Opera omnia Accedunt carmina eius quae feruntur et L. Caecilii qui inscriptus est de mortibus persecutorum liber

Google

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

* Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

* Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

atlhttp://books.google.com/|

E

CORPYS
SCRIPTORVM ECOLESIASTICORVM
L ҮМ

EDITVM | IMPENSIS
ACADEMIAE "M CAESAREAE
ү isis
X
L. CAELI FIRMIANI LACTANTI OPERA OMNIA
ACCEDVNT

CARMINA EIVS QVAE FERVNTVR ET L. CAECILII QVI
е
INSCRIPTVS EST DE MORTIBVS PERSECVTORVM LIBER

RECENSVERVNT

SAMVEL BRANDT кт GEORGIVS LAVBMANN

PRAGAE VINDOBONAE LIPSIAE
F. TEMPSKY. F. TEMPSKY G. FREYTAG.

BIBLIOPOLA ACADEMIAE LITTERARVM CAESAREAE VINDOBONENSIS.

MDCCCLXXXX.
Es

Su

L. CAELI FIRMIANI LACTANTI
OPERA OMNIA

ACCEDVNT

CARMINA EIVS QVAE FERVNTVR
L. CAECILII QVI INSCRIPTVS EST DE MORTIBVS
PERSECVTORVM LIBER

RECENSVERVNT

SAMVEL BRANDT кт GEORGIVS LAVBMANN

PARS I

DIVINAE INSTITVTIONES ET EPITOME DIVINARVM
INSTITVTIONVM
RECENSVIT

SAMVEL BRANDT

PRAGAE VINDOBONAE LIPSIAE
F. TEMPSKY. FP TEMPSKY G. FREYTAG.

BIBLIOPOLA ACADEMIAE LITTERARVM CAESAREAE VINDUBONENSIS.
MDCCCLNXXX.

VINDOBONAE, TYPIS DESCRIPSIT G. FREYTAG, G. M. B. H.

OTTONI RIBBECKIO

GVILELMO HARTELIO.

PIETATIS ATQVE AMORIS CAVSA

EDITOR

ҮШ Prolegomena.

De uir. inlustr. 80 composito apparet, plurima et diuersissima
reliquisset, tamen nullis magis eomprobatus est iam antiquorum
hominum iudicio quam eis libris qui Diuinae Institutiones !,
De opifieio dei, De ira dei inseribuntur. Hos omnes eximiis
laudibus Hieronymus ornauit?, maxime autem Institutiones:
quae jam eum Lactantius etiam uiuebat, adeo plaeuerunt Pen-
tadio cuidam, fratri fortasse illius, ut is auctorem precibus
adiret, ut earum sibi faceret epitomen. Eaedem ab Augustino
diligenter lectae et adhibitae sunt neque deerant alii, uelut
Lucifer Calaritanus, Pacianus Barcinonensis, Rufinus Aquileiensis,
Orientius et Saluianus Galli, Isidorus Hispalensis, qui uel ex
‘fluuio eloquentiae Tullianae', qui fuisse Lactantius Hieronymo?
uidebatur, hortos suos hortulosue irrigarent, uel ex copiosa
doctrina tam humana quam diuina eius uiri libros suos orna-
rent atque augerent, quem Cassiodorius! loeum quendam
Augustini explanans ut unum ex illis praedicat, qui 'saeeula-
ribus litteris eruditi et in lege domini permanentes ad ueram
sapientiam peruenerint, Quare illos libros, quibus etiam Epitome
Ша ut breuior maioris operis editio addita est, iam antiquo
tempore saepius deseriptos esse quam ceteros a Lactantio eom-
positos non est mirandum: qui etiam in corpus decem libro-
rum, quod etiamnune in codice antiquissimo Bononiensi et in
Parisino quodam extat, redacti sunt. Codices autem ejusdem
'euius Bononiensis est aetatis (saeculi VI uel VIT) integros
non alios habemus: nam codex Sangallensis rescriptus ualde
mutilatus est, ex Floriacensi autem pauca De opifieio dei libri
fragmenta supersunt. Sed ut ceteri libri a Lactantio seripti

! Hane esse ueram tituli formam, non alteram illam Institutiones
Diwinae saepius ab editoribus usurpatam Lactantii ipsius testimoniis (ef.
ad p. 1, 2) demonstratur.

? Veterum de Lactantio testimonia in calce alterius partis huius edi-
tionis subicientur.

з Epist. ТҮШ, 10 ad Paulinum (I 324 B Vall.)

* De institut, diuin, litter. e. 28 (II 554 Garet.); locus Augustini est De
doctr. Christ. IT 61 (HI 1, p. 42 Е Maur.): nonne aspieimus quanto auro
et argento et ueste suffarcinatus exierit de Aegypto (Exod. 11, 2, 12, 35)
.... Lactantius?

хи Prolegomena.

topere illi aetati Laetantius eordi fuerit ostendatur, sed breuitatis
causa omitto. In tanto autem Cieeronis Christiani eultu uix
mirandum est quod postquam ars libros typis deseribendi est
inuenta, inter primos libros nouo illo artificio in Italia con-
feetos ipse Laetantius fuit a. 1465 in monasterio Sublacensi
editus. Hane editionem tot aliae secutae sunt — usque ad
finem illius saeculi iam quindecim fuerunt —, ut Moehlerus,
qui fere centum duodecim extare dieit, non alium seriptorum
ecclesiasticorum saepius editum esse adfirmet (Patrologie, 1840,
p. 931). Pleraeque saeculis sexto decimo et septimo decimo
prodierunt, pauciores, sed eo laudabiliores octauo decimo: quo,
eum antea editores neque satis operae codicibus aut congerendis
aut perpendendis dedissent neque de sermone Lactantii diligentius
quaesiuissent neque quid eonieetura in emendandis illius seriptis
profici posset fortius temptauissent, his in generibus Lactantio
plenius ae rectius consultum est. Inuenta est etiam tota Epi-
tome Institutionum, euius antea minor tantum pars nota erat.
Nostro saeculo, cum diu studia Lactantiana fere iaeuerint,
etiam minor est numerus editionum atque hae ipsae paene
totae a prioribus pendent. Quod reliquum erat maximeque
necessarium, ut contextus Lactantii ad fidem antiquissimorum
optimorumque codicum redigeretur, id huie editioni propo-
situm erat.

Adumbrauimus extremis lineamentis historiam librorum Lae-
tantii: iam eo transeamus ut quaestiones singulas quae ad
Diuinas Institutiones et Epitomen earum hoe in uolumine editas
spectant persequamur eas dumtaxat, quae in exponendis ratio-
nibus criticis et iu describendis subsidiis emendationis uersantur.
Cuius disputationis partes erunt tres: L. De codicibus Diuinarum
Institutionum et de Institutionibus, lihris De ira dei et De opi-
ficio dei, Epitome Institutionum in unum corpus compositis;
П. De codicibus Epitomae; TIL De rationibus criticis in locis
aliorum apud Laetantium scriptorum adhibendis et de auctorum
et expilatorum Lactantii ad uerba eius constiluenda usu. De
editionibus Lactantii in Prolegomenis alterius partis dicetur.

XIV Prolegomena.

fol. 269*, ubi incipit extrema inde a cap. 51 [56] pars Epi-
tomae "Epitomen (sic) libri septimi liber X" inscripta. In post-
remo folio 283 a manu eiusdem aetatis disputatiuncula theo-
logica adiecta est hune titulum prae se ferens "Incipit de Abrahae
filium" (sic). Constitit codex olim ex XXXVIII fasciculis, exceptis
ternionibus nune XX. XXXVII et binione XXVIII, quaterni-
onibus, quorum numeri postremis fasciculorum foliis in dextro
angulo inferiore inscripti sunt; unus ternio XXXVII numero
caret. Desunt tamen prima duo folia primi quaternionis (usque
ad Instit, 1 2, 2 [p. 6, 16]) et cum eis duo extrema (Inst. I 5,
23 [p. 17, 13] — 6, 15 [p. 23, 16]), ita ut primus qui nune
extat quaternionis numerus sit II, in folio nune 12 inscriptus.
Deinde post hoc folium 12 totus quaternio intercidit (Inst. I
11, 55 [p. 46, 18] — 18, 2 [p. 67, 19]): quod damnum, iam
antequam numeri quaternionum adderentur, etiamsi a manu
antiqua scripti sunt, fecisse codicem inde apparet, quod nihilo
minus folium quod nunc est 20, numerum quaternionis Ш habet.
Praeterea inter folia nune 188 et 189 unum exeisum est (Inst.
VI 24,27 [p. 516, 19] — 25,11 [p. 579, 11]). His de lacunis
cum propter antiquitatem Шаш numerorum quibus quater-
niones signati sunt, certum sit tertiam iam a. 1570 in codice
fuisse, tum idem de prima et altera et fortasse etiam quarta
coniectura effici potest, sub a. 1750 autem quattuor illis locis
Codicem mutilatum fuisse certo testimonio constat: quod infra
p. XVI adn. 1. ostendetur. Numeri foliis per totum codicem
inscripti ad saeculum XVIII referendi uidentur. Non paucis in
foliis loca detrita uel perforata sunt, ut lectio eorum aut parum
certa aut nulla sit, Codicem hune antiquissimum commemoraue-
runt uel descripserunt Leo Allatius, In antiquitatum Etruscarum
fragmenta ab Inghiramo edita animaduersiones (Romae 1642)
р. 62, Le Nourry 1. e. p. 645 cum specimine scripturae, Mont-
faucon, Diarium Italicum (Paris. 1702) p. 409, et in Palaeo-
graphia Graeca (Paris. 1708) p. 222, utroque loco eum imagine
alphabeti graeci et latini codicis (repetita à Buenemanno ad
p. 1220 editionis), Blume, Iter Italicum II (1827) p. 161, Fleck,
Wissenschaftliche Reise durch das südliche Deutschland,
Italien , .. (Lips. 1837) uol. I. fase. 1 p. 101, Silvestre et

ХҮШ Prolegomena.

est. Litterae uneiales sunt quae appellantur: quarum speeimen
optimum Siluestre J, e. dedit, Scriptura continua est, nisi quod
uerba interdum aut punctis (uelut p. 88, 4 dea. egeria),

quod raro et in prima tantum parte codicis oeeurrit, aut hoe
signo ' discernuntur, quod per posteriores libros Institutionum
in loeis poetarum maxime ad exitus uersuum signifieandos
interponi solet (p. 442, 8—10. 455, 1 ss, 495, 1 ss. 499, 21,
650, 7 ss). Enuntiata in extrema tantum codicis parte libra-
rius spatiis quae in uersibus ipsis relinquebat disiunxit, capita
autem orationis, interdum etiam locos aliorum seriptorum a
Laetantio adlatos, maxime autem graecos ita distinxit, ut et
in initiis et post exitus eorum nouos uersus inciperet. Per eos
locos etiam uersus ab initio breuiores esse solent. Contigna-
tiones litterarum non multae sunt atque eaedem fere quae aliis
in codicibus illius aetatis occurrunt, compendia scripturae
sunt paucae, B- et g- pro -bus et -que, deinde limeola, qua
tam m quam n littera significatur: qua ambiguitate fit ut in
uocibus eompositis sit dubium utrum librarius m an n intellegi
uoluerit', Sed haee lineola in ipso fine uel sub finem uer-
suum, perraro intra uersus inuenitur. Praenomina romana
plena seribi solent. In loeis graecis scribendis librarius per
magnam codicis partem rubro, non atramento usus est. Locos
graecos autem postea insertos esse ostenditur et eo, quod nòn-
numquam spatia ampliora sunt quam ut uerbis graecis exple-
antur, et eo, quod etiam spatium prorsus uacuum est (p. 166,
4). In scriptura graeca memorahilis est forma litterae А: nam
praeter hane formam non solum haec d est, sed etiam tertia $;
ita eam descripsit Zangemeister. Quare eum Montfaucon 11, ce.
(cfr. supra p. XIV) etiam has tradat 9 $, casu tantum eas in
codice, eum lineolae longius produeerentur, ortas esse existima-
uerim?, Locis graecis septimi libri Institutionum interpretationes
latinae a manu prima in margine additae sunt (p. 625,6; 626,
6; 637, 1 al), perraro ab eadem manu in aliis partibus codicis

' Eis loeis scripturam codicis in apparate crítico expressimus,
? Montefalconium sequitur Watte: мурас h, Anleitung zur griechischen

Paläographie? (1887), in litterarum descriptione p. 5.

XXI Prolegomena.

stanter, ef. 120, 15), aput, «lut, istut, interdum quit (cf. ad 84, 2), per-
raro set. Accedunt haec: athibere 536, 18; athuc 221, 3, 802, 16. 453, 6
sim. Forma prodeesse fere constans est (103, 9, 263, 25. 400, 13. 437, 6 al),
prodest est 573, 19. Valde uariant f et ph in uocibus graecis, quamquam
saepius f quam ph legitur (cf. ad p. 6, 17); saepe tamen philosophus. Ut
exemplum adferam, in capite 2 libri III Institutionum hae formae seriptae
sunt: philosophi uel deriuata p. 179, 23. 180, 8. 21. 24. 181, 5; philosofum
180, 20; filosophia 180, 1; filosofia 180, 7. Rara est littera g in neglegere
(193, 10. 480, 1), plerumque c mansit, Duplex 1 saepe est in wellit;
deinde in dilluwio 160, 14. 517, 20; dissolluit 157, 17, Littera m saepe in
fine uerborum defluxit: declaratu 498, 21; disserendu 494, 15; exercitu
498, 5; exeundu 571, 8; inferoru 487, 15; praepositu 488, 7; 42. 4. 120, 3.
198, 17. 364, 1, 372, 7. 384, 1. 885, 11. 420, B. 421, 5. 484, 9. 486, 17. 504,
11. 505, 8. 509, 9. 529, 1 al. Contra non minus saepe more infimae lati-
nitatis accusatiuus pro ablatiuo scriptus est: a ueritatem 170, 9; cum pul-
eritudinem 490, 1; pro libertatem 502, 10; egeret auctorem. 14, 14; pro-
bationem indigeret 138, 1; posuit in wmorem 16, 9; 115, 15. 223, 6. 274,
9. 282, 13. 869, 19. 424, 21, 488, 17. 507, 10 al. Litteram п habent fa-
monsissimam 224, 2; formonsum 170, 20; archensilas 185, 13; occansus
505, 11. de ira 13, 5. Tum n pro m est: iandudum 86, 3; inbres 231, 23;
tenptauit 446, 13; contra m pro n: nom possum (sed a m. 1 corr.) de opit.
6, 1; forsitam ante beneficia 743, 17; forsam 531, 6; clamdestinus 422, 7;
quorumdam 191,12. Littera p in omnibus formis uerbi reperire duplex
seribi solet (ef. ad p. 5, 10), perraro simplex inuenitur. Irrepsit p in con-
tempnere (206, 17. 210, 16. 248, 17); wolunptas 116, 16. 463, 21; wolumptas
est 496, 16. 497, 6; omissum est in adsumtio 119, 21; consumsit 35, 21;
sumserunt 109, 12; contemtui 395, 17. Pro quw plerumque cu seruatur
(uelut. aecum 429, 4, saepius locuntur, relincunt, secuntur), sed etiam qu:
antique. 42, 2, 813, 17; equm 457, 4; iniqus 106, 18; loguntur 254, 19;
sequntur 72, 21. 258, 22. 980, 14. 480, 18. 501, 17, 567, 18; raro quw
scriptum est: antiquum 318, 16; loquuntur. 489, 5. 509, 11; sequuntur
501, 8. 507, 12; locuuntur est 524, 14. Littera s in eis uocibus quae e
praepositione ex et uocibus a consonante s incipientibus compositae sunt,
omitti solet, uelut in execrabilis exequi exerere exilium expectare extare
exultare; raro seruatur: exsecrabilis 395, 19; exsecratur 160, 20; exseras
104, 3; exsilium 546, 10; exsistere 221, 13, 431, 22, Pro s scriptum est
æ in sinictrae de opif. 10, 9, pro x autem saepe es: aspecserit 512, 14;
depencsit 508, 7; exstinesit 127, 18; finesit de opif, 11, 3; instrucsit 28, 18;
obstruesit 494, 12; sancserunt 417, 8. 449, 16; uel etiam zs: contersat
150, 92; sanzsit 510, 9; sersus 155, 9. Pro t est d saepius in inquid
193, 20 (cf, ad h. loc.); etiam capud 129,5. — In uocibus compositis ex-
tremne litterae. praepositionum sine certa lege aut assimilantur aut non
assimilantur (adtulit, attulit; inpius, impius; obtulit, optingit): quam in-
constantiam iu editione mutare nolui,

XXIV Prolegomena,

codicis ex quo B deseriptus est enanida, eum non satis agnosci
posset, coniecturis temptabatur. Utriusque generis exempla
quaedam coniuneta proponantur: tradidere pro aera deae 86, 8;
peruiderunt pro perbiberunt 101, 22; quando pro quae duo 144, 5; re-
censendi pro recens edita 153, 8; obturbant pro ut turbent 168, 4; niil
usui pro nilus 196, 21; Vidaróm pro uxorem 229, 2; historia pro eius
tota 229, 11; uestra pro uero 399, 8; amputari pro potari 401, 3; si
mulier pro símulacrum 409, 1; quibus exitus pro qui ob exigua 409, 11 al.
Sed multa certo quodam consilio eoque saepe peruersissimo im-
mutata sunt; prisca pro príscique 86, 7; animaliter pro aniliter 108,
10; cupiditas quam ratio pro quod cupiditas 122, 19; datur pro nutu
151, 15; docet pro eripiet 151, 24; profetis eius uerba eunt subiecta pro
quod prophetae. cuius uerba subieci 154, 11; haruspice pro augure 169,
11; scientiae unius pro scientiae? artes, extrusum est artes addito unius
195, 24; inuenire pro inuestigare 207, 4; porcus iste epicurus fortasse
fuit pro per corpus. Epicurus 209, 8; miles militiam pro molestiam 229,
T; ан pro diduci 284, 9; praedicitur pro dicilur 296, 15 annorum
pro temporum 301, 19; turba pro multitudo ex Vulgata 332, 9; pahu-
lum pro poculum 401, 2; sacrilegum pro disertum 403, 2; auarus pro
aurem 419, 4; mutua pro igitur 422, 16; pro factis pro a prophetis 483,
12; infandi pro instantis (in uersu Horatii) 442, 10; mortis exoluet pro
potest uirtutis exsoluere 466, 8; spurcus iocus insertus est 468, 1 типш
(exceptus tamen a correctore); aepularum 6t eruore pro rarum et opere
480, 5. 6; moderationis pro moderati aut pensi 481, 1; humani generis
pro dei 499, 11; perfida pro per fetíales 510, 11; canino pro quoquo
584, 12; filios pro liberos 139, 17, uoci liberi posteriore tempore certis
quibusdam de causis aliam illam filii antepositam esse ostendit Dressel,
Lexikalische Bemerkungen zu Firmicus Maternus (1882) p. 2 s. Tam
sequantur exempla eorum loeorum quibus orationi Lactantii
in codice B aliena inserta sunt: neo optimus nec maximus 38, 1;
pro eum eam deperiret cum manifesto glossemate est cum eam de-
periret amaret 58, 18; morte 104, 8; honestius el 114, 8; exsequemur
161, 25; aiunt 152, 13; rerum 162, 20; quia liberum arbitrium erat
datum 162, 21; diuersa adfirmantes 185, 6; sofri posse 189, 1; manus
demus 192, 7; cicero 257, 4; summi 277, 13; ueram 218, 12 ex 10;
APZENIOOHAYN 296, 6; sine etiam rationem 296, 10; similitudinis
suae 297, 8; ut ostenderet hominibus 313, 11; quae eis — praedizerant
821, 8; non 388, 5; dirigere 400, 1; magnum additamentum est post
contulisset p. 403, 4; dei 421, 22; beatam 423, 11; quomodo 466, 11;
uitam 524, 13; uatum 581, 21; filosofi 586, 5 al.

Ex tot tamque manifestis fraudis uestigiis apparet fuisse
aliquem non sane indoctum qui audacissime peruersissimeque

XXVI Prolegomena.

multa orthographiea correxit (uelut ad [cf ad 36, 12] adque
adquin aliquit [cf. ad 195, 21] aliut [ef. ad 17, 6] illut scribsit
[ef. ad 36, 15]). Multa praeterea grauiora uitia emendauit,
multa quae manus prima omiserat addidit*, utrumque saepe
tam reete, ut eam ad negotium suum perficiendum codicem
aliquem asciuisse eertissimum sit, Sed non minus certum est
eum codieem generis deterioris fuisse, quo faetum est ut non
pauei loei mutarentur etiam in peius nouaeque maculae codici
aspergerentur ?,

Codici Bononiensi simillimus est proximaque cognatione con-
iunetus eodex Sangallensis reseriptus n, 213, magnam par-
tem Institutionum continens; de quo dixerunt Weidmann, Ge-
schichte der Bibliothek von St. Gallen p. 10, Scherrer in ca-
talogo eius bibliothecae p. 76, Halm, Verzeichniss der älteren
Handschriften. latein. Kirchenvüter in der Schweiz, Sitzungs-
berichte der Wiener Akademie, uol. L (1865) p. 110. Is liber

1 Initio eorum locorum additum est hò- (i. e, hoc deest), in fine bs»
(i. е. hoe sequitur).

? De altero quodam codice Bononiensi, de quo iam ante diximus
(р. XVI adn. 1), apud. Thomasium in Praefatione p. A 5° haec leguntur:
'ex eadem bibliotheca (seil. S. Saluatoris) habui alterum optimum exemplar,
quod plerisque im locis cum illo antiquo eoneordabat, Sed melius pro-
spexisset Thomasius Lactantio, si hune codicem non protraxisset, Nam
quibus locis Thomasins in notis singularem quendam duorum Bononien-
sium consensum praedicat, isdem alii non solum ueteres nostri, sed etiam
recentiores interdum adsentiuntur, quas uero paucissimas profert peculiares
lectiones illius codicis, eae satis ostendunt illum de grege librorum inter-
polatorum esse. Cf. etiam Isaeum p. X et editores Parisinos Le Brun-
Lenglet I p. XXVII.

Isaeus p. X codicem Taxaquetii' (T) nominat, cuius multos in Variis
lectionibus adfert locos mire cum memoria antiqui Bononiensis congruentes,
postea etium ab aliis editoribus commemoratos. Sed primum ex ipsis
uerbis Isaei intellegitur ‘codicem’ Taxaquetii exemplar typis expressum
fuisse, in quo ille lectiones multorum codicum et editionum ascripsisset,
deinde Michael ille Thomas Taxaquetius non diuersus est a Michaele Tho-
masio editore Lactantii: quod cum uiri docti quidam suspicati essent,
quorum sententiam Buenemannus, Praef, p. b, redarguere temptabat, acou-
rate Le Brun-Lenglet I p. XXXI demonstrauerunt. Itaque ‘codex’ ille T
magna uel maxima ex parte non alias nisi antiqui Bononiensis lectiones
continuit,

XXX Prolegomena.

insperso nonnulla falsa uno B, alia uno G (ef. ad p. 131,1;
303, 1; 373, 17) recepta esse. Antea codicem G per alium
demum codicem ex W, B autem ex ipso W deseriptum esse
putani: quae opinio nune ratione satis certa earere mihi uidetur.
Ex eis quae exposuimus apparet de auctoritate codicis G
fere idem quod de usu codicis B statuimus dicendum esse,
illum, quamquam non pro integro teste haberi possit, tamen
propter ipsam uetustatem dignissimum esse qui audiatur mul-
tisque loeis rectas aliorum eodieum lectiones eonfirmare, Pancis
loeis ubi B deest, quae sit lectio genuina auxilio illius fit ut
certo sciamus (60, 18 gaius. 21 ei; 60, 18 Aenean), accedit
autem illud, quod interdum eis locis quibus dissentiunt B et
alii codices aut omnes aut aliqui, G horum lectiones tuetur
ac defendit (ef. ad p. 75, 1; 116, 2. 7; 309, 8; 490, 20; 508, 5),
R Codex Parisinus Regius n. 1663, olim n. 3735, mem-
branaceus, altus 31, latus 23, 5 centim., 215 foliorum, quem
Floriaeensem fuisse inseriptio in margine superiore folii 2* ad-
dita haec LIBER BEATI BENEDICTI ABB FLORIACENSIS
(addidit alia manus MONASTERII) ostendit, excepta parte
quadam saeculo IX seriptus est. Continet Institutiones Lac-
tantii, non tamen integras: nam lib, VI 25, 4 (p. 578, 1) serip-
tura in eodem uersu ad VII 7,3 (p. 606, 19) transilit, desinit
autem VII 9, 12 (p. 613, 5), ut codicem ex mutilato exemplo
descriptum esse appareat. Deest etiam locus IV 16, 12 (p, 341, 4)
usque ad e, 17,5 (p. 344, 8). Sed olim in codice, eum folia
56. 57. 58. 59 librum П a е. 8, 8 (p. 143,13) et librum Ш
usque ad e. 4, 4 (p. 184, 14) continentia iuterissent, etiam alia
eaque maxima erat laeuna, quae quomodo expleta sit, certa
memoria mirum plane in modum proditum est, Nam in pa-
gina 59" a manu saeculi XII haee subiecta sunt (multis con-
pendiis seripta): Ego iulianus armarius cum hec quatuor
folia deessent. quesiui ea multis in locis. et quia liber hie
raro inuenitur uix tandem repperi in monasterio clericorum
prope bituricas. quod plani pedes dicitur. Haee post uerba
cum etiam pars paginae uacua esset, ea Iulianus ille ad instru-
mentum emptionis eniusdam eui ipse interfuerat a. MOXLVIII
factae adieiendum usus est: quod cum ad nostram. causam

Ра

XXXIT Prolegomena.

Sed etiam alind idque maxime singulare in codice R seruatum
est. Tribus enim locis, in initio et in fine libri IV et in initio
libri VI, numeri stiehometriei adpositi sunt, sine dubio ex ar-
ehetypo omnium nostrorum eodieum propagati: de quibus infra,
ubi de archetypo Q disputabimus, accuratius dicemus.

Codex R, si uniuersum saltem de eo iudicium fertur, ora-
tionis Lactantii pro teste satis certo habendus est, dummodo
audacissimae quaedam interpolationes, ex antiquioribus codicibus
a nobis adhibitis uno praeterea Parisino 8 traditae, exeipiantur.
Quarum interpolationum saepius uirorum doctorum disputatio-
nibus tractataram unum genus amplas ad Constantinum Mag-
num orationes continet (ef. ad p. 4, 10; 668, 5), alterum autem
in doctrina quadam dualistica quae appellatur fusius exponenda
uersatur (ef. ad p. 130,5; 602,2; de opif. 19,8). De utroque
genere locorum eum nondum satis accurate disputatum esset,
proprias quaestiones institui*, quibus ad eam sententiam iam
ab aliis propositam adductus sum, ut eos Lactantii esse
prorsus negarem; etiam infra uhi de archetypo © agetur, ei
loci attingentur. In priore disputatione p. 25 ss. etiam de mi-
noribus quibusdam locis spuriis codicis К egi. Шов autem
locos si praetermittis, in R multo minor licentia inuenitur
quam quae per totum codicem B grassata est. Sunt etiam
loci quibus R unus uerae lectionis auctor est, uelut p. 110, 17
aureum; 234, 10 possum non; 248,1 dementisse; cf, ad p. 288, 1
OPOZIN, 289, 4 H'HTHPA, 293, 3 OXIOXIXUEPI; 428, 6 insec-
tator; 428,10 foro se; 442,16 sapienti; 443,2 emtorqueat;
562, 13 decurrens; 577,1 februis. Etiam orthographia co-
dicis satis emendata. est,

Codex R non ipse ex archetypo © deseriptus est, sed per
alium codicem, quem X appellamus: quod ueri esse simillimum
gine Florincensis ascripsisse. Codicis ipsius nullum aliud esse uestigium
uidetur, fortasse medio saeculo XVI cum magna parte bibliothecae Clunia-
censis interiit (cf. Delisle, Fonds de Oluni p. X s.).

* Ueber die dualistischen Zusätze und die Kaiseranreden bei Lactantius.
Sitzungsberichte der kais. Akademie der Wissenschaften in Wien. Phil-

histor. Classe, Band CXVIII, Abhandlumg ҮШ; Band OXIX, Ab-
“handlung I. 1889.

Mr

XNXVI Prolegomena,

Nonnullos errores manus prima correxit. Praeterea manus
altera (Н?) eiusdem cuius prima est aetatis correctiones addidit
eiusmodi, ut codicem cum eo exemplari ex quo descriptus erat
collatum esse facile appareat. Itaque correctiones manus alte-
rius non neglegendae sunt. Nam sua corrector perraro intulisse
uidetur (ef. ad p. 12, 18; 274, 6; 347,8; 493, 11 al.).

Codex Montepessulanus Scholae Medicinalis n. 241
Institutiones continet, quas eaedem quae in H particulae libri
De opificio dei eadem inscriptione praefixa sequuntur. Quorum
in possessione antea codex fuerit, inscriptionibus ostenditur
his: in superiore margine folii I* legitur P. Pithou, idem nomen
celeberrimum in extrema p. 186^ adieetum est, in inferiore
autem margine folii 1° a manu recentiore scriptum est Ex
libris Collegij Oratorij Trecensis, idem nomen in extrema
p. 186° nam fuerit, ubi legitur iste lib. 2, quae uerba sequitur
rasura, in medio relinquere debemus. Codex inde a folio 9^
(Inst. I 9, 8, p. 32, 19) a manu saeenli X scriptus est: hane
partem littera M signaui. Prior pars codicis prima octo folia
continens a manu saeculi XII addita est: quam М? nomi-
паш. — Descriptus est in libro Catalogue général ... des
départements I p. 376. Ego cum a Maximiliano Bonnet locos
quosdam codicis descriptos aecepissem, postea plenam illius
cognitionem eo adsecutus sum, quod uiri qui praesunt Biblio-
thecae Montepessulanae beneuole eum Heidelbergam miserunt.

Codex Montepessulanus tam similis est Palatini, ut,
id quod ante dixi, plane geminus eius frater appellandus sit.
Quam ob rem apparatum lectionibus totius codicis M propo-
nendis onerare nolui, sed exhibui narietatem lectionis usque ad
p. 96, 13. tantummodo, ut et per primam partem libri 1 In-
stitutionum, quae deest in H, illius lectiones damnum quo-
dammodo compensarent et quam arta sit illorum codicum co-
gnatio agnosci posset; praeterea inseripliones et subseriptiones
librorum e codice M addidi. Nentrum autem horum eodieum
ex altero deseriptum esse, sed ex eodem eos proximo arche-
iypo fluxisse uerbis in altero utro omissis ostenditur; uelut
desunt in uno Н p. 58, 19 illud profecto fuit; 306, 5 se
domwi —nowwm, in uno M p. 21, T delphida; 69, 14 nisi

XXXVII Prolegomena

Huius eodieis lectiones nonnullas R. Ellis, illius R. Beer mihi
suppeditauit. — Ex codice M manauit Bruxellensis n. 9809,
olim Cusanus, saeenli ХШ uel XIV, in eatalogo bibliotheeae
Bruxellensis uol, 1 p. 197 non reete saeeulo XII aseriptus;
quem codicem ex bibliotheca illa Heidelbergam transmissum
multis loeis contuli.

P Codex Parisinus n. 1662, antea 3736, membranaceus, olim
Claudii Puteani, quod nomen in margine superiore folii 1%
inscriptum est, altus 32, 4, latus 25, 3 centim., saeculi IX,
eontinet Institutiones, quas sequuntur p. 163* “De ira diuina
liber oetauus', fol. 179" ‘De opificio di liber nonus’, fol. 191»
usque. in fol. 195”, "De epitome liber decimus’ uel potius
quae est pars eius a e. 51 [56], 1 usque ad e. 61 [66], 6, ita
ut ne haec quidem pars usque ad finem libri integra seruata
sit. In Institutionibus desunt partes.hae: V 17, 22 (p. 456, 2) —
20, 12 (p. 470, 10); VI 3,2 (p. 485, 11) —4, 1 (p. 489, 8); VII
32, 3 (p. 653, 3) — 8 15 (p. 655, 4), in libro autem De opificio
dei magna lacuna est a c. 4,19 usque in e. 8,16. Cum scri-
ptura ab eis locis qui partes omissas antecedunt, statim ad
eos transiliat qui subsequuntur, in archetypo codicis folia inter-
vidisse manifestum est. Descriptionem codicis dedit Le Nourry

- p. 648 s., qui etiam specimen unius ex eis loeis addidit quibus
graeea com interpretatione latina coniuncta sunt, per errorem
tamen, id quod supra p. XXXIV monuimus, ad eodicem Re-
gium relatam. Codicem primus adhibuit Opsopoeus in edendis
Oraculis Sibyllinis (Paris. 1607), qui in fine praefationis usum
eius a Cl. Puteano sibi concessum esse dicit, in edendo Lac-
tantio Le Brun-Lenglet (ef. I p. XXIX s.). Primum librum
Institutionum et partem secundi + Andreas Laubmann,
seripla minora + W. Nolte contulerunt, collationem Institutio-
num à. 1884 Parisiis ad finem perduxi.

P! Librarius codicis — unus enim erat — cum exemplo minus
integro emendatoque et quod nonnullas interpolationes rece-
pisset uteretur, ne ipse quidem satis curae in officium exse-
qrendum contulit. Frequentissimi sunt errores omnis generis,
quorum pars quidem a librario ipse correcta est. Paucis tamen

locis etiam hie codex unus yeygs lectiones habet, uelut 21, 14
r

XL Prolegomena,

altera seripturam quoque codicis saepe uulgaribus ef reeentio-
ribus formis eorrupit (uelut relegio pro veligio, cf. ad p. 6,8;
noncupat pro nuncupat, ef. ad p. 17,2; 95,22 inprudentes;
96, 4 adpeterent; 91,1 adflictatur sim., quas correctiones in
apparatum non recepi) Praeter duos illos correctores alii
quoque qui codicem legebant hie illie aliquid aseripserunt (ef.
ad p. 5,21; 8,7; 61,3; 62, 17; 69,2; 78,1; 208,3; 277, 12;
350, 2; 148, 4).

Cum Parisino P coniungendus est codex Valentianensis
membranaceus, in catalogo quem Mangeart composuit (1860)
p. 120 numero 140, nune autem n, 187 signatus, altus 25, 2,
latus 23 centim., foliorum 144, saeculi non IX, ut Mangeart
dicit, sed exeuntis X uel ineuntis XI, olim 'Liber monasterii
Sci Amandi in Pabula'*, quae inscriptio in inferiore margine
folii 1* addita est. Continet libros I—VI Institutionum, deest;
tamen praeter locos breuiores quosdam pars libri ПІ inde
а eap. 17 $ 24 (p. 232, 17) usque in $ 33 (p. 234, 10): quae
laeuna, eum p. 232, 17 extrema quae in V est uox, omnium,
234, 10 extrema quae in V deest, iterum omnium sit, errore
librarii effecta est. Huius codicis eum partes quasdam a. 1884
paucos dies Valentianae commoratus descripsissem, paulo post
totam collationem ab Alfredo Holder diligentissime factam
accepi, qui, cum Academia Vindobonensis concessisset dt codex
ille in usum huius editionis eonferretur, precibus meis huma-
nissime obsecutus id negotium susceperat. De quibusdam locis
etiam testimonia Crombackii praefecti eius bibliothecae, euius
eximiam liberalitatem iam eum Valentianae essem expertus
eram, et Caroli Wotke habeo.

Codex а duobus librariis seriptus est, quorum unus partem
priorem, quae est usque ad fol. 90* (IV 17, 8, p. 346, 2 usque
ad iva mea), alter, qui etiam in priore parte interdum шее
ilius functus erat, posteriorem absoluit. Quamquam minime

1 Codicem iam saeculo XII in bibliotheca Amandina fuisse pariterque
alterum qui nune Valentianae est (n. 141), librum De opificio dei conti-
mentem e uetere catalogo, qnem L, Delisle edidit, Cabinet des manuscrits
Н p. 450 п. 41. 42, cognoscitur,

"X

XLII Prolegomena.

Codices Parisinus et Valeutianensis communi dis-
putatione traetandi sunt. Atque primum in ratione eorum
explieanda hoe dieendum est, illos per librum primum et per
librum sextum! fere inde a e. 4, 20 (ef. p. 493, 17 conpendibus)
saepissime una contra ceteros codices stare, per libros П - V
autem perraro eum seruare eonsensum, immo multo pluribus
loeis ita inter se discedere, ut uel unus P uel unus V eum
alis omnibus uel aliquibus congruat; de libro VII, quoniam
in V non extat, nihil diei potest. In libris I et VI autem
eum nonnulla in uno P desint (cf. ad p. 37, 14; 40, 10; 51, 2;
59, 22. 23; 485, 11—489, 8), alia in uno V (ef. ad p. 57, 18;
11,8; 526, 13; 544, 14), quo accedit quod V aetate inferior
est quam P, neuter ex altero fluxit, sed communem habent
archetypum (nobis Y) multis locis aut neglegentia aut consilio
mutatum. Pauca ex plurimis exemplis adferam: р. 2, 9 prae-
dicarent pro dudicarent; 13, 18 nihil finito pro ex infinito; 18, T recto-
ribus pro rector orbis; 23, 14 uarlerium pro ualerium; 34, 10 labore
pro dolore; 92, 22 adpraehendimus pro deprehendimus; 523, 1 quid pro
ut; 553, 3 inquit caesar pro te inguit caesari; 569, 8 quintialianus;
572,3 dei pro ueri, Omissa sunt in P et V: p. 5, 2 uerae; 7, 7
quin; 518, 4 suis; 547, 7 deus; al., addita haee: p. 24, 4 ita; 31, 21
modo; 64, 7 omnes; 92, 14 quoque al. Permulta uitia altera in P,
altera in V uel a librariis uel a correctoribus sanata sunt,
inulto plura tamen in P quam in V idque maxime in libro VI;
etiam hi loei communem illorum eodieum originem probant:

cf. 3, 23 inquisione P' V!, ti add. Р? V?; 7,1 sententium, i в. 1. add,
5507

P! Ү?; 10, 14 ad om, P! (add. Р?) V; 11, 9 om (corr. m. 1) P,
om V; 41, 15 gesta om. P! (add. P?) V; 46, 15 pro sub in V ut, in P
tres hastae erasae, sine dnbio ut, et sub s. 1. add.; 64, 4 falsas om. Р!

(add. P?) V; 69, 1 est do P, est do V pro endo; 497, 16 uirum P? (corr,
P?) V pro utrumque; 505, 3 et üs— iustitia om. P! (add. P?) V; 508, 18
pro obrogari in P est progari, correctum a m. 2, in V progari; 510, 7
uerum om. P! (add. P?) V; 521, 6 nec hoc —repudiandum ош. P! (add,
P?) V; 524, 20 expetenda P! (corr, P?) V pro expectanda; 535, 23 uo-
cantiam Р! (corr, P), worantiam V pro uocant non Гат; 558, 19 sem-
piternefas P! (corr, P?) V pro semper nefas; 560, 2 conspiciam P!

1 Breuitatis causa in hac disputatione, etinmsi conseneus ille non ab
ipse initio libri VI incipit, omnino lippum VI et libros H—V dicam,

XLIV Prolegomena.

Orcus remittat, in PBS hoe: _ o пес si Carneaden (-dz S) ipsum
Orcus remitiat: sed prius genuinum esse cum positio minus solita uo-
culae sí intra enuntiatum ipsum collocatae tum nee pro non scriptum,
ut sententia esset me Carneades quidem, ostendit, Р. 328, 17 filium
suum principem angelorum legauit (se. deus): non ferendum nide-
batur Christum principem angclorum appellari, itaque fuo hace nerba
in PB oppressa sunt, contra sententiam Lactantii, qui Epit. 37 [42], 3
(р. 712, 23) hoc docet: denique ex omnibus angelis . . . solus (sc, Chri-
sius) in consortium summae potestatis cdecitus est. Sed eadem sententia
etiam in Institutionibus p. 296, 11— 297, 5 et 297, 9—17 expla-
natur, lam uero nonne mirandum est hos ipsos locos, quibus Christus
cum angelis quodammodo comparatur, їп VB omissos esse, extare
contra in Р et reliquis? Ac tamen hi quoque loci similibus locis Epi-
tomae (cf. ad p. 296, 11 et 297, 9) Lactantio uindicantur multoque ueri
similius est eos a seuero censore esse damnatos quam inlatos ab audaci
interpolatore. Vides et hos locos in VB et priorem illum in PB eadem
de ratione esse sublatos. Sed si quaerimus quo modo diuersitas
illa quae in libris II —V inter P et V est explicanda sit, res
quaedam, de qua infra in archetypo Q describendo accuratius
agemus, hoe loco praecipienda est. In archetypo € enim com-
menta interpolatoris audacissimi fuerunt, de quibus alia in
alios codices transierunt: hoe modo faetum est ut locis modo
adlatis et codex P et V uarie cum reliquis concordent, Ad
archetypum Ө illud quoque referendum est, quod codex P quat-
tuor opera Institutiones, libros De ira dei et De opificio dei,
Epitomen in corpus decem librorum conprehensa continet !,
Sed accedit etiam illnd, quod in archetypo Q errores uel ab
ipso librario uel a correctore sublati erant, ita ut facile alii
codices esrores, alii correctiones sequerentur, uel alii uoces in
prima scriptura archetypi omissas non reciperent, alii in arche-
{уро super uersus uel in margine additas reciperent atque inter-
dum diuersos in locos. Haee quoque res, etsi postea dicetur
de ea, tamen hie propterea commemoranda est, quia duae hae

1 Minime codex P propter hane communitatem aut propterea, quia in
locis supra adlatis saepe cum B consentit, classi Y (BG) attribuendus est:
quod non esse statuendum et locis codicum BG communibus, alienis a P,
et lacunis quas BG habent, P non habet, demonstratur. Ne illud quidem
retineo quod diu putaui (Die dual. Zusätze p. 3), per libros II—V arche-
typum codicum P et V recensionem habuisse cui nonnulla ex codice
elnssis W admixta essent

млг Prolegemesa

et V enim subseriptiones libri VI Institutionum mire eoncinunt:
in utroque additum est DEO (sie V, DNO in Р) GRATIAS,
ad quod in V etiam alia pia sententia accedit Ut autem haec
gratiarum actio, quae neque in P neque in V alli alii libro In-
stitutionum subiecta est et omnino ad finem totius tantum
operis uidetur esse apta, in fine libri VI legatur, eo factum
esse puto, quod archetypus Y sex tantum libros Institutionum
contínuerit. Deinde quod liber ҮП іп codicem Y non receptus
est, hoc rursus, ne casu factum esse dicamus, eo esse refe-
rendum mihi uidetur, quod Lactantius in fusa Ша enarratione
extremorum huius mundi fatorum, quae in libro illo est, opi-
nionem eorum sequitur qui millenarium quod dieitur fore ere-
debant, atque íta, ut beatam uitam piorum non solum in bonis
animi, sed etiam in amoenitate rerum ad corpus pertinentium
ponat imaginemque eius uitae omnibus coloribus floribusque
depingat, Sed hane opinionem non solum ecclesia damnauit,
sed, id quod maximi ad nostram quaestionem momenti est,
Hieronymus (quem sequitur Gennadius) nomini Laetantii ipsius
notam aseribens ut iudaicam respuit (ef. ad p. 659, 10). Facile
igitur fieri potuit ut totus liber VII ob eam causam à codiee Y
exeluderetur. In codicem P autem ut libri I et VI tantum-
modo ex Y transirent, hane fuisse causam existimo, quod com
codicis Y sex tantum libros Institutionum continentis media pars
interisset nel corrupta esset, librarius, qui nouum codicem faceret,
seilicet P, ex Y libros 1 et VI, medios autem ex alio codice, in
quo quattuor illa opera Lactantii essent (П), describeret atque
ex eodem etiam librum septimum et tria scripta minora adderet.
Hane rationem si probamus, etiam illud apertum est, quomodo
factum sit ut in P per libros I et VI a correctore (P? nel P?)
multae eorreetiones adderentur quae nullo modo ex codice Y
sumplae esse possunt (ef. p. XLU s.): nimirum eum codex П
praesto esset, corrector codicis P eum Шо etiam libros 1 et VI
ex Y descriptos contulit atque ex eo correctiones addidit! Ratio

! Perpauene quidem correctiones in P et in V sunt quae cum hac
sententia non oonuenire uidentur, Sed rationes quaedam sunt quibus ad-
hibitis eae correctiones offensioni osgo desinunt.

4

L Prolegomena.

ad codicis 8 originem intellegendam etiam alterum spectandum
est. Totus enim codex S uel potius eius archetypus (X) eum
alio codice simillimo Parisini R collatus permulta ex eo accepit
quae in nullo alio antiquiore nisi in uno К oeeurrunt!: quae
cum codicis S tam in priore quam in posteriore parte sint,
eam operam archetypo X postea demum quam ex duabus illis
partibus sit conpositus, adhibitam esse apparet (cf. ad p. 4, 10;
15,18; 22, 19; 50, 31; 95, 13; 111, 8; 130, 5; 274, 3; 281, 22;
296, 14; 400, 8. 17; 420, 3; 430, 6. 7; 454, 15; 464, 18; 471,3;
473, 1. 17; 485, 6; 496, 16; 607, 18; 609, 18). Longe plerisque
horum loeorum uerba Lactantii mutata auctaque sunt, per-
paueis codex S ex uera alterius illius codicis memoria genuinas
lectiones recepit (ef. p. 430, 7; 609, 18). Ut autem eos locos
postea demum in X insertos esse extremis uerbis disputationis
ad p. 130, 5 adlatae, quae turbata sunt, ostenditur, ita mani-
festa interpolationis uestigia etiam loci p. 15, 18; 50, 21; 471,3
habent, Alius autem ille codex поп R, sed sine dubio co-
gnatus eius ex eodem quo ille archetypo X ortus fuit, Nam
qui in S sunt libro VIT adieeti loei ampliores, quorum uno
(cf. ad p. 602, 2) doctrina dualistica exponitur, allero (cf. ad
p. 668, 5) laudes Constantini celebrantur, eum loeis libri П qui
iu isdem uersantur argumentis enarrandis (аша et uerborum
et sententiarum cognatione coniuncti sunt (ef, Die dualist,
Zusätze p. 41. 47), ut eos initio in eodem quo illos codice
fuisse atque ex eo tam in R quam in S peruenisse existiman-
dum sit. Sed quoniam tot loeis codex S ex alio Шо codice
interpolatus est, otiam illud est ueri simillimum, aliis quoque
locis, quibus 8 cum ceteris codicibus omnibus aut eum aliquibus
consentit, eum consensum, eum antea aliae lectiones in S
fuerint, ad eorreetionem codicis seeundum alium illum insti-
tutam renocandum esse. Postremo etiam hoc est addendum.

(ef. ad p. 155, 1), pernenire potuerunt. Eadem illa ratione explirandum
est quod p. 102, 5 in 8 primus uersus Persii, quem poetam medio aeuo
notissimum fuisse constat, uersui Persii II 61 praepositus est, in P
autem prior ille est receptus, alter omissus.

De his locis disputani Die dualist. Zusätze p. 26 ss.

Lit Prolegomena.

Fasitelium, eui a Paulo Manutio altera editio Aldina (a. 1535)
euranda tradita erat, adhibuisse ex epistula Manutii ad Germa-
num Minadoum monachum Casinatem inscripta (cf. Praef, fol. aa
11%) fortasse colligi potest, sed habet bibliotheca illa etiam
recentiorem codicem Lactantii a. 1429 scriptum (cf. catalog.
Casin. ibid. p. LXVII n. 321).

g Alter illorum codicum est Gothanus (nobis g), signatus
Membr. I n, 55, foliis 1—278”, post quae alia addita sunt,
continens "Tabulam super libros Laetaneij (i. e. argumenta
capitulorum), Institutiones, libros De ira dei et De opificio dei,
de quo praeter Cyprianum, Catalog. eodd. manuser. Gothan.
(1714) p. 9, lacobs et Ukert dixerunt, Beitrdge zur ültern
Litteratur od. Merkwürdigkeiten der Herzogl. öffentl. Bibl. zu
Gotha, ТЇ (1836) p. 120 ss. (n. 141): qui eum codicem saeculo
XIII tribuant, dubitari non potest quin saeculo XIV aut for-
tasse XV seriptus sit. Codicem primus adhibuit Cellarius editor
(1698) collatione а G. E, Tenzelio facta usus (cf. Praef. p. 4),
aliam accuratiorem lo. Mich. Heusingerus iam ante a. 1710
Buenemanno suppeditauit (cf. Heusingeri Emendationum libri
duo, Gothae 1751, p. 1 s., et Buenemanni praef. p. b 3 n. 36),
idem denuo codicem Heumanni in usum contulit, qui tamen
serius ab illo ut eam operam sibi praeberet petierat, quam ut
collatione ad editionem suam apparandam uti posset (ef. Heu-
mauni praefat. fol. ante quaternionem c). Itaque Heusingerus
praecipuas Gothani lectiones in Parergis Gottingensibus, tom. I
lib. ILL (Gott. 1737) p. 189 ss. cum suis et Heumanni 'Anim-
aduersionibus' edidit, multas alias in Emendationibus illis pro-
tulit: quae Emendationes’, quot quidem ad Laetantium pertinent,
pleraeque nihil aliud sunt nisi ipsae Gothani lectiones, nonnulla
Heusingerus ad locos Lactantii explicandos addidit, ipsius con-
iecturae paucae sunt, inter quas uerae quaedam emendationes.
Magnas partes codicis, cum a. 1887 a bibliotheca Ducali Go-
thana liberalissime Heidelbergam transmissus esset, contuli,
paucis tamen locis lectiones eius in apparatu descripsi, maxime
in spuriis illis disputationibus dualisticis Jaudationibusque Con-
stantini. Iam Buenemannus enim rectius quam Cellarius Heu-
singerus Heumannus "librarium codicis ernditiorem, qui elegan-

LIV Prolegomena

thecae catalogus factus sit, non iam in ea fuisse. Octauo saeculo Ebo-
raci codicem Lactantii fuisse ex uersu 1552 Aleuini De sanctis Eubo-
ricensis ecclesiae (‘Quid Fortunatus uel quid Lactantius edunt; cf.
Becker, Catalogi antiqui p. 3) discimus. Decimo saeculo coenobium
Bobiense secundum testimonium ueteris catalogi praeter "duos libros
de opificio Dei’ habebat 'Celii Firmiáni Lactantii . . unum de falsa re-
ligione, in quo habentur dicta Sibyllae" (cf. Beckerum ibid. p. 67 n, 222),
saeculo undecimo antem Corbeiae fuit “Firmiani Lactantii liber de
falsa religione’ (cf. Beckerum p. 140 n. 60), idem sine dubio codex in
eatalogis Corbeiensibus saeculi XII (cf. Beckerum p. 188 n. 149; p. 282
n. 222) est, Postremo loco appelletur ‘Lactantii vol. unum’ in Notitia
codicom monasterii Nonantulani (prope Mutinam siti) a. 1166
conscripta commemoratum (cf. Beckerum p. 220 n. 15).

Jam reliqui Institutionum codices ante saeculum XIV
seripti quam breuissime describendi sunt, eius generis omnes, ut
praeter codices a nobis adhibitos locus eis in apparatu nostro concedi
non potuerit. Simillimi inter se sunt codex Atrebatensis (ef. Cata-
logue des manuscrita de la biblioth. de la ville d'Arras, 1860, p. 269
n. 614; Catalogue général . . . des départements IV, 1872, p. 219
n. 549), saeculi XII, Institutiones et librum De opificio continens, et
Duacensis (cf, Duthillenl, Catalogue des manuscrits de la biblioth, de
Douai, 1846, p. 77 n. 257, ubi codex minus accurate descriptus sae-
culo XIV tribuitur; Catalogue général . . . des départements VI, 1878,
p. 113 n. 219), saeculi XII, in quo sunt Institutiones et liber De ira
dei, Habent hi codices quaedam communia cum Valentianensi, in aliis
аһ eo discrepant; recensionem mixtam esse existimauerim. Atrebatensis
lectiones nonnullas Wiequotz, Duacensis B. Rivière, praefecti earum
bibliothecarum, mihi miserunt. In bibliotheca Duacensi etiam "Excerpta
ex Lactantio’ sunt, saeculi XIII (ef, Catalogue général l e. p. 320 n. 21):
de quibus nihil habeo. Etiam codex Vindobonensis miscellanens
(cf. Tabulae eodd. manu ser. bibl. Vindob. II p. 42 n. 2243), saeculi
XII, pauca ex libris I et VI Institutionum excerpta continet, Saeculi
XH uel XIII codex est Glasgouiensis Musei Hunteriani (Press S,
Shelf 5, n. 60; cf. Haenelium, Catalogi p. 795), cuius lectiones quasdam
Toanni Young praefecto eis musei debeo: e quibus codicem similem esse
Atrebatensis et Duacensis colligitur. Saeculo XIII in Bandinii Ca-
lalogo I p. 667. 695, dno Medicei Plut. XXI cod. 7 et 16 tribuuntur
Institutiones et libros De ira dei et De opificio dei continentes; quorum
lectiones nonnullas Ph. Kautzmann mihi misit. Uterque, multe magis
autem posterior quam prior, ualde atque interdum eadem ratione inter-
polatus est, inde eos saeculo XIII inferiores esse coniecerim. Etiam
codex miscellaneus Bonnensis y, 140 olim Duisburgensis (cf, Biblio-
theca Academiae Duisburgensis 1685, р. 51). qui fol. 233—257
sextum librum Institutionum conti, ety in catalogo codicum Bibliothecae

LVI Prolegomena.

XIV superet. Ex catalogis bibliothecarum qui editi sunt nullus
mihi innotuit antiquior neque sunt antiquiores in multis certe
non solum Germaniae, sed etiam externis bibliothecis, quarum
catalogi non extant; quod a praefectis earum per epistulas
interrogatis comperi. Korum autem codicum qui saeculo XIV,
XV atque etiam XVI seripti sint, multitudinem maximam esse
iam ante p. X dixi: in una bibliotheca Vaticana triginta fere,
in bibliothecis Parisinis etiam plures sunt neque ulla paene
est in Gallia maxime et in Italia bibliotheca paulo instruetior
libris manu seriptis quae careat Laetantio. Inter codices recen-
tiores nonnulli esse uidentur qui recensionem quandam recen-
tiorem habent, de qua iam antea (p. LIIE adn. 1), ubi de
codice Gothano egimus, dietum est. In multis recentioribus
codicibus uerba Lactantii impudenter mutata atque dilatata
esse ex apparatu Buenemanni uel Parisinorum Le Brun-Lenglet,
qui plurimas eorum lectiones collegerunt, apparet, quas autem
habent ei codices lectiones quae meliores sunt quam antiquorum
codicum, eas esse coniecturas ipsa facilitas emendandi ostendit.
Loeis quibusdam qui antiquis in eodieibus corrupti sunt, eas
coniecturas recentioribus eodieibus suppeditatas recepi, sumpsi
eas ex adnotationibus Buenemanni aliorumque editorum, eo-
dices quosdam illius generis, Berolinensem, Gothanum, de qui- |
bus ante dixi, Monacensem saeculi XV (Catal. codd. bibl.
Monac. Ш 1 р. 17 n. 84), quem б. Laubmann ad me trans-
misit, recentiores Parisinos ipse inspexi.

Quoniam absoluimus descriptionem codieum, iam qua illi
quorum ex auetoritate haee editio pendet, eontineantur inter
se cognatione ita demonstrandum est, nt quae rationes in
Iustitutionibus et recensendis et emendandis sequen-
dae sint explicetur,

Varias classes codicum constituimus, primam Y, euius
sunt codices B et G, alteram X, quae extat in Parisino R
atque etiam Parisinum 8 (X) attingit, tertiam Ф, quae in libris
I—IH codicibus S (X) et HM, in libris IV—VII codicibus HM
efficitur, quartam Y, quae in libris I et VI in codicibus Р et

уш Prolegomena.

pro cimonem; 528, 10 mare pro munera; 606,15 calumniari pro сам агі.
Horum trium generum quod multae atque eaedem in omnibus
codicibns nostris corruptelae inueniuntur, certissimum docu-
mentum est quo et probatur omnes illos codices ex eodem
archetypo fluxisse et ipsius archetypi habitus intellegitur.

Sed tertii generis uitia num omnia iam ай primam manum
natinamghe formam archetypi Q referenda sint incertum est.
Potest enim faetum esse ut ab interpolatore inferrentur, euius
peruersam operam eum iam ante in codicibus P et S deseri-
bendis (ef. p. XLII XLIX) statuendam esse dixerimus, iam uere
deprehendi certis documentis demonstrabimus. Qua in re inde
profieiscendum est, quod interpolationes quaedam extant in plu-
ribus neque tamen isdem semper codicibus, ut eas ex nullo
alio fonte nisi ex archetypo Q in illos transisse manifestum sit.
Propter eos autem locos prorsus credibile est etiam additamenta
aliaque commenta si non omnia, at aliqua, quae cum in omnibus
codicibus sint, necessario fuerint in archetypo Q, in hune ab
interpolatore indueta eisque genuinas lectiones plane oppressas
esse, Sed loci illi etiam maioris momenti propterea sunt, quia
eorum indicio et maxima illa minimeque inter codices
eosdem constans diuersitas leetionum e parte quidem
ad ueram causam originemque reuocatur et proprias illas
diuersasque classes memoriae Lactantianae quas statuerimus,
uere agnoscendas esse apparet. Loei autem illius generis hi sunt.
P. 21, 4 in BR pro appellari oportere est appellari oportere
debere: uides in Q ad oportere aseriptum fuisse debere ex
proximo loco 26, 25 appellari debeat sumptum, unde duo illi
infinitiui perperam coniuncti in B et R transierunt. P. 128, 13
pro Caesar Augustus habet B gaius caesar, R g. caesar augu-
stus: interpolator, loci 60, 18 ubi Gaius Caesar appellatur
peruerse memor, gaius uel g. addiderat, quod in B in locum
nominis Augusti transiit, in R cum illis nominibus coniunctum
est, P. 61, 2 initium uersus Enniani RSPV (B deest) sie ex-
hibent o pater o patriae, Н sie o pater o genitor patriae,
apud Ciceronem de rep. І 41, 64 est o pater o genitor; in

patriae

codice Q haee fuerunt o pater o genitor, unde diuersitas illa

XL Prolegomena,

BR falso:
191, 4 cum add.
259, 19 ipsos ndd.
B(G)H falso:
70, 11 erudienda

409, 7 deus (post fuit) add.
498, 1 plurima
495, 9 uidetur

497, 11 consequatur
588, 7 terminatua

BS falso(?):

440, 12 qui data facultate ad pla-
candum deum non reuer-

tatur

B(G)P falso (ef. р. XLIII):

156, 5 id est add.

941, 8 feliciter (deletum etiam a

R?) eiectum
302, 17 ingressi (recte?)

328, 18 principem angelorum tiec-

tum
375, 20 mortali
405, 11 non (om. P) congrueret
489,13 posita. sunt

BV falso:

259, 19 non add.
296, 11—297, 5 | .
$95 917 Jen
343, 6 traditam (recte?)

! Excepto hoe loco e libro VII, quia in eo V totus, R paene totus
deficit, nulla exempla recepi, Praeterea mariae lectiones in locis 8, Serip-
turae occurrentes, quorum propria quaedam est condicio (ef. cap, III), hie
non commemorandae sunt. — Loci quibus R et S consentiunt, propter ;

ceteri reete:

om.
om.

ceteri reete:

eruenda
rerum

gens

in homine
om.

plura
debetur
subsequatur

permixtua (Р tantum superest)!

ceteri recte(?):

quin data facultate ad placandum

deum reuertatur

ceteri reete:
om.
habent.

egressi
habent

om.
coniuerent (uarie corruptum)

posuit deus

ceteri reete;
om.
habent

datam

causam p. L adlatam hie mon proponuntur,

„хи Prolegomena.

RSV falso: ceteri recte:

398, 3 constantine imperator ma- òm.
xime (mazime om. RS)

RHP falso: ceteri recte:
285, 1 septingentis nungentis BV, DCOCO 8
HPV falso: ceteri reete:
199, 5 uirtutibus uiribus
SP falso (ef. p. XLIX): ceteri recte:
319, 5 consultus eiectum habent
444, 14 tamen quidem
SPV falso: ceteri reete:
978, 4 priore primo

Loci librorum П — Ү, quibus P et V contra ceteros stant,
p. XLV propositi sunt.

Haee tanta discrepantia leetionum inter codices quoslibet
intercedens ex nulla alia causa repeti potest nisi ех. interpo-
latione illa archetypi, quam loeis quibusdam manifesto teneri
supra uidimus. Ad plaue eandem eausam si non omnibus, at
multis certe locis referimus quod singuli codices, cum ceteri
ea reciperent quae interpolator nouauerat, ueram memoriam
retinuerunt. Etiam ut delenda quaedam in Q ab interpolatore
notata esse p. XLIV uidimus; pariter etiam p. 102, 9 uox suis,
in qua sane offendere possis, uidetur ab interpolatore expuneta
esse, in V reete (cf. Epit. p. 754, 23) retenta est. Itaque ne
illud quidem incredibile est quod supra (p. LVIII) coniecimus,
aliena illa quae omnibus in eodieibus nostris sunt, aut omnia
aut ex parte saltem ab interpolatore potius quam а librario ar-
chetypi uel eius codicis ex quo hie descriptus est conficta esse.
Postremo uix dubitandum est quin magna pars additamentorum
leetionumque falsarum quae in singulis codicibus extant, ex
archetypo 2 in eos migrauerint: quae, cum interpolator ille
scientia quadam non-careret, saepe specie emendatioris elegan-
tiorisque orationis uel sententiae rectioris magisque cum doctrina

LXIV Prolegomena.

interdum plures codices aliam atque ceteri uerborum colloca-
tionem habent: nam uoces in archetypo additae in alteris to-
dieibus alteros in locos receptae sunt, uelut p. 73, 17 flagitante
populo BR, р. f. ceteri; 181, 4 esse ibi BG (W) R, i. e. cet.; 372, 2
lamen summam et 475, 11 nos esse BH, inuersa cet.; 327, 11 ¿li um-
quam BP, м. i. cet.; 276, 19 aliquam possent et 475, T mirum debet
BSP, inuersa cet.; 155, 8 facta esse RP, e. f. cet,; 67, 26 ipsa senec-
tute H et PV(Y), s. i. cet.; 243, 6 aliud esse SHY, e. a. cet. ; 874, 21
hoc modo omnis HSP, inuersa cet.; fortasse etiam 440, 9 malitia iilo-
rum, 445, 18 simul omnes, 453, 7 modo uerbis SP, inuersa cet.

Duae igitur rationes illae, si de origine earum lectionum
quae uarie in parte codicum consentiunt quaeritur, quam ma-
xime adhibendae sunt: una, quam modo proposuimus, in eo
constat, quod archetypus 9 nonnullas correctiones ha-
buit a librario uel a correetore additas, altera in eo,
quod ille codex aspersus fuit commentis interpolatoris.
Apparet autem et hoc, in eligendis ueris leetionibus multo minus
uniuersam quandam fidem aut numerum codicum quam ipsam
naturam cuiusque lectionis spectandam esse, et illud, saepe iu-
dicium nostrum in lubrico esse positum parumque certe dispici
posse utra lectio genuina sit.

Sed unum etiam addendum est ad confirmandum illud, quod
per totam hane disputationem tenuimus, memoriam con-
textus Laetantiani uere in tot quot statuerimus di-
uersas propriasque classes diuisam esse. Qua in quae-
stione qui consensum binorum pluriumque codicum sequi uelit,
eum minime sit constans inter uarios codices is consensus, eum ad
certum finem. peruenire non posse ex eis quae modo exposuimus
non minus apparet quam quae eius consensus explicandi nerae
sint rationes. Recte autem nos diuersas illas classes distin-
xisse et hac re ostenditur, quod nulla elassis est quae non
habeat uerba quae in singulis ceteris interciderint, et illa, quod
nulla est quae non una ceteris deerrantibus genuinas leetiones
eas seruauerit quae non coniecturis librariorum restitutae, sed
ex ipso archetypo receptae sint. Ne illud quidem factum esse
potest quod antea (Die dualist. Zusätze p. 3) propter locos
quosdam primi libri (uelut p. 3, 18; 12, 7; 28, 1; 59, 15)
putabam, codices B R S H per unum communem codicem

LXVI Prolegomena.

Interpretationes quoque latinae locorum graecorum,
quas plurimas codices SP, pauciores B et R (ef. supra p. XLIX
adn. 1. ХУШ. XXXIII s.) hahent, ex parte quidem ex archetypo
О deduetae, aliae ad archetypos singularum classium esse re-
ferendae uidentur: interdum enim aliae in aliis codicibus (ef. ad
p. 27, 9. 12; 52, 7; 19, 19; 167, 7; 288, 4 al.) sunt, ut esse quas-
dam appareat quae aliam atque ex archetypo Q originem, sci-
licet ex codicibus inter € et nostros codices positis habeant.
In eis locis oraculorum Sibyllinorum quos Augustinus De ciuit.
dei XVIII 23 ex quarto Institutionum libro (ef. Expilatores
ad p. 352, 1. 3; 353, 5; 354, 6. 8; 361, 8; 363, 10) in ser-
monem latinum conuertit, codices S et P interpretationes Augu-
stini reddunt: quae etiam ad locos graecos reete scribendos
respiciendae erant (cf. ad p. 353, 6; 354,7; 355,2; 363, 12).
Ceteras interpretationes latinas in apparatu praetermisi ! exceptis
eis locis quorum contextus graecus in codicibus corruptus esset,
p:aesertim si ei loci ab uno Laetantio traditi sunt (ef. ad
p. 288, 4; 624, 23; 626,3. 6; 642,3 al.). Neque tamen in locis
graecis qui omnibus in eodieibus nostris deprauati sunt, inter-
pretationes latinae ad ueram memoriam retegendam auxilium
ferunt, immo illas ipsas iam secundum corrupta graeca factas
esse apertum est? (ef. ad p. 288, 4; 644, 2; 645, 2; 662, 3).
Plus subsidii interpretationes latinae praebebant ubi quae lec-
tiones graeeae singulis codicibus essent restituendae quaestio
erat (ef. ad p. 166, 4; 167, T; 641, 4 al.).

Hoe loco etiam de longioribus illis (ef. p. XXXIT) additamentis
et dualistieis et panegyrieis — sie enim, eum in alteris
doctrina quaedam dualistica exponatur, in alteris praedicentur
laudes Constantini Magui, appellare placet — pauea proferenda
sunt, ut quae ratio codicum illis subsit intellegatur. Nam
locos illos ipsos, de quibus a saeculo sexto decimo uirorum

! Praeter alios editores Buenemannus et Le Brun-Lenglet eas interpre-
lationes latinas dare solent,

! Uno loco p. 293, 4 quo uocem graecam omissam restitui, excidisse
illam interpretatio latina codjejs S indicare uidetur, nisi forte пох illa
hoe loco in 8 e coniectura айда est

LXVIII Prolegomena,

editionibus in calee superioris capitis 26 positus est'; extat
in Parisino S, Casinensi, Gothano: de Parisino R idem quod de
altero loco dualistieo diximus iudicandum est. Sed ad hos locos
accedunt etiam breues appellationes Constantini in initiis libro-
rum II—V positae hae: IT 1, 2 (p. 95, 13) constantine imperator
habent RS; ШІ 1,1 (p. 177, 3) constantine imperator RP, $
hacin parte deficit, de Casinensi interrogare oblitus sum; IV 1,1
(p. 274,3) constantine imperator RS Casinensis, constantinum
imperatorem Gothanus; V 1,1 (398,3) constantine imperator
RS Casinensis, constantine imperator mazime V, idem etiam
Atrebatensis, Duacensis, Glasgouiensis, duo Medicei; VI 3, 1
(p. 485, 6) constantine imperator RS Casinensis Gothanus. Facile
quam rationem illae appellationes habeant intellegis: falsarius
enim eum primo et septimo libro ampliores illas ad Constan-
tinum orationes addidisset, etiam in mediis libris eommonefieri
saltem legentes uolebat, quis patronus tamquam esset operis.
Codices autem in quibus Constantini laudationes illae breues-
que appellationes extant, idem fere sunt atque ei qui addita-
menta dualistica continent, Parisinus R et familiae E codices;
S Casinensis Gothanus: quod ad communem utrorumque locorum
originem statuendam non parui est momenti, At quomodo
, faetum est ut libri V in initio Valentianensis quoque appella-

tionem Constantini habeat? Nulla alia eausa est quam quod
in archetypo 2 hae quoque interpolationes iam fuerunt: ex quo
librarius codicis Y, euius propago V est, solitae eautionis im-
memor unam tamen de illis recepit. Ah eadem causa uidetur
repetendum esse quod Planipediensis (Rv) in initio tertii libri
appellationem imperatoris praebet et quod in Parisino R liber I

+ In altera Aldina, quae prima hane laudationem exhibuit capiti 26
adnexam, illi eum loeum restitutum esse certum est quem interpolator
wi dare voluerat. Nam cum Ша post $ 2 capitis 27 nexum sententiarum
prorsus dirimat neque ulo modo cohaereat eum eis quae aut ante aut
post sunt proxima, merus eius locus in fine enpitis 26 esse inde intelle-
gitur, qnod extrema huius nerba haec snnt ($ 10): ‘unde etiam quasdam
exsecrabiles opiniones de pudicis et innocentibus fingunt (se. inimici
Christianorum) et libenter iis quae finxeriut eredunt‘, prima autem
Inudntionis haee: ‘sed omnia iam, sanctissime imperator, figmenta sopita
sunt' eqs.

LXX Prolegomena.

rores interpolationesque habuerit, minime omnihus locis se-
quendus est.

Una quaeque earum classium quas constituimus (ef. p. LVI s.);
sola contra ceteras ueram lectionem hahere potest, idem de
uno quoque codice dicendum est, Saepius id factum est in
codieibus VRB quam in HSP. Ratione uniuerse habita tam
corruptelarum fortuitarum quam mutationum consulto faetarum
quae in singulis codicibus sunt, eundem fere gradum codices
RVSB tenent, magis P et Н (M) degeneranerunt.

Eis loeis quibus codices diuersas in partes discedunt, minns
numero codicum uel auetoritate singulorum quam ratione di-
iudicatur quae leetio uera sit. Saepe B et H, B et P, R et 8H,
P et S, P et V (in libris II—V) falsa, quae ex primo arche-
typo Q fluxerunt, communia habent. Quae in R et S solis
inueniuntur, paene omnia spuria sunt.

De eis quae correctores codicum P (P? et Р?), V (V2), 8
(8?) addiderunt, multa ex arehetypis eorum sumpta sunt, cor-
rector codicis Н (Н?) quae ascripsit, paene omnia ex archetypo
eius transtulit. Inter correctiones manus alterius in B (B?) et
R (К?) pancissimae esse uidentur quae lectiones alius codicis
reddant, manus tertia codicis B (В?) recentiore codice usa est.

His rationibus adhibitis inter'seque coniunctis archetypus Q
quodam modo restitui potest. Sed quoniam eum ab exemplari
quod Laetantius ipse scripsit, uno certe, fortasse etiam pluribus
gradibus remotum esse ex mendis omnium codicum commu-
nibus satis apparet, etiam altius ascendendum est atque manus
seriptoris ipsius emendatione archetypi restituenda. In emen-
datione autem Laetantii quae leges obseruandae sint, ex
eis ipsis quae de generibus uitiorum archetypi diximus facile
intellegitur. Sunt autem paueissimae ae simplieissimae, Atque
quoniam arehetypus proba in uniuersum fide uerba Lactantii
seruauit, eis loeis quibus nihilo minus persuadere nobis non
possumus leetionem omnibus eodieibus traditam esse genuinam,
quam maxime uehementioribus remediis abstinendum est. Habet
autem id potissimum genus emendandi locum, ut num quid uel
interciderit uel errore neglegentiaque librarii turbatum sit quae-
ratur. lllud eontra, propter cerium aliquod consilium uerba

LXXII Prolegomena.

ex Bononiensi et Parisino P cognoscitur, omnia initio in wolu-
minibus exarata esse uidemus. Idem etiam de Epistularum
quas Lactantius seripsit libris aliquibus — nescimus enim qui
illi fuerint epistularum libri ex multis a Lactantio editis (ef.
Hieronym. de uir. inl. 80) — certo testimonio constat. Damasus
enim loco epistulae supra p. IX adn. 2 proposito epistulas
quasdam Lactantii usque ad mille spatia uersuum’ tendi
queritur; quo ex loco, quoniam conputationes mersuum i. e.
stichometricae, non ad codices, sed ad uolumina spectant, etiam
epistularum illius uolumina fuisse colligimus. Таш uero Insti-
tutiones a Lactantio in uoluminibus editas esse alia quoque
memoria plane singulari traditum est. In codice enim Parisino
R inscriptio quarti libri haee est: INCPT - LIB- HHII- DE VERA
RELIGIONE ET SAPIENTIA V- N-II DOCC 4 i. e uersus nu-
mero duo milia oetingenti, subseriptio autem eundem numerum
exhibens hace: CAELI FIRMIANI INSTITVTIONVM DIVI-
NARVM LIB- III : EXPL: V: N-II- DCOC- Deinde liber sextus
hane habet inseriptionem: INCIP- LIB: VI- DE VERO CVLTV:
V-N-IE: D , qui sunt uersuum duo milia quingenti. Vides esse
numeros stichometricos': qui eo maiorem mirationem mouent,
quia, quantum ego quidem seiam, e latinis eodieibus notae
stichometricae uixdum editae sunt?. Primum autem hi numeri
necessario ad eum archetypum, qui in uoluminibus constabat,
referendi sunt. Deinde in posteriore numero signa quaedam
defluxisse eertum est: nam cum liber IV, qui in editione
Fritzschii 58 paginas inplet, seeundum numerum illum sticho-
metrieum habeat uersus 2800, liber VI autem in illa editione
60 paginas contineat, hie non potest 2500 tantum uersuum
esse. Ratione instituta libri VI uersus 2896 inueni; ergo in
inscriptione eius libri numerus II: DCCCC restituendus est’.

1 Perspexit H. Omont; ef. p. XXXI adn. 1.

2 Cf, Mommsen, Hermes uol. XXI 142 ss.; 150 adn. 1.

2 Ex numeris uersuum 2800 et 2900 efficitur uolumina maioris illius
formae fuisse, quam Th. Birt, Das antike Buchwesen p. 311 (П 9), 2500—
2900 uersus continentem inter mediam et maximam formam posuit. Ean-
dem fere quam libri IV et VT jpagnitudinem habent libri I et IIT, mi-
norem libri II. IV, VII, Бері а ii⸗ est liber V.

LXXIV Prolegomena.

eum quos auctores classium constituimus, uel non intellectas uel ,
ut inutiles omiserunt, is autem qui eodieem X, deinde is qui ex
eo codicem R descripsit, fortasse ob id ipsum quod eas non
intellegebant, fideliter propagauerunt. Sed quo tempore arche-
typus О uel, quod idem est, corpus illud decem librorum con-
fectum est? Cum antea dixerimus archetypum non post sextum
saeeulum ortum esse, iam illud addendum est, archetypi ori-
ginem ei aetati esse tribuendum quo libri ex uoluminibus in co-
dices translati sint. Hoc autem proximis ante sextum saeculis
faetum est! Accedit uero quod multo ueri similins est id
corpus praeclarissimorum librorum Lactantii non multo post
auctoris mortem, eum nomen ac fama eius etiam in recenti
hominum memoria esset, quam interieeto longiore demum tem-
poris spatio esse compositum. Quare sie statuimus, corpus
decem librorum Lactantii codicibus Bononiensi et Parisino
P traditum, hoe est archetypum Q nostrorum codicum
aut quinto aut etiam quarto saeeulo ortum esse.

CAPUT IL
DE CODICIBUS EPITOMAE.

Epitomen Institutionum quomodo faetum sit ut Lactantius
ad Pentadium quendam, quem fratrem appellat, seriberet, ipse
docet in prooemio Epitomae proponens simul quam rationem
eum magnum opus in breniorem formam contraheret seeutus
sit. Sed de Epitome ipsa, de origine eius uere Lactantiana?,

' Cf. Birt L е.-р. 95 ss; Landwehr, Studien über die antike Buth-
terminologie, Archiu. lexicogr, et gramm, lat, VI 419 ss,

з Primus Walchius in ed, Lactantii (1735), Diatribe de Lactantio eius-
demque stilo p. 38 s. et p. 1184 adn., Epitomen a Lactantio esse scriptam
omnino incertum esse dixerat, minime tamen re accurate atque in omnes
partes considerata, sed breuissime Jeuissimeque iaciens quaedam quae illi
ad eam opinionem stabiliendam suffgere uidebantur. Hune tamen secutus
est Baehr Geschichte der rm Lites prs Supplementband. Die christlichen

LXXVI Prolegomena.

in B est ut Jibram decimum post librum De opificio dei continet.
Codex P ut in Institutionibus, sie etiam in Epitome multis
erroribus, ad quos etiam interpolationes accedunt, deprauatus
est. De correctoribus codicis p. XXXIX. XLV s. dictum est.

Cum minor illa tantummodo pars Epitomae quae est in B
et recentioribus codicibus quibusdam, de quibus post dicetur,
inde ab anno 1478, quo in priorem eius anni editionem Ve-
netam est recepta, nota fuisset, initio saeculi XVIII praeter
omnium expectationem tota Epitome in codice Taurinensi (T)
inuenta est. Atque eodem tempore duo uiri docti, alter Italus,
alter Germanus, in codicem illum inciderunt. Anno 1711 enim
Seipio Maffeius eum Taurini uersatus bibliothecam ducum Sa-
baudiae peruestigaret, eum alios codices optimos tum illum,
qui antea Bobiensis fuerat, repperit statimque in eo praeter
alia Epitomen Institutionum Lactantii integram inesse intellexit.
Singularis huius inuenti notitiam uulgauit per epistulam in-
scriptam Lettera del Sig. Marchese SCIPIONE MAFFEI al
Sig. Apostolo Zeno in data de 26. Giugno del corrente
anno da Torino editam in Ephemeride Giornale de’ letterati
d' Italia. Tomo sesto. In Venezia MDCCXI, p. 449 ss. Hae
epistula Maffeius non solum codicem ipsum descripsit, sed etiam .
quae nune sunt prima eius quinque capita edidit: qua in re
quam summam diligentiam adhibuisse se declarauit, eam re
uera adhibuit, nisi quod perpaucis loeis errores tamen sub-
repserunt (uelut p. 465 [p. 680, 17] recurrendum scripsit pro
revertendum); quibusdam locis Maffeius suas emendationes in
inferiore margine adiecit. Sed eodem tempore quo Maffeius
"Taurini erat, Christophorus Matthaeus Pfaffius Virtenbergensis,
postea theologus celebris nominis, eadem in urbe commorabatur
principi hereditario Virtenbergensi educator eomesque itinerum
additus, Is quoque in bibliothecam illam admissus eundem
illum codicem uidit, agrouit, consilium eius edendi cepit. Itaque
eum aliis seriptis in codice illo inuentis totius Epitomae editio
princeps prodiit Parisiis a, 1712. Hoe in libro Pfaffius primum
"Dissertatione praeliminarj uarias quaestiones ad codicem et
scripta eo tradita maximague Epitomen spectantes tractauit,
Specimen quoque Scripture, a codicis addidit etiam ab aliis re-

LXXVIII Prolegomena.

cellario, apographum codicis Taurinensis accepisse refert, ‘unde
non minimum lucis affulsisset suae editioni', Tamen Lenglet
perpauca ex Pfaffii apographo correxit, in quibus etiam ortho-
graphiea quaedam, plerisque locis repetiit uitia editionis Pfaf-
fianae. Sed iam antequam prodiit editio Buenemanniana, uir
doctus quidam cum prima quinque capita Epitomae a Maffeio
edita cum editione Pfaffii comparauisset, noua et accurata
collatione codieis Taurinensis opus esse ostenderat', postea
autem acerbe in Pfaffium inueetus est los. Pasinus (Co-
dices manuseripti bibliothecae regii Taurinensis Athenaei, Tau-
rini 1749, uol, П p. 268 ss., ubi codex numero DCCCXL.
e. IV. 39 est signatus), qui ut Pfaffio fidem haberi non posse
demonstraret, locos quosdam editionis Pfaffianae eum isdem
locis codicis composuit? Multo uero grauius quam in Pfaffi
editione faetum erat, ab homine aliquo peccatum est qui in
commentationibus ab Joanne Clerico hae eum inscriptione editis
Bibliotheque ancienne et moderne. Tome XXVII (A la Haye
1727) p. 325 ss. magnam partem epistulae illius quam Maffeius
ediderat, huius tamen nomine sublato illud tantum, exemplum
italieum esse, commemorans in sermonem gallieum translatam
proposuit atque prima illa quinque capita Epitomae ex Maffeio
descripsit. At quamquam editor ipsis uerbis Maffei gallice
redditis usus se in exhibendis capitibus illis summam diligen-
tiam abstinentiamque praestare contendit (p. 340 s.), tamen
incredibile est quot locis non minore audacia quam neglegentia
eontextus illorum eapitum a Maffeio datus inmutatus sit. Intra
quinque illa capita plus septuaginta locos numeraui quibus non
solum orthographia nouata est, sed etium uerba aut incuria

! Cf. Miseellanae observationes in auctores veteres et recentiores ab
eruditis Britannis anno MDCCXXXI edi coeptae, nol. IV (Amstelaed. 1734)
p. 410.

