I3-18J cf. Seneo d« pro
7 (foitmuun]; 4. 16 (uexalioiip)
EXPLLATORES 13«.] of. Lucifor. C«l«
0. 2 (pBg. 287, '<{6 u.): hinc ext quod m&lis tms
B(G)RSHPV] 2 prauum] pEtmum S nobi
ex nuS 5* L-ausa H S »tultilia — cireumf
a [Ten]iebrls> ineipit eodicis G pag. 69 (15j,
nuJla Ugehantttr 6 noütiiiai pernfnire R 7
s dö m. rtcent. S 8 dominnin P np«ciniit \
r
dtuin. inst. Üb. ni 29— SO,
271
to
u
nulluni nnmen habes, si sit prudentia: nos to,
nos facimns, fortuna, deam caeloque locaiuus.
stultitia igitor et error et caecit^ et, ut Cicero ait, ignoratio 18
reram atque causarum natnrae ac fortuoae nomina indaiit.
sed ut aduersarium ?uam nesciuut, sie ne uirtutem qoideni 19
sciant, cuius Hoieiitia alt aduersarii notioue descendit. quac si
conitincta est cum sapientia uel, ut ipst dicunt, eadem ipsa
sapieutia est, ignoreut necesße est in quibus rebus sita sit.
Demo t^aiin potest ueris armis instnii, si ho8tem contra qaem 20
fuerit armandnp igoorat, nee aduersarium uiucere qui in diuii-
cando non hostein uerum, sed umbram petit. prosternetur
enim qai alio intcntus uenientem uitalibus suis ictum nee
praeoiderit aote nee canerit.
30. Pocui, quantum mea mediocritas tulit, longo denium I
philosophos iter a ueritate tenuisso, aentio tarnen quam multa
praeterierim, quia non erat mihi propria contra phlloRophoR
disputatio. sed huc necessario deuertendum fuit, ut ostenderem 3
tot ac tanta ingenia in rebus talsis esse coiisunipta, ne qiiis
forte a prauis religionibus exclusuH ad eos se conlerre uellet tam-
qoam cerd aliquid reperturus. ana igittir spes homini, ona 3
EriTOME h 8. sie — sciuDt] c. 35, 2 it«que airtutis — doctores.
U-272. 22] 0. 35. 5. 20-272. 22] cf c. 47. 1-
AUCTOHES 1 sj X 365 s. 3s.] cf. p»g, 2ft8. 3. 20-272. 2] cf.
Horm. Trisineg. Poemand. c. 10, 15 {pag 76, 12 Parth.) toOto jiivo* «ut^
B(G)JiSITPVJ 1 nunien P atm codd. Titufnal. nometi cfti nunc te
ex U09 Ic H:*, ^noste. 5", oostra 3 2 noe add. B^ fortuDuiu £■ (m det.
*t expuHx. B^) S 3 error«1;< B «t (ante Mi) om. H 4 ac] atque S.
« «
acq: tnc ü 5 sie ncc SV, sine fcwr. m. 3) P ß aducrsari V BottoDp]
mfotioo» H (|uai*] idijue B ^ic H 7 enudein ipsuD Bapieutiaaii'
(m m raa. fx 3 Itti m. 3), om. est, B ab Eadem ipsa inciptt codicia G
pag. 70 (46) pame tota Ucta 8 ignoraat V sita om- B^ (s. l B*) G,
jta F 9 qaem om. V 10 nee»» B uincervt 5 quii'n 5" laom.Ji
11 pro«te[r](»e>[rJ<'tiir G 12 hirtiini S 'tietf H' 13 ante nee oauerit
om. P DW^Qi-rit B\ iiocai)orti[t] G csuit (h ex ^?) V U meW P'
deuitnm (a ? er.) B 15 philosnfis R »eio 5, »enti V 16 practtrieria S»
propria] pro patria P filoaos G 18 ao tanta — psse con- om. R in-
^nia om. V 19 a om. H praiiip] prauin fp]eius G nelle H, ueÜit
(exp. m.3jP 20 eerti om. P hominis SS
gionem 'aut prauiim retiauerunt aut
6 faoHssaul igitar illi omnes, qui huiii
sed turl'uut. quid t^nim dooent aut q
nondnm instruierunt? quem sanar«
possunt? huo ergo iios omneü, quil
6 foramaä. an expectabiinus, donoi-
Aaaxagoi-a£ in tenebris lumeu iuuei
tem d« putoo extraliat aut Eiupedoe!
7 aut Ärcoäila.s et Carneados uidcant
ecce de caelo ueritatem docoDS et do
OBtt*üdeus. quid nobis iniqui sumu
cuiietamur, quam docti houüncs c-O:
8 tibus suis nuraquum reperire potuen
beaiU8 esse, audiut dei tiocem, disct
natiuitatis suae oorit, humatia conte.
souiuium tllut liODUin ad quod natue
9 DisRolutis rdigionibus aniuersis et
earam defensionem dici uel solebai
EPnOME 23-27S, 0] c. 36, I.
^
B(0)RSHPV] 1 poflita est] poUest u'
3 est bw. 77 quauto itaque] quiiDtaqne B
4 aU. bio AM. SUV 5 pbüoti P uiu sua
fqu«- S) Sit 6 conpr^udere R l*ueri* cun
7 poenitus H 8 tn f[iLce&saut ijgitur (
fAci>ss«nt V <om»D«s (\k rt_i_fl:tL£_— in
dittiD. iust. lib. III 30.
273
•
deinde coDoictis philosophiae disciplinis^ ad ueram nobis reli-
gionem saplenliarnque uenienttum est, quomam est ut dooebo
ulmmque coniunctum , ut eam nel argumentia uel exemplia
iiel idoneis t^stibus adserauius et staititiam, quam nobis ist!
ileorum cnitores obiectare non desinunt, ut unliam penes nos,
9Jc totaiii peuea ipsos esse doceamus. ei quamquam priori- 10
bus libris, nuin falsas ärgerem reltgion<*s, ei hoc, cum falsam
sapientiam tollcrem, ubi ueritas sit ostenderim, planius tameu
quae ri^Ii^o ei qaae sapieutia uera t;it über proximus iudicabit
BRSHPV] 2 est fante quoniÄin^ om. S 3 uel (ante eiempliij om. H
eiempli«* S^ 4 adsenm P et] ut Zf 6 ot] nt V quamqutun]
h
qiiniii U 7 TnUas] sM (corr. vt- 2) 8 hoc om. H 9 Dätcuderiiuij V
» Bit (-m.3) B L CAELl FlBMUNl LACTANTI DE FALSA äA-
PIENTU LIB in EXP INC DE VERA SAPIENTIA ET RELIGIÜNE
LIB IUI FEMCITRB I.EGICNTI VITA IN XPO llrV BjJ. CAELl
FIRIIIAXI INSTITVTIONV DmNARVM LIB UI EXPLT INCPT
LIB IIIT [)F VERA RKI.IRIONF. ET SAPIENTIA VN IT DCCC-
ii c. Versus Numero duo milia ocdnpeDti; cf. OmontJum. BMiothhpitr de
rtcoU dt» rharUn ISSI, jhuj. '>fi4) HIC DICIT DK NATIVITATE ET DE
PASSlLtNE DNI XPl ET IVDAEIS K; L CAELl firmiaoi de fuLia aar
|iieo(ia philosophorum liber-lll explieit - Imipit de ußra Hapietitia & reti-
piooe über IUI S; INCI' LIBER Uli DE VERA RELIGION ET
VERA SAPIENTIA H: nutwriptwm airet .If; DE FALSA .SAPIENTIA
LIBER TERTIVS EXPLICIT INUIPIT DE VKRA 8AP1ENTU LIBER
gVAKTVS P: DK FAL.SA SAPIENTU LIB ill KXPLIC INCIPH DE
VERA. RAPIENTLA-KT RELIÜlONE LÜJ- IUI ■ FELIClf F
XV1III Uel. 1.
1«
?Ä~BarrBWTra Em«
1 1. Cogitauti raihi et cuui animo nino sai
Ülum geums buniani ätatuin et inirum
uiileri solet, quod unius saenuli .stultilia re
pientis deosqne mnltoa esse credenüs iu t
tioriem sui uentiim est, ut nhhia. ex oculjs
A^\ ueri ueque humauitatis ihü» toneretn
S caelo sumnium bouum quaereutibus, sed
causam profecto saüculoruni uftorum iiiuta
peruHt enim relicto paiviite iH coiistittitore
bilia digiiorum saoruiu ßgiu^uta ueuerari.
8 t'lTpct>rit aut quid maloruin adtiilerit, res ipf
naiuqui' a suutmo bono, quod ideo boatu
est, quia uideri tangi eonprehendi DOn pol
ei bono congmentihns , quae sunt aeque
eomiptos et fru^les deos lapsi et Student
Bolum rorpus oiuatur alilur delectatur, moi
h<G)RBSPV] 1 ab initio libri mcepü eoi
9WI nihil Ugi potrrat 3 Cogitflnti PV «?d., €
(bogitiuiti mihi saepenoinero et memoria neten n\n
Uli uidfri ivUai), p. JJciot 13, 36 ('hat'- illo repu
cogiUlii!;, Minue. Ftl. c. J, 1 fcogituiti mihi et ouu
»«QioriaiD rf^ceii»cnti^, Coaaideninti BRHS pw
Imperator B, coustnnti ii?^. S; cf. Prohgomena
Bettmannm 5 quixl om ff siift-iili am. P st
i^tiMcipientes BH ti crfdfi i*'-< '•"■'i iTt ^.^^^^l— i— i
Firininiii Ltiotanti illuin. tuttt. Üb IV 1.
27&
cum liiis et ruui liunis roriiüiHtiluis quansinun^ quia niorti
corpus oniuf suliit»iMuin t.st. insHcut» est igitur huiusmodi 4
religioiif^s iniustitia et inpietas, i^ieuti fiierat neeesse. tle^ierunt
el«nim uultiis suo.s in caelum tollere, sed deorstiin nient«s
^B lioniinuni depiessat« terrenis ut leliginnihus, sie etiam bonis
inhaerobant. secutuni ej:t discidiuni geueris biimaui et frau.s 5
el Defsif onme, qitia spretis aeternlR atque incormptis honis,
qiiae sota dement ab homiiif ('oneupisei, teniporalia ei breoia
inatuenint inaiorque homiDitms h<1 mainm fides fuit, qui pra-
utim recto, quia piaeseutiuB fueral, praftulerunt. sie huma- 6
nam uitam prioribus sacpiilis in clarissima liu'o nf*rsalam ealigo
^ ae tenel.i-He coiiprehenderunt: et quod huic pranitati cougruens
^B erat, postquaiu sublata sapieuüa est, taue demum sibi bomines
^L|jftpierititnn iiofiicn uiudieare eoeperuut. tum aut{>m nemo 7
p^FnipiHUii nopabutnr, eum oiunos erant: utinamque nomen iliat
aliqaaudo publicum quamuis ad paucos redaotum t&men uim
■ suain retin<<ret. posscnt eniin fortasse pauci Uli uel ingoiiio 8
uel auctoi'itat« uel adsiduis hortamentis Uberare populuui uitiis
et erroribus. sed adeo in totnni .sapientia oeinderat, at ex ipsa
n Hominis adrogantia nullnu] eoruni qui aocarenttir appaieat faissc
IBapienlcm. et tarnen prius quam liaec phüosophia quae dici- 9
AUCyOHES *i B.] ef. Ouid. Metain. I IS» ts. g 8) cf. Cic. Tu«. V S. 7.
B(G)HHSPV] I post dÜK escifUste «uis ioanibus (c/*. K 12, t3) utl
siiHik RfH(»>Mi>, (hifl dii« .SrAfW/ii« i-oiijorbiis sie IT, rorporibus F
qunesiueniut H Z ouiuf corpus Jt hui'us mundi S 3 religionis UP\
-18 M -«8 eorr. P^ «t iiipWlAs om. R sicut H 4 fiiini BSIfP
mM (pr. B aild. ni. 3) P iM] et B munt«s S'*' a Meutes in-
fl^ eoäici$ G pag. 73 (41) pnttie totu leda 5 hominis P reiifrioDi-
1)U4 P^ i\ iiih'^Miruiit (n «. /. ertts., q%wd add. tn. S) B. (hcsoruutj <r
7 oiiinc oiw. H. oniDe^ (exp. m. 3) P »jt-tis (^ er.) S, sj>tis (i. e. «per-
ris^ V 8 toiDpornlia] cor|ioraJüt ff iniiior ff mnliiiiil iirauum if
^^ fideV P; impetun ffeumatttms 10 rMtö tt r«ctü S* qui»! quouihm Ü
^B pnteMutiuni B, yrvsenüs H II u«rB«tA ff 12 ois | pniehenderuot
^1 fa. del w. 3) B tin-i'c V> 13 erit H^ tum (sed m tx nc BV BS
^V homi - Hapientium (torr. tn. ü) V 14 s»pi(5nfia« B, s|it]i>ie|utiae] V
tu fviS) H 15 utjnnin U lt> .-üiqiiiindo om. H ad] npud ff
17 r«tm*re«l ft ^nal. ras. ex W> B 18 uel adniduis hortimifutis om H
alt. uel om. ff a uitÜs P 39 oecideruot V 20 Mlmganlin] «dro-
Dti adsumtioDe B iiCM^retur G/f 21 et] eed F quaeque V
18«
am — UUUJAAIUUX MWWIlf mW UXUA VUVtU 3 — AlUUlV —
11 homo oisi qai sapiens est. sed ei cot«r:
slulti Tueruiit, dc Uli quidem sapicntes, qt
12 aere indicio stnltorum potest. adeo ab
ne postea quidem tncrtiscent« doctrina
ingeniis in id ip»um semper intentis potu
conprehendi. nam post illoram Septem s
crndibile est, quanio ittudio iiiquiri'ndai^ n
18 exarserit. ac primuni iioinen ipsum sapiei
mnt seque nou .saplentes, sed studiosos i
quo facto et illo8 qui teniere ^apieittiun
raiit, eiTorie stulfcitiaeqne damnarunt et t
14 rantiae. quam quidem uon diflitcbantur.
ram natura ingeiiii^ eorum quasi mauuB
nem posseut aliquain redd^^re, testilicari
se, nihil cernere. undo multo sapieiitiort
B(G)JinSPr] 1 gel (i. e. fjwt, wd t add.
iimeuta] inueiüretur P scmttm V 2 &a] mi
desinii eodieis G pag. 72 (41), sfquitur pag. 73
nihit agnosci poterat 4 in quo // 5 bom
ittri 5 dici (alt. i ra» ex al. litt.} V 6
umitesl homiD(^» II 7 ne illl quidem snpientes oi
ingpatio reticto add. V^ 8 bis BHSP 'a'fml
FW. ex tult) vt. S) B 9 n« om. P inoreslni
in ipsam B, id in tp<>um H, ft id ipsum V \
(». i. m. S) potiierit B, noti potuit U, iidd {Mitucr
in rag. percipi corr. B* ac (»ed del. m. 1) m
diuin. inst Hb IV 1—2.
377
I
ii'
(insipientes esse) aliqua ex patle uideront quam Uli qai se
eapere credideraut.
2. Quare si neqae Uli fnere sapientes qai saat apppllati :
n^qne posteriores qui uou dubitauerunt insipieDtiam conlitori,
^uid suporest uisi tit nUbi sit quaereuda sapieutia, quia uon
est nbi quaerehatur iDiit>nta? quid autem putomus fUisse !
causae cor tot ingcuüs totque temporibus sumiuo i^tudio ac
labore quaesiU nou reperiretur, nisi qiiod t^ani philosophl extra
fiues ßaos quaei^ierantV qui quoniam peragratis et exploi'atis ;
omnibas ausquaiu ullam sapientiam conprehnndeniiit et alieiibi
esse iUam nece^^e est, apparet ibi potissimum esse quaerendam
ubi stultitiac tilulus apparet: cuiuH uelameuto deus, ue arca-
nnm sui diuini (tparni in propatulo e&set, thensauruiu sapientiae
ac ueritatis abseondit. nade eqiüdero soleo miiiiri, quod cum -
Pj-tbagoru-s et postea Plato amore iudagaudae ueritatis inouiisi
ad Aegyptios et Magoe et Persas nsque peuetrassent, ut earum
gontium ritus et sacra cognoscerent — suspicabautnr enim
sapientjam jd religione uersari — , ad ludaeoä taatum uon au-
cesserint, penes quo» tunc sotos erat et quo focÜius ire potois-
sent. sed auersos esse arbitror diuina prouidentia, no seire i
posseat ueritatum, quia iioadum l'a^ erat atienigcuis honiini-
bu8 religionem dei neri iustitiamqae notescere. statuerat
eoim deas adpropinqaaute ultimo tempore ducem maguani
oaelitus mittere, qui mm perßdo ingratoque populo ablatam
EPITOME 6— lOj c,35.5. 22—278, 1] cf. o. 38, 5 ut alium - onu-
'■)KHfiPV] 1 insiinVnt^s esse addidi; cf. insipientiam confiforj c.S,i
aideruntj uidere cum fdd. tjmbmd. Heumamtas qui om. ü 2 drodideruat S
kinc ftrt iueepH rodici» G pag. 74 (177) ter scripta, in qua niliil agnogei
foUna 7 cur om. H ao] Pt HSV 9 ijua^nueniiit H 10 llUm HV^
tüiobj (kU) Ulam necesse est V 12 atujtiti» R post ciiius add. sab
«. recentisa. P den« ne owi H iiö« (o f er.) .% dm, »ed c dtl P, de V
13 suij fnrnmi sni B diuioi sui S 1o' B* osse H thonsauruni II,
UiuAunun B, tiipsiiurutn HSV, thcösaurum fexp. m. 3) P H eVqoideui
B*c B\ qnidem S in üiuei^titraudae H aocuuiii R 16 ut anU Miigoa] iw ÜC
17 ritus et om. V auspitMititur P* (corr. P^) V 19 pncoea f&e «e e^ £>
sriro ex ire If^ 2U scire om. P', sed ». l. post Derilatvm add. oogüOftoertP*
21 qutt ff, '■\a'uk (q add. m. 3) P 22 aeii dei B In'noteecere P>
24 perfldo (o in ra». m Ü litt, m 2) B, pari. rag. er pttnuitto ? V
haerLM», ul diuelli utrmnque iiou potiMlt.
t 3. Dftorum i'ultuü, ut in pnino tibro docui,
pifntiani. nun iiknIo qnia dinintim animal. ho:
rru^lilin:^i|uo sulfAtcrnit, sod c|uja nihil ihj (II^h
hciat ad iiiorett PXf;ol(^iid(^}i aitaimiue fonnand
inquisitionem Aliqiiam u^ritatiH, f^A untuiiunrxl
3 qui non ofHiri» uieiitis, sed rainisti^rio üoqiorl
ideo non (*»1 iila urra religio ludiiMuda, quia
utrtniiswiaij preeceplJH <>nidit ffflcitque metior««,
qaiu religionfm id c^t i*iiiiiniam pifHaUm non
3 aera sapi^ntia. nani »i diuinitaH. quae giihernat i
tDcrtfdihili beoffirt'ntia i^eDa<* hominnm nnfUtuw
terua induliL'fUtia fourt. uuK prof^rto ffratiAm
honuntii duri, üac (':on!4tarvt hoiriini ratio pieUti«
stihns beneficÜs extit^frit ingrata«. qarid otn «iit
4 quoQiam i^tor at dixi philo*^hia nt n-lij^io dA
SQDt long^qu« diücreta, siquidem alii Noiit profn
tiae, pf»r qaos uiiqae ad d«Aii non aditw, alt! n
Stiles, per quos supere oon diiurilnr, apparpt a
5 uiTani .'iapientiain dbc hAOf r^li',fi'-Mi"m. idHrc<
phia potuit ueritateni conpr<'h*iid*^*' 0*^ r^lrifio dM
6 sui, qua earet, reddom. uM aaUtn mpwiitia
EPITOME 18-171 «^ ***■ '^ la-g?» M| ^ W.
fl
dioia. iMtt, lib. IV %~».