? Pasinus etiam seripturae codicis specimen, in quo littera T quodam
modo exornata est, proposuit, quem sequi uidetur Wattenbach, Anleitung
zur latein. Palaeographie? p. 51, sed illa littera in codice Taur. solitam
formam uncialis quae dicitur scripturae habet; cf. specimen seripturae
codicis a Pfaffio et alterfun y Vayra datum, cuius mox meutio fiet.

LXXX Prolegomena.

redditum. Sed quo incertius erat antea et propter Pfaffii et
anonymi illius errores quae uera esset memoria codieis, eo
maiore eum fide hae editione genuina illius forma proponitur:
nam singulari quadam opportunitate usus duas habebam colla-
« tiones, quarum utraque codex eum puluisculo ut aiunt exhaustus
est. Unam in usum Academiae Vindobonensis ante multos
annos confecerat is uir cui insignis qua omnino his in rebus
erat accuratissimaeque diligentiae eum ipsi fructum quendam
hae in editione proposituros nos esse sperauerimus, nune monu-
mentum modo quoddam in ea superesse dolemus, Guilelmum
Studemund dico, euius fatum acerbum etiam reeenti omnium
in memoria est. Altera eollatio est Alfredi Holder: qui apo-
graphum codicis in suum usum faetum ut ad hane editionem
adhiberetur beneuole concessit. Perpaucis loeis quibus Stu-
demund et Holder non plane eadem legerant in codice, etiam
Carolus Cipolla Taurinensis a me rogatus eum contulit,
Codex, qui est miscellaneus, nune est in Tabulario regio
Taurinensi (Biblioteca dei regii archivi di corte) insignitus
L b. VI 28, olim, id quod ínseriptiones a manu saeculi XV
additae foliorum 1* et 2* Schi Columbani et Liber sch co-
lumbani de bobio testantur, monasterii Bobiensis fuit!. Est
! [n antiquissimo quidem qui superest saeculi X catalogo Bobiensi (ef.
Becker, Catalogi bibliothecarum antiqui p. 64 ss) codicem nomiue Epi-
tomae inseriptum frustra quaerimus, sed cum inscriptio codicis T sie in-
eipiat "Continent. in hoe corp, diueF, if de opificio di epitomae firmiani
lactanti (cf. ad p. 675, 1), minime dubito quin codex T alter sit de eis
qui numeris 220 et 221 signati in catalogo illo sic proferuntur: ‘libros П.
Celii Firmiani Lactantii de opificio Dei‘, Quae coniectura eo confirmatur
quod in catalogo Bobiensi anno 1461 confecto, quem Amedeus Peyron
(M. Tullii Ciceronis orationum pro Scauro . . . fragmenta inedita . . ., 1824,
De bibliotheca Bobiensi p. 1 ss.) edidit, codex 'T (ef. p. 21 n. 67 apud
Peyronem) hae cum inseriptione inducitur: ‘Firmiani Lactanti Epithome
(sic) de opificio dei’ (sequuntur tituli ceterorum qui in codice sunt libel-
lorum) E Bobiensi codicem eum paucis aliis in Taurinensem bibliothecam
translatum esse Peyron p. XXVIII dicit idque medio saeculo XVII esse
factum suspieatur. Sed quod idem p. 177 codicem anten in bibliotheca
Athenaei Taurinensis sernatum jam in seriniis Regii Tabularii jacere mi-
ratur, Vayra p. 355 adn. 1 codiesın ex quo tempore Taurini esset, num-
quam non in Bibliotheca priuata yel Palatina principum Sabaudiae, quae

T

..

LXXXII Prolegomena

ea quae in hoe uno codice extare uidentur, omnia accurate a
Reifferseheidio deseripta. Quaedam a Pfaffio in editione Epi-
tomae et a Fleckio (cf. supra р. LXXIX) edita sunt.

Codex litteris uncialibus septimi ut dixi saeculi seriptus est.
In Epitome paginae septem primorum foliorum uicenos uersus,
inde uicenos quaternos continent. Scriptura est continua, ma-
iores tamen partes orationis breuibus spatiis intra uersus re-
lictis discernuntur. Praeterea signa distinctionis sunt punctum,
rarius occurrunt hoc > et hoe 7: certam in eorum usu legem
frustra quaesiueris, In genere orthographico codex, qui omnino
a librario minus docto scriptus est, similis est Bononiensi
multaque habei quae os uulgare produnt atque infimae Lati-
nitatis sunt uitia. Orthographiam codicis, quoniam omnes eius
scripturae in apparatu propositae sunt et per longe maiorem
Epitomae partem unus extat codex T, ut facile apparatus perlu-
strari possit, hoe loco non describenda esse mihi uidebatur,
Cum in еа parte Epitomae quae in uno T est, necessario huius
eodieis orthographia quam maxime sequenda esset, etiam in
ea parte quam codex B quoque habet, quamquam in Institu-
tionibus seripturae codicis B potissimum in eontextum reci-
piebantur, codicem T ducem retinui.

Pauca eaque leuissima manus prima correxit, praeterea cor-
reeliones alterius manus antiquae (nobis m. 2 uel T?) anim-
aduertuntur, sed ne haec quidem manus quiequam auxilii prae-
buit uerbis seriptoris nisi quod paucos errores, quos quiuis
facile cognoscere poterat, sustulit, quibusdam locis sanis etiam
falsa adiecit (ef. ad p. 689, 15; 714, 9). Sed alia quoque
manus antiqua oceurrit (ef. ad p. 677,19; 738,8), quae uno
eerte loco (ef. ad p. 708, 2) aseripsit quod ex alio codice, ar-
chetypo uidelicet, haustum esse necessario coniciendum est.
Postremo paucis locis (ef. ad p. 677, 19; 681, 26; 727, 9) homo
otiosus uerba contextus nolis Tironianis repetiit, quarum de
genere minus usitato quae Guil. Sehmitz beneuole me docuit,
in Addendis ad primum illorum locorum datis proposita. sunt.

Iam ut eo transeamus ut quae sit fides eodicis Tauri-
nensis demonstremus, propter eausam quae mox ostendetur
primum spectabimus codicem per eam tantum Epitomae partem

LXXXIV Prolegomena.

Quoniam uidimus posteriorem partem Epitomae Taurinensis
ex eodem archetypo ex quo codices B et P sint orti, deri-
matam esse, cetera iam procliuia ae facilia sunt: nam ra-
tiones in recensenda Epitome adhibendae simillimae
eis sunt quae in Institutionibus ualent. Atque ut codicum
TBP communem ex eodem archetypo Q originem etiam exemplis
demonstremus, in parua ea parte Epitomae quae in codicibus
TBP extat (е. 51—61, 6), in tribus illis codicibus 744, 11 sed et
p. 746, 10 et omissum est; etiam p. 743, 10, ubi in B sunt haec
ei qui sit, omissa in TP, haee uerba in archetypo non fuisse, sed

posterioris pártis Epitomae uerba De opificio dei in communem totius
codicia titulum recepta esse. At sequitur de fme saeculi de diuina prowi-
dentia, atque etiam subseriptio codicis T (cf. nd p. 761, 15) haee est: Fir-
miani Lactanti de fin? saeculi explicit Epitoma de diuina prouidentia,
ut sit quaerendum quid de sensu atque origino uerborum de fine saeculi
et de diuina prouidentia statuendum sit. Hes simplicissima est, dum-
modo liber De opificio dei inspicintur. Nam hoc libro quod consilium
secutus sit, Laetantius ipse his nerbis proponit (e. 4, 24): "sed ego de uno
vorpore hominis tantum institui dicere, ut in eo diuinae prouidentiae
potestatem quanta fuerit ostendam’, multisque aliis locis, maxime autem
в. б, 15: 'nerum alias refellemus Epicurum: nune de prouidentia ut
coepimus disseramus’, ipsum argumentum eius libri in diuina prouidentia
demonstranda et defendenda positum esse declarat. Itaqne uerba illa de
diuina prouidentia partem subscriptionis libri De opificio dei fuisse
apertum est, Sed etiam uerba de finé saeculi consideranda sunt: quorum
de origine non magis quam de illorum fonte dubitabimus. Posteriore
enim Epitomae parte codicibus TBP tradita postquam particula libri V et
liber VI Institutionum in breuius contracta reddita sunt, argumentum
libri septimi exponitur, qui magna ex parte in describendo futuro exitu
atque interitu huius mundi et diuini regni aeterni institutione uersatur.
lam nero Lactantius initio eius partis Epitomae (c. 65, 8) haec dicens:
‘sod eum sint innumerabilia quae de fine saeculi et conclusione tem-
porum dicta sunt,,.' uocibus illis ipse utitur, quod uero rem ad liquidum
perducit illud est, quod et inscriptio et subseriptio Epitomae qualis in B
est. Incipit (uel exp.) Epitomen (sic) libri septimi liber X, aperto indicio Epi-
tomen ad librum septimum Institutionum referunt, ita ut de sensu ner-
borum quae in T sunt de fine saeculi ne minima quidem iam esse possit
dubitatio. Ergo in archetypo О haee fere subseripta fuerunt libro De opi-
ficio dei et inscripta Epitomae: Erpticit de opificio dei liber VIIII de
diuina prouidentia. Incipit Epitomae libri septimi liber X de fine sae-
euli: de quibus quaedam in wnum T, alia in unum B transierunt

LXXXVI Prolegomena.

sumet, TB adsumet), uix plures in В (р. 731, 20 prodet, sed
fortasse e coniectura; 732, 4 et; 732,22 quo diutius; 734,1
a quo) qnae unus T hahet, recepi hie locis: p. 733, 6 libare
diis T, libera di se B, liberare di P; 733,8 поп T, nec B,
ac nec P; 736,1 ex om. BP, T habet; 736, 4 consulens T, con-
sulere BP; 136, 10 non ante cupiditas T, ante wiolaret BP;
136.11 remissione(m) T, remunerationem BP; 738,5 uirtutis
T, inmortalitatis BP; 138, 13 inseri T, seri BP; 139, 10 igno-
rant irascuntur T, ignorat irascitur BP; 739, 18 in T, om. BP:
139, 22 possunt T, possint BP; 740, 12 quis T, om. BP (in
archetypo expunetum erat, ut superius animus impurus sub-
iectum fieret); 746, 10 item T, om. BP; 747, 16 superemus T,
superentur B, superabit P. Inter hos locos etiamsi fortasse
unus uel alter sit quo lectionem codicum BP praeferendum
esse memoriae codicis T existimes, tamen hoc certissimum est,
codicem T multo saepius uerae lectionis testem esse quam aut
B aut P, deinde illud apparet, non paucis locis codices BP
una contra T stare. Dicat quispiam prius et alterum una eausa
explicandum esse, ea seilicet quod B et P per communem
demum propiorem archetypum ex primo archetypo Q deriuati
sint. At hanc rationem, quam iam supra in Institutionibus re-
censendis (p. XLIV) reiecimus, non magis in Epitome admittere
possumus. Primum enim uidimus ex archetypo Q interpolato
pariter atque alios binos uel plures codices etiam codices B
et P per propiores suos archetypos W et IT saepe commenta
interpolatoris potius quam genuina uerba codicis Q recepisse.
Idem eum in his codicibus per Epitomen quoque faetum esse
consentaneum sit, codieem T eontra uel eius arehetypum pri-
mam potius manum archetypi Q seeutum esse conici potest.
Accedit autem alterum quoddam atque grauius. Apparet eum
qui posteriori Epitomae parti quam unam habuerat, priorem ргае-
poneret, qua coniunctione codex T uel potius eius archetypus con-
fectus est, exemplum totius Epitomae adeptum esse, deinde illud
facile est ad intellegendum, hoe totius Epitomae exemplum ex
alio archetypo fluxisse atque codices B et P et posteriorem partem
codicis T, quibus etiam is eodex Epitomae quem Hieronymus
habebat addendus est; hi enim omnes ex uno archetypo cuius

LXXXVIII Prolegomena.

torum potissimum, perraro mutationum uoluntariarum ratio
habenda sit.

Ad emendandam autem Epitomen magnum adiumentum
in eomparatione Institutionum positum est pariterque ad Insti-
tutiones reete edendas, id quod iam sub finem superioris capitis
indieatum est, ipsa Epitome multum ualet. Nam multis loeis
Laetantius in Epitome eonseribenda etiam uerba ipsa quibus
in Institutionibus usus erat secutus est, aliis sane ea quae in
opere maiore explanauerat, in minore liberius atque eum ua-
rietate quadam repetiit. Quid quod ne ei quidem loci in Epi-
tome desunt quibus auctor aut nouas sententias aliaque testi-
monia seriptorum in illam intulit aut ordinem dispositionemque
non solum minorum, sed etiam maiorum partium aliter atque
iu Institutionibus eonstituit!? Neque enim ullo modo Laetantius
ad eam aut ingenii sterilitatem ant uerborum inopiam de-
primendus est, ut eum Institutiones contraheret in Epitomen,
in ea anxie sua ipsius uestigia pressisse atque se sibi ipsi
quasi in seruitium addixisse credatur, Quare qui dubitauerunt
utrum Epitome composita esset a Lactantio an ab alio aliquo,
ei non satis perspexerunt quam libere ille quamque considerate
in Epitome iure optimo quod in Institutiones suas haberet
usus esset. Immo ipsa illa quae est inter Institutiones el
Epitomen diuersitas certissime docet opus minus ab eodem qui
maioris fuisset auctor, non a uili epitomatore conscriptum
esse, Accedit quod Lactantius Epitomen intermisso longiore
post editionem Institutionum spatio temporis eomposuit (cf.
Epit. prooem. 1: Diuinarum Institutionum libri quos iam pri-
dem ...conscripsimus): quo libentius ille sine dubio occa-
sionem addendi quaedam quae omissa essent in Institutionibus
aliaque mutandi amplexus est. Itaque eum quidam alteram edi-
lionem Institutionum a Lactantio faetam esse fingerent, reetius
Epitome appellanda erat altera illarum editio, breuior Ша quidem,
sed quibusdam tamen loeis auetior atque emendatior. Sed has

! De his partibus locisque Epitomae in commentatione Ueber die Ent-
stehungsverhältnisse der Prosaschriften des Lactantius. quaedam dicentur,
Praeterea ei.loci quibus Epitome noun habet quae non sunt in Institu-
tionibus, hae in editione sy indicati sunt

ib conp AE"

хс : Prolegomena.

utriusque operis locos alterius longe accuratius quam antea ш
editionibus faetum est significaui ita, ut uel per paucos atque
saepe etiam per singulos uersus quemadmodum alterum opus
alteri respondeat facile cognosci possit.

Praeter eodiees TBP, quantum ego quidem inuenire potui,
nulli sunt Epitomae antiqui. Recentes codices in catalogis
commemorantur hi: tres Musei Britannici, duo Harleiani,
n. 3110 васе, XV et n. 3161 scriptus a. 1427, et Regius (cf.
Casley, Catalogue of the manuscripts of the Kings library, 1734,
р. 98, 6A XV), saec. XV; Matritensis n. 14, 27, olim Tole-
tanus (ef. Biblioth. Patr. Latin. Hispan. ed. Hartel І p. 291),
saec. XV; tres Medicei, Plot, XXI 2 et 5, Plut, LXXXIX sup.
eod. 29 (in quo Epitome inseripta est 'De iustitia), omnes
saec, XV; tres Oxonienses Bodleiani (cf. Coxii catalogum
uol. ITI p. 370 n. 138; p. 449 n. 19; p. 605 n. 225 10), primus!
seriptus a, 1458, eiusdem saeeuli est alter et tertius; duo Pa-
risini n. 1671? (Epitome inscripta est *'Aephythomon Lac-
tantij Firmianij incipit’) et n. 1675, uterque saec, XV; Vati-
canus n. 216 (ef. Le Brun-Lenglet, edit. Lact. nol. I p. XXXII
n. П), scriptus a. 1481; alium Vaticanum Montfaucon, Biblioth,
Bibliothecarum I p. 107 € n. 2922 nominat: 'Lactantii Fir-
miani Neophitomon incipit: Nam si iustitia est. fol. 1077 Vin-
dobonensis (ef. Tabulae codd. manu script. biblioth. Vindob.
I p.36 п. 259) seriptus a. 1431. Ex tribus codicibus Musei
Britanniei et prime Oxoniensi A. Swoboda, ex Parisinis Ed.
Hauler et H. Omont, ex Vindobonensi H. Sehenkl locos quos-
dam in meum usum transeripserunt, ex quibus codices illos
ex Bononiensi, sine dubio per unum aliquem codicem ex eo
descriptum «leriuatos, sed ualde interpolatos esse apparet, Quod
autem de his septem eodieibus constat, id etiam de reliquis
octo, qui omnes eiusdem saeculi XV sunt, certum esse eredo.
Atque etiam si plures codices Epitomae in bibliothecis latent,
inter eos tamen esse qui ad antiquiorem aetatem ascendant

! Hie sime dubio Bodleianus Брагі est; ef, supra p. XXXVII adn. 1.
? Hoe Parisino, olim 3740, Lenyjet usus est (cf. uol. II p. 43 adn, 1. 5). Is
cum saepius in adnotatinnibys y p seribit, hune recentiorem et Regio-
Puteaneum quem appellat (of ibiq # 44 adn, 1.16 al), nostrum P, significat.

р,

хоп Prolegomena.

CAPUT Ш.

DE RATIONIBUS CRITICIS IN LOCIS ALIORUM APUD

LACTANTIUM SCRIPTORUM ADHIBENDIS ET DE AUC-

TORUM ET EXPILATORUM LACTANTII AD VERBA
EIUS CONSTITUENDA USU.

In eis quae de Institutionibus et Epitome recensendis emen-
dandisque disputata sunt, eos locos aliorum seriptorum quos
Laetantius aut ipsos attulit aut uarie attigit, tacite omi-
simus, ut proprio loco tractaremus !. Eorum locorum tantus

spatium uacuum) omnia uera (sequitur magnum spatium uaeunm) omnium
consona annumeratione praedicta. In editione Veneta aliisque. proximis
est: Haec omnia мега omnium consona administratione praedicta, Tho-
masius deinde iu nota 240 ad Epitomen adnuntiatione in Bononieusi esse
scripsit, itaque Isaeus aliique ediderunt Haee omnia uera omnium consona
adnunciatione praedicta, «tque hoc etiam proximus ante Pfaffium editor,
Cellarius 1698, habet. — In editione Veneta simili modo atque in qui-
busdam recentiorum illorum codicum uox Epitome in Nephythomon est
corrupta, quod fortasse similitudine uocis neophytus effectum est.

1 Non possum hoc loco, quia Prolegomena iam modum postulant, ex-
ponere, quod initio uolueram, quibus e fontibus Laetantius sua aut hauserit
aut hausisse uideatur, fortasse alio loco de hac quaestione dicam. Ne enu-
merabo quidem hie auctores Lactantii, in Indice tamen compositi facile
perlustrari poterunt. In apparatu et Auctorum" et "Expilatorum" Lactantii
eos maxime significaui locos quorum comparatio ad uerba potissimum
seriptoris uel eonfirmanda uel etium emendanda utilis est, sed etinm alios
qui magis ad sententias eius spectant. Singulare hoc im genere est me-
ritum Buenemanni, cuius editiene praeclarissima omnium carere non
potest qui hane in partem de studiis Lactantii quaerit; ille etiam ingentem
numerum locutionum constructionumque Lactantii locis paribus uel simi-
libus aliorum” seriptorum adferendis inlustranit, Etiam editores Parisini
Le Bruu-Lenglet locos aliorum seriptorum eollegerunt. Multa praeterea
editores aliorum illorum seriptorum aliique uivi docti (uelut Usener in
Epicureis) indieauerunt, qui haud raro in apparatu nostro nominati sunt.
De Commodiano dixit Dombart in praef. editionis p. II. Similes locos
apologetarum graecorum Otto in indicibus editionum suarum composnit:
quorum nullum tamen, excepto Theophilo Antiocheno, Lactantius seqni
uidetur, quamquam habeo cup eum in libro IV auctore aliquo graeco
usum esse existimem. Nonnulla A. Hartl Frisingensis, qui quaestionem
de auetoribus Lactantii institu reat: oum editionem Lactantii parari

xciv Prolegomena.

esajangeret (p. 81, 75.; 434,65.) uel alus modis uerba serip-
torum mutaret (p. 31,20; 215, 5). Quare si interdum partes
eorum locorum ad sensum minus necessariae emnibus im c6-
quí archetypum 2 exaramit, sed 34 uoluntatem seriptoris re-
wocandum est (cf. p. 75, 5; 154, 23; 171, 11; 215, 16; 389, 8;
497, 13; 504,13; 524, 3; 553, 4). Apparet igitur locos a Lac-
tantio adlatos integros esse seruandos, dumne manifesta cor-
ruptionis indicia prae se ferant Vitia autem non ferenda si
in locis aliorum apud Lactantium scriptorum animaduertuntur,
quoniam archetypus Q erroribus interpolationibusque" deprauatus
erat, arehetypo tribuenda atque e codicibus eorum seri

sananda sunt. Sed etiam contrarium faetum est, ut codices
scriptorum falsas lectiones habeant, Lactantius ueras (uelut p. 59,
16; 86, 3яв.; 105, 13; cf. 438,3; 619, 14), praeterea non panci alio-
rum scriptorum loci sunt quorum ad ueras lectiones defendendas
eonfirmandasque magnum est positum auxilium in auetoritate
Lactantii. Utrumque autem in locos oraculorum Sibylli-
norum potissimum cadit, quos multos Lactantius maxime in
libris L IV. VII Institutionum et in libro De ira dei ut 'di-
uina testimonia' (cf. p. 18, 22. 20, 5) profert, ex parte tamen
sumptos ex Theophili Antiocheni ad Autolyeum libris (ef. p. 23,
18; 24, 1. 6; 29, 16; 158, 20). Qui loci quantam uim habeant ad
indagandam originem et compositionem eorporis Sibyllini, pri-
mus Fr. Bleek (Ueber die Entstehung und Zusammensetzung
der uns in 8 Büchern erhaltenen Sammlung Sibyllinischer
Orakel, Theol. Zeitschr., Berol. 1819, uol. I p. 160 ss., П 1725s.)
ostendit quaestionem uia et ratione persecutus, Sed eae dispu-
latíones praetermittendae nobis sunt hoc loco, quo de re-
eensendis tantummodo oraculis illis agimus. Hoe in genere
proximos eorum editores, Alexandrum (uol. I. IL Paris, 184].
1856) et Friedliebium (Lips. 1852) falsa codicum Sibyllinorum
aestimatione ductos esse В, Volkmann’ (Specimen nouae Si-

1 Eiusdem niri doctissimi coniecturae ad ipsum Lactantium sunt in
Epistula gratulatoria gymnasii Pyritzensis ad gymnasium Gryphisualdense
a. 1861 data et in Obseruationibus miscellis in programmate Iaueriensi 1872
editis p. 18 55; quas aut TéCepip gs aut commemorauimus.

XCVI Prolegomena.

enim apud Laetantium ei quoque loei Sibyllini qui consentiunt
eum recensione duarum illarum classium contra tertiam classem
(ef. ad p. 336, 1 exgàszt; 305, 1. 2; 363, 11. 12; 648, 6—8): fieri
nimirum poterat ut illa recensio ueras lectiones retineret de-
errante tertia classe, Eis locis quos Lactantius ex Theophilo
sumpsit (ef. p. XCIV), memoria codicum "Theophili erat adhi-
benda, eis autem quos Augustinum ex Laetantio in latinum
sermonem conuertisse diximus (p. LXVI), interpretationes eius
auxilium interdum quoddam praebebant. Nihilo minus restant
apud Lactantiam loei quidam Sibyllini corrupti eius condicionis,
ut nulla uel uix ulla codicibus illorum carminum ad eos sa-
nandos suppeditetur medela, sed una salus in eonieetura posita
sit: quae tamen ratio antea, quoniam optimorum Laetantii
codicum lectiones parum erant notae, non satis prospere temp-
tari poterat. Haee eausa praecipua erat eur C. L. Struue in
quaestionibus in librum p. LV nominatum (p, 47—124) con-
gestis, quibus "Oracula Sibyllina apud Lactantium obuia" trac-
tauit, perpauea reperiret quae probari possunt. Struue enim
codicem Regiomontanum, de quo eodem illo loco diximus,
fundamentum satis firmum esse opinabatur in quo coniec-
turas suas poneret, aecedit autem quod sermonem rationesque
metricas Sihyllistarum non tantum peruestigauerat, ut salis
paratus ad loeos illos adgrederetur. Quaedam ego restitui,
egregias uero emendationes mihi praebuit H. Stadtmueller
amicus, uir iudicio et doctrina insignis, deinde etiam alius
uiri doctissimi consilio auxilioque sublenatus sum. Tam magna
pars huius editionis typis expressa erat, cum A. Rzach per
litteras me rogauit ut sibi ad editionem oraculorum Sibylli-
norum quam pararet, lectiones codicum Lactantii traderem,
suas ipse copias operamque beneuole mihi offerens. Ita faetum
est ut ille plagulas meas legens et multas lectiones codicum
Sibyllinorum, quas, eum aliquid conferrent ad intellegendam
recensionem nostram, in apparatum receperam editionem Fried-
liebii secutus, e suis collationibus corrigeret et ex accuratis-
sima sua horum carminum scientia de nonnullis aliis rebus
quae ad eandem causam speetarent admoneret me atque
doceret.

Prolegomena. XCVII

Etiam. de" ceteris graecorum seriptorum locis quos Lactantius
proponit! nalde ab editoribus neglectis Struue in libro illo
(p. 124—158) egit et recte quaedam in eis constituit. Pauca ego
correxi, de aliis locis, maxime Hermetis Trismegisti C. Wachs-
muth, uir mihi beneuolentissimus, quem de eis per litteras
adieram, doetissime aeutissimeque mihi suasit.

lam de alio genere locorum a Lactantio adhibitorum dicendum
est, quod non selum frequentissimum est apud illum, sed etiam
proprias quasdam rationes postulat curamque singularem, ita
ut nulla pars huius editionis plus mihi laboris deliberationis-
que parauerit. Laetautius enim ueterem interpretationem la-
tinam secutus permultos locos S. Seripturae — sunt enim
plus septuaginta — libro IV Institutionum inde а e. 6 et
multos de illis Epitomae quoque inseruit, qui, eum praesertim
haud pauei inter eos sint ampliores, quantum in studiis de
interpretatione Itala hae ipsa aetate celebratis respieiendi sint
facile apparet. Ttaque Н. Roensch, euius praeclara de his
studiis merita omnes seiunt, propriam de illis loeis seripsit
commentationem (Beiträge zur patristischen Textgestalt und
Latinitüt, IT, Aus Lactantius. Zeitschrift für die historische
Theologie, uol. XLI [1871] p. 531—629), plenissimam doctrinae
multisque rebus quas acutissime obseruauerat insignem, ita ut
illi quod ad rectam loeorum illorum recensionem uiam editori
diligentissime munierít, gratia debeatur a me quam maxima,
Tamen uirum optimum, quocum ipso de quibusdam illorum lo-
corum per litteras egi, si etiam esset in uiuis, uerum esse quod
iam dicam, non negaturum persuasum habeo. Ше enim cum prio-
ribus tantum editionibus Laetantii uteretur, quales quantaeque
essent, per locos illos uarietates codicum Lactantianorum cogno-
scere non poterat: ae tamen quo plures sunt lectiones disere-
pantes, eo maiores atque plane nouae difficultates his ipsis

3 Hie esse monendum uidetur unum Laetantinm, praesertim eum ad-
dendi sint mersus Sibyllini, non solum plures locos graecos adferre quam
ceteros patres latinos omnes, sed etiam eos apud illum locos qui pedestri
mermone sunt scripti, sumptos esse omnes ex libris qui ipsi interierunt.
— Dé Sedulio Scoto qui locos graecos ex Institutionibus excerpsit, mox
dicemus.

XVIHT. Тае, 1. g

XCVII Prolegomena.

in quaestionibus excitantur. Sed qui scire uolet quae ille prae-
stiterit, quae ego addiderim, hane editionem cum illius com-
mentatione comparet. Plurimum mihi profuit etiam Sabaterii
opus notissimum, quamquam in prioribus patrum latinorum
editionibus parum accuratis positum nostrae aetati non iam
sufficere potest. Sed ut iam ad locos S. Scripturae Lactantianos
ipsos accedamus, eadem in illis quae inuasit sacra apud alios
patres latinos testimonia, perturbatio lectionum Italae et Vulgatae
animaduertitur. Neque tamen, id quod in aliis patribus latinis
edendis fieri potest, eo consilio uti nobis licuit, ut in loeis illis
scribendis unum uel plures codices prohibitis quam maxime
lectionibus Vulgatae sequeremur: quod ipsa ratio codicum Lae-
tantianorum non admittit. Qua cum cogamur ex omnibus co-
dicibus quaerere atque eligere quid Lactantius ipse scripserit,
ium alia accedunt quae nobis etiam magis eam necessitatem
imponant. Atque in hac quaestione inde proficiscendum est,
quod si quae lectiones eum Vulgata consentiunt contra alias,
ea res ipsa ostendere solet illas spurias uel maxime suspectas
esse: cnius correctionis manifesto ex Vulgata factae in eis
partibus in quibus loci S. Seripturae sunt, quaelibet pagina
huius editionis exempla habet. Sed non omnes lectiones cum
Vnlgata congruentes posthabendae sunt aliis: aceedit autem
quod praeter illas lectiones singulis in locis interdum binae
aliae uel etiam plures sunt, ita ut inuestigandum sit quae
tandem sit genuina. Nam quoniam Vulgata nono demum sae-
culo ita pernicit, ut per totam fere ecclesiam ualeret, ac ne
postea quidem memoria Ttalae plane emortua est, prioribus
saeeulis medii aeni magna faeta est in usu hominum et in
codicibus confusio lectionum Vulgatae et Italae. Saepe autem
etiam dissenserunt codices Vulgatae pariterque magna saepe
Italae — nisi plures fuerunt ab initio ueteres interpretationes
— singulis in locis fuit diuersitas. Itaque si in codicibus
Lactantii lectiones congruunt cum Vulgata contra alias lectiones,
haec una non omnibus locis idonea eausa est cur illas originis
Lactantianae esse negemus: fieri enim potuit ut aliae illae aut
in archetypum Q aut jp archetypos singularum classium in-
duetae uarie in nostros codices transirent aut in antiquiores

е Prolegomena.

lectionibus Vulgatae sunt permixtae. Inter codices autem Cy-
priani multo minus antiquissimus A (Sessorianus) quam co-
dices L(aureshamensis), deinde W(irceburgensis) M(onacensis)
B(ambergensis), id quod Hartel, qui certas quasdam ob causas
im contextu Sessorianum potissimum sequi malebat, prorsus
perspexerat (ef. Proleg. p. XXV. XXXII) et Roenseh quoque
obseruauit (l. e. p. 620), ueterem interpretationem integram
retinuit' Itaque ubi e lectionibus codicum Lactantianorum
genuinae eligendae sunt, saepe codex ille L uel solus (cf. ad
p. 305, 10; 306, 8; 308, 10; 339, 12 tormenta; 345, 12; 362, 15;
363, 1) uel eum aliis (cf. nd p. 299, 155.; 300, 3; 308, 6; 314,1;
318, 7. 8; 823, 5; 359, 1; saepe) uel etiam alii eontra illum
(cf. ad p. 307, 1; 359, 3; al.) rectam uiam ostendunt, quibusdam
loeis leetiones codicum Laetantii etiam consensu omnium to-
dicum Cypriani defenduntur (ef. ad p. 290, 5; 291, 3. 4; 808, 12;
312,3; 345,12; 357, 8 в.; saepe). Sed tota haec ratio ad eos
tantum locos ualet quos Lactantius e Cypriano transcripsit.
Aliud subsidium interpretatio graeea LXX praebet: quae mul-
tum adfert ut eum alias tum quasdam lectiones quae in. Vul-
gata sunt, tamen nativas esse existimemus (ef. ad p. 306, 6. 8;
307, 4; 313, 21; 325, 13. 17; 357,5; nl). Sed etiam in usu
interpretationis LXX singularis quaedam res speetanda est,
quam Roensch (ef. 1. e. p. 623 adn. 33) obseruauit: mirus enim
consensus intercedere solet inter locos Lactantii non solum
eos quos e Cypriano habet, sed etiam (non 'potissimum', ut
p. 911, 17 seripsi) eos qui illi proprii sunt, et eam recensionem
interpretationis LXX quam codex Alexandrinus potissimum ве-
quitur, ita ut haee quoque ratio ad uera inuenienda nonnum-
quam nos perducat (cf. ad p. 311, 17; 312, 4; 318, 8; 819,2;
894, 12; 326, 9; 342, 8; 345, 12; 357, 9; 359, 1). Tum etiam
Epitome conferenda est. Quae quamquam ipsa multis lectionibus
Vplgatae corrupta est, tamen interdum contra omnes codices
Institutionum eas seruauit leetiones quae aliis quoque de causis
pro genuinis existimandae sunt: quibus locis lectiones Epitomae
in Tostitationes reducere non dubitaui (cf. ad p. 351, 14; 360, 2;

1 Altigi hane rem etiam in Archiu. gramm. et lexicogr. lat. V p. 287

cu i Prolegomena.

sententiarum rationes proposui: qua re et commodo legentium -

consulere et recensiomem meam probare uolui, Nam cum
initio locos illos pertraetans uarias lectiones codicum Lactantii
tantummodo in apparatu posuissem, postea ubi ad eosdem
locos reuerti, saepissime пе ipse quidem agnoscere potui eur
quidque in contextum recepissem, atque totus labor non sane
exiguus materiae diffusae congerendae uariarumque rationum

persequendarum iterum mihi fuit exhauriendus. Quare me ei

quoque qui illis loeis cognoscendis operam darent, labore illo
denuo perfungi cogerentur, sed non minus ut scirent quibus de
eausis omnia ita eonstituissem ut constituta sunt, multis eorum.
locorum non tam apparatum quam commentarium dedi criticum.

Transeamus iam ad alterum illud genus locorum quos Lac-
tantius ex auctoribus suis sumpsit supra p. XCII s. significatum:
quod paucis absoluere poterimus. Laetantius enim etsi permultis
partibus locisque librorum suorum uestigiis aliorum scriptorum.
insistebat, nihilo minus, ut erat 'uir omnium suo tempore elo-
quentissimus’ (Hieronymus ad a. Abr. 2333) semperque memor
quid sua hoe in genere dignitas postularet, ea quae ex illis
hauserat, uarie ас sollerter eleganterque mutauit et ad suum
sensum suamque seribendi proprietatem eonformauit. Quare,
praesertim eum contextus Lactantii codicibus a nobis adhibitis
satis integer seruatus sit, loci aliorum seriptorum ab eo imita-
tione redditi quamquam orationem illius saepissime haud medio-
eriter inlustrant, tamen ad locos illius dubios uel corruptos
recte constituendos raro ueram habere possunt uim auctori-
tatemque. De auctoribus latinis Lactantii non quem expecta-
ueris Cicero, sed Sallustius (cf. ad p. 583, 18), Quintilianus (cf,
ad p. 428, 6), Valerius Maximus (cf. ad p. 127, 2; 170, 1; cf.
Kempf, in edit. mai., 1854, p. 45s. et in adnot.), deinde Chri-
stiani Minucius Felix (cf. ad p. 164, 14), Tertullianus (cf. ad
р. 247, 18; 285,1; 469, 16), Cyprianus (cf. ad p. 295, 9; 343, 6;
396,21; 423, 15), quem diligentissime ille legerat, etiam Ar-
nobius (cf. ad p. 89, 18), de graecis Theophilus Antiochenus (cf. ad
285,1; 827, 6) interdum fructum aliquem praebuerunt,

Etiam expilatores [aofantii hoc loco spectandi sunt. Quo-
rum primus mea Sententig gun alio loco accurate exponam,

gnum —

Prolegomena. еш

L, Caecilius’ auctor libri De mortibus perseeutorum est: euius
libri paucis loeis mentionem feei (ef, ad p. 385, 6; 488, 15; Ad-
denda ad p. 367, 14), Deinde in libris duorum seriptorum, à qui-
bus Institutiones exeerptas esse nondum cognitum erat, cer-
tissima uestigia leetionis Laetantianae inueni. Unus est Lucifer
Calaritanus, qui praeclara Hartelii editione uiris doctis quasi
in memoriam denuo redactus est. Lucifer autem in scribendo
libello eui titulus est "Moriendum esse pro dei filio, qui a. 360
uel 361 compositus est (ef. Hartel, Archiu. lexieogr. et gramm.
lat, Ш p. 3; Krueger, Lucifer, Bischof von Calaris, 1886,
р. 108), non solum Tertulliani et Cypriani (ef. Hartel 1. с, et in
adnotationibus), sed etiam Lactantii locis usus est. Tot autem
locos Laetantii ad uerbum paene descriptos recepit, tot locutiones
singulares argutiasque dicendi ex eo sumptas libello illi inmiscuit,
ut hac in re magnam causam positam esse existimem eur libellus
multo maiore eum eloquentia atque uigore quam ceteri a Luci-
fero compositi seriptus esse uideatur. Unum exemplum adferam:

Laetantius, p. 399, 10—16:

ideo cultores dei summi hoc est
iustos homines torquent in-
terfieiunt exterminant. nec
causas odiorum redderé ipsi
possunt qui tam nehementer ode-
runt: quia ipsi errant, ira-
scuntur iis qui uerum uiam se-
cuntur, et cum corrigere se
possint, errores suos insu-
per erudelibus factis coacer-
nant, innocentium cruore шасп-
lantur et dicatas deo mentes
euisceratis corporibus ex-
torquent.

Lucifer p. 286, 21—26 (Hartel):

dicatos deo homines torques
interficis exterminas, et cur
haec geras causas odiorum red-
dere non nales. quia tu erras,
etiam nobis irasceris cur ueram
teneamus uiam, et cum nostra
salubri admonitione corrigere te
possis, errores tuos insuper
crudelibus factis coaceruas,
dicatas deo mentes euiscera-
tis corporibus extorquens..

In apparatu breues locutiones a Lucifero ex Lactantio haustas
paene omnes omisi, longiores locos triginta fere signifieaui,
ulto plurimos ex libro V, qui sane ad argumentum соп-
ue Luciferi accommodatissimus erat, perpancos ex
VI et VIT, unum ex libro III (cf. ad p. 270, 13) sumptos.
mobus loeis ex Lucifero nocem addidi (p. 466, 4. 459, 2), non

с:

cvi Prolegomena.

dum corrupti: uerum eum fieri potuerit ut Sedulius exemplar
a se adhibitum admiratione quadam ae reuerentia ductus eorum
quae non omnia certe aceurate intellegeret, diligenti cum eura
in describendo sequeretur, ego quidem propter uitia illa plane
tironem eum scientia sermonis graeci nominare nolim, Immo ipsa
illa uitia, eum saepe Lactantii quoque in codicibus sint, hominem
accurate exemplar suum descripsisse et mutationibus abstinuisse
probant effieiuntque ut eo maiorem illi fidem habeamus. Idem
etiam interpretationibus latinis? demonstratur: nam eis quoque
loeis quibus graeca pessime corrupta apud eum sunt, latina
tamen reete se habent (cf. ad p. 319, 8 22070710120; 344, 7, ubi
interpretatio est in ipsum tota desinet lex; 626,2.5 в. а1.). Quibus
locis illud quoque intellegitur, interpretationes, etsi fortasse
pauca in eis a Sedulio mutata sint, tamen non ipsas ab illo com-
positas, sed ex codice Lactantii quo uteretur transeriptas esse,
Confirmatur autem haec sententia eo quod interpretationes
quae аш cum eis consentiunt quae in antiquissimo Bononiensi
leguntur (cf. ad p. 626, 3. 5; 643, 4), deinde permultae aut plane
eaedem sunt quae in Parisino P saeculi IX (saepe etiam in б)
(cf. Addenda ad p. 25, 3; 52, 6; 79, 19; ad p. 290, 2; 320, 9;
333,11;al.) aut simillimae (ef. Addenda ad p. 24, 1; 158, 20; 164, 1;
ad p. 292, 6; 293, 5; 381, 3; 332,8; al). Saepe autem Sedulii
translatio ab illis diserepat (cf. Addenda ad p. 23, 18; 27, 9. 15;
29, 16; 159, 7; ad p. 335, 2. 6.; 336, 15; 354, 7; 355, 3; 363, 12;
625, 6; 637, 1; al.), interdum ita ut ille rectiora atque accuratius
conuersa habeat (cf.ad p. 288, 4; 642, 3). Paucis contra loeis
graeca male intellecta sunt (cf. p. 167, 7, ubi Sedulius habet жата
rap, latina autem haec: haec sunt’ quae stulti мігі serutantur secundum
cor; 293, 4, cf. ad zgoevvocupévzu), at mire interdum eoneinunt latina
eum uerbis graecis Sedulio propriis (ef. ad p. 288, 8. 4 nytasev sanc-
lificauil; 335, 6 Thyne ex uno autem fonte; 643, 9, cf. ad GAA, 2;
645, 2 oxstog tenebrae). Desunt sane certae rationes ad discer-

i Interpretationes latinae Sedulii quoniam a Montefaleonio satis accu-
rate sunt editae atque saepissime cum interpretationibus codicum quò-
rundam Lactantii eongruunt, hac in editione nisi perpaucis locis quibus
cominemorandae esse uidebantur, non descriptae sunt.

СҮШ Prolegomena.

ad p. 5, 10; 6, 20; 7, 2; 8, 23; 12, 1. 3; 14, 18; 20, 12; 21, 10;
29,6; 30,3; 31, 23; al.). Consensum codicum haud raro littera:
C distincte eis locis significaui quibus singularis natura lectio-
num uel ea quae priores editores seripserant uel aliae causae
(uelut p. 54, 4 ubi nullus codex pro at habet ad, qune commutatio
non rara est) postulare uidebantur. Permultis locis hae in editione
orationi Lactantii ipso antiquorum codicum auxilio natiuus nitor
restitutus est sublatis eis uitiis quae prioribus editionibus, cum
codices recentiores potissimum sequerentur, in illam inlata erant.
Conieeturas aut alienas aut meas in contextum recepi eas tan-
tum quae necessariae uidebantur, in apparatu posui eas quae
probabilitatem quandam haberent; quare permultas priorum
uirorum doctorum plane omisi.

Sed hoe loeo etiam de historia huius editionis quaedam
commemoranda sunt. Ante uiginti quinque fere annos eum
Academia Vindobonensis scriptores ecelesiastieos latinos edere
constituisset, Lactantium Carolus Halm traetandum suscepit.
Itaque ille eurauit ut codices Bononiensis et Parisinus R, pars
etiam Parisini P, deinde Taurinensis Epitomae in usum nouae
editionis eonferrentur; collationibus ipse pauca aseripsit, lec-
tiones aliorum codicum et locos similes Lactantii, uno loco
etiam eonieeturam eius (cf. ad p. 206, 5) adiectam inueni.
Postea tamen uir praeclarissimus ille munus Lactantii recen-
sendi tradidit Georgio Laubmann, unum librum De mortibus
persecutorum sibi retinens edendum. Sed post Halmii obitum
Laubmann eum in loeum eius succedens bibliothecae Regiae
Monacensi praefectus esset, totam se dedidit huie nouo muneri,
euius negotia quot quantaque sint facile aestimabunt qui sciunt
quam copiosa sit bibliotheca illa, quam prudenter instituta,
quam liberaliter administrata, Itaque probante Academia Vin-
dobonensi а. 1883 faetum est ut Laubmann, cuius uiri optimi
eximiam humanitatem et hae re et aliis postea rebus expertus
sum, soeium me adsumeret ad Lactantium edendum, opera quo
modo ante inter Halmium et ipsum, eodem iam inter nos diuisa.

Restat ut eis uiris doetissimis humanissimis qui in hoe
opere conficiendo uarie me auxilio consilioque suo adiuuerunt,
gratias dieam quam maximas, primum eis quos iam antea

ADDENDA ET CORRIGENDA.'

P. 3, 19 of. “Ueber das Leben des Lactantius" p. 37.

14, 3 excerpsit Sedulius, ef. Montfaucon, Palaeogr. gr. p. 243. — vos “
man. rec.) Sedul. — Interpretatio lat. eadem ap. Sedul. quae in P, alia
manca їп 8.

14, 8 excerpsit Sedul., ef. Montfaucon ibid. — Interpretatio lat. eadem
in Р et ap, Sedul.

18, 14 in appar. inter hie et nostri spatium relinquendum. erat.

19, 90 s. excerpsit. Sedul., ef. Montfaucon ibid, — Sedul.: rpordo]

ынана, — Interpretatio lat. paene eadem ар. Sedul. quae in P.

90,8 7з. EXPILATORES] addendus est auctor anonymus Theo-
sophiae c. 75—77: Buresch, Klaros (1889) p. 120 ss., etiam p. 90,

20, 16 в, excerpsit. Sedul., cf. Montfaucon ibid. — Sedul.: cows deos-
поп. Вга » et concilium - non fovkrw -sed fou». appellabant -

22,19 de lectione codicum RS disputawi ‘Die dual. Zusätze‘ p. 26 з,

23, 18 excerpsit Sedul, cf. Montfaucon ibid. — Sedul.: 53] w (sed
refectum) | aygx (sic). — Interpretatio lat. ap. Sedul. alia atque in SP.

24, 1 ss. excerpsit. Sedul., cf. Montfaucon ibid. — Sedul: 1 zezoar.
2 aay (n refectum). З xapnogopew үпху | anuara. — Interpretatio lat, eadem
fere ap. Sedul, quae in S et P.

24,6 s, excerpsit. Sedul., ef. Montfaucon ibid. — Sedul: 6 оф
(prim. є in ras., tert, + fort. postea add.). — Interpretatio lat. ap. Sedul.
eadem fere quae in S et P.

25, 3 excerpsit. Sedul, ef. Montfaucon ibid. — Sedul.: povos | зат. —
Interpretatio lat. eadem ap. Sedul. quae in P.

25, 15 ss, excerpsit Sedul., cf. Montfaucon ibid. — Sedul.: 15 арттора |
arupekzum (sic; war refectum). 16 wou (ow refectum) pide Aoyto ympou-
pevos (falso Montfaue.) ermupos · aieo. 17 apyeho (sie) трі. — Interpretatio
lat. paene eadem ap. Sedul. et in P. — Cf. Wolff, Porphyrii . . . reliquiae
(1856) p. 231. 233 s,; Hendess, Oracula graeca, Disserlat. philol. Halens.
IV (1877) p. 100 n. 206; Buresch, Klaros p. 56 s.

25, 16 in appar. adde үф] AOTQ B, ЛОГО RSPYV, logo HM.

1 Quorum locorum numeri crassioribus litteris scripti sunt, ei maxime
ante quam usus fist editionis, corrigendi sunt. In Addendis multa posui
quae ratione spatii habita, sed etiam aliis de causis in apparatu proferre
aut nolebam aut non poteram, quare saepius in apparatu scriptum est
cf. Addenda: ignoscant tame, lectores quod quaedam de indicatis illis

Addendis quae leuioris Omen ti erant deleui, De Sedulio in Prolegom.
p. CIV ss, dixi; in deso ribendjg , ii »turis uariantibus eius litteris minusculis
usus sum. Omnino ШЫЛА w ant Addenda, multo pauciora Corrigenda.

CXII Addenda et Corrigenda.

quo Florum fonte, scilicet Senecae patris historiis usum esse (pariter
P 88, $ 1—4; 441, $ 13 8) existimo, sententiam quam nuper Rossbach ad
VII 15, 14 ss. (of, ad p. 633, $ 14—16) probawit, ad hos quoque locos adhi-
bens, Eodem auctore fortasse, non Liuio, Lactantius p. 123, 18 за, usus est.

65, 1—20 Laetantio Augustinum de ciu, dei VI 7 usum esse existimat
E. Schwarz 1. с. p. 454 s, ef. tamen Reifferscheid, Suetoni reliquiae
p. 351. 467.

66, 14 s. excerpsit Sedul, ef. Montfaucon ibid. — Sedul.: Erichthonius
dictus est amatyg - tpibog xa: - убоуо; id est ex certamine et terra -

70, 1 (non) sceleratins] cum hostem delere sceleratius sit quam laces-
sere, hoc loco me res manifesta a Lact, adfirmetur, non cum T'hilone ad-
іесі ut sententia. sit haec, ipsum lacessere hostem tam sceleraíum fuisse,
wt ne delere quidem sceleratius esse potuerit.

72, 6 ss. AUCTORES] ef. Reifferscheid, Suetoni reliquiae p. 351. 467.

79, 19 excerpsit Sedul., ef. Montfaucon ibid. — Sedul.: an | то | zs-
mium. — Interpretatio lat. eadem ap. Sedul. quae in P, in P tamen manca.

82, 6 locum Lucani add. Schoell.

82, 7 perdunt et edd., semper et Fritzsche, quo pentamenter efficitur.

83, 16 locum scholiastae Germanici add. Schoell.

84, 16 in appar. post PV signum distinctionis delendum est.

85, 19 s. AUCTORES] Epic. graec., Musaei Titanogr. frg. 17 Kinkel.

87, 17 cf. Proleg. р. LIX айн. 1.

91, 21 ad quasi ut ef. III 24, 10; de mort. persec, 29, 1.

92, 18 pro Opem quod addideram, Rheam coni, Schoell et Thilo.

94, 14. sapientiae caelestis disciplina Heusinger, Emendat, p. 23.

95, 23 in appar. 1. siüt.

98, 12 excerpsit. Sedul., ef. Montfaucon ibid. — ' Sedul: avàpimos - id
est hominem greci appellant quod sussum (sic) spectet +

100, 7 absentiae Heusinger, Emendat. р. 26.

101, 21 per(uersa perjsuasione Hartel et Schoell.

104, 20 s. add, Epit. 21, 5.

109, 15 instrumentum; illa enim satius esse Thilo.

110,8 16—19 Lactantio usum esse auctorem. anonymum Theosophiac
c. 71—73 existimat Buresch, Klaros p. 119 a,

123, 18 ss. AUCTORES] cf. Addenda ad р, 61, 3—7.

133, 16 in appar. 1. ‘prius indiget,

139, 14 werba hie est —omnia senarium iambicum efficere monet Schoell,
quoniam uerba ibid, 12 in hane foueam — decidit ex Plauti Persa IV 4, 46
petita esse possint, fortasse. poetae. alicuius

145, $ 19. 21. 25 Owid. Fast. IV 787 ss. confert Le Nourry, Apparat.
ad Biblioth. Мах. Vet. Patr. IT 1170 B.

146, 8 in appar. 1. 'adio B' non ‘BY’.

147, 13 excerpsit Sedul, ef Montfaucon ibid, — Sedul: iot) zm | av-
брёлщ. — Interpretatio lat. aliq ар. Sedul. atque in. P.

Cxiv Corrigenda et Addenda.

233, 16 malim de eo homine, — Frg. Eumenidum Varronis ap. Non.
р. 56,13 (frg. VI Buecheler) confert. Schoell.

234, 5 est trimeter iambicus (Tragic. Rom. frgm.?. p. 265 Ribbeck),
sine dubio ex Quintil. VIII 5, 5 sumptus; cf. Addenda ad p. 58, 3 s.

234, 10 quid ergo? num possum non timere iam Heusinger, Emendat.p.51.

238, I3 post dedit intercidisse uidetur de muro: ef. Augustin. de eiut.
dei I 22; Cie. Tuse. 1 34, 54; ‘Die Kaiseranreden', p. 39 adn, 1.

240, 11 in appar. post HP signum distinctionis delendum est,

241, 19 euolare cod. Monac, 14619; cf. Proleg. p. LV.

248, о. 91 s. Lactantium Ciceronis de republ. libro. IV usum esse er
ftg. a Nonio р. 362, 9 seruato conici potest; ef. ad p. 708, 14.

252, 14 s. ef. Martial. II 50.

257, § 48. AUCTORES] ef. Hartlich 1. c. p. 307 s.

259, 5 traduntur sc. philosophi: nam Gellius II 15, 4 Cebctem, Laert.
Diog. П 105 Alcibiadem wel Critonem nominat

203, 24 in appar, 1. ‘quod (ante est)].

977,92 in marg. numerus 6 paragraphi defluxit.

985, 9 in appar. 1. iudweos pro indawos.

296, 11, 297, 9 ef. Proleg. p. XLIV.

301 EPITOME] 1. c. 37, 1.

302, 17 an egressi geribendum ?

304, 9 male codex libri de mort. persec. 2, 1 post pro aute,

309, 19 s, ef. Proleg. р. XLIX udn. 1.

311, 17 ef. Proleg. p. ©,

313, 19 ut] an et defenditur loco Epit. p. 680, 13?

317, 12 ef. ad p. 715, 26.

323, 6 s. an in patrem et in filium seribendum erat?

898, 18 ef. Proleg. p. XLIV.

329, 82 s. ef. Resch, Agrapha (Gebhardt und Harnack, Texte und
Untersuchungen V 4, 1889) p. 348; Usener, Religionsgeschichtliche Unter-
suchungen I (1889) p. 42.

352, 5 of. duxsiopact puapols im cod, Monac. graec, 271 Inuentionis eru-
cis: Inuentio sanctae crucis ed. Holder p. 30 extr.

354, 6 in woce didas productionem syllabae -av in thesi positae me in
Orueulis Sibill, quidem ferri posse monuit. Reach, qui Sibyllistam aut
Bins aut sig didas E seripsisse conicit; retinui tamen. illud. propter. con-
sensum codicum

361, 4 in appar, 1. "апішаш В".

362, 10. 364, 6 possis suspicari altero utro loco intercidisse hace quos
metus in fugam uerterat Epit. 42, 3; de mort. persee. 2, 2: пат wis
significatio eius rei loco IV 18, 2 subest. Dicam de his locis "Ueber die
JFEntstehungsverháltnisse' eqs.

367, 14 magistri domini scribendum est, ef. de mort. perses. 2, d.

380, 13 s. ef. Resch, Agrapha p. 100. 149.

CXVI Corrigenda et Addenda.

578, $ 12 AUCTORES] of. Hartlich 1. е. p. 308. — 20 pateamus coni.
Hartlich, non recte, ef. p. 574, 12.

577, 2. 578, 5.7 ef. Proleg. p. XVI adn. 1.

580, 9 s, idem eqs. cum Buenemanno (cf. p. 850 adn. l; 1079 adn. т)
ad proximum (580, 3 8.; ef. ad p. 409, 16 creditum) deus referendum wi-
detur; cf. Ps, 51,6; Rom, 3, 4.

581, 13 EPITOME] 1. '581, 18—20] с. 62, 4 (ab atque),

589, 10 s. locum Ouidii A. Hartl indicauit.

626, 1 ss. formam oraculi nonnihil diuersam habet. Theosophia auctoris
ignoti e. 37: Buresch, Klaros p. 106.

629, 10 AUCTORES] locum Gellii indicauit A. Hartl.

632, 6 ef. Proleg. p. LXXXV adn. 1.

644, 2 in appar. 1. "ВІВАІОТС Sedulius".

665, 19 super defenditur etiam interpretatione Itala loci Ezech. 38, 22
(ef. Sabaterium II 831) ignem et sulphur pluam super eum et super
omnes qui eum eo sunt et super populos multos qui sunt cum eo.

666, 2 Addendum deleui.

677, 19 de his motis interroganti mihi Guil. Schmitz, wir harum rerum
peritissimus, haee per litteras benigne respondit: Die Schrift ist eine
syllabische Notenschrift, die aus den eigentlichen notae Tir. abgeleitet. ist
und manche Buchstabenzüge daraus bewahrt hat... In Silbenschrift sieht
die Zeile so aus: nou uol ea nus si bi aq am vin de ca uit aut nep tu nus
i guem, Idem wir doctissimus addidit de singulari hoc notarum. genere,
cuius exemplum primus proposuisset Carolus Cipolla, Miscellanea di storia
italiana, wol, X XV, 1887, p. 270, 285 (cum tabula LD, conferendam esse
disputationem Iuliani Havet, La tachygraphie italienne. du X* miécle,
Comptes rendus de F Académie des Inscript, wol, XV, 1887, p. 351. Eius-
dem generis sunt notae p. 727, 9 et 681, 26. De loco p. 681, 26 Schmitz
postea mihi scripsit notas illas (pars margine resecto interiit) sic esse
explicandas: aesculap Jium

ta]rquinius (sie, non tarquitius).
na|tum
Tribus igitur his locis nil nisi werba Lactantii notis repetita sunt.

704, 5 in appar. 1. doctorum homnium (sic) Т.

715, 1 adiecit ex usu illo Italae, de quo cf. Roensch, Itala u. Vulgata p 453.

730, 14 in appar. t Y.

733, 10 in appar. 1. heuetes et caeci. Т.

738, 13 ef. Proleg. p. XXXIX adn, 2.

738, 15 in appar. 1. ‘ш totum om. B’.

743, 16 in appar. 1. se suoque contentus sit.

744, 6 in appar. 1. ‘supsabundantia (h er) Р.

756, 13 ef. Proleg. p. LXXXV adn, 1

761, 8 ad reformet ef. 573, 6; 622, 4; 629, 4,

CXVIII Explicatio signorum.

extincta aut membrana perrosa nel detrita interierupt, sed seripta
fuisse possunt.

а his uncinis couprehenduntur eae litterae wel noces quae in codicibus
supra uersus additae sunt: quae si a manu prima scriptae sunt,
lectioni signum codicis uel simplex (uelut B) uel cum numero * (B!)
adponitur, si a secunda uel tertia, cum numeris ? uel ? (B°, BY.

ıı his uncinis eonprehenduntur litterae uel uoces in rasura scriptae: si
correctio manus primae est, leetioni signum codicis uel simplex uel cum
numero ! adponitur, si manus secundae uel tertiae, cum numeris ? uel 2,

? interrogationis signum litterae additum eam non satis accurate legi
potuisse indicat, signo manus (uelut, m. 2? uel B'!) additum minus
accurate agnosei potuisse significat, num ea ipsa manus esset.

* littera erasa,

i| wel = rasura.

Oraculorum Sibyllinorum uersus et fragmenta secundum editionem
Friedliebii numerantur. In Minucio Felice, Cypriano, Arnobio, Lucifero,
Sulpicio Seuero, Saluiano paginae et uersus sunt editionum Academiae
Vindobonensis, in Augustini De ciuitate dei libris alterius Dombartianae,
in Tertulliano Oehlerinnae maioris. In Ennii locis indicandis editio Vahleni
adhibita est, in Lueilio editio L. Muelleri. In Cicerone numeri ad Baiteri
et Kayser, in Seneca ad Haasii editionem spectant: quod propter frag-
menta monendum est, Loei Epicurei secundum librum ab Usenero editum
(Epicurea, 1887) significati sunt.

2 Firmiani Lactanti

2 quibus rebus, quoniam fragiles terrenaeqne sunt et ad solius
corporis pertinent cultum, nemo melior, nemo iustior effici
3 potest. erant illi quidem ueritatis cognitione dignissimi, quo-
niam seire tanto opere eupiuerunt atque ita, ut eam rebus
4 omuibus anteponerent — паш et abiecisse quosdam res fami-
liares suas et renuntiasse uniuersis uoluptatibus constat, ut
solam nudamque uirtutem nudi expeditique sequerentur, (et)
tantum apud eos uirtutis nomen et auctoritas ualuit, ut in
5 ipsa esse summi boni praemium iudicarent —, sed neque
adepti sunt id quod nolebant et operam simul atque industriam
perdiderunt, quia ueritas id est areanum summi dei, qui fecit
omnia, ingenio ae propriis sensibus non potest conprehendi:
alioquin nihil inter deum hominemque distaret, si consilia et
dispositiones ilius maiestatis aeternae cogitatio adsequeretur
6 humana. quod quia fieri non potuit ut homini per se ipsum
ratio diuina notesceret, non est passus hominem deus lumen
sapientiae requirentem diutius errare ac sine ullo laboris effectu
uagari per tenebras inextrieabiles: aperuit oeulos eius aliquando
et notionem ueritatis munus suum fecit, ut et humanam ва-
pientiam nullam esse monstraret et erranti ae паро шаш con-
7 sequendae inmortalitatis ostenderet. uerum quoniam pauci
utuntur hoe eaelesti beneficio ae munere, quod obuoluta in
obscuro ueritas latet eaque uel contemptui doctis est, quia
idoneis adsertoribus eget, uel odio indoetis ob insitam sibi
austeritatera, quam natura hominum procliuis in uitia pati
non potest — nam quia uirtutibus amaritudo permixta est,
uitia uero uoluptate condita sunt, illa offensi, hae deleniti
feruntur in praeceps et bonorum specie falsi mala pro bonis
amplectuntur —, succurrendum esse his erroribus credidi, ut

RSMPPV]J 2 corpori & Р!, in ras. corr. PP cultum pertinent SM
3 quidem illi PV agnitione М quoniam] quam SM edd. 4 tanto-
pere SPV cupiuere S ita ut om. M 5 suas familiares 5 familiaris P!
(corr. PY V 7 et tantum ser., tantum O, tantumque edd. 8 supra
wirtutis add. 1 ueritatis M — nuctoritatis P =. er luit P Y praedi-
carent PV — 11 summum (mum in mg. add. P") PV 14 cognitio SM
17 ullo (o ín ras. егіз? m. 2) V 19 nationem JP, noticionem M — 23 en
quae P contemptu PV 94 assertionibus 5 25 nuctoritatem М
26 permista 5 27 deliniti RMP 28 et om, М falsa MP mali P

10

12

17

18

4 Firmiani Lactanti

sapientiam quasi ad portum aliquem tutissimum conferam, in
qua omnia dietu prona sunt, auditu suauia, facilia intellecta,
honesta susceptu? et si quidam prudentes et arbitri aequi-
tatis institutiones ciuilis iuris conpositas ediderunt, quibus
ciuium dissidentium lites contentionesque sopirent, quanto
melius nos et rectius divinas institutiones litteris persequemur,
in quibus non de stilieidis aut aquis arcendis aut de manu
eonserenda, sed de spe, de uita, de salute, de inmortalitate,
de deo loquemur, ut superstitiones mortiferas erroresque tur-
pissimos sopiamus?

Omissis ergo terrenae huiusee philosophiae auetoribus nihil
certi adferentibus adgrediamur uiam rectam. quos equidem si
putarem satis idoneos ad bene uiuendum duces esse, et ipse
sequerer et alios ut sequerentur hortarer: sed eum inter se
magna concertatione dissideant seeumque ipsi plerumque dis-
eordent, apparet eorum iter nequaquam esse directum, siquidem
sibi quisque ut est libitum proprias uias inpresserunt confu-

RSM^PV(g] 3 si P? arbitria M 4 institutiones F? 7 stiti-
cidiis R? Я conseruanda PV de spe om. PV 9 superstiones R
10 post sopiamus im RSg locus hic (13) Quod opus nunc nominis tui
auspicio inchoamus, Constantine imperator maxime, qui primus Roma-
norum-prineipum repudiatis erroribus maiestatem dei singularis ac ueri et
cognonisti et honorasti. nam cum dies ille felicissimus orbi terrarum in-
luxisset, quo te deus summus ad beatum imperii columen (culmen д)
euexit, salutarem uniuersis et optabilem (optabilé+, ~ m. 2, S) principatum
praeclaro initio anspicatus es, eum enersam sublatamque iustitiam. reducens
taeterrimum aliorum facinus expiasti. (14) pro quo facto dabit tibi deus
felicitatem uirtutem diuturnitatem, ut eadem iustitia, qua iuuenis exorsus
es, gubernaenlum rei publicas etiam senex teneas (tene'ws у?) tuisque libe-
ris ut ipse a patre accepisti tutelam Romani nominis tradas. (15) nam
malis qui adhue aduersus iustos in (et Sg) aliis terrarum partibus sae-
niunt quanto serius tanto uehementius idem omnipotens mercedem sceleris
exsoluet, quia ut est erga (ex erra К?) pios indulgentissimus (д ex e А!)
pater, sic aduersus impios seuerissimus (seuerissimos Ri, s, 1, corr: R°, re-
uerentissimus Sg) iudex. (16) euius religionem. cultumque diuinum cupiens
defendere quem potius appellem, quem adloquar nisi eum, per quem rebus
humanis iustitia et sapientia restituta est? cf. Prolegomena 11 omisse M
12 deferentibus R, adserentibus M 18 et ipse om. R 16 decretum PV
17 quique M uias] uitiis А inpresserunt] ingressi sunt Volkmannus,
epist. gratulat. p. 5

w

24

25

2

6 Firmiani Lactanti

in tenebris caeci ae debiles iaceant. his consulendum est,
ne contra se pugnent uelintque se tandem ab inueteratis er-
roribus liberari: quod utique faeient, si quare sint nati ali-
quando peruiderint. haec enim prauitatis est causa, ignoratio
sui: quam si quis cognita ueritate diseusserit, sciet quo refe-
renda et quemadmodum sibi uita degenda.sit. euius scientiae
summam breuiter eireumseribo, ut neque religio ulla sine sa-
pientia suscipienda sit nec ulla sine religione probanda sapientia.

2. Suscepto igitur inlustrandae weritatis offieio non putaui
adeo necessarium ab illa quaestione principium sumere, quae
uidetur prima esse natura, sitne prouidentia quae rebus omnibus
consulat ап fortuito vel faeta sint omnia uel gerantur. cuius
sententiae auetor est Democritus, confirmator Epicurus, sed
et antea Protagoras qui deos in dubium uocauit et, postea Dia-
goras qui exclusit et alii nonnulli qui non putauerunt deos
esse quid aliud effecerunt nisi ut nulla esse prouidentia pu-
taretur? quos tamen ceteri philosophi ac maxime Stoici acer-
rime rettuderunt docentes nec fieri mundum sine diuina ratione
potuisse nee constare, nisi summa ratione regeretur. sed et
Mareus Tullius quamuis Academicae disciplinae defensor esset,
de prouidentia gubernatrice rerum et multa et saepe disseruit
Stoicorum argumenta confirmans et noua ipsa adferens plurima:
quod facit eum in omnibus philosophiae suae libris tum maxime
in iis qui sunt de natura deorum. nec difficile sane fuit

EPITOME 9-7, 3] Epit. c, 1, 1 sq
AUCTORES 9—13 (Epicurus)] cf, ad frg. 368 (p. 247, 23).

Bla 16) RSMPPV] 2 uelint quod М 4 prauitas М 5 quos (d
er) V 7 sapientia post ulla R 8 relegione (alt. e ex i corr. et ne add.
т. 2) 2 1lsine M, siene (ter) V 12fortuitu M — sunt M ‘omnia Р?

generantur (s.l.m.3) В 13 sententiae V3 14 ante М pytagoras M
15 putarunt PV 16 nulla] Ша S a putaretur incipit cod. В
17 tam(iencejteri B tameni М filosofi B, omnino plerumque f pro ph
18 retuderunt (pr. e ec & R m. 1 et 2) RS, retunderant M, reddide-
runt PV dicentes M 19 constiareni)si B ratio(ne) B 20 Marcus] B,
M. wel їй. ceti, praenomina constanter plena im BG, raro in cett.
21 et (ante saepe) om. М 23 filosopiae В tune Р 24 iis edd, his C
"vorum B fuit B

to

15

8 Firmiani Lactanti

3 quod quidem faciunt ii qui esse multos uolunt, quia necesse
est inbeeillos esse, siquidem singuli sine auxilio reliquorum.
tantae molis gubernaeulum sustinere non possunt. deus autem,
qui est aeterna mens, ex omni utique parte perfectae consum-

4 mataeque uirtutis est: quod si uerum est, unus sit necesse
est, potestas enim uel uirtos absoluta retinet suam propriam
firmitatem. id antem solidum existimandum est, eui nihil de-

5 cedere, id perfectum, cui nihil possit accedere. quis dubitet
potentissimum esse regem qui totius orbis habeat imperium?
neque inmerito, cum illius sint quae ubique sunt omnia, eum

$ ad eum solum omnes undique copiae eongerantur. at si plures
partiantur orbem, minus eerte opum, minus uirium singuli
habebunt, eum intra praescriptam portionem se quisque con-

7 tineat. eodem modo etiam dii, si plures sint, minus nalebunt,
aliis tantundem in se habentibus. uirtutis autem perfecta na-
tura in eo potest esse in quo totum est quam in eo in quo
pars exigua de toto est. deus uero si perfectus est, uf esse

B debet, non potest esse misi unus, ut in eo sint omnia. de-
orum igitur uirtutes ae potestates infirmiores sint necesse
est, quia tantum singulis deerit, quantum in ceteris fuerit:

9 ita quanto plures tanto minores erunt. quid quod summa

illa rerum potestas ac diuina uis ne semel quidem diuidi potest?

quidquid enim сари diuisionem, et interitum capiat necesse
est. si autem interitus procul est a deo, quia incorruptibilis
EPITOME 5—10, 13] с. 2, 5—8. 15—19] 2, 8 is — minimum.
BRSM*PY] 1 ii edd, hi BH, hi SMPV — uolunt multos B 2 in-

beovillos B, sic, pariter inbeccillitas fere ubique, inbecilles (imb-, et alt. e

ero PS) SMPV 7 solidum (exp. m. rec) P 9 orbis (o ex u) В

10 sunt] sint R“, corr. RY 11 ad B, sic saepissime 12 patiantur P', corr.

т. rec, 18 habebant Рс pres(eriyptamiportionyem B co(ntineate)odem В

14 (etiamdiisiplures В sunt S 15 aŭt (^m. 2) 5 10 quam] nū in

yas. ex quí S? iu eo] in co (emp. m. 2) В, in eo non М qua M

ws S! si perfectus est] si perfectus est quia perfectas est M

18 mon B, ап, PV, in wtroque n Реп (c0) B 19 sint necesse est]

р omnia necesse est (p add. m. 2) Н 20 tantum om, М 21 quid]

AM, quod P ^ quod] quo V — 22 uis] ius M 23 quiequid (o ras.

В, sie saepe, quiequid SMPV et sic plerumque hi codd., quidquid

fere B, ubique G 23 interitum capiat necesse est quae euam.

(тре. B?

16

10 Firmiani Lactanti

tellegere nos oportet ac dieere. — uideo rursus quid e contrario
diei possit, tales esse illos plures qualem nos uolumus unum,

“at hoe fieri nullo pacto potest, quod singulorum potestas pro-

17

18

20

gredi longius non ualebit occurrentibus sibi potestatibus ce-
lerorum. necesse est enim ut suos quisque limites aut trans-
gredi nequeat aut si transgressus fuerit, suis alterum finibus
pellat. non uident qui deos multos esse eredunt fieri posse
nt aliquid diuersum uelint, ex qua re disceptatio inter eos et
certamen oriatur; sieut Homerus bellantes inter se deos finxit,
eum alii Troiam capi uellent, alii repugnarent. unius igitur
arbitrio mundum regi necesse est. nisi enim singularum partium
potestas ad unam prouidentiam referatur, non poterit summa
ipsa constare, uno quoque nihil curante amplius quam quod
ad eum proprie pertinet, sieut ne res quidem militaris nisi
unum habeat ducem atque rectorem, quodsi in uno exer-
citu tot fuerint imperatores quot legiones, quot cohortes, quot
cunei, quot alae, primum nec instrui poterit acies uno quoque
periculum recusante nee regi facile aut temperari, quod suis
propriis eonsiliis utantur omnes, quorum diuersitate plus mo-
ceant quam prosint: sie in hoe rerum naturae imperio nisi
unus fuerit ad quem totius summae cura referatur, uniuersa
soluentur et eonruent. dicere autem multorum arbitrio regi
mundum tale est, quale si quis adfirmet in uno eorpore multas
esse mentes, quoniam multa et uaria sint ministeria mem-
brorum, ut singulos eorporis sensus singulae mentes regere

EPITOME 11 s.] с. 2,3 nec potest — referantur. 14—22 (res
militaris)] c. 2, 4 s. 22—11, 8] o. 2, 3 regatque — mens una,

BRSM?PV] 1 quid de PV 2 posset B esse] ae (se er.) Y
uolimus Ri, corr. m. rec, 3 üt (^er, t in ras. m. 2) V 4 tibi Y
5 aut om. M 7 multose)sse B (Meri В Е düiuersumuelintexquare) В
ue««lint (li 2 er.) M 9 bellantis V 11 singularem Р), corr, P?
14 ad om, P! (3.1. P) V neo М 16 in quot legiones —alae quater
quod B, primo loco quod, altero quot, sed t ex d m. 2, V 17 quumei B
18 re(gifacile) B aut) ac В imperari M 19 propriis) B diner-
sitates BM, dinersitates' А151 22 22 solue(n)tur B corruant S' (di)-
cere В arbitrioregi B arbitriorum M 28 tile B quiis (alt. i
minus, cert) B in om. M cor(poremultasessementesquoyniam В
24 mébrorum (mé im ras. et r в. Ї. m. 2) V

10

15

12 Firmiani Lactanti

non divinas, sed humanas fuisse uoces aiunt: uidelicet quia de
uno deo praeconium faciunt, aut insani aut fallaces fuerunt.
atquin inpleta esse inplerique cottidie illorum uaticinia uidemus
et їп unam sententiam congruens diuinatio doeet non fuisse
furiosos. quis enim mentis emotae non modo futura praecinere,
sed etiam eohaerentia loqui possit? num ergo fallaces erant
qui talia loquebantur? quid ab his tam longe alienum quam
ratio fallendi, cum ceteros ab omni fraude cohiberent? idcirco
enim a deo mittebantur, ut et praecones essent maiestatis eius
et correctores prauitatis humanae. praeterea uoluntas fingendi
ac mentiendi eorum est qui opes adpetunt, qui lucra desiderant:
quae res proeul ab illis sanctis uiris afuit. ita enim delegato
sibi officio functi sunt, ut derelictis omnibus ad tutelam uitae
necessariis non modo in futurum, sed ne in diem quidem
laborarent contenti extemporali eibo quem deus subministrasset,
et hi non modo quaestum nullum habuerunt, sed etiam cruciatus
atque mortem. amara sunt enim uitiosis ac male uiuentibus
praecepta iustitiae. itaque ii quorum peccata et arguebantur
et prohibebantur exerueiatos eos acerbissime necauerunt. ergo
à quibus afuit studium lucri, afuit etiam uoluntas et causa
fallendi. quid quod aliqui eorum principes aut etiam reges
fuerunt, in quos cadere non potest suspicio eupiditatis ac fraudis,

BRSMPPV] 1 uoces fuisse SM 3 adquin B et sie fere ubique, nt-
quin R, atqui S et sic fere ubique, atequin ex autquin P; in RMHPV
plerumque atquin, raro adquin wel atqui in plerisque BM costidio
(t er) B et sic saepissime, cottidie R, sed plerwmque cotidie сит cett.

utinin (а в. 2. m. 2, сі m. 1) P, unticinia V? 4 congruens om, А fu-
riosos fuisse R 5 semotae (s s. 1 А) RSM G posset (e ex i) Æ
at (V. e. erunt) М 7 qui talia loquebantur om. BRSM Wis IP
8 ceteris RV", ceteros (ò ex alia litt. m. 2) Б 10 humanam V!
11 petunt M 12adillis Y abfuit S? fuit PF 18 ibi P? 14 mon) B
indijem B 15 temporali M 16 et om. РУ hii R, hi qui M non
ulla (inter n el u uidet. n euanuisse; 1 euanid. restituit in, 3) B, ullum М
17 mortem amaram. M stunteynim PB 18 ii edd, hii BRM, hi SPV
et om, M 19 aceruissime BPF negauerunt PY — 90 (ante stu-
dium) affuit (pr. f in eras. d) R, abfuit S°, fuit PV afuit R, abfuit S*

22 adere (s, T. m. 2) R, in mg. 1 cadere m. al. antiqua posset. M
suspitio. MP (corr. PY)

о

14 Firmiani Lactanti

quia concipere animo non poterat, ex aere inmenso natum
esse dixit:
Tpursycveg V aiüuv nepipyuess фёрос̧ vicc.

aliut enim amplius quod diceret non habebat. hune ait esse
omnium deorum parentem, quorum causa caelum condiderit
liberisque prospexerit, ut haberent habitaculum sedemque com-
munem:

Exticey Ahavdroız dópoy dgÜtrav.

natura igitur et ratione ducente intellexit esse praestantissimam
potestatem, caeli ac terrae conditricem. поп poterat enim
dieere Iouem: esse principem rerum, qui erat Saturno genitus,
neque ipsum Saturnum, qui caelo natus ferebaturs caelum
autem tamquam deum primum constituere non audebat, quod
uidebat elementum esse mundi, quod ipsum eguerit auctore,
haee eum ratio perduxit ad deum illum primogenitum, cui
adsignat et tribuit principatum. Homerus nihil nobis dare
potuit quod pertineat ad ueritatem: qui humana potius quani
diuina conscripsit. potuit Hesiodus, qui deorum generationem
unius libri opere conplexus est: sed tamen nihil dedit non a
deo conditore sumens exordium, sed a chao, quod est rudis
inordinataeque materiae confusa congeries, cum explanare ante
debuerit chaos ipsum unde quando quomodo esse aut constare
coepisset. nimirum sieut ab aliquo artifice disposita ordinata
effecta sunt omnia, sie ipsam materiam fietam esse ab aliquo

AUCTORES 20; 15, 3] Hesiod. Theog. 116; 1. 22—35.

BRSM"PV] 1 conspicere (sp £n ras. B) BS were R* dixit esse
natum P — 3 NPOTOTONOC 2f — H€PIMHK(COC, B, TIEDIMAKEOC S,
MEPIMEKEOC M, TIHPIMHKEOC P MOPOC B, EPOC R, BEPOC М
Соб R, СПОС S, YOC МЛ interpretatio lat. in SP 8 HANATOIC S,
ANTANATOIC M, AGANATOIC Р (A0MON B, AOMON SM AWEICON M
interpretatio lat. in P 9 ex М deducente B, docente M 10 poten-
tiam M 12 neque] denique P 14 egeret Bl, egwerit B?, genuerit SM
auctorem В! (m del, B) SM 16 adsignat et] adsignans M 18 con-
seribsit BRV, sie plerumque b pro р B, raro cett. potuit om. M — 21 ante
om. М 22 achaos R, cahos P esset B, esse e M 24 effecta] facta В
sites (ut er.) R matieriem А factam BS

10

16

16

17

18

19

16 Firmiani Lactanti

perpetuum defendissent, eandem quam nos sequimur doctrinam
conprehensa ueritate tenuissent. `

Sed haetenus de poetis. ad philosophos ueniamus, quorum
grauior est auctoritas certiusque iudicium, quia non rebus com-
menticiis, sed inuestigandae ueritati staduisse ereduntur. Thales
Milesius, qui unus e septem sapientium numero fuit quique pri-
mus omnium. quaesisse de causis naturalibus traditur, aquam esse
dixit ex qua nata sint omnia, deum autem esse mentem quae
ex aqua cuncta formauerit. ita materiam rerum posuit in umore,
principium causamque nascendi constituit in deo. Pythagoras
ita definiuit quid esset deus: animus per uniuersas mundi
partes omnemque naturam commeans atque diffusus, ex quo
omnia quae nascuntur animalia uitam capiunt. Anaxagoras
deum esse dieit infinitam mentem quae per se ipsam moueatur:
Antisthenes multos quidem esse populares deos, unum tamen
naturalem id est summae totius artificem, — Cleanthes et Ana-
ximenes aethera esse dicunt summum deum, cui opinioni poeta
noster adsensit:

tum pater omnipotens feeundis imbribus aether
coniugis in gremium laetae descendit et omnis
magnus alit magno permixtus corpore fetus.

EPITOME 3-5] €.4, 1. 5—17, 2 Thales—Zenon] o. 4, 3.

AUCTORES $ 15—23] Minue. Fel. c, 19, 3—10. 8 16] Cic. de
nat, deor. 110,25. 8. 17] ibid. 11,27. $ 18 Anaxagoras] ibid. 11, 26.
Auitisthenes] ibid. 13, 32. — 8 19 Cleanthes] ibid. 14, 37. Anaximenes]
ibid. 10,26, 19 ss.) Georg. 11325 ss.

EXPILATORES $ 17] Saluian. ibid, I 1, 2.

BRSM'"PV] 4 graviorem S!, grauiorsest 5? — awetoritas B? certius-
que B? qui M cómésaticiós (t ex er. d m. 2) 5 ueritatis M — ore-
dentur S Ge numero septem sapientium Н ex SM quoque R, quia M
8 sunt S dm ex dei ut wid, B> qui M 9 rumorem. 3°, humore
( з.) RS 10 in deo] ideo B!, idem (sie) B? — phytagoras B
11 diffinit P quis B animuses (em ? er) B, animus qui SM — uniuer-
sas modi B? 12 partes B? quo] que 51 18 anaxoras R 14 ipsa
ВКР! (айа. Р) mouestur, P? lb5anthistenes BRSM 16 id est om. M
cleantes ВАМ — anaximenes (i in ras. ee a 2 m. 3) B. 17 dicunt (un er i
?m.9) B 18 adsentit B 19 tunc Р imbrius M 20 coniungis В
laete RS omnes BM 21 magnos B alit (1 in vas. ex b ? m.3) B
jermixtos B', corr. B’, permixius Ri, commixtus Verg.

10

15

21

28

18 Firmiani Laetanti

intellegi potest nisi mens soluta quaedam et libera,
segregata ab omni concretione mortali, omnia sentiens
et mouens, Annaeus quoque Seneca, qui ex Romanis uel
acerrimus Stoieus fuit, quam saepe summum deum merita
laude prosequitur! nam cum de inmatura morte dissereret,
non intellegis inquit auctoritatem ae maiestatem iu-
dieis tui, rectoris orbis terrarum eaelique et deorum
omnium dei, a quo ista numina quae singula adoramus
et colimus suspensa sunt? item in Exhortationibus: hie
cum prima fundamenta molis puleherrimae iaceret ef
hoe ordiretur quo neque maius quiequam nouit natura
nee melius, ut omnia sub ducibus suis irent, quamuis
ipse per totum se corpus intenderat, tamen ministros
regni sui deus genuit. et quam multa alia de deo nostris
similia loeutus est! quae nune differo, quod aliis loeis oppor-
tuniora sunt. nune satis est demonstrare summo ingenio uiros
attigisse ueritatem ae paene tenuisse, nisi eos retrorsus in-
fucata prauis opinionibus consuetudo rapuisset, qua et deos
esse alios opinabantur et ea quae in usum hominis deus fecit,
tamquam sensu praedita essent, pro diis habenda et eolenda
eredebant.

6. Nune ad diuina testimonia transeamus. sed prius unum
proferam, quod est simile diuino et ob nimiam uetustatem et

EPITOME 3 ss.) c. 4, 3.
AUCTORES 6] frg.26. 9] frg. 16.
EXPILATORES 1 mens soluta] cf, Isidor, orig. VIII 6, 19.

RSMPPV] 1 sola М", s. 1. corr. 2 segregata (all. e ex a et ga
m. 3) Р concretione mortali, V? congregatione MM omnia om. R
3 uelut uel R, om. M 4 «acerrimus (s er.) R summe M 7 rectoris
orbis] rectoribus РУ rectorem R, rector M 8 dei edd., deum RSPV,
deus M „is tastum (n er.) in squa» (a ete er.) singula R 9 suspensa]
idem suspensa R 11 quod Л neeque R quisquam M пай

("er)S 18 intenderet V 14 deos М, deus (s. 1. m. post) Р; ef. €. 7, 5,
tamen Seneca fort, deos scripserat; an deus ex c. 7, 5 inlatum? ef. 9 hie
nostri SM 15 quo M 17 temwisse (o part. ras. ex u et uu m. 2) P
retrorsum 5 fuscata M, infugata P! (corr. P!) V 18 et om. M
19 alios esse P зи М homini M 20 praedicta V esse S!
23 et S, est. P? simili 5

20 Firmiani Lactanti Y

(non) est, quia solus est, nec opus est proprio uocabulo, nisi
eum diserimen exigit multitudo, ut unam quamque personam
sua nota et appellatione designes. deo autem, quia e
unus est, proprium nomen est deus. -

Superest de responsis saerisque earminibus testimonia quae 5
sunt multo certiora proferre. nam fortasse ii eontra quos
agimus nee poetis putent esse eredendum tamquam uana fin-
gentibus nee philosophis, quod errare potuerint, quia et ipsi
7 homines fuerint. M. Varro, quo nemo umquam doctior ne

apud Graecos quidem uixit, in libris rerum diuinarum quos :

ad С. Caesarem pontificem maximum scripsit, cum de quin-
decimuiris loqueretur, Sibyllinos libros ait non fuisse
unius Sibyllae, sed appellari uno nomine Sibyllinos,
quod omnes feminae uates Sibyllae sint a ueteribus
nuncupatae uel ab unius Delphidis nomine uel а con- »
siliis deorum enuntiandis. c:cóc enim deos, non боб,
et consilium non fcuX6v, sed £201Xav appellabant Aeo-
lico genere sermonis. itaque Sibyllam dietam esse

EPITOME 5 s. (superest) 9—21, 5 (Libyssam)] e. 5, 1.

EXPILATORES $7 ss.] Hieronym. adu. Touin, lib, I, uol, 11806 D
Vall; Isidor. orig. ҮШ 8; cf. Augustin. de ciu, dei XVIII 23 (p. 285, 5;
988,7 &.); Anonym. de Sibyllis, post Orac. SibylL ed. Friedl. p. IV s.

RSH (a 3) M^PV] 1 non add. edd. cf. Minuc. Fel. р. 24, 19 8. opus]
worpus 52 2 ut om. М З designet M deus Н a deo autem in-

cipit H 5 superest] superest at (s.l m. 2) Р sacrisque H? 6 multa S,
multitudo V А, hi SPY, hii Н, hii» (q er) M quod P', corr. Р?
9 quo» (d er) Y пе» (c exters) R 10 dixit R 11 C, om. SHM,
9, PV 12 sibyllinos A, sibullinos 5° (u ras. in à corr.), sibylinos H,
sybillinos MPV; omnino hac in uoce perpetua in omn. codd. permutatio
litterarum i et y, interdum etiam u, frequens alterius 1 omissio libros
от. М 13 sed] et HM 14 femine» (s er) R, om. Р sibullae HM“
(u ras. ini corr) 16 CIOYC RS, sic HM, CYOYC РУ NONG€0YC PY
theus SH, theos W 17 NONBOYAUN (post A erasum | in P) PV
Богі] bulen SHM — fovidas Wachsmuthius, quippe quod Sibulla forma

commendet, quam Varronem seripsisse probabile sit; boyaian Д,
BOYAIAN PY, buletin S, bulenn HM; fckia» Ahrensius de dial. Acol.
р. 59 n. 34, fuhiv edd. — eo««go (li er.) R, ae«olico (1 er.) M 18 ita R
dictam H*

11

12

18

22 Firmiani Lactanti

centos philippeos postulasse regemque aspernatum
pretii magnitudinem derisisse mulieris insaniam; illam
in conspectu regis tris combussisse ac pro reliquis
idem pretium poposeisse; Tarquinium multo magis
insanire mulierem putauisse; quae denuo tribus aliis
exustis eum in eodem pretio perseueraret, motum esse
regem ac residuos trecentis aureis emisse; quorum
postea numerus sit auctus, Capitolio refecto, quod
ex omnibus ciuitatibus et Italicis et Graecis prae-
cipueque Erythraeis coacti adlatique sunt Romam
euiuseumque Sibyllae nomine fuerunt; oetauam
Hellespontiam in agro Troiano natam, uico Marmesso
circa oppidum Gergithium, quam scribat Heraclides
Pontieus Solonis et Cyri fuisse temporibus; nonam
Phrygiam, quae uaticinata sit Aneyrae; decimam Ti-
burtem nomine Albuneam, quae Tiburi colatur ut
dea iuxta ripas amnis Anienis, euius in gurgite simu-
laerum eius inuentum esse dicitur tenens in manu
librum. harum omnium Sibyllarum carmina et feruntur et
habentur, praeterquam Cymaeae, euius libri a Romanis ocenl-
tantur nec eos ab ullo nisi a quindecimuiris inspici fas habent.

EPITOME 11—16 octauam — Albuneam]¢ 5,1. 19—23,4] c. 5, 2.
20 s.] ©. 5,3 praeter — licet,

RSHM"PV] 2 magnitudine HM, magnitudinis PY mulieris] si-
bylae R 3 tris RPV, tres RSHMV? acom. HM 5$ putassa ИМ
aliis P? 6 exustus Y", ras. corr. motus НІ esse regem esse (exp.
mR 7acom. R В refecto] restituto HM 10 Erythraeis edd.
erythriis RPV, eritriis 8, erytris H, eritreis M 11 fuerint 8 12 mar-
merse M; Marmesso corruptum ex Marpesso potius Lactantio wel cius
auctori quam librariis tribuendum esse probat. Maassius p. 24 айп, 62

]
18 gergitium SHM; Gergithum Maassius p. 33 scribat (corr, m. 2) R,
scribit (i ex a) H? — eraclidus S, herachides V 14 solonicus § — eyrii PV

lemporis PV 15 amcyrae НМ tiburtam M 16 tiburti R? colatur
(corr. т. 2) R 17 antenis R, arieni (alt. i in ras. m. 2) Н (r er m) М
18 eins om, HM 19 librum] librum euius sortes senatus in capitolium (ca-
pitolio R) abstulerit RS 20 cymeae HMPV oceultentur Ri, abscon-
duntur et s. 1. 1 occultantur M, occuluntur PV 21 a nullo R

15

24 Firmiani Lactanti

&AXk Üsbz póvos el; navuréptaros, dq renolnzen
obpavey ў 15у те xal dorépas 42 cekyyyy
xapzogópo" yaldy te xai batos oldyara zöyron

16 qui quoniam solus sit aedificator mundi et artifex rerum nel
quibus constat uel quae in eo sunt, solum coli oportere testatur: s

abrby thy póvov бута céfecU' fjr fitopa wócgucu,
Bs póvos ele аїфча xai ¿E al@vos iti fy.

AUCTORES 1 ss.) frg. HI З ss.; efr. Theophil 113B. 6 &] frg.
I 15 =; of. Theophil. 112 D.

BRSHMPPV] 1 $03] AMA М иб] MON В ak] Ic HM
PANYIICPTATOC Bt, pr. P in П corr. BP, HANYIICPIATOC R, HANYP-
PYATOG (pro П est N in M) HM, UANVHHPTATOC Р HENOICHKEN B,
IICOHOIMKHN (pro NEO est NOE in M) HM, HHIOICREN P, MENOR
NIKE Y 2 HAON BHV, AION M, HAON P z]l€ R CTEPAC Y
НАН B, EAC HM — CHAENIN В, CEAHN H, CEANN М, CHAENEN P
3 RACNODONON HM LEAN BV, HAN P xx] РА НАГ AATOC R,
YAATOC HM, ISATOC Р OIAMATA. R, OIAAMATA HM, OIACMATA (f
pro € V) PV TIONTOY M in S graeca et latina commixta sie
sed deus unus ultra AAAA AC MONOC EIC omnia sublimior qui [1ANYTIÉP-
TATOC OC NENOIH fecit exelum KENOYPANON NEAT oneal ONTER- ot si-
dera sed ACTEPACHAE et lunam fru C- EAHNHNKAP- giferamque NOPO-
PONT'AIAN terram TEKAL aquas VAATOCCOIAMA fluentes ponti PNONTOY
in P interpretatio lat. fere eadem quae in S in V graeca s. 1. latinis
litteris repetita 4 sit] sit ita РУ 6 aut] ANYTO M — pávos бута]
MONONTA HM afia Aydropa] CEBECENPETOTPA В, CEBECANTHOPA R,
COMTETE (i. в. colite ex interpretatione lat.) CÉBECO; НШТОРА 8, CEBE-
CONTHOPA HM, CEBECOETHTOPA Р КОСМО! B, KOCMOY P 7 MO-
NA BY, corr. B> жї 8] KAIZ HM MONOC В: (corr. By P EY-
TYXON В, ETYGIE S, EYXON HM interpretatio lat. fere eadem in S et P.
post hos uersus, quos Lact. cum uersu p. 23, 18 er Theophilo ad Autolye,
IT 36 sumpsisse apparet (ef. infra с. 23, 2), excidisse qui subsequitur
apud Theophil. existimo hunc söreyeni; aydııras, Ämavız xpatüw ia aav-
Té; ita damen ut pro ayivntos legatur атс. nam cum Lact. e. 7, 13
postquam repetiit тоз; ex Apollinis oraculo c. 7, 1 w. 1 pergat a Si-
bylla (se. deus) abcoyeviiz et dyfvrtoz et dzoiņtog Er alterum tantum
nomen. in. oraculo Sibyll. p. 23, 18 est, sed nec primum nec tertium apud
eum inuenitur, ut ei cum uersu illo uideantur restituenda, — Sibyllistam
autem analyte; scripsisse, Xyiemrow intulisse librarium fortasse e uersu 7
ius fragmenti, mon solum propter. languidam uocis +76 zo; repetitionem
probabile uidetur, sed maxime propterea, quia anolyte, oraculorum Sibyll.

26 Firmiani Lactants

num quis potest suspicari de loue esse dietum, qui et matrem
habuit et nomen? quid quod Mercurius ille Termaximus, euius
supra (есі mentionem, non modo àgssgz ut Apollo, sed
&zátopz Quoque appellat deum, quod origo ili non sit ali-
unde? nec enim potest ab ullo esse generatus qui ipse uni-
uersa generauit,

Satis ut opinor et argumentis docui et testibus confirmaui
quod per se satis elarum est, unum esse regem mund , unum
patrem, unum dominum. sed fortasse quaerat aliquis a nobis
idem illut quod aput Ciceronem quaerit Hortensius, si deus
unus est, quae esse beata solitudo queat. tamquam nos
quia unum dicimus, desertum ae solitarium esse dicamus. babet
enim ministros, quos nocamus nuntios. et est illut uerum
quod dixisse in Exhortationibus Senecam supra rettuli, genuisse
regni sui ministros deum. uerum hi neque dii sunt neque
deos se uocari aut coli uolunt, quippe qui nihil faciant praeter
iussum ac uoluntatem dei. nee famen illi sunt qui uulgo co-
5 luntur, quorum et exiguus et certus est numerus. quodsi
cultores deorum eos ipsos colere se putant, quos summi dei
ministros appellamus, nihil est quod nobis faciant inuidiam,
qui unum deum dicamus, multos negemus. si eos multitudo
delectat, non duodecim dicimus aut trecentos sexaginta
quinque ut Orpheus, sed innumerabiles esse. arguimus errores
eorum in diuersum, qui tam paueos pntant. sciant tamen quo
nomine appellari debeant, ne uiolent uerum deum, euius nomen

3 supra] p. 19, 5. 14 supra] p. 18, 13.
AUCTORES 10] £rg. 30. 21—23] Theophil. ad Autol. 117 C; ef.
Loheckii Aglaopham. I 804

BHSHM"PV] lquid MPV potes R 3fecimus В ametora BS, AME-
ТОРА sine matre P ametor aut HM 4 apatora B, apator HM, post
graecum sine patre Р quoq? P? 5 generauerit SHM T etom. В et
testibus confirmaui in mg. H? 8 unum patrem om. 5 9 deum BP sed]
et HM wP? 11 solitug; | at R', solituq: | queat A? — quent] „uineat
(q er, s. L m 9) V queat tamquam] queat (8, T. m. 2) qnae ac tani-
„шаш Н 12 qui HM desertum ac solitarium B 14 exorationibus Н
rettuli B?, rectuli V! 15 bi RHM 17 ac] et HM, aut V?, in ras.
corr, V? 20 quod] in quod SHM 21 dicamus deum Р dicamus) di-
camus si HM 22 trecentis aut sexaginta M 24 sciant om. HM

10

15

11

13

15

28 Firmiani Lactanti

4e utrisque generibus in seeundo libro disseremus. nune in-
terim nobis satis est quod dum honorare se uult et in caelo
conlocare, confessus est, id quod res habet, quomodo sint appel-
landi qui deo semper adsistunt. — retrahant ergo se homines
ab erroribus et abiectis religionibus prauis parentem suum
dominumque cognoscant, euius nec uirtus aestimari potest
nee magnitudo perspiei nec prineipium eonprehendi. eum ad
illum mentis humanae intentio et acumen et memoria perue-
nerit, quasi subductis et consumptis omnibus uiis subsistit
haeret defieit nee est aliquid ulterius quo progredi possit.
uerum quia fieri non potest quin id quod sit aliquando esse
eoeperit, eonsequens est ut quoniam nihil ante illum fuit, ipse
ante omnia ex se ipso sit proereatus, ideoque ab Apolline айто-
ғыс, a Sibylla abreyevás et dyévnsog et àzoigsog nomi-
natur. quod Seneca homo acutus in Exhortationibus uidit. nos
inquit aliunde pendemus. itaque ad aliquem respicimus,
cui quod est optimum in nobis debeamus. alius nos
edidit, alius instruxit: deus ipse se feeit,

1 in secundo libro] e. 14—16.
AUCTORES 13 sb Apolline] of. p. 25,15. 14 a Sibylla] ef.
p.23, 18 et ad p.24, 7. 15] frg. 15.

BRSHM"PY] 1 de utrisque — disseremus om. BESHM nuno om.
PV 2 satis (om. est) m. 1, sat es corr. m. I uel 2 B, sat est P
quod P! dù honorare se uult in ras. V* honorari codd. recent, edd.
et]atque К 3 collocari codd. recent., edd. habet (t in eras. at P т. 2) V.
et quomodo B 4 hi qui S — retrahent B', corr. B? se ergo M
ве 8. 1, Pu 6 cognoscunt Р aestunari ex exjtimari m. 2 wel 2 B
potest H? 9 quae si РР consumtis R, consummatis РУ uiis]
suis HM substitist sic JU, om. М 10 aliut B, aliud R quod R
1 fit M — 12 est B> quoniam) qué (^ m. 2) Р illum] ipsum B
13 ante] autem M ideoque) dedque (s. 1. us er, i corr. m. 2) R aŭto-
тиў; a] АГТОФГӨНСА B, autosphoesa HM AYTOPYIEC Р мез
graecis 13 в. interpretationes lat. add. in SP 14 a Sibylla om. P, aby-
silla V 'sibulla Æ AYTOPENNC 5, autogeneses. HM, AYTOPIINIIC P
et om. RHMP АГЄХАНТОС B, ATEINITOC 5 et om. 2 KAIATIO-
INTOC 8, apotetheos Æ, upoete theos M, KAIATLOIHTOC Р, ANOOINTOC Y
et атойто del. Struuius, ef. ad р. 24,7 15 exhortationibus uidit, V^ 16 ab
V! in ras, corr. V. 17 in] id HM debeamus] animam debeamus B,
debemus HM 18 instrucsit B', corr. B? se om, SHM

0

15

30 Firmiani Lactanti

5 fuisse, quoniam sunt ex duobus sexibus nati. quid est autem
а deo tam remotum quam id opus, quod ipse ad propagandain
subolem mortalibus tribuit et quod sine substantia corporali
mullum potest esse? dii ergo si sunt inmortales et aeterni,
quid opus est altero sexu — nimirum ut generent? ipsa pro-
genie quid opus est, eum successione non egeant qui semper

6 sunt futuri? nam profecto in hominibus ceterisque animantibus
diuersitas sexus et coitio et generatio nullam habet aliam ratio-
nem nisi ut omnia genera uiuentium, quoniam sunt condicione

* mortalitatis obitura, mutua possint successione seruari, deo autem,
qui est sempiternus, neque alter sexus neque successio neces-

7 saria est. dicet aliquis ‘ut habeat uel ministros uel in quos possit
ipse dominari. quid igitur sexu opus est feminino, cum deus,
qui est omnipotens ut uocatur, sine usu et opera feminae possit

8 filios procreare? nam si quibusdam minutis animalibus id prae-
stitit, ut sibi e foliis natos et suauibus herbis ore legant,
cur existimet aliquis ipsum deum misi ex permixtione sexus
alterius non posse generare? illos igitur quos inperiti et insi-
pientes tamquam deos et nuncupant et adorant, nemo est tam
inconsideratus quin intellegat fuisse mortales. 'quomodo ergo'
inquiet aliquis 'dii crediti sunt?’ nimirum quia reges maximi
ae polentissimi fuerunt, ob merita uirtutum suarum áut mu-

EPITOME 1—12] c.6,2 s. 18—31. 2] с. 6, 4.
AUCTORES 16] Verg. Georg. IV 200 s.

BRSHM"PV] 1 хот B 2id ориз] corpus НМ propagandum Р
3 sobolem SMPV, sic saepius codd. excepto B 4 diis (s m. rec) S,
dis P edd, Dii (pr. i ex c) V sunt] sunt dii PV — et om. PV
5 quod V! altero sexu] sexu (s. 1. п, 1) altero (s. 1. m. 3) 8 nimirum —
quid opus est om. B', in mg. add. B? generent' B (i.e, В) 7 omni-
bus S ceterisqueee В animalibus R 8 rationem] generationem $
9 condicioni Ri; an condicionem scribendum? 10 seruare M 11 ne-
cesarin PY 12 dicit HM habeant S 18 domari M 14 qui)
si quis HM omnia potens B ut uocatur om. B edd, sed cf. V 17,2
sapiens —uocabatur ut) et 52 — faemiuae (pr. a add. m, 3) B, femi-
ninae M, femine (e ex i m. 2, na P er) Р 16 folis H ejot RÆ
20 qui non HM, quiw V? intellegant (alt. n in eras. eodem n ? B3)
BH, intellegat V? 21 crediti] creati R 22 ob B® numerum V

e

-

o

ш

32 > Firmiani Lactanti

quem deo similem iudicabat. non enim fortior putandus est
qui leonem quam qui niolentam et in se ipso inclusam feram
superat, iraeundiam, aut qui rapacissimas uolucres deiecit quam
qui cupiditates auidissimas cohercet, aut qui Amazonem bella-
tricem quam qui libidinem uincit pudoris ae famae debella-
tricom, aut qui fimum (de) stabulo quam qui uitia de corde
suo egerit, quae magis sunt perniciosa quia domestica et propria
mala sunt, quam illa quae et uitari poterant et caueri, ех
quo fit ut ille solus uir fortis debeat iudicari, qui temperans
et moderatus et iustus est. quodsi cogitet aliquis quae sint
dei opera, iam haee omnia quae mirantur homines ineptissimi
ridicula iudicabit. illa enim non diuinis uirtutibus, quas ignorant,
sed infirmitate suarum uirium metiuntur. nam illut quidem
nemo negauit, Hereulem non Eurystheo tantum seruisse regi,
quod aliquatenus honestum nideri potest, sed etiam inpudicae
mulieri Omphalae, quae illum uestibus suis indutum sedere
ad pedes suos iubebat pensa facientem. detestabilis turpitudo!
sed tanti erat uoluptas. ‘quid tu? inquiet aliquis 'poetisne
credendum putas?' quidni putem? non enim Lucilius ista narrat
aut Lucianus, qui diis et hominibus non pepercit, set ii po-
tissimum, qui deorum laudes canebant. quibus igitur eredemus,

EPITOME 15—17] c. 7, 4.
EXPILATORES 1 ss.] cf. Ps-Seneca de moribus 81, prouerb. 49
(Publi. Syr. ed. Woelfflin p 96).

BRSHM*(—19) MPV] 1 non in num corr R? 2 uiolentiam RSMV,
wiolent«am (i er.) Р et om. B semet B 3 deicit RS 4 cohercet B,
coercet RS, coerceat HM, co«ercet (h ? er.) P, coh'ercet У wut V? ama-
zonam AMY" 5 uincit post bellatricem R — uicit (t in ras. H) HM
me B 6 de add. edd. stabulum НМ qui» (a ? er) B 8 po-
terint S, poterit Н! (poterst H7) M 10 est et iustus P, im ras V2
quodsi cogitet, V? sint V? 12 indicauit H!, corr. B? 18 sed add, К?
mentiuntur Ба Н 14 nemo in mg. P^ negabit Н — eurysthaeo PV
16 mulieri« (ser.) В omphalae (e in eras. ш ?) P, omfalam Y 17 iu-
beat S faciebat R 19 quid S, quinni HM inputem $ in
quinni putem desinit M? pagina nondum expleta, in proximo folio 9
ab eodem quinni putem incipit M lucius B uarrauit SHM 20 lu-
eilianus P? aut Lucianus eicit Volkmannus, epist, gratul. p. 5 ii scr,
hi BRHM, hi SPV possstentissimum B 21 qui Н, quo M
eorom H — laudes deorum Р

10

34 Firmiani Lactanti

3 tum. quid Apollo pater eius? nonne oh amorem, quo fla-
grabat, turpissime gregem раш alienum et muros Laomedonti
extruxit mercede conductus, quae illi negari potuit inpune?
àb eoque primo rex perfidus quidquid eum diis pepigisset
didieit abnegare. idem formonsum puerum et dum amat,

4 uiolauit et dum ludit, occidit. homicida Mars et per gra-
tiam caedis erimine ab Atheniensibus liberatus, né uideretur
nimis ferus et inmanis, adulterium cum Venere eommisit.

5 Kastor et Pollux dum alienas sponsas rapiunt, esse gemini
desierunt. nam dolore iniuriae concitatus [das alterum gladio
transuerberauit: et eosdem poetae alternis uiuere, alternis mori
narrant, ut iam sint non deorum tantum, sed omnium morta-

6 lium miserrimi, quibus semel mori non lieet. hos tamen
Homerus ambos simpliciter, non ut poetae solent, mortuos esse
testatur. nam eum faceret in muris adsidentem Priamo He-
lenam cunctos Graeciae principes recognoscere, solos autem
se fratres suos requirere, subiecit orationi eius huiusmodi
uersum:

haee ait, ast illos retinebat terra sepultos.

EPITOME 15.55]c8, 2 6—8] о. 8,3. 98. 18—15] c 8, 3.
AUCTORES 1 ss] of. Minuc. Fel. e, 23, 5; Tertull. Apolog. с. 14
(p.168) 19] Il, III 243.

BRSHMPV] 1 traglabat В! (in ras. corr. BY) HM, fradabat (corr,
m.2)R 2 gregem] gregem admeti, (in ras, m. 12) В 8 instruxit ИМ
post extruxit hoe neptunus BRSHM, от. P! V, cum neptuno in mg. add.
P,’ uix recte; cf. Minuc. Fel. 1. с. (Cyprian. ad Donat. с. 2) Apollo Admeto
pecus pascit. Laomedonti uero muros Neptunus instituit nee mercedem
operis infelix structor accipit; Tertull. 1. e. hic (sc. poeta) Apollinem Admeto
regi pascendis pecoribus addicit, ille Neptuni struetorias operas Laomedonti

locat quam B negari potuit] подле (т eras, u m. 12) В negare V
4 pepegisset HM 5 dicit M formonsum В, formosum RSP, formo«sum
(п er) НМУ 6 mars in ras. ez 7—9 litt. В 8 minis HM — inmanus
Vi, ras. et s. L corr. V^. 9 kastor B, castor cett, 10 dolore] labore PV
iniurine om. HM 12 tantum) nati R sed] sed et SHM 13 quits Bl,
quibus corr. B? — licuit M 14 mortuus M! 15 in om. HM adsi-
dente HM 16 cunctos (ne in ras. er mis ? m. 3) B recoguosceret B
(t add. М) М solus BY, corr. В? 17 se om. Б eiusmodi S, modi
HM 18 uersu HM 19 haec] sic HM

10

14

12

18

14

LJ

[ч

36 Firmiani Laetanti

plenissimas reddidit. illut uero summae inpietatis ae sceleris,
quod regium puerum rapuit ad stuprum. parum enim uide-
batur, si in expugnanda feminarum pudicitia maculosus esset
ac turpis, nisi etiam sexui suo faceret iniuriam: hoe est uerum
adulterium, quod fit eontra naturam. haee qui facit, uiderimus
an Maximus, certe Optimus non est: quod nomen а eorrup-
toribus ab adulteris ab incestis abest, nisi forte nos erramus
homines, qui talia facientes sceleratos uocamus ae perditos
omnibusque poenis dignissimos iudicamus. stultus autem
Mareus Tullius, qui Gaio Verri adulteria obiecit: eadem enim
luppiter quem eolebat admisit; qui Publio Clodio sororis in-
cestum: at illi Optimo Maximo eadem fuit et soror et coniunx.

11. Quis est igitur tam excors qui hune regnare in caelo
putet, qui ne in terra quidem debuit? non insulse quidam
poeta triumphum Cupidinis scripsit, quo in libro non modo
potentissimum deorum Cupidinem, sed etiam uictorem facit.
enumeratis “enim amoribus singulorum, quibus in potestatem
Cupidinis dicionemque uenissent, instruit pompam, in qua Tup-
piter eum ceteris diis ante eurrum triumphantis ducitur cate-
natus. eleganter id quidem a poeta figuratum, sed tamen non
multum distat a uero. qui enim uirtutis est expers, qui
cupiditate ae libidinibus malis uincitar, non Cupidini ut ille
finxit, sed morti subiectus est sempiternae. sed omittamus
de moribus dieere, rem consideremus, ut intellegant homines

EPITOME 5 в] e. 10, 4.
AUCTORES 9) Verr. Ic. 24 ss. al, 11] de harnsp. resp. 20, 42;
p.Mil27,73 aL 12]Verg.Aen.I 47. 14]frg. poet. Rom. coll. Baehrens p.405.

BRSHM(—12)PV] 3 est B!, corr. В?, e&t P? ueri, V? 4 nisi in
mg.V werd V? 6 wm H? certe optimus om. S post certe s. l
an repe. M? поп est] sit HM 7 adulteriis BUY — incestiees (bu
Per) В nisi H? 8 ante homines s. 1, qui m. 2, post homines eras.
qui M — uocatos M^ 9 dignos В 10 G. RPV, C. SHM 11 post
inesestum s. 2, intulit R? 12 ad Bt, corr. B?, sie saepe — coniux. HMF,
sic saepe codd. excepto В 13 hinc seripturae codicis M nisi quibus
perpaucis loeis idoneum wisum erit non adferentur 14 mom Ba 15 post
poeta s, } post 32 seribsit (b ex p) BP, sie saepe 17 numeratis R
im H? 18 instruxit Н 19 dicitur R 20 0 51 21 destat (e ex i) В?
23 est om, Н 24 amoribus Н

10

21

23

24

26

27

40 Firmiani Lactanti Г

saetis obsita, iam bos, tranasse dicitur mare in Aegyptum-
que uenisse atque ibi recepta pristina specie dea faeta quae
nunc Isis uocatur. quo igitur argumento probari potest nec
Europam in tauro sedisse nec Io bouem factam? quod certus
dies habetur in fastis quo Isidis nauigium celebratur: quae s
res docet non tranasse illam, sed nanigasse. igitur qui sa-
pere sibi uidentur, quia intellegunt uiuum terrenumque corpus
in eaelo esse non posse, totam Ganymedeam fabulam pro falso
repudiant nec sentiunt in terra id esse faetum, quia res ac
libido ipsa terrena est. nom ergo res ipsas gestas finxerunt 10
poetae, quod si facerent, essent uanissimi, sed rebus gestis
addiderunt quendam colorem. non enim obtrectantes illa diee-
bant, sed ornare cupientes. hine homines deeipiuntur, maxime
quod dum haec omnia ficta esse a poetis arbitrantur, colunt
quod ignorant. nesciunt enim qui sit poeticae licentiae modus,
quousque progredi fingendo liceat, eum offieium poetae in eo
sit, ut ea quae uere gesta sunt in alias species obliquis figura-
tionibus eum deeore aliquo conuersa tradueat. totum autem
quod referas fingere, id est ineptum esse et mendacem potius
quam poetam. sed finxerint ista quae fabulosa creduntur:
num etiam illa quae de diis feminis deorumque eonubiis dieta
sunt? eur igitur sie figurantur, sic eoluntur? nisi forte nom
tantum poetae, sed pietores etiam fictoresque imaginum men-
tiuntar, si enim hie est Iuppiter qui a uobis dieitur deus,
si non is est qui ex Saturno et Ope natus est, non oportuit

EPITOME 10—41, 12] 12, 1. 8.
EXPILATORES 16—18] Isidor. orig. VIII 7, 10.

BRSHPV] liam om. Н —trünasse (s. 1. ns exters., quod add. m. 2) B,
transnatasse SH, transnasse P, trasnasse V 4 Io om. В! (post factam
& L.B’) RH, yo S 5 habeatur SH ysidis S, sidiis V 6б trans-
natasse RSH nauigisse B!, corr. В? 7 qiw В? terrenum R
uiuum in unum corr, H? 8 esse] es Н 9 net ex nec S? 10 gestas
om.P l4dumom.R 15 qui] quid P 17 alia specie Н. 18 traducant
HP"Y 19 referunt ras, et s.l. ex referas ВЗ 20 poetam (in mg.
add. m. 3) 88d (°з. 3) B finxerunt (finxer S) SP" 21 de ow. H
femininis PrY 28 sed] si et er si ut P S? etiam fictoresque om. BI,
etiamq. s. 1. add. B? 24 nobis RPV 95 qui ex— natus est in mg. V*

84

85

36

49 Firmiani Lactanti

eum insulis obuenerunt. quomodo id probari potest? nimirum
ueteres historiae docent, antiquus auetor Euhemerus, qui fuit
ex ciuitate Messeue, res gestas Iouis et ceterorum qui dii pu-
tantur collegit historiamque contexuit ex titulis et inscriptionibus
saeris quae in antiquissimis templis habebantur maximeque in
fano Iouis Triphylii, ubi auream columnam positam esse ab
ipso Ioue titulus indicabat, in qua columna sua gesta perscripsit,
ut monumentum posteris esset rerum suárum. hane historiam
et interpretatus est Ennius et secutus. cuius haec uerba sunt:
ubi Iuppiter Neptuno imperium dat maris et insulis
omnibus et quae secundum mare loca essent omnibus
regnaret, uera sunt ergo quae loeuntur poetae, sed optentu
aliquo specieque nelata. potest et mons Olympus figuram
poetis dedisse, ut Tonem dicerent caeli regnum esse sortitum,
quod Olympus ambiguum nomen est et montis et caeli. in
Olympo autem louem habitasse docet eadem historia, quae
dicit: ea tempestate Iuppiter in monte Olympo ma-
ximam partem uitae colebat et eo ad eum in ius uenie-
bant, si quae res in controuersia erant. item si quis
quid noui inuenerat quod ad uitam humanam utile
esset, eo ueniebant atque Ioni ostendebant, multa in

EPITOME 1—9]c.13,1—8. 19—16]e.12,2. 21—48,5] 0.19, 3.
AUCTORES 8 hanc—secutus] Cie, de nat, deor. I 42, 119
10] Euhem. frg. VIII. 17] frg. IX.

BRSHPV] 2 untiqus B', corr. B! 8 messenn B, messene (пе s. |.
add. Н) HV 4historinque В ex]et P — inscribtionibus BV, sie saepe
b pro p in participio uerbi scribere et deriuatis B, raro cett.; scriptioni-
bus H 5 habebantur P! 6 triphyli« (i er) B, triphilii -li H) SH,
trifyli« (i er.) P, in mg. phy P?! — wureum P? 8 monwmentum B3,

monumentum (corr. А) RH poteris V historiam V? 9 hennius Н,
sic saepe codd, excepto В cui S uerba haec SH 10 ibi B (corr. E?)
Sedd. mares. (ez marisi ut wid.) B? et] hoc est ut SH, ut edd.; an ot
ut 2 ut et Thilo in insulis edd. 11 omnibus et] et loeis SH loca om, H
12 regnarent SV, regnare Martelius loquuntur RP optentu] optent
ut H 13 et om. P! (s.l add. Р) V 15 olyppus S. exiguum У 18et
om. S eo B’ inius] unius BY (pr. u ras. in i corr) Н — uenibant B
19 res B? quis B? 20 inuenerant B 21 eo ueniebant] conuenje-
bant R ostendebas Н

41

42

48

44

45

46

44 Firmiani Laetanti

beneficii, nemo sie deum precatur, ut se adiuuet, sed ut sernet,
ut uitam salutemque tribuat: quod multo plus ac mains est quam
iuuare. et quoniam de patre loquimur, nullus pater dicitur filios
juuare, cum eos generat aut educat. illud enim leuius est quam nt
eo uerbo magnitudo paterni beneficii exprimatur. quanto id
magis inconueniens est deo, qui uerus pater est, per quem
sumus et cuius toti sumus, a quo fingimur animamur inlumi-
namur, qui nobis uitam inpertit, salutem tribuit, шейип multi-
plicem sumministrat. non intellegit beneficia dinina qui se
tantummodo inuari a deo putat. ergo non inperitus modo, sed
etiam inpius est qui nomine Iouis uirtutem summae potestatis
imminuit. quare si Iouem et ex rebus gestis et ex moribus
hominem fuisse in terraque regnasse deprehendimus, superest
ut mortem quoque eius inuestigemus, Ennius in Sacra His-
toria deseriptis omnibus quae in uita sua gessit ad ultimum
sic ait: deinde Iuppiter postquam quinquies terras
eireuiuit omnibusque amicis atque cognatis suis im-
peria diuisit reliquitque hominibus leges mores fru-
mentaque paranit multaque alia bona feeit, inmortali
gloria memoriaque adfeetus sempiterna monumenta
sui reliquit. aetate pessum acta in Creta uitam
commutauit et ad deos abiit eumque Curetes filii sui
eurauerunt deeoraueruntque eum; et sepulehrum eius
EPITOME 12s] о. 18,5. 14—45,4] 0.13, 4.
AUCTORES 16] frg. XII.

BRSHPV] 1 depraecatur B! (pr. a del. B?), deprecatur H ad-
iubet B“, corr, m. 1 ? ut (ante seruet) s. LP? 9 ut om. 8 5 beni-
ficii H, beneficii P? 6 est inconueniens Æ conueniens Н 8 multi-
plicet S 9 sumministrat D, subm- cett. 10 a deo adiunari B, a deo

imuari SH w V* 11 nomen R! 12 pr. et om. BSP! 18 йоргеп-
dimus R 14 quosque (d er) Н, sic saepe Historia] historia loquitur Н
16 por+stquam (te er) В terram B 17 circüibit S omnibus SH

atque] et B 18 diuidit JP SH reliquit H et mores LMuellerus
19 et inmortali L Muellerus apodosin ab aetate (21) inc. 20 gloritosaque
(os m. 2) memoria Æ — adiectus Y monymenta (corr. m. 2) R, monimenta P
21 sui LMuellerus, suis € — pessum'e 23, fessum (corr. m. 2) R actam R
22filiv B 23 decorauerunt qui R!, decoraueruntq) Р ewm Zt, (ut deum
Hartelius — sepulerum В, sepulchrum cett, (nisi quod sepurchro Р); wariant
fere semper codd. сү. pag. 45, 2. 11. 18

52

58

54

55

56

57

58

46 Firmiani Lactant

deo quam iustum regimen ac pium saeculum? sed cum
eadem ratione natum esse cogito, non possum putare deum
summum quo uideam esse aliquid antiquius, caelum seilicet
atque terram. at ego deum quaero ultra quem nihil sit omnino,
qui fons et origo sit rerum: hie sit necesse est qui caelum
ipsum condidit terramque fundauit. Saturnus autem si ex
his natus est ut putatur, quemadmodum potest deus esse
principalis qui aliis ortum suum debet aut quis praefuit mundo,
priusquam Saturnus gigneretur? вей hoe poetieum est ut
dicebam paulo ante figmentum. nec enim fieri poterat ut ele-
menta insensibilia tantoque interuallo separata in unum co-
irent ac filium procrearent aut is qui natus esset non potissimum.
genitoribus similis existeret, sed eam formam gerere quam
parentes sui non habebant. ^ quaeramus ergo quid ueritatis
sub hae figura lateat. Minucius Felix in eo libro qui Oetanius
inscribitur sic argumentatus est: Saturnum, eum fugatus
esset a filio in Italiamque uenisset, Caeli filium die-
tum, quod soleamus eos quorum uirtutem miremur
aut eos qui repentino aduenerint, de caelo cecidisse
dieere, Tàrrae autem, quod ignotis parentibus natos
terrae filios nominemus. sunt haee quidem similia ueri,
non tamen uera, quia constat etiam tum eum regnaret, ita esse
habitum. potuit sie argumentari, Saturnum, eum potentissimus
rex esset, ad retinendam parentum suorum memoriam nomina
eorum caelo terraeque indidisse, cum haec prius aliis nocabulis
appellarentur: quà ratione et montibus et fluminibus nomina
scimus inposita. neque enim eum dicunt poetae de progenie
AUCTORES 8 55] о. 21, 5—7.

B(—18)RSHPV] 1 reginum B pius V sedum S 2 concito F

3 quod B"RP""V 4terra S ultra] ultro ultra SH que PY вй]

est (add, m. 2) | / P 7 putetur V! esse deus Р 8 debeat Bi,
а del B? wut m 10 "elementa (a s. 1. er.) B, sic saepius — 11 tanto-
que B® — separata (corr. m. 2) В 12 his RSH 14 ueritwtis Н?
15 sub] 3 hastae eras. et sub s. 1 P, ut V Oectauius] hoc fauius A,
octauus P 16 est s 1 P, om. V 17 Wictum' B® 18 post quod so]
(fol. 12) 8 folia exciderunt in B, sequitur tendam uirtutem esse c. 18, 2, 3
19 aut] ad PY 22 consistat R tunc P ita esse—saturnum del. R
98 potius ві В saturnus SH

64

65

48 Firmiani Lactanti

nos nominamus, eique quod supra mundum erat, quod
aether uocabatur, de sui aui nomine eaelum nomen
indidit idque Iuppiter quod aether nocatur placans
primus eaelum nominauit eamque hostiam quam ibi
saerifiauit, totam adoleuit. nec hic tantum sacrificasse Tup-
piter inuenitur. Caesar quoque in Arato refert Aglaosthenen
dieere, Iouem cum ex insula Naxo aduersus Titanas
proficisceretur et saerifieium faceret in litore, aqui-
lam ei in auspicium aduolasse, quam uietor bono
omine acceptam tutelae suae subiugarit. Sacra пого
Historia etiam ante consedisse illi aquilam in eapite
atque ei regnum portendisse testatur. cui ergo sacrificare
Tuppiter potuit nisi Caelo auo, quem dicit Euhemerus in
Oceania mortuum et in oppido Aulacia sepultum?

12. Quoniam reuelauimus mysteria poetarum ae Saturni pa-
rentes inuenimus, ad uirtutes eius ef faeta redeamus. iustus in
regno fuit. primum ex hoe ipso iam deus non est, quod fuit;
deinde, quod ne iustus quidem fuit, sed impius non modo in
filios, quos necauit, uerum etiam in patrem, cuius dieitur ab-
scidisse genitalia, quod forsitan uere aeciderit. sed homines
respeetu elementi quod dicitur eaelum totam fabulam ex-
plodunt tamquam ineptissime fietam, quam tamen Stoiei ut
solent ad rationem physieam eonantur traducere. quorum sen-
tentiam Cieero de natura deorum disserens posuit. caelestem

AUCTORES 6] Schol. German.ad uerss.318—320, p. 91, 19 Breysig.
10] frg. H. 24] II 24, 64.
EXPILATORES 19. 22 s.] cf. Isidor. orig. VIII 11, 82. 29.

PSHPV] 1 eique seripsi, idque C 2 uocatur R, post nocabatur hoc
peans del.S (cui) de LD Muellerus caelo РУ 3 uocabatur Р ртосм P
4 primum H, primus P —///eamque (3 hastae ante e er) P, terque V
5 sacrauit edd. tota Н his V!, in ras. corr. V? 6 aglaosthenem R,
aglaosthennen S, aglasthenen H, aglaostheenen P 7 ex] et Ri, ж. Lin Rt
tytanas S, tithanas Æ 10 homine RH" SF, «omine« Р. sublugaret E
11 etiam P? aquila H — 12 ei ow. H 13 euo 5 14 occeanin $,
oceani H ~ aut lacia R, aulatia 5 15 parentis Pt, corr. P? 18 deni-
que V 19 negauit А1 abstulisse Н 23 uolent Н ratione Y — co-
natur H 24 caeleste 5

10

10

-

22

50 Pirmiani Lactanti

nomen habere? КуФэс; enim dieitur, qui est idem
yeöves id est spatium temporis, Saturnus autem est
appellatus, quod saturetur annis. haee Cieeronis uerba
sunt exponentis sententiam Stoicorum; quae quam uana sit,
euiuis intellegere promptissimum est. si enim Saturnus Caeli
est filius, quomodo potuit aut tempus e Caelo gigni aut Caelum
a tempore abscidi aut postea tempus imperio spoliari а filio
loue? aut quomodo luppiter natus ex tempore est? aut
quibus annis saturari possit aeternitas, eui nullus est finis?

18. Si ergo uanae sunt istae rationes philosophorum, quid
superest nisi ut uere factum esse eredamus, id est hominem ab
homine abseisum? nisi forte aliquis existimat deum fuisse
qui timuit coheredem, cum si quid diuinitatis habuisset, non
patris genitalia debuerit amputare, sed propria, ne Iuppiter
nasceretur, qui eum regni possessione priuauit. idem sororem
suam Rheam quam latine Ореш dieimus eum haberet uxorem,
responso uetitus esse dieitur mares liberos educare, quod fu-
turum esset ut a filio pelleretar. quam rem metuens natos
sibi filios non utique denorabat ut ferunt fabulae, sed necabat,
quamquam seriptum sit in Historia Saera Saturnum et Opem
ceterosque tune homines humanam carnem solitos esi-
tare: uerum primum Iouem leges hominibus moresque
condentem edicto prohibuisse, ne liceret eo cibo uesei.
quod si uerum est, quae potest in eo fuisse iustitia? вей
fietum sane pulemus Saturnum filios deuorasse, modo биш
aliqua ratione; num idcirco, quod ait uulgus comedisse filios
suos eum qui extulerit sepulturaeque mandauerit? Ops autem

AUCTORES 20] frg. X.

ESHPV] 1momew V? Chronos SH quid V 2 chronos SH,
KPONOC РУ 3 saturetur C, nisi quod satureturs P, saturaretur codd. Cic.
5 cuius RW! (corr. RP?) НИ 7 absciedi (n er) R 9 ad possit in
mg. potest P? 11 hominem] homine Н 15 prinabit PY idem)
id est R, item dum H 17 dicatur Н 18 apelleretur P — 19 referunt R
21 humana carne 5 essitare m. 1, s. l. 1 esse m. post, in mg. 146" co-
medere m, tert. R, esse essitare S, uescitare H, «esitare (3 hastae er. P, h
er.V)PV — 23conj//dentem (2—3 lüt.er) Н probibuisse R? 27 opis H,

'
opes P, opes V

10

11

12

13

14

53 Firmisni Lactanti

eensetne aliquis deum esse qui pulsus est, qui fugit, qui latuit?
nemo tam stultus est. qui enim fugit aut latet, et mim et
mortem timeat necesse est. Orpheus, qui a temporibus eius
fuit recentior, aperte Saturnum in terra et apud homines re-
gnasse commemorat:

тротістоф wiv dvajev imtyGoviwy Kpivos àv2güv'

ёк 2d Kpóvoo ydves’ аътьс dvaE péyas sopuóza Zeig
item noster Maro:

aureus hane uitam in terris Saturnus agehat.
€t alio loco:

aurea quae perhibent illo sub rege fuere
saecula: sie placida populos in pace regebat.

neque superius dixit in eaelo egisse uitam neque inferius superos
in pace rexisse. unde apparet illum regem fuisse terrenum:
quod alibi apertius declarat:
aurea condet

saeeula qui rursus Latio regnata per arua ,

Saturno quondam.
Ennius quidem in Euhemero non primum dicit regnasse Sa-
turnum, sed Uranum patrem. initio inquit primus in terris
imperium summum Caelus habuit. is id regnum una

EPITOME 19—53, 1] c. 14, 4.

AUCTORES 65] frg. 243 Abel; frg. XLVII Herm.; cf. Lobeckii
Aglaopham. 1 510. 9] Georg. IL 538. 11 s) Aen. УШ 324 s
165] Aen. VI 793 s, 20] frg. L

RSHPV] 1 censeat Н fugiit H — 2 aut] ut S8 latet et om, Н
et] aut H — 3 qui à wel quia C 4 aperte] ea parte Н 6 graeca om, R,
in mg. interpretat. lat. add. т. rec. WPOTOCHG P, ПРОТІСТОС Y
MHN P ANAZÉN Y ENIKTONION P, €HIXGONION Y ANAPON P
Protiston menanar cenepis tonionchro nos andron Н 7 iz Ei] KM 5
Bom, P —KPONOI PV ГЄХАЄТАТОС S, PHNETAITOC Р MACAC P
€YPONA 5, EYPIONA P 760 Р ecdechro nugenete aut cesarax
megas europazeus H interpretationes lat. diuersae in 5 et P of, Stru-
uium opuso. I 131 8 Maro noster edd. 11 aurea quae] aureaque ut 5
14 rexisse] regebat 5 ex 12, tum uerba neque superius — rexisse repetita
illum om. S 19 eumero Н, euhremero P, euemero V — 21 caelius Н
his S id] in S, iw H?

10

15

a

10

54 Firmiani Lactanti

parit eumque clanculum abseondit. ad eundem mo-
dum tertio partu Ops parit geminos Plutonem et Glau-
cam. Pluto Latine est Dis pater, alii Oreum uocant.
ibi filiam Glaueam Saturno ostendunt, at filium Plu-
tonem celant atque abscondunt. deinde Glauca parua
emoritur. haec, ut scripta sunt, Iouis fratrumque eius
stirps atque cognatio: in hune modum nobis ex sacra
scriptione traditum est. item paulo post haee infert:
deinde Titan postquam resciuit Saturno filios procrea-
tos atque educatos esse clam se, seducit secum filios
suos qui Titani uocantur, fratremque suum Saturnum
atque Opem conprehendit eosque muro circumegit et
custodiam iis apponit. haee historia quam uera sit, docet
Sibylla Erythraea eadem fere dicens, nisi quod in paucis quae
ad rem non attinent discrepat. liberatur ergo Iuppiter summi
sceleris crimine, quod patrem uinxisse compedibus perhibetur.
id enim Titan patruus fecit, quod ille eontra paetionem iusque
iurandum mares liberos sustulisset. reliqua historia sie con-
texitur: Touem adultum, eum audisset patrem atque
matrem custodiis circumsaeptos atque in uincula con-
iectos, uenisse eum magna Cretensium multitudine
Titanumque ae filios eius pugna uicisse, parentes

EPITOME 6-8] 0.13, 9.

AUCTORES 8) frg. IV. 13 (cf. 8 10)] Orac. Sibyll. IE 110—
153. 190—901. 19] frg. VL

EXPILATORES З в] of, Isidor. orig. ҮШ 11, 42.

RSHPV] 2 opis H pleutonem (a er. P) 8 pleto (a er. P) est

laine R Dis pater edd, diis pater PYV, diespater P?, diespiter RS,
dispiter Н 4 at C — pliutonem P 5 paruo Р", corr. P? 6 uti PV
7 stirpes (ier) Н ex om. SH B traditam Н inferet H 9 titan (i
vas. ex u ut wid.) Y 10 esse P clam se] clam H, clom// (3 hastae
eras) P 11 uocabantur SH 12 muros RS 13 iis RI, his ICSEPV
istoria P, Wistoria V ueram S 14 quod im om. R 15 rem om. Ri,
id add. H? 16 sceleri Y 17 patrus Н insg» P, ius V — 18 sub-
stulisset 5, sie saepius 20 circumseptos SHP in от. S, ah P
ninda Æ 91 cretensi//um (2 hastae er.) P, cretensilium Y 22 pugna
nicisse] pugnando; Р", in mg. uicisse add. Р?, pugnavisse V.

16

17

18

19

20

58 Firmiani Lactanti

0:2 220019; тЇ со: midvoy dy фрасі bine
madre тїз zpehırävsa Geo ueq4Aot:o npssarey;

M. Tullius, qui non tantum perfectus orator, sed etiam philo-
sophus fuit, siquidem solus extitit Platonis imitator, in eo libro
quo se ipse de morte filiae consolatus est, non dubitauit dicere
deos qui publiee eolerentur homines fuisse. quod ipsius testi-
monium eo debet grauissimum iudicari, quod et augurale habuit
sacerdotium et eosdem se colere uenerarique testatur. itaque
intra paucos uersiculos duas res nobis dedit, nam dum ima-
ginem filiae eodem se modo consecraturum esse profitetur quo
illi a ueteribus sint consecrati, et illos mortuos esse docuit et
originem uanae superstitionis ostendit. eum uero inquit et
mares et feminas complures ex hominibus in deorum
numero esse uideamus et eorum in urbibus atque
agris augustissima delubra ueneremur, adsentiamur
eorum sapientiae quorum ingeniis et inuentis omnein
uitam legibus et institutis excultam constitutam-
que habemus. quod si ullum umquam animal con-
seerandum fuit, illud profecto fuit. si Cadmi pro-
genies aut Amphitryonis aut Tyndari in caelum
tollenda fama fuit, huie idem honos eerte dicandus

EPITOME 3 s. (philosophus) 6—8 (sacerdotium)] cf. c. 17, 4.
AUCTORES 12] Consolat. frg. 14.

RSHPV] 1 BYIC SP, бф; C cum codd, quibusd. SibyIL, alii Din т

IAQAOIC RP, 3QAOIC V тї se] HOCO) R, THOCOTE S ПААМАМ Pi,
s l corr. P? iv] ECN V. Die] КЄ S, ӨННХКЄ P thysidolo thuitis
soeplanonenfresithece H 2 ТЕМАХ У — HPOAITIONTA Y, retinui cum тАйуоз
coniungendum, cf. Addenda; HONTA R, ПРОАБЇХОХТА 8, IPOAEMIONTA
P; npoliraúsa wel mpohtzoie: codd. Sibyl. OCOLI S МЕТАЛОПО R
ПРОСОПО S tautatelin prolimponta teumegalo eo prosopon H imterpre-
tation. lat. in mg. add. т. post. R, communem habent SP. cf. Struuium,
opuse. I 56 4 inmitator P 7 auguriae R, anguriale P 8 eos H
10'se P? profitetur R, profiteretur cett.; an eum — profiteretur? — quod
P“Y 18 compluris (con- V) R'V, cumpluris P!, -res RiP? omnibus Pi,
corr. P? 15 assentian (i. e. -mus) 5, adsen'// tiamur (4 hastae er.) P, «ad-
sentià V? 18 consecramdam sic V? 19 illud — fuit om. H 20 Am-
phionis Heusingerus, cf. Orell. IV 991 adn. tyndaridis SH 21 tolle
dafuma 2°“ (8. 1. corr. Рі?) V dicendus RS

15

26

21

28

29

30

81

60 Firmiani Lactant

cere, quoniam es initiatus, quae tradantur mysteriis:
tum denique quam hoc late pateat intelleges. testa-
tus est uidelicet Attiei conscientiam, ex ipsis mysteriis intellegi
posse quod omnes illi homines fuerint qui eoluntur, et eum de
Hercule Libero Aeseulapio Castore Polluce incunctanter fate-
retur, de Apolline ae Ioue patribus eorum, item de Neptuno
Uulcano Marte Mercurio, quos maiorum gentium deos appella-
uit, timuit aperte confiteri, её idcirco ait late hoc patere, ut
idem de Ioue ceterisque antiquioribus diis intellegamus, quorum
memoriam si eadem ratione ueteres consecrauerunt, qua se ima-
ginem nomenque filiae conseeraturum esse dicit, ignosci
maerentibus potest, credentibus non potest. quis enim tam
demens, qui consensu et placito innumerabilium stultorum ape-
riri eaelum mortuis arbitretur aut aliquem quod ipse non habeat
dare alteri posse? apud Romanos deus Tulius, quia hoe scele-
rato homini plaeuit Antonio, deus Quirinus, quia hoc pastoribus
uisum est, eum alter gemini fratris extiterit, alter patriae parri-
cida. quodsi non consul fuisset Antonius, Gaius Caesar pro
suis in rem publicam meritis etiam defuneti hominis honore ca-
ruisset, et quidem consilio Pisonis soceri et Lucii Caesaris pro-
pinqui, qui uetabant funus ei fieri, et Dolabellae consulis, qui co-
lumnam in foro id est tumulum eius euertit ae forum expiauit.
nam Romulum desiderio suis fuisse declarat Ennius, apud quem
populus amissum regem dolens haee loquitur:
o Romule, Romule die,
qualem te patriae custodem di genuerunt!

AUCTORES 26 ss.) Aun. 115 ss.; ef. Cic. de rep. 1 41, 64,

(G)RSHPV] 1 es H? initatus (ta in ras. V) РИ tradentur V!
2 tune Р 4somenes (h e? ier) НР 6 idem Н 8 hune 8. 10 me-
moria Н 12 post quis wel demens fort. est addendum 13 placitum Н
15 dori V* 18 non ante consul Schoellius, quod misi consul Zt, quodsi
consul non SH, quodsi consul PY а [Gaius] caesar incipit codicis G
pag. 1 (40), cuius in werss. 1—9. 23—31 nonnulla legebantur [Gains] G, om,
R,C. SHP, G.V 19 homines P 20 [lucii] G, L. uel.l. cett. 91 qui от. В,
idemque Н uetebant PV ei GSH, eius H, om. PV 22 tumul«um (t er.) R
23 [namq] Œ post suis s, 1. dm R? 24 dolens (о m. 3)V 25 romulae
(prius) Н“ (e er) V ante alterum romule s; о Pi? Romule om. $
romulae H°" (е er.) die Ki, dee Л, die S, diem H 26 di eod. Cie, dii C

10

15

5 sepnwexit cours She ac parere тъне єтїї ez gutes quc
€» ems paré qm епі A губа шет» —
— — а о
im беши tee ner jacet ээй EG pe: ae et

S fie белай »t ers deercm o mm erc» ep Ee s
guía G sow: e. mana аА betes dera.
ga beem rra Mosi єзї өрлі mule nut

7 житу». zum cum bane mis beribis seers SÉ
nasimi, que tama Sec erma шині maese edt
qui deorum eme tandem paiemes, qui sunt м

meralis philoonphine quid ergo est inquit quare apud
poetas salaeissimus Iuppiter desierit liberos tellere®
uirum seragenarius factus est et illi lex Papia fibu- =
lam ínposuit? an impetrauit ius trium liberorum? an
tandem illi uenit in mentem
ab alio expeetes alteri quod feceris
11 el tímet ne quis sibi faciat quod ipse Saturno? at
isti qui deos adserunt, uideant quomodo respondeant huie argu- ss
AUCTORES 18)frg. 119. 23) ine. ine. fab. frg. LXIX cone.
Kom? Ribbeck et Pablil Syr. sentent. 2.

(G)RSHPV] 1 Wos (corr. m. 2) R ac parere] apparere Н quim]
nt H, qui P! (om. P) V 2 gignendi SH 8 üntellegant G 4 isti]
ut (a L P?) iti РИ 8 numerus sit inaestimabilis om. В sit om Н
9 inextimabilis Н 10 putamus H 11 tun] an Н 18 deorum om. И
et ев deesse in G spatia et uestigia indicare wid. 14 homunculo se
(om. «t) Н 15 nt] et R о nascuntur У! 16 qui quidem Н post
al in mg. aliquando add. P? 17 desierunt Н lepidae Н, iuMplde (eg
minus certum, corr. m. port) P їп seneca desinit codicis @ pag. 2 (39)
18 moralibus H 19 libero R 20 sexaginarius R, sexagentrius S fa-

m
bulam P — 21 jus (sie corr. m. post) P — librorum SP**

64 Firmiani Laotanti

2 religionibus eorum hane sententiam tulit: — uidelisne igitnr,
nta physicis rebus bene atque utiliter inuentis tracta
ratio est ad commenticios йс fictos deos? quae res
genuit falsas opiniones erroresque turbulentos et
superstitiones paene aniles. et formae enim nobis
deorum et aetates et uestitus ornatusque noti sunt,
genera praeterea, coniugia cognationes omniaque
traducta ad similitudinem inbecillitatis humanae.
quid planius, quid uerius diei potest? Romanae philosophiae
princeps et amplissimo sacerdotio praeditus commenticios ac
fictos deos arguit, quorum cultus superstitiones paene aniles
esse testatur, falsis opinionibus. erroribusque turbulentis Im-
plicatos esse homines queritur. nam totus liber tertius de
natura deorum omnes funditus religiones euertit ac delet.
quid ergo a nobis expectatur amplius? num eloquentia supe-
rare possumus Ciceronem? minime id quidem, sed fiducia illi
defuit ignoranti ueritatem, quod ipse simplieiter in eodem
opere confitetur, ait enim facilius posse se dicere quid
non sit quam quid sit, hoe est falea ве intellegere,
uera nescire. clarum est igitur homines fuisse illos qui
dii putantur et eorum memoriam post mortem consecratam.
ideo et aetates diuersae sunt et certae imagines singulorum,
quod in eo habitu et aetate simulaera eorum configurata sunt,
in qua quemque mors deprehendit. consideremus si placet

AUCTORES 1] de nat. deor. П 28,70. 18] ibid. I 21, 60.

(G)RSHPYV] 1 eorum om, H uidetis P? (nes. 1. add. PP) V 9 physi-
cis] ficis m. 1, s. 1. t a factis # a fictis m. rec. Р tractata R 3 ratio
est ILH PV, racione S, ratio sit codd. Cie. ac] et codd. Cie. 4 senuit S
falsas om. P! (add. Р?) V 6 uestitos P', corr. Р? 7 praeterea ez praeter Р
cognationes RSH cum codd. Cic., cognationes omnes РУ 10 principes P!
(corr. P?) V (supra alt. i eras. e) 11 superstiones R 13 esse om. Р
14 omnis RIV 15 eloquentia] in eloquentia R Ліне fere incepit co-
dicis С pag. 3 (125), in qua paucae litterae agnoscebantur 16 mine Р\,
corr. P? 18 se pose R se P? dicere im mg. add. P*? quod
(ante non) S 19 quid (ante sit) S, quid! P?V? — falsa] est sa Ri,
s |, corr. R? 21 memoria S aut ante consecratam aut post add.
esse edd. 22 et] etiam edd. — aetates P? 23 quod] qui* (corr, m 2) P
24 qua quemque] quacumque, in mg. # qua quég, F conpraehendit (60-5) SH

15

11

12

18

14

66 Firmiani Lactauti

uti uulg(at)o corpore quaestum facerent: quod idcirco imperauit,
ne sola praeter alias mulieres inpudiea et uirorum adpetens
uideretur. etiamne haee habet aliquid numinis, ewius plura
numerantur adulteria quam partus? sed пе illae quidem uir-
gines inlibatam castitatem seruare potuerunt. unde enim pu-
temus Erichthoninm esse natum? an ex terra, ut poetae uideri
uolunt? at res ipsa elamat. nam eum Vuleanus diis arma
fecisset eique Iuppiter optionem dedisset praemii quod uellet
postulandi iurassetque ut solebat per infernum paludem se nihil
negaturum, tum faber claudus Mineruae nuptias postulauit.
hic Iuppiter Optimus Maximus tanta religione constrictus ab-
nuere non potuit, Mineruam tamen monuit repugnare pudi-
eitiamque defendere. tum in illa eonluetatione Vulcanum in
terram effudisse aiunt, unde sit Erichthonios natus, idque illi
nomen inpositum &r> the ipi$og val ybovés id est ex certamine
atque humo. cur igitur uirgo eum puerum eum dracone con-
closum et obsignatum tribus uirginibus Ceeropidis commen-
dauit? euidens ut opinor ineestum, quod nullo modo possit
eolorari. altera eum paene amatorem suum perdidisset, qui
erat turbatis distraetus equis, praestantissimum medieum
Aselepium curando iuueni aduoeauit eumque sanatum

EPITOME 4—14] о. 9,2. 19—07, 11] o 8, 8.

AUCTORES 20. 67, 1 ss.) Verg. Aen. VII 767. 774 ss.

EXPILATORES $ 18] Augustin. de ciu. dei ХУШ 12 (pag. 271,
11—16).

(G)RSHPV] 1 uulgato Crenius, animaduers. IX pag. 63 (ed. Amstelod.
1701); uulgo C 8 nominis P^V 4 ille SAP“, illi Р», illae V?
uirginis Н 5 potuit Н 6 ericthonium (егіс minus cert. G) GPF,
erichtonium S, eryctonium Н widere R 7 nut St, in ras. corr. S? an
reclamat? 8 dedisse H quid H — 9 internam У 10 tune P 11 opti-
mus in mg. Р? 129admonuit Н 19tune P inom. H in Ша [cojnlucta
desinit codicis G pag. 4 (126) unleanus S 14 terra Н profudisse C
(nisi quod - fundisse PV), semen add. edd., sed ef. Epit. 9, 2 effudit; ex
hoe et Augustini loco (pag. 271, 125.) in àmborum contentione Vulcanum
commotum effudisse aiunt semen in terram supra quoque efludisse seripsi
heriethionus P% (hericthonius corr), herictleionus V 15 inpositum est
id est, om. graeca Н тк] TEC 8 X80NOC (X er K) Р ex ereitamine P

i
17 cvcropidis (corr. m. 2) R 20 turbatus R= — distinctus $

68 Firmiani Lactanti

5 ruant? itaque idem ille eum deformari ulceribus toros suos
cerneret, nec sanari se uoluit nec senem fieri, ne quando se
6 ipso minor aut deformior uideretur. ^ hune a rogo quo uiuum
se ipse combusserat escendisse in eaelum putauerunt eaque
ipsa quae stultissime sunt admirati simulacris et imaginibus
expressa et consecrata posuerunt, ut in perpetuum uanitatis
illorum monumenta perstarent qui ob necem bestiarum deos
т fieri credidissent. sed haec fortasse Graecorum culpa sit, qui
8 res leuissimas pro maximis semper habuerunt. quid nostri?
num sapientiores? qui athleticam quidem uirtutem contemnunt,
quia nihil obest, sed regiam, quia late solet nocere, sie admi-
rantur, ut fortes ae bellieosos duces in deorum coetu locari
arbitrentur; nee esse ullam aliam ad inmortalitatem uiam
quam exercitus ducere, aliena uastare, delere urbes, oppida
excindere, liberos populos aut trucidare aut subicere seruituti,
9 uidelicet quo plures homines adflixerint spoliarint oeciderint,
eo se nobiliores et clariores putant et inanis gloriae specie
10 capti seeleribus suis nomen uirtutis inponunt. iam mallem
ut а ferarum eaedibus deos sibi fingerent quam inmortalitatem
tam eruentam probarent. si quis unum hominem iugulauerit,
pro contaminato ae nefario habetur nec ad terrenum hoc do-
mieilium deorum admitti eum fas putant. ille autem qui in-
finita hominum milia trucidarit, eruore campos inundauerit,
flumina infecerit, non modo in templum, sed etiam in eaelum
11 admittitur. aput Ennium sic loquitur Africanus:

EPITOME 5s.) ef. 14, 5.

BRSHPV] 1 idem om. § deformare R thoros PV — 2 sanari]
sanum B semen BV! 3a]eP,aeV 4 *scendisse (eer,am.3) В,
escendisse R, ascendisse SH, accendisse P, escendisse V — 5 stultissima Р

6 expersa H 7 monumenta (corr. m. 2) R pliistarent (2 hastae er) P
9 pronuvximis В? 10 atleticam В!, exleticam PB, athletics (^ m, 2) 8,
hatletiearn Н, athleticam, P, athlicam V 11 regem-S 14 ercitus Н
urbes delere edd. 15 exsindere sic S? subicere m. I, ¢ ing corr. m. 2,
с ras. ez g restit. m. 3 B, subiecere PV 16 quo» (der) R pluris RP!
(corr. PY V spoliauerint edd. 17 eo se] eos ser (et m. 3) B 18 captis
Py 22 putat, S 23 milia hominum Н trocidaueritedd. inundarit SH

10

15

18

19

20

21

22

28

24

10 Firmiani Lactanti

inrumpent, ut habere hostem possint, quem (non) sceleratius
deleant quam lacessierint.

Nune ad reliqua pergamus. nomen deorum Cereri ac Libero
traditio munerum fecit. possum diuinis docere litteris ninum
atque fruges ante progeniem Caeli atque Saturni fuisse in
usu hominum, sed ab his sane inuenta esse fingamus. num
potest plus aut maius uideri collegisse fruges iisque fractis
panem facere docuisse aut uuas de uitibus lectas expres-
sisse uinumque fecisse quam fruges ipsas aut uites generasse
ac protulisse de terra? reliquerit haec sane deus humanis
ingeniis eruenda, tamen fieri non potest quin ipsius sint omnia,
qui et sapientiam tribuit homini ut inueniret eb illa ipsa quae
possent inueniri. artes quoque inuentoribus suis inmortalita-
tem peperisse dieuntur, ut Aeseulapio medicina, Volcano fabrica.
eolamus igitur et illos qui fullonieam sutrinamue docuerunt.
eur autem figulinae repertori honos non habetur? ап quia
isti diuites uasa Samia contemnunt? sunt et aliae artes
quarum repertores humanae uitae plurimum profueruni: cur
non et illis adtributa sunt templa? sed nimirum Minerua
est quae omnes repperit, ideoque illi opifices supplicant. ergo
ab his sordibus Minerua ascendit in caelum. est uero eur
quisquam derelinquat eum qui terram com animantibus, eae-

EPITOME 3—71, 6] ef. c. 14, 5.

B(G)RSHPV] 1 quam V! non add. Thilo sceleratus P, sceleratus
sie V? 2 lacessierint PP (alt. i ras. ez u) edd., lacesserint 8, lacessiorunt
BEF, lacesserunt H 3 peragamus Р celeri P! (corr. РЭУ 4 possu-
mus S litterís docere B 5 Caeli] eaereri»«» НО 6usum BS ijs Д
паш S, non HP 7 potes H iisque] isque R, hisque cett. fractis]
fructibus 13%, corr. H^ — Sexpressisse B? 9 mt) atque # 10 a [Terr]
rel[iqueri]t incipit codicis G pag. 5 (151) paene tota Tecta reliquit B, re-
lisquerist (duo n er.) Р, relisqua erit (n er) V hominum Н il eru-
dienda BH, |erudien]da G 12 et (ante Ша) om, Н 19 possint BG
inuenire Vt; post inueniri in mg. primus inuenit add. Pi? artis Rt
14 reperisse АН scolapio H volcano B, uulcano cett, u minta cert.
in G 15 fullonicam (1 in ras. ехе? m, 2) У sutrinamene q er) B,
strinamque G 16 repertorum S 17 uasa Samia] uasam nimiam Jè
18 re[p]pertores Œ 19 е0 Д: nimirum om. S 20 omnis А) 21 Aria Д2
escendit R'Y nero] ergo H 22 relinquat R celum — luminibus їн mg. 8%

5

712 Firmiani Lactanti

mortes et bella et adulteria describunt? quibus de rebus in-
tellegi datur non potuisse ullo pacto fieri deos, quia ne homi-
nes quidem probi fuerunt eaque in uita sua gesserunt quae
mortem pariunt sempiternam.

20. Venio nune ad proprias Romanorum religiones, quoniam
de communibus dixi. Romuli nutrix Lupa honoribus est ad-
fecta diuinis, et ferrem, si animal ipsum, euius figuram gerit.
sed auctor est Liuius Larentinae esse simulacram et quidem
non corporis, sed mentis ae morum. fuit enim Faustuli uxor
et propter uulgati eorporis uilitatem lupa inter pastores id est
meretrix nuncupata est; unde etiam lupanar dieitur exem-
plum scilicet Atheniensium in ea figuranda Romani secuti
sunt, арий quos meretrix quaedam nomine Leaena cum tyran-
num occidisset, quia nefas erat simulacrum constitui meretricis
in templo, animalis effigiem posuerunt euius nomen gerebat.
itaque ut illi monumentum ex nomine, sie isti ex professione
fecerunt. huius nomini etiam dies festus dieatus est et Laren-
tinalia constituta. nec hane solam Romani meretricem colunt,
sed Faulam quoque, quam Hereulis scortum fuisse Ver-
rius scribit. iam quanta ista inmortalitas putanda est, quam
etiam meretrices adsecuntur? Flora cum magnas opes ex

EPITOME 5—11; 17-73, 3] c. 15, 1—3.

AUCTORES 8] 14.

EXPILATORES 9—11] Augustin. de ciu. dei XVIII 21 (pag. 283,
19—23); of. Isidor, orig. XVIII 42, 2.

B(G)RSHPV] 1 ac bella Н in de re(b) desinit codicis G pag. 6 (152)
2quiSH nee B 4 pariant B 5 ueniamus Æ 7 ipsum] ipsum
fuisset edd. figura S 8 libius SHP — larentinae -ne 5) BRS, lu«-
rentine (п er) H, tarentinae PV 12 figurando $ 18 lemena B*
cum tyrannum] contyrannum H 14 quia F? constituit S 15 cui S
17 nomine H et om. 8 larentinalia С, nisi quod lwerentinalin

(u er) H; cf. larentinali cod. Taur. Epit. 15, 2 18 oonatitaGe (i er)
et sont в, 1. add. m. 2 H meretricem romani SH 19 faulam B! (fau-
stwlam Ж?) КРУ, om. S, et faulam Н; Fauulam +. e. Fabulam Reiffer-
scheidius, anal. Horat. (1870) pag. 4, Faunam dubitanter. Bachrensius,
annal. philol. 1885 pag. 781 adn., sed faula Epitome quoque habet c. 15,3
quae Н scortum R? uerius BS 20 est ante ista, om. post pù-
tanda P 21 adsequntur B, adsequuntur РУ post adsecantur &. t, ut 87

14

15

16

17

18

14 Firmiani Lactanti

deos senatus conlocauit, quam profecto si habuisset, eiusmodi
sacra numquam suscepisset. magnum Cicero audaxque
consilium suscepisse Graeciam dieit, quod Cupidinum et
Amorum simulacra in gymnasiis conseerasset; adulatus
est uidelicet Attico et inrisit hominem familiarem, non enim
magnum illut aut omnino consilium dieendum fuit, sed in-
pudicorum hominum perdita et deplorata nequitia, qui liberos
suos, quos erudire ad honestatem deberent, prostituerunt libi-
dini iuuentutis: a quibus flagitiorum deos et in illis potissimum
loeis, ubi nuda corpora corruptorum luminibus patent, et iu
ila coli aetate noluerunt, quae simplex et inprouida prius in-
retiri et in laqueos potest cadere quam cauere, quid mirum
$i ab hae gente uniuersa flagitia manarunt, aput quam uitia
ipsa religiosa sunt eaque non modo non uilantur, uerum etiam
coluntur? et ideo huie sententiae, tamquam Graecos pruden-
tia winceret, adiecit: uirtutes enim oportere, non uitia
consecrari, quod si recipis, о Marce Tulli, non nides fore
ut inrumpant uitia eum uirtutibus, quia mala bonis adhaerent
et in animis hominum potentiora sunt? quae si uetas consec-
rari, respondebit tibi eadem illa Graecia se alios deos colere
nt prosint, alios nero ne noceant. haee enim semper excusatio
est eorum qui mala sua pro diis habent, ut Romani robiginem
ac febrem. ві ergo uitia consecranda non sunt, in quo tibi

EPITOME 22 robiginem ae febrem] e. 16,2
AUCTORES 9. 16] de legg. frg. 2; IT 11, 28;
hune loc

of. Vahlenum ad

B(G)RSHPV] 1 profectós - (puncta add. m. 2) ibi (om. si) У 2 magut
cicero andaxq, V? сісегойё (exp, m. 3) B 4 cymnnsiis PV? con-
seorassent H 5 а Cet attico incipit codicis G pag. 7 (30), in qua plera-
que legebantur derisit SH — Gillud magnum R illum @ 7 qui] qua Н
8 honestate (te minus cert, an m 2) G, honesta PV 9 flagitio eorum Y
11 quem S inritiri Н 12 cauere] uido+eri (tå Per) В 18 diversa В
14 eaquae В uetantur H 16 adiectus S, in ras. corr. S? virtutes В?
18 wt inrüpaut, Р? 19 uctee+as (ust exters.) В consecraris (i er) B
20 ibi Н 21 uero om. PV пев. l PY? excusatio semper SH
est excusatio B, idem G, sed minus cert. 22 eorum est S mala sua]
malas (s er) S rubiginem SV, robigine H 23 consacranda M, con-

seorata V^^

10

25

26

21

28
23

30

16 Firmiani Laetanti

colunt id est qui umbras et imagines uirtutum eonseetantur,
ea ipsa quae uera sunt tenere non possunt. itaque nulla in
quoquam uirtus est, uitiis ubique dominantibus, nulla fides,
omnia pro se quoque rapiente, nulla pietas, nec consanguineis
nee parentibus parcente auaritia et cupiditate in uenena et in
ferrum ruente, nulla pax, nulla concordia, publice bellis sae-
uientibus, priuatim uero inimicitiis usque ad sanguinem furen-
tibus, nulla pudicitia, libidinibus effrenatis omnem sexum et
omnes eorporis partes eontaminantibus. пес tamen desinunt
en colere quae fugiunt et oderunt. colunt enim ture ae sum-
mis digitis quae sensibus intimis horrere debuerunt: qui error
omnis ex illius principalis ac summi boni ignoratione descen-
dit. urbe a Gallis ocenpata obsessi in Capitolio Romani cum
ex mulierum capillis tormenta fecissent, aedem Veneri Caluae
consecrarunt. non igitur intellegunt, quam uanae sint reli-
giones nel ex eo ipso, quod eas his ineptiis cauillantur. а
Lacedaemoniis fortasse didieerant deos sibi ex euentis fingere.
qui cum Messenios obsiderent et illi furtim deceptis obsesso-
ribus egressi ad diripiendam Lacedaemonem cucurrissent, а
Spartanis mulieribus fusi fugatique sunt. cognitis autem dolis
hostium Lacedaemonii sequebantur. his armatae mulieres ob-
uiam longius exierunt. quae cum uiros suos cernerent parare
se ad pugnam, quod putarent Messenios esse, eorpora sua
nudauerunt, аё illi uxoribus cognitis et aspectu in libidi-
nem concitati, sicuti erant armati permixti sunt, utique pro-

EPITOME 18—15] o. 15,5

BRSHPV] 1 quia V uirtutuum JP", nirtutem H consecrantur
(exp,m.2)R 2 nullo В 4 quemque ZZ, uno quoque edd. —rapiente
om. S 5 parcent B, non parcente H 6 saenenientibus V 7 inimi-
citiis V? 9 post desinunt eras. ut B 11 diostis ( er.) R horrere
eod. Gothan. et alii recent., colere © 13 а om. 5 14 capillis] calis 5
15 consacrarunt B, consecrauerunt RH sunt S 16 ineptis Н cm
uellantur P1, corr. P? 17 didicerunt B 18 messennios H 19 Inco-
demonem B, pariter 21 20 spartanibus 8 fugatiue R 21 iis H
23 quos ( m. 2) V messenios В 24 cognotis P, cognatis (sic corr.
m.2) V «ех H libidine B 25 concitati (n in ras. et ci m. 2) Р,
cogitati V armati, sed i in rasura 2 hastarum m. 2 P, armatae cett.
commixti Н promiscue S

ГА

57

88

40

41

18 Firmiani Lactanti

nus, in ening sinu pudendo nubentes praesident, ut illarum
pudicitiam prior deus delibasse uideatur, et mille alia portenta,
ut iam uaniores qui haee colenda susceperint quam Aegyptios
esse dicamus, qui monstruosa et ridicula quaedam simulacra
uenerantur. et haee tamen habent aliquam imaginem, quid
qui lapidem colunt informem ae rudem eui nomen est Termi-
nus? hie est quem pro Ioue Saturnus dieitur deuorasse mee
inmerito ili honos tribuitur. nam eum Tarquinius Capito-
lium facere uellet atque in eo loeo multorum deorum. saeella
essent, consuluit eos per auguria utrum Ioui cederent, et ce-
dentibus ceteris solus Terminus mansit. unde illum poeta
Capitoli inmobile saxum uocat. iam ex hoe ipso quam
magnus Iuppiter inuenitur, cui non cessit lapis, ea fortasse
fiducia, quod illum de paternis faucibus liberauerat, facto
itaque Capitolio supra ipsum Terminum foramen est in tecto
relictum, ut quia non cesserat, libero caelo frueretur: quo ne
ipsi quidem fruebantur qui lapidem frui putauerunt. et huie
ergo publice supplieatur quasi custodi finium deo, qui non tan-
ium lapis, sed etiam stipes interdum est. quid de iis dicas
qui colunt talia nisi ipsos potissimum lapides ac stipites esse?