279
lliafptffthiU QüXa ttihamt*^, ulruinque esfte oenim nece«üe efit,
qni« fit iu rot^ndu Mpt^rf df*bf<iuua, id (wt MÜrn «luid uuhut «t
qar«rnodo Mit colpodiira, et io sapicndi» col«r« id cft rf ul actu
quml NderiinttJi inplfr*!. tibi **rgo ftftpii^ntiA cum rt^Ui^oat?' 7
• c-oaianKitnr? ibi scilirH ubi dtruH colitur udok, ubi uita ^X
«ctuip otnnii vi annm capat 4't ad onaiii »ummtim ri«r«rtiir,
dwiiftu*' idi*ni mint docUtrvH itapi^nliai* qiii r4 d*«i sac^rdotos.
n«c laniiHn mouttat qD^m^nain quia Ht Ha>>p(> fHdiiin i>hI *'i ficri R
poteatf ut phibmophuB aliqais deoram sui^cipiat »ariTiioiiuni:
w qaod ruiii flt, dou tarnen coniungitnr philoMophia c-tuii K^ligiouL',
>n] et philofiophia iat«r aacra c«sKabit, et religio, quando philo-
•(Ophia tTaotabUor. Ula «iiini rHii(if> tnuU tni, uon taiitum 9
quia matonun «at, mmI quia ritux eius in mauu et iu digitii« vat^
non in cordn aut in liugua, Hicat nontra, qaae aera est. id- lO
t rirrc» At in aapiontia r^lig^o et in rf>liKiouit Hapi^^ntia est ergo
uon pot«fti (»«gregarif quia n^pfu* niliü aliiit est uitii deum
ifmiD iiiiftis ac pm cnitilms honoraro. multonim autem d^o- 11
rum calturn non t«f)Hi* KRt^undiim naturain «Hiani bot! argumento
coJUgi t't (Mopreh^ndi pot^Ht: ornnem deum qui ab tiomiue
K eobtuj OMMSe eat inter aolb^niiHiH ritu» et precatiüiies ]>atrein
unncupari, iion tantutii bunoriK gratia, uttrnm etiain ralioni»,
quod et antiqnior i^t homine et qii(Ml uitam dalutem uictom
EViTOMK «711. I3-33J rf. c. 2, 2. 14-17] c. 80. I (et quid«in
HIUIHPV) 2 Mpcrn duliemiu Id cat »Ire tn «pad'o trUrt^ add. r>
iilvKt «LC idAm j9>, (f«m .Y S in om. if oolcru fa'f. <i ex \ m. tl) V
trv) tt r« /T utiiin P A qiKtd] qal fi «cimu« Jt ibi (jpr. i ej: u; <9
Ml.liiiKu' i'» 5 Ibi om. B, tra». 8 an iiiUo actu«? rf VT IS, 3;
tu 1*J.U:V9.33 6 lid fallt« unam; om. B 7 (ubi) denlquc llfumaimuM
>i et CrtHf^ «anp»; om. .?P iit flloiwftis m »p<i*io rfUctit add. F'
doonim om. P mmitat V nccrdotum J7< 1' 10 ät] uiiilt 5 pfailoflA P
1 1 «'«Mnail /; 12 lr.i"Utur H «it ex et /' 13 s«^ P^ maauv (t m 3)
ditciti* it, niKDU cl dlidtia // U iu>'d< P^ in fanf« Ungua) om. H tio-
■trft« HarUItu» Ifi T«Ufio et itf P* religio — segreg»rij irli^o 8iipi»titia
Mt orgu nt in rrliiciono non potstt legragari B 16 pot««it P 17 iienim
(l«uiu JK 18 rultut P fdd. tmot V 19 pot«tt — colitur nnci'sso]
poleti deom nooMM est H cöfpmvhontli /j omacm deum] oinDe enim H
quIJ qnod /f, t|ui^ fiug). m. 3> /' 31 ki^'><^J «ansa B neratn etiam
OM, P, «imI «Ü /» S2 »t quod V homine» (m er.) B Dictum^ B*
Firminui LaotauH
oxtpris nationibnü reuelaret qua do re iu hoc libro adgrediiir
disputaiL-, si prius ostendcro sapientiam cum reiigione sio co-
haerere, ut diuelli utiumque non posmt.
1 3. Deoniiii ciiltus, ut in primo lihro dociü, non habet sa-
pi^ntiam. non modo quia diniiiniu aniinal, hominem, tfrreni« K
fragilibusqup substt*rüjt, sed quia nihil ibi disseriltir quod pro-
Üciaf ad moros excolpiidos uitanique furtnandam: nee habpt
inquisitionem aliquam ueritatis, sed tantuininodo ritum colendi,
2 qui non ofticio inentis, sed ministerio corporis non3tat. «t
ideo non e^t Ula iK^ra religio iudi(%ißda, qiita nitlUs iustitia^ u
oirtatisque pi-aeceptis erndit efficitque moliores. ita pbilosophia
quia rHÜgionciu id est sniiiiuam pielatoni non hat)et, non est
s uera sapi^utia. nam si diuiniias, quae gubprnat htinc rnnDduni^
incredibiü beneficentia geuus hoininum sustentat et quasi pa*
t<?raa iiidulgtMitia louft, uult pinfcfto gratiam sibi r*>forri et a
honorpHi dari, ntn; t-oiisUre honiini ratio pietutis potest, si caele-
stlbns beneficiis extiterit iugi'atus, qaod non est ntiqne sapientis.
4 qnoniam igitur ut dixi phUosophia et religio deoruni diiunrta
sunt longfqne lüscivla, si<]uidi>m alii sunt professores sapien-
Üae, per quos atique ad deos non aditur, aüi roligioneä auti- n
stites, per quos sapt^re non discitur, apparet nei! illani esse
6 neram sapienTiam nee hane religionem. idcirco nee phÜoso-
phia poiuit ueritatem conprehenderp nee religio deoruin rationctn
6 sui, qua caret, reddere. ubi anteni sapieutia cum religiooe
EPirOME 1:J-17] i\ 36. a 18—279, 14] c. 36. 4 i.
BRH8PVJ 1 «xtfTi« edtl. conl c. ä, 5 Mirmgemt hominibus;; JV
IS. 2; EpH, W, 5; arfrf« 'Ctfpritin' JII ISS, 10 Hartti; fteteris fuet cwt-> ^
adjfTTflior fl" '2 sK\imit'm TT religiii'nc P* cniwri'Tvt. H 4priore5PI'
6 fnigÜibua H subternit ff qiu» liihü — u^ritatin »cd (8) om. S dis-
»crit B profifint'iit' B' 7 coIeiMo« P ttitam P 9 reHt»t H et
om. ff 10 religio uen» HS 12 ijnia] qua« ff rrligionem] ueraiu
reliffioneiti B 13 ai fiel P* diiiinLitiu V 14 incredlliÜi««« Cbmer.) H
benofldeutia tsed alt. i ». I. B') HffV hoiiiiiiii ex Inimanü B sustj-
nuit B', part. raa. corr. B* 15 iiiiU] ut ff jfrati:! // 17 institiril ff
ingi-atus ^tus ex tia m. S) R utiqiie (1 rm. rx n) B enpienti P
lö diiiincta BB', flisiiinria n^SSPV 20 addiMir P, a-ditxir (d er.) V
ant^stitea ffV 21 ucram Mse ff essÄ" V
diuin. inst Itb. IV 2—3. 279
in^eparabüi nexa cohaeret, utrumque (*»äo luTuni m^ceHse ost,
i|iiia et iü coleiido sapcrc debemus, id est scire quid nobis et
quniiiodo sil c'olf'aHum, et in sapiemlo coler« id etil re et actu
quod scierimus inplere. ubi prgo sapicntia cum rMit'one 7
» coniungitur? ibi scUJct^ ubi doos colitur uuus, ubi uita et
actus oniDis ad unum capnl et ad aoani summam refertor,
deniqne i<lem sunt doctores sapientiae qui et dei saoerdotes.
UHC tauum uioueat ((uomquam quia et saepe factum est et fit^ri 8
poteet, ut philosophus aliquis deorum üuscipiat sacerdotimn:
10 quod cum fit, nou tarnen coniungitur philosopbia cum religioue,
^ed et philosophia iuter sacia ccs^abit, el reli^'io, quundo philo-
Sophia tractabitur. illa eniin religio muta est, non tantum 9
quia rnutornm est, aed qnia ritns eius in manu et in «ligitis est,
non iu corde aut in liugua, sicut nostra, qua« uera est. id- 10
1 Circo et in sapientia religio et in religione sapieiitia est. ergo
uon potest segregari, quia sapere nihil aliut est uisi deum
ut^rum iiiätis ac piis cultibus honorare. multonim autcm dco- 11
rnm cultum uon esse secunduin uaturam etiam hoc argumento
colligi et conprehendi potest: omnem denm qui ab homine
■0 colitur ueceBse est inier soUemucs ritns et preeationes patrcm
nuucnpari, uon tantum honoris gratia, uei-um etiam ratiouis,
quod et aatiqnior eBt bomine et quod nitam salutem uictum
EPITOME ^T 11. 13— 231 et c. 2,2. 14-17] o. 36, 1 (rtqitidem
— 'ticendiim **st). 5.
BRlfSPV] 2 sfipf^re debeinus id est scire m npatio reticto add. V*
i*l'-5t ex idem S-, item 3 ü ia oiii. B colenj (alt. i^ ex l m.itj V
n-| pt re H actnin P 4 quod) r)iii £ !4C4uiu3 J{ ibi (pr. i er ii^ 5
4«l<if iitiv P3 5 il>i om. B, trag. S tut nitao actus ? e{. VI 12, 3;
111 19, 9; V 9, 23 tl iid (ante uiiftin^ oni. B 7 (nVi) dvniqui* Heuntanntut
9 et (ante tsii^^e) om. SP 9 ut filosofus tri tipatio relicto adrf. V"^
deorum am. P suscitat V sac«rdotum W' V 10 fit] uiail S pliHofia P
II t-fssnuit S 12 tr.vt:ttur H est ftr et P 13 seki' P> raauiiV 6 m. .y)
dinriti*- lt. iNiinu '?t diidtis H 14 no'n' P' in (ante lingual om, R iio-
stra«-' Uurtetitu 15 Teligio et in' P^ religio — segre^arij reÜt^o ffapieutia
est «rgo et in rdigioue non potost segregari R 16 pntesit P 17 u«rum
deum R 13 cultu» P edd. wniet V 19 potest — colitur opcpsw]
potMt deum neoease est R coipriiphcndi B omnem deumj omno euiiu H
qui] quod H, quia (exp. m. 3) P 21 in^lia] causa B u«rum etiam
om. P. «ed et> P> 22 et quod V homine- (m er.) B uicttitiiX).' B>
1
980
Firmiani Lkotanti
12 praestat ut pat<>r. itaqiie et luppiter a prec&ntibas pater act-
catar et Saturoas et lanas et Liher et ceteri deinceps: quotl
Luüüius in ileorum coucilio inridiH:
ut
neDio Sit nostrnm, quin ant pater optimas dinam
aut Noptunuü' pater, Liber, Saturnuj pater, Mars,
lanuf!, Quirinns pater siet ac dicatur ad unnm.
18 quodsi natura nou patitar ut sint anios hominis miilti pairt^s
— ex uno enira procreatur — , ergo etiaiu deos multos colere
14 contra ualuram est coutraque pietatem. unus igitur colendos lo
est, qui potcst aere pati^r nominaii: idem etiam dominus sit
ueceäse est, quia eicat potest iudulgere, ita etiam cohereere.
16 pater ideo appellandus est, quia noitis multa et magna iargitnr,
dominus ideo, quia castigandi ac puniendi habet maximatu
potestatem. dominum uero eundem esse qui sit pater etiaiu is
iuris ciuilis ratio demonstrat. quis euiin poterit ölios educare.
16 nisi habeut in eos dumini potestatem? nee inmörito pater
familias dicitur, licet tantum filios babeat: uidelicet nomeu
patriß conplectitur etiam seruos, quia 'familias' sequitur^ et
nomeo familiae conplectitur etiam filios, quia 'pater* autocedüt >o
AVCTORES i 9*.] lib. I frg. DL
BBHSPVJ 1 et om. H, ut S iuppitnr V a om. J2 2 et mn. H
mtur^na' P^, Haturui» V poH Über hoc ex 6«. saturntifl pat^r man« iauui^
(jiiiriaus jiater H S InciUiTis S roiiicilio F* 4 «t V, idem m fine
ua-!fwi scr. Marxita', ftud. Lticil. pag. 54, dti TlftSP, utino H; uti :uniic>
wi fine tirrsus scr. ßtieftrennutt (frg. H); nemo ut sit inifium inxe^ii u^rnui
faeit LMuelierw 5 »et BV, quod ex 7 »umptum essf. rjristimo 6 avt]
Htqtte V iipptunum] iienitnus P pater om. B^, a<l4. B*, pater*'*- M
Liber om., saturnas — quirinus pater Ate om., aed pom liber 2 intrwiit //
pat«r oiM. B 7 siet B, n'i *t BSP, f( H, sio et V ao] hoo ao B, hoc ff.
bau a ad UQum <mi. P 8 patietur 12 9 ergo V ^Uain] »t B
10 iiniua V L-ok'urluni V 11 patfr noiumari] pominari sie V 12 qui B
sie ("im. 2?) S coborcpre BS', ooercere reU. U dominus] d& 77 »cj
et ff 15 uero om. H 16 dwnonstxat nitio HS'^ filios possit H,
fllios potcrat V 18 tuiti/// ex tuttum B habet ff 19 etiam et ff
neniOH — conplectitur (äO) om. P rouploctitiir iftiam om. B familias]
familiae R, familia V familias — filios quia om. IT 20 Alini BV
diiiin inst. Hb. IV Z.
281
unde apparet rundem ipsuni tn patrfni esse semoram et do-
Iminiim filioriuu. Ueiiiqu«' et filiiis mauu emittitiir tainqtiam 17
senilis et seraus liheratus patroni nomen accipit tamquam
filias. quodsi propterea pater fainilias nominatur, ut appa-
reat euin duplici potestate pra<Mlitiim , quia ot indnigere
debetf quia pater est, et cohercere, quia dominus, ergo idem
senilis est qui et filins, idem dominus qui et pater. sioat 18
igitur natura« necessitate non polest esse nisi unus pater, ita
nee dominus nisi unus. quid enim faciet seruus, st mulii
H> domiui diuersa imperauerint? ergo contra rationt^m contraque 19
nuturam sunt religiones laultorum deorum, siquidem nee patres
kmolti possuDl esse nee dominif deos autem et patre» et domi-
Qos ouncupari necesse est teneri ergo oerilas non potest SO
ulj» honio idem mnitis patribus dominisque subiectus est, ubi
is aiiimus in multa di&peräus huc at-que illuc diungalur, iiec :;t
habere uilaiii firmitatem religio potest, quaudu certo et stjibili
I domicilio earet. cultus igitur deornm ueri essi* nou possunt, 23
^H eodem modo quo matrimonium dici non potest ubi mulier una
^B multos uiroR babpt, sed haee auL meretrix aut adultera uotni-
^H uahitur: a qua enim pudor castitas üdes abest, uirtnte careat
^" uecesse est. sie et religio deornm iupudica est et iiicesta, 28
1) quia fide caret, quia honos Üle instabüis et incurlus uaput at-
^m que originem non habet
^M BRÜSPV) ] 'undc pi 2 mitütar RH 8 & pAtroDo P uoepit V
^H 4 qaidBi B\ eorr. B\ quod id H S dupplid V et om. S iadul^
^^ gtn Äf quifll nt. P, qua V 6 est um. P ooheroere BS. eoepere i?'.
cnpere SP, ooercerc HPV quia| ut P, qua V argo idem senius est
qui ei Hlius Com. idt'inj dominuit qui (om. ety pdt^rif. 1. aää. B* 7 eiiteiu /{>,
etid«m JP 9 douiinj* (s er.) S. dtnuim' P>' 10 inptjrauiiriut B,
imp- «tt. 11 de»orum (a er) V neu om. P patres V^ 12 pos-
wiit B eue possnot ff nee ^l et & 8 l ndd. P^ 13 lumoapu'ü) B
^rgo] ergo iiero S 15 pottt atque uerba siibjetitas est Ubi animus n*
pttit V diuulgatur B, uagrttur B, diiiiyiiiur 7> 16 haböiiv, P>»
potest«*« (%\X ? er.) P certa S^ «t om. V 17 powteot F*' 18 idem V
lö Wut iai^f raert'trix) 5' «it adulter» aut mi?retm P 20 a« (t er.} B
pudur (r ra»- tm *) V 21 iai^sta] inc^rta est V 22 nirmit (>r;t. ut. 1
u
%ulS) B oaret quU] cuvt dum multis seniit quin US bouuü (h ». 5,
u «JE IB. i, sicj B et ow. H inceHlu» 5
^
S83
FirmJani I.actanti
^
1 4. Quihus rebus npparet quam inter äewconiuncta sirit saplontia
tit relt}(io. sapientiii äpectut ad tilioi^, quae cxigii aiuoreiu, re-
ligio ad sinnlos, quae exigii tirnorHin. nam swüi tili patrem
diligere delicnt et honorare, sie hi dominum colcre ac uererj,
2 deus autem, qiii uiius fst, quoniam utraiiique pi^rsonam sue<ti- »
net et patrif« et domioi, et aiiiare t'um debomuij, quia filii
samas. et timero, qoia serui. uou potest igitm- uec religio a
aapientia separari nee rfapieiitia a religione secerui, quia idem
deus est qui ft intellegi debet, qiiod est ^apiimtiae, et hoaoi-ari,
3 quod est reti^'ionis. sed sapieuiia praecedit, religio sequitur, lo
quia juius «tit deum scir«. coiii^cqueiis eolere. ita in diiobus
Doiniuihus una uiä est, quamuis diuersa eäse aidcantur: alteruiu
enim positum est in sensu, alteram in acta; sed tarnen similia
4 suut duobus riuis ex uno fönte münuntibus. fous autem sa-
pientiae et religionis Jeus est, a quo hi duo riai ü aberraue- i&
rint, arescant necesse est: quem qui ne»ciunt, nee saplent«»
5 esse pttssunt nee religiosi. sie fit ut et philosophi et qui
deos colunt siniiles sint aut filüs abdicaiis aut seruis fugitiais,
quia ueque illt patrem quaeriiiit neque lii dominum, et sirut
atidicati hereditatem patris non adsecuntur et fugitiui inpuni- «o
tatem, ita iieque pliijosuplii iuniortalLtattMn accipieut, quae e«t
regni eaetestis hereditas, id t!st .sunniium hoiium, quod Uli ma-
xime quaerunt, neque eultores deoruni poenam sempiteraae
mortis effugient, quae est auimatluersio uen domitii aduersus
EPITOME c. 4] cf. ü. 2, 2. 1-17J o. 30, 1. 2 s. 5.