21, Diximus de diis ipsis qui coluntur: nunc de sacris ac
mysteriis eorum pauca dicenda sunt. aput Cyprios humanam
hostiam Ioui Teuerus immolauit idque saerificium posteris tra-
didit; quod est nuper Hadriano imperante sublatum. erat
lex aput Tauros inhumanam et feram gentem, ut Dianae

EPITOME 2 (portenta)] e. 16,3. 5—16]0.16,3. 21—94]e. 18,1,
24 ss.] c. 18, 2

AUCTORES 12] Verg. Aen. IX 446

BRSHPV] 1 supra pudendo add. + pendendo m. post. Р 2 pudici-

cia S deliuasse B!, corr. B?, deli asse Н uidewtur B? 4 dicamus
(3 hastae er.) P, dedicamus V monstruosa B, monstrosa RPF Б quie
(corr.m. 2) В 10 essent B! caederent BV, caderent Н 12 eapi-
юш BS 13 eo P l5 capitolio (e ras. ex it) B 16 cessarant $
18 custodi.* (am er.) B 19 stipes] tribus H iis edd., his OU Mala
ipso Н stirpes Н 21 istis P sacrificiis H ве] ae de P 22 oy-
rios R, oyprios autem PV 28 teucrius D, teuchrus РУ — 94 est om. H
imperstore Н 25 rex P — tanrfos 3%, tauros, exp. et racoes в. Ї: айй
m 2 R, tàuras PV nt] et S, uti PV

9

10

11

12

80 Firmiani Lactanti

ex Hispania rediret, dicitur esse sublatum, ritu tamen perma-
nente ut pro ueris hominibus imagines iacerentur e scirpo, ut
Ouidius in Fastis docet;

donee in haee uenit Tirynthius arua, quotannis
tristia Leucadio sacra peracta modo. 5

illum stramineos in aquam misisse Quirites,
Herculis exemplo corpora falsa iaci.

haec sacra Vestales uirgines faciunt, ut ait idem:

tum quoque priscorum uirgo simulaera uirorum
mittere roboreo scirpea ponte solet. 10

nam de infantibus qui eidem Saturno immolabantur propter
odium louis quid dicam non inuenio, tam barbaros, tam
immanes fuisse homines, ut parricidium suum id est taetrum
atque exseerabile humano generi facinus sacrificium uocarent,
cum teneras atque innocentes animas, quae maxime est aetas 15
parentibus dulcior, sine ullo respectu pietatis extinguerent
immanitatemque omnium bestiarum, quae tamen fetus suos
amant, feritate superarent! о dementiam insanabilem! quid
illis isti dii faeere amplius possent, si essent iratissimi, quam
faciunt propitii eum suos cultores parricidiis inquinant, orbi- s
tatibus mactant, humanis sensibus spoliant? quid potest
esse his hominibus saneti? aut quid in profanis locis fa-
ciant qui inter aras deorum summa scelera committunt?

EPITOME 11] c. 18, 3.
AUCTORES 4 зв.) V 629 з. 98] V 621 s.

BRSHPV] 1 redire P? 2 ex сігро В! (s s. l. add. B?) S, idcirco Н
4 tyrintius BS, tiryntius H, tiriwtius P? — quodannis ВНУ, quod anni Р
5 tristitia В leucadia Н 6 aqua SH quiritis У 7 iaci eodd. Ouidii,
isce BSPV, iacent R, iacebant H 8 uirgines uestales В 9 tu SH,
tune P lü,noboreos erirpea V 'scirpea B?, scirpa R solent R, soles SH

11 immolabuntur Р 14 genere S 15 maxime (e in. ras. er aa? m. 2,
as. lm.3)B 17 qua P tamen) et non Р feetus (ier) B 18 de-
mentia S insanabile SY 19 diis P possunt А1 si essent om. B

b
20 orbitate B 22 esse om. S iis (h m. 2) R homini H sane-
tum Н — pfeanis in ras. ес ppianis ut wid. P? 23 inter aras] interas H

21

82 Firmiani Lactanti

saera sunt, quatenus filium paruulum uel perdiderit uel inue-
nerit. nam primo sacerdotes eius deglabrato eorpore pectora
sua tundunt lamentantur, sieut ipsa eum perdidit fecerat;
deinde puer producitur quasi inuentus et in laetitiam luetus

Ше mutatur. ideo Lucanus: 5 b
numquamque satis quaesitus Osiris.

semper enim perdunt, semper inueniunt, refertur ergo in

sacris imago rei quae uere gesta est, quae profecto si quid |

sapimus declarat mortalem mulierem fuisse ac paene orbam, =

nisi unicum repperisset. quod illum ipsum poetam minime 1 Ы

fugit, apud quem Pompeius adulescens morte patris audita ii

haee loquitur: p "|
euoluam busto iam numen gentibus Isim |
et teetum lino spargam per uulgus Osirim. De

hie est Osiris, quem Serapim [uel Serapidem] uulgus appel- 15

lat. solent enim mortuis consecratis nomina immutari, eredo

ne quis eos putet homines fuisse. nam et Romulus post |

mortem Quirinus factus est et Leda Nemesis et Circe Marica |, 7

et Ino postquam se praecipitanit, Leucothea materque Маша d

et Melicertes filius eius Palaemon atque Portunus. sacra 20
uero Cereris Eleusinae non sunt his dissimilia. nam sicut є

EPITOME 20-88, 4] c. 18,1 |
AUCTORES 6] Ouid. Metam. IX 693; ef. Lucan. ҮШ 831 ss
18 s] Lucan, IX 158 s
BRSHPV] 1 quatinus S, sie saepe codd. excepto B paruulum «|
filium S — paruolum H по] (ante perdiderit) om, B 2 declabrato Ji : b

pectora] corpora B', in ras. corr. B? 3 sua] sua nuda H sic S ferat
6 numquamquae B?, nusquamque Н 7'inueniuntur S ergo] enim В
8 uera 5 9 mulierem om. S paene B? 10 nisi unicum post re-
perisset quod Ri, del R®, post огаш s. 1. nisi unicum illum add, R'

|
|
Las $ r з tut en > ч
шш, P, unicam V poeta 5 13 issi P, issim Y 14 et tectum] М
eiectum В, et rectum SH ligno РР mulgum 5 osiris S — 15 gg.
rapem ВРУ, sarapem H sarapidem B!, corr. B? yeh Serapidem eiecit
Volkmannus, epist. gratul. рад. ó appellant В 17 putent B |

mesis V? cice P marisaca (kàer) В 19 inopus'hquam ч
sic

18 mer

cipitauit in mare Z7 leuchotea BY mati (3 hastae e а үзе
20 melicertus V", vas, et 8.2 corr. У? 21 elensinine B, lens’) ata P - 1

is E

mam v

80

31

32
33

34

84 Firmiani Lactanti

non exeutio tam deforme mysterium nee Priapum denudo, ne
quid appareat risu dignum. finxerint haee sane poetae, sed
necesse est maioris alicuins turpitudinis tegendae gratia ficta
sint. quae sit ergo quaeramus. at ea profecto manifesta est.
nam sieut Lunae taurus maetatur, quia similia habet cornua, et +

plaeat equo Persis radiis Hyperiona einetum,
ne detur celeri uictima tarda deo,

ita in hoe quia magnitudo membri uirilis enormis est, non
potuit ei monstro aptior uietima reperiri quam quae posset
ipsum eui mactatur imitari. aput Lindum, quod est oppi- 1
dum Rhodi, Hereulis sacra sunt, quorum а ceteris longe di-
uersus est ritus, siquidem non ela nt Graeci appellant, sed
maledictis et execratione celebrantur, eaque pro uiolatis habent,
si quando inter sollemnes ritus uel inprudenti alieui exciderit
bonum uerbum. cuius rei haec ratio redditur, si tamen ulla 1
esse ratio in rebus uanissimis potest, Hercules eo cum de-
latus esset famemque pateretur, aratorem quendam conspexit
operantem ab eoque petere coepit, ut sibi unum bouem uen-
deret. enimuero Ше negauit lieri posse, quod spes sua omnis
colendae terrae duobus illis inneneis niteretur. Hercules solita 2
niolentia usus, quia unum accipere non potuit, utrumque sus-
tulit. at ille infelix eum boues suos mactari uideret, iniuriam
suam maledietis ultus est, quod homini eleganti ef urbano
gratissimum fuit. nam dum eomitibus suis epulas apparat

EPITOME 10—85, 8] c. 18, 9.
AUCTORES 65s. Ouid, Fast. I 395 s.

BRSHPV] 1 пес] new S, ne Н 2quit B, sic raro. finxerunt (75) BSP
8 fincta BH, facta 5 4sint H ea) dea B, ate Rt, eras, et res corr. Ri
est] est res Н 5 sic S quiw H? similiü P? habent B 6 placat
equo] placitaequodis B, placat equo: 772, placata equo P* (placat equo P3) V
radiis H? hyperiona« (e er.) cintü P, hyperion accintum V — cinctum, И?
Bhunc 8 quiw V? inormis B 9 possit SH 10dpsü P? 11 longi 5
12 eyfemia B, eufemia RPV, eufenia SH aut V 15 si] nisi Y
nulla Pary 16 ratio om. PV, 18 patere P?, corr. Р? coepi Р 19 enim-
uero om. В quod om. Н 20 niteretur] maxime niteretur Н hercule §
21 non potuit accipere SH utrosque Н 28 maledictis АЗУ? uultus T
ФА cum H suis om. В appareat V

те не.
eius mysterium idem continet; quod Q

pars clipeos sudibus, galeas pars
hoe Curetes habent, hoe Coryb
res latuit priscique manent imitam
aera deae comites raucaque terga
eymbala pro galeis, pro seutis tymp

41 hanc totam opinionem quasi a poetis fictam 8;
uoluitque ingeniose interpretari, eur altores
fuisse Curetes, et sic ait, quia principes diuini
gendi fuerunt, uetustatem ut cetera in maius

49 nentem altores Iouis celebrauisse. quantum
homo eruditus, iam res ipsa declarat. si enim prin
luppiter et deorum et religionum, si ante illum mulli.
colebantur, quia nondum nati fuerant qui coluntur, ap
Ouretas ex diuerso principes fuisse diuini non intellegen

48 ex ipsis itaque mysteriis et caerimoniis intellegere d
44 hominibus se mortuis supplicare. поп igitur exigo, |

EPITOME 1—10] e. 18, 11.
AUCTORES $s.) ТҮ 207. 11] Histor. Ш 60 Dietsch. »

BRSHPV] 8—10] cf. Kruegerum, de Ouidi Fastis recensendis pag.

3 inndudum В!, corr, B innitibus P idae Ji! (e del. wp Жуан,
idem RPV 4 Tutus, in mg. üt, V ungint (i ras, em e) Н 5 oly- "
peos R 6 coribantes SH 6—7 opus res] pur. ев. {е в, Lm. 9) B =
от. Н 7 priscique] prisca B 8 aera deae] tradidere B —
terga] turba H 9 cymbalja (erp. m. 2) V 10 dwt) H? — feygios —
(fri- S) BSH, trygiain Р! (um expunz, et os в, I. add, m. recentisg) Y >
ut] ui R 11 hana Н? factam Р: (corr. PY У salustius S 12 по- |
luitque H? cur altores] curatores H uliores R 18 intelleigemdi N

14 uetustate H ut in mg. P componentes В, conponantem Vt \
15 altiores V celebrauis ea quam tum Н 16 tam П ргіпсера P5 ——
principes sic V 18 colebantur] celebrantur S qui V — mundum H

20 erros P sublata) sublata est H 21 cerimoniis BSHP I

4

88 Firmiani Lactanti

22. Harum uanitatum aput Romanos auctor et constitutor
Sabinus ille rex fuit, qui maxime animos hominum rudes at-
que inperitos nouis superstitionibus implicauit: quod ut faceret
aliqua cum auetoritate, simulauit eum dea Egeria nocturnos
se habere congressus. erat spelunca quaedam peropaca in
nemore Aricino, unde riuus perenni fonte manabat. hue se
remotis arbitris inferre eonsueuerat, ut mentiri posset monitu
deae coniugis ea sacra populo se tradere, quae aeceptissima
diis essent. uidelicet astutiam Minois uoluit imitari, qui se
in antrum Iouis recondebat et ibi diu moratus leges tamquam
sibi в Ioue traditas adferebat, ut homines ad parendum non
modo imperio, sed etiam religione constringeret. nee difficile
sane fuit persuadere pastoribus. itaque pontifiees flamines
Salios augures creauit, deos per familias diseripsit: sie noui
populi feroces animos mitiganit et ad studia paeis a rebus
bellicis auocauit. sed cum alios falleret, se ipsum tamen
non fefellit. nam post annos plurimos Cornelio et Baebio con-
sulibus in agro seribae Petili sub Тапіешо areae duae lapideae
sunt repertae a fossoribus, quarum in altera eorpus Numae
fuit, in altera septem Latini libri de iure pontificio, item Graeci
totidem de disciplina sapientiae scripti, quibus religiones поп
eas modo quas ipse instituerat, sed omnes praeterea dissoluit.

EPITOME 1—3. 12—16] c. 17, 2.

AUCTORES $ 1—4] ef. Flor. I 2, 1—4; 8, 8 (ferox — mitigaretur,
cf. Lact, $ 4); an Lact, et Flor. communi fonte (fort. Senecae patris histo-
riis) usi sunt? 85s] Valer. Max. I 1, 12 (Lin. 40, 29).

-BRSHPV] 2 supra sabinus Ше add. numa R? maximos S ani-
mos om. S5 hominum) rerum B 4 dea] de Н geria P, geris V
6 srocino H, ericino PV perhenni (h add. К) RS mannebat H
7 remotissimus Н arbitriis B 9 astutia. Н minvis BP, mynois
(y er i) P?, mino his 11% А traditas a ioue SH вй paren-
dum] apparendum BP! (corr. m. post) V 14 alios R deos) et eos
Dukerus ad Flor. I 2, 2, sed cf. Epit. 17, 2. per familia Н di-
scripsit seripsi, descripsit С signoui (g ex c) B? 15 feros Р}, corr. m.
post. 17 паш] non К bebio B, boebio SP 18 petilii RPV, petulii 5
arte V lipideas Н 19 sunte= repertae Р a om. R — forsoribus Pi
(corr. Р?) V 20 de iuere P, dei uere У iuri B', corr. B® 21 disciplinas
(exp. т. 3) B sapientiae B? 22 quasi P*"V omnis RIP! (corr. REP) V

12
18

14

15

16

90 Firmiani Lactanti

eius ferre non posset, diuinum illi honorem detulisse;
ideireo in saeris eius obuolutam uini amphoram poni.
reliquit ergo posteris Faunus quoque non parum erroris, quem
tamen prudentes quique perspieiunt. nam Lucilius eorum
stultitiam, qui simulaera deos putant esse, deridet his uersibus:

terriculas Lamias, Fauni quas Pompiliique
instituere Numae, tremit has, hie omnia ponit.
ut pueri infantes eredunt signa omnia aena
uiuere et esse homines, sic isti omnia ficta
uera putant, credunt signis cor inesse in aenis,
pergula pictorum, ueri nihil, omnia ficta!

poeta quidem stultos homines infantibus conparauit, at ego
multo inprudentiores esse dico. illi enim simulacra homines
putant esse, hi deos; illos aetas facit putare quod non est, hos
stultitia; illi utique breui desinent falli, horum uanitas et durat
semper et erescit. sacra Liberi patris primus Orpheus in-
duxit in Graecia primusque celebranit in monte Boeotiae Thebis
ubi Liber natus est proximo; qui eum frequenter citharae
cantu personaret, Cithaeron appellatus est, еа sacra etiam-
nune Orphica nominantur, in quibus ipse postea dilaceratus et

EPITOME 4—11] c. 17, 8.
AUCTORES 655] lib. XV frg. П.
EXPILATORES $ 14] cf. Isidor. orig. ХІ 2, 27.

BRSHPV] 1 posset P? 2 obuolutam] obuolutam (obolutam Н) uo-
luit SH uime sic V? amporam !Н 5 putent В 6 &erricolas 5,
terricolas HPV pompilique RH 7 Numae] nomen B, om. V3, in mg.

nume Y? -tremit has] tremitas (corr. m. 2) B, tremitins SH Мо omnia O
Epit. 17,3; haec omina LMuellerus; tremit, has insomnia Baehrensius
8 aena PV Epit, aenea B, athenae R, ahena S, athena Н 9 isti omnia C
Epit.; isti somnia Lachmannus, istic omnia LMuellerus 10 putantes
(ur? er.) S nis B, ahenis S; haenis cod. Taur. Epit. 11 pergulä KR,
pergila Н; percula cod. Taur. Epit. pergula fictorum ueri nihil, Marius,
stud. Lucil. pag. 16 14 hii ВЕН 15 desinunt PV edd. 16 et (ante
crescit) P*? primus om. B 17 graeciam SHP (sed-& ex -a P?) edd,
sed cf, Epit. 17, 1in Latio — induxit — boetine a&hebis H 18 citherae H,
eythare Y 19 chiteron B, citharon R, citheron SH, ««cithaeron Р,

ne
eytheron Y en] 14| «» (corr. m. 2) В 20 nominatur Н

24

92 Firmisni Lactant

templa Ioui Ataburio, Ioui Labryandio: Ataburus enim et La-
bryandus hospites eius atque adiutores in bello fuerunt; item:
loui Laprio, Ioui Molioni, loui Casio et quae sunt in eundem:
modum. quod ille astutissime exeogitauit, ut et sibi honorem
diuinum et hospitibus suis perpetuum nomen adquireret eum
religione eonimnetum. ^ gaudebant ergo illi et huie imperio
eiüs libenter obsequebantur et nominis sui gratia ritus annuos
et festa celebrabant. simile quiddam in Sicilia fecit Aeneas,
eum conditae urbi Acestae hospitis nomen inposuit, ut eam
postmodum laetus ac libens Acestes diligeret augeret ornaret.
hoe modo religionem cultus sui per orbem terrae Iuppiter se-
minauit et exemplum ceteris ad imitandum dedit. siue igitur
a Melisseo, sieut Didymus tradidit, eolendorum deorum ritus
effluxit siue ab ipso Ioue, ut Euhemerus, de tempore tamen
constat quando dii coli coeperint. — Melisseus quidem multum
antecessit aetate, quippe qui educauerit Iouem pro nepote, et
ideireo fieri potest ut uel ante uel adhue puero Ioue deos eolere
instituerit id est alumni sui matrem (Opem) et auiam Tellurem,
quae fuit Urani coniunx, patremque Saturnum et ipse hoc
exemplo atque instituto Iouem ad tantam superbiam prouexe-
rit, ut postea sibi diuinos honores auderet assumere.

23. Nune, quoniam uanarum superstitionum originem de-
prehendimus, superest ut etiam tempora colligamus, per quae

EPITOME 23—983, 6] e. 19, 5

BRSHPV] 1 templi S — atauirio H — labryandio R, labyandro B,
labriandrio SH, labriando PV; labrandeo wel Labrandio edd. Lact. et
Ennii ataburus P, ataburius В, atabrus R, ataburils (corr. m. 1?) S,
atauirus Н, atabyrus V — labryaudus R, labyandrus B, labriandrius S,
labrianderius Н, labriandus PV 2 hospite Н 8 labrio BP** (part.
ras. corr. Р), läbrio Н; Lapersio Sehmidtiws milioni B, mollioni Н
cassio (pr. s $. l. P?) BP eundem) eius idem H 4 et ut Бї
perpetuum B nomen H 6 huic] adhuc H 7 libentes BRS 8 qui-
dam 5 silicia P, ad sicilia in my. 1 silicia V? 9 urbe V! eum H
10 augere V 11 cultis Р 18 mellisseo RP ut SH 14 ipso] ipso
quoque PV edd. euheremus B, heuhemerus PV de] non de И
15 constat] non constat R coeperunt В 16 quidpe Н — eduscauerit
(m er) B pronepotem Н 17 ut om. S imi Н 18 alumjni (exp.
m. 12) Р — Opem addidi, cf. c. 11, 98; 18, 28; 14, 2—4 19 uram H
22 mum В quoniam in mg. V ndpraehendimus РУ

94 Firmiani Lactanti

manifestum est ante annos non amplius quam mille oetingentos
natum esse Saturnum, qui sator omnium deorum fuit. non
ergo isti glorientur sacrorum uetustate, quorum et origo et
ratio et tempora deprehensa sunt.

6 Restant adhue aliqua quae ad coarguendas religiones falsas s
plurimum ualeant, sed iam finem libro facere decreui, ne

7 modum excedat. ea enim plenius sunt exequenda, ut omni-
bus refutatis quae ueritati uidentur obstare homines qui bono-
rum ignorantia uagantur incerti ad relicionem ueram possimus

8 inbuere. primus: autem sapientiae gradus est falsa intelle- 10
gere, secundus uera cognoscere. ergo aput quem prima haee

9 institutio nostra profecerit, qua falsa deteximus, exeitabitur
ad ueri eognitionem, qua nulla est homini iueundior uoluptas,
et erit iam caelestis disciplinas sapientia dignus, qui ad cognos-
cenda cetera libens ae paratus accesserit. 15

BRSHPV] | annos om. 8 ««octingentos (et er, oc in ras. m. 2) V
5 cobercendas Н, arguendas PV 6 libri P!, corr. P? ше mo-
dum V? 7 excedat] excedat oratio Н planius R «omenibus
(hetier)P 8 bonorum (or m. al) Р 12 quea (i er) 2 13 uolun-
tus SHP! (corr. РӘ Т APO. L- CAELI. FIRMIANI LACTANTI DE
FALSA RELIGIONE LIBER PRIMVS EXPLICIT INCIPIT LIBER
SECVNDVS DE ORIGINE ERRORIS LEGENTI VITA IN: XPO-IHV
DNO'N' B; L'CAELII FIRMIANI INSTITVTIONVM DIVINARVM
LIBER PRIMVS EXPLIC- FELIC- INC- SECVNDVS DE ORIGINE
ERRORIS haec omma in ras. m. 1? R; FlEmiani Inctantii de falsa
.religione deorum, Liber primus explicit. Incipit liber secundus. de origine
mortis S; FIRMIANI LACTANTI DE FALSA RELIGIONE DEORVM LIB
PRIM EXPLICIT INCPT DE EADEM RELIGIONE FALSA LIB-TI - H;
subseriptione caret М; CECILII FIRMIANI DE FALSA RELIGIONE
LIBER PRIMVS EXPLICIT : INCIPIT LIBER SECVNDVS LACTANTII
CAECILO FIRMIANI: DE ORIGINE ERRORIS AD CONSTANTINV
IMPERATOR: P; EXPLICIT LIBER DE FALSA RELIGIONE INCIPIT
DE ORIGINE ERBORIS V

96 Firmiani Lactanti

hominis ratio: quam si tenere uellent, in primis dominum
suum agnoscerent, uirtutem iustitiamque sequerentur, terrenis
figmentis animas suas non substernerent, mortiferas libidinum.
suauitates non adpeterent, denique se ipsos magni aestimarent
atque intellegerent plus esse in homine quam uidetur: euius
uim condicionemque non aliter posse retineri, nisi eultum ueri
parentis sui deposita prauitate susceperint. equidem sieut
oportet de summa rerum saepenumero cogitans admirari soleo,
maiestatem dei singularis quae continet regitque omnia in
tantam uenisse obliuionem, ut quae sola debeat coli, sola po-
tissimum neclegatur, homines autem ipsos ad tantam cae-
citatem esse deductos, ut uero ae uiuo deo mortuos prae-
ferant, terrenos autem sepultosque in terra ei qui fundator

6 ipsius terrae fuit. et tamen huie inpietati hominum posset

Е

uenia concedi, si omnino ab ignorantia diuini nominis ueniret
hie error. eum uero ipsos deorum cultores saepe uideamms
deum summum et confiteri et praedicare, quam sibi ueniam.
sperare possint inpietatis suae qui non adgnoscunt cultum eius,
quem prorsus ignorari ab homine fas non est? паш et cum
iurant et eum optant et cum gratias agunt, non Iouem aut
deos multos, sed deum nominant: adeo meritas ipsa cogente
natura etiam ab inuitis pectoribus erumpit. ^ quod quidem
non faciunt in prosperis rebus. nam tum maxime deus ex
memoria hominum elabitur, eum beneficiis eius fruentes hono-

EPITOME 25.) с. 20, 2 postquam — subiugauerunt. 6 meri pa-
rentis sui] c. 20,10 12 uero — deo] c. 20, 10.

B(G)IRSHPV] 1 dùm ez dem wel dim A? 2 terrenis BB 8 ab
Animas incipit codicis G pag. 10 (58) paene tota lecta 4 existimarent
(is s. l, add. В) BG 6 non om, S possent (us. L add. Б?) BG, posse
(e in vas. m. 12) 8 retinere BG cultu G 7 sic S 8 oportet
expune. m. rec. S 10 ut add, Р? sola (a in ras, ec e? т. 2) F
debet B 11 neglegatur B? (g ex o) SHP“ (ras. corr) V hominis S
esecitetem B? 18 aut S ei] ei praeponant B, (eiprjsep[on]ant G, et Н
terra Pt, corr. Р2 14 fuit] sit Н impietate P', corr. Ра 15 numinis
coni. Schoellius 17 quwm B?, en quam Н 18 possunt HP 19 et
(post num) om. G 20 optant) et optant H 21 ipsa ueritds © 22 in-
uitits H? peccatoribus V? 23 in faciunt in desinit cod. G pag. 10
(56), sequitur pag. 11 (18) paene tota lecia цит G, cum V? 24 ho-
minis Н elasbitur (m er) R

15

16

17

18

98 Firmiani Laetanti

animantes pronis eorporibus in humum speetent, quia rationem
ac sapientiam non acceperunt, nobis autem status rectus, sub-
limis multus ab artifiee deo datus sit, apparet istas religiones
deorum non esse rationis humanae, quia euruant caeleste ani-
mal ad ueneranda terrena. parens enim noster ille unus et 5
solus eum fingeret hominem id est animal intellegens et ratio-
nis eapax, eum uero ex humo subleuatum ad contemplationem
sui artifieis erexit, quod optime ingeniosus poeta signauit:

pronaque cum spectent animalia cetera terram,
os homini sublime dedit eaelumque uidere 10
jussit et erectos ad sidera tollere uultus.

hine utique žðpwzov Graeci appellauerunt, quod sursum spectet.
ipsi ergo sibi renuntiant seque hominum nomine ahdicant qui
non sursum aspieiunt, sed deorsum: nisi forte id ipsum quod
recti sumus sine causa homini adtributum putant. spectare 15
nos caelum deus uoluit utique non frustra. nam et aues et
ex mutis paene omnia caelum uident, sed nobis proprie datum
est caelum rigidis ac stantibus intueri, ut religionem ibi quae-
ramus, ut deum, euius illa sedes est, quoniam oculis non pos-
summus, animo contemplemur: quod profecto non facit qui aes s
aut lapidem, quae sunt terrena, ueneratur. est autem prauis-
simum, eum ratio eorporis reeta sit, quod est temporale, ipsum

EPITOME 19—99, 7] e, 20, 9—11.
AUCTORES 9 ss.) Ouid. Metam. I 84 ss.
EXPILATORES $ 15—17] Isidor. orig. XI 1, 5 =

D(G)RSHPV] 1 expectent B, spectant H, spectent P qui H, quia P?
2 autem] autem cum RSH rectus sublimis uultus om. P 8 б B3
aperit. B!, corr. В? 4 rationes P!, corr, P? caelestem H 5 ille

noster SH 7 uero] uér. S Sartifices ut wid, B', in ras. corr. B?
erexerit R optima V! — signiflcauit cod. Gothan. 9 pronaquae femp, m 2) P
expectent B',corr,B? l0«os(her)P hominisB"'P deditque eaelum Y
uideri Æ 11 et ereotos] erectosque B 12 ANTPOTION (A et M in ras, PM)
BP, supra ANGPOITON add. antropon А, ANOPOMON 5, ANTropon Н
greci (a er.) S, grece Н susum P, idem 14 15 putant B? 17 mul-
tis Н отпез éx omnia S? 19 sedis (i exe) B? — possimus Pre hine
fere incepit codicis G pag. 13 (8), in qua nihil legi poterat 20 contem-
plotur 5 quia Н «es(ner)S 21 terrae R, terra V prouissimus R

10

11

100 Firmiani Laetanti

eum satis sit audientium nomina precibus aduocare. at enim
praesentes non nisi ай imagines suas adsunt. ita plane: quem-
admodnm uulgus existimat mortuorum animas eirea tumulos
et corporum suorum reliquias oberrare, set tamen postquam
deus ille praesto esse coepit, iam simulacro eius opus поп est,
quaero enim, si quis imaginem hominis peregre constituti con-
templetur saepius, ut ex ea solacium capiat absentis, num idem
sanus esse uideatur, si eo reuerso atque praesente in contem-
planda imagine perseueret eaque potius quam ipsius hominis
aspectu frui uelit? minime profecto. её tamen hominis imago
necessaria tufn uidetur, eum proeul abest, superuacua futura,
eum praesto est, dei autem, cuius numen ae spiritus ubique dif-
fusus abesse numquam potest, semper utique superuacua est.
sed uerentur ne omnis illorum religio inanis sit et uana, si nihil

in praesenti uideant quod adorent, et ideo simulaera consti- E

tuunt, quae quia mortuorum sunt imagines, similia sunt mortuis:
omni enim sensu earent. dei autem in aeternum uiuentis
ujuum et sensibile debet esse simulacrum. quod si a similitu-
dine id nomen accepit, qui possunt ista simulaera deo similia
iudicari quae nec sentiunt nee mouentur? itaque simulacrum
dei non illut est quod, digitis hominis ex lapide aut aere aliaue
materia fabrieatur, sed ipse homo, quoniam et sentit et moue-
tur et multas magnasque actiones habet. пес intellegunt ho-
mines ineptissimi quod, si sentire simulaera et moueri possent,
ultro adoratura hominem fuissent a quo sunt expolita; quae

B(G)RSHPV] 1 audientibus BG 2 uisi S quemadmodum om, S
6 contemplatur R 7 saepe SH ut edd, et C absentis (s in ras.
exa?)P 8 contemplandam imaginem BG 9 enqua[e] G, eaquee (a er) P
10 uelit (ler) B, uellit G 11 at (ad Н) superuncua SH їп futura
cum pre[s] desinit codicis G pag. 14 (7), sequitur pag. 15 (65) paene tota
lecta incipiens а [Presto] (sic) 12 autem] est S nomen SHP aja V
18 nusquam S superuacua] imago superuacua Н 14 omenis (ier) P,
omnes Н цапа] uncun V 15 in om. P 17 omnes Н — uiuens H, ui-
mentes Pt, corr. P? 18 ad similitudine S 19 qui] quomodo GH 21 est
illud P aere] ex aere Н 22 fabricastur (n er) R ante et mouetur
hoe et mouet Ri, del. R? 23 rationes BG habeat С, habent Н — nec]
hec S 94 quod si] non recte explicat. locum Wichertus, lat. Stillehre
pag. 404 sentire simulacra] simulacra deorum sentirent BG 25 adoma-
tur B? hominum Bi, corr. B? expolista (a? er) Р

18

102 Firmiani Lactanti

inrationabilia qui sapiunt, exanima qui ujuunt, terrena qui ori-
untur а eaelo. iuuat igitur uelut in aliqua sublimi specula
constitutum, unde uniuersi exaudire possint, Persianum illmd

proelamare :

19

20

о curuae in terris animae et eaelestium inanes!

caelum potius intuemini, ad cuius spectaculum uos excitauit
ille artifex nester deus. ille uobis sublimem uultum dedit,
uos in terram euruamini, uos alías mentes et ad parentem
suum eum corporibus suis erectas ad inferiora deprimitis tam-
quam uos paeniteat non quadrupedes esse natos. fas non
est eaeleste animal cum terrenis in terramque uergentibus
coaequari. quid uos beneficiis caelestibus orbatis pronique in
humum uestra sponte procumbitis? humi enim miseri nolu-
tamini, eum deorsum quaeritis quod in sublimi quaerere de-
huistis. пат ista mortalium digitorum ludicra et fragili
figmenta ex quolibet materiae genere formata quid aliut sunt
nisi terra ex qua nata sunt? quid ergo rebus inferioribus
subiacetis? quid capitibus uestris terram superponitis? cum
enim uos terrae submittitis humilioresque facitis, ipsi uos ultro
ad inferos mergitis ad mortemque damnatis, quia nihil est in-
ferius et humilius terra nisi mors et inferi. quae si effugere

AUCTORES 5) 1161, 8 19 ==] of. Cyprian. ad Demetr, @ 16.

BRSHPV] 1 ante inrationabilia er, inrationabili P іпгайорайа Л,
inerationalia (0 er.) V exunimata (ta s. 1, R?) BR, exunima V2 9 aje H
culo) do Р iubat Н — ueluti P sublimis S speótáeula (exp. m. 3) B
3 uniuersi] uel uniuersi SH possunt Н — illi S 5 o curas hominum o
(о om. S) quantum in rebus inane (Pers. 1, 1) SP, sequitur in $ uersus
qui supra est 2, 61, omissus in Р terris В сит codd. Persii, terras cett.
6 potius om. P ad B? — exspeetaculum V uox V! 7 post uobis
er. ille Р sublimes B, sublim S, sublimen V! — sublim (^ m. 9) dedit
wos | uultum (uos in ras. m. 2, uultum add. m. 2) Р uultus В B cur-
изшш? R? alta S 9 suis V, om. cett. et edd., sed ef. Epit, 65, 3 cor-
poris sui depraemitis P 10 paeniteat (pen- 5) uos quadrupedes non SH
quadripedes Уа 14 quos ut wid. Bi, in ras. corr. B°? 15 digitorum
от. Р ladriera P l6ex]et P aliudsuut, V? 17% P! 18 subici-
tis Н 19 enim] ergo V terra P!, corr, P? — humilioresque facitis
от. Р 20al.ndom, P mortemque (exp.m.2)P 21 et P? bumilis 5?

15

104 Firmiani Lactanti

4 quin potius si quid tibi, Cieero, uirtutis est, experire populum
facere sapientem. digna res est ubi omnes eloquentiae tuae
Wires exseras. поп enim uerendum est ne te in tam bona
causa deficiat oratio, qui saepe etiam malas copiose ae fortiter

5 defendisti. sed nimirum Socratis carcerem times ideoque s
patrocinium ueritatis suscipere non audes. at mortem ut sa-
piens contemnere debuisti, et erat multo pulchrius ut ob
benedieta potius quam ob maledieta morerere, nec plus tibi
laudis Philippieae adferre potuerunt quam diseussus error ge-
neris humani et mentes hominum ad sanitatem tua disputa- 1

6 tione renocatae. sed concedamus timiditati, quae in sapiente
esse non debet; quid ergo ipse in eodem uersaris errore? uideo
{е terrena et manu faeta uenerari: папа esse intellegis et
tamen eadem facis quae faciunt ii quos ipse stultissimos con-

7 fiteris. quid igitur profuit uidisse te ueritatem, quam nee 15
defensurus esses пес secuturus? sed libenter errant etiam ii
qui errare se sentiunt: quanto magis uulgus indoctum, quod
pompis inanibus gaudet animisque puerilibus speetat omnia,
oblectatur friuolis et specie simulaerorum eapitur nee ponde-
rare secum unam quamque rem potest, ut intellegat nihil co- зо
lendum esse quod oculis mortalibus cernitur, quia mortale sit

8 necesse est! nec mirandum est si deum non uideat, eum
ipsi ne hominem quidem uideant quem uidere se credunt, hoe
enim quod oculis subiectum est non homo, sed hominis recepta-
culum est: euius qualitas et figura non ex liniamentis uasculi ss

9 quo continetur, sed ex faetis ae moribus peruidetur. qui

BRSHPV] quim V? si om. V 2re (ser)R ubi] ut S8
3 uessrendum (ne Per) P supra te add. tibi R? boni causi § bono Pi,
corr. P? 4 alias P!, malas P? 5 defendisti+ (s er) H sed] et H
6 ad V! 8 ob B morerere R, morte morereris B, morereris SH,
morerer? P, morere V 9 laudes (e ex i) Р? 10 tuas (m er) B
dispositione BH 11 sapientes H, sapientas sic V? 12 erroreí (exp.
m2 R 13teom. Н wenerari] adorare uenerari Н 14 ii RY hii B,
hi RSHPV 16 sed) siB ii Ri, hii BPV, hi RSH 17 errare se]
errari RV — 18 expectat B 19 fribolis BR'H, friunlis V 2) quod]
quin quod R quia om. R 22 est codd. recent, et edd., esse C тїйеап& M,
fort. recte 23 ipsi ї, е. idem, cf. Sittelium, die lok. Verschied. d, lat. Spr.
pag. 115 quem] qui P!, corr. Р?, quam V! credunt V, credant cett.
25 liniamentis C vasculis (s er) P 26 facta R ac] ex R, et P

VEN

106 Firmiani Lactanti

14 quam illi qui falsam tenebant. nam isti fragilium cultores

21

quamuis sint inepti, quia caelestia constituunt im rebus cor-
ruptibilibus atque terrenis, aliquid tamen sapientiae retinent
et habere ueniam possunt, qui summum hominis officium etsi
non re ipsa, tamen proposito tenent, siquidem hominum atque
mutorum uel solum uel eerte maximum in religione discrimen
est. hi nero quanto fuerunt sapientiores, quod intellexerunt
falsae religionis errorem, tanto sunt facti stultiores, quod esse
aliquam ueram non putauerunt. itaque quoniam facilius est
de alienis iudicare quam de suis, dum aliorum praecipitium
uident, non prospexerunt quid ante pedes suos esset. in
utraque igitur parte et summa stultitia inuenitur et odor qui-
dam sapientiae, ut possis dubitare quos dicas potissimum stul-
tiores, illosne qui falsam religionem suscipiunt an eos qui
nullam. sed ut dixi uenia coneedi potest inperitis ef qui se
sapientes non esse fateantur: iis uero non potest, qui sapien-
liam professi stultitiam potius exhibent. non sum equidem
iam iniquus, ut eos putem diuinare debuisse ut ueritatem
per se ipsos inuenirent, quod ego fieri non posse confilear,
sed hoe аһ iis exigo quod ratione ipsa praestare potuerunt,
facerent enim prudentius, si et intellegerent esse aliquam
meram (religionem) et falsis inpugnatis aperte pronuntiarent
eam quae uera esset ab hominibus non teneri, sed mouerit
eos fortasse illut, quod si qua esset nera religio, exereret se
ac uindicaret nec pateretur esse aliut quicquam. widere enim
nullo modo poterant quare aut à quo et quemadmodum religio

BRSHPY] 1 fragili Р!, corr. P?! 2 quamuis P? enepti PA,
corr. Р?, sic saepius qui BSH — corruptilibus R 8 aliquit B, sic saepe
tamen) tamen se habere P — 4quia coni. Thilo 5 res 5 ntque expuna, m.
post. R ThiiP 8 religiones P!, corr.P* errore 8. facti (o ex alía litt,
í in ras. exo) В 9 putauerunt s. L ex potuerunt V quoniam) quia SH
11 prospexerunt P? suos pedes R 15 inperitis (s add. m. 2) Р et
om. Н 16sapientis V fatentur H iis Ri, his BI"SHV, siis (her) Р
18 iniqus B, iniquis qs) 8 putes S — dininari (i final. er e) B de
buisse] potuisse edd 19 se om. Н confiteor SH 20 iis RY his Ri
cum cett 21 et om. H 22 ueram om. В religionem add. Aldinae
pronuntiarunt S esset] esset et P 24 quod om, RH — esse Pl,
corr.P? 25 aduindicaret (om. ac) Н uideri Н 26 poterat Н et] aut;

10

15

108 Firmiani Lactanti

maluit esse deum, deus inde ego, furum auiumque
maxima formido.

quis non sit hoc tanto eustode seeurus? fures enim tam
stulti sunt, ut Priapi tentiginem timeant, cum aues ipsae, quas
terrore faleis aut inguinis abigi existimant, simulaeris fabre
faetis id est hominum plane similibus insidant nidificent in-
quinent. sed Flaccus ut satirici carminis seriptor derisit ho-
minum uanitatem, uerum ii qui faciunt, seriam rem facere se
opinantur. denique poeta maximus, homo in ceteris prudens,
in hoc solo non poetice, sed aniliter desipit, eum in illis emen-
datissimis libris etiam fieri hoe iubet:

et eustos furum atque auium eum falee saligna
Hellespontiaei seruet tutela Priapi.

adorant ergo mortalia aut a mortalibus facta: frangi enim ere-
mari perire possunt. nam et teetis uetustate labentibus saepe
comminui solent et consumpta incendio dilabuntur in cinerem
et plerumque, nisi sua illis magnitudo subuenerit aut custodia
diligens saepserit, in praedam furibus cedunt.. quae igitur
insania est ea timere, pro quibus aut ruinae aut ignes aut
furta timeantur? quae uanitas ab iis aliquam sperare tutelam,
quae tueri semet ipsa non possunt? quae peruersitas ad eorum
praesidia decurrere, quae ipsa cum uiolantur inulta sunt, nisi

EPITOME 14—109, 5] с. 20, 5—7.
AUCTORES 19 з.] Verg. Georg. IV 1108, 20—109, 1] ef. Cy-
prian. ad Demetr. с. 14.

BRSHPV] 1 deus om. Н ego’ P? fus-rum (tu er) V. — auium
quae BR“ 2 maxime R! 3 quid S secuturus (exp. m, 2) P
4 tentigenem 5 ipsae|]apse V 5 abici R, auigi Н, abigil/ ex abigni Y
existimat P 6 hominem Y! insidant (5. e. -deant) S, insidant, Y?
nidificant B** inquinant B!, corr. B? 7 satyrici BRV, satorici Н
hominem V 8 uerum] utrum Bt, corr. B, om. Р ii edd, hii BRP,
hi SHY qui faciunt] hominum R 10 animaliter В desipiit Шш
om, B 12 fuesrum (tu er) V falees ligna Н 13 helespontiaei B
tutele S — priapi ras. ex prinpnt wt uid. P — 14 unt BSH, aut, Vè ay ИЗ
15 testis Ы 16 labuntur BP 17 aut om. R custidia М! — 18 cse-
dunt (aer) В 19ignis P 20 uanitas] peruersitas S iis R', his BGSHV,
hiis P sperare tutelam aliquam P 21 semet ipsa] similitudo Y

20

14

15

18

17

18

19

110 Firmiani Lactanti

Euphranoris et Phidiae manu ex auro atque ebore perfectas
nihil aliut esse quam grandes pupas non a uirginibus, quarum
lusibus uenia dari potest, sed a barbatis hominibus cònse-
eratas. merito igitur etiam senum stultitiam Seneca deridet.
non inquit bis pueri sumus ut nulgo dieitur, sed sem-
per: uerum hoc interest, quod maiora nos ludimus,
ergo his ludieris et ornatis et grandibus pupis unguenta et
tura et odores inferunt, his opimas et pingues hostias immo-
lant, quibus est quidem os, sed carens officio dentium, his
peplos et indumenta pretiosa, quibus usus uelaminis nullus
est, his aurum et argentum consecrant, quae tam non habent
qui accipiunt quam qui illa donarunt. пес inmerito Diony-
sius Sieiliae tyrannus post uietoriam Graecia potitus deos tales
contempsit spoliauit inlusit, siquidem sacrilegia sua ioeularibus
eliam dietis prosequebatur. пат eum Ioui Olympio aureum
amiculum detraxisset, laneum iussit inponi dicens aestate graue
esse aureum, hieme frigidum, laneum uero utrique tempori
aptum, idem auream barbam detrahens Aesculapio ineon-
gruens et inienm esse ait, eum Apollo pater eius inberbis ad-
hue esset ae leuis, priorem filium quam patrem barbatum
uideri. item pateras et exuuias et parua quaedam sigilla,
quae simulacrorum protentis manibus tenebantur, detrahebat

—

EPITOME 8—11] о. 20,7. 12—112, 6] с. 20, 8.

AUCTORES 5] frg. 121. 816—920] Cic. de nat. deor. HI 34, 838.
(nd Lact. $ 20 ef. Cic, $ 84: potestatem — filio tradidit) et Valer. Maxim. I 1
ext. 8 (ad Lact. § 16 ef. Val. M.: iocosis dictis prosequi).

MO)RSHPV] 1 fidiei Р ebur sic S 6 uerit; V? 7 ornatibus B,
serenatis P gradibus V punis 2°, puppis Y ungenta Н — 8 his]
et P opimes R 9 «os (m er) R, hos S carens V? 10 peplon В
pretiosa] preetiosa (a er.) consecrant B asus om. H 11 consecrant]
conferunt B quae tam] quod tam "ir (2 1. m. 3) usum {п in vas. m, 3) В
tam (5e. tamen) V 18 uictoria P 14 iowscularibus В 15 а Batur
nam cum incipit codicis G pag. 18 (19) paene tota lecta olimpio G,
olympo К 16 ++amiculumB — detraxissev P? graues V 17 aureum R,
wurum BGSHP, in vas. V? tempori] et tempori H 18 item BG, idem
(supra d eras. t ?) Р esculapio G 19 et om. Н inicum R, inimicum
B"GSH, iniquum PV einsi (emp. m. 2) Р inbarbis G, inuerbis SP
20 leuis (a in ras. ex u? m. 3) B, lenis GRS 21 exubins GH, exsuuias R

N
-

29

30

112 Firmiani Lactanti

hune tam potentem sacrilegum a templis a caerimoniis ab

imaginibus suis non arcuerunt? eur etiam sacris rebus ablatis:

prospere mauigauit? quod ioco ipse testatus est, ut solebat.
‘nidetisne’ inquit comitibus suis naufragium timentibus ‘quam
prospera sacrilegis nauigatio ab ipsis diis immortalibus tribua-
tur? sed hie fortasse a Platone didicerat deos nihil esse,
quid Gaius Verres, quem Tullius accusator eius eidem Dionysio
et Phalaridi et tyrannis omnibus comparat? nonne omnem
Siciliam compilanit sublatis deorum simulacris ornamentisque
fanorum? otiosum est persequi singula, unum libet comme-
morare in quo accusator omnibus eloquentiae uiribus, omni
denique conatu uocis et corporis deplorauit de Cerere uel Ca-
tinensi uel Hennensi: quarum alterius tanta fuit religio, ut
adire templi eius secreta penetralia uiris nefas esset, alterius
antiquitas tanta, ut omnes historiae loquantur ipsam deam
fruges in Hennae solo primum repperisse filiumque eius uirgi-
nem ex eodem loco raptam. denique Graechanis temporibus
turbata re publica et seditionibus et ostentis cum repertum
esset in carminibus Sibyllinis antiquissimam Cererem debere
placari, legati sunt Hennam missi. haec igitur Ceres uel
religiosissima, quam uidere maribus ne adorandi quidem gratia
licebat, uel antiquissima, quam senatus populusque Romanus
sacrificiis donisque placauerat, ex arcanis ac uetustis penetra-

AUCTORES 2—6] cf. Cic. de nat. deor. III 34, 83; Valer. Maxim.I 1
ext. 3 6] Platone] ef. Cie. ibid. I 12, 30—13, 34 7] Verr. V 56, 145,
12 deplorauit] Verr. IV 45; 48—51. 13 alterius] of. ibid. 45, 99. 14 alte-
rius] cf. ibid. 48, 106. 17—20] of. ibid. 49, 108 (cf. Valer. Max. I 1, 1).

ВЕ8НРҮ] 1 cerimoniis BSPV 2 arcuerunt B'S, arguerunt B?f (g enc)
сит rell. latis R’, miolatis R? Sauigauit V 5 sacrilegis P? ipsos V?
7 quid om. P Gaius BH, от. R, C. S, G. PV; similis uarietas est
§ 30. 31.33. quam S! có]parat B 10 odiosum B unum libet]
et P 12 cerere P? 18 hetnensi (t in ras. er n) B*, hemnensi H quo-
rum B', in ras. corr. B? 14 adire» (t er) B eius templi P 15 To-
quuntur Æ 16 Hennae] wetneae B, henna P solo] si solo P 17 ex
er. Н captam H grachanis S, gracolwanis P 18 ostis Н 20 ne-
gati P!, corr. P? hetnam (t in ras. er n) B? 21 religiosissimae (s er.) R
maseribus (io er.) B 29 antiquissimam H 28 sacrificiisque P ac]
et B — penetrabilibus Н

BT

114 Firmiani Lactanti

opibus sacrilegio partis et uita satiatum ae senectute confectum
proseriptio triumuiralis auferret, eadem scilicet. quae Tullium
uiolatae deorum maiestatis ultorem. quin etiam felix in eo
ipso fuit, quod ante suam mortem erudelissimum exitum sui
accusatoris audiuit, diis uidelicet prouidentibus ut sacrilegus
ac praedo ille religionum suarum non ante moreretur quam
solacium de ultione cepisset.

5. Quanto igitur rectius est omissis insensibilibus et паша
oculos eo tendere ubi sedes, uhi habitatio est dei ueri, qui
lerram stabili firmitate suspendit, qui eaelum distinxit astris
fulgentibus, qui solem rebus humanis clarissimum ae singulare
lamen in argumentum suae unieae maiestatis aecendit, terris
autem maria cireumfudit, flumina sempiterno lapsu fluere
praecepit,

iussit et extendi eampos, subsidere ualles,
fronde tegi siluas, lapidosos surgere montes.

quae utique omnia non luppiter fecit, qui ante annos mille
septingentos natus est, sed

ille opifex rerum, mundi melioris origo,

qui uocatur deus, euius principium quoniam non potest con-
prehendi, ne quaeri quidem debet, ^ satis est homini ad ple-
nam perfectamque prudentiam, si deum esse intellegat. cuius
intellegentiae uis et summa haec est, ut suspiciat et honori-
ficet eommunem parentem generis humani et rerum mirabilium

AUCTORES 6 praedo ille religionum] Cic. Verr. IV 1M, 75; 43, 95.
15 з. 19] Onid. Metam, I 43 s.; 79.

BRSHPYV] 1 partis R? — uitas (exp. m. 3) Р 2 eaedem (n,er) B
9 чиш!!! V 4 mortem suam Р 6 ile om. V — suarum] sacrarum Б
7 recepisset H, coepisset V 8 reetius] honestius et rectius B insen-
sibilibws P? 9 sedis (i er e) BP? 12 incendit B 18 lapso А?
14 praecipit V! — 15 et om. RP extendi» (t er) R 16 fronde R?

silua's P? 18 octingentos B, sed ef. 1 23,5 19 meris sic Н 21 neo BS
22 sh P? dim P 23 haew V? suscipiat RHP 24 parentem com-
munem 5

10

11

12

18

14

15

116 Firmiani Lactanti

indocte solum, uerum etiam inpie faciat, si deos esse
neget. nos uero et quidem constanter negamus ае uos, o
philosophi, nou solum indoctos et inpios, uerum etiam caecos
ineptos deliros probamus, qui ignorantiam inperitorum uanitate
uieistis. illi enim solem atque lunam, mos etiam sidera deos
putatis. tradite igitur nobis stellarum mysteria, ut aras ac
templa singulis erigamus, ut seiamus quo quamque ritu, quo
die colamus, quibus nominibus, quibus preeibus aduocemus:
nisi forte nullo discrimine tam innumerabiles, tam minutos
deos aceruatim colere debemus, quid quod argumentum illud,
quo eolligunt uniuersa eaelestia deos esse, in contrarium ualet?
nam si deos idcirco esse opinantur, quia certos et rationabiles
cursus habent, errant, ex hoe enim apparet deos non esse, quod
exorbitare illis a praestitutis itineribus non lieet. ceterum si

dii essent, hue atque Шис passim sine ulla necessitate ferrentur 15

sient animantes in terra, quarum quia liberae sunt uoluntates,
hue atque illue uagantur ut libuit, et quo quamque mens du-
xerit, eo fertur. поп est igitur astrorum motus uoluntarius,
sed necessarius, quia praestitutis legibus officiisque deserniunt.
sed eum disputaret de cursibus siderum, quos ex ipsa rerum
аб temporum congruentia intellegebat non esse fortuitos, existi-
mauit uoluntarios esse, tamquam non possent tam disposite,
tam ordinate moueri, nisi sensus illis inesset officii sui sciens.

EPITOME 2—118, 14] ¢.21,8s, 12 quia certos — habent] e. 21,2.
18 s.] с. 21,3. 90—99. 117,2 s. 43.] с. 21, 2.

B(G)RSHPY] 2 uero et quidem] quidem B, uero quidem G, uero
equidem SH negauimus B oom R З filosofos R inpios] in-
perios B*, corr. B? etiam om. S 4 delirosque (-que ex -qui B!) BGP,
sed de- ex di- P* 5 in illi enim desinit codicis G pag. 19 (13), sequitur
pag. 20 (14) paene tota lecta atque) aut Н, et V 6 trade Vac) et V
Taut S quo P? quamquee (a er) B, quemque GR? (pr. e er a) Н
quo die — nominibus om. B 8 numinibus G quibusque SZ mo-
cemus BG 9 imminutos P 10 acerbatim 5 debeamus BG 11 quo]
quod BGP! (d del. P?) Н esse от S 12 inratiomabiles G I5 'pas-
sim B> 16 uolun«tates ex nolunptates B 17 uacantur V libuerit B2P3,
sed ай libuit — duxerit ef. c. 2,9 presserit — infremuit egs. е] ut P quo
quamque] quodque R, quocumque SH — 18fenuntum S? 19 deseruisunt
(u er) V 22 possint Р dispo«site (s? er.) B, dispositae] © 23 et
tam Н ordinatae С esset P — sciens om, P

21

22

23

24

25

26

118 Firmiani Lactanti

sed ut diei ae noetis uiees essent, moueri ea uoluit et tam
uarie moueri, ut non modo lucis atque tenebrarum mutuae nieis-
sitndines fierent, quibus laboris et quietis alterna spatia con-
starent, sed étiam frigoris et ealoris, ut diuersorum temporum
uis ac potestas uel generandis uel maturandis frugibus comue-
nire. quam sollertiam diuinae potestatis in machinandis iti-
neribus astrorum quia philosophi non uidebant, animalia esse
sidera putauerunt, tamquam pedibus et sponte, non diuina
ratione procederent. cur autem. illa excogitauerit deus, quis
non intellegit? scilicet ne solis lumine decedente nimium
caeca nox taetris atque horrentibus tenebris ingrauesceret no-
eeretque uiuentibus. itaque et caelum simul mira uarietate
distinxit et tenebras ipsas multis minutisque luminibus tempe-
rauit. quanto igitur Naso prudentius quam illi qui sapientiae
studere se putant, qui sensit a deo lumina illa ut horrorem
tenebrarum depellerent instituta! is eum librum quo Phaeno-
mena breuiter eonprehendit his tribus uersibus terminauit:

tot numero talique deus simulacra figura
inposuit eaelo perque atras sparsa tenebras
elara pruinosae iussit dare lumina nocti.

quodsi fieri non potest ut stellae dii sint, ergo ne sol quidem.
ac luna dii esse possunt, quoniam luminibus astrorum non
ratione differunt, sed magnitudine. quodsi hi dii non sunt,
ergo ne caelum quidem in quo illa omnia continentur. — simili

AUCTORES 18 ss.] fragm. poet. Rom. coll. Baehrens p. 349.

BRSHPY] 1 uicis P!, corr. РЭ moueri] item moneri В tamen HP
2 atque] et B, ac Р mutue 8 quibus om. R 5 frügibus ("mR
Set om. H 11 horrendis P 18 minutis P 14 naso V? proui-
dentius Æ illis (s er.) H 15 sentit edd. horrorem (alt. o ez em,2) R
16 his B yseü (y add. m. 2) S quos (огр. m. 3) Р faenomt na (7 er) B,
faenomena RP, fenomena SH, foenomena V 18 dis P figuras
(3.1 BY BSH 19 inposuit В: — perquee (a er) BH nirns] astra R

sparsa» (s er) Р 20 pruinose (corr. m. 9) В dare (e er i) H mu
mina P}, corr. РЭ noti Р 21 quod om. si H ergo om. Н nee HP
(c s.l, PM) 22 non possunt Pt, non del. P? 23 hii BRP!, alt, i
erp. P> di hi SH 24 nec BSHP (e s. 1. P) V

1

diuin. inst. lib. II 5. 119

modo si terra, quam ealeamus, quam subigimus et colimus ad
uictum, deus non est, ne campi quidem ae montes dii erunt:
hi non sunt, ergo ne tellus quidem uniuersa deus uideri
potest. item si aqua, quae seruit animantibus ad usum bi-
hendi aut lauandi, deus non est, ne fontes quidem ex qui-
hus aqua profluit; si fontes non sunt, ne flumina quidem
quae de fontibus colliguntur ; si flumina quoque dii non sunt,
ergo et mare quod ex fluminibus constat deus haberi non
potest. quodsi neque eaelum neque terra neque mare, quae
mundi partes sunt, dii esse possunt, ergo ne mundus quidem
totus deus est, quem idem ipsi Stoiei et animantem et sapientem
esse contendunt et propterea deum. in quo tam inconstantes
fuerunt, ut nihil ab iis dictum sit quod non ab isdem fuerit
suersum. sie enim argumentantur: fieri non posse ut sensu
eareat quod sensibilia ex se generat; mundus autem generat
hominem, qui est sensu praeditus: ergo et ipsum esse sensi-
bilem; item, sine sensu esse non posse euius pars habeat
sensum: igitur quia homo sensibilis est, etiam mundo enius
pars est homo inesse sensum. propositiones qnidem nerae
sunt, et sensibile esse quod sensu praeditum gignat et habere
sensum euius pars sensu aucta sit, sed adsumtiones falsae
quibus argumenta concludunt, quia neque mundus generat ho-
minem neque homo mundi pars est. nam hominem a princi-
pio idem deus fecit qui et mundum, et non est pars mundi
homo sient eorporis membrum: potest enim mundus esse
sine homine sieut urbs et domus, atquin ut domus unius
hominis habitaeulum est et urbs unius populi, sie et mundus

BRSHPY] 1 terram Н et colimus om. В 2 пес ВИРУ (sed o
&,LV3) montes B hii BPV Я nee Кре" 4 uiuendi R, uibendi Р",
corr. P^ 5nec t 6 profluit B nec В 8 et om. Н 9 pr. neq? P?
11 et sapientem bis P*, pr, expune, Pt? 18 iis scr, his C hisdem R
м ell ersum (C er, т. 3) V 15 qui S! 16 ipsum] id ipsum Н
sensibilo V 18 mundo(oerum)H 19est]et R — sensum Н 20 prae-

dictum 5 gignet Н 21 sensu] sensi 5 auctae sit P?' 22 generant
(ezp.m.3) P 23 pur? B? 0 alt. et om, Р 9538105 etenim 5
36simt]ut P atquin ut] ut quomodo (omodo in ras. ex 4 litt, m, 2) B
27 pr. et] ut R

27

28

30

31

88

84

35

36

88

120 Firmiani Lactanti

domieilium est totius generis humani: et aliut est quod inco-
litur, aliut quod incolit. sed illi dum student id quod falso
susceperant confirmare, et sensibilem esse mundum et deum,
non uiderunt argumentorum suorum consequentia, nam si
mundi pars est homo et sensibilis est mundus, quia homo
sentit, ergo quia mortalis est homo, mortalis sit et mundus
necesse est nee tantum mortalis, sed et omnibus morhis pas-
sionibusque subiectus. et e contrario si deus est mundus et
partes eius utique inmortales sunt, ergo et homo deus est,
quia pars est ut dieitis mundi. si homo, ergo et iumenta et
peeudes et eetera genera bestiarum et auium et piscium, quo-
niam et illa eodem modo sentiunt et mundi partes sunt. at
hoc tolerabile est; nam et haec colunt Aegyptii. sed res eo
peruenit ut et ranae et culices et formicae dii esse uideantur,
quia etipsis inest sensus et ex parte mundi sunt. ita semper
argumenta ex falso petita ineptos et absurdos exitus habent.
quid quod idem ipsi aiunt deorum et hominum eausa mundum
esse constructum quasi communem domum? ergo mundus
nec deus est nec animans, si constructus est: animans enim
non construitur, sed nascitur, et si est aedifieatus, sie utique
tamquam domus, tamquam nauis. est ergo aliquis artifex
mundi deus et seorsum erit mundus qui factus est, seorsum
ille qui fecit. iam illut quam repugnans et absurdum, quod
eum caelestes ignes ceteraque mundi elementa deos esse adfir-
ment, idem mundum ipsum deum dicunt! quomodo potest ex

B(G)HSHPV] 1 est (post domicilium) om. V etom. P alind] aut 5
et sensibilem — deum contra Dauisium in cur, sec, ad Hirtii bell. Alex.
€. 68 tuetur Volkmannus, obseruat. misc, 1872 p. 14 2 aliud B cum cett,
3 susceperant BY? et om. BR sensibile BS Боот. В 6 sentit—
homo om. P homo om. В Tetom.P morbis im mg. P* 9 eius
от. В lüuti B ergo homo SH 11 quoniam] quia B 13 colunt уз
14 uideantur V? 15 ex parte] parte B, ex parte Р', partes edd. 16 ex]
et B post absurdos 6 wel 7 litt. eras. Н 17 quid quod] quiequid H
idem om. S ipsi om. В 18 commune Н а Ment{s ex falso] incipit
codicis G pag. 21 (144), in qua nihil nisi pars uersus 1 legi poterat
19 si — animans in inf. mg. P? euim om. HP 20si B —utiquae
(exp.m.3)P 22 etom. P erit—seorsums.L P? seorsus SH аа
seorsus SH 28 quà (^ т. 2) 5 24 cum] qui B ceteraque quae Р
adfirmant B 25 item edd. dicant H

a

~

o

122 Firmiani Lactanti

leetàntur. horum pulehritudo ae nitor praestringit oculos nee
ullam religionem putant ubicumque illa non fulserint. itaque
suh obtentu deorum auaritia et cupiditas eolitur. eredunt enim
deos amare quidquid ipsi concupiscunt, quidquid-est propter quod
furta et homicidia et latrocinia cottidie saeuiunt, propter quod 5
bella per totum orbem populos urbesque subuertunt. eonsecrant
ergo diis manubias et rapinas suas, quos certe necesse est in-
becillos esse ac summae uirtutis expertes, si subieeti sunt eupi-
fitatibus. cur enim caelestes eos putemus, si desiderant ali-
quid de terra, uel beatos, si aliqua re indigent, uel ineorruptos, 1w
si noluptati habent ea in quibus adpetendis cupiditas hominum.
non inmerito damnatur? ueniunt igitur ad deos non tam reli-
gionis gratia, quae nulla potest esse in rebus male partis et eor-
ruptibilibus, quam ut aurum oeulis hauriant, nitorem leuigati
marmoris aut eboris aspieiant, ut insignes lapillis et eoloribus 13
uestes uel distineta gemmis fulgentibus pocula insatiabili con-
templatione contrectent. et quanto fuerint ornatiora templa et
pulehriora simulaera, tanto plus maiestatis habere ereduntur:
adeo religio eorum nihil est aliut quam quod cupiditas humana
miratur. hae sunt religiones, quas sibi à maioribus suis tra- so
ditas pertinacissime tueri ae defendere perseuerant, nec consi-.
derant quales*sint, sed ex hoc ueras ac probatas esse eonfi-
dunt, quod eas ueteres tradiderunt, tantaque est auetorilas
uetustatis, ut inquirere in eam scelus esse ducatur. itaque
ereditur ei passim tamquam cognitae ueritati. denique aput ss
Ciceronem sie dieit Cotta Lucilio: habes, Balbe, quid Cotta,

EPITOME 12—20] cf, c. 20, 14 s.
AUCTORES 26] de nat. deor. Ш 2, 6.

B(G)RSHPV] 1 agnito V — prestringit В" ^ oculos] oculos [nec]
oculo[s] Œ 2 relionem P*, sic saepius, corr. m. 1 wel al. — fulserit R
5 furta — propter quod om. P et (ante homicidia) om. Н et ante latro-
cinia) uel S 9 in cur enim desinit codicis G pag. 22 (143) caelestis V^
si]qui 5 aliqui ЛУ 10de]e SHV 11 uoluntati (nex p) B? 18 esse
potest В pactis S, partis (t ez е? m. 2) V corruptilibus RP 14 (ut)
nitorem Heumannns 15 insignis P lapillos P 17 pr. et om. P 18 ore-
dantur R 19 quod cupiditas] cupiditas quam ratio B 22 probatas atque
ueras V probas JJewnannus 23 tantaq? P? 24 in om. B ea SH
sceleris B dicatur BV 26 sie dicit add. B? lucio Н habes V? balba?

14

15

16

194 Firmiani Laetanti

que sine ullo condicionis discrimine. ^ ita confauit ex his
omnibus populum legitque in senatum eos qui aetate anteibant
et patres appellauit, quorum consilio gereret omnia. de quo
senatu Propertius elegiarum seriptor haee loquitur:

bucina cogebat priscos ad uerba Quirites,
centum illi in prato saepe senatus eral.

curia, praetexto nune quae nitet alta senatu,
pellitos habuit, rustica eorda, patres.

hi sunt patres quorum deeretis ernditi ac prudentes uiri deuo-
tissime seruiant, idque uerum atque inmutabile omnis posteritas
iudicet quod centum pelliti senes statutum esse uoluerunt:
quos tamen, ut in primo libro dietum est, Pompilius inlexit,
ut uera esse erederent sacra quae ipse tradebat. est uero
quod illorum auetoritas tanti habeatur a posteris, quos nemo
eum uiuerent neque summus neque infimus adfinitate dignos
iudicanit.

7. Quare oportet in ea re maxime in qua uitae ratio uer-
satur, sibi quemque confidere suoque iudicio ac propriis sen-
sibus niti ad inuestigandam et perpendendam ueritatem, quam
credentem alienis erroribus decipi tamquam ipsum rationis
expertem. dedit omnibus deus pro uirili portione sapientiam,
ut et inaudita inuestigare possent et audita perpendere. nee
quia nos illi temporibus antecesserunt, sapientia quoque ante-

12 in primo libro] c, 22.
AUCTORES 555] V 1, 11 ss

BRSHPV] 1 iis Redd. 2 senatu P qui» etate (aer) S Side V?
4 propersius (s ex t) В? elevincorum (eg er.) B 5 in codd. Propert.
hie ordo wersuum: 3.4.1.2 5 buccina S 6 pratos RO erant SH
7 nune quae] quae nune codd. Propert. senatus (ser) B 8 pellutos Bl,
corr. В? 9 hi P eruditis V acom. P 10 serniwbant 2°, вегийш Н
itque Pi, corr. P^ 11 indicat SH 19 mb P? pampilius ille inlexit 72
14 quod] quo P quos — uiuerent om. Н 15 infi«1nus (rer) S ad-
finitatem P*, corr. m. 1 et 2 16 iudicabat H 18 eonfiderem Pas,
corr. m. 1e 3 19 et perpendendam от. Р 20 erroribus B? de-
eiptamquam (pr. і in ras. ez e m. 8, is. hm 12) В ipsam В 21 ex-
perte S portions] ratione R 22 inuestigsre — nudita om. B per-
penderent B?

15

136 Firmiani Lactauti

9 accepit ac secuit. deinde illut, quod Castor et Pollux bello
Latino aput lacum Tuturnae misi sunt equorum sudorem ab-
luentes, eum aedes eorum quae iuneta fonti erat sua sponte

10 patuisset. idem bello Macedonico equis albis insidentes Pub-
lio Vatieno Romam nocte uenienti se obtulisse dicuntur nun- 5
tiantes eo die regem Persen uictum atque captum: quod paucis

11 post diebus litterae Pauli uerum fuisse docuerunt. — illut etiam
mirabile, quod simulacrum Fortunae Muliebris non semel lo-
eutum esse traditur, item Iunonis Monetae, cum captis Veiis
unus ex militibus ad eam transferendam missus iocabundus 3o
ae ludens interrogaret utrumne Romam migrare uellet, uelle

12 respondit. Claudia quoque proponitur in exemplum miraculi,
nam cum ex libris Sibyllinis Idaea mater esset accita et in
пайдо Tiberini fluminis nauis qua uehebatur haesisset nee ulla ui
commoueretur, Claudiam ferunt, quae semper inpudica esset 15
habita ob nimios corporis cultus, deam submissis genibus
orasse, ut si se castam iudicaret, suum cingulum sequeretur
ita nauem, quae ab omni iuuentute non ualuit commoueri, ab

13 una muliere esse commotam. illut aeque mirum, quod lue

saeuiente Aesculapius Epidauro accitus urbem Romam diuturna 20

14 pestilentia liberasse perhibetur. ^ sacrilegi quoque numerari

EPITOME 21—127, 2] о. 22, 1 tum — commiserant,

AUCTORES $ 9 s.) ef. Valer, Max. I 8, 1. 7—9] ef. ibid. 84.
9—12] ef. ibid. § 3 (ex Liu. V, 22). $8 13] ef. $ 2 (ex Linio, cf. epiton.
lib. XI. $ 145] cf. ibid. I 1, 17 (ex Liu. IX 29).

BRSHPV] 1 a] et SH — 2 lacus B saturni B, ішігі S, diu-
turnae Н sudore B 3 aedis P!, corr. P? ішо S erapt RSH
4 patuissent SH albinis Н 5 ‘watieno B?, batieno A — aduenienti B
nuntinsse В 6 ea B — persem H, per se PV — uictum] quo uictum 5,
inuietum V a&dque B? 7 Pauli] pauli (om. Н) publi praesidis SH
8 for««mae (m in ras, m, 3) B, formse Н mulieris H, muliebres
9 item] et B ‚monitae В, om. Н cum] quod B captis Veiis] capti-
uis H Veis]this(th i ras. m.3) B, uegüs S, ueis И 10 militis SH** P,
corr. P> iocabundis Н® 11 interrogaret SH, interrogauit cett. sero-
mam B пеПе om. Н 13 Idaea) deum R, ideam H,sidea V 14 tiberi P
qui (Ter) В ushabatur V 15 claudia S 17 ornsset 5, adorasse M
18 pr.ab om. Н 19 Jue S, luae PV 20 se ueniente V 'wesculapius
(а в. 1, add, et pr. s їп таз. ez x m. 3, pr. u exom 2) В 21 sacrilegis P?
quoquo R! malim enumerari, cf. pag. 125, 19

21

28

198 Firmiani Lactanti

quae uim deorum uideantur ostendere, Tiberio namque Atinio
homini plebeio per quietem obuersatus esse Iuppiter dieitur et
praecepisse, ut consulibus et senatui nuntiaret ludis Circensibus
proximis praesultorem sibi displicuisse, quod Autronius Maxi-
mus quidam uerberatam seruum sub furea medio circo ad
supplicium duxerat, ideoque ludos instaurari oportere: quod
cum Ше neclexisset, eodem die filium perdidisse, ipse autem
graui morbo esse correptus; et eum rursus eandem imaginem
cerneret quaerentem satisne poenarum pro neclecto imperio
pependisset, leetiea delatus ad consules et omni re in senatu
exposita recepisse corporis firmitatem suisque pedibus domum
redisse. illut quoque somnium non minoris admirationis fuit
quo Caesar Augustus dicitur esse seruatus. паш cum bello
ciuili Brutiano inplicitus gram morbo abstinere proelio statuis-
set, medieo eius Artorio Mineruae species obuersata est monens,
ne propter eorporis inbeeillitatem castris se Caesar contineret.
itaque in aciem lectica perlatus est et eodem die a Bruto
castra capta sunt. multa praeterea possunt similia exempla
proferri, sed uereor ne si fuero in propositione rerum contra-
riarum diutius inmoratus, aut oblitus esse propositi nidear aut
erimen loquacitatis incurram.

8. Exponam igitur istorum omnium rationem, quo facilius
EPITOME 22. 129, 2 s.] c. 22, 1 doceam — inciderunt.
AUCTORES § 22) cf. Valer, Max. I 7, 1

B(G)RSHPV] 1 сип S, mun V? Atinio] Latinio Valer. Max. aliique,

sed ef. c. 16, 11 — 2 sese P"* 8 praecipisse P 5 ín qud desinit
codicis G pag. 24 (115), sequitur pag. 25 (114), in qua nihil legi poterat
nerberatum 2°, diuerberatum edd. — foream B’, fur- corr. В 6 swppli-
cium B? 7 neglexisset SHV ilium B? perdisse А, perdidisset Р
ipsum RS esset (t s. l. BY BP Я correptum RS eadem Н 9 car-
neret V! quaerententem $, quaerentem om. Н neglecto SHP 10 de-
latus bis B*, ait. expunz. B* set (s er) B 11 recepisse] recepta ef,
(ta ex tis et et ex 2 litt, incert. m. 2) B firmitatem B!, alt. m del. Вэ
12 fuit] suae S 13 Caesar Augustus] gaius enesar B, g. enesar augustus R
14 bruttiano H post morbo ín mg, esset correptus et cum rursus
add. ВЭ statuisset om. Н 15 astorio S 16 inbeecillitatem 2°, pr. ©
del. B? caesar’ B? 17 acie BP delatus B et om, Р ea B, eadem Н
ab brupto P 18 sunt om. P 22 istoseerum (ico er) P qua Pl
corr, P?

15

130 Firmiani Lactanti

eunetorum malorum fontem esse liuorem. inuidit enim illi
antecessori suo, qui deo patri perseuerando eum probatus tum
etiam carus est. hune ergo ex bono per se malum effectum
Graeci Bfokov appellant, nos criminatorem uocamus, quod
crimina in quae ipse inlicit ad deum deferat. exorsus igitur 5

EPITOME 3—5) е. 22,6 5] is qui loeum infra adlatum confinxit,
capite 24 Epitomae uidetur usus esse; cf. eius loci uerba $ 1 cur — uo-
luerit esse] Epit. 24, 2 dicam — uoluerit; $ 4 uoluptas — dolore] c. 24, 9;
et utrumque — sustuleris] e. 24, 9 nlterum — utrumque.