BRHSPVJ 1 so es sit Ä> sit H 2 ^sipieutia' B« eipectat Jf
<iid) B t\uuf'] i^uin H uinurmu — t*iigit om. S^, m uig hov ninun-ui.
oultus uort> &i jwruos qui pxigit 5* religio] 8Bpi"iidiic religio R 3 qUB*|
quill H 4 hi] fit hl H, hi» (i er.) P nr) et H uereril iifiuerarl HP
6 et (anU patris) <nit. V et (ante «naroj om. V oundem H filii' B*
7 % 8.1 B, om. H 9 AfttiiPtiUH HV 11 ita] ita ul V 12 nidi-tur U
13 seiwuüi (ej-p. m. 3) B, sonsu. (m er.) P MitM» (ra tr.) P H riuws V
«t ex i/ (et; sapicntiiw Heumiinnm lö hü B, hü. fftrj». m. S?) P
riiii (ai in ras. ex 3 litt. m. 3) U 17 et (ffintt ut> wn. BP 19 hü (rxp.
m. 3) P, hi fj- in F' et] wA H 20 HriwqHitHr H\ adRerjuuntiir
(»SS' S) H^SP iinpunitate H 21 philosophi oeque S qvEe] ••qnrio
Cne er.) B, qiiK (x ex k m. 3) P 22 iUe V 2& sempiterniw om. P
24 pf^giant P'. ooit. V* animaaduersio B ucrj om. B
diuixi. iust Üb. IV 4.
2»3
ftigritiaos suan maiestatis ac ni>minis. Acum wvo osse patn-m (i
euiiilemqu^ ilomiiium utrique iguorauenint, tain cultoieij dt^orum
quam ipsi üapientiaß professores, quia aut nihil oinnino coli?n-
duni pntaueriint aut religiones falsas adprobauerunt aut, etiarasi
uim potestateinque summi dei iutellexeruiit, ut Plato, qiii alt
anum esse fabrieatorem rauiidi deum, et Marcus TuIHus,
qni l'atetur liominem prat'clniu qiiadam eondicioiie a
i^iiprfiiio deo <^äse geDHratum, tarnen ei dehitiim cnllum
taniquain suniinu patri uod reddidcrunl, quod erat consi'qutms
ac ueeossahum. deos auteni noque patres neqae dorutnos 7
es8p posäe noti taututn inultitudo, ut 8Upra osieudi, »^ eliain
ratio di'trlarat, quia aoquc lietum esäe a diia homineiu traditur ne-
que deos ipsos antecedere origiaem hominis inueuitur, siquidem 8
fuisse iu terra huinint'ft ante quam Vuleaiius et Liber et Apollo
et ip:«c liippibT iiasctTOtitur apparet; Hcd iii^que Saturuo fictio
homiait; Deque Caelo patri eins adsigoari solet. quodsi nnllu» 9
eorum qui coiuntnr forntaRse a priucipio atque instituissi*
hüiiiinem traditur, nullu.s igitur ex his pater hominis iiuiicu-
j>ari potest, ita ne deus qiiidem. ergo fas uoii est nenerari
10 HOS a qiiittiis non .sit homo gmieratua, quia neque . . . . a
miiltis generari potest. uuus igitur w solus coli deUpt qui lO
Toacm, qui Saturuum, qui caelnm ipsum terranique anteccssit.
11 hupra] c. a ii-2a.
AlWTOREH «1 ef. supni I 8. 1. 7) d« Ic^. I 7,22-
•
BHHSPVJ 1 nr om. U nntiiiaia ffeuuiaitnus uem* V mm pa-
trera om. V pstremj pareutum U 2 utrimque H (looniui' ff' 8 qui-
fa tT.) B, qui // iit (ante nihil^ S, aut»'iii P 4 alt. aiir (^ er.) S etmmi
tiiin] ptiam suum V 5 intclleScr- V 6 ■ m - emtullius att S 7 qoa-
diim] qaititii «^ wirf. Ä', quitlom corr. R\ qtiidain 5', n in e eorr. .S*
foutemlidüiii' «c V ü «tiniiuo rVjrsuproiuu tnB)B*V M täquä/ V rvddit
("jM I?) sie S U iioft issH a-as. Don B 12 ßcliiw ß>, fincttira //
« diis] üb his ß/' 13 lioiniais origißpin H bomines V^ inuenitur —
fictio hominis (t'O in in/*. 107. add. P' 15 at om. P (i. e. P^) pont
ips« ». l. qi| (I. f. rjuoiiiu'^ add. i*' iuppitur V nosoeretur B ÖiituruoJ
fictumo V ftnetio // 16 patri oitu) pfttritiiu V ixilli H 18 ü& R
20 W ff* poni ni*qu<» (miuiu proliahile eist alio loco rsse tnntnnm) intfr-
cidisge mUti tUderi HXtjnifir.nlHim fere hnrc nb ei» aiit^ quos ips« ittoi fiiit
Df^lDf 31 UHUS — rlnbet add. P' 22 qui (ante lüiiCuruuiu; ont V
t«rr&nique] qui tcmitiqne Jt
2U
Firmiaui Lactauti
is enim nüc^sse est boiiiinpm (igurauBrit, qui ante hominfof
11 oavluin tenamque perfecit. solns pater uocaadus est qui
crenuit, soliu dominu» imuciipiindus qui ri^git, qai habet uitae
ac necis uerain et perpetuam potestatem: qaeni qui non ado-
rat, et iu^ipiens $4>ruus est, qui domiaum snnm aut t'ugiat aot
nesciat, et iupius filias, qui suuin uuruin palreni uel odml uel
Ignoret.
1 ö. Nunc, qaoniam docai sapieniiam et religionem iion posse
diduci, 8iipHrt'st ut de ipsa religione ao gapieniia disseramui^.
'2 sentio quidem quam sit dlfficilis de rebus caelestibus disputatio. lO
Bed tamun audfnduiii fsi, ui tnlusliata umllas: p»tt?at multique
ab errore atque iuteritu liberentur, qui pani suh uelaniine stul-
8 titiae latenttiin a^peruantur ac respuual. sed priusquani io-
cipiam de «leo et oit*'rihu8 eius dicere, pauna mihi de proph^ti?
aute diceiida sunt, quoroin testiniuuiis nuuc nti oecesse vsl: i$
4 quod in priortbus libris ne facercm temperaui. »Die otiiiiia
qui uerltHtem stndet conprehendnre, non modo iutellegendiä
propbet-aruiu uocibus aDimum debet iuteudere, sed etiam tem-
pora per quae quisqae illorum fiierit diligentissime i-equireref
nt sciat et quae futiira praedixerint et post quot annos prae- w
5 dicta Gouplota siiit. aec dithcultas in bis colHgendis ine^t
Ulla. t«st4iti sunt enim snb quo quisque rege diutni spiritui;
6 fuerit passus iu&tincttini, raultiqne scriptores libros de t<'m-
pohbuä ediderunt initium facientes a propbeta Moyse, qulTroja-
EPITOMM 8 8.] c. 37, I.
BRHSPVj 1 *iB Cb er.) R rffpuranerit (lg w. i «<i ^> B S doinl-
nufl] dous H nuni-u|iuiidiis pst H 4 ar uwis ueram] nccisue V i-t)
Bc P 5 ext om. V doininiiin] deuni HP Ü ctj out i/ 8 uuui li
d diuplli Bexc.3,6, dodut-i IiHP\ de- in di- corr. P» ui om P «dt* S^*
n andi^'udum V paAeat B> 12 atqiitf] atquo nb i/, ab P 14 «it.j
0OL P mihi pauca S 15 sunt om. B t«stimo[uäa V> 16 'libris' P*
ne fiwflrem] faccie B oeä (exp. w. a) V tempenui V 17 couprc-
höndörej cugüoscere B liitpllep>n(I(i>8 B, intellc^ndo K' 19 'qua** /'*
fiiit B inqtiirere B. r^iii«ita w(,'Ho»cer« R 2ü iHv^tlxerit P^V\ -int
«WT. P^V^ quod Itnpi (corr. P^) V 21 nee difWcultÄS om. V m R
22 diuitiifl H 23 iusrtnctu S inulti»q«"; fs er.) R soriptort» Faailthti.i,
soriptos (niai q%iod seribtos RH) 2-4 luojs« 8P, inoysen »c BII.
mose Jtj m8e sie V quo P', corr. P'
dittiu. inst. üb. TT 4-5.
285
I
□am belluiu aoogentis fere auuj» ant«ceseit. is autem cum
per auQos quadiagiut« popnlam rexisset, saccessorem habait
lesum, qai Septem ac uigioti annis tentiit principatum. ex- 7
iade sub iudit^ibus fiierunt per aunos trecentAs 8eptuaginta.
tum matAto statn rt^es habere coopernnt. qnibas iniperjum
teuentibus per aiiuos qiiadringealos quiiiquaginta u^que ad Se-
deciae regnuiu ubpugiiati a rege Babjlonio raptique ludaei
diaturnoni seruitiam pertuleruut, doaeo septuagesimo post
aano Cyrns maior terris ac sedibns suis redderel, qui pur
idem tenipii.s in Persas .siiscdpit Imperium quo Romae Tar-
quinius Superbns. quare ratu oiimii» t^iiiporum tjeries et 8
i'X Indaieis et ex Graecis Romauisqu« Uistoriis coUigatur, Htiam
^linguloruin jirophetnnim teinpora eolligi po.sRuiit; qunruiii Hane
nltiinust Zat^haria^s t'uit, quem coiisut sab Dario rege, »ecuudo
aouo regm eius octauo meuse ceciuisse. adeo auüquioree eliam
Gra^ci» scriptoribus prophetae reperiuntur. quae omuia eo 9
profero, nt errorem saom seutiant qui scripturam sacr&m coar-
gnere niluntar Umquam nouam et receus tictam, iguorautes
A VCrORES 1 ».] cf. Thw.phil. »tl Autolyc. 181 C (139 A). 14 (ulti-
mu«)l ff. Theopha 132 P. H ss] cf. Zaoh. 1, :.
BHUSPY] I noogpiitii] nungentis BV, DCCCC S, sepüogenÜK RHP
edd. pierique; %aud rtcepi cwl. loco Thcophüi (cf. Lact, l ÜB, 2) 131 C
te>att x*'i » To6Tbiv TÜv a'^s'j'pjKpüv SifuvuoOat ripo'i'iviaTtfMv iTvsu T^ M4i>sj{v
ef. Ttriuü. Apol. e. 19 (pag. 190) (liowB aoiiis) niiUo circiter diidem
PriAint antecedit ferej fiaciere S' rmno» V »is (h tr.) P 3 iesuu V
Geptem ac iijginti BIJV, scptcm ao IX M, Vll et XX SP; semprr fere
uarütttt Codices m scribendig nufH«ru. aut post priiioijtntuui esddif«e
lüddvornm' exiatitHO aiU lad»«! post eiiode 4 CCCLXXX M 5 tum]
et B teut;uübu8 iiii{i<>rium H 9 quHdriDgeDto&/"' V südcciae Bt
9e'At?ciM P', Bodcci» JV, s(.'dechi»e R^ (h « l.) SSV, ued ohi s. l. V*
7 oppugniiati P', alt. ii det. P^ ciipti B, captiiiique S ludaoi haud
scio an ckündum 8 «.'ptucgenBimo i"^ (n ea^twue. m. 1?) V postea H
9 nunoR S icynift B^ jtoift miüor hce eftptiuoN iadaoos (ludaf-Sm Ji^,
tie mepe) BRUPV, omiii cum S 10 penia Sf^'V, peniidis H 11 quaro
cum] qun reguni V 12 tudn^s B ox om H griu>gifi H, Ckecis V
colbutiintur B 13 posseut V snoe] tAnien P 14 i(iic,«u-ias ü', u«cha-
riAs HV üub] ciun P 15 adeoj ad hiea 5, om. V untiorvs Y
16 gregis H, gr^^oU T 17 refero B soiitia^H if' sauct&m BH
■
lU uituoiitur K> re«eM ^g cr^ o m. ^> £ iguoniiit 7
286
Firmiiini Lnctauti
10 ex (|U0 fönte reHgionis f^anctao orign maitaunnt. qiiodsi qtiis
collectia pei-spectisque ti^niporihiis fundiimcntani (lortTinac salu-
briter ifcerit, et ueritatem peuitus conprelieiKint fit itioiviu
cognitA oeritAte deponet.
1 6. Deus i^tur niadiinntor ponstitutorqup rcruni, siout in -if-
cundo libro iliximus, auti'quani pnifcliirum hoc opns miimU
adoriietur, sanctum et incorniptihilom spiritiitn gennit, quem
2 filinm iiiincuparet. H quaumis alioH poRt(*a innumerahilr^s
creauinspt, quos angelos dicimiis, hmic taiiien solum prinio-
genitum diuini nominis appellatione dignatus pst, patria seilicet lo
3 tiirtiite ac niaiesiate pollent^^m. essA auteni siimmi doi tilium,
q\n sit potestato maxiina praeditus, non tantnm rongnientfs
in unnm «occs prophetarom, sed etiam Trismegisti prandieatio
1 et Si))yllarun) uatii-inia demonstrant. Heraies in po libro
5insefiiindolibro]c.8,8. KPlTfntE 5— 8) c. 37,1. 8— UJ^.37,3.
AUCTORES 9 priiiiO«."nihiiiil cf. Cypriau, Tt-stim. IT I. \\. tf2. 1 «.
JSXPJLATOHES U] Pa. -Augustin. o. qninquo haftwsea. uo|. VJIl
appendic. p. 3 K Muur. : Meriueü, qiii latiue Mercurius dicHur. «oripsit libniin
qui Mf^i xikn^i appellatur id est Verbuni perrfolutn . . . »udiamiis tjuid
loipiatur Mercuriiis dv iier1;i> perfevto. domiuii« iui|iiil el ouiiiiuui faotor
di'onin) secundiun ferjt dominum fdi^iun ncnltendum?). (Fl ot post
fittiitM itt fHttpndcr^^t quid (iixfrifc, rt^pet-üt »tdixit: quoniani orpo huDc
ff^cit. primum et suluiu et iinum, bouus aiitvni ei utfiu& e^t i<t
pipiiissimiis oiunium bonorum &t si*qaitui' Uftatus vsl. nii
uol cum qua laeUtuä psb? dient fpsa supieutin dei, fUJas dei: ego t>ruin
Dui iidgaudebat (cf. aupm §8). orgo Inetattis eet et tmlde dilexit
tamqitnin niiigenittirii suiiiii. ~ M>id.p.-lB: Mi-rcuriu-i dixit: dücxit
dpu.s nnigcniTiim sunm.
SRffSPVJ- I foiit« om. V 2 pprf**ftit«iu(! S, peraiwctimtpip V S eon-
preheudft et) couprclieuderit Tf -I ueritnle» (m er.) i? b Vi (i ex 8?) P
coiwtitulor ma^hinalorfiUB B ronatitut-oqiip H sieiiti R, «ic ("m. S?) S
7 ado^ffretur HS, oriretar V sanct ■ B iueurraptibilr-ral inoornipMbU''m ci
iiirppraehpnsibilom H "siuni B' spiritmii gcimit (]ii"iii om. P 8 niiii-
Cilpart't P* et om. P postea alios H aJiosi P lujimwrnUihfi Rp,
Tnumerabiles S', per ipsuui innumcrabil*« BT, in M imuicrabües pvr
ipMUöi //; priH'tcr ipsuin mV dorlnn, miat^U. of»terunt. uol JV (n. 17M)
P'43J; aat per ipsum eiciendum tuse nut pur so iptnim legcnduui cenwt Dam-
niig ad ICpit. X LTI. not. 3, 8<d per tpaittn (i.e.vMuiem, cf.ad pug.104,if3)
ad filium »pecttit, quae »ententia nlitHa tut a rntionf Lactantii^ cf c.i/, (igg.
ft creiiis'Mit U aiigoloH] iintp angrlos V tnmen« (? er.) S H ac] et JJ
18 tri5iiu-go:^ti B 14 et oin. H unticinia JV, imliriiiationes P, uati-
dinin. (nst Hb. IV S— 6.
287
qui /.ifo? ti'kf.ci inscrihitur, bis usns est «erbisj b ii6ptc(
Xflti twv woivTwv xoir,tii5;, Sv 6ebv xaXtXv vevo)i.{x«^ev, c-set
TCV BeÖTepsv eiradfiss Ocsv fipaxbv x«i «Io6t;T6v — aieÖijTsv
8£ fifiitt oü 3i4 "ti oicOivecOat «ütcv, Tept fis loyTou, icd-
B tepsv aÜTc; ato^aivsTKt ('TJ ;ai^^ ci7ctOO({ ^if;6:^78Taii), äXXa 5ti
KVrroMR 1-288. 31 c. 37. 4 8.
AVCTORES 1] p. r>l» Patric ; cf. Ps.-Apulci. A»ekp. e. 8 (p. 83, lö
Ooldb.): dominuH pt omnium conformaior, quem reote rliriittiiN dfiim, quo-
nimm a m seüuuüum ftcorit, qui uidi^ri et s^jiürt po^sit - vuiidt-ui ät^cun-
dum 8euaibQ«in ita dixorim imu i<lt>o, (|tiO(| ipHe •u-iifiat fd)< hör «uim, »n
fpse Mntiat an iioo, alio diivmiis tempore), -ted cd, quuntaui uidentiuin
scnsuii iorurrit - quoiiiain frffü huiu! f^i'it l>x hp pn'tnum i>t. a su Mininduin
uisusquv ei pulfhcr, utpot«' qai stt ouiuium lumtalu pleuissliuus, amauit
eum Qt diuinitiitia partem aunt*.
EXPJLATOJiES 1— *2«8, 4)8e(lulJn'' (ef. Mont^fiikonimn. pala^ö-
grnpfa. gniPC. p. 244 s.): hennes, qui et merciihuA et trisitiegeiitas, dielt
(ffpqtimitur grawft).
ctnia fc ras. ex fi?) V dcmonstrauerant ut wirf, fl', iii rag. eorr. J?*,
deoiarutrat S domoustraut HtTiiie» om. P i» libru (om. eoj in mg. H^
SSHSPVJ l quia B. quibus B AOCOC IICACIOC B, U>jrost*lins ff.