B(G)RSHPV(g)] 1 leuiorem S' enim] autem R illi] om. S, utri-
que H 2—4 perseuerando — Graeci] et probatus et karus est, de quo
nune parcius, quod alio loco et uirtus eius et nomen et ratio enarranda
nobis erit: interim de hoc uberius, ut dispositio diuina noscatur, quia neo
bonum intellegi sine malo potest nee malum aeque sine bono et sapientia
boni malique notitias (e er.) syt. hune ergo malum spm graeci R, uerba de
quo nune — enarranda nobis erit ez $7 — 2 eum probatus] comprobatus H.
cumprobatus (corr. m.2) V tum] cum S 3 etiam BGP, etiam et RSHV
carus) qp[robat]us G 4 diabolon B, dia(bj[olo]u G, diabylon Н, dia-
bolum P 5 in om. Н post deferat in RSg haec: (1) Cur antem iustus
(iustus 8°, iusti g) deus talem uoluerit (uoluit Sg) esse, quantum sensus
nostri mediocritas poterit, explanare conabor. (2) fabricaturus hune mun-
dum, qui constaret ex rebus inter se contrariis ntque discordibus, constituit
ante diuersa fecitque ante omnia duos fontes (fortes S) rerum sibi (sibi,
exp. m. 2 S) aduersarum (aduersarium S!, aduersätium 5°, aduersancium g)
inter seque (atque im ras. ex que m. 2, om. se, 5) pugnantium, illos sci-

licet duos (duum, corr. m. 2 R) spiritus, rectum atque praumm, quorum
alter est deo tamquam dextera, alter tamquam sinistra, ut in eornm essent
potestate contraria Ша, quorum mixtura (mixtura«, m er, quod add. m.2 S)
et temperatione mundus et quae in eo sunt, uniuersa constarent. (3) item
facturus hominem, cui uirtutem ad uiuendum proponeret, per quam (quem g)
immortalitatem adsequeretur, bonum et malum fecit, nt posset esse virtus:
quae nisi (que si Sg) malis (i ras. ex u R) agitetur, aut uim suam perder
(pdet 51, exters. et augt corr. 87) aut omnino non erit. (4) nam ut opi-
lentia bonum uideatur, acerbitas egestatis (egestatis S, egestate g) facit et
gratiam lucis commendat obscuritas tenebrarum, ualetudinis (ualitudinis Sg)
et sanitatis uoluptas ex morbo ac (atque g) dolore cognoscitur: ita bonum
sine malo in hac ("hae 52) uita esse non potest. et utrumque licet con-
trarium sit, tamen ita cohaeret, ut alterum si tollas, utrumque sustuleris
(sybstuleris Sg). (5) nam neque bonum conprehendi ac percipi potest sine
declinatione ac fuga mali nec malum caueri ac uinci sine auxilio con-
prehensi ac pereepti boni. necesse igitur fuerat et malum fieri, ut bonum

10

11

12

132 Firmiani Lactanti

is et prouidentia et ratione et potestate perfeetus est; de quo
nune pareius, quod alio loco et uirtus eius et nomen et ratio
enarranda nobis erit. nemo quaerat ex quibus ista materiis
tam magua, tam mirifica opera deus fecerit: omnia enim feeit
ex nihilo. nee audiendi sunt poetae, qui aiunt ehaos in prin-
cipio fuisse, id est confusionem rerum atque elementorum,
postea uero deum diremisse ommem illam congeriem singulis-
que rebus ex confuso acerno separatis in ordinemque discriptis
instruxisse mundum pariter et ornasse. quibus facile est
respondere potestatem dei non intellegentibus, quem eredant
nihil efficere posse nisi ex materia subiacente ae parata: in
quo errore etiam philosophi fuerunt. nam Cicero de natura
deorum disputans ait sie: primum igitur non est proba-
bile eam materiam rerum unde omnia orta sunt esse
diuina prouidentia effectam, sed et habere et habuisse
uim et naturam suam. ut igitur faber cum quid
aedifieaturus est, non ipse faeit materiam, sed utitur
ea quae sit parata, fietorque item cera, sie isti pro-
uidentiae diuinae materiam praesto esse oportuit, non
quam ipsa faceret, sed quam haberet paratam. quod-
si materia non est а deo facta, ne terra quidem et
aqua et aer et ignis a deo faetus est. 0 quam inulta
sunt uitis in his decem uersibus! primum quod is qui in
alis disputationibus et libris fere omnibus prouidentiae fuerit

2 alio loco] IV 6 ss.
EPITOME $ 8—11] 22, 2 cum deus — condidisset.
AUCTORES 5—9) ef. Ouid. Metam. I 78.21. 328, — 19] frg. 9.

BRSHPY] 1hisB"SH prouidentiae Р', alt. e del. P? 2 mune B*
parciws А?, partius Р гайо»е (n er.) narranda V 8 ista] sit ista SH
materies (-ies ex -iis BY) BSH 4 pr. tam] aut unde tam SH 7 uero om, B
diremisisse (exp. m. 3) P 8 digestis B, describtis (de- ex di-) R*, de-
scriptis S, discriptione с. 10, 2 conparat Buenemannus 9 ordinasse 51
13 sic ait edd. 15 effectum H et (ante habere) om. В et (ante
habuisse) s. LR? 16 et] ac Н quid] quibus P 17 fecit V 18 eu:
(corr. т. 2) P, idem Н 19 diuinae P? materia S 20 qua? B ipsa
edd,, ips, B*, ipse RSHPV, cf. pag. 134,23 faceret, V2 21 est om. Н
nec BHP (sed 05.1. add, Р) 220 айй. В 28 is] iis R, «is (her) 8
24 fere omnibus] prae omnibus quin Н

15

91

22

28

24

25

26

134 Firmiani Lactanti

(et) habere et habuisse uim et naturam suam. quam
uim potuit habere nullo dante, quam naturam nullo gene-
rante? si habuit uim, ab aliquo eam sumpsit. а quo autem
sumere nisi a deo potuit? si habuit naturam, quae utique
a nascendo dieitur, nata est. a quo autem nisi a deo potuit
procreari? natura enim, qua dicitis orta esse omnia, si consi-
lium non habei, effieere nihil potest: si autem generandi et
faciendi potens est, habet ergo consilium et propterea deus sit
necesse est, mec alio nomine appellari potest еа uis, in qua
inest et prouidentia exeogitandi et sollertia potestasque faciendi.
melius igitur Seneca omnium Stoicorum acutissimus, qui uidit
nihil aliut esse naturam quam deum. ergo inquit deum non
laudabimus, eui naturalis est uirtus? nec enim illam
didicit ex ullo. immo laudabimus. quamuis enim na-
turalis illi sit, sibi illam dedit, quoniam deus ipse
natura est. cum igitur ortum rerum tribuis naturae ас
detrahis deo, in eodem luto haesitans uersura soluis, Geta.
à quo enim fieri negas, ab eodem plane fieri mutato nomine
confiteris. sequitur ineptissima comparatio. ut faber inquit
eum quid aedifieaturus est, non ipse facit materiam,
sed utitur ea quae sit parata, fietorque item cera, sic
isti prouidentiae diuinae materiam praesto esse opor-
tuit, non quam ipsa faeeret, sed quam haberet para-
tam, immo uero non oportuit: erit enim deus minoris pote-

AUCTORES 12) frg. 122. 175] Terent. Phorm. V 2, 15s.
19] ef. pag. 132, 16.

EXPILATORES $ 21] cf. Isidor. orig. XI 1, 1. 15 s. deus —
est] ibid

BRSHPV] 1 et addidi ez p. 132,15 — habuisse] habuisse semper B
4 si] porro si В 5 est (erp. m. 2) В 9uisom.R 10 et] post Bi,
post D*, робе sic B? cogitandi H — potestatisque (i ex e m. 3)B 13 enim
om. B 14 didicit H? landauimus V! iNi naturalis S 15 illie
(s er.) H 17 h'wesitans B, hesitas ае Н; haesitas codd. Terent, wersura
soluis V, quod postulat nexus sententiarum Lactantit; nersuram soluis cett.;
uorsuram solues codd. Terent. except. uorsura G, soluis DI? gesta (ser.)B,
от. H, greta У. 18 negas] negas mundum SH 20fa& V? 21 eam В
parato V? idem Н 22 materia H 23 non quam] numquam Н
ipsa edd. (cf. pag. 132, 20), ipse C, nisi quod ex ipsa wel ipsa B?

84

85

86

8

ә

38

3

ce

40

136 Firmiani Lactanti

.

quod sapit, quod cogitat, quod mouetur. mee incipi aut fieri
aut consummari quiequam potest, nisi fuerit ratione prouisum
et quemadmodum fiat antequam est et quemadmodum constet
postquam fuerit effectum. — denique is facit aliquid qui habet
uoluntatem ad faciendum et manus ad id quod uoluit inplen-
dum. quod autem insensibile est, iners et torpidum semper
iacet; nihil inde oriri potest ubi nullus est motus uoluntarius.
nam si omne animal ratione constat, eerte nasei non potest
ex eo quod ratione praeditum non est, nec aliunde aceipi potest
id quod ibi unde petitur non est. nec tamen commoueat
aliquem quod animalia quaedam de terra nasci uidentur. haee
enim non terra per se gignit, sed spiritus dei, sine quo nihil
gignitur. non ergo deus ex materia, quia sensu praeditum
ex insensibili, sapiens ex bruto, inpatibile de patibili, expers
eorporis de eorporali numquam potest oriri, sed materia potius
ex deo est. quidquid est enim solido et contrectabili corpore,
accipit externam uim; quod accipit uim, dissolubile est; quod
dissoluitur, interibit; quod interit, ortum sit necesse est; quod
ortum est, habuit fontem unde oreretur id est factorem ali-
quem sentientem prouidum peritumque faciendi, is est pro-
fecto nec ullus alius quam deus. qui quoniam sensu ratione
prouidentia potestate uirtute praeditus est, et animantia et

B(G)RS(—4)HPV] 1 wut feries aut P — 2 ratione» (m er) Y 3 et
quemadmodum fiat antequam est om. В! (in sup. mg. add. В) ОР Act
postquam R, postquam P? his RS in his facit antigua pars codicis 8
primum deficit (fol. 88b) 8 constat] non constat B, idem in G fuisse
spatio indicatur ‘now R? 10 id om. В 11 uideantur H 12 terra]
terra ea Н же] se non V!, non del. У 18 quia] чий ea (corr. m. 2) Н
praeditue (m er., s m. 2) В, praeditum (sic corr. m. 2) Н, praeditus Р
in [praed](itum ex in) desinit codicis @ pag. 27 (134), sequitur pag.28 (133),
euius in uerss. 23—31 pauca legebantur 14 sensibili B sapiens] sapit
non B patibile V 16 enim est V contrectabile А", contractabili P
17 ех!!! егип (2 wel 3 litt. er.) Н о accipituim dis- om. Р — dissoluibile RF
18 dissolui И interibit] interit edd. interit ortum] interitumm Р
quod ortum est om. P 19 habuit] habuit utique Æ — oriretur (1 ex
e R!P2) RPF, oreretur (corr. m. 2) H 20 faciendi is] faciendis В, fa-
eiendivs V? profectio (erp.m.2) Р 22 prudentia B, pres «dentia (ош eras,
et u s. L m, 2) V, prouidentiam P pr. et] at enim R et animantia om. Р

47

48

49

50

51

138 Firmiani Lactanti

superius illut adsumpsit, tamquam probatione поп indigeret,
eum id multo esset ineertius quam illud propter quod adsump-
tam est. si non est inquit a deo faeta materia, nec
mundus a deo faetus est. ex falso maluit eolligere quod
est falsum quam ex uero quod uerum, et eum debeant incerta
de certis probari, hie probationem sumpsit ex incerto ad ener-
temlum quod erat certum. nam diuina prouidentia effectum
esse mundum, ut taeeam de Trismegisto qui hoe praedieat,
taceam de carminibus Sibyllarum quae idem nuntiant, taceam
de prophetis qui opus mundi et opifieium dei uno spiritu et
рагі посе testantur, etiam inter philosophos paene uniuersos
conuenit; id enim Pythagorei Stoici Peripatetici, quae sunt
principales omnium disciplinae. ^ denique a primis illis septem
sapientibus ad Soeraten usque ae Platonem pro confesso et in-
dubitato habitum est, donee unus multis post saeculis extitit.
delirus Epieurus, qui auderet negare id quod est euidentissimum,
studio scilicet inueniendi noua, ut nomine suo constitueret
disciplinam. et quia nihil noui potuit reperire, ut tamen
dissentire a ceteris uideretur, netera uoluit euertere; in quo
illum eireumlatrantes philosophi omnes coarguerunt. certius
est igitur mundum prouidentia instructum «quam materiam
prouidentia conglobatam. ^ quare non oportuit putare idcirco
non esse mundum diuina prouidentia faetum, quia materia

AUCTORES 3]cf.pag.132,21. $ 48—50 (Epicurus)] cf. ad frg.368
(pag. 247, 27). 8 Trismegisto) cf. fragmenta ap. Stob. ecl. I 5, 16. 20.
9 Sibyllarum] cf. frg. I. II (pag. 3. 5 Friedl.) et passim.

BRHPV] 1 probationem B non om. Р 6 Wuertendum ВЗ 7 erat]
est B В ut taceam om. P trismegesto B qui er quo V 8 sylla-
barum V 10 prophestis (e er.) P artificium P et] ac B 12 com-
nenit В!, corr. B? id enim om, P pythagores Вэ, pythagorici Н
perypathetici V et quae R, qui P 13 principales P? 14 ad] a HV
socratem B, sorrate« (п? er.) V ae R, et ad B, ad НРУ platonem H*
confessi P!, corr. РЗ — et| nee В 15 saeculi P - existitit sie V 16 de-
lirans В quia u«deret (i er) H nudiret B'!P'V!, corr. PP?V?. ne-
gares (t er) B 17 et я! nomini B!, corr. B? construeret V
20 certum Н 21 materia В 22 pronidentiam, B? 23 prouidentia —
diuinitus] prouidentia sit effecta» (n er u m. 2, в er.) sciendum itaque
(s. L m. 2) etiam materiam factam esse diuinitus Æ

10

58

59
60

61

62

63

64

140 Firmiani Lactanti

est, natura extitisse, cum ego ipsam maturam deum esse con-
tendam. nec enim potest facere mirabilia id est maxima
ratione constantia nisi qui habet mentem prouidentiam pote-
statem. ita fiet ut deus fecerit omnia nec quiequam esse
possit omnino quod non originem a deo traxerit. at idem
quotiens Epieureus est ас non uult a deo factum esse mundum,
quaerere solet quibus manibus, quibus machinis, quibus necti-
bus, qua molitione tantum hoe opus fecerit. uideres fortasse,
si eo tempore potuisses esse quo fecit. sed пе perspiceret
homo dei opera, noluit eum inducere in hune mundum nisi
perfectis omnibus. sed ne induci quidem poterat: quomodo
enim subsisteret, cum fabricaretur desuper eaelum, terra subter
fundaretur, cum fortasse umida uel nimiis rigoribus torporata
concrescerent uel igneis ealoribus incocta et solidata duresce-
rent? aut quomodo uiueret nondum sole instituto nec frugibus
&ut animalibus natis? itaque necesse fuit hominem postremo
fieri, eum iam mundo ceterisque rebus manus summa esset,
inposita. denique sanctae litterae docent hominem fuisse
ultimum dei opus et sie inductum esse in hune mundum
quasi in domum iam paratam et instructam; illius enim eausa
faeta sunt omnia. idem etiam poetae fatentur. Ouidius per-
fecto iam mundo et uniuersis animalibus figuratis hoc addidit:

sanctius his animal mentisque capacius altae
derat adhue et quod dominari in cetera posset,
natus homo est.

AUCTORES 7] Cic. de nat. deor. 18,198. 23 ss.) Met. I 7658.

B(G)RHPV] 1 ёі (exp.m.3) B naturam BG tum В ergo BGH“
4 ne RP poterit esse С 5 in omnino desinit codicis б pag. 29 (78),
sequitur pag. 30 (77), cuius in uers. 31 paucae litterae legebantur — B'mio-
litione R? hoe tantum R, id tantum hoe Н uidere B, videret H,
nideres (exp. m. 2) V fortasse] fortasse potuisses (s m.3) B — 9 po-
tuisset H quo] quos (d er.) deus Н, quos (der) V 10 operi (7m. 2) В
modum Y! 12 eum] quae B terraque B subter P? 13 bumida B?
nimis ВНУ !, corr. BUY? an frigoribus? ef.c.9,8 torporata Parrhasius,
cf. Buenemannum, corporata C 14 vomerescerent B? solida P — duresce-
ret B, durent Н 15 solo В 19e«t(ser) В ductum Н 21 obidius Н!
profecto P 23 sanet?us V? hio Н mentique B capatius P, capacris Р
alta -ed werat (— ete s, 2. т. 2) У 24 derat РУХ, deerat BR, dederat М

69

10

71

142 Firmiani Lactanti

saeptum tenetur, quominus soluto ac libero sensu eernat omnia.
sciat igitur quam inepte faciat qui res inenarrabiles quaerat,
hoe est enim modum condicionis suae transgredi nec intelle-
gere quousque homini liceat accedere. denique eum aperiret
homini ueritatem deus, ea sola scire nos uoluit quae interfuit
hominem scire ad uitam consequendam, quae uero ad curio-
sam et profanam eupiditatem pertinebant, reticuit, ut areana
essent. quid ergo quaeris quae nec potes scire nec si scias,
beatior fies? perfecta est in homine sapientia, si et deum
esse unum et ab ipso faeta esse uniuersa cognoscak

9. Nune quoniam refutauimus eos qui de mundo et de fac-
tore eius deo aliter sentiunt. quam ueritas habet, ad diuinam
mundi fabricam reuertamur, de qua in arcanis religionis sanctae
litteris traditur. fecit igitur deus primum omnium caelum
et in sublime suspendit, quod esset sedes ipsius dei conditoris,
deinde terram fundauit ae subdidit caelo, quam homo cum
ceteris animalium generibus ineoleret. eam uoluit umore eir-
cumfui et contineri. suum uero habitaculum -distinxit claris
luminibus et inpleuit, sole scilicet et lunae orbe fulgenti et
astrorum micantium splendentibus signis adornauit. tenebras
autem, quod est his contrarium, constituit in terra; nihil enim
per se continet luminis, nisi accipiat e caelo; in quo posuit lu-
cem perennem et superos et uitam perpetuam, et contra in
terra tenebras et inferos et mortem. tanto enim haee ab
illis superioribus distant, quantum mala a bonis et uitia a uir-
tutibus. ipsius quoque terrae binas partes contrarias inter

EPITOME 14—20] e. 22, 2 caelumque — adornasset,
EXPILATORES 18—20) Isidor. orig. XIII 4, 1

B(G)RHPV] 1 septum BH 2 supra quaeret (sic) add. querit m, post, R
3 mundum er modum H? 6 alt. ad] ad se (erp. m. 2) V 7 arcanuen №
8 scies B 9 fias V, fort. recte 11 num B 14 ominium Н 15 subli-
mes (exp, т.1?) Р 16 fundauit terram P 19 seilicet sol (sic) P 20 mi-
canti, V? а Tenebras incipit codicis G pag. 31 (113) paene tota lecta
21 his quod est V his est Н terram G 22 nisi om. G st (aer) P
23 superos B? superos et uitam] super uitam G еб (ante uitam) om. P
et (ante contra) er B, om. Н 24 tantum Н 25 quanto BG pr “н,

от. сей, ай а om BGPV 26 [ipsi] G terres (as er, es. lm 22V

1

1

1

1

1

мю

3

4

5

6

=

144 Firmiani Lactanti

ac uolubiles, quos uocamus annos, alterna per uices successione
conticiant. dies, quem primus oriens subministrat, dei sit ne-
cesse est, ut omnia quaeeumque meliora sunt, nox autem,
quam occidens extremus inducit, eius scilicet quem dei esse
aemulum diximus. quae duo etiam in hoc praescius futurorum
deus fecit, ut ex his et uerae religionis et falsarum supersti-
tionum imago quaedam ostenderetur. nam sieut sol, qui ori-
tar in diem, lieet sit unus, unde solem esse appellatum
Cicero uult uideri, quod obseuratis sideribus solus ap-
pareat, tamen quia uerum ae perfectae plenitudinis lumen
est et calore potentissimo et fulgore clarissimo inlustrat omnia,
ita in deo, lieet sit unus, et maiestas et uirtus et claritudo
perfecta est. nox autem, quam prauo illi antitheo dieimus
adtributam, eius ipsius multas et narias religiones per simili-
tudinem monstrat. ^ quamuis enim stellae innumerabiles mi-
eare ae radiare uideantur, tamen quia non sunt plena et so-
lida lumina, nec caloris praeferunt quiequam nee tenebras
multitudine sua nincunt. duo igitur illa principalia inueniun-
tur, quae diuersam et contrariam sibi habent potestatem, calor
et umor, quae mirabiliter deus ad sustentanda et gignenda
omnia excogitauit. nam eum uirtus dei sit in calore et igni,
nisi ardorem uimque eius admixta umoris ae frigoris materia
temperasset, nec nasci quicquam nee cohaerere potuisset, quin
statim conflagratione interiret quidquid esse coepisset. unde

5 diximus] ef, $5 (IL 8, 4). AUCTORES 8] de nat. deor, II 27, 68.

EXPILATORES 8 s.] Isidor. orig. Ш 71, 1; de nat. rer, XXIV 1

(ex Lact, ut nid., non ex Cic, cf. Cic. "sol dictus', Lact. ‘solem . . appellatum",
Isid. ‘sol appellatus").

B(G)RPHPV] 2 perficiant Н primum: B’, primum Æ 5 quae duo]
quando B 6 iis edd. religiones B falsorum .B!, corr. ВУ 8 sit Bit
9 uideri] uidelicet Hewmannus malim (cunctis) sideribus ex utroque loco
Jsidori, wiz (omnibus) ez Cic. 10 lumen] nomen Р 11 potissimo PV
inlustrat (in add. m. 2) V 12 una P et claritudo (et ela add. m. 2) V
13 an diximus ? 14 in mó] desinit codicis G pag. 32 (111), se-
quitur pag. 33 (118), cuius in uerss. 1. 2 pauca legebantur 15 demon-
strat BP, imo[nst)runt G 16 et] ac ВР 17 quicquam preferunt P
praefecerunt V? nec om. B 20 humor B?, sic saepius et om. H
22 admixtam B materiam Н 23 coherere P? potuissent Y 24 con-
fraglatione H, conflagratione V?

24

146 Firmiani Lactanti

animae in ealore: quod ex auium fetibus datur scire, quos.
crassi umoris plenos nisi opifex calor fouerit, nec umor potest
corporari nec corpus animari. exulibus quoque igni et aqua
interdiei solebat: adhue enim nefas uidebatur quamuis malos,
tamen homines supplicio capitis adficere. interdicto igitur —
usu earum rerum quibus uita hominum constat perinde habe-
batur, ac si esset qui eam sententiam exceperat morte multa-
ius. adeo duo ista elementa prima sunt habita, ut nec ortum
hominis nee uitam sine his crediderint posse constare. horum
alterum nobis commune eum ceteris animalibus est, alterum.
soli homini datum. nos enim quoniam caeleste atque inmor-

- tale animal sumus, igni utimur, qui nobis in argumentum in-

26

2

-

~

mortalitatis est datus, quoniam ignis e caelo est; euius natura
quia mobilis est et sursum nititur, uitae continet rationem.
cetera uero animalia quoniam sunt tota mortalia, tantummodo
aqua utuntur, quod est elementum corporale atque terrenum,
euius matura quia mobilis est ae deorsum uergens, figuram
mortis ostendit. ideo peeudes neque in caelum suspiciunt ne-
que religionem sentiunt, quoniam ab his usus ignis alienus
est. unde autem uel quomodo deus haee duo principalia,
ignem et aquam, uel accenderit uel eliquauerit, solus potest
scire qui fecit,

10. Consummato igitur mundo animalia uarii generis, dissi-
milibus formis, et magna et minora uti fierent imperauit. et
faeta sunt bina id est diuersi sexus singula, ex quorum fetibus

EPITOME 923—147, 1] c. 22, 2 terram — animalibus.

B(G)R"HPV] 1 in calore] incolare Н calore[m] Œ quos] quod BP,
qué[d] G 2 umores P, humoris V? —fouerit H? 3 corporari, V*
ignis В 5 tamen om. P adfligere BP, ad(f]ligere[m] @ 6 pro usu.
earum rerum Aoc [suarum rerum] G B adio BY, adeos P, ado Y
sünt prima В 9 crediderint (alt. i ras. ez u) V 10 animantibus B
est et H 13 in est datus desinit codicis G pag. 34 (117) 14 quia]
quoniam Н sursum (о m.3)B 16 quod elementum est utuntur cor-
porále B 17 immobilis (n m. 3) B, mollis P 18 suscipiunt -p'as
19 ab om. H his] an iis? 20 quomodo deus] quomod sic H prin-
eipalia P? 21 liquauerit P 23 consumpto P пагііз (s ez i m. 12) В
24 ut BR

1

1

-

2

0

m

148 Firmiani Lactanti

uaticinio tradita in sacrario dei continebantur, ea de fabulis
et obscura opinione collecta et deprauata, ut ueritas a uulgo
solet uariis sermonibus dissipata corrumpi nullo non addente
aliquid ad id quod audierat, carminibus suis conprehenderunt. et
hoe quidem inepte, quod tam mirabile tamque diuinum opifi-
eium homini dederunt. quid enim opus fuit hominem de
luto fingi, eum posset eadem ratione generari qua ipse Pro-
metheus ex Iapeto natus est? qui si fuit homo, generare ho-
minem potuit, faeere non potuit: de diis autem illum поп
fuisse poena eius in Caueaso monte declarat. sed neque
patrem eius Iapetum patruumque Titana quisquam deos nuncu-
pauit, quia regni sublimitas penes Saturnum solum fuit, per
quam diuinos honores eum omnibus suis posteris consecutus
est. multis argumentis hoe figmentum poetarum coargui potest,
faetum esse diluuium ad perdendam tollendamque ex orbe
terrae malitiam constat inter omnes. id enim et philosophi
et poetae scriptoresque rerum antiquarum loeuntur in eoque
uel maxime eum prophetarum sermone consentiunt, si ergo
cataclysmus ideo factus est, ut malitia quae per nimiam mul-
titudinem increuerat perderetur, quomodo fictor hominis Pro-
metheus fuit, cuius filium Deucalionem idem ipsi ob iustitiam
solum dicunt esse seruatum? quomodo unus gradus ef una
progenies orbem terrae tam celeriter potuit hominibus inplere?
sed uidelicet hoe quoque sie corruperunt ut illut superius,
cum ignorarent et quo tempore cataclysmus sit faetus in terra

B(G)R°HPV] 1 en de] eedem BP 2aom. В 3 corrupit (ezp.m. 22)

sic P 4 aliquit ad id quod audierunt B, id om, cett. comprehenderent
(corr.m.3) V 5 enepte P opificium B 6 fuit] est V 7 posse Р?
8 ex-I-apeto Y 11 eius] ipsius -I'A-petum P —patrumque H,
patruum P titanam B, titanum Н 13 quem H а Suis incipit ca-
dicis G pag. 35 (76), cuius in uersu 1 perpaucae litterae legebantur 15 ай
perdendam — terrae] ad perdendam de terra B', ad ‘tollendam’ perden-
Чаш. ex orbe de (sed de linea del.) terra B? — perdendum P 16 con-
stet V! homines B id enim et BR, id enim Н, quidam enim Р
idem enim et V edd., sed ad id enim ef. pag. 228, 12 17 loquuntur HP
18 ue] om. РУ 19 cathaclismus R, sie etiam 25, cateclysmus У mali-
tium Н 21 deuchalionem R 23 tam] quam Р 24 quosque (d er) Н
25 terrà B

“==

diuin, inst. lib, IE 10, 149

et quis ob iustitiam meruerit genere humano pereunte seruari
etquomodo aut eum quibus seruatus sit: quae omnia prophe-
ticas litterae docent. apparet ergo esse falsum quod de opi-
ficio Promethei narrant. uerum quia poetas dixeram non 12

5 omnino mentiri solere, sed figuris inuoluere et obseurare quae +
dicant, non dico esse mentitos, sed primum omnium Promethea
simulaerum hominis formasse de molli ac pingui luto ab eo-
que primo natam esse artem statuas et simulaera fingendi,
siquidem louis temporibus fuit, quibus primum templa eon-

so stitui et noui deorum cultus esse coeperunt. sie ueritas fu- 13
cata mendacio est et illut qnod a deo faetum ferebatur, ho-
mini, qui opus diuinum imitatus est, coepit adseribi. ceterum
fictio ueri ac uiui hominis e limo dei est, quod Hermes 14
quoque tradit, qui non tantum hominem ad imaginem dei

15 factum esse dixit a deo, sed etiam illut explanare temptauit,
quam subtili ratione singula quaeque in corpore hominis mem-
bra formauerit, eum eornm nihil sit quod non tantundem ad
usus necessitatem quantum ad pulchritudinem ualeat. id 15
mero etiam Stoici cum de prouidentia disserunt, facere conan-

2 tur et seeutus eos Tullius pluribus quidem locis, sed tamen
materiam tam eopiosam et uberem strictim contingit. quam

4 dixeram] I 11, 17—86; 19, 5. EPITOME 3—12) с. 20, 12 s.

AUCTORES 14s.) Poemand.c.1,12 (pag, 6, 3Parth.). 15—18] ibid.
с. Б, бз. (pag, 44, 1055). 20] eos locos esse in IV. de re publica libro,
in L de legg, (0.9), in II. de nat. deor. (0.54 ss.) Lact, dicit de opif. dei c.1,12s.

EXPILATORES 6—8] Isidor. orig. VIII 11, 8.

— J(G)R?HPV] 1 meruerit] uoluerit B generis V seruari] saluari Y
8 opificio] opificio idem B 4 poetas (as add. m.2) P dixerant P, dixerái V?
6 primo omnium prometheo Н 7 simulaerü hominis V? ^ formasso s;
fie. sed) de R 8 status? P? еі] sed P 9 a [F]uit quibus incipit
codicis G pag, 36 (75) paene tota lecta ct primum H constituit. Р
10 etus (u s. l. m.3) B бараа PV — Iletom.B 18 «шой?
ex eiusmodi B? est in mg. V? 14 quodque Н tradidit RH imagi-
nem dei ++. (est er.), sequuntur uerba quod hermes usque ad imaginem
repetita, sed del. m. 2, tum ++ (dr er.) fictum Ge (e in ras. m. 2) dixit V
15 factus P', corr. P?, fictum Y 16 quoque PV 19 stoici (stoi in ras,
ets Lm.1?) P disserunt] disputant disserunt R 20 plurimis IT
21 contigit HP quam] qua G

16

20

150 Firmiani Lactanti

ego nune idcirco praetereo, quia nuper proprium de ea re
librum ad Demetrianem auditorem meum seripsi. illut hoe
loco praeterire non possum quod errantes quidam philosophi
aiunt, homines ceteraque animalia sine ullo artifice orta esse
de terra. unde illud est Vergilianum

uirumque
terrea progenies duris eaput extulit aruis.

et ii maxime in ea fuere sententia qui esse prouidentiam negant:
nam Stoici animantium fabrieam diuinae sollertiae tribuunt.
Aristoteles autem labore se ac molestia liberauit dicens semper
fuisse mundum: itaque et humanum genus et cetera
quae in eo sunt initium non habere, sed fuisse semper
ac semper fore. sed cum uideamus singula quaeque animalia
quae ante non fuerint esse incipere et esse desinere, necesse
est totum genus aliquando esse eoepisse et aliquando desiturum
esse, quia coepit. omnia enim tribus temporibus contineri
necesse est, praeterito praesenti futuro. praeteriti est origo,
praesentis substantia, futuri dissolutio. quae omnia in singu-
lis hominibus apparent: et ineipimus enim, eum náseimur, et
sumus, eum niuimus, et desinimus, cum interimus, unde
etiam tres Pareas esse uoluerunt, unam quae uitam hominis
ordiatur, alteram quae contexat, tertiam quae rumpat ae finiat,

AUCTORES 65.] Georg. П 3405. 10 s] cf. de caelo 1 10 (Cic,
Acad. П 38, 119; Tuso. I 28, 70)

EXPILATORES $ 20] Isidor. orig. VILL 11, 93.

B(G)R"HPV] 2 wd P? "meum B 8 filosofi quidam BG 4 arti-
fii] G 5 de terraom. Œ illades B!, illudes® B? — uirgilianum est Y
uerginianum R 6 virumque om. V 7 terrea V, terrae P, cf. orta esse
de terra 4; ferrea ВЕН, [fe]rrea G; ferrea codd, Verg. et Seruius, terrea
in Medic. correct, Bentleius 8 ii edd., hi ВЕН, [hii] G, hii P son-
tententia Πprouidentia @ 10 aristotiles R, arestoteles P, hae scripturae
frequentes in codd. excepto B se labore BG 11 in fuisse desinit co-
dicis G pag. 36 (75) — pr.et om. В 13 sed cum] ac B!, del. ct sod eum
s. 1. corr. Н? uidemus В 14 fuerunt (-FR) BR desinere B?!
15 aliquando esse — quia in ғаз, P desiturum] desinit utrumque P 16 coe-
perit. edd. 19 et (ante incipimus) om. BP 21 parcas s. l in partes
corr. m. 2, tum parcas 5.1, restituit m 2 УИ unaunquee (a er) V ций
(~m.2)V 22 contexrat (s er.) N

w

n

e

>

a

152 Firmiani Lactanti

11. Aiunt certis conuersionibus caeli et astrorum motibus
maturitatem quandam extitisse animalium serendorum, itaque
terram nouam semen genitale retinentem follienlos ex se quos-
dam in uterorum similitudinem protulisse — de quibus Lucretius:

erescebant uteri terram radieibus apti —

eosque eum maturuissent, natura cogente ruptos animalia tenera
profudisse. ^ deinde terram ipsam umore quodam qui esset
laeti similis exuberasse eoque alimento animantes esse nutritas.
quomodo igitur uim frigoris uel ealoris ferre aut uitare potue-
runt aut omnino nasci, eum sol exureret, frigus adstringeret?
‘non erant' inquiunt ‘in principio mundi nee hiemps nee aestas,
sed perpetua temperies et uer aequabile. cur ergo nihil ho-
rum fieri etiamnune uidemus? 'quia semel fieri necessarium
fuit ut animalia nascerentur; postquam uero esse coeperunt,
concessa his facultate generandi et terra parere desiit et tem-
poris condicio mutata est” о quam facile est redarguere
mendaeia! primum, quod nihil potest esse in hoc mundo,
quod non sic permaneat ut eoepit. nec enim sol et luna eb
astra tune non erant aut eum essent, meatus non habebant
ac non diuina moderatio, quae cursus eorum temperat et gu-
bernat, enm ipsis simul coeperat. deinde, quod si ita sit ut
dieunt, esse prouidentiam necesse est, et in id ipsum incidunt
quod maxime fugiunt. nondum enim natis animalibus aliquis
utique prouidit ut nascerentur, ne orbis terrae desertus atque
ineultus horreret. ut autem de terra sine officio parentum

AUCTORES 1s] Aiunt — serendorum] ef. Cic. de legg. I 8, 24,
2—8; 25—153, 4] cf. Lucr. V 783—820. 5] ibid. 808, — 115] ef. ibid,
806. 8185. 13—10] ef, ibid. 793—796. 826—836.

BR+HPV] 1 ceteris conuersationibus B 4 similitudine F 5 ter-

' ram. Y cum codd. Luer., terrae (t im ras. В?) BH, terre R, torva. Р

6 maturassent R, maturissent Н — temera Н 8 lacte H 9 caloris nel
frigoris R wel] aut Æ uel calorisom. Р — ferre (a er.) В 11 erat RH,
fort. recte im principio Y nec (ante hiemps) om. HV, fort. recte,
hiems Н nec] aut Н 12 sed om. P uir P 13 semel] semel aiunt B
15is H, hiis Р 21 coeperat P, coeperit cett, 22estjese RB 23 faciunt
(corr, m. 2) V enim om. В 24 ne VE

18

17

18

154 Firmiani Lactanti

tenera nata sunt, sed excreta, quod ut dicerent numquam illis
uenit in mentem. omnis igitur illa ratio inpossibilis et uana
est, si tamen ratio diei potest qua id agitur, ut nulla sit ratio.
qui enim dicit omnia sua sponte esse nata nihilque diuinae
prouidentiae tribuit, hic profecto rationem поп adserit, sed
euertit. quodsi neque fieri quiequam sine ratione neque nasei
potest, apparet esse diuinam prouidentiam, euius est proprium
quod dieitur ratio. deus igitur rerum omnium machinator
fecit hominem. quod Cieero quamuis expers caelestinm lit-
lerarum uidit tamen, qui libro de legibus primo hoc idem
tradidit quod prophetae. cuius uerba subieci. animal hoc
prouidum sagax multiplex acutum memor plenum та-
tionis et consilii, quem uocamus hominem, praeclara
quadam condicione generatum esse a supremo deo.
solum est enim ex tot animantium generibus atque
naturis particeps rationis et cogitationis, cum cetera
sint omnia expertia. uidesne hominem quamuis longe à
ueritatis notitia remotum tamen, quoniam imaginem sapientiae
tuebatur, intellexisse non nisi а deo hominem potuisse gene-
rari? sed tamen diuinis opus est testimoniis, ne minus hu-
mana sufficiant. Sibylla hominem dei opus esse testatur:

ds póvos Earl Bede urlseng ixpárntos Ündoyuv
abras 3 ёстўр:б= tónov popoys pepórwv te —

AUCTORES 11]17,22. 22—155,1] fragmento I adiecit Friedt.
(u. 88—88); и. 23 inuenitur etiam Sibyll III 27; cf. Alexandrum in cur,
poster. ad Ш 27 et ad hos uersus (frg. II, uol. I 302).

BR*HPV] 1tenera] e terra Н ex se creata H, exeoreta P?, alt. e del. P?
2 uenit F? 3qu«a(ier) H ut om. Н 4dicit V? 7 appareret, 12
est om. Bt, post proprium s. 1. add. B? 8 quod (erp. т. 2) V omnium
om. Р 9 litterairum B 11 quod — subieci] profetis eius uerba sunt
subiecta B propheta Н 14'esse H? 15 solo P“ 19 intellexis(se) B
potuisse in mg. V? 20 sed] et H 21 sibyllam В 22 MONON P
ICT! B ӨОСВ KATICHHC Р YHAPCON Р KTICTHCARPATHTO-
TYTIAPXQN V — osmonestitheos ectistes nerateto suparchon H — 93 айт
8; isjpite codd, Sibyll. — &iarjpi:] ICTEPIZL В tirov om, Р poppis]
MOP®AIC B, ФНС Р; poco)» codd. Sibyli. МЄРОПОМ B, MEPOPQ Y;
pepóreao: (om. тї) comi. uel cum edd. quibusd. Sibyll, weröruv poppy тї
tónov re scribendum putat Struuius, opuse. I 61; ef. Volkmannum, de orac,

24 solere. sed quia i
hominis deminuta, ipse deminuit, eum
gentis mensibus posse hominem uiuere.

1 13. Deus autem postea cum uideret |
et sceleribus obpletum, statuit humanum
sed tamen ad multitudinem

2 corruptis omnibus singulare iustitia su
cum seseentorum esset annorum, fab
praeceperat deus, in qua ipse cum coni
tidemque nuribus reseruatus est, eum

3 altissimos operuisset. deinde orbe si
tiam prioris saeculi deus, ne rursus longit
excogitandorum malorum, paulatim per sj
minuit hominis aetatem atque in centum

4 tam conlocauit, quam transgredi non lice
egressus esset ex arca, sicuti sanctae lil

EPITOME 22—24] c. 22, 5.

BR*HPV] 1 cur— ait enim] АЙ ёйїй (exp
wacuos reliquit m. 1, uerba cum (sic) putarentur
putarent P annis B (i.e. B) P 2 annos B!,
4 lunae BH 5 est ante perspicue, om. post fal

, recte milesimum РИ transgressum Y, in ras
centesimum annum Н 9 actores BR C et XX
peruenire RP 11 diminuta B otom. B +

— — —

ела дна афа m

10

11

12

174 Firmiani Lactanti

qui propterea hominem rigidum figurauit, ut sciamus nos ad
superna et caelestia prouocari. tertio, quod spiritus qui
praesunt ipsis religionibus condemnati et abiecti a deo per terram.
uolutentur; qui non lantum nihil praestare cultoribus suis pos-
sint, quoniam rerum potestas penes unum est, uerum etiam
mortiferis eos inlecebris et erroribus perdant, quoniam hoc illis
cottidianum sit opus, tenebras hominibus obducere, ne quaeratur
ab iis uerus deus. non igitur colendi sunt, quia sententiae
dei subiacent. est enim piaeulum maximum addicere se pote-
stati eorum quibus, si iustitiam sequare, potentior esse possis
et eos adiuratione diuini nominis expellere ae fugare. quodsi
apparet religiones istas tot modis esse uanas quibus docui,
manifestum est eos qui uel mortuis supplieant uel terram
uenerantur uel spiritibus inpuris animas suas mancipant, ratio-
nem hominum non tenere eosque inpietatis ae sceleris sui sup-
plicia pensuros, qui rebelles aduersus parentem generis humani
deum susceptis inexpiabilibus saeris fas omne uiolanerint.

18. Quieumque igitur saeramentum hominis tueri rationem-
que naturae suae nititur obtinere, ipse se ab humo suscitet et
erecta mente oculos suos tendat in caelum. non sub pedibus
deum quaerat nee a uestigiis suis eruat quod adoret, quia quid-
quid homini subiacet, infra hominem sit necesse est: sed quae-
rat in sublimi, quaerat in summo, quia nihil potest esse homine
maius nisi quod fuerit supra hominem. deus autem maior
est homine: supra ergo, non infra est nee in ima potius, sed in

EPITOME 2—10] с. 25, 1 uel quod spiritus — uelis. — 11—17] ef.
с. 25, 1.

BRHPV] 2 et ad caelestia R ante spiritus rasura, fort. 808 er. Y
8 sunt B 4 possunt BPV 6 mortiferas Pt, corr. P* 7 sit] est B
omnibus P 8ай Н iis ser. his BRHV, hiis P quia] quoniam В
13 est B? М uel om. B inpuris] inmundis B, inportunis H manci-
pantes B ratione Н 15 teneri, sed i ras. ex e Н 16 rebelles (tert. е
er о) P aduersum B 17 inexplicabilibus R, inexpinbilib;; PT sa-
eri? V2? 18 qu ой. (ae er. і т, 2) V rationeque H, rationem quae P1,
alt. a del. P? 19 naturae om. В post suae s. I uitae B! se om. R
еб B® 20 sup pedibus Р 21 erigat Н 22 intra HP hominem]
homines V — 23 sü«««mo ex sublimo V 24 maius] melius BY corr. Bt
maior] si maior B, maius PV 25 in utroque loco om. P

25

m

=

A

=

=

pa

184 Firmiani Lactanti

4. Recte igitur Zenon ac Stoici opinationem repudiarunt,
opinari enim te scire quod nescias non est sapientis, sed teme-
rarii potius. ac-stulti. ergo si neque sciri quicquam potest,
ut Socrates docuit, neque opinari oportet, ut Zenon, tota philo-
sophia sublata est. quid quod non tantum ab his duobns
euertitur qui philosophiae principes fuerunt, sed ab omnibus,
ut iam uideatur iam pridem suis armis esse confecta? in
multas sectas philosophia diuisa est et omnes naria sentiunt.
in qua ponimus ueritatem? їп omnibus certe поп potest.
designemus quamlibet: nempe in ceteris omnibus sapientia non
erit. transeamus ad singulas: eodem modo quidquid uni dabi-
mus, ceteris auferemus. una quaeque enim secta omnes alias
euertit, ut se suaque confirmet, nec ulli alteri sapere concedit,
ne se desipere fateatur: sed sieut alias tollit, sic ipsa quoque
ab aliis omnibus tollitur. nihilominus enim philosophi sunt
qui eam stultitiae accusant. quamcumque laudauerisu eramque
dixeris, a philosophis uituperatur ut falsa. eredemusne igitur
uni se suamque doetrinam laudanti an multis unius alterius
ignorantiam eulpantibus? reetius sit necesse est quod plurimi
sentiunt quam quod unus. nemo enim de se potest recte
indicare: quod nobilis poeta testatur:

EPITOME 1—5| с. 26, 5s. 6 philosophiae principes] e, 26, L
7—15] c. 27. 1. 4.

BR*(—14) R(a 14) HPV] 1 zenon H, zeno cett, 2 sapientia P!, corr РЗ
temerari HV Зас] acetsic.B neque nesciri H 4 zenon B, zeno cett.
5 tanta В 6 postsed s Let H 7 utiam) ut iam ot B, ut P «uideatur
(к? ег) В imm om.R,recte? ut eam uideamus iam pridem suis armis esse
confectam Volkmannus, obseru. misc. 1872 pag.13 8 отпа Я Y po-
nemus fe exi) P? in] et Р", corr. РЗ 10 in] et P!, corr, P^ 11 sin-
gula Si Н dauimus B 12 omnis RV! ald)as B, alias ex alio Pit
14 in sed sieut desinit RP (fol, 59%), ab alias denuo incipit R (fol. 009);
de eis quae in fol. 59% subseripsit is quí codicem suppleuerat recentiorem
partem ЕР significatam inserens, cf. Prolegomena alio P*, corr. m. 17?
16 eam (e im ras. ex eti? m. 2) У stultiae В 17 eredamusne ZZ, cre-
damne P 18 laudant Н ап) ac B, in H 20 enim eicit Volkmannus,
obseru, mise, 1872 pag. 13 Peete Potest (corr. m. 2) V 21 ivüdyicare B
nobis BV), ras. et в, l corr. V? — nobilis poeta testatur] nobiles poetae
батегин H

188 Firmiani Lactanti

5 quomodo errauerit dicam, Academici eontra physicos ex rebus
obscuris argumentati sunt nullam esse scientiam et exemplis
paucorum rerum inconprehensibilium contenti amplexi sunt
ignorantiam, tamquam scientiam totam sustulissent, quia in

6 parte sustulerant. physici eontra ex iis quae aperta sunt ar-
gumentum trahebant (omnia) sciri posse contentique perspicuis
retinebant scientiam, tamquam totam defendissent, quia ex parte
defenderant. ita neque hi elara neque illi obseura uiderunt,
sed utrique dum solam scientiam consertis manibus uel reti-
nent uel eripiunt, non uiderunt in medio constitutam forem,

7 quae illos ad sapientiam transmitteret. uerum Arcesilas igno-

rantiae magister eum Zenoni obtrectaret principi Stoieorum, ut

totam philosophiam euerteret, auetore Socrate suscepit hane
sententiam, ut adfirmaret sciri nihil posse. itaque eoarguit
existimationem philosophorum, qui putassent ingeniis suis erm-
tam esse atque inuentam ueritatem. uidelieet quia mortalis
fuerat illa sapientia paueisque ante temporibus instituta ad
summum iam inerementum peruenerat, ut iam necessario eonse-
neseeret ae periret, extitit repente Academia tamquam senectus

э philosophiae, quae illam conficeret 1am deflorescentem, recte-
que Arcesilas uidit adrogantes uel potius stultos esse qui

10 putent scientiam ueritatis coniectura posse conprehendi. sed
tamen falsa dicentem redarguere non potest nisi qui scierit
ante quid uerum sit. quod Arcesilas ueritate. non cognita facere
eonatus introduxit genus philosophiae asystatum, quod latine

oo

EPITOME 1—11] c. 27, 1 at — labat.

BRHPV] 1 errauerunt Н ex ez & Р 2 esse ow. H et om. H
З et inconpraehensilium (a del. m.3)B 5 partes 2 sustulerunt B
lis R, his cett. 8 omnia sciri edd, cf. $ 1. 20; sciri C, nisi quod
scire Bi, corr. B3 7 «scientiam B 8 defenderunt B itaque R
hii P 9 utrique B, utrimque Н consectis Ve 10 forem 7°,
s.l. 1 рома add, V?, fore cett.; constitutum pontem qui солї. $4 Folk-
mannus, obseru. miscell. 1572, pag.13 18 auctorem B 14 uihil sciri B
posset V 15 aestimationem B erutam] seruatam H 16 ueritatem B?
mesortalis (ai er) Н 18 ut B? iam] etiam Н necessaria Н 19 se
pectus H? 20 recte H 21 stultos se Vi, supra se add, Y esse W3
22 putant НР cölpraehendi B, comprehendi А2 24 quod] ut H
25 aseystatum ox ausustutum wt wid, BP, hoderazov edd., sed cf. $ 13 asystati

10

E

192 Firmiani Lactanti

sententiis iudieemus. cum uero discendae sapientiae causa
veniamus, qui possumus iudieare qui nondum sapere coeperi-
mus, maxime eum praesto adsit Academicus, qui nos pallio
retrahat ac uetet cuiquam credere nec tamen ipse adferat quod
sequamur?

8, Quid ergo superest nisi ut omissis litigatoribus furiosis
ac pertinacibus ueniamus ad iudicem, illum seilicet datorem
simplicis et quietae sapientiae, quae non tantum formare nos
et inducere in uiam possit, uerum etiam de eontrouersiis istorum
ferre- sententiam? haec nos docet quod sit hominis uerum
ae summum bonum. de quo priusquam dicere ineipiam, illae
omnes sententiae refellendae sunt, ut appareat neminem illo-
rum fuisse sapientem.

Cum de officio hominis agatur, oportet summum summi
animalis bonum in eo constitui, quod commune cum ceteris
animalibus esse hon possit. sed ut feris dentes, armentis
cornua, uolueribus pinnae propria sunt, sic homini aliquid suum
debet adscribi sine quo rationem suae condicionis amittat,
паш quod uiuendi aut generandi causa datum est omnibus,
est quidem bonum naturale, summum tamen non est, nisi
quod est uni euique generi proprium. sapiens ergo non fuit

EPITOME 14—16] o. 28, 1 cum de— pertineat. 21—198, 2]
c, 23, 6 (Epicurus)
AUCTORES 85] ef. ad frg. 452 Epicuri (pag. 294, 16).

B(G)RHPV] 1 iudicamus Н, iudicemur V! discendae B? 2 supra

qui add, { quomodo m. post. R, quid Y cooperimus sapere B — coepimus Р
uniet

3 adsit Academicus om. P 4 ac uetet] acuet et (corr. m. 2) V quid H
6 ut om. P omissis] obuias his В furiosis om. H 7 weniamus] manus
demus ueninmns B 8 quae C, qui edd., sed cf. ad 10 9 et] ae R con-
trouersis eorum efferre H 10 haec C, hie edd., sed cf. c. 11,8 quid И
edd, (sed cf. c. 12, 14), quid V 11 de om. Н dicere om. Н incipiam В,

incipio (corr. m. al) R, incipio HPV, recte? illa (sic corr. m3) P
l2appareant V 13 fuiswe sapientem V 14 agatur om. V, in mg. tagi-
tur V? 17 pennae (pr. e er i) А propriae Н "homini B*, homi-
nis K, Womini ( add. et ni in ras. m. 3) Р summum AM suum ali-

^ t
quid H 18 quo om. V mittam (sic corr. 3) Р - hine fere incepit codi-
cis G pag. 48 (155) ter scripta, in qua nihil agnosci poterat

10

11

12

18

14

15

16

194 Firmiaui Lactanti

summa nirium contentione depugno, ut uirtus mea pariat mihi
uoluptatem, euius expers sim necesse est, si uictus abscessero”.
ab his ergo sapere discamus, quos a peeudibus ae beluis non
sententia, sed lingua discernit? priuationem doloris summum
bonum putare non plane Peripateticorum aut Stoicorum, sed
clinicorum philosophorum est. quis enim non intellegat ab
aegrotis et in aliquo dolore positis esse hoe disputatum? quid
tam ridieulum quam id habere pro summo bono, quod medieus
possit dare? dolendum est ergo, ut fruamur bono, et quidem
grauiter ae saepe, ut sit postea non dolere jucundius. miser-
rimus est igitur qui numquam doluit, quia bono earet: quem
nos felieissimum putabamus, quia malo caruit. ab hac uani-
tate non longe afuit qui omnino nihil dolere summum bonum
dixit. nam praeter quod omne animal doloris est fugiens, quis
potest sibi hoe bonum praestare, quod nobis ut eueniat, nihil
aliut possumus quam optare? summum autem bonum non
potest effieere quemquam beatum, nisi semper fuerit in ipsius
potestate: hoe autem non uirtus homini, non doctrina, mon
labor, sed natura ipsa eunetis animantibus praestat. qui uolup-
tatem cum honestate iunxerunt, communionem hane effugere
uoluerunt, sed effecerunt repugnans bonum, quoniam qui uo-
luptati deditus est, honestate careat necesse est, qui honestati
studet, uoluptate. Peripateticorum bonum nimium multiplex et

EPITOME 12—19 (natura .. , praestat)] e, 28,4. 19—93] cf. 0.28,7.
23—195, 9] c. 28, 8.

AUCTORES 4—9] cf. ad frg. 419 Epicuri (p. 282, 22), 58] of
Cyprian, epist. LXVIII 16 (p. 765, 18): utrumne clinici an Peripatetici.

BRHPV] 1 pareat B', corr. B3 2 expres B!, ras. et s. 1, corr. BY,
exper? V? 8 discemus P 5 peripaticorum В 6 philosophorum eicit
Buenemannus 7 hoc om. R, in mg. add. V 8 quod, P? me-
dicus H? 10 dolore BR! H** (ras. corr.) V! iucundius (om 32V
11 numquam Bt 12 haee V 13 dolore BR'H! (alt, о in e corr. HY)
dorore, immg. 1 dolore У 14 praeterquam quod Heumannus e@tB qui H
15 quod] quam A ueniat B, non euenist Н 16 obtare НУ 17 beati V
ins. L P?, in mg. V 18 pr nom Р? 19 animalibus Н quo B mo-
luptatem (p ex n m. 3) V 20 ho«enestate (mi er) Н 91 sed et fene-
runt V — moluntati У 22 deditus — Peripateticorum om. R 28 bonum]
quorum bonum E multiplixet (ез. b etxece m. 32V

26

27

28

29

196 Firmiani Lactanti

discuntur ut exerceantur, exercentur autem uel ad subsidia
uitae uel ad uoluptatem uel ad gloriam. non est igitur sum-
mum bonum quod non propter se expetitur. —quid ergo inter-
est utrum scientiam summum bonum putemus ап illa ipsa,
quae scientia ex se parit id est uictum gloriam noluptatem?
quae non sunt homini propria et ideo ne summa quidem bona:
nam uoluptatis et uictus adpetentia nom homini solum, sed
etiam mutis inest. quid cupiditas gloriae? nonne in equis
deprehenditur, eum nictores exultant, uieti dolent?

tantus amor laudum, tantae est uictoria curas,
nec inmerito summus poeta experiendum esse ait,

et quis cuique dolor uicto, quae gloria palmae.

quodsi ea quae parit scientia communia sunt cum aliis ani-
malibus, non est ergo summum bonum scientia. ^ praeterea
non mediocre huius definitionis est uitium, quód scientia nude
ponitur. incipient enim beati omnes uideri qui artem aliquam
scierint, immo uero qui et res malas scierint, ut tam beatus
sit qui uenena didicerit temperare quam qui mederi. quaero
igitur ad quam rem scientia referenda sit. si ad causas rerum
naturalium, quae beatitudo mihi erit proposita, si sciero unde
Nilus oriatur uel quidquid de eaelo physiei delirant? quid quod
earum rerum non est scientia, sed opinatio, quae pro ingeniis

AUCTORES 10.12] Verg. Georg. III 112. 102.

BRHPV] 1 alt. exercosntur (a er.) H, exercentur Р3# 4 utrum]nerum B,
corr. ВЗ 5 scientia quae Н scientia] sapientiam P', m del, Р! 6 et
om. Н summae (ae er a) R? quidem om. Н 7 uoluptates Н ad-
penitentia (p в. L m. 3, ni exp. m. 1) Р 8 quid] quo id (exp. m. 9 V
Y exultent V! 10 tantae est Рае (alt. a in tantae del. P?!) cum codd, Ferg.,
tantae B! (tantaest B?) RV, tanta est H 11 nec inmerito — palmae
от. B', nec inmerito post curae et summus — palmae in mg. inf. add. В?
experiundum Н 12 et] ei V uictor Н quwe B (i.e, BY) 18 pariunt
scientiam Р sunt om. V 14 scientiam Н praeterea) praestare 77
15 uitium P? nude (a er) B, nudae H, nuda P 16 incipiunt PY“,

ras. et s. 1, corr beati omnes] beatiores P 17 malis V! т
(corr. m. 2) V 18 temporare V qui» (der) B mederi B? 19 scien-
tiam Н — 21 Nilus] nihil usui B oritur Н quidquid) quid B 221
rum! B? quae от. Р opinio V ingeniis (al. i er t m, 3) P

10

14

E

35

diuin. inst. lib, III 8. 191

uaria est? restat ut scientia bonorum ac malorum summum
bonum sit. eur ergo scientiam maluit quam ipsam sapientiam
summum bonum dicere, cum sit utriusque significatio et uis
eadem? nemo tamen usque adhue summum bonum dixit esse
sapientiam, quod melius diei potuit. nam scientia parum est
ad bonum suscipiendum malumque fugiendum, nisi accedat
et uirtus. multi enim philosophorum cum de bonis malisque
dissererent; aliter tamen quam loquebantur natura cogente ui-
xerunt, quia uirtute caruerunt. uirtus autem cum scientia
coniuneta sapientia est. superest ut eos etiam refellamus,
qui uirtutem ipsam summum bonum putauerunt, in qua opi-
nione etiam Marcus Tullius fuit: in quo multum inconsiderati
fuerunt. non enim uirtus ipsa est summum bonum, sed effec-
trix et mater est summi boni, quoniam perueniri ad illut sine
uirtute non potest. utrumque intellectu facile est. ^ quaero
enim utrumne ad praeclarum illut bonum facile perueniri pu-
tent an cum difficultate ac labore? expediant acumen suum
erroremque defendant. si fagile ad illut ae sine ullo labore
perueniri potest, summum bonum non est. quid enim nos eru-
ciemus, quid eonfieiamus enitendo diebus ac noctibus, quando-
quidem tam in promptu id quod quaerimus iacet, ut illut quilibet.
sine ulla contentione animi comprehendat? sed si commune
quoque ac mediocre quodlibet bonum non nisi labore adsequi-
mur, quoniam bonorum natura in arduo posita est, malorum
in praecipiti; summo igitur labore summum bonum adsequi

EPITOME 10—198, 12] c. 28, 9.
BRHPY] 1 uaria — ut scientia om. P scientiam Н 9 sit om, Р

3 utriusquee (t in ras. ere ? m. 3,a er) В 5 quod] quam Æ dici] dicire
(e sl. m.2)R scientiae (m er) R 7 a filosophorum (sic) usque ad
jacet (21) multa euanuerunt in В (fol. 60*), quae restituit m.3 8 dixe-
runt H 10 superest B? 11 iéputarunt (exp. m.2?) В opinione ex
opinatione H? 12 qua Н 14 eb B2P2 peruenire Vee ай illut —
facile perueniri (16) om. R 16 enim om. Р ad — bonum om, P — perueniri
(alt. i ras. exe) V 18 defendát (m. 2) V si] sed si В ullo] illo V!
19 quin Bi, corr. В? enim (e ex i et ni ex 2 litt. incert. m, 2) B eru-
ciemus) erudiemus ut uid. Bt, quod renouauit ВУ 20 quid V? ac) et H
22 cö|prehendat B si om. HV? communione V! 23 quodque Æ
quolibet Н, quodlibet P 25 praecipitio Н

30

35

——
zum misi per laborem perueniri, appar
perueniatur, quoniam in suscipiendi:
uis officiumque uirtutis est. ergo
37 esse id per quod necesse est ad aliu
ignorarent quid efficeret uirtus aut
autem nihil reperirent, substiterunt
quam mullo proposito emolumento à
ut bonum sibi constituerent quod bon
ab his non longe recessit, qui uirtu
mum bonum putauit: quasi possit
ас non, si quid habuerit turpitudinis,
uidit fieri posse ut de uirtute prauo i
ideo existimationi hominum serajendum
a recto bonoque discedet, quia non est
uirtus pro suis meritis honestetur, n
nisi honor perpetuus ad aliquem secum
40 tus? quid ergo fiet, si errore ac pr
existimatio subsequatur? abiciemusne u
et turpis ab insipientibus iudicetur?

=

4

pun

EPITOME 12—199, 4] c. 28, 10.

BRHPV] 3 quod] quod si ВЕН, sed idem
adsurdum У! ut er et P uirtutibus ut
uirtus — perueniat] uirtus tendat per so P 4 ве
ret B? per quam om, V!, $, Lei add. V? 6
7 uis] uirtus B, om. V — officiumquee (a er.) B,
om. V bonum om. H 9 tenderent Y 10 =
terunt Y uirtutis om.

=

=

=

1

1

12

13

200 Firmiani Laetanti

fuerit, officiumne hominis amittet? quod fleri sine occasu ani-
mae non potest. quid ceterae corporis partes? num carebunt
suis quaeque muneribus? quid quod plus est in auribus quam
in oculis situm, quoniam doctrina et sapientia percipi auribus
solis potest, oculis solis non potest? caeli ac solis uidendi
causa natus es: quis te in hoc spectaculum induxit aut quid
caelo rerumque naturae uisio tua confert? nimirum ut hoo
inmensum et admirabile opus laudes. ^ confitere igitur esse
rerum omnium constitutorem deum, qui te in hune mundum
quasi testem laudatoremque tanti sui operis induxit. magnum
esse eredis uidere caelum atque solem: eur ergo non gratias
agis ei qui huius beneficii auctor est? eur non ipsius uirtutem
prouidentiam potestatem metiris animo, euius opera miraris?
necesse est enim multo mirabilior sit qui mirabilia perfecit.
si te quispiam uocasset ad cenam in eaque optime acceptus
esses, num sanus uiderere, si pluris faceres ipsam uoluptatem
quam uoluptatis auctorem? adeo philosophi ad corpus referunt
omnia, nihil prorsus ad mentem nee uident amplius quam
quod sub oculos uenit. atqnin remotis omnibus officiis cor-
poris in sola mente ponenda est hominis ratio. non ergo ideo

EPITOME c.9 811.13. 17. 19; c. 10 8 1. 14] o. 29, 6 (— caritatem).

B(G)RHPV] 1 a«mittet (d er.) B, amittet (e er i) P quod) quod
si BHP; cf. ad p. 198,3 ab Animae non incipit codicis G pag. 60 (15)
paene tota lecta 2 num carebunt] non carebunt H, carebuntne P 8 quae-
cumque КН numeribus B!, nominibus in ras. corr. B? 4 doctrina
sapientiae G 5 ocolis (alt. o ex u) sic В?, oculis om. К), 8.1, post solis
add.R? solisom. BG 6 matuses P? quid]qui Y 7 caelo rerumque]
soli|caeloruinque (soli add. m. 2) R reram G, rerüquae V? natura б
8 et] atque R confitere (alt. e ez i m. 2) R rerum esse omnium Р
9 rerum] [rejm G — eonstitutorem V2 10 induxerit R 11 ergo B
12 agis ei] ei Vt, reddis s.l. V2, in mg. -R-reddis eadem man. 18 proni-
des[e]t (potestatem G 14 enim] enim ut У 15 caenam 0, nisi quod pr. à
eras. B acceptos V! 16 num] numquid H, recte? — uiderere] uidere
se Н, uiderere PV рішез BIP“, corr. НАР — uoluntatem GV,
n im p corr. V? 17 uolumtatis Π18 prosus P metem A, mentem
в. LE 19 oculis @ ad quid G, adquin (s. 1. d eras, t add. m. 3,
n erp. m. 1) P remotis] in remotis В 20 ergo om. Н

diuin. inst. lib. III 9, 201

naseimur, ut ea quae sunt faeta uideamus, sed ut ipsum fac-
torem rerum omnium contemplemur id est mente cernamus.
quare si quis hominem qui uere sapiat interroget, euius rei
causa natus sit, respondebit intrepidus ae paratus colendi se
* dei gratia natum, qui nos ideo generauit, ut ei seruiamus.
seruire autem deo nihil aliut est quam bonis operibus tueri et
conseruare iustitiam. sed ille ut homo diuinarum rerum in-
peritus rem maximam redegit ad minimum duo sola deligendo,
quae sibi diceret intuenda. ^ quodsi natum se esse dixisset,
» ut mundum intueretur, quamquam omnia conprehenderet ae
maiore uteretur sono, tamen non inplesset hominis officium,
quia quanto pluris est anima quam corpus, tanto pluris est
deus quam mundus, quia mundum deus et fecit et regit.
non ergo mundus oculis, quia utrumque corpus est, sed deus
% animo contemplandus est, quia deus ut est ipse inmortalis, sic
animum esse uoluit sempiternum. dei autem eontemplatio

ignorando, existimandus est Anaxagoras ad quae uidenda
ю natum esse se dixerit, nec caelum uidisse nec solem. expe-
dita est igitur hominis ratio, si sapiat: euius propria est hu-

EPITOME 20—202, 2] cfr. с. 29, 4 s.

B(G)RHPY] 1 in ipsum fae desinit codicis G pag. 50 (15), sequitur
pag. 51 (170) ter seripta, cuius in uerss. 1. 12. 14. nonnulla legebantur
2 id est mente P, mente id est mente B, id est mentem mente RH,
id est mentfmente (exp. m. 2) V 4 colendis | adei Bt, colendise | + dei В?
5 natum s. 1 et in mg. add. У quia P 6 Est aliñd V Фф
т Y deligendo] adfligendo Bt, adfingendo in ras. B? diligendo RP!
(pr. i in e corr. Рз) V, diligenda Н 9-si natum se] se natum Н
10 omnit Н ad 11 impleret Н 19 quanta q (corr. m. 2) V cor-
— — 13 deus fecit Н, et deus fecit P et regit

om. Н VOTES m.2) V 15 est (unte quia) om. Н est; (ante ipse)
om P 16 uoluit esse P esse om. V — 17 est om. H — 18 ad H

YI 19estom. B ad quae edd., ea ad quae alii, ad ea quae С,
nisi quod еъ expunz. V? 20 dixerat H, supra dixerit add. 1 dixit Y?
21 зї B?

n =

15

17

o

202 Firmiani Laetanti

manitas. (sed) ipsa humanitas quid est nisi iustitia? quid iustitia
nisi pietas? pietas autem nihil aliut quam dei parentis agmitio.
10. Summum igitur hominis bonum in.sola religione est.
nam cetera, etiam quae putantur esse homini propria, in eete-
ris quoque animalibus reperíuntur. cum enim suas uoces 5
propriis inter se notis diseernunt atque dinoseunt, conloqui
uidentur. ridendi quoque ratio apparet in his aliqua, eum
demulsis auribus eontraetoque rictu et oeulis in lasciniam reso-
lutis aut homini adludunt aut suis. quid coniugibus ae fetibus
propriis? nonne aliquid amori mutuo et indulgentiae simile 10
inpertiunt? iam illa quae sibi prospieiunt in futurum et cihos
reponunt, habent utique prouidentiam. rationis quoque signa
in multis deprehenduntur. nam quando utilia sibi adpetunt, malo
eauent, perienlum uitant, latibula sibi parant їп plures exitus
dispatentia, profecto aliquid intellegunt. potest aliquis n gare 15
illis inesse rationem, cum hominem ipsum saepe deludant? nam
quibus generandi mellis officium est, eum adsignatas ineolunt
sedes, eastra muniunt, domicilia inenarrabili arte componunt,
regi suo seruiunt, nescio an in his sit perfecta prudentia, in-

EPITOME 3-8] с 28,4.6. с, 10,1. 14] c. 29, 6 (religionem).
AUCTORES 16—19] cf. Verg. Georg. IV 149—221.
EXPILATORES 16—19] Isidor. orig. XII 8, 1.

D(G)RHPV] 1 sed addidi, uel ipsa (autem) scribendum widetur; nam
ipsa P, sine dubio e coniectura iustitia? quid iustitia nisi om. Р quid
iustitia om. R, quid est iustitia. V Minc fere incepit codicis G pag. 52
(169) ter scripta, in qua nihil agnosci poterat. 2 aliut] aliut est В
parentes H 4 esse homini] hominis H, recte? m B? 6 natis Pe
7 apparet in mg. V iis R aliquan Р 8 demultis P* (in ras. corr.) Vas,
в. I. corr. ristu (с er) B, rictu P reso utis B? 9 quid] quique Н
ac fetibus] adfectibus 201, aut affectibus А2, aut fetibus H 11 inperviunt
(in ras. ex 2 uel 3 litt. et t s. 1. m 32) АВ quae з 12 et habont B
prouidentiam edd. conl. de ira 7, 10, prudentiam C 18 mustis Р

.
шШ»ї« (t et s ut uid, er) P mala (alt. а ex 0) P?*, malo (sie corr,
m.2) V 14 carent P', corr. Р? nitang (uita in ras. ex auent ? m. 2) В
latibula] quando latibula P pluris V! 15 dispatentia] disputant a Jt*

1
disputant iam R?, dispatentia (corr. m. 2) V 16 homines ipsos Р
18 inenarribili B!, corr. BY, non narrabili Н, inenarrabili« fa er) Y
cófponunt B 19 in] non Н iis R

11

12

18

14

15

m

o

e

204 Firmiani Lactanti

utique aliut quam ob religionem, si religio tollitur, nulla nobis
ratio eum caelo est. itaque aut eo spectandum est aut in terram
proeumbendum. in terram procumbere ne si uelimus quidem
possumus, quorum status rectus est. in caelum igitur spectan-
dum est, quo natura corporis prouocat. quod si constat esse
faciendum, aut ideo faciendum est, ut religioni seruiamus, aut
ideo, nt rationem rerum caelestium cognoscamus. sed rationem
rerum caelestium cognoscere nullo modo possumus, quia nihil
eiusmodi potest cogitando inueniri, sicut supra docui. reli-
gioni ergo seruiendum est, quam qui non suscipit, ipse se pro-
sternit in terram et uitam peeudum seeutus humanitate se abdi-
eat. sapientiores igitur inperiti, qui etiamsi errant in religione
deligenda, tamen naturae suae condicionisque meminerunt.

11. Constat igitur totius humani generis consensu religionem.
suscipi oportere. sed quomodo in ea erretur explicandum est,
naturam hominis deus hane esse uoluit, ut duarum rerum eupi-
dus et adpetens esset, religionis et sapientiae. sed homines
ideo falluntur, quod aut religionem suscipiunt omissa sapientia
aut sapientiae soli student omissa religione, cum alterum sine
altero uerum esse non possit. cadunt ergo ad multiplices
religiones, sed ideo falsas, quia sapientiam reliquerunt, quae
illos docere poterat deos multos esse non posse, aut student
sapientiae, sed ideo falsae, quia religionem summi dei omise-

9 supra] c. 3, 4 s.
EPITOME c.11 s] c. 29.

BRHPYV) 1 aliud utique R 2 terra R 8 procumbente V! terra R
proeumbere] procumbe te (te add. т. 2) V ne] nec R, om. P! (add. P) V
ne si] nisi H quidem bis В!, pr. ezpunz, B? 7 cognoscamus — cae-
lestium om. BH sed] si P! (se? Рэ) V, haud scio am recte, ut sit
distinguendum віс si rationem — docui, religioni ergo eqs, 8 rerum їп
mg. V —eelestiun? P? recognoscere Н possimus (i ras. ex u H, ut
uid. В) BH 9 eiusmodi]eius Н cogitatio Н sicuti R 10 quam] qua Н
suspicit H in terram prosternit H 11 humanitate К", corr. m. 1?
18 »deligenda (a? er.) B, diligenda P! (pr. i in e corr. Рз) V 14 ge-
neris humani R consensum Н religionem — oportere] religione suseipio
parcere H 15 exilaretur ut wid. B!, eaersretur in ras. corr. B? 17 sed]
et F 18 ideo] in eo Heumannus autes H 21 quiw B, w m. 3?
totum uerbum a т. 3 restitutum est reliquaerunt B, reli«querunt (n er.) Н
23 qua V dei summi R

11

12

18

14

206 Firmiani Lactanti

inueniri potest. si enim uitia ob turpitudinem fugienda sunt,
uirtus igitur adpetenda est ob decorem. quid ergo? potestne
fieri ut quod bonum, quod honestum esse constat, mercede аб
praemio eareat sitque tam sterile, ut nihil ex se commodi pa-
riat? labor ille magnus et difficultas et eluctatio aduersus
mala, quibus haee uita plena est, aliquid magni boni pariat
necesse est. id uero quid esse dicemus? nam noluptatem?
at nihil turpe ex honesto nasei potest. num diuitias? пиш
potentatus? at ea qnidem fragilia sunt et caduca. mum glo-
riam? num honorem? num memoriam nominis? at haee
omnia non sunt in ipsa uirtute, sed in aliorum existimatione
atque arbitrio posita. nam saepe uirtus el inuisa est et malo
adficitur. dehet autem id bonum quod ex ea nascitur ita с0-,
haerere, ut diuelli atque abstrahi nequeat, nec aliter summum
bonum uideri potest, quam si et proprium sit uirtutis et tale,
ut neque adiei quiequam neque detrahi possit. quid quod in
his omnibus contemnendis uirtutis officia consistunt? nam uo-
luptates opes potentias honores eaque omnia quae pro bonis
habentur non eoneupiscere, non adpetere, non amare, quod
ceteri faciunt uicti cupiditate, id est profecto uirtutis. aliut
ergo sublimius atque praeclarius efficit nec frustra his praesen-
tibus bonis'reluetatur, nisi qnod maiora et ueriora desiderat.

BRHPV] 1 uitia V? 4 stereli Bl, sterele sic B® 5 et eluctatio
(et s, l 2%) ВЕРУ, et luctatio H, idem eoniecerat Halmius m. primam
codicis B eluctatio secutus, reluctatio Buenemannus 6 magni om, Р
boni] mali V', s. l. 1 boni V? 7 quod Н dicimus H 8 ae H
diuitiae B 9 potentatas, sed alt. à minus cert, В, potenta™ (enta et ™
in ras) Р, potestaters V 10 num honorem num memoria (sic) s. l
add. B*; eadem. uerba т. 1 in inf. mg. addiderat, sed nunc erasa sunt
11 «non (pr negu) V 12 et innisa est] quae est (sic) inuisa est В 19 id
om B ex om. У, s. L tex V? 14 nequeat B? пее im mg. V*
aliter (i add, m. 3) Н summum R! 15 uirtutis sit P el] sed H
16 ut neque] ша: M diei А! (corr. BY Н quicquam) B pro quid
quod euanuit, s, 1, quin add. B? 17 contempnendis BHP, sie raro in B,
saepe in cett. codd. officia {а ес o m. 2) Р 18 potentias — concu-
piscere om. Р — eaquae НУ 19 concupiscere] cupere B 20 uirtutis
Parrhasius, uirtus C 21 praeclartus H? — praesentibus] frequentibus Н
22 eluctatur M о maiore V! et ueriora om. P

10

11

12

о Firmiani Lactanti

beata non est, quoniam in perferendis ut dixi malis tota uis
eius est, si omnia quae pro bonis eoneupiseuntur neclegit, si
summus eius gradus ad mortem patet, quandoquidem nitam
quae optatur a ceteris saepe respuit mortemque quam ceteri
timent fortiter suscipit, si necesse est ut aliquid ex se magni
boni pariat, quia suscepti et superati usque ad mortem labores
sine praemio esse non possunt, si nullum praemium quod
ea dignum sit reperitur in terra, quandoquidem cuncta quae
fragilia et caduca sunt spernit, quid aliud restat nisi ut cae-
leste aliquid effieiat, quia terrena uniuersa contemmit, et ad
altiora nitatur, quia humilia despicit? id uero nihil potest esse
aliut quam inmortalitas. ^ merito ergo philosophorum non ob-
scurus Euclides qui fuit Megaricorum conditor disciplinae, dis-
sentiens a ceteris id esse dixit summum bonum, quod simile
sit et idem semper. intellexit profecto quae sit natura summi
boni, licet id non explicauerit, quid sit; id est autem inmorta-
litas nec aliut omnino quicquam, quia sola nec inminui nec
augeri nee immutari potest. Seneca quoque inprudens incidit
ut fateretur nullum esse aliud uirtutis praemium quam inmor-
talitatem. laudans enim uirtutem in eo libro quem de inma-
tura morte conscripsit, una inquit res est uirtus, quae nos
inmortalitate donare possit et pares diis facere, sed

1 ut dixi] c. 11, 9.

EPITOME 16 s] c. 30, 8 immortalitas — bonum. 17—208, 20]
c. 30, 28

AUCTORES $ 9] ef. Cie. Acad. IL 49, 129. 91] frg. 27.

BRHPV] 2 est eius Н neglegit (pr. g ez c RY) RPV wi B® Bad
om. Р!, з. 1. add. al. m. antigua ista Н!, uită corr. В, vita (~ m. 2) V
4 quill (e m. 2) V — optantur B',n del. B^ — 5 si] sic R mageni
fier) P 6 pareat V! suscepti) sustenti V; sustentati edd, sepa-
rati H 7 quod] quam V?, 8.1. 4 quod V? 8 repperietur B 9 sint Y
aliud от. В 10 ad om. В 11 nititur Н — humiliora B, humiliw РЗ
dispicit BP 12 opscuris V!, opscuru" V? 18 dissentiens V* 14 s4-
mile) B 15 intellegit B — 16 id om. P quod P est s L post
autem R 18 mutari Б 19 feteretur V! alium B immortal
fli m. 2) sie H, immortalitatis V 20 quam Уе — 21 nos iu inmortali-

re
tatem Н 22 dona (corr. m. 2) V

20

-

23

2

pS

25

210 Firmiani Lactanti

expetitur tamen ab omnibus et optatur: hane enim tam senes
quam pueri, tam reges quam infimi, tam denique sapientes
quam stulti eupiunt, — tanti est, ut Anaxagorae uisum est,
contemplatio caeli ac lueis ipsius, ut quaseumque miserias li-
heat sustinere, cum igitur laboriosa haec et breuis uita non
tantum hominum, sed etiam ceterarum animantium consensu
magnum bonum esse ducatur, manifestum est eandem sum-
mum ac perfeetum fieri bonum, si et fine careat et omni malo,
denique nemo umquam extitisset qui hane ipsam breuem con-
temneret aut subiret (mortem) nisi spe uitae longioris. паш
illi qui pro salute ciuium noluntariae se neci optulerunt, sieut
Thebis Menoeceus, Athenis Codrus, Romae Curtius et Mures
duo, numquam mortem uitae commodis praetulissent, nisi se in-
mortalitatem opinione cinium consequi putauissent, qui tamen-
etsi nescierunt inmortalitatis uiam, res eos tamen non fefellit.
si enim uirtus diuitias et opes ideo contemnit, quia fragiles
sunt, uoluptates ideo, quia breues, ergo et uitam fragilem
breuemque ideo contemnit, ut solidam et perpetuam consequatur.
ipsa igitur cogitatio per ordinem gradiens et uniuersa consi-
derans perducit nos ad eximium illut ae singulare euius causa
nascimur bonum. quod si fecissent philosophi, non quod semel
apprehenderant tueri pertinaciter maluissent, profeeto peruenis-
sent ad uerum hoe, ut ostendi modo. quod si non fuit eorum
qui caelestes animas una eum eorporibus extinguunt, illi tamen

BRHPV] 1 et petitur Ves 2 reges H? — infi«mi (r er) H 3 ca-
piunt B — 5 et om. H 6 ceterorum R consensum magnum esse
bonum Н 7 eadem H eandem — perfectum om, P 9 extitit B
10 aut] ac H mortem add. edd., cf. Epit. 30,1 spes Н nam (n in
ras. ec qu? m. 3) B 11 qui om, V uoluntaria est seneci V obtu-
lorunt (b ez p BY BH 12 meneceus R, menoecheus P Athenis] at
hozis Rt Mures] mucius (r er.) B, supra mures add, marii m, post, R
13 supra duo add, + qui V? — nisi se om. V!, ín mg. # nisi Уз 14 de
opinione В tametsi BR 16 contempnit (erp. m. 3) В quia fragiles
— breuemque (om, ideo) eontempnit in inf. mg. add. P? 18 contónit
(7m.2) V 19 ipsa igitur in ras. ez igitur 2? — «ordinem P 20 ac]
et V cansas (m er) B 21 non R!V, si non BP, et (s. L В) non RH
22 adpraehenderunt H 24 una’! V — extingunt ВН illi tamen] Mi-
taten Vi, в. 1. et ras. corr. V?