Mmo perfectus (gmo^m um.) P, AOroC TCflOC V ins.TibtnB ust K
ynWM omttin tu H rf:rtotui$ul ui, 3 OL B\ 1)Krpr>0C lt\ OKTpOt //
2 «il kAV J7 fÜ V IIANTUN V ttOUfWC H, HOIMHC *'. .'hOlH-
THr p", IHIHIIIC Sfdtdius Sv) CüN .S, om. P". «rfrf. P». Oll V Biiv
xaÄti' OM. P KAAIV r. bAAlN Sfduliit^ MI.SOHIKAMeN B, \€\OMI-
kAMAAAUO Ä, .\e.\OMIKATAe.N //, ?iG>OMAIKAM€X V Scduliwi tili BH
SeduUm. ffiil om. Ä, Cn P, GMII F 3 ti«] ON ÄP", OTI «drf: P», T4III V
A€nCWI.\fiH €K»0!Ha.\ Ä, CHUINCC S, CMUmiCeC P. eilUllICCiN
StduiiuB B€(IN add. P> OPAIÜN Sedtiliw xtl] Kl F pr. AlCHHTDNff.
AiCeNTON V attmim »'^Or^TÖv om. S, .MimUty V in U poni prim
«?«»»iw haec. .M(0NA'lOini\AI«rAl\HlAIA r rt m mf;. in/-, fuuc TOUC
ÜCeUArrOÜCOCCeAlA TO.N nCrfnAAI-^t cetera «JigyojrnwoiiMji«
atlS\h\\U(3W,4)(h»unt 4 <I»HMJ,P. 'MIMCI IVSWm^u* oiom.r t»]T()OIO
f«d litleraf /tropc nccfdunt ad lOolO; autem in B alia forma litttrae
S e$8t9oUt) B. il S, TOrro SrduUm AICBANCCÖAI B, Air;Hf<;ftAl RV
Sfduiitu. CCCCftAl S, AlCftCAI P: »lirtMat edd. aOiiv, Jitpl ^if ] UtTAP-
IIGPI B aitov] AVIION S KAI» P Teito«] TOf JJ T.<i-npf*\ lUUi. S,
\e nO'iePnN S*rf«/ii« 5 AHAC B aloflivnai scripsi; OICe-ITCI B,
AiCeCTAI fiSP SeduUm. AlCBCFAl V; a'^Ootta mM. pcut alv^ht-ni hoe
OnClCAfflC S f, — ffj'h]ofrai tntmit Wnrhumnihüui; Inruimm codicttm
(tadetü tst ap. Sedulium) inJi'cauil et wrhis ^ u^, Cffriw* f»,;r;ao[u» esc-
388
Firmiaoi Laetanti
I
i
I
i?e{i;9K -RpüTov xal f&ivov xat Iva, xaXb; Si aÜTÜ- e^ivi] xarM
5 Xijotv w; i2tov Tixov. SibyUa Erylhraea in carmlnis sui
EPITOME 8—289, 4] o. 37, 6.
pk*ttt StruHtw: opwc I 144 eonl. Ps.-Apulmo de hoc enim — tempore
AAAA OTI ScduÜM, AMAOrr BR. TAAAA (om. Sit^ ced «pot. rdicg 9.
Oll for». «U«> /*, AAÄO'I l V; öaX' 5tt edU.
BRHSPV] 1 €[110 J5 CCeHCIN B, om. S. wd «paL rdiet., AlCÖHC-
TAMA p, ocwcfiSLv v rnoii€Miiti 7^, nioHfiMni s, nioii€,\Anei s,
niOntMinCI P, niOlieNnCI V, rnonilMlltl SeduHw; '^r.orUiir.ti perjtiram
Lactantium Hcripsijtgf. osimdit Epit. 37, 5 B<>d quod in Rensum mittat et .
nifuiu; apud TrismeginiuM fuifse ^mr.hnu, quod Strmuua, uel itnani^vm,
quod Watitiimuthiu« fionücit. apptirri ex. Ptt.-Apuleio «ed fio quod nld«ntiuttt
sousus incunit x«l ih ep'oiv Wach»mHihiu» (uel i^t B' Öpx3\v) seeuim
oi»ü(.(.\ ff; eicNorN B, eic.Noi" s, cioor p, ecxor r, €«= Norw
Sediihtoi: »a\ i?( voSm «Jd., «»"i ih ö+iv S/ruiMiM; c/l locö» Epitovuu <t
P^-ApuUi modo adlatotf inr] Pill B. OTI FSeditiM« TOrrQN Sedulim
2 eKnoiiiceB, unoiiireN p, enorccc v. enomccN ^n^tiiiw n?o-
T'ON B>, IIPOKIN Sfdutiiis KAAUC S', KAftUC BJ, KAAOI V ÖlTTÜ B, J
Arm ÄS, Ai^Tü p, AHur r. Arror s<duiim G'^anc p 3 haa- ■
PCCIATOC B, IIIIPCCI ATOC 5. lIAHPGCrATOC V TIANTÜN B, HNTÜN 7?,
IIANTQS Tür ATAHQNB. ArA.HÜNiJ". ArAT6a> r .«/«- AfAeüN
«t fuod w^Ytir lirAIIine S habet uerha (p. :iSd, i) d«i diirfttii — [>rae-
dicat ei wnus StbyU.p.äS9,3s. cnm ittterprft. lat. IIPAl HH li. lIPPACeH B,
HrAIIH 5. HIIIH P. IHTACCN V, AHACCN .Seduliu»; iyher^'st Strwtius,
$ed cf. Ps.-Augwitin. laetatus wt ti] FC B. i(' ii, TCIA V e*!A€C€> B'
(eorr. B') Sedutüu 4 OC SeduUug lAlON B", «>rr.B>,ICAION S,TIAION F,
UIQN iSiVfJuliiut tnffri>r. lat. in S«f Phatc: Das et onininm factor. quem H
din iiomiDaro uidemiir (f*e), quia scciindum fccit dm uifilliiloni atquc soasi- V
bilem — scnBlbllem iictcm dit-o rmn Oion om. S) quia ipse sentit, neque enira
quotl utniBi ipse s«i)tiat fncqiie — wntiat om.P), »ed quod (quo S) nd scnsuDi
muDl«ui su^^rat — quia fqua P) igitur htiiio fecÜ primuin et eoliun f«t fl
solum om. S) et UDum. bonas auteiu ei iiiKtii} est et pleoissimus onmium ^
buiioriim ^boiio S), gitiiisuM eftt ft^t nm. P) et xi'mm diU-xil iielui huuiu
partum; in U interprttat. lat. add. ra. ä futnc: dbs umnium rrirum fnbri-
catAT, quollt diii iKirnn- dtHT^-uimuit, quonlaitt iti-euiiduiii diTi fei'jt uisibili'iu
et !M>nKibilciQ — sensibilcm uem dicu iiOQ qtii tcontit ip&u^ ti.-iiii df lioc,
utrum ipse xt^utiat, md quouiFLju seaüum inriotesrit nirnte — quoniaut igitur
hunc primum fecit et aoluiu »t nnuni, bonu.t u<to uisus Pst illi et pleais-
siinuii omnium bonoram, »ultanit et \iaUhi uninuiC tanqniim suum naliim;
cp. S«du1iuiji inif^rpreiatio ha«€ domiuus »t omuiuin creator, quf^iti di'iini
«
diuia. inst liV IV 6-
289
principio, quod a stnnnio di*o exorsa est, fitinm üei ducem et
üiiperatoi'em omuinm his uersibus praedicat:
_» ot rursns io fine:
AUCT0RE8 3 5-1 frg. I 5 s.; cf Th^phil. ad Autol. 112 B.
6] Orac. SibyU. III 774.
EXPU.ATOÜES -"Is.] SediUius (cf. Montefalcon.. ibiM. pa»,'. *i4ri).
Gl&(>dutjufi(cf ibid.). — Pa.-Aut^uni. ibid. p. M ti: audianuis quid ttiuiii SibylU
UKtos eorum (legetid. uidetur Giiec^rum) de> eodem dicat . alium inquit
<l«dit deus fidel ibu« liominifans (QUis hominum al.codd,) coUndam.
Qocftre censeuiUKi. qiiiasecuadam fecit deuia aiBibitvoi et »luibilem — scoai-
bilem ftntem aio, uou quia eoutit ipse , de hoo eoiiu oon est, utnim ips?
!i\']itiat, sed quia io s«nsu8 »«ubinittit H uipctcm — quouiiini t-rgo eum fcrit
priutun «t solum et UDQm. bouus »utom i>i uisus est et pleniMumus ommum
bonorom, saDctilit.'»uitqae et unld« amütiit. quiisi fiuuiD filiuoi caiiaini-
buB BR, cflrniiiit-<6 (hu er.) P suis (att s adä. B^) BB
hUHSPV] 1 prineipioin B quo B » am. P et-Mraii B pstj
•it fl 2 ia (cf. nd p Sftft, 3) S -hiH uprbi.^i' P»' 3 IIAISTO.NTPO<tMlN HP
(Md tut. N add. Pi), HATÜTPO^ON V, HAN TUN TPH'ImJN StduHw*
ti T1CTC.N B ]:avToT^ov, xtfffT^ii distingüit Ütruuiwt, opuae. I €0, »ed
ef. Sibyn. frg. 1 30; II 17; lib. J 15. lÄS Östis] (ICTIO B FAITiV
^Ri' Sj BSV, TKYkY P, TAVKrN Sedulim nXCrMAAnACIN RHSP,
XmCYMAbinaS B, lINCniATIUCeiN V, n^CrMA AIIACFIN SeduUits;
R>iiili' £* isaa; codd. Theophili 4 xarödo Castalio, KAeilTü B, KACeCl l» /f.
eecTO s, KA-eeiü p, KATceem v awh/iu», xatiOito codd j'heopftib,
KA60 et cetera H, dfxunt quae ieqwtnUtr uique ad '(tp^lpivi (6) '/iff-'
t)(|w codd. TJttophili. KAlliniTIlPA U, kOIHniTOHO B, KAllirifrOPÄ S,
KAU PHTOPA P, KAnil'imiPAT V, KAI lirin-OPA?f Sedxdius; x*i ^-rtTtipa
edd. etON B. *fi\ .SP. HftJN JtV SeduÜM; ppotS» codd. Theophiii. »fd
tf. Epit. 37, 6 Sibjlln quoqu? dvuiii dtcit dar^ni nmtiiuiD a duo fartum
HANTON S, TUNTON V enO.\01HCIIN V interpretatio Jat. endfm in SP.
timiUitna ap. Sedulium h fine] fin« ^iu^detn caniüiiis B 6 in ü rrrte
immia, Hm qund fhm fiatia constfd utrum AAAON cm AAA O.N ncripUim nil
AMArroN€iUhAtH€(iCr!IC fom. -v>m) ANAPACCirAIPfPflN B, "'AJIONAO
KAlStniC TOiCÄ\iPVCCIIC PA IPHN S, AÄIONCÄÜ KAlftClIIC TOJC^N
Apeccire PAPfis p, AAAONntikMtHocnirro k .iiiAPAi(.riirepAn'nN y,
AAAON ri(th€N eeoC IIKTOIC ANiPAICI\€ir(PAlP€IN SfduUug XkXw
XVItll Loci. 1. It)
ÄH)
Firmiani Lactsatt
et HÜa Siliylla praecipit huno oporter« cogaosci:
«ÜTC^ ffou yhitcxi 0«b> Oioö ulbv eavT».
6 fii(t(^Ucet ot ipso est dci filins, qui per Solonioueni sapienlissi-
mam legcni diuino spirilu plenuni locutus est ea quau subio-
cimtis: tloinintis condidit nie iiiiliinn tiinrum snarum
io Opera sna, aate saeculam fuadauit ine: in priDct-
pio antequain terram farer^'t et antequam aliyaso^
eotist ituiTfl, priusqnani proi'ed**rpul foiites uquarum,
ante omut'S colles genuit mc. dominus fectt rcgionos
EPITOME \ e] c 37. 6. 8-2fll. 7] e 37. 7 (Solomon).
AVCrOHES 2]Vm329. 5]Pruuftrb.«,22-31;cf.Cyi»ri(m.p.e2.S.
EXPtLATÜRKS 2] Sedulius (cf ibid.). — Ps.-August p. 4 A
(idem4C): Iti^m Sibylla dicit: ipsuiu toum cognosoc deum ('dominam
al. codd.) doi filiam «sso.
rrcepi, quod ntm solum Ps.-Auguatimu nliam, et Sfduliiis Bltcniin interprC'
tatun expressit, sed quod etütm efficit /tententiam mttgram dijuctdamqu^ et
ad ariftimriitwH tutiu/) ntjiittM aarominodntani, nüti forte iftutuitur eJxidiMM ,
nergum qui in Orac. SÜft/U. suhsequHur hiinc vXiit Y^p xa.libMa\ ßponl^
(if7ti).oi« ftioTv, ipiem tnaifn m Ps. - AmtUKttnwt qttidrm in l.ailantio
«uo tegit; äXk' 5v (iptod ftiam iuterpretatio tat. codici» P mA nuein redtlit,
in rod. S enniuHPta cum Sedutii sed quem nlterum) eodd. SibyU., quod lui
antecftlens (h. 773) oUg; upertal, unde Laciantium ttel otw* mttiorrm huite
«ffxiiut (I i'ontejcttt «irmifH« aolulum ad nliam xcntentiam defiejrisxr ap-
parci. intcrjiretatiri Int. in SP et ap. ÜeduÜum Imer altrnilü («V Sedul.,
whI ^uvui P, Hfd 4|iit>m ]dtt<ruiu S) d«di( d»>us tidt^b'bun uiris hüuurare.
aä um. Sitiytl. cf. Strunium opu$c. 1 66.
BHHSPVj 1 iitHecepil H 2 in BV redt omnüi, ttfrftum om H «»]
tOI S miVUtht: US, Ttl^U( K€ P 9»vJ 0\ i* muX ÄVJmJh« Ow« —
M»rj] e»TroN t^»N M ( A Ü, OrnONCoiitft P iuterpretatio tat. radrtn
tu '**P et ap. AäuL, tust ijHod ap. hutK utrba puido n(üer conioaUa suttt.
ad Ken. SihifU. cf Slruuium ibid. 3 et om, BHSP\ aäd. P^ filins
dfj H soloDioui-ni BP, saloninunm BHSV A iiloiiu» HV locatus om. V
imbi(!i»mu(i HP R domiuu» B Cijpnan., dnus JiSUPV; «tüpta; LXX
initiiua BBSP Ctjprinn., inirio //, in iiiitiü V t> in iaute opcrnj «. L //'.
«t iD P 7 et om. V t.'aX^MTaa om. H 8 cousUt.utri^ V et prins-
quam H »quiiniiu om. U intrr nquomra et aate oMWMin hoc uiU^-
quMD iuouti>ä cuulocareutur, cf. Prouerh. et Cyi*rinu. 9 Tfltgionp» P
poft rr^ioue» omiusum hoc ul iuhabtUbilio. ef. Ptouerh. *t Cj/jtriaM.
diain. inst lib. IV 6—7. JOI
et Unt>ü inliabitabites sub eaelo. cum puraret caelnm, 7
adpram illi. et *'Uiji si^ceriieret suaui s«(i«ni: cumHupt»r
ueutoa faceret ualiilas iiubes *'t cum eonfirmatos po-
neiiftt foiitt's suh caelo, qiiando tortia f'aciebat fiinda-
s mt^nta torrats eram pfiu>s illum dispoiiens. ego eram 8
Olli adgaudf'bat. cottiilie anteoi iucundabar ante faciem
ftius, cum laetarolur orbe perfecto. iJdrco iiluni Tris- i»
mpijistus Zr,'^;c'j^Y^t toi Osoü i't Sibvlla 5ijj.ßouXov appd-
latf qaod Uuta sapientia et uirtuto sit instmctus a (l<*o putre,
10 ut eoiisilio <MU8 At manibns utonHur in fabncatioiic inuiuli.
7. Forta^i^i' quaonit alii|iiiH boe loco, quii4 »=11 iste tatii potoiis, l
Um diM) cai'ns, et qtiod nomen habt^at, cuius prima natinitas
non modo antftcessexit muudum, uorum (•tlain prudcutia dispo-
EPITOME 7-10] c. S7.2.
ÄtrCTORES 7s.] cf. frtr- Hermi-'t. !ip l,aft. IobL VII IS, 4: wC
XfX'iTOu xs' ivo; ftioü ir,fjiti)u^yo;, *■( Ptt.^ApuU'i. A&clvijt. r. 2t> ((illK- 40, 1
Goldli.): dwis priiuipuWiis et nnius gulurontor dci. 8 Sibjlla] Vin 264.
EXPXLATOIii:S 5s.J I'i.-Aujftjst. pag. 3 F, cf. Kipilalorea ad
füg. 28*1, H. 7 s.] Sedulius (ef. ibid.) 4r,[*iojfTÖv wi Uwü iidwctit tid uer-
(nim pag, 20n, 2. 8) rit.-Au^f.t. pji^- 4 A: alici loco ßliiim dci lii^^^vKn
ap|V>Un( (sc. Sibytlnj id esl (:on!^iiiuIll uel «Dtii-iliiiriuiii.
nfiHSPVJ l pureret S'V 2 Jw^yreBanil /» et ctiw Zf 3 fnoeTOt
luilidas nabos] uulid.is faoerft deaiiper uubes Ctfpriau , cf. ta ivw w^9f) LXX
fttctiru r cumßnnaios (om. t^ii-f Ü poucbat C Cyprian. 4 fuut«« i/
CruipHaH., montcs ceM.,' xat ü; xo?tt^if<c h^Oii inriftic ZXX qiiiuido fortin
— tjßo crfim ctiij •eniin /'ft er.^ pcn^H illum dti^po^npRR . ego i'raru gtintido
faciebat fortia fQnii«iii''UU ttfrnif . pjfo fram cui jö fandameQtH (corr.
vt. 19) P 6 gaudtfhat i/ iocundabsr, o ex v 5'i" 7 otn«] ciu»
in omni teinpoir Cy}mnn., «v ;:««'. xstpü Z.XX isi-tarrttir ^ae ex a
f ( H er e m. J!?.* /' arf /^ic. Prouerbiorum cf. Iit}eiuiehtum, ZeHwhr. f. d.
Hüft. Tttfol, lts7l. jütg. 531 »».. 'beitrage tur jttilristiAchen Begettgung der
bihlMchm Ttztgextalt und Latuntnt. 11. Av» Lnrtautiu»', pag. 5i)4 id-
cirro] idcirco aiitfiii P 8 ante ijraentm Aue orratorum dci P irMKlI'I*
comfUtutflrem dd cn-atun-m . rtlNTomcr - S ACMIOrprOiS //. THMUMl'-
PON V Sedttiiwi xoS 6(t)ü] U1T9C0C ff ante graecum hoc cousiliii-
riiim P tlTMIUM'AON P, Ci'VBOrAON sie B, CrWBOAÜ.N B, CIABO-
AÜN tf, CVNBVAON S. CVMBOVAON V. «m SedniiuB app*-Uftf ow. i>
9 Sit tfiB P lU ut] ut et HS II Imr torrf Ä' ^lui H.SPK 12 hft-
bcU't J7* 1!$ ttoui U^ ouivi-oMüvrut £ pruduullaj put«utiu B, om, 3
19*
1
S92
Firmi&ni LncUnt i
2 saerit, uirtnte conatruxeriL primnin scire nos connonit nomen
eins DO aiigflis quidetn notuni es34> qui mor&ntar in caelo, sed
ipsi 8oIi ac dco patri, nee aute id public,al>itur, nt est sauctis
3 litten» traditnin, quam dispositio dei fticrit irapleta; deiDde
nee euuiitiari pos.se honuDis ore^ sicut Hermes docet haec
diceas: aTTio; l't to6tou tsü aiTiou i, Toü Oecj Sie tsü a^a-
EPITOME 1— a 5-293, I] c. 37,8.
AUCTOHES ti et 293. 2J pag. 51- Palric.
EXPILATOKES C et 293, 2] Ps.-Äug. p. 4 B: ipse («e. Mcrcurius)
düit: filius benetliRÜ dei ntque bonftu nolantsüs. et De d« fius
nüuiiiie tufdium lutcrrogationis nietiaeret, unittis adiunzit: cniaa nomua
Don pottftit humaiio ore narrari .. . loquitur {sc. M^rcuriu«) aiatcm
ail ßlium suuiu dicens: est autem quin, filJ, (edd. tilü) ineuurrabilis
Kermi) »apit-iitiaH sanctus sanctas . . . soquitur: de hoIo dco do-
mino est, omnibus duniiaantt« deo mortalibns . et ijtiiti ab homi-
Diboa indagari noD poteat , addit et dicit : super homine^ nst.
«—293, Sl Sedulivs (cf. ibid.).
BRHSPV] 1 mrtns HntmannuM, quod esse in cod Itegiomontano
testatur Struuüts, opjt^. I 145; uirtusquo coni. ButnemanHiK priinu B
2 oios] qoU V moratur H caelU 8 5 en»rrari B, eauntini-e B
ore hominis B hominis» (i rx^i et n ? er.) P 6 aliio; — fioiXr^ai;] AITIO-
NAF (om. ToÜTOü) TOVArilOrHTO|-B€Ar€NeTOrArAROROrCrciC B, ait
locACTiirroiTor AiNornTorATAeovRorMicrc r. aitiocac tov-
ToreAiove ToreerorATA ror Biin(orAe<;ic h, aipioc Aerorior
TOVAlAloni TOrWAreTOV AFACOV IHIVAIICIC S. irilKll r»« rm. IM. Ü)
Ae TOrror (del m. 3) TOtAMiJOr. (X tx \ €t K m rax. m. 3) H TOV-
ecArrrorArAoer BorAiicic p. AmoÄGTorror toatir aitiov ii
TorecAfc (t fin. n«. « h «i uid.) TOfArAeor B*>rAHCic V, Amoc Ae
Torrar Arnor ii ror HCArerv apaöoi* BorAUCic stduUM ^ w« —
(rfaid^S StadtmueUents , ctrnl Pottitnnd. e. 14, 9 (pag. 133, 11 Parth.) r.w*
8k TO •^^•^rfr^•.K,1 Cno tbü Oioü •*i'^v*c*, «np <<jtW 'jtP' toü «yafloC; xai toS ti iraivT»
SufSfiivsu :;stcf«i tdd. toü OeIoli «y*^°^» StmaiHit, opuxc. 1 14ü :oü Oitou x*i
ÖYC-v/pTtti» ä-yaloü ft(tf< ay*'^'^ ^"'"^ fdd. (J ftibv nporl »lyw», /ort. interprt-
tationfm lat. quali» est in S fd P MctUi hanc caiua autem huios caits»»
UüluotM boni quae deam proui'xit, aed extrtmie uerbit HCAfCTOl* iliud
rtädi C9tendit etiam interpretatio ap. SeduUum liaK caa»a aut«in huius
(?au5ne quae deum prouexit,diuiui boni iioIiintati;}act<n« locvm corruytHtn cs*e
fiiam Stnntiw putat, sed Lact, proximum ot ad toütoü toO «'tIow traxtsse
uidetnri Ps.-Aitffuatin, fiÜus beut^dioti doi nlque boone noluntatis, undt
ill^m liXvfTixftü ttH UgiMt in Lactantio itw wt ipavm « oomtpUt ali^tta
icripturn fort, ctd fiimilitudinem loci Marc- 14, Cl i Xptviös, o uÜi« roü
lilvjnrjTöO confUmiue sugpictris.
diutn. iast lib. IV 7.
293
Xr.ÖTjvat. et paulct post ad filium: ic-ziv ^ip ti?, «t tJÄVsv,
ä-trsp^iflTS? '.07 = ^ ffc^ia^ cots; re ttss: toü (jickou xupfou rav-
Tuv X2'. >;^ivTz; npofvvfiouiAEvs'j 0s3ü, 3v ztnslv üxcp div6pus6v
s laTtv. sed quamuts nomun t^ius, qaod ei a principio pator 4
suiiimii.s iiipoäuit, nullas aliu.s praiHt^r ipsuiu soiat , tiabet
tanien et iater angf>]os aliut uocabulum et inter homiues aliat
lesns qnippo inter homiues nominatur. nam Christus non pro-
priiiin iLomen est, sed uiiiiRUpatio potestatis et regni: sie eoim
10 lutl.'iei regi>.s i<uos appt'Ilahaut. sed expoiitMida hnius noniiuis 5
EPITOMK 8-205. 3| (i 37. 9.
AüCTOUES $5m.] cf. Terlull. \\yn\i^ c. 3 (pitg. 125).
ICXPILATOBES Ss.] Isidor. ürj«. Vil 2,4.
BRUSPVJ -l ©5] OC S il.NATe B, irNTAI Ä, il\ATAI S SeduUm,
ATNATA P ANePOniNÜ BSF, ANePORINO B. ANHPün-QN rN «r.> P,
ANHPUniNO Ädw/i(w tnifiaTi ÄB>.T,Oi;Ya: «m P, CTOMATeAAAHHIINAI • V
AAAllftfVAl iJ. AAirO^NAl .S ot - Ä»3kYi6ji.<K.) 0rfTeÖ>OMAOr,\r>iAT€.
AMTiiniNnc lOMMI WAeOCNAe/r 2— 5 hmtn in breitim cofitracUtm
UUine intfrpreUitur LtK^antina c. 9, 3 iHtfritretalio tat. eadtm in SP,
trimiilitm nfi. S^äuU 2 eCI'IN 5 i-s i] IICÜC 5. TIC-Ü V, Tl€0 Se-
diiiittM rtxsos V 3 AnoppTToc b, anopphtoc s. noppuroc r,
aoPPCrOC Sedulim AOrOC 5 h-..-* - ir.ii^v'ii] CCIlM'ATTAlAOeC-
NCJ.NMKU'PCOt II ««ö; rt nipt «jnp« äccu/i« OCIOaCIlEPI R, et»U.
c. .9, J iueffahilMn quendam sanotuuique itermuiivm : OCIOCOCIUV B,
OClOOrtlOlk H, onocoaiilCI1€Pir-T€PlpJ SP. OCtüC nCPI r Sedu-
Uus: Z'sioi jup\ edd., S^to; övfotc xipt Strmtitis toü (tjvoj — iart' ^3^]
enopAAe T^A^TiJ^■kAmpoeNNoorMe?lü^eru^€lln■lIlr^€PA?topaIIo.
NCtTIM 5. TUVMOKrPlOnANTQN. et cetf: //, TÜMO.NOrKmANPQ KAI-
nPOCNNOOr MCNlireVON CIIICINniCP ANePOIlü\eCIlN f.X final, add.
fH S) P fi^«u] MONOril It flANTON B, IIATüN V, nA.MOr Sf-
diilitts 4 r.ävt» addidi, conl. fra/fm. Hermet. ap. Stob. ed. I 55, 8 poft
mfd. Äi)tni>gpyö( Tti«j r^oils!<rra;/tvo; rt Pjf.-.'l/Ju/. AscJfj/. c. HS (pag. 61, 14
Ctoldb.) pncfloia omnimn renim diuJniUto} cf. interpretiit. lat. wt 8P
de solo domhin umiiium et ('et om. S) prw^Mieiite oiniiiA de« Cdm> am. 5J,-
ap. Sedttiium hoe de sulo domino onmiam et qui anbo nicnU« oiipitur deo
nP(»€iV\(MnM€N//'Or SeduUm OtoJ] mX V »ICIN BR. emiN F,
eiiiiN seduihu AniepB, nirep i2 ANHPonoN s, ahhpühon f,
ANUPQnQN SedHlitLi 5 eCTI F int^riiretatio tat eadem in 5P, aiwitis
ap. Stitul. quiuu*ui& (q er.) P cij ■•t F C nullu«— taineu ot om. V
sdit] nouorit B, asriat P 7 nocabuluin et inter] uocnbulont (»ir.) iatar
et r .nliuni S. ftüiid cett. 8 Iwuifiltu) I2>, corr. B^ ouumiitur pi,
corr. P' 9 viiim* B> 10 apptillmit P
394
Firniiftoi LncUDti
ratio rat proptor i^norantium eirorem, qni emn inraiiUta lit^
fi tera Oliifstuni "^olt^nl dici^re. erat ludaeie aule piaect'ptum
nt sacrmu contircrent unguentuui, quo peruugui posseut ü
(jui u(H>atiautur a<l ^aeerdotium ael ad li'gDuni. et sjcut nunc
Rumänin induniuntuui purpurae iiisigue est regiae diguitatis
assnmptae, sie illis uiictio sacri unguenti nomen ac potestatvm
7 regiuni coufert'bat. uenuu quoniam tiraeci «ctores yzii-^m
dicfbant aogui, quod dudc d^e^toOatf sicut Ladical Homtai uer*
SOS ille:
tsIj; 3W«tl ouv 2{iuat Xouaav xsl /pToav iAxCu,
ob haue rationem dos eoiii Chri^iam iiuncDpiimiis, id eat nnctom,
qui HeijraeicH Messias dicitar. ande in qnibusdaio (Iraecis
scripfuris, qua« male di» Hebraftiris inltTpietatae siml, ^Xs^j*-
8 ^livs; ncriptum inmniilur, irb tsü i'Kti^ts^n. sed taint^o utro-
ÄUCTORES 10] Od. 2 49 ;p 88 12 88.J iii«|i(i^vo« Aquil» intftrpre-
tutus i-st I K<rK. % 35; Vf. 83. 10. dS, 39; Dim. 9, 26 (Ori^n. Hexiipl. vd.
Müotf. I ÜTti. S»9. ^7: 11 3361.
EXPILATORKS 2-7] Wd. oriR. VII 2.2.
BHHSPVj \ euin iuiniitatA] matata R 2 Chrostum] yjm BIT
3 uDpentura Ä, uiigTiVlituio V quod (e.rp. m 2) B, am. V perungi RJIY,
juTungii P ii «W., bi BH8V, om Ä hü rei?^- m. 3) P 4 rt] wd ß
»ic /"w. ^> S 5 purjiar»* (e er.) R adsuiu'ivtJift /C ric f*iii.ÄJ S
uiifl:i*Qti RH 7 uerum oiu. V \PCieCö€ B, ^^ki/iv reUriu om l\
uiigfiitutii kllMOCttHe H. uaviuvatam XPCICBAI 6*. XPCICkHAl f^
gwiij,-! RWr A\I"t»eC.e€ i*, DUfMre ff. AA€l«l»f f ( HAI S, A\fl<I'enui p,
AAl'l-iCHM r sicr'm.5>S homericus (om- .'SV H6' 9 i«/^ ill« rf t*-;
hoc quo» prot>itinhant iiaxenrnt oleo P 10 wli« T twi *ly] KAITÜITMCN B,
TOTACIlAlOrN P, TurCien-OINCl?«-.) 7 V'*»' — <"^'!'J AWUMAfnC
A^hAIXnttCANfAtÜ S ^MUAl ß.S*. OCWOAl B, AMUJ P, AMUIA r
AOrCAN F \(11>CA> B, XPtlCAN HP €A\IU «ÄK. GAfLi B. CAlAli 7',
€AAIQ\ V rnj. dl- dv« puiun moinusa cßohriti an^lin H 11 j-uinlroiro (■'
ch'rtstum a- id est om. T 12 ht-bnu-ica HB. hebwice BT*, bebnir«
Celr- Xy ÄV inttehii» BSP* (s ä. I. orfrf. P^ K, nifssiau ff ]8
hnudaa H, hebreicis (ebr- P) BRP, hvbraiois SV iuterprnctÄtn« OaJ
odd. m.3)P fiXii^^Ui edd , IlAUMfNOC B, H\IMM€.\nL JJF».
elintenos S, unctns HAMMCNOt />^ ilimmenosy JJ U AA€I<I
AAM>CCHA V arUe fjraccum hoc »b UDgui'lido SP
alipbpstt) i/, aiH)tualif«sthp S
diiiiu. iuct. Üb IV 7-8.
29Ö
übet nomidc rex siguificatur, iioa i|U<»d Ule rognara hoc lone-
nuin fueiit adeptus, cuiut^ capit>ndi iiniulutiu tcmpuc> adut'uit,
sod qitdil iMi'lost«? •ic sr^mpiU'riium: de quo disHeientu^ in nltinio
Ubro. iiuuc uero de prima fiiis imtiiiitate dicamus.
ä. In prirais enim («stiöcannir illiiui hw wse niituiii, priiiiuin 1
in spiritu, postea in carne. iiiulr apiit HitTciiiiaiii ita diciliir:
priuaqnain (e formarem in utero, iioiu te. item: beatus
qui erat, aulequaiu nasceretur; quod »uili alii contigit
»praeter Christum. qui cum cs-^pt a prini'ij)io filius d«, regi?- 3
aeratu:^: i'^at di-uuo si'cuuduui (uu'ueni. qtia^ duplex tiatiuitu^
eius magnuin intulit huniauis poctoribus i-rrorem circum-
fuditque tonebras etiaiii m qui ucrai* rt-li^ioni.s sacranifiiLi
»retinebaat. :^<>d dos id phm«^ diluridequn monstrabimut^, ut 3
amatores sapieutian fa<'iiiu.s ac dUigeutiuä iu.<iruaotm'. qoj
IC aodit dei filiuiii dici, non debot tantum nefas nt^uto concipere,
ut exisUmet i^x conubio ac permixtiono romiiiae alicuius deum
procroasse, quod non facit nisi animal corporate moitique sab-
Liectum. deus auleiu cum solu8 adhuc esset, ciii periniscere 4
ee potuit? aat cum psset tantar^ pot<?3tati8, ut quidquid neHet
Rcr
I
3 in ultimo libro] n. 20. 2-1.
L'riTOME 5 H. 9 s.] c. 38, 2,
Af'CTOIiES 7) I*T, 1. 5; cf. Cyprian. pag 55. 16. 7%] Inciis in
erii tScri^turA iidu iuu>;iiitur, sed aoc»:<iit iiitoUaiuioodo ad Hciitf-Dtitiu
eortuii iierboniiu ((une apud lerem. aiibHtH|iiiiutiir (ux inturpret. lUila ap.
Cyprian,): i-t priunquun eitrcs de uulua, ftancüHuaui to et |iruplictam in
geatibus pusui tt^. 9 ft] qui ciiui — rarnfui] OypriHii. {ki^. Tit. 3 h.
DBII^I'VJ 3 quoti del R H*inpil9rtium est P 4 libru add. .
iiero um. U 5 Ulmo om. FI 6 iudu H hiercinian RH. hi-^rPioU
7 itvu) SV. iU'Ut nlibi B, itom npiid «imilein R, dl itfiii .q>ii<l tpsuffl i*.
Om. H oreitu.s IJcttmaiinwt 8 cuntiu^'il Hi'\ u del. P^ 9 x^mB
flliu« dei om PV. \rf! i-f Ct/prinn. quod iMim n prinripin Hlitu Jr fte»^
g«ii»T.ii ' udum cnriH'ui 10 •imiiuiww i •*— -
rtiul ii li' Uli !.■ in'/cr.)lt 12 t<'Hi '"
296
Firmiani Laetanti
effiperet, utiqn« ad croaiulum sociflate alterius non indigebat:
nisi forto oxistimabiinns dBiim, siout Oi*pheu8 putauit^ et niarem
esse et feminain, quod aliter generar« non quinerit, nisi habe-
ret uim snxus atriusque, qua-si aut ipse secum coierit aut sine
5 t'oitu non potu^rit procrearo. sed et Hermes in eadeni fuit fi
opinione, cmu dielt e«ni jütöxitop« et aüTo|x)^Top«. qnod si
ita esset, ut a proplietis pater dieitiir, sie etiam mater diceretur.
G quoniodo igitur pmcreaiiit? prinium neo sriri a qnoqnani pos-
snnt uec enarrari opera dtuina, sed tarnen sanctae litterae
docent, in quibus cantura est illtun dei filiam dei esse senuo- -^
nein itemque ('*'t.TOS angelos dyi Spiritus esse. lUim seruio
7 est Spiritus cum uoce aliqnid ßignificante prolatus. sed tarnen
qnoniam Spiritus et sermo diuersis partibus proferuntnr, si-
quidi^m Spiritus naiilms, ore semio pro(;edi(, magna intyr hunc
dei filiuin ceterosqiie angelus difliTcntia est. illi enim ex deo i&
taciti Spiritus exienmt, quiu non ad doctrinam dei tradendam,
8 sed ad ininisteriuni creabantui'. Ule uero cum sit et ips<>
spiritns, tarnen cum noco ae soao ex dei ore processit sicut
KPITOME 10 s. jM-rmonfm] c. 37, 2.
ÄÜCTORES 2-5] fi-g. 02 AKel; cf. frg. 123, um. 8 Ab., frg. VI U
ap. HtTiuAimum et i'umleui ad Argonnut. \A; LobeL'kii Aglaopham. I I9'J s.
5«.] cf.p. 2<t, 2 88. g ö»8.] cf. TertuU.ApoIog c. 2i U p. 198 s.) 9 unrloe
littenw] of. iafra § 13—16. 10 sermoDem] et Cypriiiu. jiag. &4, 16.
11 iteinque — bsm] Ps. 103.4. 11 g.]cf.Tßrtull. udu.Priu. o.7 (Ilpag. GÖO):
quid Mt oiiim, dici>8, s(>rmo eqs.