85

H

co

A

e

212 Firmiani Lactanti

ita cadit, non ut tunc beatus sit, eum uiuit in eorpore, quod
utique ut dissoluatur corrumpi necesse est, sed tune, eum
anima societate corporis liberata in solo spiritu uiui. ^ hoc
uno beati esse in hac uita possumus, si minime beati esse
uideamur, si fugientes inlecebras uoluptatum solique uirtuti
seruientes in omnibus miseriis laboribusque uiuamus, quae sunt
exercitia et corroboramenta uirtutis, si denique asperam illum
uiam difficilemque teneamus, quae nobis ad beatitudinem

facta est. summum igitur bonum quod beatos facit mon
potest esse nisi in ea religione atque doctrina, eui spes inmor-
talitatis adiuneta est.

13. Res exigere uidetur hoc loco, ut quoniam docuimus in-
mortalitatem esse summum bonum, id ipsum, inmortalem esse
animam, eonprobemus. qua de re ingens inter philosophos
disceptatio est, nec quiequam tamen explicare aut, probare potue-
runt ii qui uerum de anima sentiebant. ^ expertes enim diuinae
huius eruditionis nee argumenta uera quibus uincerent adtule-
runt nee testimonia quibus probarent. sed oportunius hane
quaestionem traetabimus in ultimo libro, eum de uita beata
nobis erit disserendum. ^ superest pars illa philosophiae tertia
quam uocant Aoytxyy, in qua tota dialectica et omnis loquendi
ratio continetur, hane diuina eruditio non desiderat, quia non

19 in ultimo libro] c. 8—19, 13.
EPITOME 12—20] с. 30, 4 de — disseremus. 20—213, 2] c. 30, 5.

B(G)RHPV] 1 ut tunc] utum. H? 2 tune om. © 8 socis&ate
(а er, — m.2) V post corporis eras. liberis P 4 in hac uita — beati
esse om, V — 5 uirtute Н! 7 corporamenta RV}, s. l. t temperamenta V3,
eorrobora«smenta (ra er.) Н wirtutu[ms]i|si G illä (i ras. ex u, à i»
ras. m. 2) V 9 beatos om. V 10 cuius H 12 [exs]igere (prim. 6
postea additum wid) Œ 18 bonu ld sie Y id ipsum] eo ipso Н im-
mortalem P!, m final, del. P? 14 animum G, om. P comprobemus
(eer a m.2 Н 161 R’, hii BG, hi PV, М, (i er) H 17 tradi-
tionis H 18 in probarent sed op desinit codicis @ pag. 53 (10), sequitur
pag. 54 (9), in qua nihil agnosci poterat opportunius R, sie plerumque
codd. oportantas V? 19 cum B® 20 susperest (г? er) V tertiae R
21 quam uocant Р? AOPIREN (sic corr. m.3) B, om. H', AOTIKEN add. НЗ,

H
AOTIKHN (1 postea add.) P, AOTIKAN (corr. m. 2) V 22 traditio H

15

dinin. inst. lib. III 12—18. 218.

in lingua, sed їп eorde sapientia est nec interest quali utare
sermone, res enim, non uerba quaeruntur. et nos non de
grammatico aut oratore, quorum scientia est quomodo loqui
deceat, sed de sapiente disserimus, euius doetrina est quomodo
s uiuere oporteat. ^ quodsi neque physiea illa ratio necessaria 6
est neque haee logiea, quia beatum facere non possunt, restat
ut in sola ethica totius philosophiae uis eontineatur; ad quam
se abiectis omnibus Socrates contulisse dieitur. in qua etiam 7
parte quoniam philosophos errasse docui, qui summum bonum
19 euius capiendi gratia generati sumus non conprehenderunt,
apparet falsam et inanem esse omnem philosophiam, quia
nec instruit ad iustitiae munera nee officium hominis rationem-
que eonsummat, sciant igitur errare se qui philosophiam putant 8
esse sapientiam; non trahantur auctoritate cuiusquam, sed
is meritati potius et faueant et accedant. nullus hie temeritati
loeus est, in aeternum stultitiae poena subeunda est, si aut
persona inanis aut opinio falsa deceperit. homo autem, qua- 9
liscumque est, si sibi credit hoc est si homini credit, ut non
dicam stultus, qui suum non uideat errorem, certe adrogans
s est, qui sibi audeat uindicare quod humana condicio non reci-
pit. ipse ille Romanae linguae summus auctor quantum fal- 10
latur, licet ex illa sententia peruidere: qui eum in libris offi-

9 doeni] e. 7. 8.

EPITOME 5—13] o. 30,6. 17—214, 3] о. 26, 2 s. (sapientia —
).

AUCTORES 810 s] Сіс. de off. П 2, 5 s. (ef. I 43, 158)

BRHPV] 1 quali] siali B, in ras. corr. B? utaré Р 2 sermowe Вз,
sermonem Н re! (m? s L er) B 3 ant ex oratore H 4 debeat H
desserimus V! 7 aethica R, et hica m. 1, s. 1, ethica add. al. m. anti-
qua P, h&hica V 9 errare PV 10 capiendi (a in ras. ex u? m. 3) B
sunt Y cölpraehenderunt (a del. m. 3) В 11 esse et inanem B 12 neo
(ante instruit) om. Н 13 consummat] confirmat (fir in ras. ex 2 wel
4 Witt, fort. sum, B?) ВР errasse BH se om. Н 15 et (ante fa-
ueant) om. R acescodant (ас? er.) В hic om. Р! (3.1. P) У temeri-
talti” ex temera/ri" (s. l incerta litt. erasa) B, temeritatis HY 16 stulti-
fiae] iustitiae V aute (0 er) H 17 opinio] immo opinio Н 18 est
om. H si om. P'(s. 1 PY, 8.1. V hoc est— credit s. l. B* ві om,
MPi, 5.1.P? West) et R recepit HV 21 ille ipse Н

—

11

12

18

214 Firmiani Lactanti

ciorum philosophiam nihil aliut esse dixisset quam
studium sapientiae, ipsam autem sapientiam rerum
diuinarum et humanarum scientiam, tum adiecit: euius
studium qui uituperat, haut sane intellego quidnam

sit quod laudandum putet. nam si oblectatio quae- 5

ritur animi requiesque eurarum, quae eonferri cum
eorum studiis potest, qui semper aliquid anquirunt
quod spectet et ualeat ad bene beateque uiuendum?
siue ratio constantiae uirtutisque ducitur, aut haee
est ars aut nulla omnino, per quam eas adsequamur.
nullam dicere maximarum rerum artem esse, cum
minimarum sine arte nulla sit, hominum est parum
considerate loquentium atque in maximis rebus erran-
ilium. si autem est aliqua disciplina uirtutis, ubi ea
quaeretur, eum ab isto discendi genere discesseris?
equidem tametsi operam dederim ut quantulameumque dicendi
adsequerer facultatem propter studium docendi, tamen eloquens
numquam fai, quippe qui forum ne adtigerim quidem: sed
necesse est ipsa me faciat eausae bonitas eloquentem, ad quam
diserte copioseque defendendam scientia diuinitatis et ipsa ueri-
tas sufficit. ^ uellem igitur Ciceronem paulisper ab inferis

EPITOME 9 в.) c. 29, 6.

BRHPV] 1 ese om. Р dixerit Р 8 dum Н curius (m? er) B
4

4 haut B, om., sed spatio relicto R, aut Н, haut (corr. m. 3) P, haud Y
sanee (a er) В quin nam Н 5 quod om. Vt, in mg. 1 quod V? si]
siue codd. Cie. 6 requies««que (ae er) B 7 aliquit B — anquirunt Y
cum codd. Cic., inquirunt BH, adquirunt RP 8 expectet B et om. BY
auf s. 1. B? baeateque B 9 sinero P? supra ducitur add, t disert
m.2?V ars est codd. Оіс. 10 nullo Pi (o ina corr. P?) Уа, s.1. corr.
adsequimur V 11 maxima«rum (m er) V сш (~ ег.) in imarum Y
12 minimarum] minimarum rerum Я minimarum sine arte P parum
considerate om, tum eloquentium habet Р 14 disciplina om, m. 1, in mg. t
1

disciplina m.2? V 15 quaeritur Н isto] hoc codd. Cie. generis
(corr. m. 9) V 16 et quidem В quantulamenmque Y 17 dicendi V
tamen om. P = numquam eloquens H 18 attingerim V 19 ipsam
efficiat HP®, part. ras. corr. ad quam] atque ad Н 20 disserte BH
scientiam. В@"Р!, m del. P?, sententiam Н 21 paulisper ciceronem Н

216 Firmiani Lactanti

tias agere cibo et potui, quod sine his rebus constare uita non
possit, in quibus ut sensus ita beneficii nihil est: atquin ut
illa corporis alimenta sunt, sic animae sapientia.

14. Rectius itaque Lucretius, eum eum dandat qui sapien-
tiam primus inuenit, sed hoe inepte, quod ab homine inuentam
putauit: quasi nero illam alieubi iaeentem homo ille quem
laudabat inuenerit tamquam tibias ad fontem, ut poetae
aiunt. quodsi repertorem sapientiae ut deum laudauit — ita
enim dicit:

nemo, ut opinor, erit mortali eorpore cretus,
nam si, ut ipsa petit maiestas cognita rerum,
dicendum est, deus ille fuit, deus, inclute Memmi —

tamen non erat sie laudandus deus, quod sapientiam inuenerit,
sed quod hominem fecerit qui possel capere sapientiam: minuit
enim laudem qui partem laudat ex toto. sed ille ut hominem
laudauit, qui tamen ob id ipsum deberet pro deo haberi, quod
sapere inuenerit: nam sie ait:

nonne decebit
hune hominem numero diuum dignarier esse?

unde apparet aut Pythagoram uoluisse laudare, qui se primus
ut dixi philosophum nominauit, aut Milesium Thalen, qui de
j rerum natura primus traditur disputasse. ita dum hominem

21 ut dixi] c. 2, 6.
AUCTORES 7] cf. Ouid. Fast, VI 701—703. 10 ss.) Lucr Y 6 ss.
18 s.] ibid. 50 s,

BRHPV] 1 is R, heis (i er) Р uita constare В 2 posset B
in quibus bis Pt, prius del. P? 8 suntom. V 4 eum om. Н 5 hoc]
ineo В 6 illicubi Н 7 inuenit H tibias] uas P 10 opinwor (ier) P
immortali Р creatus Н 11 sicut Н 12 dicendus (s er) sie B
est! P inclute (corr. m. 2) V, inclyte BRHP cum codd. Lucr. Memmi)
me in mi Н 13 sie B? 14 possit P 17 nam om, H 19 numero
diuum C eum codd, Lucr. dignari uerum esse H dignari eresses
(— т. 2, t er) V 20 post Pythagoram add. eum Volkmannus, obseru,
misc. 1872 рад. 13 21 philosophorum BH, filosofü« (п er.) V meli-
sium V? talem Н 22 natur (^ er) В traditur] dicitur B ita] 5;
(i. е. Sed) in ras. V?!

diuin. inst. lib. III 18—14. 217

quaerit extollere, rem ipsam depressit: non est enim magna,
si аһ homine potuit inueniri, uerum potest ut poetae dari Т

5 tamen sequitur, ipsam sapientiam, quam alias donum, alias
inuentum deorum uocat, poetice figuratam laudat in faciem.
grauiter etiam queritur extitisse aliquos qui eam uituperarent. 8
quisquamne inquit uituperare uitae parentem et hoc
parrieidio se inquinare audet et tam inpie ingratus

30 esse? nos ergo, Marce Tulli, parricidae sumus et insuendi 9
te indice in eulleum, qui philosophiam negamus parentem
esse uitae, an tu, qui aduersus deum tam inpie ingratus 10
es, non hune euius effigiem ueneraris in Capitolio sedentem,
sed illum qui mundum fecit hominemque generauit, qui sapien-

as tiam quoque ipsam inter cetera caelestia sua beneficia largitus
est? magistram tu uirtutis aut parentem uitae uocas?
ad quam si quis aecesserit, multo sit incertior neeesse est

AUCTORES 5з.] Tuse, I 26,64 (of. Acad. I 2, 7). 8] ihid, V 2, 6.
16 magistram uirtutis] ef. magistram morum et disciplinae c. 18, 15.

B(G)IRHPV] 1 quaerit (t in ras. ez s ? m. 3) В «non (i er) B
2 homine (e ex i m. 2) V poete (om. ut) dari uenia« (m er) potest Н
3 ueniam P!, m del. P? ille (e im ras, еса? m. 3) B idest V4, in mg. t
idem V? alt. idem V? flosofos V! 4 ne)et B graecos B? reprae-
hendeit (a er) B — lenitatem Pt, corr. P^ 5 donum] deum В бес
Pags ант, B*, inuentüm B? ровііс»е (а er) uocat B uo-

simili он. m.3) V poeticae figuratum H 7 etiam om. Н quaeri-
tur BH"P! (a del. Р) V eos uituperent H 8 quisquamne uitupe-
rare] wituperare quisquam eodd. Cic. — uituperare om, P 9 » (ве er)
inquinare se B audet B cum codd. Cic, audeat cett, quod wir dubito
ШО weripserit, ia (~er) Y 10—218, 1 dütini, edd. sic (12)
uitae? an — (15) largitus est, uel (13) non — (16) est uncis inclus.] —
(16) nocas, —(218, 1) fuerit? summus (erp. m. al) P 11 culleum *
negamus їп mg. V? 12 diuersum Bi, aduersum B? tantam Р!,
del. BB 18 es om. PV, sed 2 litt. incert. eras. И ueneratis Bt, corr. E
venerari A — 14 illi H' 15 quoq? P? 16 magistram tu] magistra-
tom В, magistram P aut (a add. m. 3) В uoces Р a (Uoc [e]s ad
Xucipit codicis G pag. 55 (96), cuius in мерез, 1—3. 20. 22 pleraque lege
bantur 17 quem B

-

12

18

14

218 Firmiani Laetanti

quam prius fuerit. euius enim uirtutis? quae ipsa whi sita sit,
adhuc philosophi nom expediunt. euius uitae? eum ipsi docto-
res ante fuerint senectute ac morte confecti quam constituerint
quomodo uiui deceat. euius ueritatis indagatricem profiteri
potes, qui saepe testaris, eum tanta multitudo fuerit phi- 5
losophorum, sapientem tamen extitisse adhue nemi-
nem? quid ergo te magistra Ша uitae doeuit? ап ut
potentissimum eonsulem maledictis incesseres eumque hostem
patriae uenenatis orationibus faeeres? sed omittamus illa quae
possunt excusari fortunae nomine. studuisti nempe philoso- 10
phiae et quidem sie, ut nullus umquam diligentius, quippe
qui omnes cognoueris disciplinas, sieut ipse gloriari soles, eam-
que ipsam Latinis litteris inlustraueris imitatoremque te Pla-
tonis ostenderis. ^ cedo igitur quid didiceris aut in qua secta
ueritatem deprehenderis. in Academia scilicet, quam secutus 15
es, quam probasti at haee nihil doeet nisi ut scias te nihil
scire. tui ergo te libri arguunt, quam nihil a philosophia
disci possit ad uitam. haee tua uerba sunt: mihi autem

AUCTORES 4] ef. pag. 215,14. 5] sententiam ex memoria loci
or, 5, 18 (de or, I 21, 94) 'disertos ait se uidisse multos, eloquentem omnino
neminem' natam esse conicio. 7 magistra uitae] cf. magistra morum et
disciplinae e, 13, 15; praeterea о.15,10. 12 sicut — soles] ef. de nat. deor. I
3,55; de diuin. П 1 al. eamque — inlustraueris] cf. Acad. I 1, 3; Tuse.
11,1 16 s.] ef. Cie. de nat. deor. І 7, 17 ab eodem — didieistis,
18] Acad. poster. frg. 32.

B(G)RS(a 6)HPV] 1 primum BG. fuerit cuius] fuerit fuerit V sita] sit

1

aut B,om.R!, sitan R? 2 ап expediuerunt? 8 constituerit (sie corr,m. 2) Y
4 uiuere ex uiui sic R?? doceat V! post deceat s. 1, aut P? 5 po-
test BVRVMA 6 a pientem tamen denuo incipit S (fol. 62) extitisse Р
adhue extitisse SH 7 quid V? magisträ 5%, ~ del. m. 1? 8 potis-
simum В ingessereeumque (g ez e m. 2, eum in ras. er sem? №. 3) B
er) В Шаш P 10 exeusare V? — studeusti« ex studiustis В 11 I%
quidem sic ut] sic S, nomine sicut Н 12 qui H? omnis R'V! siog
ipse от. P 13% H? 14 ad cedo in mg. cedo significat die m. post. R
dixeris Н in om. SH 15 defenderis Н 16 at] ad (sie corr. m. 2) В,
et § 18 diwei B? disci роѕеі possit Н mihi] nihil mihi R autem 02

diuin. inst. lib. III 14. 219

non modo ad sapientiam caeci uidemur, sed ad ea
ipsa quae aliqua ex parte cerni uideantur, hebetes
et obtunsi si ergo philosophia uitae magistra est, cur
tibi ipse caecus et hebes et obtunsus uidebare, quem oportuit
s illa docente et sentire et sapere et in clarissima luce uersari?
at quam confisus fueris philosophiae ueritate, docent ad filium
conposita praecepta, quibus mones philosophiae quidem
praecepta noscenda, uiuendum autem esse ciuiliter.
quid tam repugnans diei potest? si noscenda sunt praecepta
1» philosophiae, ideo utique noscenda sunt, ut recte sapienterque
uiuamus, uel si ciuiliter uiuendum est, non est igitur philoso-
phia sapientia, siquidem melius est ciuiliter quam philosophe
uiuere. nam si sapientia est quae dicitur philosophia, stulte
profeeto niuet qui non seeundum philosophiam uiuet: si autem
a non stulte uiuit qui ciuiliter uiuit, sequitur ut stulte uiuat qui
philosophe uiuit. tuo itaque iudicio philosophia stultitiae inani-
tatisque dammata est. idem in Consolatione id est in opere

AUCTORES 7] Epist. ай M. filium ex lib. inc. frg. 2.

1 uidentur Н 2 alia Н cerni uideantur] cernun-
tur H uidentur Н haebetes Bl, a del. В?, sic saepe, habetes Jt,
habet est, om. et V а (Bebes et obtunsi incipit codicis @ pag. 60 (95)

paene tota lecta 8 obtumsi R, obtunsi, sed n del. m, 3 Р magistraest
(A add. a.) V 4obtunsus (exp. m.1?) P uidebaris R uidebar. equns
(om. quem) Н ot quem G 5 docentem B clarissima V? 6 con-
е
[072081018] G, confessus R, confusus (eorr. m.3) P- ueritatem RP, ueri-
tati Н 7 pecepta (a er, o ew i) V quib?» B quidem V? 9 si
от. B praecepta — noscenda sunt om Р 10 utque Œ 11 uel si oiui-
liter uiuendum est om. P est non om, G 12 melius est] est maius BG
philosophe (-fe B) ВР, filosofine G, filosofias (corr. m. 2) R, philosophie 5,
Mero (corr. т. 2) V 18 quae] Ша quae H 14 pro-
uiuit P qui non — stulte uiuit om. Р non secundum philo-
Eee H philosophis 8 sic S 15 non stulte] sapienter H
staltas G niust utroque loco pro uiuit BGH post ciuiliter uiuit hoc si
autem sapienter uluet qui ciuiliter uinet S uiuat] uiuit V 16 philosophe
(li- et -fe В) BP, filosofiae (corr. m. 2) R, philosophie S, philosophae H,
lee (corr. m.2) V uiuet BG — philosophio-(e lin. del el corr. m. 9) P
inanitatisque ( add. m. 2) V

—

20

-

[=ч

=

220 Firmiani Laetanti

non ioeulari hane de philosophia sententiam tulisti: sed neseio
qui nos teneat errorae miserabilis ignoratio ueri. ubi
est ergo philosophiae magisterium aut quid te doeuit illa
uitae parens, si uerum miserabiliter ignoras? ^ quodsi haec
erroris ignorationisque confessio paene inuito tibi ab intimo
pectore expressa est, eur non tibi uerum fateris aliquando,
philosophiam, quam tu nihil docentem in eaelum laudibus ex-
tulisti, magistram uirtutis esse поп posse?

15. Eodem duetus errore Seneca — quis enim ueram uiam
teneret errante Cicerone? — philosophia inquit nihil aliut
est quam recta ratio uiuendi uel honeste uiuendi
scientia uel ars rectae uitae agendae. non errabi-
mus, si dixerimus philosophiam esse legem bene ho-
nesteque uiuendi, et qui dixerit illam regulam uitae,
suum illi reddidit. hie plane non respexit ad commune
philosophiae nomen. quae cum sit in plures sectas disciplinas-
que diffusa nihilque habeat certi, nihil denique de quo uni-
uersi una mente ac uoce consentiant, quid potest esse tam
falsum quam regulam uitae philosophiam nominari, їп qua
diuersitas praeceptorum rectum iter inpediat et turbet аш
legem bene uiuendi, euius capita longe dissonant, aut scien-
tiam uitae agendae, in qua nibil aliut efficitur eontraria saepe
dicendo quam ut nemo quiequam sciat? ^ quaero enim utrumne
Academiam philosophiam putet esse an non. megaturum
non arbitror. quod si est, nihil ergo illorum cadit in philo-
sophiam, quae ut omnia reddat incerta, legem abrogat, artem

AUCTORES 1] Consol. frg. 12. 10] frg. 17.

B(G)RSHPV] 1 ioculariter G 2 tenet HP ао] aut edd. 5 paene
om. G whintimo B? 6 peecatore B in pectore ex desinit codicis G
рад. 56 (95) cur non'tibi om. 2 fatearis RP, wir recte 7 sustulisti P
9 uitam S 10 aliud nichilS 11 recte Н 12 recte В! (s. l. corr, В) RSH

5 suum illi — regulam uitae (19) om. R _ reddidit] nomen reddidit И
respexerit (erp. m.3) P — communem P', m final. del. P? 16-plaris S¥*
17 nihil P denique om. Н 20 et om. Р 23 enim] igitur P, recte?
24 achademia S putet esse — cadit in philosophiam (25) om. V non] non
sit RSH 25 est] esset B illorum ergo R in philosophiam] quod in
philosophia H 26 ut om. P reddit P iucerte lege Н

10

11

222 Firmiani Lactanti

tutus, ut ratio postulat? qui disciplinam (suam) non
ostentationem scientiae, sed legem uitae putet? qui
obtemperet ipse sibi et deeretis pareat suis? uidere
lieet alios tanta leuitate et iactatione, ut iis fuerit
non- didicisse melins, alios pecuniae enpidos, alios 5
gloriae, multos libidinum seruos, ut eum eorum uita
mirabiliter pugnet oratio. Nepos quoque Cornelius ad
eundem Ciceronem ita scribit: tantum abest ut ego magi-
stram putem esse uitae philosophiam beataeque nitae
perfectricem, ut nullis magis existimem opus esse w
magistros uiuendi quam plerisque qui in ea dispu-
tanda uersantur. uideo enim magnam partem eorum
qui in schola de pudore (et) continentia praecipiant
argutissime, eosdem in omnium libidinum eupiditati-
lus uiuere. item Seneca in Exhortationibus plerique inquit »
philosophorum tales sunt, diserti in conuicium suum.
quos si audias in auaritiam, in libidinem, in ambitio-
nem perorantes, indicium professos putes: adeo redun-
dant ad ipsos maledicta in publieum missa. quos non
aliter intueri decet quam medicos, qnorum titulireme- &
dia habent, puxides uenena. quosdam uero nee pudor
uitiorum tenet, sed patrocinia turpitudini suae

AUCTORES $8] frg. 46 Halm. 15] frg. 18.

ERSHPV] 1 suam Cic, om. C, disciplinam ueram P 2 suae scien-
tine B legum (u ere) R uitae om. V 8 optemperet PV ipsi
codd. Ole. suis pareat codd, Cie. 4 alios P? tanta leuitata et iactatione
(corr, m. 2) V lacuitate В out P? iis Cie, his BRSH, om. P, Wis F=
5 peeeuniae (а er.) B alios gloriae] glorine non nullos Cie — 6 tibini-
num V? at H uitiis P Sitaom.H describit S ego om. V 9 uitae
putem (om. esse) SH — filosofine R 10 nullies (n er) К existimem om. Н
11 magistris EH, magisterio (magistros n) Ji? recte uiuendi И ple-

risque B^" (s er.) P!, 8 exp. P?! Аржа, (corr. m. 2) V 18 quod PU
corr. Р? scola SHV et add, edd, de Н 14 arguintissime Y 15 es-
orationibus V instituit V!, s. l è inquit V? 16 sunt] sunt ut sint Ы
disserti B" (pr. ser) V 17's B® 18 perorant R, perorantis V. indicium]
professionis indicium SH, indicium suum P professos om. H, pfesso WA,
qfessow V? 19 qnos] quos nos P 21 pyxides RSV, pixydes P 22 pa-
trocinins (е ег.) В turpitudinis 2027, turpitudinis SH, turpitudine F5, -nig V?

ve

mart cum sum рөрдёле ct rimis cui uübevemt әшнә

i
ИН
Н
ҮШ
ИШИН!

Н
i
i

qui rem publicam gubernent, qui urbes amt nouas constituant
aut eonstitutas aequitate tueantur, qui salutem libertatemque

EPITOME 4—8] с. 34,7. 85s] е 3,6.
AUCTORES 2] ef. de ог. 1 8, 33 s. 51, 219; de ol T4544
EXPILATORES 820] Isidor. orig. ҮПҮ 6, 14

B(G)RSHPV] 1 ergo om. Р 2 ab Animo incipit codicis G pag 57 (94)
paene tota lectu — fumonsissimam B, formo |sissimam (sed ^ minus. cert) G
eommeare S 3 widerunt H 4 nequiores S, requiorem Ру, corr, Р)
5 ас от. P lupinari H, lupansrie (a er.) P scholam СЕРЕ A 6 uo-
luptatem (p er n m. 2) V 10 imitant G 111 B* 13 faciant (e
corr. m. 2) R, faciunt SH quas|uadent (corr. m. 2) V 14 nocidunt 8
addisciplina У, ad del. V2 producit BOSH; perducat edd. 16 uerum
enim] uerum etiam Н, uerum enim uero edd. 17 omnes G nihil) ad
nihil B, [ad] nihil @ 18 in eloquendo] ne loquendo G, in loquendo RS
perdant В 19 actü Н fuitrit V! 20 ciuilis РУ! 22 in tueantur
qui ва desinit codicis С рад. 57 (94), sequitur pag. 58 (93), cuius ёп werss 1%
pauca legebantur

1

®

2

>

w

226 Firmiani Lactanti

pronuntiare quod fuit uerum, illos non ideo disputare ut do-
ceant, sed ut se oblectent in otio. qui quoniam auctores sunt
rerum gerendarum nec ipsi quiequam gerunt, pro loquacibus
sunt habendi. sed profecto quia nihil ad uitam boni adfere-
bant, nec ipsi deeretis suis obtemperauerunt nec quisquam per
tot saecula inuentus est qui eorum legibus uiueret. abicienda
est igitur omnis philosophia, quia non studendum sapientiae,
quod fine ac modo caret, sed sapiendum est et quidem mature,
non enim nobis altera uita conceditur, ut cum in hae sapientiam
quaeramus, in illa sapere possimus: in hae utrumque fieri
necesse est, cito inueniri dehet, ut cito suscipi possit, ne quid
pereat ex uita, cuius finis incertus est. Ciceronis Hortensius
contra philosophiam disserens circumuenitur arguta conelusione,
quod eum diceret philosophandum поп esse, nihilominus
philosophari uidebatur, quoniam philosophi est quid їп uita
faeiendum uel non faciendum sit disputare. nos ab hac
calumnia inmunes ae liberi sumus qui philosophiam tollimus,
quia humanae cogitationis inuentio est, sophiam defendimus,
quia diuina traditio est, eamque ab omnibus suscipi oportere
testamur. Ше eum philosophiam tolleret nee melius aliquid
adferret, sapientiam tollere putabatur eoque facilius de sententia
pulsus est, quia constat hominem non ad stultitiam, sed ad
sapientiam nasci. praeterea illut quoque argumentum eontra

EPITOME 6—12] c. 25, 7.
AUCTORES 12] frg. 19

BRSHPV] 1145 V? 9sunt(ntez m m. 2) V 3 generandarum Bi,
geüérendarum B? quicquam) qui equam 5 pro] eum P 7 omnis
igitur B 8 quod — caret om. Р fide R, finem 5 nature S, naturae Vi,
in mg. i mature V? 9 ut om. Н sapientia 5 10 possumus RV!
11 post cito s, 1. ergo R? nequit V 12 post uita hoc cuius uita Pi,
del, P> est om. H 13 arguta S!! 14 "mon (n m. 2?) В itinil
ominus V4, s. 1. nicilominas Y? 15 flosofari У? philosophis S est P,
est et B (recte, ut et sit etiam 7), esset RSHV in] de Р 16 pr. fa-
ciendum H?, faciundum V wel non faciendum sit om. Н ad Fi
ras. et s. 1. corr. У? 17 inmunes ae om. H in nunies Pi 18 so-
phiam] philosophi (^er) sapientiam B, filosoñam R, philosophiam S
19 oportere suscepi (sic) S 20 philophiam P 21 putabat R 28 quod-
que H

17

228 Firmiani Lactauti

fuit, non est eadem uera sapientia. sed uidelicet Graeci quia
sacras ueritatis litteras non attigerant, quemadmodum depra-
nata esset sapientia nescierunt; её ideo cum uacare sapientia
humanam uitam putarent, philosophiam commenti sunt id est
latentem atque ignotam sibi ueritatem disserendo eruere uo-
luerunt: quod studium per ignorantiam ueri sapientiam puta-
uerunt.

17. Dixi de philosophia ipsa quam potui breuiter. nune ad
philosophos ueniamus, non ut eum his decertemus, qui stare
non possunt, sed ut eos fugientes atque deiectos nostro campo
insequamur. Epicuri disciplina multo celebrior semper fuit
quam ceterorum, non quia ueri aliquid adferat, sed quia mul-
tos populare nomen uoluptatis inuitat. nemo enim non in
uitia pronus est. praeterea ut ad se multitudinem contrahat,
adposita singulis quibusque moribus loquitur. desidiosum uetat
litteras discere, auarum populari largitione liberat, ignauum
prohibet aecedere ad rem publieam, pigrum exerceri, timidum
militare. —inreligiosus audit deos nihil curare, inhumanus et
suis commodis seruiens iubetur nihil euiquam tribuere: omnia
enim sua causa faeere sapientem. fugienti turbam solitudo

EPITOME 85s] с. 31,1. 18 deos nihil curare] e. 31, 2.

AUCTORES $2s. (Epicuri)] frg. 553. — 9] "ex Hortensio (sc, Cice-
ronis) sumpta est sententiarum pugnantium conlatio et acutissima et eum
fide instituta diu. inst. III 17, 8—6 of. 16, 9. 18.’ Usenerus, Epicurea
p. LXXV n, 2. 18—20 inhumanus — sapientem] cf, ad frg. 581 Epicuri
(pag. 333, 15). 20 з. fugienti — laudatur] frg. 571.

BRSHPV] 1 uellemlicet B!, in ras. corr. В, ut scilicet S 2 sacras
(alt. a ez i? m.2) V attingerant (pr. tex d) V deprauata’ V? 3ua-
caret P 4 humanam uitam putarent om. Р 5 dissoluendo P — 6 igno-

rantia S 8 р filosofias (m er.) ipsi V ipsa om. B Э philophos Р
utom. S his in ras, ex iis R, hisdem V decertem Р 10 fugientes Sir
diiectos S, abiectos Н 11 fuit semper В 12 adferat B, adfert (wel
aff-) cet. 13 uoluptatis] ac uoluptatis Н, pietatis V** — 14 propterea S
15 quibuscumque В moribus om, P desidiosos В!, corr. B* — 16 lit-
teris H 17 prohibet om. S publicam om. S ай exerceri (sie C) ef.
Usenerum 18 inreligiosus — eurare om. Р — deum H, dij V? — inhu-
manu sed Н et]in B 19 seruiens om. B, seuiens H 20 sapientiam Из
fugienti 527

15

10

11

12

13

14

230 Firmiani Lactanti

qui aut deos omnino neclegerent aut non pie colerent, nel
minora incommoda euenire uel nulla; ipsa etiam saepe templa.
fulminibus conflagrare. quod Lucretius queritur, cum dicit de deoz
tum fulmina mittat et aedis

ipse suas disturbet et in deserta recedens

saeuiat exereens telum, quod saepe nocentes

praeterit exanimatque indignos inque merentes,
quodsi uel exiguam ueritatis auram colligere potuisset, num-
quam diceret aedis illum suas disturbare, cum ideo distur-
bet, quia non sint suae. Capitolium, quod est Romanae urbis
et religionis caput summum, non semel, sed saepius fulmine
ictum conflagranit: ^ homines autem ingeniosi quid de hoc exi-
stimauerint, ex dieto Ciceronis apparet, qui ait diuinitus
extitisse illam flammam, non quae terrestre illut do-
micilinm Iouis deleret, sed quae sublimius magnifi-
centiusque deposceret. qua de re etiam in libris consu-
latus sui eadem dixit quae Lucretius:

nam pater altitonans stellanti nixus Olympo

ipse suas arces atque inclyta templa petiuit

et Capitolinis iniecit sedibus ignes.

AUCTORES 4ss.] II 1101 ss. 13] Verr. IV 31,69. 1888.) ef.

de diuin. I 12, 19; II 20, 45.

BRSHPV] 1 deos (s add. m.2) V neclegerent B, negl- cet, 2 pro-
uenire B, uenire SH ‘ipsa В? 8 fluminibus P, lu in ul corr. Рз
couflaglare R, conflare S, eonfraglare H, conflagare V 4 flumina Pi, lu
in ul corr. Р2 aedis V! cum codd. Lucr, sedes BRHPV? (s. L corr),
edes S 5 ipse] saepe eodd. Lucr, suas (alt. s add, т. 3) P in om.
codd. Lucr. 6 exercente telum H 7 indignos inque] indignosque Р
inquae Н merentis B!, corr. B? 8 exigua V 9 diceret] haec
diceret SH aedis V!, aedes V? (s. I. corr.) cum cett. suis (sed del
т. 2) suas V —disturbaret, alt. t del. m. 1? S, disputare V! — 10 quia]
quod edd. sunt RH edd. sun Н capotolium V?* ‘est P? 11 ged]
et S, sed et Н fulmineo ictu confraglauit Н flumine Р", lu in ul corp, PX
13 qui ait] quia ut S 14 terrestre] caelesta B, terrestres (s er.) M
16 ante consulatus 4 fere litt, eras. И 17 dixit] diz. (q er.) V — 18 stil-
lanti SH. nixu'|solympo (corr. m. 2) V olimpo SP 19 in codd. Cie.
utroque loco sic ipse suos quondam tumulos ac templa petiuit ^ arcese
(ser) V indita S . petijuit (e in ras, et pr. i postea add. m. 12) B
20 aedibus BH, saedibus Н

10

82

83

84

35

234 Firmiani Lactanti

qua iam sensus ereptus est, ac non ipsum mori, quo sensus
eripitur. est enim tempus aliquod quo et nos iam non sumus
et mors tamen nondum est, idque ipsum uidetur esse miserum,
quod et mors esse incipit et nos esse desinimus; nee frustra
dictum est: mors misera non est, aditus ad mortem
est miser, hoe est morbo tabescere, ietum perpeti, ferrum
eorpore excipere, ardere igni, dentibus laniari. haee sunt
quae timentur, non quia mortem adferunt, sed quia dolorem
magnum. quin potius effice ne dolor malum sit omnium
inquit malorum maximum est. qui ergo possum non timere,
si id quod mortem antecedit aut efficit, malum est? quid quod
totum illut argumentum falsum est, quia non intereunt animae?
(minime) uero inquit; nam quod cum corpore nascitur,
eum eorpore intereat necesse est. iam superius dixi dif-
ferre me hunc loeum et operi ultimo reseruare, ut hane Epi-
curi persuasionem, siue illa Democriti siue Рісаеагећі fuit, et
argumentis et diuinis testimoniis redarguam. uerum ille for-
tasse inpunitatem uitiis suis spopondit: fuit enim turpissimae
14 superius] c. 13, 3.

AUCTORES 5] ? (cf. tamen Senec, epist, 30, 9: plus nt puto —

et receperunt), — 9 s. quin — est] cf. ad frg. 401 Epicuri (pag. 276, 18).
11—14] ef. ad frg. 336 (pag. 227,1). 13] ef. Lucr. III 445—458, 634—689,
B(G)RSH PV(a 10)] 1 qua P,quia BGR, quë S, qusa (ier) Н iam om 8

З esse om. Н 4 quod R, quo BGP, cum SH pr.etom.H 5 pr.est om. Н
aditus (us ex um m. 2) H 6 alt, est] ergo genere Н ictu S 7 igne
(e em i m. 1?) Н dentibus (bestiarum) edd. 8 dolem P 9 quin po-
tius effice ne RP, quae res potius efficit ut B, quán potius е ісер ne G,
quin potius efficit ut S, inquit. potius efficit ut А; cf. pag. 104,1 inquit.
omnium P 10 ab inquit denuo incipit V, cf. ad pag. 232, 17 test P*
quid B, [quid] G, qi (corr. m. 2) V possum non R, non possunt Bt
(possum im ras. corr. BY) G, non possum шоп SHPV; un quid ergo?
possum nou timere — malum est? scribendum? in quo pro possum malunt
num possum 7'hilo et Hartelius; quid ergo? non possum non timere — malum
est edd. 11 quidom. H 12 argumentum illud S illum V? 18 minime
add. Thilo uerum BG, supra uero add. 1 uere V*; intereunt uero codd.
recent. et edd. uero inquit del. R? ‘quod’ V 14 dixit V — digserere И
15 me] melius V; me bunc locum melius edd. —seruar& (sic) M — 16 par-
suasióne ny B? Ша Н archi|dic$ (corr. m. 3) В 17 et didinie Р?

.
Siepuni.tamen (es. 1. m. 2) V suis P? spoponte Ri, 'spospondit sic H?

зї pe) desinit codicis G pag. 59 (101), sequitur pag. 60
sunt incipiens paene tota lecta 8 diuitiis F% 4 omnes
R 5 dis edd, his C ці in 5 fere litt. erasis Рэ? ео]
eus nullus S 7 necemus om. V sapient sic R enim.
s SH 9 cuiquam om. П aeque] et quae B!, corr. В?
Mm. 2) V sie S! 10 mouetur Н 11 quoquo] quo BOP
" m.2) V 12 erumus G diem nullum om. P 13 no-
sim B uoluptate P?, uoluptatibus Н nee B 14 nini-
us (conl Senec. epist. 99, 31 hoc quod uiuimus proximum
mus BGRSPV, diximus H parent B!, corr. Вэ, perdere
15 hoc edd. Ша S tametsi) thales si B, talis si С
—we[rkbo[s] G + V — ipsio[m] G, ipsa (a ex e) R
16 sapiente 7 ай utilitatem suam re- om. P 17 ita-
fe? audiet Н? 18 faciendum] ita faciendum R puta-
RPV, u in b corr. PP! ‘facerea P! 19 ab] a RP

41

42

43

2

236 Firmiani Lactanti

ficio praeda coniuncta est. ^ archipirata quispiam uel latronum
duetor si suos ad grassandum cohortetur, quo alio sermone uti
potest quam ut eadem dieat quae dieit Epicurus? ^ deos nihil
eurare; non ira, non gratia tangi; inferorum poenas non esse
metuendas, quod animae post mortem oceidant nee ulli omnino
sint inferi; uoluptatem esse maximum bonum; nullam esse
humanam societatem; sibi quemque consulere; neminem esse
qui alterum diligat nisi sua eausa; mortem non esse metuen-
dam forti uiro nee ullum dolorem, qui etiamsi torqueatur, si
uratur, nihil eurare se dieat. est plane eur quisquam putet
hane uocem uiri esse sapientis, quae potest latronibus aptis-
sime eommodari.

18. Alii autem contraria his disserunt, superesse animas post
mortem: et hi sunt maxime Pythagorei ac Stoici, quibus etsi
ignoseendum est, quia uerum sentiunt, non possum tamen nom
reprehendere eos, quia non scientia, sed casu inciderunt in
ueritatem. itaque in eo ipso quod reete sentiebant, aliquid er-
rarunt. nam eum timerent argumentum illud quo colligitur
necesse esse ut oceidant animae cum eorporibus, quia eum
eorporibus nascuntur, dixerunt non nasci animas, sed insinuari
potius in corpora et de aliis in alia migrare. non putauerunt

EPITOME 14—237, 2] о. 31, 7.

AUCTORES 4—6] cf. ad frg. 341 (pag. 228, 18). 6s. nullam —
consulere] frg. 523. 7 s. neminem — causa] cf. ad frg. 540 (pag. 324, 16),
B—10] cf. ad frg. 601 (pag. 339, 13).

B(G)RSHPV] 1 arcipirata B, [areipira]ta Œ — quisquam Y 2 quod
(exp. m. 23) V 3 dicat] dicit Уа dicit] dicet @ deum H 4 ira]
ita S — tanti S im [esse m]etuend(os desinit codicis G pag. 60 (102)
5 animas (s ex e) R? 6 uoluptatem (p ez n m. 3) Р 8 diligat (pr. 1
er em.3) P Y quin P etiamsi] si В si om. В 10 quiquam (qui
in ras. m.2) V putat R, inputet P 11 possit B, potest V? aper-
tissime 5 18 iis R 14 ii R, hii H, hii (erp. m. 3) Р hi sunt] his 5
maxmt (max in ras. ex 3 litt. m. 3, supra e er. a) В pythagoret B,
pithagora rei S, pythagoriei P 15 possumus R, possunt V 16 qui RV
inciderint P 17 quo Н 18 illum В!, corr. B® quod Н colligitur
(igi in ras. m. 3, de priore scriptura id-+n i, e, idun? agnoscitur) B
19 est В! (corr. В?) V, est esse Н cum corporibus от. P quae P
21 corpore R inom. P!,ads.1.P? aliam P non]neeedd. potauerunt Pre

10

11

23% Firmiani Laetanti

sus ex hoc domicilio corporis, quod tuendum nobis adsignatum
est, eiusdem iussu recedendum est, qui nos in hoc corpus
induxit tamdiu habitaturos, donec iubeat emitti. et si uis ali-
qua inferatur, aequa mente patiendum, cum extineta inno-
centis anima inulta esse non possit habeamusque iudicem.
magnum, eui soli uindieta in integro semper est. — homicidas
igitur illi omnes philosophi et ipse Romanae sapientiae prin-
ceps Cato, qui antequam se occideret, perlegisse Platonis librum
dieitur qui est scriptus de aeternitate animarum, et ad sum-
mum nefas philosophi auctoritate conpulsus est. et hie tamen
aliquam moriendi causam uidetur habuisse, odium seruitutis.
quid Ambraciotes Ше, qui eum eundem librum perlegisset,
praeeipitem se dedit nullam aliam oh causam misi quod Pla-
toni credidit? execrabilis prorsus ac fugienda doctrina, si abi-
git homines a uita. quodsi scisset Plato atque docuisset a
quo et quomodo et quibus et quae ob faeta et quo tempore
inmortalitas tribuatur, nee Theombrotum inpegisset in mortem
uoluntariam nec Catonem, sed eos ad uitam et iustitiam potius
erudisset. nam mihi Cato uidetur causam quaesisse moriendi
non tam ut Caesarem fugeret, quam ut Stoicorum decretis ob-
temperaret, quos sectabatur, suumque nomen grandi aliquo

EXPILATORES 12—14. 17 (Theombrotum)] ibid. с, 22 (pag. 86,
27—31).

BRSHPV] 1 acsignatum (corr. m. 8) P, adsignandum V* 2 eius-
dei (dei in ras. ex dem m. 2) H 8 insbitaturos sic B, habitatores R
4 eaqua Bl, ras. et s. L corr. B?, eque S mentes 8 patiendum est BP
(е coniectura. ut uid, fort. tamen мега), inferendum S 6 in om. SV
integra V 7 illi am. Н homines P philophi Н princepes ez prin-
cipes B! 9 seribtum C'i e. us add. m. 2) V 10 philosophiae S et
om, P tamen om. ЯА 11 moriendi aliquam B 12 wmbra«chiotes
(br in таз. ex 3 litt. incertis wel ez m m. 3, et post a er. 0) B, ambra-
chiotes cet. 18 praecepit.et V? nulla alia causa H 14 fugenda S
15 => V 16 et (ante quibus) om. SH quae V? ob facta] confacta 5
17 theombrotum 3°" (pr. m er) КНУ! (pr. m erpunz. V2), theosbrotumS,
theobritum P, Cleombrotum edd. ex Cic. Tusc. I 34, 84, Callimach. epigr.23,
sed theombrotum corruptum Lact., cum Augustini codd. theobrotus habeant,
scripsisse uidetur — i|pegisset В, peregisset SH, impegisset P? 18 mec]
ue H шіри B etadiustitiam RSHP 20 ut (ante Stoicorum) om, B

icum S 21 quos om. 17 suum quoque (quosque, er, d Н) nomen АН

16

17

18

-

2

240 Firmiani Lactanti

quod erat ignobili genere natus, familiam sibi ex Homeri car-
minibus adoptauit. 0 miram et singularem Pythagorae: me-
moriam et o miseram obliuionem nostrum omnium, qui nescia-
mus qui ante fuerimus! sed fortasse uel errore aliquo uel
gratia sit effectum, ut ille solus Lethaeum gurgitem non ad-
tigerit nec oblinionis aquam gustauerit. uidelicet senex nanus,
sicut otiosae aniculae solent, fabulas tamquam infantibus cre-
dulis finxit. quodsi bene sensisset de iis quibus haec locutus
est, si homines eos existimasset, numquam sibi tam petulanter
mentiendi lieentiam uindicasset. sed deridenda hominis leuis-
simi uanitas. quid Cicerone faeiemus? qui cum in princi-
pio Consolationis suae dixisset luendorum sceleram causa
nasei homines, iterauit id ipsum postea quasi por
eum qui uitam non esse poenam putet. reete ergo pi &
est errore ae miserabili ueritatis ignorantia se teneri.

19. At illi qui de mortis bono disputant quia nihil ueri
sejunt, sie argumentantur: si nihil est post mortem, non est
malum mors; aufert enim sensum mali, si autem supersunt
animae, etiam bonum est, quia inmortalitas sequitur. — quam
sententiam Cicero de Legibus sie explicauit: gratulemurque

AUCTORES 12] frg. 10, 14 praefatus est] cf. supra e, 14, 20.
20] frg. 3; in lacuna II 21, 53/54 fuisse censet Vahlenus,

B(G)RSHPV] lgenere H? 3eto]o S miseram] miram SH
nostram BP omnium nostrorum H quis (a er) Н 4 quid! Р ef.
Epit. 31, 10, sed ad qui ef. Inst. VII 25,9 aliqua V! 5sit effedtum]
esse factum Я lethaeum (pr. e er i m. 2) S, lethaeum (pr. e er y
m. 32) P,letheum BRY, lacteum Н 7 іс S8 odiosae Bl, in ras. corr, B®
infantulis P 8 iis R, his BSHV, om. P haec om. H 9 eso P3
aestimasset (est- S) SH, exsistimasset P a Numquam incipit codicis G
pag. 61 (57) paene tota lecta. tam от. BGH tamsibiR 10 deridenda
est BG 11 eicerone S, cicerone (sie corr, m. 2) V; de cicerone BO,
ciceroni HP, 12 consolationis (alt, o er u m. 22) Р 18 nasci om. Н,
nacendi P!, corr. P iterautad B', iteraubtid corr, В? 14 poenum
(pe- 5) non esse SH — profanatus (exp, m. 2) V 15 sb V* 16 at]
et Н quidelortis G, quid? mortis S 17 sio H? — argumentamtur 27%
si om. B, quia H 18 sensu G 19 est om. R 20 sententia @ ax-
plicabit P1, corr. P? — gratulemurquse (a er) В, gratulamurque S, gra-
tuleturque Р

»1

5

ап malum, — qualitatem eius ex.
tur, malum, si cum scelere, sie et mors ex pra

1
і

ЕЕЕ
Ё

H
E
HH
E
i
d

14 secundum, citius mori. quae ut maioris sit auctoritatis, Sileno
adtribuitur. Cieero in Consolatione non nasei inquit longe
optimum nee in hos scopulos incidere uitae, proxi-
mum autem, si natus sis, quam primum tamquam

AUCTORES 195] ef. Cic. de гер, VI 14; Euripid. Polyid. frg, 639
Nauk, 218] of, Сіс. Tuse I 48, 114. 22] Consol frg. 11.

B(G)RSHPV] 1 fallaris P utrumne cato aw (ne — an m.3) catilinn BD
eatillina GRH haec В), corr. В 2 repugnantia B! (AB) H rum
sententiamque B 3 interroget BHP 5 sicüt (^ add. et t del. m. 3) Р
ipes vita В —wiuatur] utatur R 7 ponderands» B? postita
8 mors] mors bonum sit Н 91 V aliter] autem Р quoniam] quia Н
ad neterna ut dixi SH 10 aeternam P', m del. P> 11 aute P 12au
ап Н tamquam) В 19 quis P 14 traducunt RS — 15 iis ИР,
his BSHP*'V 17 damnat R omnem — opinantur] omnem. bon
nam quam solis malis (s. I. m. 2) opinantur P — plenamque {1 jn ras. ex
4,1? m.3) B 18 opinantur R 19 pr. quam’ V? — 20 ita] sit itas
(tet дот, 2) R 21 sinelo P 22 in] sic in SH | 28 optimum est Н

hos] huius И uitam R proximus B 24 quam] quia. (corr. m. 2) V

20

21

2

w

23

244 Firmiani Laetanti

quia necesse non fuit ueteres animas in попа corpora inducere, |
cum idem artifex qui primas aliquando fecerat, potuerit semper |
nouas facere, inpossibile, quia reetae rationis anima tam im- |
mutare naturam status sui non potest quam ignis aut deorsum
niti aut in transuereum fluminis modo flammam suam fundere, s
existimanit igitur homo sapiens potuisse бегі, ut anima quae |
tune erat in Platone, in aliquod mutum animal ineluderetm — |
essetque humano sensu praedita, ut intellegeret ae doleret in-
eongruenti se eorpore oneratam. quanto sanius faceret, si
gratias agere se diceret, quod ingeniosus, quod docilis natus 10
esset, quod in iis opibus, ut liberaliter erudiretur! nam quod
Athenis natus est, quid in eo henefieii fuit? ап non plurimi
extiterunt in aliis ciuitatibus excellenti ingenio atque doctrina
uiri; qui meliores singuli quam omnes Athenienses fuerunt?
quanta hominum milia fuisse credamus qui et Athenis nati 15
et temporibus Socratis indocti tamen ae stulti fuerint? поп
enim parietes aut loeus in quo quisque est effusus ex utero,
conciliat homini sapientiam. quid uero attinuit Socratis se
temporibus natum gratulari? num Socrates ingenia discenti-
bus potuit commodare? non uenit in mentem Platoni Alei- s»
binden quoque et Critiam eiusdem Socratis adsiduos auditores

BRSHPV] 1 quia V? ueteres om. Р 2 ante idem 4 wel 5 litt,
fort. idem eras. B 3 impossible 5 rectae rationis om. P tam om. P
4 quam]tamquam В quam ignis — suam fundere (5) om. Р. 5 moda V!
suam om. S 7 aliquid Н В ant intellegeret aut doleret R doceret. Y
9 honeratam S ‘nanius (s. L i, wie s, m. post) V ві gratias — diceret
om. P 11 iis- R, his BHPV, is S post erudiretur locus $ 14 a P! omissus:
ut ornaret . quaero igitur qui (pro cui) — bonum sit (om.aliquid) in P, del. P3
12 iw JP ineo]ei H 13 enoellontie 25, excellentie B7, excellentes BY,
excellente R, incellente (corr. m. 2) V 14 fuerint ES 15 quanto Н
шей» (ser) V fuisse P? credimus (i er e m. 3) P nati om. 7
16 socrates Bt, corr. B? — indocties« (alt. i ras. er r, post ina er) V fue-
rint B!H, fuerunt B*RSPV 17 est effusus] effusus sit P utero (e ex o
m.2)R 18 concilisti Æ sapientiam] sapientiam sumministrat H quod В,
quid’ id (corr. m. 2) V attinuit] addidit B socrates Pl, corr, På
19 «natum V nam S socratis ВУ! 20 commodare] dare P — alei-
binden Н?Р, aleibiadem (m ex n) ВН, aleipiaden R, aleibiad® (pr. i ras-
ex u) 8, aclibiadem V 21 quoque — eiusdem om. F adiutores P4, eorr, РЭ

э?

dinin: inst lib. III 19—20. 245

fuisse, quorum alter hostis patriae acerrimus fuit, alter erude-
lissimus omnium tyrannorum ?

20. Videamus nune guid in Socrate ipso tam magnum fuerit, 1
ut homo sapiens merito gratias ageret illius temporibus esse
se natum. поп infitior fuisse illum paulo cordatiorem quam 2
ceteros, qui naturam rerum putauerint ingenio posse conpre-
hendi: in quo illos non. excordes tantum fuisse arbitror, sed
etiam inpios, quod in secreta caelestis illius prouidentiae curio-
sos oculos uoluerint inmittere. Romae et in plerisque urbibus 8
seimus esse quaedam sacra quae aspici a uiris nefas habeatur.
abstinent igitur aspeetu quibus contaminare illa non licet, et
si forte uel errore uel casu quopiam uir aspexit, primo poena
ejus, deinde instauratione sacrificii scelus expiatur. quid his 4
facias qui inconcessa serutari uolunt? nimirum multo scelera-
tiores qui areana mundi et hoe caeleste templum profanare
inpiis disputationibus quaerunt quam qui aedem Vestae aut
Bonae Deae aut Cereris intrauerit. quae penetralia quamuis
adire uiris non liceat, tamen a uiris fabricata sunt, hi uero 5
non tantum inpietatis erimen effugiunt, sed, quod est multo

EPITOME 3—9] с. 32, 1—8 (— praedicauit), 18—248, 0] o. 32,2.
AUCTORES о. 19 8 25] ef. Cie, de or. III 34,139. 8 (curiosos
oculos) — 10] ef. Cie, de harusp. resp. 17, 87.

BRSHPV] 1 alters (ier) Р hostis (i ez e m. 2) P. fuerit B,
om. S aliter (exp. m. 2) Р 2 extyrannorum V? 4 illius] зе (m. 2)
illius B, ilius se S, illis P 5 se P, om. BR! (s. 1. add. R*) SHV;
of. pag. 244, 18; 248, 4 infiteor В 6 ceteros] a ceteros sic H, ер oeta-
ros V putauert S 7 ilis V! mow V arbitreor (i er) V 8 se-
crete V 9 uoluerunt HP', eorr. Р 10 а om, S — habeamtur B?,
habetur НҮ 11 abstinent B? aspectus SH — cominare V et om. V
12 quispism RSH aspecxit B!, c del. B^, aspexerit SH 18 cios
deinde] eiusd& in Р instaurationes Н quod S his facias] hi H
14 uoluit S | nimium R, nimirum (pr. ier e m. 3) P _ sceleratiores]
seeleratiores sunt BR, scelerationes [4 15 archanum P', m del. P?
16 qui aedem] quidem sieB nut (corr. m.2) V 17 celeris sie in ras. H?,
ceteris V intraueri¢ (corr. m. 2) V; intrauerint edd. — quie (exp. m. 2) B

R, om. P — quamquis V! 18 uiris (alt, i er e m. 3) P
a от, V s.l ta V? fabricata sunt] fubricatas 8 fabricatae Р
hi» (af er) V 19 effugit S multa H

10

1

1

1

te

246 Firmiani Laotanti

indignius, eloquentiáe famam et ingenii gloriam.
quid si aliquid inuestigare possent? sunt enim tam stult
adseuerando quam inprobi in quaerendp, eum neque inuenire
quiequam possint nec defendere, etiamsi inuenerint. nam si
uerum uel fortuito uiderint, quod saepius contingit, committunt :
ut ab aliis id pro falso refellatur. non enim descendit aliquis
e caelo qui sententiam de singulorum opinionibus ferat. qua-
propter nemo dubitauerit eos qui ista eonquirant stultos in-
eptos insanos esse. aliquid ergo Socrates habuit cordis humani,
qui eum haee intellegeret non posse inueniri, ab eiusmodi и
quaestionibus se remouit, uereorque ne in eo solo. multa enim.
sunt eius non modo laude indigna, sed etiam reprehensione
dignissima, in quibus fuit suorum simillimus. ex his unum
eligam quod ab omnibus sit probatum. celebre hoe prouerbium.
Socrates habuit: quod supra nos, nihil ad nos. proeume ı
bamus igitur in terram et manus ad praeclara opera nobis
datas conuertamus in pedes, nihil ad nos caelum, ad euius
contemplationem sumus excitati, nihil denique lux ipsa perti-
neat. (at) certe uictus nostri causa de caelo est. quodsi hoc
sensit, non esse de rebus caelestibus disputandum, ne illorum ж
quidem rationem poterat conprehendere quae sub pedibus habe-
bat. quid ergo? num errauit in uerbis? ueri simile non est,
EPITOME 14 s.] с. 32, 3.
AUCTORES $10] Minue. Fel. e. 13, 1.

BRSHPV] 1 indigni H, imgenii P? consequuntur SPV — 2 quid
si] quasi Н enim om. И tane P? 8 inquirendo H, querendo (е eri
m.3)P inueniri V 5 uero P^* fortuitu P contigit P! (corr. P3) V.
committunt om. H 6 discendit V 7 e] e S, ae P (a expunz. Pt) V,
de Н opinibus R, opibus S quipropter (а m.3) V 8 inquirant
Heumannws ineptos (i ex e m. 3) Р 9 socratis (i exo) В 10 haec
om. 8 11 quaesitionibus R uereores« (que er.) B, uereorquae SPor
(а er) пе om. S solo] loco R 12 eius non] quae non S, quae Н
Beius (i e. r et n ezpunz, m. 2) V digna RP 18 suorum] ceterorum
Heumannus ех) ot V! his P 15 socratis (i ex e) B? — nihil in
mg. P* mos P? 17 data RP caelum] in caelum В 18 susmus
(ш er) R ipse Р!, corr. P? — pertiat V at addidi 19 uictus]
witasicB 21 potuit P sub pedibus] superius P 22 quid (sie corr. mA) V
num] nunc Н num erauit (corr. m. 2) P, numerauit етгачеги B

diuin. inst. lib. IIT 29. 3

wiendum: quod si aperte diceret, nemo pateretur. quis enim
non sentiat hune mundum tam mirabili ratione perfectum ali-
qua prouidentia gubernari, quandoquidem nihil est quod possit.
s sine ullo moderatore consistere? sie domus ab habitatore
deserta dilabitur, nauis sine gubernatore abit pessum et corpus
relictum ab anima diffluit, nedum putemus tantam istam molem
quodsi publicas illas religiones uoluit euertere, non inprobo,
10 quin etiam laudabo, si ipse quod est melius inuenerit. uerum
idem per canem et anserem deierabat. o hominem seurram,
ut ait Zeno Epieureus, ineptum perditum desperatum, si ca-
uillari uoluit religionem, dementem, si hoc serio fecit, ut ani-
mal turpissimum pro deo haberet! quis iam superstitiones
15 Aegyptiorum audeat reprehendere quas Athenis Socrates aucto-
ritate sua confirmauit? illut uero nonne summae uanitatis,
quod ante mortem familiares suos rogauit, nt Aesculapio gallum
quem uouerat prosecarent? timuit uidelicet ne aput Rhada-

EPITOME 15.] c. 32, 4 religio — repudianit, 10&] o. 32, 4.
16—18] 0. 32, 4 s.

AUCTORES 10 s.] cf. Theophil, ad Autol 118 A (of, Tertull. Apolog.
€.14) ‘118, sourram — Zeno] Cic. de nat. deor, I 34, 93 (cf. Minue, Fel.
с. 38, 5). 8165] ef. Tertull. Apolog. c. 46 (pag. 281 s.).

BRSHPV] | nimirum] enim mirumi m. 1, e et pr. ın del. m. 2, tert.
i eras, P — sentit BY, corr. B? minimae Pt, a del. P^ 2 aperti У!
3 hunémundum Н: 4 quid V! 5 consisteret 5 віс (erp. m. 17) P
ab] sin’ in ras. ez 2 uel 3 litt. B?, ad Pl, corr.P2 6 delabitur P abiit HPor
(ait. i ег) pessüe S 7 relictum] et relictum H ab om. BRV
defluit V necdum P, nondum V? tantam V 8 constare Н ро-
tuisse] fuisse H 9 publicas 77? 10 melius (e ex i m.2 7) P 11 car-
nem BYY1, т ezpwnz. V? ansoram V*^ deferebat R, deierebat S
o om. P вошта muta id zenoni epicurus Н — seturram V 12 депо I?
post perditum eras, ineptum perditum wt wid. B disperatum P 18 sic B
14 quis B® 15 socrates (e er i m. 3) athenis P an Atheniensis ?
16 sua om, H'PV est uanitatis B 17 rogitauit VF aeseulapio У?

callum V 18 wocauesrat (it er) V prosecarent B, prosecrarent В,

consecrarent S, secarent Н, prosacrarent P', prosecrarent Pt, ——
(corr. m.1) V; prosecari Tertull. Le.: cf. Epit.32,5; Inst. IV 27,5 rhadaman-
tum B, radamanthum RP, rhadamanthum (т add, m. 2) S, radamawthum V

18

14

15

16

17

248 Firmiani Lastanti

manthum reeiperatorem reus uoti fieret ab Aselepio. demen-
tisse hominem putarem, si morbo adfectus perisset. cum
uero sanus hoe fecerit, est ipse insanus qui eum putat fuisse
sapientem. en euius temporibus natum esse se homo sapiens
gratuletur! -
21. Videamus tamen quid illum Socrates docuerit: qui cum
totam physieam repudiasset, eo se contulit, ut de uirtute atque
offieio quaereret, itaque non dubito quin auditores suos iusti-
tiae praeceptis erudierit. docente igitur Socrate non fugit
Platonem iustitiae uim in aequitate consistere, siquidem ommnes
pari condicione naseuntur. ergo nihil inquit priuati ac pro-
prii habeant, sed ut pares esse possint, quod iustitiae
ratio desiderat, omnia in commune possideant, ferri
hoe potest, quamdiu de pecunia diei uidetur. quod ipsum
quam inpossibile sit et quam iniustum, poteram multis re-
bus ostendere, concedamus tamen ut possit fieris omnes
enim sapientes erunt et pecuniam contemnent. quo ergo
illum communitas ista perduxit? matrimonia quoque inquit
communia esse debebunt: seilicet ut ad eandem mulie-
rem multi uiri tamquam canes confluant et is utique optineat

EPITOME 6s, qui — repudiasset] ef. c. 32,2 (physicos). 9—11] ef,
o 50,5. 11—250, 4] c. 93, 1—4

AUCTORES c.215,] cf. Addenda, 11]derep.416D. 18) ibid, 457 C.

EXPILATORES 815. 4—12; c. 22, 6—8] Saluian. de gub. dei
ҮП 101—105.

BRSHPV] 1 veciperatorem B, recuperatorem RSH, receptorem P,

retiperatorem V?, supra ‘ti add. а ou Y? uoti om. P dementis se m
(dementö esse RK*), esse dementisse (cf. IV 27, 12) uidit Thilo, demen-
tissime BHV, dementissimum SP edd. 2 hominum 5 8 hoc sanus P
es" B? eam У! esse У 4 еп] éürh (exp. m.3) B ser (a е.) 6 hosino
(exp. т. 2) V 5 gratulatur (latur in ras. H+) SH, gratulet (corr. m.2) V
6 socratis (i ex e) B? B dubito quin om. H 9 praecoptis — Platonem
iustitiae om. P 10 —— V 11 inquit] quid P!, del. РЗ. prius-
tim R 12 quod] ut B, sed H 13 possidebunt B ferri Вз, fieri ИН
14 potest] non potest Н uideatur P quod] quam Rt 15 sit] est ZZ
ümiustum V? poterat B', corr. ВЗ 16 posset Н 17 et] ut M con-
tempnent ВИР 18 quodque Н 19 debent S? ad B? eadun Н
20 et] ex Н his B"SH

+.
divin, inst. lib. Ш 20—21. 249

qui uiribus uicerit aut, si patientes sunt ut philosophi, ex-
peetent, ut uieibus tamquam lupanar obeant. о miram Pla- 5
tonis aequitatem! ubi est igitur uirtus castitatis? ubi fides
coniugalis? quae si tollas, omnis iustitia sublata est. at 6
s idem dixit beatas ciuitates futuras fuisse, si aut philo-
sophi regnarent aut reges philosopharentur. huie uero
tam iusto, (аш aequo uiro regnum dares, qui aliis abstulisset
sua, aliis condonasset aliena, prostituisset pudicitiam feminarum,
quae nullus umquam non modo rex, sed ne tyrannus quidem
10 fecit? quam tamen intulit rationem turpissimi huius consilii? 7
sic inquit ciuitas concors erit et amoris mutui con-
stricta uinculis, si omnes omnium fuerint et mariti
et patres et uxores et liberi. quae ista confusio generis 8
humani est? quomodo seruari caritas potest, ubi nihil eertum
15 est quod ametur? quis aut uir mulierem aut mulier uirum
diliget, nisi habitauerint semper una, nisi deuota mens et ser-
mata inuicem fides indiuiduam fecerit caritatem? quae uirtus
inilla promiseua uoluptate loeum non habet. item si omnes 9
omnium liberi sint, quis amare filios tamquam suos poterit,
зо euni suos esse aut ignoret aut dubitet? quis honorem tam-
quam patri deferet, cum unde natus sit nesciat? ex quo fit

AUCTORES 5] ibid. 473 D. 11] ibid. 463 C ss,

BRSHPYV] 1 patientes HP, sapientes BRSV ut BP, et RV, aut SH
philosophis Н — expectent ut] exspectent et 8, expectabunt Н 2 ti qua S
lupa V habeant P 3 fidis В!, corr. B? 4 coniugatis R, coniugales (e ex
im1?)P quam Н quae si tollas] quiesito illas (quà ex quae m. 1,
o add. el s expunz. m. 2) V ad (d ez t) R, om. H, ad Р!, corr. I",
siesaepe 5 dieit. cinites sie S? fuisse futuras P faisse (corr. m. 2,
recte?) V 6 philosophantur 5, philosofauerent P4, ue del. P?, philosofantur
(ёотт. т. 2) V. 7 pr. taimes» (qui ег.) H post uiro s. 1. si add. R* qui]
s l, 1 qui add. УЗ, om. V! cum cett. abstulisses B 8 condonaret H
alienam B, alienas Н — p«udicitinm er prudentiam ut wid. Рі? feminei
(7m.2).B 9 nee (сег) В 10 consiliie (ser) И 11 amoris (i ex e
m.8) P mutuis (s er.) B, motui V! 12 omnes om. P fuerint om. P
est generis humani В 14 est om. Н certi B 15 est om. P quod]
aut V uirjuis V! 16 diligat P?! una]unanimes R nisi P? 18 iw B*
promiseua (^ m. 3) B, promisca ZP'V!, corr. POV! — hubest (n er) B
21 deferat. P? — nescit 7", necsciat V

10

11

12

~

250 Firmiani Lactanti

ut non fantum alienum pro patre habeat, sed etiam patrem
pro alieno. quid quod uxor potest esse communis, filius non
potest? quem concipi non uisi ex uno necesse est. perit ergo
illi uni communitas ipsa reclamante natura. superest ut tan-
tummodo concordiae causa uxores ueli esse communes. at
nulla uehementior discordiarum cansa est quam unius feminae
а multis maribus adpetitio. quod Plato si ratione non potuit,
exemplis eerte potuit admoneri et mutorum animalium, quae
ob hoe uel acerrime pugnant, et hominum, qui semper ob eam
rem grauissima inter se bella gesserunt.

22. Restat ut communio ista nihil alint habeat praeter ad-
ulteria et libidines, propter quas funditus eruendas uirtus est
uel maxime necessaria. itaque non inuenit concordiam quam
quaerebat, quia non uidebat unde oriatur. mam iustitia in
extra positis nihil momenti habet, ne in corpore quidem, sed
iota in hominis mente mereatur. qui ergo uult homines ad-
aequare, non matrimonia, non opes subtrahere debet, sed ad-
rogantiam superbiam tumorem, ut illi potentes et elati pares
esse se etiam mendieissimis sciant. detracta enim diuitibus
insolentia et iniquitate nihil intererit utrumne alii diuites, alii
pauperes sint, eum animi pares fuerint, quod efficere nulla res
alia praeter religionem dei potest, ^ putauit igitur se innenisse

BRSHPV] 1 tantum edd, etiam C, nisi quod etiam in ras. ёю codem

=
etiam wt wid. (sed minime tantum fuerat) BY 3 concipi B? 4 illi (sie
corr. m. 2) S uni V, uua cett. tantummodo ut P 5 uxoris Y!
uelint HP, uellit (exp. m. 2) К 6 nulla] ne Ша Z7 uehementius 5

la
7 moribus (corr. m. 2) V quod] iu quo Р З admoneri S8 et om H
mustorum (ler) Н quae] q V, del. V? 9 пе. В! pugnent Y quae Pl,

і
quii P?! semper] se p est (corr. m. 2) V 10 grauissime RSH ве

le o
om. V!, t ses. 1l. V? gesserint 5, cessarunt (corr. m. 2) Т 11 praeteree
(en exters) B adulterii Н 12 et om. V', з. L t ас V? — propterex
(en er) R eruendar (s er.) BS, eruenda HP'V!, s s. 1 add. PY?
14 nam]iam R in extra bis V!, pr. del. V? 15 monenti V! пеот Р
16 adaequature P 18 pares] pares suos B 19 esse se] esse BH,
'sPse P, esse sed (exp. m. 2) V 20 insolentifi et iniquitat! (udroque
loco " er., quod add. m. 2) B utrumnam Н ali« (ante diuites) V
21 fuerit(^m.2) S, fuerint (iras. er u) H 22 igitur] ergo Н inuenisse se P

diuin, inst. lib. III 21—22. 251 |

justitiam, eum eam prorsus euerteret, quia non rerum fragilium, |
sed mentium debet esse communitas. nam si iustitia uirtutum. |
omnium mater est, eum illae singulae tolluntur, ipsa subuerti-

tur. tulit autem Plato ante omnia frugalitatem, quae utique 6

5 nulla est ubi proprii nihil habetur, tulit abstinentiam, siquidem
nihil fuerit quo abstineatur alienum, tulit temperantiam, tulit
castitatem, quae uirtutes in utroque sexu maximae sunt, tulit.
nerecundiam pudorem modestiam, si honesta et legitima esse
incipiunt quae solent flagitiosa et turpia iudicari. sie uirtu- 7

10 tem dum unlt omnibus dare, omnibus ademit. nam rerum
proprietas et uitiorum et uirtutum materiam continet, commu-
nitas autem nihil aliut quam uitiorum licentiam. паш uiri 8
qui multas mulieres habent, nihil aliut diei possunt quam luxu-
riosi ac nepotes. item mulieres quae а multis habentur, non

1 utique adulterae, quia certum matrimonium nullum est, sed
prostitutae ae meretrices sint necesse est. — redegit ergo huma- 9
nam uitam ad similitudinem non dieam mutorum, sed peeudum
ac beluarum. nam uolueres paene omnes matrimonia faciunt
et paria iungunt et nidos suos tamquam geniales toros eon-

2 cordi mente defendunt et fétus suos quia certi sunt amant
etsi alienos subieeeris abigunt. at homo sapiens contra morem 10
hominum contraque naturam stultiora sibi quae imitaretur ele-
git et quoniam uidebat in ceteris animalibus offieia marum
feininarumque non esse diuisa, existimauit oportere etiam mu-

EPITOME 21—252, 6] c. 33, 5.

BRSHPV] 1 prorsus P? — euerterit (sed i еке 22) BSH аша]
gum Н A anteaV fragilitatem B’, corr. B* 5 proprium Н 6 nis»
fuerit (de ut wid. er., us m. 2) om. nihil, В quo V, qui B, quod RSUP
abstineast (n er.) B, abstinetur И alieno В tulit castitatem (om. tulit)
temperantiam quee (a er) P 8 legitima (e ezim. 22) P 9 flagitiosae,
om, et, H uirtutum P', corr. P^ 10 com ВЕР adimit BP? (pr. i
ere) proprietas rerum SH 14 ae s. l В!, Vet corr. B? nepotes]
perditi H 16 redigit R hominis B 18 matrimonia] moenia Р
19 iunguut (i. e. -ter) 81, iungunt (i. e. -tur) S?, coniuwgunt Н, iunguntur
eda, genia P concordi« (a er.) V 91 et om. Y subieceris Woelfflinus,
Archiu. lexicogr. et gramm. lat. IV 298; obieceris BRSH, adieceris P,
obieverit Y — 22 imitaretur (pr. iex e m.32) P legit S, elegit (alt. e
ecim. 3) P 23martum R 2% ас feminarum R mulierem BP, corr. B?

252 Firmiani Lactanti

lieres militare et consiliis publicis interesse et magistratus
gerere et imperia suscipere. itaque his arma et equos adsigna-
uit: consequens est ut lanam et telam uiris et infantium ge-

11 stationes, nec uidit inpossibilia esse quae diceret et ex eo, quod
adhue in orbe terrae neque tam stulta neque tam sapiens ulla
gens extitit, quae hoe modo uiueret.

1 23. Cum igitur in tanta uanitate ipsi philosophorum prinei-
pes deprehendantur, quid illos minores putabimus? | numquam
sibi tam sapientes uideri solent quam eum pecuniae contemptu
gloriantur. ‘fortis animus. sed expecto quid faciant et quo

2 ille contemptus euadat. tradita sibi à parentibus patrimonia
tamquam malum fugiunt ae deserunt et ne in tempestate nau-
fragium faciant, in tranquillum se ultro praecipitant, non uir-
tute, sed peruerso metu fortes, sicut illi, qui cum timent ne
ab hoste iugulentur, ipsi se iugulant, ut mortem morte deui-

8 tent. sic isti unde possent gloriam liberalitatis adquirere, sine

4 honore, sine gratia perdunt. laudatur Democritus, quod agros
suos reliquerit eosque pascua publica fieri passus sit. proba-
rem, si donasset. nihil autem sapienter fit, quod si ab omnibus

5 fiat, inutile est ae malum. sed haee neclegentia tolerabilis.
quid ille qui patrimonium in nummos redaetum effudit in mare?

EPITOME 1—12] of. 34,4. 175] c. 84, 3.

BRSHPY] 2 gerere (pr. т ras. e n) S, agere P её imperia susel-
pere in mg. H? itaque] tam Р dis(hm.2) E armae te quos V
3 ut] ut etiam B lanam et telam] et lanam telam R, et lanam P
tela H infantibus B gestationes (alt. e er i m. 2) P 4 uie
(dit er) R et V, om. cett. 5 sapiens] uana P 6 existit R, ex-
titerit V edd. mundo 8 7 ipsi om. SH, et ipsi P 8 minores om. S
putabimus] putabimus qui H edd. 9 uideri S 10 fortis animus om. H
faciat Н, faciunt V quos Н 11 contentus (alt. n ras. ex m) sic R
matrimonia B? (corr. B) Н 12 fugiant ac deserant Bi, corr. B®
19 faciunt V! intra quillum Y tranquillo SH uirtutes (exp.
m.3)P 14fortis V пе» (с? ек.) S 15 morte ВЗ dinitent ZIP,
corr. m. 1? 16 possent] putant SH libertatis B (d) sine honore
Heumannus 19 sapienter — neclegentia (20)) sapienter fit quod inutile
sit ac malum si ab omnibus flat, sed haee putanda est neglegentia Н
hominibus S 20 inutili P, eorr. P? est) esse V дё malum est P
neglegentia SHPY 21 infudit H

=

0

12

13

14

m

254 Firmiani Lactanti

test de illo qui nigram esse dixit niuem? quam consequens
erat ut etiam picem albam esse dieeret! hie est ille qui se
ideirco natum esse dixit, ut caelum ac solem uideret, qui in
terra nihil uidebat sole lucente. Xenophanes dicentibus ma-
thematicis orbem lunae duodeuiginti partibus maiorem esse
quam terram stultissime eredidit et quod huie leuitati fuit
consentaneum, dixit intra concanum lunae sinum esse aliam
terram et ibi alint genus hominum simili modo uiuere, quo
nos in hae terra uinimus, ^ habent igitur illi lunatici homines
alteram lunam, quae illis nocturnum lumen exhibeat sicut haec
exhibet nobis, et fortasse noster hie orbis alterius inferioris
terrae luna sit. — fuisse Seneca inter Stoicos ait qui deli-
beraret, utrumne soli quoque suos populos daret: in-
epte scilicet, qui dubitauerit, quid enim perderet, si dedisset?
sed credo calor deterrebat, ne tantam multitudinem periculo
committeret, ne si aestu nimio perissent, ipsius culpa euenisse
lanta calamitas diceretur.

24. Quid? illi qui esse contrarios uestigiis nostris antipodas
putant num aliquid loeuntur? aut est quisquam tam ineptus
qui eredat esse homines quorum uestigia sint superiora quam
capita? aut ibi quae aput nos iacent, inuersa pendere, fruges
et arbores deorsum uersus crescere, pluuias et niues et gran-
dines sursum uersus cadere in terram? et miratur aliquis

EPITOME 4—12) c. 34,1. 624] c. 34, 2.

AUCTORES $12] Cie. Acad, II 26, 82 et 39, 123; ef. Dielsium,
doxogr. graec. p. 121 adn. 1, 12] frg. 22.

EXPILATORES с. 24] cf. Augustin. de ciu. dei XVI Y; Isidor
orig. IX 2, 133.