SBSSPVJ 2 existünauimus BV, uisUmabaiQus U si! (~ m -£> 5
orieus V S et om. V geuerari V uou <|uiueritj uequierit H
5 non &ü J2 et um. SH fuerat i^S fuürit £> 6 ••opuiiou«
^n?er.>B cum] puin APCCMOenAfN B, deum R .UTOIIATPA 5,
ArrO-OnAPATOPA {K. aU. et PA dei m. 3) P autopatora antometora
^et om.) n AnroOMItiOPA P> 7 » P»' profectis H pator
didtur] prandicitiir pat«r B 8 priniu P nee sdri] nesciri R
9 narr&ri PV &acra<o> B 10 diccnt V sennoneiD] aermoneiQ siue
etiaiii raiiinioni B 11 locus itemque celeros — nobis reuelaret (197,5)
om. a J9> (uerhn itcmqae ectcros post rationom 8, I., cetera in p%g. inf
aiM S*) V, Ktfi drfr:*iditvr hco Epit. 37, 3 px oinnlbus augelis, quog idem
deus de suis spiritibus figurauit; cf. ad pag. ÜÜ?, 8 12 est] et HS
«igniflcat ant« H 14 ore senno] »»rmo ei ore RS 15 eeterosque] et
octoroB 8 la tacitu («ic) spiritu Ü tmdeadnm om H 18 aiS ("m. 2) 8
diuiiL inst lib. IV S
2\n
aerburo, ea ecilicet ratione, quia uoce eins ad populum fuerat
Dsurns« Id est quod ille magister futurus esset dootriuae dei et
caelestis aroani ad honiiues perferendi. ipsum primo locutas
est, at per eum ad uob loqueretur et ille uoceiu dei ac uolua-
fl Utem nobi» reueUret. merito igitur sermo ac acrhum dei !*
dicitur, qaia deus proci^denteui de ore &no nocalem splritum,
»quem nou utero, sed meate conceperat, inesoogitabili qnadani
inaiestatis suae uirtiiie ac poteuHa in i'ffi^em, qiiao proprio
seaeu et sapientia uigeat, conprehendit ; et alioB item Spiritus
3U08 in augeloä figurauit. uoi^tri Spiritus di^solubiles suut, 10
qniä raortah'.s ifuinuf«, dei autem Spiritus et niuunt et manent
et seatiaat« quia ipse immortalis est et seusus ac ultae dator.
aoätrae uoces licet aurae miscGantnr atque aauescaut, tarnen 1 1
pli-niiiique permanent litteris «mpreheiisa»^: quauto iiia^s dei
in aocem credendam est et mauere in aeternum et sensu ac uir-
tute comitari, quam de deo patre taiiu|uam riuus de fönte
ktraduxeiitl quodsi quis miratur ex dfo di'uiii prolatione uucis 13
ar spii'itus potuisse geuerari. si saoros aoeeä prophetamm co-
^noucrii, desinet profecto rairari. Snlomouem patremque eius 18
Dauid potentissinios ri*gi*s l'uisise et eosdem prophetas L^tiam iis
fortasse sit notum, qui diuiua» litteras non attigerunt: qaorum
' alter, qui posterius regnauil, Troianae nrbis exctdium ceutum
EPn'iiME 17—298, 2] c. 37. 7.
AÜCTOUES 9 et alioB — figurauit] cf. ad pag. 296. 11.
BHHSPV] 1 ea scilicet raüou«] seilicet « ntioue B (%,€. B^) 2 mftgiiitt>r)
mg Kx mr S^ 3 caeleäti's* 8^ perferendo B (i. e. B^) qaod ipsum H,
'p* ipaum 5' 4 eiit om. // ad nos] uobU H 5 igiturj uuteiii HliV
JMS] et V uerum V 6 procreantvin Ä, prooedenl^ (~ w. if> S "uo-
C]Jeiu< B* 7 tnvxicDgitabili £> 8 utrtute* (m er.) V etügi^m] «fflgieiu
Bimilitiidinia iniae B qui fi 9 «t anU sapieotia] uc R loow et alioH
itflto — tmduierit (17) om. a B' (in mg. add- B*} V, ned uua eum loco
pag. äiiii, II lu. uerbiif Epitvmae def'enäitur 10 buos um. S dissolu*-
blh% JH, ftolubüea 8 U maoeutj audiunt S 13 uouis It aura li
15 uoc? C m. 3) P jpr. et om. JiS 16 pr. d« om. P 17 üÄumliixerit Jl
ex dco ovt. 8 dco] duo V 17 cognouerat £■, corv. B* lU aadomu-
utm HSV 20 d«uit B podssimos B Jui« P\ his BH8P^V, ih B
2i UL'tum Sit B nOD dluiiiif« littera.^ fi 22 troiiinae (e add m. 3) P
ayb
t'iriutaui Li^cttinti
14 et qun'Iraginta annis antecessit huins pater dininornm scriptor
byiiitKii'tim in j^sülnio XXXII sie ait: ut^rbo ilei caeli »uli-
AÜCTORES 2] Ps. 32, 6: of. Cyprian. i.*g. «, 18.
BRITSPV} I ot out. P Äuuiv .'»' 8pri|Hftr hyriiiiMmm om P
2 oerbo C cum Vuhj. tt Ctfpriuni codd. A W. soruioue Ci/ftnattt t^^^ld. L}fTt.
Tertiill tid» Hcrmvtj. c 45 (II p :i77}, adu Prax. c. 7 (11 p tUKh, c. t9 (p. (/?«/.
pQftulatur paetie prvpler at qt*ae inde a Ü d et c. 9. t~3 äisputantw,
HWHm »aUet» ttiiUmoniuHi .V Scriitturae quo »frmo r)«t ayjKllttur. cum
praCHTiim rt Epit. c37,'J sermo tantutn dei, höh itrrbum lunHinetur et
infra c. 39, 6 »iniilüt nit locutt euzD igitur a prophetia . . sernto dicatiir et
up. CffpTMHvm. cuuLt Tcttitimnia potvcsimum Lad. per totnm haue ftar-
tcm Uhri Httptiiur, f/- f',i, W lemmn «( quod Christus idein srt s«rnio il«i
(cf. rtiatu Tertuilianum de scrmum; dei dinptiUuitrm et le^tinumia ah ea
lidlata ttdu. Pros. c. ä. 7 ». St. tu. So. 19 nl.). gruuiittunHiH uero aecedit
W/urf, quod uestiffia qitaedani imteBittntur (cf. ad proxima verba soÜdati
et fliii«, p. 399, IS fuit, p. 303, i iHiini ei ülo. «/.i, (jim^m mdimtur Ladatt-
tium codier TextimoHiontm C^priani i/ui esset ttimillimwi codirtn ti (Vindo-
ftonenKis) ttaum ftvp, quo in cudice L e reeet\sioHe quadam Jtnlae. ifmim
Teiiuthanns iiuvqm adhibere solet (cf- lioenschium, lUuf Xrite Textauient
Tfriiiilians p. 250s., Itnla u. V»i^. p. 4 f^im adn. 7) contianter strma
dicitur, nun u«rbum, atqtte etinm uho H. StTiplurne loco tWMm iUud xr-
luihim tsl m fodice H, p. '^99,3 s<Tiin>n«m: qitod hör ipso loco, qw> excrptin
TertuihMw et fodidbuji quihwtdnm Cffprvtni onine» trsics iirrltuiii hihtrt
aideniur (cf. Sabateriuvt II 91), a librario in codicem H inlatum esee
minus eredibilr est, nitti forte aiijrnte etiamtam Ilnlae memoria in nrrhe-
tffpo Hostrorum codicum (tHtcriptum imie in ct»'l»ccw* H %nrep'*isse sumttur;
H'rmonein auteut hör loco gtä iMctatittum Kcrtp^tAsf /tibi persuadeJ, etinm
p. 399. 4 svTtno et s^rmtinf^iQ revlituendum esjse concedat neeegae est. qtuire
tivt idiilitendnm e»t iMCinutiuM aliqaa de atu/ta in tcjitimoniig nomiue
üM-ino ttti Holui^wt et in Joco/t S. .Scriplnrae e Cijpriano petitoa nomen
nerbnm au/i aetate fort. utütaHux indiixinM, id qufid eo focitin» /im
poirraf, ijtmd iwn äotum ui^inti fere luros S. Hcrifiturae bnbrt qui uon
iniirtiimdui' apud ('tfprianum. ex atio uidetieet andore mit ejr «ua »cieittin
additM, Kcd ne ofiHtum quidem f.oritm qii<ts cum iüo cotHttintwi fiabel
locontm (andern qwtm iUe formam ejJiibet frf. adn. crit. ad r. /?, 4
(h. 7f 14 ttccipiet iu uteninv, ^^Ilcto^w' ad c. 12, 12 (J)<tH. 7, 13».), g t8
(Is. 4S, l-.t), c. /.*, 19 (h. 21, 10), c. 14, (Zcxh. 3. 1—8) nl.J; auf id
anmeTtdum ent, nmt stolum amnihut 3Ua hcit ein-Jo tcriUD nutuiHC uerbuiti
tx Vulgatn itüntum ca-hc, sfd rtiam § 8 sicnt nerbnm, § 9 n« uerboin,
c. 0, 1 oprhmii siue additaiMttta e^-te interpoiaforis : qtiod uiolndum wne
remediuni uix quisqiiam adhifiere audettt (pf. inf'rtt r. J.'i. W cum Ij'^r
esset d«i uerbum el 2'ertxdl Apohij e. 31, I p. 3f>l, ostcndms w esw ui-r-
diuiD. inat Üb. IV 8.
209
I
dati sunt et spirilti eins omni» uirtus eotuin. it4^m
rursas iu psaimo XLITIT: eructauit cor meum oerburn
bonum, dico ego opera mea legi, contfstans iiidelicet niiUi
alii Opera dei es«e noU uisl filio aoli, qui l'^i ucrbuui dei t»\
quem regnare in pHrpetuum iiece^se eni. Itoiu SuldiiiOD ipsiini 15
iifibuiii dei vssv dt^uivustrat, vnlns niauibtis op4*ru ista tuuudi
fabricata stnt. ego itiqutt ex ore alti>iiimi prodiui nute
omnem L-reaturani. «go in caelia tVci ut ürer«t.ur
Inmcu iadeficiens, et uebula texiomnem terram. i-^o
In alttä liabiuiui et throniit> au'us iu columna iiubis. lo- lö
baum's quoque ita tradit: iu'priucipiu l'iiit u«'ibiim fL uur-
AÜCTOBES 2] Ps. AA,^; cf. Cypriaii. p. Ol. 17. 7] ErcI«siMtin.
S4,5ti, (8»- LXX): *'X. CVpriaii. p. 62. 15; Knlesia-Htici lui'um l>»i't, rmii
Cjpriuo trilniit, Siiluinoiii. cC. K<i«n»cbtiini. Zeits«hr. f. d. liistor. Tbeol.
1871 p. 009 8. 10) lo. I, 1—3; cf. Cjrpiitn. p. t», *2.
buni dei id wt >.o^); «k/ «> ronfwjiemun, ut Litclantium teatimonia tarn
scrmo quam uerbum nommtit detlviif liiattHtot ita, nt fort- p. i!9^, 3 scnnoan
dei, -JOS, ^ stmiüiieiii ft/. corT Wy, 4 qui (.'/ i'»l »*'rmo, 5 n. ipsuni wTinoin>in
ccriW«f, IM loco tnitem celebtrrimo $wtixsi}noqut loannix (f^ tß) nerbvtin
adUibff^ ueUet, qttttil quin pro ttomin« sermo in rffetmüme qwidnm writn-
tiMsivM Itaiac hoc lofo fufrif, inde ah Jlieroitifmo rtctfitum, jtropter plun ma
tentitHoniti (cf. Sabtitenum IJI .W5> tluhtttiri non potent. dl* (i t» r««./
exdni ut »nrf, //' »olidütj liHSPV cum C^priatsi cmid. LMB, tirniftli B
cum V^l'j et Cffjiritiui corfrf. A W
liltHSPVJ 1 fpri fu IN nu. (X s? m,l?) P tiw PV mm C^
prian* codd. LB et TertuiUano adu. Pra.v. c. 7 (tf. adu. Hermoff. c. 4'i
il«iii«. om. *'ri*>, ori» piii8 BRHS atm Vulg rt Cifpriitm codd. A It'.V.
nd loc. pMilmt r/t BoeiuckiuM. Zeit/^chr. f d Ui^t Tfieol IfiTl p Ctt-S
idem 8 2 «luadi-igealmo ([tturto tertio Ä. Xl.lll // eructuauit KP'*"
(alt. u ftr/>r«M:. P^*), fort, rer.te: cf. JineMchmnt . l. c. p. &S9 e., Itidn 't.
Yulgaln p. 363. 467 u^rbuia BH.SPV cum t'y/>rMmi rodrf. AWMB et
Vulg., wrnioacai H cmm Cffpriani cod. L e* TertuH. adu. Hermoff. c. i»
(Sl p. 35i>}, adn. Pnix. c 7 {II p. 6H0), e. U (p.Cß!*): cf. ad S98, S •! all ft.
alio H wli oiH. B u^rbum) cf. nd 3!)f>. 2 et <iu«mii — uerbiim dei urN. li
h »nioniuji B, «al- «((. i[>fle HY ü uerbum) /■/'. orf i'-'Äf, ;? 7 fabricfttA
(tert a tx i m. 3) P sunt BS (tted e.i- siiii .S"'>, 8.u.nt P piudiiii« IT
«Dt* hin P « orcretur BR^SV e»m CyprUini codd. LWM\ yrirolur 10
(i ex v) HP CUM reti Cypriani 10 nd toc. Ecele». cf Hotnsciiwtni
p.eO0 ioh&iint^ C 11 iu nm. fi tndidit HP"' fiiit R cum Ctf-
priani codd. LB pug. 65, 3 et 70, 7, irat BHSVY cum Tii/if ei rrtl.
codd. (.'jfpt.
300
Firmiftni L»otanti
Ijum erat apnt deum et dens erat U'prhum. Iioo fuit in
prlucipio apnt deuiii. ouioia per illum facta sunt et
siuß illo fartam est uihiL.
1 9. Sed melius Graeci /ifo^ dicunt quam nos uerbnin siuß
sernioiieru: Xrfo; eniiii et sermonem ni^nific-at et ratioiieui, »
2 quia ille est et uox et sapieiitia dei. luiue sermonem diuinum
ae pliilosophi qaidem ignoranerunt, siqtiidem Zenon rernm
naturae dispositoreni atque opifieem uuinerRitatis /.i-yoT prae-
dioat, quem et fatum ot ucciessitalem rerum et deum et
animtim lonis nunonpat, ea scilicet consuetudine^ qua üolent lo
3 Tonern pro deo accipere. sed nihil oiistaut uerba, cum sen-
teutiä congruat ueritatL est eoini Spiritus dei quem ilte ani-
mum louis nomiuauit. nam Trismegistus, qui ueritutem paene
uniuersam nescio quo modo inufptig:ftnit, uirtnteni maiestatem-
qne uerlii saepe dii^cripsit, sicut declarat superius illut eiuin- i^
EPJTOME 2 «1 c. 87, 4- 5 8 ] c. 37. 2
AUCTORES as.lcf.Ttfrtull. adu. PfM. 0.6, II p GS3 fhaac — avP«!-
luuu«); Apölog.c.ai(Ip.l98), 788.]cf.Laort. Diog. Vllia^l las cxtr. 147;
TertulL Apolog. ibid. 15 aaperiua illut exiMnpiQm) p, 293, 2.
EXPn.ATOBES 4 5-1 Ps.-Auffiwtin. c. quinque haerc». iiol. VTII
app«adic. p. 8 l> Matir. : in«ilius Oraeoi dicuDt Xi^o^ (7Ö70V saibertdutn uidj.
Xd^ qujpp« uerbum signifloat et ratlonem.
BRHSPVJ 1 fuit C (nun TModemt in rag. ex fiiit Jt^ cum VulgJ cum
Ctfpriani eodd. LB in] a HV 2 omnium R' illum B cum TertuU.
adu Ha-moff. c. 20(11 p. 357). ipsa R', ipeum R'HSPV cum omnib. cadJ. Cy-
priuni et Vulgntit; c/*. ^t'aOroy LXX 3 ÜioBeum Cyprittnicodd.LM'^B
et TetitiU adu, Ilernwff. c m (II p. 357), cf. adii. Prax. c. 7. Ib (II p. (itiO.
€74), de rCMurr. citm. c. 5 (JI p. 474). ip»0 HÜSPV cum Ctjpr. cod. A et
Vulgata; cf'. yyp^i »jtoü LXX uibd wit factum H, üiUil TivctUDi est V
ad toe. Joaimia ef. RtieMchium p. 61ö 4 grcoia V logon BS, logofl H
qnaiu om. V »Uv fn er^ 9ic V 5 seraioitS C m. 2) S logon B,
logos H «aita et sormoucm om. P dci om. B 7 ntic SS üqu<
dem om. R lono RSPV 8 djspositionem B', in nu. corr. B* IogÖ|Ä
logon (g ex f f». 2) B, AOrON V priedica.-t fui er.; B 9 pt om. II
fartuHi ir'.S"" (c fx-punct.) HV necessilate // 10 oonsiietudine] c«n-^
dictoue B It Tou{>inJ iouem (add. m. 3j Mhua (»rli m. 3* B dum B 1
12 umtatJA }I 14 uescic B uirtuH ("m.A) 8 nlrtiitemque, om
mnie^tatem T 15 uerbi« B siC (" t^ 2) S
dioin. i08t Hb. IV 8—10.
flOl
in
r
plum, quo f&t«tar esse ineffabilem ((aendam saactomque
sermonem, cuius enanatio modutu hominig exceüat.
Olli de natiuiUt<« prima breuiter nt potui. iinnc de secunda. 4
qaoniam contxouäräia t.'st in ea inaxiiiie, latius diüserfuduui
f^st, ul aeriUteiu Hcirt« cupieoübus JunitMi intt^llegi^ntiac pruc'-
feramns.
10. In primis igitur sciip homincp oportet sie a principio pro- 1
cessisse diüpositiooem sumiiii dei, ut a»sei Dece^^e adpropin-
qoante saectUi termioo dei tiliuin df,>scendero in terram, ut
constitneret deo tenipluni docortüque iustitiaiu, ueruni tarnen
uou in uiitule angeli aut jKitestat-e caeb^sti, sed in ßgura ho-
misis et condicione inortali, et cam msigistorio fnnctus fnisset^
traderetur in mauos inptoruni mortemque susciperet, ut ea
quoqut^ per uirtutem dtmiita n*suigt*ret et hoinini, quem indu-
erat, quem gerohat, ot sp^m uinnondae mortis offerret et ad
praeuiia inmortalitatlK admitteret. hanc ergo ditipot^itionem 2
üe qai» ignoret, docfliimiis pracMJieta es^e oniuia quae in Cbri?'to
mdemos eese conpletn. nemo adseuerationi nostme fideni 3
(!ommodet, nUi o»tendero pruphftas antii inultaui temponim
seriem praedirasse, fort» aliquaiido ut filius dt'i nascoretur sii ut
homo et mirabilia fact^ret et cultum dei per totam terram
semioaret et postrrmo palibulo tiguretur et tertio die resur-
geret. qua« omnia cum proliauero eoruin ipsoruin lilteris 4
qui deuiu suum niortali coi*pore atentem niolauerunt, quid uliut
EPITOME 24-302. 2] o. 86. 1 (quid — religio»»).
B(0)lifISPV] 1 fateretiir B 2 jnoilojn If* homiois] A<!rmoiiU B
3 'primtf B' ut potui dm. // 4 mazimA BP^ (a. l corr-, luiaime P^) V
7 primis (eUt. i rtw. ex n) U precessis» V ** »dpropinquantw (txp.
Kl. i ?) P 10 reruiu jB', m ra«. corr. B^ U noo io uirUite] qod miwlo
qnid^m Birtut«n) H potcsttttfiu H in] i»t iu SU flgunun Y 12 cou-
diüoaem P\ m dei P> «t mUe eum] ut R edd. fuiwe S 13 tm-
tifnl Cm. 3) S pa. (m er.) R 14 elj ut B, wb P' a (quem iridu>-
(*r»]t inctpit cadieis G pag. 75 {63), <ntiw m uen». 1—5 pentea Uqr-
twiiUwr 15 quem'qaei (ante gcrebiit^ B' «tj in B*"" (nwu: eras.) G
tfi (~m. 2) B uim-uoda'«' JB' offt-rrct om. 11, sfferret eM. 17 prw-
<Uoata V 16 uidebimu« P', bi dtl. P\ uidebäiuus V 19 temporam}
umonun B 2o ut aliquinido S ut om P üc ('m S) S 21 bomo
OM. P miralia V xmami Zf» 22 pr. t-c om. H ft tertio die resur-
guret OH. R 24 aiuuiuum B, suujn V* uteudum B uiolnuerint >'■
302
Firniiini LneiRnti
obsUbit quoininiis ueratn sapientiim clanim sit in hac ftola
veli^one ueiHiiri?
5 Nunc a principio ioWaa saoraiiit*nti origo narranda est. ma-
iores uostri, qiii primt princijips Hi-hrafMiiim. cum sh-üilitalo
atque üiop>i^ lahoraieut, tmusHTiiiit in Afgyptum rei fruiiinn- «
taria» gratia ibiquo diutius cotnninrant«» iniolorabili scroitutis
fi iijgo pro-mohantm'. tum Dai^eitHs eorum deu« ^duiit m)s ao
überauit de iiiartu rpgis Aegyptiorum post annop quadringpiitos
pt triginta duee MoTse, per qufi>ni post4>a lex illis a deo data
est. in qua rductione oslpndit uirtutem maiestalis ?uae deus. lo
7 traosiecil f>niiii {lupuluui iiuMlio niuii riibro praece<]eQte augt^lo
et seimlpiil^ aqiiiini, iit [wpulus per siciouiii gradi posset, quem
nerius, ut ait poeta,
curuata in moutis faciem circnoistetit undi.
8 qua re audita tyiauuus Aegyptiorum cum magna suorum manu "
iuscrutuK et mare adhuc patens temere ingressus coeuntibus
aquis i'wm oniui ext^reitu deleLu« est. Hebraei nero ingressi
B in solitndiopm maita mirabilia niderunt. namque cum sitim
EPITOME 3-lij] c. 38, 3.
AUCTORES n\ VtTg. Geoig. IV SO!.
EXPJLATÜRES 15—181 ^f Siiliik- Seuer. Chrou. I 15. S ».
B(0)ltHSPVJ 1 olistimit V olanim sit uerniu »apieutiam H mImI
fm «■-/ V 3 saoramciiti fi tr n^ 1* msiom V"* -1 aostrU V Iw-
brwntin (U^- ID BHSV, liafbr»f..niui /' stereliut« B* (corr B^) H
5 oqune fi<. aqu*« fi' 6 intokrublUs RS, intollerabtli U, intolpruMUs
(•iif ex w) P, tutolenibili (itri. i &e ej V 7 twiic HP niiser»tus (i er) B
dedtiiit P 8 're(n* Ä* aniiiO*i Ä> 9 et om. ÄP ducom V moso 5,
moysAD fn ro». r^ raj T post?» per quem /* 10 ediicaüono H gsten-
ditur F magesLitis P', corr. P' U transiedt B, tnürcit cett. naUt-
cedonte S 12 et soindeute] cisoitidfnttT Cm. 2) S tnasgttdi B
13 a Gillu» ut ait poelu i'n"iint rorfin.* G /in//. 7fi f6<^ paevie fo*a tftäa
uerius] uorgiliuit B. i'rfpni fitirmt in ß. ii«r*iu (1 ct-.^ P Üt lüt poola B\
öl iüt püet.-i B^ H uiniitibus P, moDtiA"' F* facio KGI?, faoicm,
aeä m del m. .9 P; fHcicin W«;. circuustitit 5 lUi^a V l&quitm
rem auditaui BG 16 et] e«l et H, est V athnc B, ad thno G 17 »"cti^
citu» (^ta er.) R ddusiis S hebr« BSPV. hiwbnji ff ingrc*»j ÄiVP,
t'greMi RffSV; cf. iiigrpHJww irfiniiin SuljUc. Setier. itag 17. 33 18 «oK-
tudiDPin //OÄP, solitudiae HSV mulUi om. ß» f«. /. adti. B^j G «ib". V_
Hiuin. inst lib. IV la
303
pat«reutur, ictu uirgae mpe percussa prosiliuit fous aqiiae po-
pulmnquH reureanit. quo rursuä esurient« caeletttis alini«*nti 10
pluitia rte-scendit; qnin ntiain cohirnicfis in eastra enrum uontus
iuuexit, ui DOii modo paue caelesti. sed eliaiu iustructiurilms
5 epuUs satiirareiitiir. pm his Urnen dininis bi^ucficiis houo- 11
rem deo non rmldidornnt, sed dt'pulsa iuin spruitiite, iaiu siti
faniw)ne depoe;ita in luxiiriain prolap.'^i ad prot'anos Aegy])tiQriun
ritas animos tran.siulorunt. cum enim MoysHs dux eoruiii lä
aspcndissei in montcin atquf ibi qiiadraginla difbus m«rari*tur,
10 auri^um capat bouis, queui uocant Apira. qaod eos in signo
pra<M*ederel. ßguraruiit. quo peccato ae scelere ofTi^iisus dciis 13
inpiiini *^t ingratiim popiiluni pro niento po<*nii: grauilms ad-
fccit et legi quam per Moysen dederat subiugauit. postea m
iiero cum in deserta qua4larii parte S3Tiae consedissent, aml-
u sprnnt aotiis nomftn Ht^hraei, at quoniam pririRcps examinis
eorum ludas erat, ludaei appellati et terra quam iucoluere
luda4*a. et primo quidem non donünio regum sut>ieoti tuerunt, 15
S9d populo ac legi üiiiiles iudices praesidehant, non tjimen in
aunnm C4>nstittiti sicut Knmani eonsoles. sed perpetua iaris-
I Ml dictioue subnixi. tum subtato iudicum nomine potestas rega-
I lis inducta est. ueruni iudicibus regimen eorutn tenentibus 16
^B JCPITOiJE 5— U] c. 88, -i. Ui (ludacii) c 38, 3.
^B ÄVCTORKS § 11 ».; c. 11, 1] C^prinii yti%. 38, 20«.
^P EXPILATÜltKS Kls.] cf. Uidor. orig. VUI 11. Hd.
BfOjRHSPl'] 1 uirifo P\ u'vcg^ P', «tc aaepiMime tvrr, m- 3 nipe
perouKsaJ ru|iae pereu^sa petra G prosiluit SV 2 qua nimu» — psne
nu'lt-Kti (4) am. S nirsuni B caelesU P aliuncuti B, (diracoti* fs er.) V
5 Hi^iveadit P in castrB in P*, alt. in del. P' 4 inuex P, iiiJuxit V
jii!>tructoril»us 8 & apfulis BflP, [aojpulis G saturrutor S tarn P
6 nA depulM — ininiiTiil^niiit om. S. ftitim B 7 liixuriem PV 8 riitiui V
ID0M8 S 8 dcinomrctur P 10 nureiT {'"m. S) S {tijobis G a\iT S
•m iu M^oJ ffiigDO V 11 promnlprcDt H \i pro om. HG niiiritis H
18 moMD >^ dednnit V 14 deserto BG coniti'iidisjient ä 15 fa«-
hnn BGV, ehr«i S, hu^broi P; a» eictendum y in exiuiiinis dminü eodictsO
fPog.76(64) extumini.^ T' 16 iudef SP appellnÜ) »uul uppi'linti If edd.
' terr« **, tcrram BJiHP* (m dei P*) V 17 iudca BP, iiirla R. iudiu'.im //
domiiil'o P r^treni U\ n-gio s. /. corr. 10 18 praRsidabaut i", rorr. /•'
19 iuriadicione S, iutisdjctiune, »d c dei. m, 3 P 80 subuiia H luno U
31 re|fim«a (i ex e m. 3j B
304
Firroiii.ni Laotanti
prauaä reli^ones saepe susceperant, alque otr<;QSQS ab iis dens
totiens alienigeuis subiugahat, donec rursus paeniteutia populi
17 miti^tus liberaret eos seruitute. item sub regibus finitimo-
mm bellis ob ddictÄ aexati, postremo capti abductique Babj-
lonem poena^ inpietatü suae grani s^ruitio pependerunt, donec
CjTUS ueniiet in rcgnuiu, (|ui siatiin Iiidii(*o:D restituit ediclo.
18 exinde tetrarchas habuerunt usque ad Herodem, qui fuit sub
iiuperio Tiberii Cae.saris: cuius anno quiuto decimo id est
duobus Geminis coasulibns ante diem decimum Kalendarum
19 ÄprUiuüi ludaei Ohristara crnci adfiieroat. hie rorani textus, lo
hie. ordo in arc.ini.s sanctanim litterarum oontint^tur. Bed priofi
ostendam qua de cansa in terram nenerit Ohtistns, nt fundo-
meutum dininae reli^ionis et ratio clarescat.
1 II. Cum saepe ludaei praect'ptis salutaribus repuguarent
atqne a dinina lege descisoereni aberranles ad inpios cnltiis i»
deonim, tum deuü iustos et elei^los uiros sancto spiiita iople-
liat, propbetas. in media plebe constitiieus, per quos peecata
Ingrati populi uerbis minacibus increparet et nihilominii^ hoi-
2 tarettir ad paenitentiatn sceleris agendam: quam nisi egis-
sent atquB abieriis uatiitiiiibas ad deom suum rediaaent, fore m
EPITOME M-305. 3] o. 38. .V
ArcrOHES 15—17. 8«,% a-ti] cf. Cyprian. p»p. 39, 19.
BHUSf]'] 1 suscppcnint B ad II hUs i'', h d«l P\ bis cetl. 2 pott
totJeuR hoc PM BHP, doR S\ eoR rn«. corr. S' ali«ius ß rursus om. &
3 wniitntJf Crr.) S 4 adductiqup V babyloue B, in babilonem S
5 pOMiOü iJ"' pp^udorunt P 6 t'^.vnw (exp m. J ?) P iiideog BP;
hitic itaria4 Mcriptwae huititi uoctA non mlfervHiHr 7 exio B t^fChmr-
CB8 BV 8 T. 8. lilwri V XV (pintcUi vm »9 HSV xA^mn B,
idem B 9 oööjis. Ä» (n, l. sulibus n4d. IP) V, cZta. S, CONSS P
X.r X V> Kai. RPV. XKt S 10 »priles B, aß. S, aprif P. apr. V
ant eundem alqtte Ijtct. aut aliox rliVc trtufuitt eettri oMcton»; ef. Lipuium,
die l'ilatm-Aftftt, ed. alt. (I>^tJ) p. iff croci (i ex « m- S) B afßg«-
ruDl Ä', corr. 10. adrecenint // hicj ü H testas i?', corr. R^ II in
om. P arcli'imls R, ukajA P aanriamm B' 12 terra HS ' C ndd. S^) V
• •iiemrit (in er.) B, neaenit P 15 a om. B, a« ("d n.) 8 di^ciscoreat HP
ud tx %^ S^ culfi« B \i\ tuuo B uiii^ 8"* «piritu sancto S in-
plcliftt] W|ilftba,t iti?ruin H' 17 plcn* B', «wt. B' 18 ingratn F et) e P
üftAiPutur V 20 ktque] et S siiui 7?
diuin. Intt. Üb. IV 10—11.
305
ut testamentum snum mutaret iil est heroditat4>m uitae ininor-
lali» ad exleras conuerteret oationes aJiuinque sibi j>0{mlum
ßiii'liorfmi ex alienigt'iii.s eon^reg^aret. illi aiil»ui a proptiHtis :)
inciepjti noii moilo u^rtia fonini ri\sput?ruut , sex\ tjuod sibi
peccaU exprobrai'&utiir offenm eos ipsoa exquisitia cruciatibus
iieoaiierunt. qua«^ niiinia iliuina« liUerafi signaia con^eruant.
(lidt Hnim propheta Hii^r^iiiias: misi lul uo.s seruos meos 4
prophetas. aute lucem mittebaui, et nou audiebaiis
int! nequi« inttMidt^hatis auiibus uestris, «mihi dicerem
uobis: eoi)ii(*rtaiitur unus quisque a uia sua mala et a
uequissimis aUfeetatiouibas uestris, et habitabitis iu
terra ista, quam d^di uobis et patribus upstris a sae-
calu usque in saeculuin. noüte ambuJare post deos
alieDos, ut aoruiatia eis, et ue incitetis me in operi-
bni^ nianuiiiti itestrarnm ad rlisperd^^ndns uos. Hesdras &
etiam propheta, qiii fiiit eiusdem Cyri tempühbus a quo ludaei
EPJTOMK 2 0] 0, aS. Ö.
AÜCTOHES 7] lor. 2S, 4-ß; cf. Cyprian. p. 39, 20. 15] II Esdr.
(NehdioJ 9. 2(i; cf. Cjpriau. p. 40, 11.
BRHSPVJ l hereditate ("m. iy S, hei^diUtom (. m. 3) P pwil
nitiu> add. vt H' uunorUliUtiit H 'i »iVi populuin bi» V\ alt- del i'^
fideUorum // 3 a postea add. P t incrtpiti BV, increpuli H, iucre-
pnti BSP; cf. c. 14, 17; IG, Vi n exprobl^rontiir B^ äxquiititis (ierl. i
ex o Hl. l ?'} P ti negauehint V conHi-rbant ß', corr. B* 8 »udie-
ba^i^ liltHV cum Cffpriano, obftudiobatis SP 9 auri'buiti B"* cum
ditierviii uobis) «iicens Cjfprian., J-ffu» LXX 10 fouuprtantur raxpt,
conaertji,fttur (d er.) B, cf. cuimcrtn-tur Cypriam cod. L, couatiutur ceit.
X/oetantii et Ctfphani cotid., edd.; ir,ttr:pi^n txai-m LXX couuer-
iMitur — dnli uvbifi (JJtj üu*. S units quisque u«stnim s. l. add. B^
a i>(M( etj n* (A er.) H II adfecUtiouibus BV cum Vupriani codd.
tii
paent omn-, »AlvciUmihiK ItllP cmw Ctfphnni eod. B balutatis P
12 iBta om B piir&iitibu«) B 13 usqne] ot usqttc 8 cum Cypriani
eod. 3f * et Vulg. 14 *( fnitte m) RHS cum omn. eodd. Cypritmi pag.40,5;
peuj. .Hif-4, 3f; patf. .Wrl, 3; et om. BPV (pariter Firmtc. Mai. , de err. prvf. rel.
e. äS, Ja) nnte »t iw incitetis omiMum hov i.'t nf ailorniK'ntU eos, cf. lerem.
et Cyprian. 15 tDAnum V •a'estrariini /f', urSrum (" «w. .3) S di»per-
^Ddofl P «uo« (8 ema.) S nä Ivcnm leremute cf. Bitenechium p. 673
haesdraa B, hifedni P, esdns V IS fuit< P*
xvim uci I, 20
306
FirDiiftoi laetKuti
saut restitnü, sin laquitur: desciuerunt a te et ahif*ccrnnt
legem tuam post corpus snum et prophetas tuos inter-
fecerunt. qui obtestaliantur eo» ul i-eufrt<*renttir ail
6 te. ittiin H(*li<i.s in liliro Basilion Urtio: aemiilaiulo aemu-
latus suni domiuo deo oiunipoteuti, qnia di^r^liquernnt s
te filii Israhf^l, altaria tua demolienint et propheta»
tuos ititerfecerunl gladio: ei reniHUüi ego ^olitaiius
7 el quaerunt auimaiu meam anferre eam. propter has
nioruiii inpietati-s abdieauii eos iu perpetuum , itaquf dcsiit
propheta.s iiiittere ail eos. slh\ illum filitim suuiii primoge- »
nitum, illum opificem rerum ßt cflnsiliatcrem suum, de-
lahi iusüit e caelo, ui reli^ioiipui saiicUm dpi translVüTel itd
giuitci*, id est ad eos qui dcuin ignorabaiitj docereUiue iuslitiam,
8 quam perfidus populus abiecpiat. quod iiim pridem deunn-
tiauerat se esse lactuiuiii, sicul Ma]acliiel piuplif tu indical di- is
was: nun est mihi uolontas circa uos, diitit dumiouä^
et sacrificinm aeceptuni non babebo ex mauibus ue-
KPITOMK 8—14] c. 88, 6. 16-3<i7, 2] C- 43. 5.
A VCTÜHES 4] m (I) Reg. 19. 10; cf. Oprian. pag. 4Ü, 7. 10 priiui>-
genitiitn| pftg. '2SS, 9. II opifioora rerum] tüv r^viuv ?:<Ki)Tijf pag. 287, 2,
cf. p»g. 15, -20. consiliaturem] p-ng, 291, 8, 12 ss.; c. 18, 1; c. 20. 11] cf.
Cyprian. png. 54, I; 58. 13. Vo\ Mii!. 1, 10s.;ef. C}-prJMi. pag 50,7.
JiimSPV] 1 rcstitiiü'is fs «-..J, om. sie, S a te om. R *t abiwe-
niQT. — «H te (3) om. S 2 hhuiii vm. R 3 rem-rtaientur V* k U^ H
I aä loe. Esdroe cf. Roennchium pag. GOl hclpas Ä* B.-i<;ilion] rcpio-
ruiu V terüo] tfrtio ait ß aemulaatus V b »lutiiu It\ pr. u dri B*
6 W J3», e R. M W lilit B^ i»rahel Äff, isdrahd B\ iBtravl B^,
ihl S, inrl PV altariit B*H rutn ('tjpriano et Vnly., Hinm in LXX
eopuia drest; et altjiria iJ' (s. l attd) RSPV «leinoliiiniut H 7 poIu« HV
cum Cyprituii eodd. ^f^i et Vultj. 8 miferre] ut uuferuit P ntm Vulg
eam SRJISI' cum V'jpr. cod L ^ain u iiio Vypr. cod. M) et VtihfitUt,
a ine K cum Cijpriani cadd AB, serf cf. LXX CuMwffi r^v "^w/ijv (*ow /.apEiV
aiTf,v ad loc. Bcqtim cf. Hvenscbium pag. $43 bäs] 'uas in mv. ^*-'
9 poram H »abdioauit S 10 ad out., std k. l. eitt rnmra, S 12 Labl V
^Cf'lo S, n«celo P 13 nil eo.s om. V docerct V 14 »bicerut U se
dcnnntiawrat 8 adnautiauDiut V 15 so esse] sesc B «u S nia-
Ittuhihcl H, ninlai>hi|ol P iiidic»t dicens] adounÜAt ^iccna H, dicit SP
iudicÄt X*', in riis. corr. J?' 17 i't — uiiiuibusj sacrificJa uod accipiam
du iiianiliuü V abeo S tuti tu //
diaiii. insi. lil). IV i I.
307
stris, quoniam a solU ortii nsqno in oocasum clarifi-
abitur nomen luteum apud gentes. item Duim) in psalmo b
!VII: cimstituBS mt^ in capul ^^ciitiuni: jHipiiIiis quem
uun coguoui seniiuit mihi. Ksaias qiioquu sie luqnitui-: IQ
5 nenio f^olliger«^ omnes gentes et lingnas, et uenient
^ et uidcbttiil; clai'itatt^iii mE-am. ei diinittam super eos
W Bigunm et uiittatn ex iis conseraatos in gentes qnae
lODge suut, quae non audierunt gloriam moam, et
Duntiabunt elaritatcm meam in gt^ato^. uolens igitur 11
10 lieus luetatorem tenipli sui niittere in terram noloit i-uiii in
potofilate et claritau oaeleüii mittere, nt iuf^iaUis in deum
Ipopulus in ei'ror(.'m iiiaxiniurn ii)(!u(Mtrt*iiir ac poenas jiro faci-
Doribns suis luorent qui doiuiauin ac deum sutmi doq recepissent:
quud oliiii prophetae ceciiioraut sie esse tuturum. Esaias
EPITOME 4-6] c. -13, 6.