BRSHPV] 6 laenitatiB 7 dixit - contra canum Y 8 ibi] ibi esse Л
humanum P 10 exhibewt B? sicat haec exhibet B? — 12 lune Pl,
corr. P^ — senecas (m er) В histoieos B, istoicos H deliberare Y
18 quodque Н inepte (i ex e m. 3) Р 14 qui] quod P? — perderet
(t in ras. ex 2 wel 3 litt. m. 2) S diedisset V 15 nee (cer) S, nec И
16 ne ex ni P? nesi) nisi Н perisset Р culpae uenisse RV ue-
nisse B! (corr. B?) P 19 aliquod P!, corr. P? — loquntur B, loquun-
tur SPV 21 ubi RH 22 deorsus P еб niues om, Р grandines S,
grandinem cef. 23 mersus P? caedere Y

=

2

10

11

256 Firmiani Lactanti

medio sinu eius esset inclusa. quod si ita esset, (esse) etiam
ipsam terram globo similem: neque enim fieri posse ut non
esset rotundum quod rotundo conclusum teneretur. si autem
rotunda etiam terra esset, necesse esse ut in omnes caeli partes
eandem faciem gerat, id est montes erigat, campos (ex)tendat,
maria consternat. quod si esset, etiam sequebatur illut. extre-
mum, ut nulla sit pars terrae quae non ab hominibus ceteris-
que animalibus incolatur. sic pendulos istos antipodas caeli
rotunditas adinuenit. quodsi quaeras ab iis qui haee portenta
defendunt, quomodo ergo non cadant omnia in inferiorem illam
caeli partem, hane respondent rerum esse naturam, ut pondera
iu medium ferantur et ad medium conexa sint omnia, sieut
radios uidemus in rota, quae autem lenia sunt, ut nebula
fumus ignis, a medio differantur, ut caelum petant. quid
dicam de his nescio, qui eum semel aberrauerint, constanter
in stultitia perseuerant et папіѕ uana defendunt, nisi quod eos
interdum puto aut ioei causa philosophari aut prudentes et
scios mendacia defendenda suscipere, quasi ut ingenia sua in
malis rebus exerceant uel ostendant, at ego multis argumentis
probare possem nullo modo fieri posse ut caelum terra sit in-
ferius, nisi et liber iam concludendus esset et adhue aliqua
restarent quae magis sint praesenti operi necessaria, et quoniam
singulorum errores pereurrere non est unius libri opus, satis

BRSHPYV] 1 sinu eius] siue iuse (s er.) V conclusa S quid H
esse Heumannum secutus addidi 2 enim — rotundo om. V posse
Thilo, posset C ш om. В 3 esse В tenetur P, tenere teneretur Y
si — terra] si etiam rotunda terra Н 4 esse] est В! (corr. BY) P, esset H
im Вз, ad Н omnis RSV, omnes (sed s add. m. 3) Р 5 eadem H
gerant B extendat scripsi conl. p. 114, 15, tendat C — 6 si] si ita R
iam BV 9 adinuenitur V jis R, his cett. portenta n 10 ergo
от. Р cadunt SHV — 11 respondent hane SE. respondeant (a del, sie
corr. m. 3) P 12 ferantur et ad medium om. B! (in inf. mg. add. B*) Р
sint (i ras. етт) Lie sicut om. S 13 roti B laeui B ut om. BH
14 differuntur B, differantur (corr. m. 2) R, deferantur Р 15 aberrauer 9
16 stultitiam 7 uanis om. Н" 18 inscios B, socios Н defendenda, B*
19 at ego] adeo B', corr. B?, at ergo S, ego H 90 possum B, possim Н
21 nisi] ni Æ ct] ut (sed del. m. 3) et P. libe|riam В!, liber] siam ВЗ
elaudendus 5 22sunt SP opere B,operis Н 93 percurrere, Н? unius om. Р

258 Firmiani Lactanti

esse dixerunt, Epieurus quoque, qui rudes omnium litterarum
ad philosophiam inuitat, item Plato, qui ciuitatem de sapien-
8 tibus uoluit conponere. conati quidem sunt illi facere quod
9 ueritas exigebat, sed non potuit ultra uerba procedi, primum,
quia multis artibus opus est, ut ad philosophiam possit accedi.
discendae istae communes litterae propter usum legendi, quia.
in tanta rerum uarietate nee disci audiendo possunt omnia nec
10 memoria contineri. grammaticis quoque non parum operae
dandum est, ut rectam loquendi rationem seias; id multos annos
11 auferat necesse est. ne oratoria quidem ignoranda est, ut ea
quae didiceris proferre atque eloqui possis. geometria quoque
ae musica et astrologia necessaria est, quod hae artes cum
12 philosophia habent aliquam societatem. quae uniuersa per-
discere neque feminae possunt, quibus intra puberes annos
officia mox usibus domesticis profutura discenda sunt, neque
serui, quibus per eos annos uel maxime seruiendum est quibus
possunt diseere, neque pauperes aut opifices aut rustici, quibus
in diem uietus labore quaerendus est. ob eam causam Tullius
13 ait abhorrere a multitudine philosophiam. at enim
rudes Epicurus aecipiet. quomodo ergo illa quae de prineipiis
rerum dieuntur intellegent, quae perplexa et inuoluta uix etiam
14 politi homines adsecuntur? in rebus igitur obseuritate

AUCTORES 18—259, 4 Epicurus] frg.227* (pag. 171,19). 18 (Tul-
lius)] ef. 82.
. BRSHPV] 1 duxerunt P 2 inuita|titem В!, inuitatfizatem 2B?
idem К platuiit мё wid. B!, plato +++ B3? 3 conponere] cóphendere S
quidem illi sunt SH, sunt illi quidem Р ШҮ 4 progredi RSH
6 discendendae P communis V 3 operwe B?, orere Pt, horae part.
s. l corr. Р 9 est om. Р scias id] sciant Н 10 supra auferat add.
afferat R?; auferant Н 11 possit (i ex e) sic V geometrica BRS,
geumetria Н quodque ad musicae (om. et) astrologia H, quoque ac
musica (om. et) astroligia (sic) in inf. mg. add. P? 19 astrologia (eorr.
m.3) В quod P ае B’, eae R'HV habent eum philosophia Р
13 habewnt B? 14 infra B рее Y 15 mos S 16 annos
om. V 18 labor(lezicorr) V obeam].Eam V 19aborrere ZU"
а om, К 20 principiis) B 21 rerum om. P intellegent) B, intelle-
gunt H per "propheta, exp. et in mg. "plexa add. m. 2 Y 22 ad-
sequntur B, adsequuntur SPV igitur Pır

diuin. inst. lib. III 25—26: 209

inplicatis et ingeniorum uarietate confusis et eloquentium uiro-
rum exquisito sermone fucatis quis inperito ac rudi locus est?
denique nullas umquam mulieres philosophari doenerunt praeter 15
unam ex omni memoria Themisten neque seruos praeter unum

5 Phaedonem, quem male seruientem redemisse ae doeuisse tra-
duntur. enumerant etiam Platonem ae Diogenem, qui tamen 16
mon serui fuerunt, sed his seruitus euenerat: sunt enim capti.
Platonem quidem redemisse Anniceris quidam traditur sestertiis
octo. itaque inseetatus est conuiciis hunc ipsum redemptorem ~

19 Seneca, quod Platonem paruo aestimauerit, furiosus, 17
ut mihi uidetur, qui homini fuerit iratus, quod non multam
peeuniam perdidit: scilicet aurum appendere debuit tamquam
pro mortuo Heetore aut tantum ingerere nummorum, quantum
uenditor non poposcit. ex barbaris uero nullum praeter unum 18

15 Anacharsin Seytham, qui philosophiam ne somniasset quidem,
nisi et linguam et litteras ante didicisset.

26. Quod ergo illi poscente natura faciendum esse senserunt, 1
sed tamen neque ipsi facere potuerunt neque a philosophis fieri
posse uiderunt, sola haee efficit doctrina caelestis, quia sola

w sapientia est. — illi seilicet persuadere cuiquam potuerunt, qui

nihil persuadent etiam sibi, aut cuiusquam cupiditates oppri-
AUCTORES 4—10] frg. 23; e Seneca fort. etiam Gell. II 18.

BRSHPV] 1 inplieitatis (erp. m. 1 2) S, inplieitis Р — confuisset V

H 2 et exquisito B fugatis RP“, ras. corr. locn-

tus H*'V9' 3 denique om. V inquam B’, unquam B? docuerant R

4 thefsté S, themistem Н; "Phemistam scriptum oportuit Usenerus

5 Phaedonem Betuleius conl. Gell. II 18, 1, pythagoram C (nisi quod

pythagorà S, phytagoran V) que 8 tradunt SH, (Cebetem) tradunt edd. ;

ef. Addenda 6 diogen«em (t er) R, diogenen РУ 7 "iis (h m, 3) R
V mtn of. Gell. II 18, 9 Diogenes . . seruitutem seruiuit, sed is ex
libertate in seruitutem uenum ierat; Lactantii tamen locum mutare nolui;
werba sunt enim capti mihi suspecta 8 annigeris R, aniceres H, aniceris Р
quidem SV —9insecutus V! hine V 10 paruo (parua S) platonem SH
paruo existimaueri& B paruosV aestimarit(siccorr.m.3) P 12 scilicet et P
wake, BP, ponderare R, pendere S, perdere Н, perdedere (exp. m. 2) V

"nullum om. P; a» nullum (nominant)? 15 anacarsin B, anacharsim RP,
ansobarsen Н, wnacharsyn V scythiä, sedi del., 5, seytan V 17 pos«cente V
esse om. P 18 neq; (exp. m.2) У facere] factis H 19 posse] non posse ВУ
Toe В 90sapiens.B non potuerunt Æ, poterunt V quia H 21 cupiditate R

17*

w

4

5

=

© oo

10

11

260 Firmiani Lactanti

ment, iram temperabunt, libidinem cohercebunt, eum ipsi et
cedant uitiis et fatéantur plus ualere naturam? dei autem
praecepta quia et simplieia et uera sunt, quantum ualeant in
animis hominum, cottidiana experimenta demonstrant. da mihi
uirum qui sit iracundus maledieus effrenatus, paucissimis dei
uerbis tam placidum quam ouem reddam. da cupidum
auarum tenacem, iam tibi eum liberalem dabo et pecuniam
suam plenis manibus largientem. da timidum doloris ae
mortis, iam cruces et ignes et Perilli taurum contemnet. da
libidinosum adulterum ganeonem, iam sobrium castum conti-
nentem uidebis. da erudelem et sanguinis adpetentem, iam
in meram clementiam furor ille mutabitur. da iniustum in-
sipientem peccatorem, continuo ei aequus et prudens et inno-
cens erit: uno enim lauaero malitia omnis abolebitur. tanta
diuinae sapientine uis est, ut in hominis peetus infusa matrem
delietorum stultitiam uno semel inpetu expellat: ad quod effi-
ciendum non mercede, non libris, non lueubrationibus opus
est. gratis ista fiunt, facile, cito, pateant modo aures et pectus
sapientiam sitiat, nemo uereatur: nos aquam non uendimus
nee solem mercede praestamus. dei fons uberrimus atque ple-
nissimus patet cunctis et hoc caeleste lumen uniuersis oritur

AUCTORES 6] Terent, Ad. IV 1, 18.

_BRSHPY] 1 libidinem coercebunt in mg. H? —cohercebunt B, coer-
cebunt cett. 2 cadant V! Set (ante uera) s. 1 H? 4 et experimenta At
daihi V 6 quam C cum Terent. codd. СР, quasi reliqui codd, Terent.
ouem fu ras er b) H reddo Terent. 9 ignis Н et pilli fü e
perilli) taurum V, et periculum omne B, et pericula omnia R, et phu-
laris (sic) tamrum 5, fort. ex c. 27, 5, et pericula et aurum H, om. P
contemnet, M? 10 adultereum (i er) H 11 sanguis V — appe««tentem
(d m. 3, nier) P 12 meram Heumannus, ueram C iustum 8 18 con-
tinuo a et sic P et om. Н aequs В innocuws B? 14 enim uno Y
abolebitur {а exo m. 2) R, aboleuitur Н tantae H 15 infusi (7 er.) B,
infusam HP 16 delictorem P“, dilictorem V — simul edd., semel de-
fendit Buenemannus, cf. eius adn. ad V 4,1 ad eras. et ex corr, B?
ad quod efficiendum] ad faciendum H quod non (exp, m.2) Y 17 tert.
non] aut H 18 pateant (pr. t елт) V t pectus P? 19 uindimus V
20 sole Н — mercedem (exp. m. 3) P atque] aquae B 21 ecunctiiset
hoecaelest В

dinin. inst. lib. Ш 27. 263

uidebant, ipsam uirtutem non uidebant. defixi enim fuerunt
in terram nec uultus suos in altum erigebant, ut eam possent
intueri, quae sese a caeli regionibus ostentabat. haec 11
€ausa est eur praeceptis eorum nullus obtemperet, quoniam
aut ad uitia erudiunt, si uoluptatem defendunt, aut si uirtutem
adserunt, neque peccato poenam minantur nisi solius turpitu-
dinis neque uirtnti ullum praemium pollicentur nisi solius ho-
nestatis et laudis, cum dicant non propter aliut, sed propter
se ipsam expetendam esse uirtutem. ^ beatus est igitur sapiens 12*
in tormentis: sed eum torquetur pro fide, pro iustitia, pro deo,
illa patientia doloris beatissimum faciet. est enim deus qui 18
solus potest honorare uirtutem, cuius merces inmortalitas sola
est. quam qui non adpetunt nec religionem tenent, eui aeterna
~ subiacet uita, profecto neque uirtutis uim sciunt, cuius prae-
mium ignorant, neque in caelum. spectant, quod ipsi facere se
putant, eum res non uestigabiles quaerunt, quia ratio in сае-
lum spectandi nulla est alia nisi aut religionem suscipere aut
animam suam inmortalem esse credere. quisquis enim aut 14
deum colendum esse intellegit aut inmortalitatis spem propo-
sitam sibi habet, mens eius in caelo est et lieet id non aspi-
eiat oculis, animi tamen lumine aspicit., qui autem religionem 15
non suscipiunt, terreni sunt, quia religio de caelo est, et qui
animam putant eum corpore interire, aeque in terram speetant,
quia ultra eorpus, quod est terra, nihil amplius uident quod sit
inmortale. nihil igitur prodest ita fictum esse hominem, ut 16
AUCTORES 3] Lucr. I 64.

B(G)RSHPV] 1 pr.uidebat S 8 sese a) so P ваге, (oxesese[n}ib
m. 1) B? religionibus АН ostendebat codd. Lucr. 5 ad om V
witam И uoluptatem (p ex n m. 2) V defendant B', corr. B3 В hinc
fere incepit codicis G pag. 64 (171), in qua nihil agnoscebatur 9 expe-
tenda Н est om. B igitur est SH 13 quam] qua Н aeternitas Y
14 profecto B?, profectione, om. neque V 15 ignorwwt B? expectant Н
16 nes (a del) B non uestigabiles RV, non inuestigabiles BS, mom
(add. m, 2) inuestigabiles Н, "uestigabiles (m. 3) P; ef. Roenschium,
Itala w. Vulgata pag.112 in caelum om. P 17 alie P’, corr. Р? 18 in-
mortale Н enim bis 20 14) inde Н 21 lumen H 22 non i»
mg. P de]in P we P quia V 23 nerqure (e=quae m. 1) B? ex-
pectant Н 24 quia] qui V quod] quí V 25 prodeest B, prode-®H

|

264 Firmiani Lactanti

recto corpore spectet in caelum, nisi erecta mente deum cernat
et cogitatio eius in spe uitae perpetuae tota uersetur,

i 28. Quapropter nihil est aliut in uita quo ratio, quo eondieio
nostra nitatur, nisi dei qui nos genuit agnitio et religiosus ac
pius eultus: unde quoniam philosophi aberrauerunt, sapientes

2 utique non fuerunt. ^ quaesiuerunt illi quidem sapientiam, sed
quia non rite quaerebant, prolapsi sunt longius et in tantos
errores inciderunt, ut etiam communem sapientiam non tene-

3 rent. non enim tantum religionem adserere noluerunt, uerum
etiam sustulerunt, dum specie falsae uirtutis indueti eonantur
animos omni metu liberare. quae religionis euersio naturae

4 nomen inuenit. illi enim cum aut ignorarent à quo esset
mundus effeetus aut persuadere uellent nihil esse diuina mente
perfectum, naturam esse dixerunt rerum omnium matrem,
quasi dicerent, omnia sua sponte esse nata: quo uerbo plane
inprudentiam suam eonfitentur. natura enim, remota prouidentia

5 et potestate diuina, prorsus nihil est. quodsi deum naturam
uocant, quae peruersitas est naturam potius quam deum no-
minare? si autem natura est ratio uel necessitas uel eondieio
nascendi, non est per se ipsa sensibilis, sed necesse est mentem
esse diuinam, quae sua prouidentia nascendi principium rebus
omnibus praebeat, aut si natura est caelum atque terra et
omne quod natum est, non est deus natura, sed dei opus.

6 non dissimili errore credunt esse fortunam quasi deam quan-
dam res humanas uariis casibus inludentem, quia nesciunt unde

B(G)RSHPV] 1 respectet S, expectet. H nisi] nisi ut Н 3 est
om R inom. Н ай. quo om. H 4 а Nostra nitatur incipit codicis G
pag. 65 (48) paene tota lecta ії (1 тав, ex s) Р generauit BG — 5 philo-
sophia P',a del. P? aberrarunt RSV — «sapientes (hi er) B 6 mom B
quaesieru)nt G 7 quia] quoniam (qi V) BEV in tantos] in altos Н,
intentos V 9 noluerunt (n i» ras. ex u? m. 3) B, [ujoluerunt G
10 sust(ulberunt G speciem Н, spetiae P! (a del. PY V falsa B*,
false & uirtutes V?^ 12 aut om. H ignorent S 18 effectus mun-
dus B 16 prudentia (ante et) P 19 esset BG uel ante necessitas] aut 17
20 ipsam edd. sedsibilis V 22 p///beat V si natura est] si naturae
si V terram P', m del. Рз 23 deus] di, sed 1 ras, ex s, Р Am
esse fortnna. desinit codicis G pag. 65 (48), sequitur pag. 66 (47), $n que
nihil legi poterat 25 res (exp. m. rec) S — humanis S

12

18

14

15

16

17

18

19

266 Firmiani Lactanti

ceteris, tum uero admonentur ignorantiae et quasi furibundi
exiliunt et exelamant caecos esse se et excordes. Anaxagoras
pronuntiat eireumfusa esse tenebris omnia; Empedocles angustas
esse sensuum semitas queritur, tamquam Ші ad cogitandum
reda et quadrigis opus esset; Democritus quasi in puteo
quodam sie alto, nt fundus nullus sit, ueritatem iacere demer-
sam: nimirum stulte, ut cetera. non enim tamquam in puteo
demersa ueritas est, quo uel descendere uel etiam cadere illi
lieebat, sed tamquam in summo montis exeelsi uertice uel
potius in eaelo, quod est uerissimum. quid est enim cur eam
potius in imum depressam diceret quam in summum lenatam?
nisi forte mentem quoque in pedibus aut in imis calcibus con-
stituere malebat potius quam in pectore aut in eapite, adeo
remotissimi fuerunt ab ipsa neritate, ut eos ne status quidem
sui corporis admoneret ueritatem illis in summo esse quaeren-
dam. ех hae desperatione confessio illa Socratis nata est,
qua se nihil scire dixit nisi hoc unum, quod nihil sciat, hine
Academiae disciplina manauit, si tamen disciplina diei potest
in qua ignoratio et diseitur et docetur. sed пе illi quidem.
qui scientiam sibi adsumpserunt, id ipsum, quod scire se puta-
bant, constanter defendere potuerunt. qui, quoniam ratio illis
non quadrabat per ignorantiam rerum diuinarum, tam uarii,
tam incerti fuerunt sibique saepe contraria disserentes, ut quid

EPITOME 2—7] c. 35, 8 s. 1—61, 15] c. 35, 4 quam — sà-
pientem. — 16 s.] о. 35, 3 mitto — sententia
AUCTORES $125.] cf. Cic. Acad. post. 112,44. 8 17] ef. ibid. 8 45.

BRSHPV] 2 exiliunt C — excordes P? anexagorus S 8 esse В?

4 sensuum B? illi om. Н 5 rada B, redis H, raeda P esset] est F
quaesi V 6 quodam — in puteo (7) om. R quodam om. SH, quod-

dam Pt pr. d del. P? sit] sit sic Н facere У 7 nimirum (pr. i

er o m.3) P pute SH 8 etium om. P 9 supra sed add. et non Jt,

sed om. V nerticem P!, m del. P* an caelo(conlocata) P Thilo

11 dieere H, diceres (s add. m. 3) P — leeuatum (a er) B; malim eleua-

tam — 12 catcibus V 13 mallebat P 15 «»ueritatem (ui er) В illis

от. Р 16 ex]in P has V disperatione P socrates V 17 quae

(e er) H, qui Ра, corr. т. 12 19 ignormtio (n er) В 20 a bi fin

sibi) — ipsum quod s. L P? se om. Н putant P 21 quoniam] quí V
ilis ratio Н 23 saepe] semper Р

lo

268 Firmiani Lactanti

tamen interdum maturam, interdum fortunam uocant, quod
multa inquit idem Cicero efficiat inopinata nobis propter
obscuritatem ignorationemque causarum. cum igitur
сапвав ignorent propter quas fiat aliquid, et ipsum qui faciat
4 ignorent necesse est. idem in opere ualde serio, in quo prae-
cepta vitae deprompta ex philosophia filio dabat, magnam inquit
esse fortunae uim in utramque partem quis nescit?
nam eteum prospero flatu eius utimur, ad exitus per-
5 nenimus optatos, et eum reflauit, adfligimur. primum,
qui negat sciri posse quiequam, sic hoe dixit, tamquam et ipse
et omnes sciant. deinde, qui etiam quae clara sunt, dubia co-
natur effieere, hoe putauit esse clarum quod illi esse debuit
6 uel maxime dubium: nam sapienti omnino falsum est, quis
inquit nescit? ego uero nescio. doceat me, si potest, quae
sit illa uis, qui flatus iste et qui reflatus. turpe igitur, homi-
nem ingeniosum id dicere, quod si neges probare nom possit,
7 postremo, quod is qui dieit adsensus esse retinendos, quod
stulti sit hominis rebus ineognitis temere assentire,
is plane uulgi et inperitorum opinionibus credidit, qui fortunam.

AUCTORES 1] Acad. post. I 7, 29. 6] de off. 116,19. 17] ef.
Acad. post. I 12, 45; de nat. deor, I 1, 1.

B(G)RSHPV] 1 naturam interdum om, P 2 a Multa inqnit incipit
codicis G pag. 67 (43) paene tota lecta quod efficiat multa inprouisa
et (wel haec) necopinata nobis codd. Cic. 4 propter — iguorent om. R
propter P? post et s. I, id B? qui зн mg. H? 5 ignoret б ualde
serio] uel desiderio, H? ualde serio in om. P 6 magnam — partem]
magnam uim esse in fortuna in utramque partem, uel secundas ad res
uel aduersas codd. Cic. 7 uträque (гй ex ro m. 2) S — nescit scripsi,
nesciat C, sed cf. 14; ignorat codd. Cic. 8 peruenimus] peruehimur
codd. Cic. 9 optat(oet] G et BP cum codd. Cic, от. RSHV ` re-
flauit eodd. Cie, respiranit C, misi quod u (sie) del. m. 2 8; ef. infra 16
qui reflatus 10 qui] quidem B, qui[d]| sed post d per spatium E fuisse
potest, G quisquam V? si S, sio om. H et (ante ipse) om. H
11 clara] uera P conatur edd., conetur € 12 putani S, putauerit Р
14 nescit] ef. 7 uero om. G 15 et om. BG turpem Н hom[i]ue G
16 it B, id ow. H 17 quod is SHPY, recepi conl. deinde quod IV 13, 26;
quid (om. is) B', quod in ras. corr. B>, quid hi[s] G, is (om. quod) X
Heumannus 18 sit, B® hominis ez hominibus ut uid. 22, homini Y
adsentiri (ass- S) SH 19 his GH, iis R, va V? opinionem Н credit SH

15

diuin. inst. lib. III 99. 9269

pntant esse quae tribuat hominibus bona et mala. nam simu-
laerum eius eum copia et gubernaeulo fingunt, tamquam haec
et opes tribuat et humanarum rerum regimen optineat. cui 8
opinioni et Vergilius adsentit, qui fortunam omnipotentem
uocat, et historicus, qui ait: sed profecto fortuna in omni
re dominatur. quid ergo ceteris diis loci superest? cur 9
non aut ipsa regnare dieitur, si plus potest, aut sola colitur,
si omnia? uel si tantum mala immittit, aliquid eausae pro-
ferant eur, si dea sit, inuideat hominibus eosque perditos cupiat,
cum ab iis religiose colatur, cur aequior sit malis, iniquior autem
bonis, eur insidietur adfligat decipiat exterminet, quis illam 10
generi hominum uexatricem perpetuam constituerit, eur deni-
que tam malam sortita sit potestatem, ut res cunctas ex
libidine magis quam ex uero celebret obscuretque.
huec, inquam, philosophos inquirere oportuit potius quam temere 11
innocentem accusare fortunam: quae etiamsi sit aliqua, nihil
tamen adferri ab iis potest, cur hominibus tam inimica sit
quam putatur. itaque illae omnes orationes quibus iniquitatem 12
fortunae lacerant suasque uirtutes contra fortunam superbis-
sime iaetant, nihil sunt aliut quam deliramenta inconsideratae
leuitatis. quare non inuideant nobis, quibus aperuit ueritatem 18
AUCTORES 4] Aen. ҮШ 334. 5] Sallust Cat 8, 1. — 18] ibid
B(G)IRSHPV] Y tribuit H 2 fingunt] pingitur fingunt R 3 rerum
om, P сш] cuius S, ad cuius Н 4 opinionem H et] adest et P
uirgilius SV adsensit RV, om. Р 5 storicus BP, stoi | G; in hoe de-
sinit codicis G pag. 67 (43), sequitur pag. 68 (44) incipiens ab [A}i{t]
(om. qui), cuius in werss, 1-25 pauca legebantur 6 qui Р diis om
teris SH. lociserlocu P 7 aut tour sola R? В immo Bt, immittat sie
corr. ВУ profert 5, proferat H, proferent V! 9 cur от. G 10 iis R,
his BGSHY, «iis {h er) Р religio sola colatur Н сш» (a er) 5,
cum V fit (wix sit) S — malis] in malis Н malis — bonis] malis
rebus bonis iniquior (om. autem) Р 11 illam om. Н 12 generis H
hominem V? 13 multam Bt, malam corr. B>? 14 libidinem Рі, m del. P?
15 philosophi Н, filosofis Y oportuit] fuit Н timere 13, corr. B?
16 innocentem bis Ре, pr. del. m. al? etiamsi P? — 17 iis R, «iis
(h er.) P, his rell. potest] tamen R 18 iniquitates B 19 suns-
que 52°, se suasque Р superbissima P 20 qm (v е, quoniam) in fas.
er quà 52 — deliramenta (alt. a ez e m. 3) P, deliramen V 21 uideat
(Mie ur m. 2?) S, inuideat H, indeant Y

diuin, inst. lib. III 29—30, 271

nullum numen habes, si sit prudentia: nos te,
nos facimus, fortuna, deam caeloque locamus.

stultitia igitur et error et caecitas et, ut Cicero ait, ignoratio 18
rerum atque eausarum naturae ae fortunae nomina induxit.

5 sed ut aduersarium suum nesciunt, sie ne uirtutem quidem 19
sciunt, euius scientia ab aduersarii notione descendit. quae si
coniuncta est eum sapientia uel, ut ipsi dicunt, eadem ipsa
sapientia est, ignorent necesse est in quibus rebus sita sit.
nemo enim potest ueris armis instrui, si hostem contra quem 20

зо fuerit armandus ignorat, nec aduersarium uincere qui in dimi-
cando non hostem uerum, sed umbram petit. prosternetur
enim qui alio intentus uenientem uitalibus suis ictum пес
praeuiderit ante nec cauerit.

30. Docui, quantum mea mediocritas tulit, longe deuium 1

15 philosophos iter a ueritate tenuisse, sentio tamen quam multa
praeterierim, quia non erat mihi propria eontra philosophos
disputatio. sed hue necessario deuertendum fuit, ut ostenderem 2
iot ae tanta ingenia in rebus falsis esse consumpta, ne quis
forte a prauis religionibus exelusus ad eos se conferre uellet tam-

20 quam certi aliquid reperturus. una igitur spes homini, una 8

EPITOME 5s. sic — sciunt] c. 95, 2 neque uirtutis — doctores,
14—272, 22] о. 85, 5. 20—272, 22] ef. c. 47,1.

AUCTORES 1s] Х 365 з. 3s.) of. pag. 268,3. 20—272, 2] of.
Herm. Trismeg. Poemand. c. 10, 15 (pag. 76, 12 Parth.) тобто póvov gwth-
piov аурата) darlv, ў үуб›тщ той 0е0ў,

J(G)RSHPV] 1 numen P cum codd. Iuuenal., nomen oett. nunc te
ex nos te R’, mosta S'?, nostra Н 2nosadd. R^ fortunam В! (m del.
el expunr. В) Н 3 errorev B et (ante ut) om. H 4 ac] atque S,
aeg: sic H 5 sie neo SV, sine (corr. m. 3) Р 6 aduersari V notione]
mentions H quae] idque B sic H 7 eandem ipsam sapientiaun
(m in ras. ex 3 litt. m. 2), om. est, В ab Eadem ipsa incipit codicis G
рад 70 (46) paene tota lecta 8 ignorant V sita om. В! (s. L B?) G,
ita V 9 quem om. V 10 песе• B uinceret 5 quiin 52 inom. H
11 proste[r|me[r]etur G 12 hietum S mec H? 18 ante nec cauerit:
от. necvauerit BY, necauerti[t] С сац (n ex 1?) V 14 mew P?
deuisum (a? er.) В 15 philosofis R seio S, senti V 16 praeterieris 5!
propri] pro patria P овоз G 18 ae tanta — esse con- om. R in-
genia om. V 198 om. Н prauis] prauis [p]eius Œ uelle Н, vellit
(exp. m.3) P 20 certi om. Р hominis SH

*

Firmiani Lactanti diuin. inst, lib. IV 1, 275

eum diis et eum bonis corporalibus quaesierunt, quia morti
corpus omne subiectum est. insecuta est igitur huiusmodi 4
religiones iniustitia et inpietas, sieuti fuerat necesse. desierunt
etenim uultus suos in caelum tollere, sed deorsum mentes
5 hominum depressae terrenis ut religionibus, sie etium bonis
inhaerebant. secutum est discidium generis humani et fraus 5
et nefas omme, quia spretis aeternis atque incorruptis bonis,
quae sola debent ab homine coneupisei, temporalia et breuia
maluerunt maiorque hominibus ad malum fides fuit, qui pra-
sw num recto, quia praesentius fuerat, praetulerunt. sie huma- 6
nam uitam prioribus saeculis in clarissima luce uersatam caligo
ue tenebrae conprehenderunt: et quod huic prauitati congruens
erat, postquam sublata sapientia est, tunc demum sibi homines
sapientium nomen uindicare coeperunt. tum autem nemo 7
i» sapiens uocabatur, eum omnes erant: utinamque nomen illut
aliquando publieum quamuis ad paueos redaetum tamen uim
suam retineret. ^ possent enim fortasse pauci illi uel ingenio 8
uel auetoritate uel adsiduis hortamentis liberare populum uitiis
eterroribus. sed adeo in totum sapientia occiderat, ut ex ipsa
зо nominis adrogantia nullum eorum qui uocarentur appareat fuisse
sapientem. et tamen prius quam haee philosophia quae dici- 9
AUCTORES 6s.] of. Ouid. Metam, 112885, $8] ef. Cie. Tusc. V 8,7.
J(G)RHSPV] 1 post diis excidisse suis inanibus (ef. V 12, 13) wel
simile existimo, (his diis Sehoellius corporbus sic H, corporibus Р
quaesiuerunt Н 2 omne corpus В huis mundi S 3 religionis HP,
-is in -es corr. P? et inpietas om. R sieut H 4 enim BSHP
suos (pr. S add. m. 3) P sed] et B muntes B“ а Mentes in-
eipit codicis G pag. 72 (41) paene tota lecta 5 hominis P religioni-
hws P? — 6 inléserunt (a s. 2. eras, quod add. m. 2) B, [heserunt] 6
7 omne от. H, omnes (erp. m. 3) Р setis (e er.) 8, sptis (ù e. sper-
tis) V 8 temporalia] corporalia Н 0 maior H = malum] prauum Æ
fides P; impetus Heumannus 10 rect ex rectü S? ција] quoniam &
praesentium В, presentis H 11 uersata M 12 cd|prichenderunt
(a del m. 3) B bute V? 18 erit Ri tum (sed m ez ne B?) BS
homi-esapientium (eorr. m. 2) К 14 sapientiae B, s[a]pie[ntiae] G
m2) Н 15 utinum Н 16 aliquando om. Н ad] apud Н
17 retinerest (t final. ras. er NT) B. 18 uel adsiduis hortamentis om. А
alt, uel om. H — a uitiis P 19 occiderant V 20 adrogantia] adro-

ganti adsumtione R wocaretur GH 21 et] sed V — quaeque Y
18*

—

diuin. inst. lib. IV 1—2. 211

(ins esse) aliqua ex parte uiderunt quam illi qui se
sapere crediderant.

2, Quare si neque illi fuere sapientes qui sunt appellati 1
meque posteriores qui non dubitauerunt insipientiam confiteri,
quid superest nisi ut alibi sit quaerenda sapientia, quia non
est ubi quaerebatur inuenta? quid autem putemus fuisse 2
causae cur tot ingeniis totque temporibus summo studio ae
labore quaesita non reperiretur, nisi quod eam philosophi extra
fines suos quaesierunt? qui quoniam peragratis et exploratis 3
omnibus nusquam ullam sapientiam eonprehenderunt et alicubi
esse illam necesse est, apparet ibi potissimum esse quaerendam
ubi stultitiae titulus apparet: euius uelamento deus, ne arca-
num sui diuini operis in propatulo esset, thensaurum sapientiae
ac ueritatis abscondit. unde equidem soleo mirari, quod cum 4
Pythagoras et postea Plato amore indagandae ueritatis incensi
ad Aegyptios et Magos et Persas usque penetrassent, ut earum
gentium ritus eb sacra cognoscerent — suspicabantur enim
sapientiam in religione uersari —, ad Iudaeos tantum non ae-
cesserint, penes quos tune solos erat et quo facilius ire potuis-
sent. sed auersos esse arbitror diuina prouidentia, ne scire 5
possent ueritatem, quia nondum fas erat alienigenis homini-
bus religionem dei ueri iustitiamque noteseere. statuerat
enim deus adpropinquante ultimo tempore ducem magnum
caelitus mittere, qui eam perfido ingratoque populo ablatam

EPITOME 6—10] с.35,5. 22—278,1] cf. c. 38, 5 ut alium — con-
gregaret.

J(G)RHSPV] 1 insipientes esse addidi; ef. insipientiam confiteri c.2,1
uiderunt] uidere ewm edd. quibusd. Heumannus quiom,S 2 crediderunt H
hine fere incepit codicis @ pag. 74 (177) ter scripta, in qua nihil agnosci
poterat 1. сиг om. К ас] еб HSP 9 quaesinerunt H 10 illam НУ!
aliubi (sie) illam necesse est V 12 stultitia ПН post cuius add. sub
m. recenliss. P deus ne om. Н nes (c P er.) S, пес, sed c del. P, de V
13 sui] summi sui B diuini sui S iw B? esse Н thensaurum H,
tensaurum B, thesaurum RSV, thehsaurum (exp. m. 3) P 14 voquidem
sic B’, quidem S 15 inuestigaudae Н accensi R 16 et ante Magos] ao К
17 ritus et om. V suspicantur Р! (corr. P?) V 19 paenes (ae ex e) В?
scire ex ire Н? 20 scire om. P', sed s. l. post ueritatem add. cognoscere P?
21 qua Н, quia (q add. m, 3) P 22 ueri dei Н imnotescere P?
24 perfido (o in ras. ex 2 litt, m. 2) H, part. ras, ex permitto ? V

nee tamen moueat quemquam quia et saepe factum est et fieri в
potest, ut philosophus aliquis deorum suscipiat sacerdotium:

sophia tractabitur. Ша enim religio muta est, non tantum 9
quia mutorum est, sed quia ritus eius in manu et in digitis est,
non in corde aut in lingua, sieut nostra, quae uera est. id- 10
circo et in sapientia religio et in religione sapientia est. ergo
non potest segregari, quia sapere nihil aliut est nisi deum
uerum iustis ae piis eultibus honorare, — multorum autem deo- 11
rum eultum non esse secundum naturam etiam hoe argumento
eolligi et conprehendi potest: omnem deum qui ab homine
colitur necesse est inter sollemnes ritus et precationes patrem
nuneupari, non tantum honoris gratia, uerum etiam rationis,
quod et antiquior est homine et quod uitam salutem uictum

EPITOME § 7.11. 13—23) ef. о, 2,2. 14-17] c. 86, 1 (et quidem
== dicendum wat). 5.

HRHSPV] 2 sapere debemus id est. scire. in spatio relicto add. У?
idest. ex idem 8?, item 3 8 in om. B colere (alt. e ex i m 2) V
ro) et ro Н notum Р 4 quod] qui В scimus R Ы (pr.i er u) 8
sapientia Рэ 5 ibi om. B, eras, S an uitae actus ? ef. VI 12, 3;
111 19,9; V 9,23 Gad (ante unam) om, B 7 (ubi) denique Hewmannus
^ et (ante snopa) om. SP — 9 ut filosofus in spatio relicto add, V*
deorum om, P — suscitat V sacerdotum H?V 10 fit) uiuit 5 philofia P
11 ойлай S 12traetatur Н esteret P 13 90d P? manus (s m. 2)
digitis R, manu et digitis H 14 now P? in (ante lingua) om, R no-
strae Hartelius 15 religio et im Рз religio — segregari] religio sapientia
est ergo eb in religione non potest segregari R 16 potesit P 17 uerum
deum А 18 cultus P edd. — csset V 19 potest — colitur necesse]
potest deum necesse est Æ có|praehendi B omnem deum] omne enim Н
qui] quod H, quia (emp. m. 3) P 21 gratia] causa B uerum etiam
om, P, mod et Рэ 90 et quod V homine» (m er) В uictumq? B>

e

=

—

o

o

218 Firmiani Laetanti

exteris nationibus reuelaret. qua de re in hoc libro adgrediar
disputare, si prius ostendero sapientiam eum religione sio co-
haerere, ut diuelli utrumque non possit.

3. Deorum cultus, ut in primo libro docui, non habet sa-
pientiam, non modo quia diuinum animal, hominem, terrenis 5
fragilibusque substernit, sed quia nihil ibi disseritur quod pro-
ficiat ad mores excolendos uitamque formandam; mee habet
inquisitionem aliquam ueritatis, sed tantummodo ritum colendi,
qui non officio mentis, sed ministerio corporis constat. et
ideo non est illa uera religio iudicanda, quia nullis iustitiae 10
uirtutisque praeceptis erudit efficitque meliores. ita philosophia
quia religionem id est summam pietatem non hahet, non est
uera sapientia. nam si diuinitas, quae gubernat hune mundum,
ineredibili beneficentia genus hominum sustentat et quasi pa-
terna indulgentia fouet, uult profecto gratiam sibi referri et x
honorem dari, nee constare homini ratio pietatis potest, si euele-
stibus beneficiis extiterit ingratus, quod non est utique sapientis.
quoniam igitur ut dixi philosophia et religio deorum diiuncta
sunt longeque discreta, siquidem alii sunt professores sapien-
tiae, per quos utique ad deos non aditur, alii religiones anti- s
stites, per quos sapere non discitur, apparet nec illam esse
ueram sapientiam nec hane religionem. idcirco nee philoso-
phia potuit ueritatem conprehendere nec religio deorum rationem.
sui, qua caret, reddere, ubi autem sapientia eum religione

EPITOME 13—17] c. 36, 3. 18—279, 14] c. 36,43.

BRHSPV] 1 exteris edd. conl. e. 2, 5 (slienigenis hominibus); 11
11, 2; Epit. 38, 5; adde ' Cyprian? III 138, 10 Hartel; ceteris (uel сае) C
adgredior H 2 sapientia F religione P? cohereret Н 4 priore SP)
6 fragilibus Н subternit Н quis nihil — ueritatis sed (S) om. S dis-
serit B — proficiavur B? 7 eolendos Р witam P 9 restat Н et
om. Н 10 religio uera HS 12 quia] quae Н religionem] ueram
religionem B 13 si del P? diuinitas V — 14 ineredibili«ee (bus er) R
benefcientia (sed alt. i s. 1. BY) BHV hominü er humana В susti-
nuit B!, part. ras. corr. ВУ 15 wult] at Н grata Н 17 institerit H
ingratus (tus ex tis m. 2) R utique (i ras. er u) B sapienti Р
18 diiuncta BR', disiuncta RESPY 20 additur P, a«ditur (d er) Y
antestites HV 21 ueram esse Н east!) Y

diuin. isik lib. IV 2—8.

219
inseparabili nexu cohaeret, utrumque esse uerum necesse est,
quia et in eolendo sapere debemus, id est scire quid nobis et
quomodo sit colendum, et in sapiendo colere id est re et actu
quod scierimus inplere. ubi ergo sapientia eum —
coniungitur? ibi seilicet ubi deus colitur unus, ubi uita et

nec tamen moueat quemquam quia et saepe faetum est ot бен 8
potest, ut philosophus aliquis deorum suscipiat sacerdotium:
quod cum fit, non tamen coniungitur philosophia eum religione,
sed et philosophia inter sacra cessabit, et religio, quando philo-
sophia traetabitur. Ша enim religio muta est, non tantum 9
quia mutorum est, sed quia ritus eius in manu et in digitis est,

non in corde aut in lingua, sieut nostra, quae uera est, id- 10

circo et in sapientia religio el in religione sapientia est. ergo
non potest segregari, quia sapere nihil aliut est nisi deum

uerum justis ae piis cultibus honorare. multorum autem deo- 11

rum eultum non esse secundum naturam etiam hoc argumento
eolligi et conprehendi potest: omnem deum qui ab homine
eolitur necesse est inter sollemnes ritus et precationes patrem.
nuneupari, non tantum honoris gratia, uerum etiam rationis,
quod et antiquior est homine et quod uitam salutem uietum

EPITOME 87.11.13—23] ef. c, 2,2. 14—17] с. 36, 1 (et quidem
— dicendum est). 5.

BRHSPV] 2 sapere debemus id est scire in spatio relicto add. V?
idest ex idem S?, ilem 3 3 in om. B colere (alt. e ec i m. 2) V
re] et re Н actum Р 4 quod] qui B scimus R ibi (pr.i er u) S
sapientiw P? 5 ibi om. B, eras. 8 an uitae actus? ef. VI 12, 3;
IH 19, 9; V 9,23 бай (ante unam) om. В 7 (ubi) denique Heumannus
S et (ante saepe) om. SP 9 ut filosofus in spatio relicto add. V?
deorum om. P suscitat V sacerdotum H'V 10 fit] uinit S philofia P
11 беззаш& S 12 tractatur Н ester et P 18sed P? manus’ (s m. 2)
digitis R, manu et digitis Н 14 nom P? in (ante lingua) om. R no-
strae Hartelius 15 religio et im P? religio — segregari] religio sapientia
est ergo et in religione non potest segregari R 16 potesit P 17 uerum
deum R 19 cultos P edd. esset V 19 potest — colitur necesse]
potest deum necesse est К — có|praehendi В omnem deum] omne enim H
qui] quod H, quia (exp. m. 3) P 21 gratia] causa B uerum etiam
om. P, sed eb Рэ 22 et quod V homines (m er) B uictumy? B?

280 Firmiani Lactanti

12 praestat ut pater. itaque et luppiter a precantibus pater uo-
eatur et Saturnus et Ianus et Liber et ceteri deinceps: quod
Lucilius in deorum concilio inridet:

ut
nemo sit nostrum, quin aut pater optimus diuum 5
aut Neptunus pater, Liber, Saturnuz pater, Mars,
Ianus, Quirinus pater siet ac dicatur ad unum.

13 quodsi natura non patitur ut sint unius hominis multi patres
— ex uno enim procreatur —, ergo etiam deos multos colere
14 contra naturam est contraque pietatem. unus igitur colendus 10
est, qui potest uere pater nominari: idem etiam dominus sit
necesse est, quia sieut potest indulgere, ita etiam cohercere.
15 pater ideo appellandus est, quia nobis multa et magna largitur,
dominus ideo, quia castigandi ae puniendi habet maximam
potestatem. dominum uero eundem esse qui sit pater etiam 15
iuris ciuilis ratio demonstrat, quis enim poterit filios educare,
16 nisi habeat in eos domini potestatem? пес inmerito pater
familias dieitur, licet tantum filios habeat: uidelicet nomen
patris conplectitur etiam seruos, quia ‘familias’ sequitur, et
nomen familiae conplectitur etiam filios, quia ‘pater’ antecedit, 20

AUCTORES 4 ss.] lib. I frg. IX.

BRHSPV] 1 et om. H, ut 5 iuppitur V. aom R 9 et om H
saturnus P3, saturnis V post liber hoc ex 6з. saturnus pater mars janus
quirinus pater Н 3 Incillius Н concilio V? 4 ut V, ¿dem in fine
uersus ser. Murxius, stud. Lucil. pag. 54, uti BRSP, utine Н; uti (auno)
in fine uersus scr. Baehrensius (frg. 8); nemo ut sit initium insequ, uersus
facit LMuellerus 5 siet BV, quod ex 7 sumptum esse existimo 6 aut]
atque V neptunus] neminus P pater om. B!, add. B!, patereses Н
Liber om., saturnus — quirinus pater hic om., sed post liber 2 intrusit Н
pater om. В 7 siet B, si et RSP, et Н, sicet V ас] hoc ae X, hoo Н,
hae S ad unum om. Р 8 patietur R 9 ergo V — etiam] et B
10 unius V coleudum V 11 pater nominari] pominari sic Y 12 qui B
sit (^m. 22) S eohereere BS, coercere rell. 14 dominus] d H we]
et Н 15 uero om. H 16 demonstrat ratio BS% filios possit: B,
filios poterat V 18 tantillí ex tantum В habet Н 19 etiam et H
seruos — conplectitur (20) om. Р conpleetitur etiam om. B familias]
familiae R, familia V familias — filios quia om. Н 20 filius BY

.o

ә

282 Firmiani Lactanti

4. Quibus rebus apparet quam inter sesconiuneta sint sapientia
et religio. sapientia spectat ad filios, quae exigit amorem, re-
ligio ad seruos, quae exigit timorem. nam sieut illi patrem
diligere debent et honorare, sic hi dominum colere ae uereri,
deus autem, qui unus est, quoniam utramque personam. susti-
net et patris et domini, et amare eum debemus, quia filii
sumus, et timere, quia serui. non potest igitur nec religio a
sapientia separari nec sapientia a religione secerni, quia idem
deus est qui et intellegi debet, quod est sapientiae, et honorari,
quod est religionis. sed sapientia praecedit, religio sequitur,
quia prius est deum scire, consequens colere, ita in duobus
nominibus una uis est, quamuis diuersa esse uideantur; alterum.
enim positum est in sensu, alterum in actu; sed tamen similia
sunt duobus riuis ex uno fonte manantibus. fons autem sa-
pientiae et religionis deus est, a quo hi duo riui si aberraue-
rint, areseant necesse est: quem qui nesciunt, nec sapientes
esse possunt nec religiosi. sie fit ut et philosophi et qui
deos colunt similes sint aut filiis abdicatis aut seruis fugitinis,
quia neque illi patrem quaerunt neque hi dominum. et sieut
abdicati hereditatem patris non adsecuntur et fugitiui inpuni-
tatem, ita neque philosophi inmortalitatem accipient, quae est
regni caelestis hereditas, id est summum bonum, quod illi ma-
xime quaerunt, neque cultores deorum poenam sempiternae
mortis effugient, quae est animaduersio ueri domini aduersus

EPITOME c.4] cf. o. 2,2. 1—17] o. 96, 1. 28. 5.

BRHSPV] lseersit S? sit Н 2 sapienti» R? expectat В
(ad) B quae] quia Н amorem — exigit om. 5, in mg. hoo amorem.
cultus uero ad seruos qui exigit S? religio] sapientiae religio R 3 quae]
quia Н 4 hi] et hi H, his (i er) Р ас) et Н — uereri] uenerari HP
6 et (ante patris) om. V et (ante amare) om. V eundem Н | flip B®
7as.l В, ол. Н 9 sapientia HV 11 ita] ita nt Y 12 uidetur Н
13 sensu (exp. m. 3) B, sensu» (m er) Р actus (m er) P 14 rinos Y
et ex H (еї) sapientiae Heumannus 15 hii B, hii (erp, m, 29) P
riui (ui in ras, ex 3 litt. m. 2) H 17 et (post ut) om. RP 19 hii (exp.
m.3) P, hi er in V? ot) sed Н 20 adsequitur H, adsequuntur
(ass- S) H*SP — impunitate Н 21 philosophi neque S — quae] «equae
(ne er) B, que (œ ex am.3)P 22 ille V 23 sempiternae om. P
24 effugiunt Р", corr. PP animaaduersio В ueri om. B

984 Firmiani Lactanti

is enim necesse est hominem figurauerit, qui ante hominem
11 caelum terramque perfecit. solus pater uocandus est qui
creauit, solus dominus nuneupandus qui regit, qui habet uitae
ac necis ueram et perpetuam potestatem: quem qui non ado-
rat, et insipiens seruus est, qui dominum suum aut fugiat aut
nesciat, et inpius filius, qui suum uerum patrem uel oderit uel
ignoret.
1 5. Nune, quoniam docui sapientiam et religionem non posse
diduci, superest ut de ipsa religione ae sapientia disseramus.
2 sentio quidem quam sit difficilis de rebus caelestibus disputatio,
sed tamen audendum est, ut inlustrata ueritas pateat multique
ab errore atque interitu liberentur, qui eam sub uelamine stul-
3 titiae latentem aspernantur ae respuunt. sed priusquam in-
eipiam de deo et operibus eius dieere, pauca mihi de prophetis
ante dicenda sunt, quorum testimoniis nune uti necesse est:
4 quod in prioribus libris ne faeerem temperaui. ante omnia
qui ueritatem studet eonprehendere, non modo intellegendis
prophetarum uocibus animum debet intendere, sed etiam tem-
рога per quae quisque illorum fuerit diligentissime requirere,
ut seiat et quae futura praedixerint et post quot annos prae-
5 dieta conpleta sint. neo difficultas in his colligendis inest
ulla. testati sunt enim sub quo quisque rege diuini spiritus
6 fuerit passus instinetum, multique scriptores libros de tem-
poribus ediderunt initium faeientes a propheta Moyse, qui Troia-

EPITOME 8 s.] с. 87, 1.

BRHSPV] 1*is(her)R figurauerit (ig m. 1ue 2) В 8 domi-
nus] deus Æ nuncupandus est Æ 4 ae necis ueram] necisue V et]
ac P 5estom V dominum] deum HP — 6 et] aut H 8 num B
9 diuelli B ex c. 2,6, deduci RHP', de- in di- corr. РЗ utom. Р de SY
11 audiendum V pateat B? 12 atque] atque ab H, ab P 14 eins
om. Р mihi pauca 5 15 sunt om. B testimoniis V? 16 dibris Р?
me facerem] faeere B net (exp. m. 3) И temperari V 17 conpre-
hendere] cognoscere B intellegendä)s B, intellegendo V! 19 quae P*
fuit R inquirere B, requisita cognoscere R 20 predixerit P!V*, -int
corr, P^V* quod ВИР: (corr. P?) V 21 nee difficultas om, V iis Ж
22 diuinis H 23 instinotu 5 multisque (ser) R scriptores Fasitelius,
soriptos О (nisi quod seribtos RH) 24 moyse SP, moysen sic BH,
mose R, mse sic V quo P!, corr, Р?

10

dinin. inst. lib, IV 4—5. 9285

bellum nongentis fere annis antecessit. is autem cum
annos quadraginta populum rexisset, successorem habuit

Tesum, qui septem ae uiginti annis tenuit principatum. ех- 7
inde sub iudieibus fuerunt per annos trecentos septuaginta.
tnm mutato statu reges habere coeperunt. quibus imperium
tenentibus per annos quadringentos quinquaginta usque ad Se-
deciae regnum obpugnati a rege Babylonio captique Iudaei
diuturnum seruitium pertulerunt, donec septuagesimo post
anno Cyrus maior terris ae sedibus suis redderet, qui per
1» idem tempus in Persas suscepit imperium quo Romae Tar-
quinius Superbus. quare cum omnis temporum series et 8
ex Indaicis et ex Graecis Romanisque historiis eolligatur, etiam
singulorum prophetarum tempora colligi possunt; quorum sane
ultimus Zacharias fuit, quem constat sub Dario rege, secundo
1 anno regni eius octauo mense cecinisse. adeo antiquiores etiam
Graecis seriptoribus prophetae reperiuntur. quae omnia eo 9
profero, ut errorem suum sentiant qui seripturam sacram coar-
guere nituntur tamquam nouam et recens fictam, ignorantes
AUCTORES 15.] of, Theophil. ad Autolye. 181 C (139 A). 14 (ulti-
mus)] ef. Theophil. 132 D. 14 ss.) ef. Zach. 1, 1.

BRHSPV] 1 nongentis] nungentis BV, DCCCC S, septingentis RHP
edd. plerique; illud recepi conl. loco Theophili (cf. Lact. I 23,2) 131 С
фата xai ix тобтыу тё» avaypapOv Balevuadar mpoyıvdarepov slvat civ Мот»
xal tos сом abri ivaxoclous Ñ xai yıllauz Eviautods лро tod Mıazod moAéuou;
ef. Tertull. Apol. e. 19 (pag. 190) (Moses annis) mille circiter cladem
Priami antecedit fere] facere 5? annos V sis (her) P З iesun V
septem ae uiginti BHV, septem ae XX R, VII et XX SP; semper fere
wariant codices in scribendis numeris. амі post principatum excidisse
ludaeorum existimo aut ludaei post exinde 4 CCCLXXX H 5 tum]
et B tenentibus imperium Н 6 quadringentos// У sedeciae B,
sedecias P?, sedecia ZU, sedechiae R? (h s. 1) HSV, sed chi s. 1 V?
7 oppugnanti P, alt, n del. P? capti B, captiuique $ — Iudaei haud
scio an eiciendum 8 septusgensimo Р" (n erpunz. m. 22) V — postea H
9 annos S cyrus H? post maior hoc captiuos indaeos (iuda'eos BP,
sic saepe) BRHPV, omisi cum S 10 persis R%V, persidis H 11 quare
eum] qua regum V 12 iudaeis B ex om. H gregis R, caecis V
colliguntur B 18 possent V sane] tamen P 14 za&cárias Вз, zacoha-
rias KV sub] cum P 15 adeo] ad haec S, om. V antiores V
16 gregis H, grescis П 17 refero В sentivmt B? sanctam BH

18 nituntur V* resens (ger,om2) R ignorant V

”
|
num
per

986 Firmiani Lactanti

10 ex quo fonte religionis sanctae origo manauerit. quodsi quis

collectis perspectisque temporibus fundamentum doetrinae salu-
briter iecerit, et ueritatem penitus conprehendet et errorem
cognita ueritate deponet.

6. Deus igitur maehinator constitutorque rerum, sieut in se-
cundo libro diximus, antequam praeclarum hoe opus mundi
adoriretur, sanctum et incorruptibilem spiritum genuit, quem
filium muneuparet. et quamuis alios postea innumerabiles
ereauisset, quos angelos dicimus, hune tamen solum primo-
genitum diuini nominis appellatione dignatus est, patria scilicet
uirtute ac maiestate pollentem. esse autem summi dei filium,
qui sit potestate maxima praeditus, non tantum congruentes
in unum uoces prophetarum, sed etiam Trismegisti praedicatio
et Sihyllarum uaticinia demonstrant. Hermes in eo libro

Б in secundo libro] ¢.8,8. EPITOME 5—8]e.37,1. 8—11]e,87,3.

AUCTORES 9 primogenitum] cf. Cyprian. Testim. 111, p. 62, 1s.

EXPILATORES 14] Ps.-Augustin. о. quinque haereses, noL VIII
appendic. p. 8 E Maur,: Hermes, qui latine Mercurius dicitur, scripsit librum
qui dyos theos appellatur id est Verbum perfectum ... audiamus quid
loquatur Mercurius de uerbo perfecto. dominus iuquit et omuium factor
deorum secundum fecit dominum (deum seribendum ?). (Е) et post
pauea ut ostenderet quid dixerit, repetiit et dixit: quoniam ergo hune
fecit primum et solum et unum, bonus autem ei uisus est et
plenissimus omnium honorum et sequitur laetatus est. cui
uel cum quo laetatus est? dicat ipsa sapientia dei, filius dei: ego erum
cui adgaudebat (cf. supra 88). ergo laetatus est et ualde dilexit
tamquam unigenitum suum. — ibid. p. 4 B: Mercurius dixit: dilexit
deus unigenitum suum.

BRHSPV] 1 fonte om. V 2 perfectisque S, perspectusque F $ con-
prehendet et] conprehenderit НО 4 ueritate» (m er) R 5 Di (ier 82) Р
eonstitutor machinatorque В constitutoque Н sicuti R, sit (~ m. 22) S
7 adoreretur HS, oriretur V sanct- В incorruptibilem] incorruptibilem et
inrepraehensibilem H spin’ Ba spiritum genuit quem om. P 8 nun-
cupar?t P* et om. Р postea alios Н aliosi P — innumerabiles RP,
Tnumerabiles S?, per ipsum innumerabiles BV, in M numerabiles por
ipsum Н; praeter ipsum wir doctus, miscell. obseruat. wol. IV (а 1734)
p.421; aut per ipsum eiciendum esse aut per se ipsum legendum censet Daui-
sius ad Epit. X LIT, not. 3, sed per ipsum (i. e. eundem, cf. ad pag. 104,23)
ad filium spectat, quae sententia aliena est a ratione Lactantii, cf c8, 88s.
9 crevisset H angelos] ante angelos V tamens (@ er.) S 11 ac) et H
13 trismegesti B 14 et om. R uaticinia H, uaticinationes P, nati-

288 Firmiani Lactanti

ele alcOnoty bmomipmer wal elg Bpaciv — ¿mel ody тобтоу
éncince протоу xal бузоу xat Eva, nados Bb аўто egdvy xat
mAnpécraros máviwvy ray Ayabüv, Yydrdn te xal wave igi-
Anaev Og Ttov zóxov. — Sibylla Erythraea in carminis sui

EPITOME 3—989, 4] o, 37, 6.

plouit Struwius opusc. І 144 conl. Ps.-Apuleiío de hoc enim — tempore
AAAA OTL Sedulius, AMAOTI BR, ТААЛА (om. Õru, sed spat. relict) S,
ОП (om. Dx) P, AAAOTI V; 3X" Str edd.

BRHSPV] 1 ЄС B €COHCIN B, om. S, sed spat. relict., MCOHC-
ТАМА P, €ICAICONCE Y ҮПОПЄМПЄ! Ж, YTIOHEMTII B, VHONEAANEI 5,
THOTEMUTE! P, VIIOHENIIEI V, YIHODHMIIEI Sedulius; brondane: perperam.
Lactantium scripsisse ostendit Epit. 37,5 sed quod in sensum mittat et
uisum; apud Trismegistum fuisse bonlzvu, quod Struwius, wel Snondunerat,
quod Wachsmuthius coniecit, apparet ex Ps.-Apuleio sed eo quod nidentium
sensus incurrit xal s bpzcw Wachsmuthius (uel «I; 0° üpamw) secutus
OPQCIN R; EICNOYN B, €icNot s, €ICNOY P, €6NOY V, ЄК: NOYN
Sedulius; жәл als votv edd., xx sis bw Struwius; ef. locos Epitomae et
Ps-Apulei modo adlatos xsi] EIN B, ОП V Sedulius TOYTON Sedulius
2 €KITOIHCE B, HIITOIHCEN Р, ENOYECE V, €HOIHCEN Seduliws MPO-
"TION Вз, ПРОТОХ Sedulius KAAQC В!, KAGQC B7, KAAOL y OYTO B,
ATTO RS, AVTO P, AYIQY V, AYTOY Sedulius GVANE Р 8 TAA-
РЄСТАТОС B, ПНРЄСТАТОС S, ПАНРЄСТАТОС У — TIANTON B, INTON R,
ПАЛТО § ТО у АТАӨ@Х В, ATABON, Рз, ATATORN V inter ATAGAN
et quod sequitur НГАПНТЄ 5 habet uerba. (p. 289, 1) dei ducem — prae-
dicat et uersus Sibyll. р. 289,35. cum interpret. lat. НГАСӨН R, НРГАСӨП В,
НГАПН 5, HPHH Р, HIIACEN V, ATIACEN Sedulius; узо, Struwius,
sed cf. Ps.- Augustin. laetatus est те] ГЄ B, € R, TEIA V EDIAECEN Bt
(corr. B?) Sedulius 4 OC Sedulius ТАОМ 13, corr. В, ICAION 8, TIAION Y,
TAIQN Sedulius interpr. lat. in S et P hacc: Diis et omnium factor, quem
di nominare uidemur (sie), quia secundum fecit dm uisibilem atque sensi-
bilem — sensibilem autem dico non (non om. 5) quia ipse sentit, neque enim
quod utrum ipse sentiat (neque — sentiat om. P), sed quod (quo S) ad sensum
mentem suggerat — quia (qua P) igitur hune fecit primum et solum (et
solum om. 5) et unum, bonus autem ei uisus est et plenissimus omnium
bonorum (bono S), gauisus est (est om. P) et nimis dilexit uelut sunm
partum; in R interpretat. lat. add. m, 2 hane: dis omnium rerum fabri-
cator, quem dii uocare decreuimus, quoniam secundum din fecit uisibilem.
et sensibilem — sensibilem uero dico non qui sentit ipse, nam de hoc,
utrum ipse sentiat, sed quoniam sensum innotescit mente — quoniam igitur
hune primum fecit et solum et unum, bonus uero uisus est illi et plenis-
simus omnium bonorum, exultauit et ualde amauit tanquam suum natum;
ap. Bedulium interpretatio haec dominus et omnium creator, quem deum

©з

200 Firmiani Laetanti

et alia Sibylla praecipit hune oportere cognosci:
abtéy gov yivwoxe Debv Üzcü viov ёёуто,

nidelicet et ipse est dei filius, qui per Solomonem sapientissi-
mum regem diuino spiritu plenum loeutus est ea quae subie-
cimus: dominus condidit me initium uiarum suarum
in opera sua, ante saeculum fundauit me: in princi-
pio antequam terram faceret et antequam abyssos
constitueret, priusquam procederent fontes aquarum,
ante omnes colles genuit me, dominus fecit regiones

EPITOME 15] ¢ 37,6, 38—991, 7] с. 37,7 (Solomon).
AUCTORES 2]V111329. 5] Prouerb.8,22—81; ef. Cyprian. p.62, 8.

EXPILATORES 2] Sedulius (ef. ibid). — Ps.-August. p, 4 A
(idem 4 C): item Sibylla dieit: ipsum tuum cognosce deum (dominum
al codd.) dei filium esse.

recepi, quod non solum Ps.- Augustinus nlium, et Sedulius alterum interpre-
iatus expressit, sed quod etiam efficit sententiam integram dilucidamque et
ad argumentum totius capitis accommodatam, nisi forte statuitur. excidisse
wersum qui in Orac, Sibyll. subsequitur hune vw yàp xaXéoum fporal
prydhow 0:070, quem tamen me Ps.- Augustinus quidem in Lactantio
suo legit; DA’ dy (quod etiam interpretatio lat. codicis Р sed quem reddit,
in cod. 5 coniuncta cum Sedulii sed quem alterum) codd. Sibyll., quod ad
antecedens (ы. 773) olxo; spectat, unde Lactantium wel eius auctorem hune
uersum a contertu carminis solutum. ad aliam sententiam deflexisse ap-
paret. interpretatio lat. in SP et ap. Sedulium haec alterum (sic Sedul,
sed quem Р, sed quem alterum 5) dedit deus fidelibus wiris honorare.
ad uers. Sibyll. cf. Struuium opuse. I 66.

BRHSPV] 1 praecepit Н 2 in BV recte omnia, uersum om. Н aos]
COLS PEINOCKE RS, TEINQCKE Р 825v] ON P, ӨЄОХ Sedulius eas —
572] EYYTON GON DI TA S, OYYIONConta P interpretatio lat eadem
in SP et ap, Sedul, nisi quod ap. hunc uerba paulo aliter conlocata sunt.
ad uers. Sibyll. cf. Strunium ibid, 3 et om. BHSP!, add. P? filius
dei H solomonem BP, salomonem RH SV 4 plenus HV locutus om, Y
subiciemus HP 5 dominus B Cyprian, deus RSHPV; xúpos LXX
initium BRSP Cyprian., initio H, in initil V — 6 in (ante opera) s. L H5,
et in P 7 6t om, V antequam om, Н 8 eonsti&uen& Y — et prius-
quam Н aquarum om. R ínter aquarum et ante omissum hoc ante-
quam montes eonlocarentur, ef. Prowerb, et Cyprian, — 9 religiones Р
post regiones omissum hoc et inhabitabilia, ef. Prouerb. et Cyprian,

299 Firmiani Laetanti

2 suerit, uirtute construxerit. primum scire nos conuenit nomen
eins ne angelis quidem notum esse qui morantur in caelo, sed
ipsi soli ae deo patri, nee ante id publieabitur, ut est sanetis

3 litteris traditum, quam dispositio dei fuerit impleta; ^ deinde
nec enuntiari posse hominis ore,. sieut Hermes docet haec
dicens; attiog 32 tobtou тоб alriou ў той Geod Are тоў dya-

EPITOME 1—8. 5- 293, 1] c. 37, 8.

AUCTORES 6 et 293, 2] pag. 51* Patric.

EXPILATORES 6 et 293, 2] Ps.-Aug. p. 4 B: ipse (se. Mercurius)
dixit: filius benedicti dei atque bonae uoluntatis, et ne de eius
nomine taedium interrogationis sustineret, secutus adiunxit: euius nomen
non potest humano ore narrari... loquitur (se. Mercurius) autem
ad filium suum dicens: est autem quis, fili, (edd. filii) inenarrabilis
sermo sapientiae sanctus sanctus... sequitur: de solo deo do-
mino est, omnibus dominante deo mortalibus.et quia ab homi-
nibus indagari non potest, addit et dicit: super homines est
6—298, 5] Sedulius (cf. ibid.).

BRHSPV] 1 uirtus Hewmannus, quod esse im cod. Regiomontano
testatur Struwius, opusc. І 145; uirtusque comi. Buenemannus primo B
2 eius] quis V moratur Н caelis 8 5 enarrari B, enuntiare R
ore hominis В — hominis« (s ex b etu? er.) P 6 altos — ойе] ATMO-
NAE (om. тобто) ТОТАПІОТНТОТӨЄАГЄХЄТОТАГАВОВОТОЄСІС B, ait
IOCAETOYTOYTOY AINOTHTOYATAGOTBOYAHCYC R, AITIOCAE TOY-
TOYEMOYE TOY@ETOYATA TOY BOYBOYAECIC H, AIOC ACTOTIOY
ТОТАТАТОГИ TOTOCATETOY АГАЄОТ BOYAHCIC 5, HAIKH (in ras. m. 3)
AE TOYTOY (del. m. 3) TOYAMKIOY - (à ex A et K in ras. m. 3) Н TOY-
BEATETOYATAOOY BOYAHCIC P, AITIOAETOYTOY TOYTOY AITIOY И
TOYAEALE (€ fin. ras. ex Ө ul uid.) TOYATABOY BOYAHCIC V, AITIOC AE
TOYrTOY AYTIOY H TOY ӨЄАГЄТҮ APAGOY BOYAHCIC Sedulius + wa —
dyad Stadtmuellerus, conl. Poemand. e. 14, 9 (pag, 133, 11 Parth.) та»
Bb tò yevensoy bro тоб 0100 yéyovev, Snap ёстіу бло 100 дүабоб xal той wh ndvra
Suvapdvou пошто; edd. тоо Ürlou dyabod, Struuius, opusc. I 149 toU Orlov xol
ayuno dyalod post ayalod add. edd. Y бф” zpojvryxes fort. interpre-
tationem lat. qualis est in S et P secuti hanc causa autem huius causae
uoluntas boni quae deum prouexit, sed extremis uerbis BEADETOT id
reddi ostendit. etiam interpretatio ap. Seduliwm haec cansa autem huius
causae quae deum prouexit, diuini boni uoluntas; lacuna locum corruptum esse
etiam Struuius putat, sed Lact. provimum ob ad tobtov тоб ойтіоо traxisse
widetur; Ps-Augustin. filius benedicti dei atquo bonae uoluntatis, wnde
Пит @droynred uel legisse im Lactantio suo wel ipsum e corrupta aliqua
scriptura fort. ad similitudinem. loci Marc. 14, 61 & Xpiszós, 6 ulog vou
dhowo conflawisse suspiceris.

294 Fi rmiani Lactantí

ratio est propter ignorantium errorem, qui eum inmutata lit-

6 tera Chrestum solent dicere. erat Iudaeis ante praeceptum
пф sacrum conficerent unguentum, quo perungui possent ii
qui uocabantur ad sacerdotium uel ad regnum, et sieut nune
Romanis indumentum purpurae insigne est regiae dignitatis s
assumptae, sic illis unetio sacri unguenti nomen ac potestatem

7 regium conferebat. uerum quoniam Graeci ueteres уйа:
dicebant ungui, quod nune &AsígscÓat, sicut indicat Homeri uer-
sus ille:

tol; 5те! ойу Zumal Acücav xal ypisav thal, E
ob hane rationem nos eum Christum nuneupamos, id est unetum,
qui Hebraeice Messias dieitur. unde in quibusdam Graecis

seripturis, quae male de Hebraeicis interpretatae sunt, їла
pévos scriptum inuenitur, amo т алсітєода. sed tamen utro-

oc

AUCTORES 10] 04.249; 9 88. 12 ва.) eigévos Aquila interpre-
tatus est I Reg. 2, 35; Ps. 83, 10. 88, 39; Dan. 9, 26 (Origen. Hexupl. ed.
Montf. I 276. 599. 607; II 336).

EXPILATORES 2—7] Isid. orig. ҮП 2,2. ”

BHHSPV] 1 eum immutata] mutata R 2 Chrestum] урт BH —
3 ungentum 2, ungwentum V quod (exp. m2) В, от. У perungi RHY,
perunge. Р ii edd, hi BHSV, om R, hii (exp. m. 3) Р 4 et] sed B
sit (лл. 2) S 5 purpurae (eer) К 6 adsum'ptae R? sit (19.215
ungenti RH 7 uerum om. V — ХРЄІЄСӨЄ B, spatio relicto om. Hy
ungentum KYPIOCECHE Н, unguentum XPEICBAI 5, XPEICKOAL Р
Suugi RHV АМФЄСӨЄ B, alifeste Н, AACKPECCBAI S, AAENDECOAL P,
АМФЄСӨМ И sic (7 т. 2) 5 homericus (om- S) HS 9 inter ille et wa;
hoc quos propitiabant onxerunt oleo Р 10 rou; 8 inei olv] RAITOTCMÉN By B,
TOYAETAIOYN P, TOYCAEIISOIN (12 er.) Y poi — ой] АМ үс
ANKAIXPEICANEAER 5 AMQAT RS, 06МОА! B, АМШ P, A
AOTCAN У XPDCAN B, XPEICAN АР €AMQ RSV, CAEG B,
€AAMON V tus de dee poiun moinusa ceobris anelin Н 11
christum S? “id est om. V 12 hebraeice RH, hebreice В
(ebr- S) SV messia RSP! (s в. 1. add. P?) V, messian
braeieis H, hebreicis (ebr- P) BRP, hebraicis SF inte t
add. m, 3) P рабо; edd., HAUMENOC B, HAIMMENGE
elimenos S, unctus WAMMENOC P. elimmenosy H — 14
AAMPECOA V ante graecum hoe ^b unguendo SP gra
alipheste Н, apotualifesthe 5

=
=

divin, iust, lib. IV 7—8, 205

libet nomine rex siguificatur, non quod ille regnum hoc terre-
num fuerit adeptus, euius capiendi nondum, tempus aduenit,
sed quod caeleste ac sempiternum; de quo disseremus in ultimo
libro. nunc uero de prima eius natiuitate dicamus.

&, In primis enim testificamur illum bis esse natum, primum 1
in spiritu, postea in carne, unde aput Hieremiam ita dieitur:
priusquam te formarem in utero, noui te. item: beatus
qui erat, antequam nasceretur; quod nulli alii eontigit
praeter Christum. qui eum esset a principio filius dei, rege- 2
neratus est denuo secundum carnem.' qnae duplex natiuitas
eius magnum intulit humanis pectoribus errorem circum-
fuditque tenebras etiam iis qui uerae religionis sacramenta
retinebant, sed nos id plane dilueideque monstrabimus, ut 3
amatores sapientiae facilius ac diligentius instruantur. qui
audit dei filium dici, non debet tantum nefas meute coneipere,
nt existimet ex conubio ac permixtione feminae alicuius deum
proereasse, quod non facit nisi animal corporale mortique sub-
jectum. deus autem eum solus adhue esset, eui permiscere 4
se potuit? aut eum esset tantae potestatis, ut quidquid uellet

3 in ultimo libro] e. 20, 24.

EPITOME 5з. 9 s] с. 38, 2,

AUCTORES 7) Ier. 1,5; ef. Cyprian. pag. 55, 16. 7s] locus iu
Sacra Scriptura non inuenitur, sed accedit quodammodo ad sententiam
eorum. uerborum) quae apud lerem, subsequuntur (ex interpret. Itala ap,
Üyprian,): et priusquam exires de uulua, sanctificaui te et prophetam in
gentibus posui te. 98.) qui eum — carnem) Cyprian. pag. 73, 3 8.

BRHSPY} 3 quod del. R sempiternum est Р 4 libro add. ЙЗ
mero дот. 5 illum om. Æ 6 inde H — hieremian RH, hiereinia 8
7 item SV, item alibi B, item apud eundem R, ot item apud ip
om. Н creatus Heumannus 8 contingit RP, n del. РЗ —
js om. РҮ, ad ef. Cyprian, quod eum Heime e

e

о

=

с

296 Firmiani Laetanti

efficeret, utique ad ereandum societate alterius non indigebat:
nisi forte existimabimus deum, sicut Orpheus putauit, et marem
esse et feminam, quod aliter generare non quiuerit, nisi habe-
ret uim sexus utriusque, quasi aut ipse secum coierit aut sine
coitu non potuerit procreare, sed et Hermes in eadem fuit
opinione, eum dicit eum adromáropa et abrop opa. quod si
ita esset, ut a prophetis pater dicitur, sic etiam mater diceretur.
quomodo igitur procreauit? primum nee sciri a quoquam pos-
sunt nee enarrari opera diuina, sed tamen sanctae litterae
docent, in quibus cautum est illum dei filium dei esse sermo-
nem itemque ceteros angelos dei spiritus esse. паш sermo
est spiritus cum uoce aliquid significante prolatus, sed tamen
quoniam spiritus et sermo diuersis partibus proferuntur, si-
quidem spiritus naribus, ore sermo procedit, magna inter hune
dei filium ceterosque angelos differentia est. illi enim ex deo
taciti spiritus exierunt, quia поп ad doetrinam dei tradendam,
sed ad ministerium creabantur. ille uero eum sit et ipse
spiritus, famen cum uoce ae sono ex dei ore processit sieut

EPITOME 10 s. sermonem] e. 37, 2.

AUCTORES 2—5] frg. 02 Abel; cf. frg, 123, uers. 8 Ab, frg. VI 11
ap. Hermannum et eundem ad Argonaut. 14; Lobeckii Aglaopham. I 492 s,
5s.] cf. p. 20, 2ss. $683] cf. Tertull. Apolog. c. 21 (Lp. 1985.) 9 sanctae
litterae] cf. infra $ 18—16. 10 sermonem] cf, Cypriun. pag. 64, 16,
11 itemque — esse] Ps, 108,4. 11 s.] ef. Tertull. adu. Prax. ¢.7 (II pag. 660):
quid est enim, dicos, sermo eqs

BRHSPV] 2 existimauimus RV, existimabamus M sid (~ m. 2) 8
orieus V 3 et om. V generari V поп quinerit] nequierit Н
5 non bis R et om. SH fuerat B!, fuerit B® 6 esopinione
(n? er) B ешп] eum APCENIOBHAYN B, deum Н — AYTOTIATPA 5;
AYTO'CITAPATOPA (C add. et PA del. m. 3) Р autopatora antometora
(ot om.) Н АТТОСМНТОРА P? Tw р? profectis H — pater
dicitur] praedicitur pater B 8 primo P пес sciri] nesciri Н
9 narrari PY sacrae B 10 dicent V sermonem) sermonem siue
etiam rationem B 11 locus itemque ceteros — nobis reuelaret (297, 5)
om. а B! (uerba itemque ceteros post rationem s, L, cetera im mg. inf.
айй. В?) V, sed defenditur loco Epit. 37, 3 ex omnibus angelis, quos idem.
deus de suis spiritibus figurauit; cf. ad pag. 297,9 12 est] et HS
signifleat ante H 14 ore sermo] sermo ex ore RS 15 ceterosque] et
ceteros S 16 tacitu (sic) spiritu H tradendam om. Н 18 sit (^m. 2) 8.

298 Firmiani Lactanti

14 et quadraginta annis antecessit. huius pater diuinorum seriptor
hymnorum in psalmo XXXII sic ait: uerbo dei caeli soli-

AUCTORES 2] Ps. 32, 6; of. Cyprian. pag. 64, 18.

BRHSPV] 1 et om. Р anniw S? seriptor hymnorum om. P
2 uerbo C cum Vulg. et Cypriani codd. AW, sermone Cypriani codd. LMB,
Tertull. adu. Hermog, с. 45 (II p.377), udu. Prax. c.7 (IT p.660), e. 19 (p.678).
postulatur paene propter ea quae inde a $ 6 et c. 9, 1—3 disputantur,
unum saltem. testimonium S. Seripturae quo sermo dei appelletur, cum
praesertim. et Epit. с. 37,2 sermo tantum dei, non uerbum nominetur et
infra с. 29,6 similis sit locus eum igitur a prophetis .. sermo dicatur et
ap. Cyprianum, culus. Testimonia potissimum Lact. per totam hane par-
tem libri sequitur, p. 64, 16 lemma sit quod Christus idem sit sermo dei
(cf. etiam Tertullianum de sermone dei disputantem et. testimonia ab ео
adlata adu. Praw. с. 5. 7 в. 11. 13. 15. 19 al), grauissimum uero accedit
illud, quod uestigia. quaedam inueniuntur (cf. ad proxima мефа solidati
et eius, p, 299, 11 fuit, p. 302, 2 illum et illo, al), quibus indicatur Lactan-
tium codice Testimoniorum Cypriani qui esset simillimus codicis Т, (Vindo-
bonensis) usum esse, quo in codice L e recensione quadam Лааг, quam
Tertullianus. quoque adhibere solet. (cf. Roenschium, das Neue Testament
Tertullians p. 2508., Itala u. Vulg, p. 4 eum adn. 7) constanter. sermo
dicitur, non uerbum, atque etiam uno S. Scripturae loco nomen illud ser-
natuan est in codice H, p. 299, 2 sermonem: quod hoe ipso loco, quo exceptis
Tertulliano et codicibus quibusdam Cypriani omnes testes uerbum habere
uidentur (cf. Sabaterium II 91), a librario im codicem Н inlatum esse
minus credibile est, nisi forte wigente etiamtum Italae memoria $n arche-
typo nostrorum codicum adscriptum inde in codicem H invepsisse sumitur;
sermonem autem hoc loco qui Lactantiwm seripsisse sibi persuadet, etiam
p. 299, 4 sermo et 6 sermonem restituendum esse concedat necesse est. quane
ant statuendum est Lactantium aliqua. de causa in testimoniis nomine
sermo uti noluisse et in locos S. Seripturae e Cypriano petitos momen
uerbum sua aetate fort. usitatius indurisse, id quod eo faeiliws fieri
poterat, quod non solum uiginti fere locos S. Scripturae habet qui nun
inueniuntur apud. Cyprianum, ex alio uidelicet auctore aut ex sua scientia
additos, sed ne omnium quidem eorum quos cum illo communes habet
locorum eandem quam ille formam exhibet fef. adm. crit. ad o. 12, 4
(Js, 7, 14 accipiet in uterum), "Auctores! ad c. 12, 12 (Dan, 7, 13 3), $ 18
(Is. 45, 1—3), е. 13, 19 (Ts. 11, 10), c. 14, 6 (Zach. 3, 1—8) al]; aut id
sumendum est, non solum omnibus illis locis efecto sermo nomine uerbuu
ex Vulgata inlatum esse, sed etiam $ 8 sicut nerbum, $ 9 ac uerbum,
с. 9, 1 uerbum siue additamenta. esse interpolatoris: quod wiolentum sane
remedium. uir quisquam adhibere audeat (ef. infra e. 15, 10 eum. ipse
esset, dei uerbum et Tertull. Apolog. е. 21, I p. 201, ostendens se esse ter

to

300 Firmiani Laotanti

bum erat aput deum et deus erat uerbum. hoc fuit in
principio aput deum. omnia per illum faeta sunt et
sine illo faetum est nihil.