AVCrOUES 3]IV17.44».:cf.Cyi»rian. pag.55.18. 41 Is.6Ö,18b.;
cf C}'[>rUii. pag. .56. 14. 10 inetAtorem t^uiplij Kxwli. c. 40bs.
12
BlillSPVJ 1 quoi)i»m C cum rwW. C^riani H pUrUque tesiüm»
Italae, qilin EpiL 43, ü cum paucit textibus Jtalae; cf. <SalaUtiu..t II
tOOß 9. U84ue C Epit Ct/prinni codti. BM, et usqu* reÜ. Cifj/r., wd »tat
om. cod. Ahexandr, LXX in /(' cttm crlt. et codd. Cyprumi (cf. TertHU.
min Mure. UI ^3, JJ pag. 153), ad B* cum Vulg. (cf. ctiaitt Tertuil. ibid.
IV' I, pti^. tot) clariflciiLitiir C Epit., clarificatuin est Cyprian.^ SiÄc-
Saoiw LXX 2 ftptid] i)ii»r B ad hc. J/tt/ncA. (/. BoCMchium p.585
idem /7 3 XVII SP, XV B\ XVI B^RV (idem Humrrn* in C^pnani
codd. LMB, kattd »ein an Ltictantio rcgiitueHdua) f Humeruut otii. H
nnte rouKtitue« hoctii B 4 cognoui* (ttrJS senüuit V cum pterinque
codd. Cypr- tt Vulgata, scniiot BRHSP cum C^pr. cod. a, ied cf. i'ioii-
>»««! LXX nd loc. PMlmi cf. BueMrltinm pag. 5S7 «Brian BB, et
Main» P (■> douiittam B 7 Üs Ä, his BHSPV cum atdd. Cfjpriani
po9t gent*-» tjrofca t:; Hapaij — zb\ iJj rx; vr^joy; cum Cj/priatio um. Lnct.,
cf. BotmchtHm pn/j. 504 fitS 6 sunt qiiAc] sunt quS U, sunt et
que P inter fludierunt et gloriHm omüim katc noueti m^um aeijue
otdpnuit, cf. Cyprian. ei Isai. 9 uuittiuu«runt V 10 sÜmittare (om.
9ui^ S 11 ccWfiii vt elnrit&te H utj et V «tini B 12 vrron^ni]
•
remm H pooDasl j>oa (f ex fi m S) »c poeniw V 13 Iticreot) lut-ninb
(att n linea drl / 71, lucemnt (erp. nt. ä) V, lueret HHSP rdd nc] pt B,
on». n ivwiiiüM-nl BHSV, reoepi-iNet RP edd. 14 c«fin«uiit (-f S) BUS
Culiirum codd. recent , factanim C edd., ted ef. c. 18,13 haeo autem «o
80»
BU«
Flrmiant I.iet>nti
^Htin. «iMi'Mi ipiil Imltti'i wrra dousectum LTodelisaiiue necaufi-
*riiiiU lU iHollt ttuill nit'lum ot p^reipe aurHius terra, quo-
»tniM tloiHlii«« locutns i'st: filios gi-ntraui et exaltaui,
IpHt iMitdin mi' «pr*'u«runt. agnouit bos posaessorein
iM hhIhu« prA«!«*»pom ilomiui sui: Israhel aatem me non ß
iill»iuill M populu« mo non intolleiit Hieremias quo-
lÄ uMo «mtOtlot aU: coffnouit ti'iupns suom turtnr et hi-
rwinlu, 1»» lurir» paa»?r*s cnstodierunt tempora introi-
tMit «Ul, p*p«1«s ant^m mens non cognonit iudicium
<l<tmin*. ^in^m*<l<» »^»colis: sapientes sumus et Uxdo- w
mini ii<.bi*'tf«m r'*tf in oassura facta est metalura
f^laa »otilv»*, <^«r^*i sunt fiapientea, trepidaueruut
V )] K 1. 2 i-: cf. Cypriw, p. 40, 16. 7] ler 8. 7-»;
vi, II.
mgltilTr' Ht; VII 18, 1 hMc iU fotitre esse — OMinenmi;
■4c fiiliiFB — pnl(^dixerult,■ 41, 1 quae — «Ic ftatnra «m
hIm Bit, j'UÜu (9>
t viiitu] quidem V tpsi BIP, idem in mg. mU- H',
^ P; ef SitteUnm, ttü tok. VemAitd. d. tat. 8pr. fmg. US
<yf S ^ g^mrwü.H cum Ctfpriani (pag. 40, i7> üodd.'LM,
s ) .MOT 0//»nVniii todd. AB, fort, nete, «adem wirifta$ ttp. C^pr.
.', lü; 43(t, 9 et ap. ahoa testes Italae, cf. SabaUrium H SIS;
I mUj. extalui BK vx*alt&'ui B^ 4 &preiu<mnt me P spnft-
Kiprvuierutit II* adgoouit, xtd i del m. 3 B posscssorem BR
uitti (pag. 40, 18) codd. LB (cf. pag. 373, 27), possessorem ranm
If!^* * !/«(»« Ctfpriani rell codd. et Vutg., aed cf. LXX ff" P«i*! löv
|%*^«jq*tv9v 5 praosepem JS//"' Cid er.) cum Cyjmtini codd. LV^ prae-
Itfpliiiu ItSPV cum retl. Cypr. cvdd., prnesepe Vutf/.; cf. BoeruKhivm
r^*if' ''•^•^ *' Itala u. Vttigata j)ag. 3ßO 6 ngnouit U cum f'ypr evdJ LH,
oo(n><'"i^ BHSPV aitn reU. Cypr. et Vulg. pupuliiK ttieiit> edd., 5ed ex
Vulg., contra ttk/iVc« Lact, et Cypr. (est. Af'J, cf. LXX 6 V-w; (*i »w
ouviJxEv ieremins HP 7 turtiir terapiis suum P hyrntulo H, erando V
8 ci (ante tmtm) expvnct. et cum punctt» eros., B, om. Cypr et AmbroB.,
hexnem. VI 30 (I 119 F Maur) ei rimt. 23, 6 (II S8ä C), cf Saha-
Irrtum IT 659; etinm in LXX copwla dwst rares P' fcorr. P*} V
!t cogaooit BRSI'V cum codd. Cypr. et Vulg.. agaouit H 10 dii^Wi»
BHSV cum Cypr. cod. L, dicitis HP* cum cett. codd. Cyju: et Vidg ,
dicitos gic P^; »w« ipi'n LXX 11 «it om. P 12 falsa H cnm codd.
Cifpr., faUi cett. oonfusi HSP atm codd Cypr. et Vulg., d«e»t copula
in LXX, et confimi HPV cf.LXX lU [i^v ^yniiör, ff/oT*«; ^iuä^s Ypa(i(*«-
xtü9'.*. r^vyit^acn oofol sapientetij et sapiente« H trepidaueruut om. B
dluln. inst UV IV 11— 12.
309
et capti snnt, qtiia nprbuiu domini reproltanoniat.
ergo, ut cofppiatn iliwre, cuiu staluisspt deus doetorfiii uirtiitis 14
mittt'rt' ad hüuüumj, renabci eum dt?um> in carne praeccpit et
ip»i hoinini siniilem tieri, cui dux et comes et nii4^islßr esset
» fnturus. ßwl tarnen qnoniam clenieus et pius est erga suos 15
tleus, ad eos ipso:« enm luisit qaos oderat, ne illis iu pt-rpe-
tuuin salutis iitain dauderet, sed daret iis liberani facultatem
se^iueiidi dpum, ut et praeminm nita*» adipiscerentur, si secuti
fui^sHL'Qt, (juod pluriiUL eoruui faoiunt alque feceruut, et culpa
10 6ua in pot»Dani tuürtis incurrerent, si regem simm repudiassent.
aput illos igitur et ex eoram semine regenerari eum iussit, 16
nc si fnii^set alit>nigena, iustam possent exousatioueni de lege
praetendnre, ijuoil eum non suscnpissunt, siiuul, ut duIIh oni-
oino geus esset in teira cui spes inmoitalitatis aegaretur.
12. Di^ffondens itaque de caelo sauctus ilie Spiritus dei i
sanctam uirgineni cujus utero se losinuarct «^legit. at iUa
dioiuo spiritu hausto repleta coneepit et sine ullo adtactu ulri
rppent*» iiir^irialis uttTus iutuniuit. quodsi aiiiiualia iiiiaetUim 2
ueuto et aura ooncipere HOlere omnibus notura est, i'ur quis-
u
KPITOMB 2-181 088.8 3.
AVCTORBS § 1 88.] ct. Cypriwi. piig. 73, 18.
'mir»)] cf. Vorg. Georg. IIl 274 ».
18 s. (uonto H
B(G)RHSPV] 1 captiiii V riiua] quoaiaiu // uil Joe. Jfremiae cf.
sdtium piig 566 2 oif B' 3 carnuiii (crp. tn. t f) P i fieri ofri. R
esse H h quoiiiam om, S est et pias ZT est om. V itios] no« P
Ö ipsos eumj ipsum P T^v* P* im Ä" 7 saluvüs (s fr.) V cUu-
d^n-.t S' ÜB R, bis BIISPV libeutor S a Facnhateia indpit ctf
didt (i pag. 77 (21), ruiwt in w#rM t—10 (crt ojitmu, ll—lö perpauca
legebttHttir 8 dei ßP' fdCa corr. /•>) V ft om. H 9 et] aut H
culptt — mortis] püeuam süa- (m er.) iu eülpaiü ■mortis' (g,l. in.2)fOrdiH.
iter^r. aiffnifiatuit m. 1 B, iTulp[AmJ eiUA(>n putMinm) in culpa m[ortis] G
odpaj puküirx 1' 10 pocna V pott repudLisseut hoc qaod sciob&t
eise facturo8 B, [qujofl «ciebiifot] {essti faciiiro« G 12 iw si] um R\
^9] «nini' R^ lA quotl om. R ex cum uou suscepisAeut hoc eum M
aou Ku»cipere d^'bf'i'o /t' L4 in) et in H cui - ite^retur om. B*
fit. l B*) G necarrtiir fl 15 scatus ("m. 3) «c H 16 ulngtiwm Ü»
17 diuina P"", dt*iiiio tx diuino r> hausto] s3o V et om. i/ tuclu S
19 et] ant, 5P qniBiiuain — cui] quisqanu spiritu fspS 8) ml SP
310
Firmiftoi Lftotauti
quam mirum putet, cum dei spihtn, cui facite «si quidqaid
8 uelit, grauatam osse uirgiaem dicinius? quod saiiu incrodi-
bile posset uideri, nm hoc futurum ant« nmlU saecula pro-
phetat' t^ecmisseut. Soloinou iu ode UDdüuicesima ita dicit:
infirinatus est uterus uirginif; et accepit. fetum, (H
grauata est et facta est iu mnUa miseratione mater
4 uirgo. it«m pruphela IC»aLai<, cnius uerba sunt haec: prop-
ter hoc daliit üeus ipst* uobis siguum: ecco atrgo ac-
cipiut in uterum <?t pariet filinm, et uocahitis nomen
& eius Kmmanuel. quid buo mauifestius dici tK>testy tegt*-
liaot isla ludaei qui euin neeauerunt si quis nos haec fingere
arbitratur, ab tils requii'at, ab bis potissimiim saniat: satis
EPITOME 3-7| 0. 3y, 1 ». 7-10] r. 39. «
AVCTOHES 4] Im^us iq psalmU 'äAlomoms' qune quident extjuit
not) iiiiietiitur: cf Uneiiscbiuin. Zeitscbr f. d. faintor. Tiir^l. 1871 img ^Iti
vt Oscariiuu dt* tJ<>bluirdt iu prologumeois I'siittem StüüuioDU mox pru*
diliiri. 7] la, 7, 14 fcf. C.vpriika. pag. 7-1. A).
h(G)7iHSpy} I 9i>intum n, apB V quidquid] quidquid (corr. m. 3}
es> (X tr sc «rfii. m. 3) V 2 grauMa V diierit m diciu S', pro
divimuH httc uftget P iDcr«di1)Me H^ 3 posset et J*'. et del. P*, po«» V
4 diu>loaion //'. salomon S, salomoni (n cxo) P in ode ondeuicosijna BS.
iu od« linde II ii'uäiiiio B^, iu eod«« iiud>>iiic^iutö £', iu libro H, in p^^jitmo
undeuiceiwimo ^n exp. m. 3?) P, in odeQ XX V dixit V 5 föetum
(öej-jf. et dei, w.3)B <j iq inultii uüih^ratiüiir S uiiKvrftUo H 7 esei^s HU
pru|itt>r bocj proptorea V 8 dabiit V' uutibt dtrus ipse F acuipit^t
ili utfi'um HS\\ quod. mm coruientiat £ptf. €.39^3, rtcepif in utero a&-
oipiet ii et coflä. Cypriani (ef. LXX « y«ff:p\ a^-^it«i^, nwi fMorf uU-
nUQ //^ M/1 ^iwiMOM Lact. Ivcum aniecetUntcm 'Salomonis', dnnde loeos
Ps. St, l'J; Is. 63. 10s. ; 45. 8, qui f^ 7 ». »eqmattur. nou ex CyprianQ hahtt,
Aiirir ijMinfue tr nli» nucUire xmnpsimr uüiffnr, wiUle autem wtriatit hoc
II) luco (cirf« littlar (cf. Saliafcrium II yjtj; arti|iict in uteru ifi*; uir^o
concipii-t Vulg. 9 pari. et (g «■.> H iiocabiUs BliSPV Epit., uooabi« i/;
cf. LXX xa'/.fTit;, (wl hac quoquf in uoit magna est dvuen^o ttuttum
Jtalae, ef. Snhnitrium l. c. ft HoensctUum pag. jiS; uooabitiir Vulg.
Ift •mmuiubi-l HSPV qnod jp>, corr. P' 11 IuhU V iiecaui-root R,
uiiffainTuiit crti. et edd.. «d ef. e. 18, ÄV; Epit. 43. 1; Angti/^tiu. de du.
dtt XVIII 4ti (II 3:iH. 23) ludari . . qiii pum omderunt n in eiira rredere
oulutiruiit tpiis] qui B in (hium ßu) detinit codicis G pag. r7 (äl),
Afifuitur juig 7!i ('i"-!), niitu in nerft$. 1. 3 perpauai (njebnntur hiii^
nos H 12 nb his rt*'iiiiriit — probandam {Sit, 1) ow. P üs u^rnyiw
loco R alt. Ii'i« S» siimatj pntat //
10
dlatn. last Hb. IT 12.
311
firmnm tfslimoDium est ad prohamlum ueritntpm qiiod ab ipsis
perhibetur jnirnidiü. KmnmnuMl iiiitern iniini(uutn uocitahis 6
est, sed lesuä, qui latiue ilieitur t>alutarii> ^iue saluatür, quia
cuQctis gi'iitilms salutifer uenit; sed proplifta declarauit hoc
A uoniJiie qiioil iIhiis ad homiaeüi in carue iiontiinis esset. Giu- 7
mauut^l ouiui si^niHeat 'aohi.'jcum dous', srilicet quia illo per
iiirgtDHiii iialo confiteri hoiiiiuHs oporttOiat deuui secum <*»se
id ost in terra et in carne luortali. uniU* Dauid in psalnio
LXXXJIll aeritas iuqtiit du terra orla i'^t, quia di^us, iu
w quo ueritas est, terreimin corpus accüpit, ut terrenis uiam na-
liUis aperiret. item KsHia;* ipse; ipsi autem uon credidt»- 8
ruuL et eiacerbauerunt spiiitum <<anctum et conuersus
4'8t eis ad iiiiinioitiain. et ipäe expiignauit et recorda-
tas est dierum saeci li, qui suscitauit de terra pasto-
u rem ouium. quis autem futurus easH illo pastor, doolarauit 9
alio loco diiTiis: t'xsulteut eafli desuper et uuljes in-
duant iuBtitiam, aperiatur terra et pullulet salua-
EPITOME 3 8.] c. 37. 9. 5—7] c. »9. 3 Emimm. - deus. 10 Ut-
rciiniu coi-pas] c. ^ 8.
AiWTOHKS 91 P«. 84,12 11| I« (J8.10s 16] I« 45, 8.
EXPILATOHES 3 «.] AngiwHii de ciu dei XVII 18 (II 245, I3a.)i
I«Mur orig. VH 2.7. 3— & 10 s.] Isidor. ibfd. § 10.
Ji(Q)RH8PV} l ert tcstimonium B est] et R, om. V 2 iwrbi-
iHTütur H miuki(-i>i (quart. i mit. ex n) H «uini:itmliel V iiMatiu BV
3 äiuo] ma» (\ m. 3) H 5 nouiou V nd ex ah S^ iieiiturus «sspt in
rsni« B eiinnariiilipl HV^ Ü »nhu] nuLoiii V quia] «t S illo um V
7 Mto rcorr. w. S) V 'dßum' P «cc ' um (3 uei 4 litt, er.) B 8 itemw P
inde SP, undo et F Ö *^XXXIII1 (^ a,id. m. 3) B ad toc. Pnalmi
Cf. liortuichiuui itag. o9i (^uittj at quin V 11 ll'i« imi. H, Mit c/*. c. 1?,9
itcui ^loysvtt ipse veeius fif ]3 Hti«' P 11 i|ui<i £ Bu<(V;iitnii)t B
de] douft df' Ü ir> mi /w. haitti' cf. liu^iuictuHm png. »öV caspt]
«al /!'. Corr. //' ]li ilniitllllC C; LXX al «cpf^it ixiäTuga« 8u;jt«9-ii)|«,
Vulff. nubvs pluiiiit iustuu. unde ap. LatU. fort. iaiit\aa,til ncrUmui um esse
exi*tiniat ItoeMduwi p. 5.5J 17 i?t nierifttur 5 salu»t4ir BHSV, saluit-
torem Äi* «ww Vuly. geriuinet sRlimtoreiii; LXX äv«t€ii.«Tü> i^ y^ k»\
^/.MTfjaiTw f*.ws XBi 3i)iatfl(rJvT, (>ie oorf. ^^ex-tiHflr, ^uociini potissimum
cOHtfi-uit lecrHitw Ilalae a Lad adltibtta [cf. Jitttimchium p.fJ33, ad». 33 al.;
adkiendutii tarnen id ei9 pvhmtmum ap.Lact.lwia vbnermtri ijutu nitn haiieat
312
FirmUni Lnctanti
tor. «go enim dominus tleos creaai enm. solaator nero
10 est, ot supi-a diximus, lesns. sed et ulio loeo idem propheta
810 praedicauit: eccp natus est uobis pner. et datus
est aohis filius, cuiiis inip<'riuin supnr iimeros eiut;:
et aocutnm est nomen eins 'magui consilii nontius*. &
11 idc.iroo fuiin mtssas est a 
Open Library