9. Sed melius Graeci ^éyov dicunt quam поз uerbum siue
sermonem: Aóyoz enim et sermonem significat et rationem,
quia ille est et uox et sapientia dei. hune sermonem diuinum
ne philosophi quidem ignorauerunt, siquidem Zenon rerum
naturae dispositorem atque opificem uniuersitatis Aöyov prae-
dieat, quem et fatum et necessitatem rerum et deum et
animum Iouis nunenpat, ea scilicet consuetudine, qua solent
louem pro deo accipere. sed nihil obstant uerba, eum sen-
tentia congruat ueritati est enim spiritus dei quem ille ani-
mum louis nominauit. nam Trismegistus, qui ueritntem paene
uninersam nescio quo modo inuestigauit, uirtutem maiestatem-
que nerbi saepe descripsit, sicut declarat superius illut exem-

EPITOME 25] с. 87,4. 5з] с. 37,2.

AUCTORES 8 s.] cf. Tertull. adu. Prax. ¢.5, П p.658 (hanc — appel-
lamus); Apolog. c. 21 (Ep.198), 7ss.] cf. Laert. Diog. VIL 134, 135 extr. 147;
Tertull Apolog. ibid. — I5 superius illut exemplum] р, 293, 2,

EXPILATORES 45.] Ps.-Augustin. e. quinque haeres. uol, VIII
appendie. p. 8 D Maur.: melius Graeci dicunt %$y05 (Aérov scribendum wid. ).
Aóyos quippe nerbum significat et rationem.

BRHSPV] 1 fuit O (nisi quod erat in ras. ex fuit В? cum Vulg) cum
Cypriami codd. LBE іп] à RV 2 omnium R! illum В eum Tertull.
adu. Hermog. с.20 (IT p.357), ipsa №, ipsum R* HSPV cum omnib. codd, Oy-
priani et Vulgata; cf. 3 altes LX X 3 Шо B сит Cypriani codd.LWMB
et Tertull. adu, Hermog. c. 20 (II p. 357), cf. айм. Prax, c. 7. 15 (II p. 660.
674), de resurr. carn. c. 5 (II p. 474), ipso RHSPV cum Cypr. cod. A et
Vulgata; ef. уор adrod LXX nihil est faetum R, nihil factum est Y
ad loc. Ioannis ef. Roenschium p. 615 4 grecia V — logon BS, logos Н
quam om. V sise (n er) sic V 5 sermone (^ m. 2) 8 logon B,
logos H enim et sermonem om. P 6 dei om. B 7 nec HS siqui-
dem om. R zeno RSPY 8 dispositionem B!, in ras. corr. B* logo|.B;
logon (g er e m. 2) Н, AOTON V —praedicasst (ui er) B 9 et om H
factum HGe (c expunct.) HV necessitate H 10 consuetudine] con-
dicione B 11 Iouem] iouem (add. m. 3) etiam (eti m. 2) В dum E
12 ueritatis Н 14 nescit B uirtu£5 (^m. 3) 8 nirtutemque, om
maiestatem V 15 uerbis B sic (^m. 2S

=

E

a

©

302 Firmiani Laetanti

obstabit quominus ueram sapientiam clarum sit in hae sola
religione uersari?

Nune a principio totius sacramenti origo narranda est. ma-
iores nostri, qui erant principes Hebraeorum, eum sterilitate
atque ipopia laborarent, transierunt in Aegyptum rei frumen-
{апае gratia ibique diutius commorantes intolerabili seruitutis
iugo premebantur. tum misertus eorum deus eduxit eos ac
liberauit de manu regis Aegyptiorum post annos quadringentos
et triginta duce Moyse, per quem postea lex illis a deo data
est. in qua eductione ostendit uirtutem maiestatis suae deus.
transiecit enim populum medio mari rubro praecedente angelo
et seindente aquam, ut populus per siccum gradi posset, quem
uerius, ut ait poeta,

curuata in montis faeiem eircumstetit unda.

qua re audita tyrannus Aegyptiorum cum magna suorum manu
insecutus et mare adhue patens temere ingressus coeuntibus
aquis eum omni exercitu deletus est. Hebraei uero ingressi
in solitudinem multa mirabilia niderunt. namque cum sitim

EPITOME 3—10] c. 38, 3.
AUCTORES 14] Verg. Georg. IV 861.
EXPILATORES 15—18] cf. Sulpie. Seuer. Chron, I 15, 5 &

B(G)RHSPV] 1 obstanit V clarum sit ueram sapientiam R solas
(m er) V 3 sacramenti (i er a) V maioris Уч 4 nostris V — he-
breorum (hae- H) BHSV, haebracorum 2 sterelitate B! (corr. BY Н
5.aquie Bi, aquee B? 6 intolerabilis RS, intollerabili 7, intolerabili
Cià ex es) P, intolerabili (tert. ¡ex e) V 7 tune HP miserstus (i er) B
deduxit Р 8 ‘regis’ B? anno S* 9 etom. SP ducem V mose 8,
moysen (n ras. ex m) V postea per quem B 10 educations Н osten-
ditur V magestatis Pt, corr. P? 11 transiecit B, traiecit cett. sote-
cedente § 12 et seindente] exscindent (^m. 2) S — transgredi B
13 a Gilius ut ait poeta incipit codicis G pag. 76 (64) paene tota Tecta.
uerius] uergilius B, idem fuerat in G, uereus (i er.) P Tit ait poeta BY
Wt dit pieta E? 14 montibus P, montia// V? facie BGH, faciem,
sed m del. m. 3 P; faciem Verg. cireumstitit S mnda V 15 quam
rem auditam BG 16 et]estet H, est V — athue B, айас @ 17 exer-
citus (m er) R delusus S hebrei BSPY, haebrei Н ingressi BGP,
egressi AHSV; ef. ingressos eremum Sulpic. Sewer. pag, 17, 13 18 soli-
tudinem DGRP, solitudine HSY multa om. B! (s. 1: add. B3) G sitie V

17

18

19

304 Firmiani Lactanti

prauas religiones saepe susceperant, atque offensus ab iis deus
totiens alienigenis subiugabat, donec rursus paenitentia populi
mitigatus liberaret eos seruitute. item sub regibus finitimo-
rum bellis ob delicta uexati, postremo capti abductique Baby-
lonem poenas inpietatis suae graui seruitio pependerunt, donec
Cyrus ueniret in regnum, qui statim ludaeos restituit edieto.
exinde tetrarehas habuerunt usque ad Herodem, qui fuit sub
imperio Tiberii Caesaris: cuius anno quinto decimo id est
duobus Geminis consulibus ante diem decimum Kalendarum
Aprilium Iudaei Christum cruci adfixerunt. hie rerum textus,
hie ordo in areanis sanetarum litterarum continetur. sed prius
ostendam qua de causa in terram uenerit Christus, ut funda-
mentum diuinae religionis et ratio clarescat.

11. Cum saepe ludaei praeceptis salutaribus repugnarent
atque a diuina lege deseiscerent aberrantes ad inpios eultus
deorum, tum deus iustos et electos uiros sancto spiritu. inple-
bat, propheias, in media plebe constituens, per quos peccata
ingrati populi uerbis minacibus inereparet et nihilominus hor-
taretur ad paenitentiam sceleris agendam: quam nisi egis-
sent atque abieetis uanitatibus ad deum suum redissent, fore

EPITOME 14—305, 3] c. 98, 5.
AUCTORES 15—17. 305, 3—6] ef. Cyprian, pag, 39, 19.

BRHSPY] 1 susceperunt В ad H hiis P!, h del. Р, his cett. 2 post
totiens hoe eos BRP, dis S!, eos ras. corr. S? alienis Н rursus om. R
3 sernitat! (^er) S — 4 adductique F babylone B, in babilonem 5
5 poenos BY ppenderunt P 6 cóyrus (exp. m. 2?) Р. iudeos BP;
hine varias seripturae huius uocis non adferentur 7 exin В tethrar-
cas BV ST. 8, Шегі V XV (рипа om. V) НБУ id est om. B,
idem H 9 conss. R! (s. L sulibus add, JG) V, eöns. S, CONSS Р
X.( X-V) Kal RPV, XK? S 10 apriles R, ap. S, aprit P, apr. V
aut eundem atque Lact. aut alios dies tradunt ceteri auctores; of. Lipsium,
die Pilatus-Acten, ed. alt. (1856) p. 37 cwci (i ex e m. 9) НА affige-
runt FY, corr. RO, adfecerunt H hic] is H testus RU, corr. RP 11 in
om. P archanis R, arcani 2 sanetarım E? 12 terra HS! (7 add. 8?) V
» uenerit (in er.) B, uenerat P 15 a om. H, as (der) S disciscorent HP
ad er ab S? cultis Н 16 tunc В ооз S? spiritu sancto S in-
plebat] replabat iterum Н? 17 plene B!, corr. B^ 18ingrata F etja P

ortarentur V 20 atque] et S sum R

~

306 Firminni Lactanti

sunt restituti, sie loquitur: descinerunt a te et abiecerunt
legem tuam postcorpus suum et prophetas tuos inter-
fecerunt, qui obtestabantur eos ut reuerterentur ad
te. item Helias in libro Basilion tertio; aemulando aemu-
latus sum domino deo omnipotenti, quia dereliquerunt
te filii Israhel, altaria tua demolierunt et prophetas
tuos interfecerunt gladio: et remansi ego solitarius
et quaerunt animam meam auferre eam. propter has
illorum inpietates abdieauit eos in perpetuum, itaque desiit
prophetas mittere ad eos. sed illum filium suum primoge-
nitum, illum opificem rerum et consiliatorem suum, de-
labi iussit e caelo, ut religionem sanctam dei transferret. ad
gentes, id est ad eos qui deum ignorabant, doceretque iustitiam,
quam perfidus populus abieeerat. quod iam pridem denun-
tiauerat se esse faeturum, sicut Malachiel propheta indicat di-
cens: non est mihi uoluntas cirea uos, dicit dominus,
et sacrificium aeceptum non habebo ex manibus ue-

EPITOME 8—14] с. 88,6. 16—307, 2] c. 48, 5.

AUCTORES 4) (1) Reg. 19,10; cf. Cyprinn. pag. 40,7. 10 primo-
genitum] pag. 286,9. 11 opificem rerum] tiv тутш» roms pag. 287, 9,
ef. pag. 15, 20. consiliatorem] pag. 291,8. 1255. c. 18, 1; 0. 20, 11] cf.
Cyprian. pag. 54, 1; 58, 13. 15] Mal. 1, 10 s.; cf. Cyprian. pag. 50, 7.

BRHSPV] 1 restituti«is (s er), om. sie, S a te он. К et abiece-
runt — ad te (3) om. 5 2 suum om, R 8 reuertarentur F! a te H
4 ad loc. Esdrae ef. Roenschium pag. 601 helpas Rt — Basilion] reguo-
rum V tertio) tertio ait В aemulastus V 5 suum Bl, pr. u del. В?
6 te B* e R, to H? tlid B? — jsrahel RH, isdrahel B', istrael BY
ihl S, ist? PV altaria BIH cum Cypriano et Vulg, etiam in LXX
copula deest; et altaria B? (s. 1. add) RSPV — demoliarunt H 7 solus HV
cum Cypriani codd. MB et Vulg. 8 auferre] ut auferant Р cum Vulg.
eam BRHSP cum Cypr. сой. L (cam а me Cypr. cod. M) et Vulgata,
а me V eum Cypriani codd. AB, sed cf. LXX Хтось thy voy pos hapim
айу ad loc. Regum cf. Roenschium pag. 542 has] "uas in ras, SU
9 eorum Н »abdicauit S 10 ad om., sed s, h est rasura, S 12 Labi V.
ecelo S, necelo P 18 ad eos om. И doceret V 14 abiceret зе
denuntiauerat S ^ adnuntiauerat V 15 se esse] sese B sic S ma-
Inchihel Н, malachiel P indicat dicens] adnuntiat dicens H, dicit SP
indicat Bl, in ras. corr. ВЗ 17 et— manibus) sacrificia non accipiam
de manibus V abeo 5 ex] in H

BOR Firmiani Lactanti

enim, quom. (ps Tudaei serra consectura crudelissime necaue-
punt, Wa dolt: audi caelum et percipe auribus terra, quo-
niam dominus locutus est: filios generaui et exaltaui,
ipsi autom me spreuerunt. agnouit bos possessorem
ot asiyta praosepem domini sui: Israhel autem me non
питоми et populus me non intellexit. Hieremias quo-

18 que "militer. ait: cognouit tempus suum turtur el hi-

pundo, et ruris passeres enstodierunt tempora introi-
tus aul, pepulus autem meus non cognouit iudicium
demini. quomodo dicetis: sapientes sumus et lex do-
mini nobiseum est? in cassum facta est metatura

falsa soribae, eenfusi sunt sapientes, trepidauerunt
ADCTORES Y ls 1, 25.5 cf. Cyprian, р. 40,16. 7] ler, 8, 2—9;

et, Copias үөр % Hs

оондо est; FLI 18, 1 haec ita futura esse — cecinerunt;
КЕ "Y^ yon sde futura — praedixerant; 41, 1 quae — sie futura esse

ea en emis BR, ganas 5°
yey Y enim] quidem V ipsi BH, idem in mg. add. H°,
dm geb MSP; ef. Sittelinm, die lok. Verschied. d. lat. Spr. peg. 115
Lows pemdpe S 3 generaui.H cum Cypriani (pag. 40, 17) codd. LM,
sx SAESP Y eum Cypriani eodd. AB, fort. recte, eadem warietas ap, Cypr-
а peg. 973, 16; 430, 9 et ap. alios testes Italae, cf. Sabaterium LI 515;
cout, Pig. extaloi B', exsaltwui B? 4 spreuerunt me Р sprae-
«cont M, apremerant H? — adgnouit, sed d del. m. 3 В possessorem BR
om Oypriani (pag. 40, 18) codd. LB (cf. pag. 273, 17), possessorem suum.
MALY cum Cypriani reli. codd. et Vulg, sed cf. LXX Epwo Bobs v
Мру 5 praesepem BH" (m er.) cum Cypriani codd. LV, prae-
wplum RSPV cum rell Cypr. codd. praesepe Vulg.; ef. Roenschium
pap. 543 et Itala u. Vulgata pag. 260 6 aguouit H eum Cypr. codd. LM,
vognouit BRSPV cwm rell. Cypr. et Vulg. populus meus edd., sed ex
Vulg. contra codices Lact. et Cypr. (exe. M3), ef. LXX 5 dads ue où
азуу ieremias RP 7 turtur tempus suum Р hyrundo Н, erundo Y
8 et (ante ruris) empunct. et cum punctis eras., B, om. Cypr. et Ambros,
hexaem. VI 20 (I 119 F Maur) et epist, 23, 6 (II 882 О), cf. Saba-
terium IT 659; etiam in LXX copula deest rures P! (corr. PY V
9 cognouit BRSPV cum codd. Cypr. et Vulg, agnouit Н 10 dicetis
BRSV сит Cypr. cod. L, dicitis HP® cum cett. codd. Cypr. et Vulg.,
dicites sie Pt; züg ipit: LXX 11 est om. P 12 falsa Н cum codd.
Cypr., falsi cett, confusi HSP eum codd. Cypr. et Vulg., deest copula
in LXX, et confusi BPV ef. LX X dle párny ёүгуййт туой; фоб; урарра-
wow. $myóvÜnoxv соро sapientes] et sapientes Н — trepidauerunt om. E

310 Firmiani Lactanti

quam mirum putet, eum dei spiritu, cui facile est quidquid
uelit, grauatam esse uirginem dicimus? quod sane ineredi-
bile posset uideri, nisi hoe futurum ante multa saeeula pro-
phetae cecinissent. Solomon in ode undenicesima ita dicit:
infirmatus est uterus uirginis et accepit fetum, et
grauata est et facta est in multa miseratione mater
uirgó. item propheta Esaias, euius uerba sunt haee: prop-
ter hoe dabit deus ipse uobis signum: eccè uirgo ac-
cipiet in uterum et pariet filium, et uocabitis nomen
ejus Emmanuel. quid hoe manifestius dici potest? lege-
bant ista Iudaei qui eum necauerunt. si quis nos haee fingere
arbitratur, ab his requirat, ab his potissimum sumat: satis

EPITOME 3—7] с. 39,15. 7—10] е. 39, 3

AUCTORES 4] locus in psalmis “Salomonis' quae quidem extant
non inuenitur: cf. Roenschium, Zeitschr, f. d, histor. Theol. 1871 pag. 610
et Oscarium de Gebhardt in prolegomenis Psalterii Salomonis mox prò-
dituri. — 7] Is. 7, 14 (cf. Cyprian. pag. 74, 4).

B(G)RHSPV] 1 spiritum H, aps V quidquid] quidquid (corr. m. 3)
ese (t er. se add. m. 3) P 2 grauata V dixerit ex dicin’ 5°, pro
dicimus hoc neget P — incredibile H? З posset et P!, et del, P?, posse V
4 solomon H*, salomon S, salomoni (a er о) Р in ode undeuicesima RS,
in odè undeuicesimo Bt, in eodé ündeüicésimó Вз, in libro H, in psalmo
undeuicensimo (n exp. m. 3?) P, in odeú XX V dixit Y 5 foetum
(o exp. et del. m.2) В 6 in multă miseration? S miseratio Н 7 eseias BR
propter hoc] propterea F 8 dabit, V? uobis deus ipse V accipiet
in uterum. HSV, quod, cum consentiat. Epit. е. 39, 3, recepi; in utero ac-
cipiet B et codd. Cypriani (cf. LXX iv үазтр\ dobra), misi quod ute-
rum Јл, sed quoniam Lact. locum antecedentem 'Salomonis', deinde locos
Ps. 84, 12; Ts. 63, 108.5; 45, 8, qui $ 7 в. sequuntur, non ex Cypriano habet,
hunc quoque ex alio auctore sumpsisse widehur, ualde autem wariant hoc
in loco textes Italae (cf. Sabaterium II 531); accipiet in utero HP; uirgo
concipict Vulg. 9 pariset (g er.) Н uocabitis BRSPV Epit, uocabis Н;
ef. LXX xakisss, sed hae quoque im uoce magna est dissensio testium
Ttalae, сў. Sahaterium 1. c. et Roenschium pag. 545; wocabitur Vulg.
10 emmannhel HSPY quod P! corr. РУ 11 iusta V — mecauerunt №,
negauerunt cett. et edd., sed ef. с. 18, 28; Epit. 43, 1; Augustin, de eiu.
dei XVIII 46 (IT 328, 23) Iudaei ... qui eum occiderunt et in eum credere
uoluerunt quis) qui B i» (hace fin) desinit codicis G pag. 77 (20),
sequitur pag. 75 (22), cuius in weras. 1. 2 perpauca legebantur nee
nos H 12 ab his requirat — probandam (341, 1) om. P lis utroque
loco R alt, Wis 52 sumat) petat. Н

10

11

312 Firmiani Lactanti

tor. ego enim dominus deus ereaui eum. saluator uero
est, ut supra diximus, Iesus. sed et alio loco idem propheta
sie praedicanit: ecce natus est uobis puer, et datus
est uobis filius, euius imperium super umeros eius:
et uocutum est nomen eius ‘magni consilii nuntius’.
ideireo enim missus est a deo patre, ut uniuersis gentibus
quae sub eaelo sunt singularis et ueri dei sanetum mysterium
reuelaret ablatum perfido populo, qui aduersus deum saepe
deliquit. Daniel quoque similia praclocutus est. uidebam
inquit in uisu noetis: et ecce in nubibus eaeli ut filius
hominis ueniens et usque ad uetustum dierum perue-
nit. et qui adsistebant, obtulerunt eum: et datum est
ei regnum et honor et imperium, et omnes populi tri-
bns linguae seruient ei, et potestas eius aeterna, quae

2 supra] pag. 311, 3.

EPITOME 13.) cf. ad 811,3. 9—818, 1] c. 42. 4.

AUCTORES 3] ls. 9, 6; cf. Cyprian. pag. 89,8. 9] Dan. 7,18%;
Lact. locum non ex Cypriano pag. 92, 17, qui habet alium eius formam,
sumpsit; uersus 13 redit 8 15. 16 et c. 21,1, u. 14 c. 12, 19.

e Cypriano; ef. Prolegomena], &xawoüvry cett.) dvazzÜ.acw Epa: quae ex-
trema. uerba. quamquam ap. Lact, fort. librariorum. culpa, omissa sunt,
tamen propter daoahvn nominalinwm etiam 00 (cuius accuratam inter-
pretationem fort, alia illa Vulgatae expulsam esse censet Roensehius
pag. 554) nominatiuum intellegendum et saluator potius recipiendum quem.
saluatorem cum Vulg. seribendum esse ewistimanı,

BE(GIRHPV] 1 eum C, fort. ex Vulg. ego dominus ereaui eum sumptum
esse Roenschio uid, LXX dy бр хбриң 6 xtloa; ue 2 et om, R idem
— sic] ita propheta R 8 uobis BRSHV cum codd. Cypriani, nobis Р
cum Vulg, ju LXX puer B 4 uobis est P nobis C, nobis codd.
Cypr. et Vulg., buiv cod. Alex. LXX, hpi cett. codd. humer" ex hu-
meri S 5 uocatum est BRHSP cum codd. Cypriani, uocabitur Y cum
Vulg. ad loe. Isaiae ef. Roenschium pag. 546 6 in @йсїгео) desinit
codicis G pag. 78 (22), sequitur pag. 79 (35), cuius in uersu 1 pauca lege-
bantur enim om. Н 8 deum om. R saepe B? 9 reliquit V da-
nihel НРУ uidebam, P?? 10 uiso B, uisi 5 utom. V 11 ueniens
— peruenit] neniens uenit usque ad uetustum dierum P — uetustum hee
et c. 21, 1 C, nnticum infra $ 16 bis C, Epit. 42, 4 cum Vulg, 12 ad-
sistabant 7? est om. R 13 et honor om. R omnis populus (sed -Mis
ex -li 52) HS 14 ante linguae add. et R? potestates eius aeternde B

10

22

m

w

> o

316 Firmiani Lactanti

ut omnem animam iudicet et iustos restituat ad uitam, tune
uere totius terrae regimen obtinebit: tune sublato de rebus
humanis omni malo aureum saeculum ut poetae uocant, id est
iustum ae pacificum tempus orietur. sed haec uberius in
ultimo libro disseremus, eum de secundo aduentu loquemur:
nune de primo «ut coepimus explicemus.

13. Summus igitur deus ae parens omnium eum religionem
suam transferre uoluisset, doctorem iustitiae misit e caelo, ut
nouis cultoribus nonam legem in eo uel per eum daret, non
sieut ante fecerat per hominem, sed tamen nasci eum uoluit
tamquam hominem, ut per omnia summo patri similis existe-
ret. ipse enim pater deus, origo et prineipium rerum, quo-
niam parentibus caret, татыр atque @иҗтөр a Trismegisto
uerissime nominatur, quod ex nullo sit procreatus, ideireo
etiam filium bis nasci oportuit, ut et ipse fieret äritw> atque
apí:wp. in prima enim natiuitate spiritali а&рдтшр fuit, quia
sine officio matris a solo deo patre generatus est, in secunda
uero carnali ġzásop fuit, quoniam sine patris officio uirginali
utero procreatus est, ut mediam inter deum hominemque sub-
stantiam gerens nostram hane fragilem inbecillamque naturam

4 in ultimo libro] c. 20. 24.

EPITOME 7—11)c. 38,8. 14—317,8]c.38,8s, 19—817,1]0.89,7.

AUCTORES 9s. 317, 7 (deum)] cf. Cypr. p. 68, 10. 13s. a Tris-
megisto] cf. pag. 26, 2.

EXPILATORES 14—19] cf. Isidor. orig. УП 2, 12.

BRHSPV] 1 et] ut Bi, corr. B®, om. HV tuno) cum H, tum P
2 uero Н obtinet B 5 libro om, S8 — disseremus (alt. e im 3) JT
loquamur В!, corr. B? 8 ante wel post transferre. fort. excidit ad gentes,
ef. pag. 306, 22 noluisset Pt, corr. P! de caelo H 9 nobis В!
(corr. BY Н wel om. Р 10 nasciom. V 11 patri] deo patri H, patri
(ser)S 12 deus pater V; deus pater et origo edd. 13 apatora H ametora
(от. a) Н, AMETOP У trismegistos H, trismegistro SP“ 14 ex om. Н
15 et om. BSV беге om. S — apator atque ametor (e in ametor
eri P?) BHPV, amater atque ametur sic S 16 spialie (a er) S.
ametor C 17 patre deo H 18 apator С fuit om. P — (6) uirginnli
Heumannus 19 est utero procreatus R 20 079 (alt. 7m. 9) S. haue
nostram B inbecillemque Р

318 Firmiani Lactanti

8 item propheta Hieremias sic ait: hie deus noster est et non
deputabitur alius absque illo, qui inuenit omnem
uiam prudentiae et dedit eam Iacob puero suo et Isra-
hel dilecto sibi. post haec in terris uisus est et cum

9 hominibus eonuersatus est. item Dauid in psalmo XLIII:

ihronus tuus, deus, in saeeula saeculorum, uirga ae-

quitatis uirga regni tui. dilexisti iustitiam, odio ha-
buisti iniustitiam. propterea unxit te dominus deus
tuus oleum exultationis. quo uerbo etiam nomen ostendit,
siquidem, ut supra doeui, ab unctione appellatus est Christus,
deinde hominem fuisse eundem Hieremias docet dicens: et homo

2

10 supra] e. 7, 5 ss.

EPITOME 1—5] с. 39, 5. 11—319, 3] е. 39, 6.

AUCTORES 1 Hieremias] Baruch 3, 86—88; ef. Cyprian, pay. 69, 6,
5] Ps. 44, 7 &.; ef. Cyprian. pag. 69, 18. 11] ler, 17, 9; cf. Cyprian.
pag. 74, 17.

coufusione SV cum Cypriani codd, AW, sed мох confusio ex Км.
abierunt in confusionem pelifa esse potest; nopeboovem iv aloyów LXX.
ad loc. Isaine ef. Hoenschium pag. 555

BRHSPV] 1 sic ait] dicit В hieremias HSV Epit, ieremias BRP
est BRSV Epit, om. HP cum plerisque. codd. Cypriani; obros & rb;
lw LXX 9 Шо V uiam prudentiae omnem B, sed cf. Epit. S eam)
illam S iocob S зибо) B sno om. Н istrahel ВАН, irt 8,
ist Р 4 sibi BRHPV Epit. cum Cypriani codd. LWMB, suo $ eum
"Vulg? et Cypr. cod, A cum hominibus conuersatus BRHSP Epit. cum
codd. Cypriani, inter homines uersatus У 5 estom. HP ad loc. Baruchi
cf. Roenschium pay. 602 XLII КНУ 7 post iustitiam hoc et F cum.
Cypriani codd. AWM, Biawodwmy nal LXX, sed et ex Vulg. sumptum wid,
et om. BRHSP cum Cypriani codd. LB odio habuisti RSPV cum Gy-
priani cod. LWMB, odisti B cum Cypr. cod. A et Vulg. — odio habuisti
iniustitiam om. H Я iniustitiam SPV cum Cypr. codd. LWB, wlaw
LXX cod. Alex., iniquitatem BR cum Cypr. eodd. AM et Vuly,, лора
LXX сен. codd. йз deus (48 R) RHSP", quod propter adsensum Oy-
priani codicum L WMB recepi, deus deus ВУР? (n in dis del.) eum Cypr.
cod, A, ò 00; 0 0:0; ооо LXX, sed illud deus deus ex Vulg. sumptum wid,
9 oleum BP cum Cypr. codd. L'AW (oleu« M), буро e: — аюу LXX.
oleo (sed ex deum m. 1? R) RHSP cum Cypr. codd, ТАВ et Vulg.
exultationis (sie script. in BRHSP)] unctionis V ай loc. Psalmi ef.
Roenschium pag. 590 quo» (der) Н «імп et «+s (im er) B 10 qui-
dem Æ unctione B? appellatus) dilatus V — Christus]-y'- im ras. 8?
hieremias HV Epit. ieremias BRSP

12

13

14

15

1

е

17

320 Firmiani Lactanti

primo uersu uerum quidem dixit, sed argute consultorem fefellit
sacramentum ueritatis penitus nescientem: uidetur enim negasse
illum deum. sed eum fatetur secundum carnem fuisse mor-
talem, quod etiam nos praedicamus, consequens est ut secun-
dum spiritum deus fuerit, quod nos adfirmamus. quid enim
fuerat necesse carnis facere mentionem, cum satis esset dicere
fuisse mortalem? sed ueritate pressus negare non potuit quem-
admodum se res haberet, sieut illut, quod ait sapientem fuisse.
quid ad hoc, o Apollo, respondes? si sapiens fuit, ergo doc-
trina eius sapientia est nee ulla alia, et sapientes qui seeuntur
nec ulli alii. cur igitur uulgo pro stultis et uanis et ineptis
habemur, qui seetamur magistrum etiam ipsorum deorum com-
fessione sapientem? nam quod ait portentifica illum opera
fecisse, quo maxime diuinitatis fidem meruit, adsentiri nobis
iam uidetur, cum dieit eadem quibus nos gloriamur. sed
colligit se tamen et ad daemoniacas fraudes redit. eum enim
merum necessitate dixisset, iam deorum ac sui proditor wide-
batur, nisi quod ab eo ueritas expresserat, mendacio fallente
(obs)curasset. ait ergo illum fecisse quidem opera miranda,
uerum non diuina uirtute, sed magica. quid mirum, si hoc

TOMOQCEIC Y, ГОМФОСЄІС Sedulius CKOAONMHCCI B, CKOAOIICCI SP,
CROAMECI V Sedulius — MKPNINEN B’, TIKPININEN, sed NEN del, sie

corr. В2 АХЄПАНСЄ Sedulius, ANCIIACCE (E m. 3) B, ANCHANC R,
AN’ ёПАҮСЄ S, АПАЄСЄ P, ANEHAHCE Y TEACAEYTHN F iyntolo-
thise . colopessi piorena nepese caestem H interpretat. lat. in mg. inf.
add. B*; communis in SP et ap. Sedulium

BRHSPV] 1 uersu om. Р arguste (i er.) S, arguto V 2 nescien-
tem P!, pr. o del. P? negasse] negasse se V — 3 fateretur BH 4 est
om. V 5 deus fuerit om. H 6 dicere fuisse] fuisse (sed e ras. ex &) Y
8 se er si S? — sicut? Н sic S ait] ut S 9 qui (i ras, ex o) H
ad bis R ороо B, o apollo V, apollo rell. respondens HV"
10 aliena H sequuntur HSP 11 nec ulli] nulli R cur] cur id H
et (ante manis) om. H 19 sectamur] seetamque V — confessionem HP,
m del P? 14 adsentire H 15 eadem] ea B 16 collegit B demo-
nicas SPV tum Н 17 uerum] earum V necessitate Н iam) etiam R
18 fullente (a er e m. 2) R 19 obseurasset seripsi, curasset BRESV,
celasset P edd., furasset coni. Hartelius quidem fecisse Н quidem om. P

20 uirtute» (s er) 5 hoe om. V

2

-

22

822 Firmiani Lactantl

lesse et flos de radice ascendet: et requiescet super
eum spiritus dei, spiritus sapientiae et intellectus,
spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et
pietatis: inplebit illum spiritus timoris dei Tesse
autem fuit pater Dauid, ex cuius radice ascensurum esse florem
praelocutus est, eum scilicet, de quo Sibylla dieit

Фу се: Y йубос xabzpdy, 5

item in Basilion libro secundo propheta Nathan missus est
ad Dauid uolentem deo templum fabrieare, et fuit uerbum
domini ad Nathan dicens: uade et die seruo meo Da-

AUCTORES 7) VIS. 9] II Reg. (II Sam) 7, 4. 5. 12—14. 16;
cf. Cyprian. pag. 49, 7; 75, 20.

EXPILATORES 7| Sedulius, qui hune locum coniungit cum uersu
Sibyll. pag. 331, 3 (cf. Montefalconium, palaeogr. graec. pug. 245).

B(G)RHSPV] 1 radice BGRSP*V codd. Cypriani, radice eius Н,
radice "eins Рэ, sed elus ex Vulg.; Xo; ix тї; Bing 4 шт» LXK
wt P? super eum om. Н 2 «un B! dei BH, [d]i G, om. R, dí $,
dii (erp. m. 1?) P, dui V; dei (sic etiam Cypriani codd. AWM) propter.
тма той 0:00 LXX recepi, sed dubitanter, cum domini, quamquam in
Vulg. est, tamen etiam in Cypriani codd. LB (cf. ad p. 298, 2) legatur; do-
mini Haussleitero quoque 1. с. placere widetur spiritus om. R З con-
sili @ 4 pietatis] ueritatis P — inplebit] implebit SP, inpleuit (im-¥) BV,

- [in]pleb;it G, inplebit codd. Cypriani (ere. MY, iprdjoa LXX (am

пл cod. Sinait.), et implebit RH, sed et ex Vulg. et replebit sumptum
uidetur ilum RHPV cum Cypriani. codd. LMB, illum B!, $n vas.
corr. B^, Щит] &, eum S cum Унд, ойто, LXX timoris om. B
dei BRHPY, ài) | G, cum Cypriani codd. LAWM, tod LXX, düi S
cum Vulg. ай locum Isaiae cf. Roenschium pag. 547 5 radicem V
6 prolocutus P 7 locum graec. om. BG, in B spatium. non relictum
est, in G pars uersus 11 et toti uersus 12. 13 paginae 81 (57) шасий aunt
ANBHEI P, ANOGHCI V Sedulius ААМӘОС R, AE ANGOC 5 Sedulius,
A (* addidit m. 3 ex" correctum) ANGOC P, AANOC V DWAPTÓ, sed ali,

Ф del. m. 1 8, KABATON (Fm. 2) V, КАӨАРОМ Sedulius — anthesidantes
eatharon H in P et ap, Sedulium interpretatio lat. haec florescet autem
fos purus, in 5 eadem, nisi quod pro purus est putrum ad loc. Sibyl.
ef. Struwium opuse. 170 В basilio V prophan Pi, prophen Р?
est] ot Ре, del. m. 2. ucl 9 uolente 5 templum deo B, templu[m.
dó] G fabricare RSP, aedificare BGHV, sed ex p. 323, 1 et 5 ut wid
10 natham Н, nathā Р

25

96

21

-

324 Firmiani Lactanti

suo imperii regimen accepit. ^ prophetae uero de eo loque-
bantur qui tum nasceretur, postquam Dauid cum patribus suis
requieuisset, praeterea Solomonis imperium perpetuum non
fuit: annis enim quadraginta regnauit. ^ deinde, quod num-
quam filius dei dietus est, sed filius Dauid, et domus quam
aedifieauit non est fidem consecuta sieut ecclesia, quae est
uerum templum dei, quod non in parietibus est, sed in corde
ac fide hominum qui credunt in eum ас uoeantur fideles:
illut uero Solomonium templum quia manu faetum est, manu
cecidit, denique pater eins in psalmo OXXVI de operibus
filii sui prophetauit hoc modo: si dominus non aedifiea-
uerit domum, in nanum laborauerunt qui illam aedi-
ficauerunt: si dominus non custodierit ciuitatem, in
uaeuum uigilauit qui eam custodiuit.

14. Quibus ex rebus apparet prophetas omnes denuntiasse
de Christo, fore aliquando ut ex genere Dauid corporaliter

AUCTORES 11] Ps. 126, 1.
B(G)RHSPV] 1 eodem В, [eo]d(em) G — loquebatur 5 2 Yun G,

cum Н dawit В З etpraeterea Н salomonis HS — V,
4 ad deinde quod cf. pag. 152, 21; VII 12,11 5 dei filius B, {a} df [ilius] G
est] sit F filius] fuit B, fuilt] G, sed Lactantium Dauid tantum scripsisse,
fuit filius additum esse conicio — dauit Pi, corr. P^ 6 sit (~ т. 2) 8
aeclesia B, [ne]e[1]es()a G, sic saepius BG 7 поп H? estom. V 9 sa-
lomonis H, salomonium 8227 (в0- Рі) alt. manus (ser) V 10 CXXVII- V
11 fili G 12 in uanum BRSPY, in[uJanu)[m] G, sine causa M; in
uanum etiam alii testes Italae (cf. Sabaterium 11 255) et Vulg,, in uacuum
fort. scribendum putat Haussleiterus 1. c.; ef. Woelfflinum, Archiu. lexicogr.
et gramm. lat. II 91 laboranerunt] laborant hi Н aedificauerunt
illam В, idem fuisse in G uestigia et spatia indicant, sedificauerunt eam Н
cum Vulg., ot alzoBopodvess LX X, add. adrdv codd, Alex. et Sinait. (sed ex-
punz. т. 1) 13 supra si rasura in В in uacuum BRS, in [ua]euum б,
sine causa H, in uanum PV; et hie et supra «ls ийт LXX; Lact. fort.
uariationis causa supra in uanum, hic in uacuum seripsit uel aliam se-
cutus memoriam, quae subest. fort. etiam in Vulgata priore loco in nanum,
altero frustra exhibente 14 uigilauit BRHS, idem in G fuisse spatium.
indicare widetur, laborabit P, laborauit V, дурбусу LX X, uigilat Vulg.;
laborauit fort. recipiendum esse existimat Haussleiterus 1. c., ef. Augustin,
enarrat. in Ps. 196 c. 3, wol, IV 1429 E Maur. in unum laborauil qui
eustodit eam ad loc. Psalmi cf. Roenschium pag. 593 15 denuntia-
usse) G, Uenuntiasse H? 16 christo B* dawit B

7

326 Firmiani Lactanti

guum stantem ante faciem angeli domini, et diabolus
stabat ad dexteram ipsius, ut contradiceret ei, et
dixit dominus ad diabolum: imperet dominus in te,
qui elegit Hierusalem: et ессе titio eieetus ab igni.
et"Iesus erat indutus uestimenta sordida, et stabat
ante faciem angeli. et respondit et dixit ad circum-
stantes ante faciem ipsius dicens: auferte uestimenta
sordida ab eo et induite eum tunieam talarem et impo-
nite eidarim mundam super caput ipsius, et eooperue-
runt eum uestimenta et imposuerunt cidarim super
eapnt eius. et angelus domini stabat et testificabatur
ad Iesum dicens: haee dicit dominus omnipotens: si
in uiis meis ambulaueris et praecepta mea seruaueris,
tu iudicabis domum meum, et dabo tibi qui conuer-
sentur in medio horum circumstantium. audi itaque.

BRHSPV] 1 stants (7 т. 2) S dum- B', domi B? — zabulus P
9 ipsius ВЕНУ, eins SP cun Vulg., adroú LXX 8 diabulum Р im-
peret C, nisi quod imperet tibi (non om. in te) V, impar хорос de mot
ёа, nal Extrem кӧр Pv oof LXX, incropet Vulg. et edd., sed ef.
epist. Iudae м. 9 їтат\нїзїї oor xipts, Vulg, imperet tibi dominus; ef.
Roenschium pag. 5825. 4 et om. BR! (s. 1. RY) S; оў Bob LXX, num-
quid non Ушу. citio V! abiectus B, esieetus (i er.) P; злазийо;
LXX, erutus Vulg. ef. рад. 327,14 igne B 5 erat indutus BRSP,
idem Cyprian. pag. 78, 19, Ambros. de spir. sanet. lib. 1, uol. IT 624 B Maur,
Vulg., du ivisbondvo; LXX, indutus erat НУ, recie? — uestimenta sordidu
BRHSV Cyprian, Ambros, lgdza burapk LXX, uestimentis sérdidis P
ex Vulg. uestibus sordidis 8 inter ab eo ef induite omissa sunt quae
Cyprianus exhibet. interpretatione hac et dixit ad eum: ecce abstuli iniqui-
tates tuas "induit S eum V tunicam talarem BHSV, dubitanter
recepi, tunica talari P, tuuicam poderem R, recte? poderem Cyprian,
podere alii (cf. Sabaterium II 988), noten LXX, mutatoriis Vulg.
Tponite B 9 суйагып B, сїйїп S ipsius — super caput om. PF
ab cooperuerunt — super caput om. B et cooperuerunt eum uestimenta el
imposuerunt — caput eius eodem ordine in cod. Alex., inuerso in cett, LXX:
10 uestimento S, sed ipia LXX posuerunt H cum Vulg., irtinu LXX
cidarim] eidari mundam S, fort. recte; хар xalapds LXX — 11 testifi-
cabatur] post буцкартўрало iterum © йүү ль хороо LX X 18 et praecepta.
mea serusneris s.l 82 — sernaberis V 14 tu] sie etiam pag. 328, 10, xat
oi LXX, tu quoque Vulg. ludicaberis S — domum — dabo] inter tev
oleis uno et zal Beam haee xal fav Onapuligone ch» аўч pos LXX, sed
corrupta in cod. Alex. —conuertentur V 15 circum astantium 5, recte?

15

15

16

17

828 Firmiani Lactanti

haec est enim uestis sordida, ut pararet templam deo et sieut
titio igni ambureretur id est ab hominibus cruciamenta per-
ferret et ad ultimum extingueretur. titionem enim uulgus
appellat extractum foco torrem semiustum et extinctum. quo-
modo autem et cum quibus mandatis a deo mitteretur in
terram, declarauit spiritus dei per prophetam docens futurum
ut cum uoluntatem summi patris fideliter et constanter inples-
set, acciperet iudicium atque imperium sempiternum. ві in
uiis meis inquit ambulaueris et praecepta mea ser-
uaueris, tu iudicabis domum meam. quae fuerint uiae
dei et quae praecepta eius, nec ambiguum nee obseurum est.
deus enim eum uideret malitiam et falsorum deorum eultus
per orbem terrae ita inualuisse, ut iam nomen eius ex homi-
num memoria fuisset paene sublatum — siquidem Iudaei quo-
que, quibus solis areanum dei ereditum fuerat, relieto deo uiuo
ad colenda figmenta inretiti daemonum fraudibus aberrassent
nee inerepiti per prophetas reuerti ad deum uellent —, filium.
suum prineipem angelorum legauit ad homines, ut eos eonuer-
teret ab inpiis et uanis cultibus ad cognoscendum et colendum
deum uerum, item ué eorum mentes a stultitia ad sapientiam,
ab iniquitate ad iustitiae opera traduceret. hae sunt uine dei
in quibus eum ambulare praecepit, haee praecepta quae ser-

AUCTORES 8] cf. pag. 326, 19,

BRHSPV] 1 est om.B puwrwret P? sio Si, sicut P? 9 igi S,
fign? Рз ambusereretur (la er) Hy ambureretur (pr. r ex 1 m. 2) 8
erweiamenta H? referret BY, perferret B? 8 et om, Н 4 extracto Pi,
corr. P^ torrens emi: usstum Y et om. НРУ 5 cum om. H qui-
(bus B бет» Н declara(ubt В profetamdocens В dicens Y
7 ut] et H utolun)tatem B fidelit)r B et] ac R c(onstanter B,
constant (^ m. 2) S 8 sempiternü (Ñ er a m.2) Н 9 serunberis H
10 iudicaberis S fuerunt (-F S) BRS 11 et om. H cins om. R
wmbigium V“ 13 ‘per orbeny B? iam) etiam BP 14 fuisset om, Р
sublatum] aboleretur P ^ ut siquidem У quoque om. H 15 relicte
(ier) sic S “dy P* 18 principem angelorum om. BP 19 cogno-
scendum et colendum BPH, agnoscendum R, cognoscendum SV 20 ante
item eras. item ut duorum P mentes eorum R аЬ (unte stultitia)
HSP, м] V 21 ё P? operam duceret S haec RHSP!, c del, P^

22 praecepit haec om. P

an

330 Firmiaui Laotanti

super eum spiritus dei formatus in specie columbae candidae.
exinde maximas uirtutes eoepit operari, non praestrigiis magieis,
quae nihil ueri ac solidi ostentant, sed ui ac potestate caelesti:
quae iam pridem prophetis nuntiantibus canebantur. quae
opera tam multa sunt, ut unus liber ad conplectenda omnia
satis non sit. enumerabo igitur illa breuiter atque generatim
sine ullà personarum ae locorum designatione, ut ad exponen-
dam passionis eius erueisque rationem possim peruenire, quo
iam dudum festinat oratio. uirtutes eius fuerunt quas Apollo
portentificas appellauit, quod quacumque iter faciebat, aegros
ae debiles et omni morborum genere laborantes uno uerbo
unoque momento reddebat incolumes, adeo ut membris omni-
bus capti receptis repente uiribus roborati ipsi lectulos suos
reportarent, in quibus fuerant paulo ante delati. — elaudis uero
ac pedum uitio adflictis non modo gradiendi, sed etiam eur-
rendi dabat facultatem. tnm quorum eaeca lumina in altissimis
tenebris erant, eorum oculos in pristinum restituebat aspeetum.
mutorum quoque linguas in eloquium sermonemque soluobat.
item surdorum patefactis auribus insinuabat auditum, pollutos
et aspersos maculis repurgabat. et haec omnia non manibus

EPITOME 10—331, 8] c. 40, 2.

AUCTORES 1 columbae candidae] ‘columbae’ tantum mentionem
faeit. Lucas, 'eandidae' Orac, Sibyll. VI 7, unde Lact. fort sumpsit; of,
Alexandrum ad hune uersum. 9 Apollo] cf. pag. 319,7. 18 leetulos]
cf. Matth. 9,6. $78] of, Is. 35, 5 8.

BRHSPV] 1 speciem (sed m expunz. Р!!) RP edd, sed cf. figurare
in e. aM. Epit. 15, 2; Inst. I 17,8; V 8,2 2 exinde — operari] exinde
coepit uirtutes multas И prestrigiis P, praestigiis BRS, praestigis И,
praestigüv И magis H 3 ostendant V** caelesti] solidi Y
4 pr. quí S canebatur P 6 illa igitur В 7 sine ulla] sin S м]
et H adom. V exponenda H, exponendü (^ m, 2) V 8 possim
post peruenire im mg. RP! quod Y 9 iamdudum (n m, 3) B, ian
dudum А, itdudum V festinat oratio] festinator acies sic V eius)
etiam eins Н 11 genera H 12 incolomes H menbris SY 18 ro-
ceptis "repente et uiribus (re s. L m. 2) sic H ipse НЭ leotos B,
lectulos (o ez u m. 2) R 16 aflictis B; affectis Hewmannus — gradientis F
16 tum, B’, tunc Н oneta У! 17 erant tenebris Н restitu'ebat Н?
18 sermonemque om. R olebat S 19 iusuabat V 20 aspersis R re-
purgabat H?, repugnabat Y

14

16

16

332 Firmiani Lactanti

buet, ipse ueniet et saluos faciet nos. tune aperien-
tur oculi caecorum et aures surdorum audient; tune
saliet elodus sicut ceruus et plana erit lingua muto-
rum, quia rupta est in deserto aqua et rinus in terra
sitienti. sed et Sibylla eadem cecinit his uersibus:

vexpa@y $' écavdazaate foral
ral qoAG" 3pópos dxbtatos xal xwgos axodcet
xal sugAot hipovat, AaAycouz' ob Aakeoyızc.

ob has eius uirtutes et opera diuina eum magna illum multi-
tudo sequeretur uel debilium uel aegrorum ue] eorum qui cu-
randos suos offerre cupiebant, ascendit in montem quendam
desertum, ut ibi adoraret. ubi eum triduo moratus esset ac
fame populus laboraret, uoeauit diseipulos suos quaerens quantos
secum cibos gestarent. at illi quinque panes et duos pisces

AUCTORES 6ss] ҮШ 905 ss. 9—888, 7] Matth, 14, 18 ss.
EXPILATORES 6 ss.) Sedulius (cf. Montefalconium ibid).

BRHSPV] 1 ipse ueniet om. Н ipse] et ipse A. aperisntur (ie ex

am 2)H 3 salliet Н clodus BRP cum Cypriani codd. paene omni-
bus, claudus HSV; of. VII 27,13 sicut] uelut Y 5 ad loc. Jsaiae
ef. Roenschium pag. 549 sed et Sibylla — uersibus et uersus graecos om. Н
uerbis SP 6 ACITANACTACIC B, 1, e, 8 inavástacs5 (comiecerant
opusc. I 71, Volkmannus de orac. Sibyll. dissert. pag.34), ACTANACTACICR,
AE ANÁCTACIC S Sedulius (sed sine accentu), SEUAANACTACIC, sed ПА del.
m. 3 Р, AG///ANACTACIC V; om. codd. Síbyll.; of. Sibyl. I 355 faxa]
«ACTA (M er) V 7 xa] KOA B, K Pi, KAIP? XOAON В, XQAON
Sedulius xal уюлу] ушбу» 8t codd. Sibyll. APQMOC V Sedulius
OKYFTATOC BP Sedulius KO-OC Р AKOYCI B, AKOKOYCEL P,
AKOICE! Sedulius 8 KAIT/TOKbAY В ТЄФАО! P, TYPAOY Sedulius
ANABAECWVOYCI S, BAEVUYCU/ V, BAEWOYCIN Sedulius — Xadajzous" ой
AAAHCOYCOY Y, AAAHCOYCI AQY B, AAMICOYCION RP, АААЙ!
(om. о) S, ANAACC COY Sedulius daddovzes) ААААО1 8, AMAEONTEC Y
interpretatio lat. eadem in S et P, similis ap. Sedulium ай 100. Sibyl,
ef. Struuiwm, opuse. I 70 9 hao V multitudo) turba B, sed ex Vulg.
Matth. 14, 14, 15, 19. 23 11 descendit R, asendit S — quendam] qui-
dem V 12 ut ibi] ubi Y moratus esset] moraretur P аб fumme —
cibos gestarent bis S", alt. del. S? 18 uocauit] interroganit H suos
om. P edd., ef. с. 19, 7; 21, 1; Epit. 42, 3 et infra e, 19, 6; 20,1 quate
rens om. Н 14 cibos secum Н

19
20

334 Firmiani Lactanti

quaero igitur quid hie potuerit ars magica moliri, euius peritia
nihil aliut quam ad cireumscribendos oculos ualet. idem se-
cessurus orandi gratia, sieut solebat, in montem praecepit disci-
pulis, ut nauieulam sumerent seque praecederent. atque illi
urguente iam uespera profecti contrario uento laborare соере-
runt. eumque iam medium fretum tenerent, tum pedibus
mare ingressus consecutus est eos tamquam in solido gradiens,
non ut poetae Orionem mentiuntur in pelago incedentem, qui
demersa corporis parte umero supereminet undas. et
rursus eum obdormisset in naui ae uentus usque ad extremum
periculum saeuire coepisset, excitatus e somuo silere uentum
protinus iussit et fluctus qui maximi ferebantur conquiescere:
statimque sub uerbo eius tranquillitas insecuta est, — mentiun-
tur fortasse litterae sanctae docentes tantam fuisse in eo pote-
statem, ut imperio suo cogeret uentos obsequi, maria seruire,
morbos cedere, inferos oboedire. quid quod eadem Sibyllae
earminibus suis ante doeuerunt? quarum una, euius supra
fecimus mentionem, sie ait:

17 una — mentionem] $ 9. 15. 18 nt uid., qui loei ut hie ex lib. VIII
Orac. Sibyll. sumpti sunt, cf. p. 335,8 ss. (ex lib. VI) et p. 836, 105, (ex lib, II).
AUCTORES 2—7] Matth. 14,22 s». 8 poetas] praetor looum
Vergilii ef. schol. Arat. Germanici (cf. Lact. I 11, 64) pag.92,16; 163, 4.14
Breysig, ubi Hesiodus (cf. frg. 17 Reach) auctor appellatur, 9] Verg.
Aen X 764. 9—13] Matth. 8, 28 ss. — 15s] ef. Cyprian, Quod idol.
d. n. s. 18 (pag. 29, 13 s.).
BRHSPV] 1 quid B? his Y potuit S ares (ier) S periata Y
2 nihil] ad nihil Н oculos om. V item Н secessit rursus Н, seces-
suros P', corr. P> 8 sit (^m. 2) 5 solebant P', n del. P* monte
(~m.2) H diseupulis B“, discipuli S? 4 uti nanicula V seque
praecederent om. B', seque praepararent B? — praecederent Cent ex -wut
m.2)R 5 urgente BHS — uespere Р contraria V — 6 ium] in Y
7 est om, РИ solo Н 8 Orionem] de origine H, opinion’ V in-
cedente Н о quide«mersa (mer) Р 9 шуга (o del. et corr. m. 3) B
undas et] unda sed RA 10 rursum B obdormissent H, obdormissen Р?
мї B? 11 saeuire coepisset] desaeuiret P 'cepisseb S* 12 maxime Y
18 uerbum Heumannus — subsecuta B 14 fortae Н santo ex sunt
(а minus cert.) B? dicentes П іп eo fuisse S 15 obsequi om. 5
mari Н saeuire (se- S) RS 16 a sibyllae H 17 snis in mg. Н?

supra om. P

886 Firmiani Lactanti

26 his testimoniis quidam reuieti solent eo confugere, ut aiant
non esse illa carmina Sibyllina, sed a nostris ficta atque con-
27 posita. quod profecto non putahit qui Ciceronem Varronem-
que legerit aliosque ueteres, qui Erythraeam Sibyllam ceterasque
commemorant, quarum ex libris ista exempla proferimus: qui
auctores ante obierunt quam Christus secundum carnem nasce-
28 retur. uerum non dubito quin illa carmina prioribus tempo-
ribus pro deliramentis habita sint, eum ea nemo intellegeret,
denuntiabant enim monstruosa quaedam miracula, quorum nee
29 ratio nec tempus nec auctor designabatur. denique Ery-

thraea fore ait ut diceretur insana et mendax. ait enim:

фісоосі Жа»
pawvouevyy, Ueüoseipav* ¿may DE yévntal cavea,
тпу(ка pou шумру xotácese vobxétt pl ohdeig
parvopivay pqácete, 0200 peydhoto zpogr ttv.
AUCTORES 8 Ciceronem] de diu. I 18, 34 (Sibulla Erytbrasa);
of. П 54, — Varronemque] cf. pag. 20,9. 12 ss.] II 814 ss.

EXPILATORES 12ss.] Sedulius (cf. Montefaleonium ibid. рад. 246),
BRHSPV] 1 testiminis B!, testimonis В?, testimoniis БВ aiunt
Ji! ut wid, (corr. В?) S, wiant H? 2 sibylae P conficta S ntque
conposita om. Н 8 quid V profectio Р putauit V всего-
nem V 4 ceterosque V! 6 ob//l/erunt (2 wel 3 Titt. er.) Н, ober en
one? P? ante post obief 8.1. P? 7 temporibus 2%, temporalibus Si,
al del, S* В deliramento ut wid, B!, in ras. corr. B?, deliramento (pr
e erim.2) P, deleramentis Н sunt 5 ea nemo cum intellegeret 5
9 denuntinbant B? enim om. H monstruosa» (t er.) B, monstrosa RS,
monstruvsa Р 10 autor Н —designabitur S denique (i er e m. 2) R
erytream H 11 wb R? insansa (i er) Н от. S sit enim el
wersus graecos om, H 12 CIBYAAA 8,- CIBTAAAM: Pi, CYBIAAAN Se-
dulius 18 MENOMENHN B, MAINOMCHN 5, MMNOMENH. Р, MAINO-
MENUNN V VEFCTPCIAN В, WEYCTEIPAN, sed Y addidit rubro scriptum
man. recentiss. R, WECTEIPAN S, WCICTPIAN Y Sedulius CHAN В,
€l (sed del. т. 1) CNAN S, izív wel iz'%y codd. УП, Ti] ACP TE
NHIE B, TENNTAI V, VENETAL Sedulius 14 THNIKA В сит codd.
SibylL, tum (cf. interpretat. lat. in SP tano demum reminiscentur mei)
NIKA R, HNIKA SPV Sedulius, Aula Struuius, opuse. 175 MENMUN Р
noujsere codd. quidam Sibyll., alii zovjoova; HOIICONTE B, ПОІНСАТЄ RP,
NOWCTE 5, ПОФХСҮНТА! Y, NOIECTHTAI Sedulius; rasa Struwiug
KOYKETI B cum codd. Sibyll., ОКЄТІ S, KEYKETI P, KMOYKETI Y Se
dulius; obeirı Siruuius p obda] MOY S, MOYAEIC P, MEOTAEIC Y”
Sedulius, &' oii; codd. quid. deterior. Sibyl. 15 MAINOMENÚ S,

9

БЫ

Еа

338 Firmiani Lactanti

enim potest aliquid in rebus terrenis esse uenerabile eaeloque
dignum, sed sola est uirtus, sola iustitia quae potest uerum
bonum et caeleste et perpetuum iudicari, quia nee datur cui-
quam nec aufertur. qua uirtute ac iustitia quoniam Christus

instruetus uenit in terram, immo uero quoniam ipse uirtus et 5

ipse iustitia est, descendit, ut eam doceret hominemque formaret.
quo magisterio ae dei legatione perfunctus ob eam ipsam uir-
tutem, quam simul et docuit et fecit, ab omnibus gentibus et
meruit et potnit deus credi. ergo cum magnus populus ad
eum uel ob iustitiam quam docebat uel ob miraeula quae :
faciebat subinde eonflueret et praecepta eius audiret et a deo
missum deique filium crederet, tum primores Iudaeorum ac
sacerdotes et ira stimulati, quod ab eo tamquam peceatores
increpabantur, et inuidia deprauati, quod confluente ad eum
multitudine contemni se ae deseri uidebant, et, quod caput
sceleris illorum fuit, stultitia et errore enecati et inmemores
praeceptorum caelestium ae prophetarum coierunt aduersus eum
inpiumque consilium de eo tollendo erueiandoque ceperunt:
quod prophetae multo ante descripserant, nam et Dauid in
principio psalmorum suorum prouidens in spiritu quantum
faeinus admissuri essent, beatum esse ait qui non abierit

EPITOME 9—19] c. 40, 4 s.

AUCTORES 3 з.] cf, Sallust. Iug. 1, 3: fortuna. . probitatem...
neque dare neque eripere cuiquam potest. 21] Ps. 1, 1,

BRHSPV] 1 ебе B? 2 sola: (ante iustitia) B? — 3 caeleste et]
caeleste esse et Н perpetumm B? quia) quae B 4 auferetur Y
qua] quia HP! (i expune, P?) V quoniam om. Н 5 uirtus] uerus Y
6 descendit (pr. e er i m.3) P 7 quod НУ” — 8 et (ante meruit)
s.l H? 10 quam docebat om. V 11 praecepta (cop 4m ras. ex cem
m.3) S eb H? n deo] ad 8 12 missum] ipsam missum V
tuno RSP primo rex B, primores S? * 18 & (exp. m. 3) B
stimulatio V 14 inuidua H, inuin| St, inuis dia S* depranata Pr
confluerent Н, confluent V 15 multitudines Н se om. BY s. Ё post
deseri add. B? se ac deseri И destrui Н 16 "fuit P? stultitiae RP
16 terrore (om. et) А inmemores B 17 coiecerunt R, coierunt om, V.
18 ernciandoque (a ex e m. 2) В cruciandoque ceperunt) quae Н — eocpe-
runt (o s. 1. Рз) RPV 19 multi BY, corr. ВУ — disoripserant P, der
seripserant V — 20 in om. V spiritum Н 21 wit Бэ. habierit 5

a

10

11

340 Firmiani Lactanti

interrogemus eum, et sciamus reuerentiam illius et
probemus patientiam illius. morte turpissima con-
demnemus eum. haec cogitauerunt, et errauerunt:
excaecanit enim illos stultitia ipsorum et nescierunt
sacramenta dei. nonne ita descripsit nefarium illud consilium
ab inpiis initum contra deum, ut plane interfuisse uideatur?
atquin a Solomone qui haec cecinit usque ad id tempus quo
gesta res est mille ac decem anni fuerunt. nihil nos adfin-
gimus, nihil addimus: habebant haec qui fecerunt, legebant in
quos haee dieta sunt. sed et nune heredes nominis ae sceleris
illorum et habent et damnationem suam prophetarum uoce
praedictam cottidianis lectionibus personant nec aliquando in

EPITOME 7 s.] c. 40, 5 quod — amplius.

illum . nt sciamus reuerentiam íllius , et probemus patientiam eins , morte
turpissima condempnemus eum erit. enim (s. 1. m. 2) respectus ex ser-
monibus illius . haec cognouerunt et errauerunt . Н (add, nersus 18 et ali.

part. uersus 20 ex 'Vulg/) sint P contumelias (corr. m. 32) Р tar-
menta V, quod cum habeat Epitome quoque et Cypriani cod. L m. 1
(cf. supra ad pag. 298, 2) recepi, of. Archiv. lexicogr. ct gramm, lat. V 286;
tormentis BRHSP, tormento codd. Cypriani (excepto L!) "Vulg, Basdwu»
(м. 19) LXX

BRHSPV] 1 et (ante sciamus) BRHSP, ut V, codd. Cypriani," Уша,
Wa yvapev eodd, LXX excepto tamen cod. Sinait. m. 1 xd air,
sed et Epitome quoque habet et probemus patientiam illius om. BI
(add. B*, sed eius pro illius) Pt, add. P* 2 condemus В 8 eum]
ilum В 4 excaecauit RHSV, «+ (ét er) ехсаесашь B, & (exp, m. 9)
excauit Р, etiam Cypriani cod. L et exoaecanit exhibet, unde et fort. reci-
piendum, quamquam om. etiam Epit., sed fort. casu uel en" Vulg; dxeriphkwse
yi LXX stultitia BESPV, malitia H, sed ex 'Vulg., idem Cypriani
codd, et Augustin. de eiwit. dei XVII c.20 (11 p. 248,5), ў raxta adri LXX
ipsorum BRSPV cum Cypriani codd. et Augustin. ibid., illorum H,
sorum Epit. ex*Vulg? 5 sacramenta BRSPV, Epit, codd. Cypriani,
"Vulg?, mysteria H, puoro (ноо (u. 22) LXX ad loc, Sapientiae cf.
Roenschium pag. 604 — diseripsit P Шип B! (illut 2°, illud айа man.
recentis.) H 6 initium V uideretur R, uidebastur (n er) H, om. Y
7 aquin V salomone Н8?Р?, in wroque a ex o corr. — hnoo add. Rt
quod Pi, d del. P? 8 ac|et Н anni] ай S fingimus M, afümgi-
mus $2 10 herodes V ас] et B 11 et ante habent] haee et HH.
om, P uocem Ы тосе praedietam cottidianis om. V 12 praediot&
(C m. 2) H, praedictam et P', et del, P?

16

17

342 Firmiani Lactanti

sitienti, non est figura eius neque claritas: et uidi-
mus illum, et non habuit figuram neque decorem, sed
figura eius sine honore et defieiens praeter eeteros
homines. homo in plaga positus et sciens ferre inbe-
eillitatem, quia auersus est et non est conputatus.
hie peccata nostra portat et pro nobis dolet, et nos
putauimus ipsum esse in dolore etin plaga etin uexa-
tione: ipse autem uulneratus est propter facinora
nostra et infirmatus est propter peccata nostra. doc-
trina pacis nostrae super illum, liuore eius nos sanati
sumus. omnes sicut oues errauimus, et deus tradidit
illum pro peccatis nostris. et Sibylla eodem modo:

сїхтрос$ attpeg dpoppos, Tv оїхтроїс ¿anida Sacer

AUCTORES 13] VIII 257.
EXPILATORES 13] Sedulius (cf. Montefaleonium, palaeograph.
graec, pag. 240).

` BHSPV] 1 sitienti non est figura om. Н neque claritas — habnit
figuram om. B 2 decorem] speciem codd. Cypriani, sed omnino hoc loco
nalde uariant festes. Italae (ef. Sabaterium IT 608) — 9 ceteros SP cum
codd. Cypriani, om. BHV; тэра таята; iviiporouc (м. 3) LXX cod. Alex,
mapk тоб; \Ййң tiv ролы» cett. 4 T|beccillitatem B 5 quia auersus —
conputatus] quia auersa est facies eius, inhonoratus est et non est con-
putatus Cyprianus secundum LXX qui V aduersus HY 6 nos]
non JH', im ras. corr. H? 7 ipsum] illum codd. Cypriani, idem мер
eum айй testes Italae, eum Vulg. et (ante in plaga) om. B. vexrotione
(ser) V 8 facinora — est propter om. V 10 super Ра. libore H
mos P 11 erramus H inter errauitnus et et deus hoc homo ula sua errauit.
Cyprianus secundum LXX deus О cum Cypriani cod. A, an dominus eun
LMB Vulg. scribendum? wögw: LXX 12 ad loc. Is. cf. Roenschium p. 557
et Sibylla — Scion: om. H sybille S modo] modo dieit (dieit add. m.3) В,
modo locutus (sic) est V 18 AMOMbUC ALEIMUC B INA B, EN (sed

ef. interpretat. lat.) S, іх (Em. 2) V; 'V codd. Sibyll. HOV, iv M, uerba
V — as om. rell. AMOPDOCIN Sedulius — OIKTPOGC. B, OIKTOOÍC S,
ORTPOIC V, NIHOKTPOIC Sedulius; olxtots eodd, Sibyll. HMV, охо; Q
EAMAAN В olurphg — ra] OINTPOC AMOPHUC АМОРФІ CINCATIE
AA P, sed cf. interpretat. lat. AUCEL BSP, 3001 V; 20си, quod etiam
in codicibus Sibyll, qui quidem haee uerba. hahent, seriptum est, quam-
quam won paucis locis Oraculorum Sibyll, coniunctionem Wa secundum
legitimam constructionem aut coniunctiuus aut (perraro) optatiuus sequitur,

53

344 Firmiani Lactanti

proficiscetur et sermo domini ab Hierusalem. et iudi-
cabit inter plurimos populos et reuincet et deteget
ualidas nationes, illa enim prior lex quae per Moysen
data est, non in monte Sion, sed in monte Choreb data est;
quam Sibylla fore ut a filio dei solueretur ostendit:
+ ФАА Ste òh табта пйута телекобў Ameo eltrov,
tlg avtov téte та; Adetat vópos.
sed et ipse Moyses, per quem sibi datam legem dum pertina-
citer tuentur, exciderunt a deo et deum non adgnonerunt, prae-
dixerat fore ut propheta maximus mitteretur a deo, qui sit
AUOTORES 65] VIII 2998, 8—845, 1] ef. Cyprian. 51, 5— 7.
EXPILATORES 6 =] Sedulius (cf. Montefaleonium ibid).
BR(ab 8) HSPV] 1 domini HSPV cum codd. Cypriani et Vulg., xuplau
LXX, dei B ab HS cum codd. Cypriani, ex BPV, Augustin. de eiu.
dei ХҮШ 30 (П р.296, 26), de Vulg. 2 populos om. 5 reuincet et
deteget ez codd. Cypriani recepi, reuincet et (et s. I. B?) deliget (dil- H) BHS,
reuineet P, reuinest et religet V; xai tyke (héi: cod. Alex.) Е
leysgá LXX; alterum. membrum et deteget wel quae aliae eius formae
sunt, quod praeter. Cypr. et Lact. nullus testis Italae exhibet, cum Buene-
manno glossema widetur Roenschio pag. 580; locus Michaeae isdem. fere
werbis legitur ap. Isaiam 2, 2 88., ubi graeca (и. 4) xa Куба (Oye)
Aa» тойбу Cyprianus Test. IT 18 (pag. 84, 25) interpretations hac et rè-
darguet populum multum exhibet 4 coreb B, chore Н 5 quam Sibylla
— vópos (7) om. Н solueret S 6 t 227 — лата] uerba corrupta certe,
fort. sic ut dedi (cf. SPV) iam Lactantium scripsisse ez hoc apparct, quod
etiam in codd. Sibyll, DI öre тадта (wel тойт ys, sie eliam edd.) тйзта em-
hibentibus turbata sunt; AMATETAYTAADANTA В, ХАА? OTE AU TAYTA-
ПАХТА 8, АМОГЄ ANTAYTAHANTA Р, ААЛОТЄ ATXYTAAUANTA V, AAA"
(sed in ras. ex AMA) TOTE AC TAYTA ПАХТА Sedulius; 437 bre 2) тй”
Exayta Struwius, opuse. I 78, ӘӘ Ste taŭra ravra femptaweram. (secutus
cod. B), sed cum hiatu non legitimo; uerum ostendisse uidetur mihi Rzachius,
Sibyllistam DI? 6rázav B) табта scripsisse ew Sibyll, ІХ (XD) 172; X X)
201 probans cf. en lat. in SP hanc sed cum haec omnia fuerint
ө

perfecta TEACIQOH(-ƏH 5) BS, TEAEINON Р, ТЄАТОӨЄ Sedulius LX]
JQƏHA
Emp] TEMIGI Y AICP P 7 in S recte omnia; CICATAON TOICIDEAE-

TENOMOC B, €IC АТТОХТОГЄПА CAFCETAINOMOC Р, ICAYTONTY AHAC-
AYETAINOMOC F, IC AYTON ТҮПАСА - YETAWNOMOC Sedulius inter-
pretatio lat, eadem in 8 et P, alia ap. Sedulium 8 а moyses denuo
incipit R, cf. pag. 341, 4 moses S legem datam Н dum B*
pertinaci|ter (alt. i aut addidit aut renouauit m. 3) В 9 w H? cogno-
uerunt S 10 mitteretur HP, mittatur BRSV, wir recte, cf. c, 14, 1, 15;
15, 29; 17, 4; 18,3. 21; 36,4. 6. 7. 21; VII 18 5

10

11

12

3465 Firmiani Lactanti

spinis. circumeidite uos deo uestro et cireumcidite
praeputium eordis uestri, ne exeat ira mea sieut ignis
et non sit qui extinguat. item Moyses ipse: in nouis-
simis diebus circumeidet deus cor tuum ad dominum
deum tuum amandum. item Iesus Naue successor eius: et
dixit dominus ad Iesum: fac tibi eultellos petrinos
nimis acutos et sede et circumeide secundo filios
Israhel. secundam circumcisionem futuram esse dixit non
earnis, sieut fuit prima, qua etiamnune ludaei utuntur, sed
cordis ae spjritus, quam tradidit Christus, qui uerus lesus
fuit. поп enim propheta sic ait ‘et dixit dominus ad me’,
sed "ай Iesum’, ut ostenderet quod non de se loqueretur, sed
de Christo, ad quem tum deus loquebatur. Christi enim

AUCTORES 3) Deuteron. 30,6; cf. Cyprian, pag.45, 14, 5] 108,5,2;
ef. Cyprian. pag. 45, 16.

BRHSPV] 1 deo] domino (fort, additum ex Vulg. contra Cyprianum
et LXX) deo Н 2 inter uestri et ne exeat Lact. quae graece sunt Sy&pes
Modña xai ob xaroimodvers (їз cod. Alex.) “lepovaahjy cum Cypriano omisit.
sicuti R — sicutigis Р sicut ignis ira mea codd. Cypriani, tws np à
00р; uoo LXX post ignis s. l et exurat add. В?, quod fort. casu in
archetypo intercidit, exhibent codd. Cypriani, zzi ixxavfbjasexc LXX Bad
loe. lerem. ef. Roenschium pag. 565 moises Н", moses § ipse om. HP,
sed cf. ad c. 12, 8 Esaias ipse — in nouissimis diebus Lact. cum Cypriano
et aliis testibus Italae (cf. Sabaterium I 382), nihil simile hoc loco neque
in testu hebraico neque in LX X neque in Vulg., cf. Roenschium pag. 635,
adiciendum tamen uidetur. simili in sententia. Is. 2, 9 esse eadem illa
werba dv таў; ¿oy draw Aüipau LXX, in nouissimis diebus Vulg., pariter
Act. Apost. 2, 17, similia Deuter. 4, 30 ix! isyatw тб» pepe LXX, in
wouissimo tempore Vulg. 4 tuum om. SPV contra codd. Cypriani
LXX Vulg. inter cor tuum et ad dominum ap. Cyprian. secun-
dum LXX et oor seminis tui, quae uerba, cum etiam tuum post cor im
SPV desit, haud scio an cum illo tuum (in ВЕН fort. ex Vulg, resti-
tutum) in archetypo codicum nostrorum interciderint 5 tuum om.
eodd. Cypriani contra LXX et Vulg. amandstum Y ad loc
Deuteron. cf. Roenschium pag. 535 //Iesus УЫ naüue (u exp. el del.
m.1) В successor (s in ras, ex n) V 7 sede et] sedens H — secun-
dom er secundum P? 8 istrahel B, israel S, isrt PV ad loc. Tosuas
ef. Roenschium pag. 5386 9 qua] que S', quí S? 10 апаш] que Y
tradidit] t (i. e. tibi) S — uerserus (ntu er) H fnit iis Y 11 sid
Cer)8 etom 5 19 iesun Н dese non R de]ad H 184
om. Н tum B, tune cet. deus om. R loquebatur] sie loquebatur B

18

19

20

по
=

348 Firminvi Lactanti

satis deo fecerimus, ueniam consequamur, quae contumacibus
et adinissa sua celantibus denegatur ab eo qui non faciem

sieut homo, sed intima et arcana pectoris intuetur. eodem

speetat etiam earnis suillae interdietio, qua eum eos abstinere

deus iussit, id potissimum uoluit intellegi, ut se peccatis atque

inmunditiis abstinerent. est enim lutulentum hoc animal et

inmundum nee umquam caelum aspicit, sed in terram toto et

eorpore et ore proiectam uentri semper et pabulo seruit, noc

ullum alium cum uiuit praestare usum potest sicut ceterae

animantes, quae uel sedendi uehieulum praebent uel in cultibus |
agrorum iuuant uel plaustra collo trahunt uel onera tergo
gestant uel indumentum exuuiis suis exhibent uel copia laetis
exuberant uel custodiendis domibus inuigilant. ^ interdixit ergo
ne porcina carne uterentur, id est ne uitam porcorum imitarentur.
qui ad solam mortem nutriuntur, ne uentri ae uoluptatibus
sernientes ad faciendam iustitiam inutiles essent ac morte ad-
ficerentur; item ne se foedis libidinibus inmergerent sieut
sus, qui se ingurgitat caeno, uel ne terrenis seruiant simulaeris
ac se luto inquinent. luto enim se oblinunt qui deos id est
lutum terramque uenerantur. sic uniuersa praecepta Iudaieae
legis ad exhibendam iustitiam spectant, quoniam per ambagem
data sunt, ut per carnalium figuram spiritalia noscerentur,

BRHSPV] 1 consequemur Н 2 denegatur] denegantur et H 3 in-
tima] in intima Н 4 quae Н, wqua P? ео SP!, corr. P! 5 deos E"
iusserit H а peccatis RHP б ab inmunditiis Н, munditiis S ab-
stineret V est in ras. ez sit? В! 7 inmundum (alt. n s Led
їп ras. m. 22) P terra Н et om. HP 8 et ore P*
fectum R et] ae R 9 ullam P', corr. P^ йаш edd. init 5*
et caetere H, cetera Р 10 uegiculum S, ueshicullum (1 er, 1 exp.
m. 3) P 11 iuuant] alunt Н ә onerata R, bonera H*"P. hone
гї) V tergo] Ergo H post tergo haec ne porcina carne uterentur
exuviis Rt, del. et s. 1. add. hoc quaeque necessaria uehunt uel caloia-
menta R? 12 gestent V adhibent H 18 exuberant ói mg. H*
custodiendos V 14 portina H 15 qui ad — nutriuntur om. Р
tates s, 1. ex uoluptatib: IP? 16 ac (e ras. ex d) faciendam H 18
(a в. I. er, quod add, m. 2) В, esus S, suus P?, alt. u del, РЭ quise]
quis R? — ingurgitet V 19 alf. se om. R obliniunt B 20 sieut SP
iudaeieae BH, iudasicae (e er) R 21 hibendam B, exigendam (a ex u
т. 3) Р expectant П 22 spiritaliam nosceretur Н

350 - Firmiani Lactanti

inseetabantur. quae cum Pilatus audisset et Ше in defensionem
sui nihil dieeret, pronuntiauit nihil in eo damnatione dignum
uideri, at illi iniustissimi accusatores eum populo, quem inci-
tauerant, subelamare coeperunt et erucem ejus uiolentis uocibus

6 flagitare. tum Pontius et illorum elamoribus et Herodis te- >

trarchae instigatione metuentis, ne regno pelleretur, uictus est,

nee tamen ipse sententiam protulit, sed tradidit eum Iudaeis,

ut ipsi de illo secundum legem suam iudicarent. duxerunt

igitur eum flagellis uerberatum et priusquam eruci adfigerent,

inluserunt: indutum enim coloris punieei ueste ac spinis coro- 10

natum quasi regem salutarunt et dederunt ei cibum fellis et

$ miscuerunt ei aceti potionem, post haec conspuerunt faciem
eius et palmis ceciderunt. cumque ipsi carnifices de uesti-

+ mentis eius contenderent, sortiti sunt inter se de tunica et

9 pallio. et cum haec omnia fierent, nullam uocem ex ore suo, 15
tamquam si mutus esset, emisit. tum suspenderunt eum inter
duos noxios medium, qui ob latrocinia damnati erant, erueique

10 fixerunt. quid ego hic in tanto facinore deplorem aut quibus
uerbis tantum nefas eonquerar? non enim Gauianam crucem
deseribimus, quam Mareus Tullius uniuersis eloquentiae »
neruis ac uiribus uelut effusis totius ingenii fontibus prosecutus
est, faeinus indignum esse proclamans eiuem Romanum

E

AUCTORES 20] Verr. V 61, 158 з. 22s] of, ibid. $ 170,

BRHSPV] 1 ille Р? defensione H 9 diceret — nihil om. Pt,
dicit s. I, add. m. recentiss, dicere V — demmatione Y 8 uideret
(et ex i) P? — iustissimi RSV, /iustissimi (2 hastae er) H ‘cum P
5 hejrodis ez he|dis R? — tethrarcae B, pro tetrarchas hoc tempore ae H
6 instigation’ 5 metuentis] inet uentis S, metuentis (exp. m. 3) Р
pellerestur (n er) В 7 eum] illum Н 8 ipse Н 9 uerberantes
adfigerent eum Н 10 punice uestem Н 11 salutauerunt B We
om. Р aceti potionem] acoeptionem S consputauerunt B in faciem HY
13 palmas Н ceciderunt eum eumque Н 15 palleo F cum (e ras.
ere) P ‘hace B! suo (5 in ras. ex 1 wel 2 litt, fort. n, et о їп ras
m.2)B l6tune HV 17 ob latrocinio V fuerant H 18 ergo HW.
hine V 19 gabianam BHP, gauinianam Rt, gab- corr. RM, grauis-
nam SV“ crucem] crux trucem $ 20 uniuersis! 52 21 neruis]
uerbis P uel R frontibus V prosequutus V 22 proclamans (s del,

sic corr. m. 3) P

303 Firmiani Lactanti

15 striderunt super me dentibus suis. Sibylla quoque eadem

futura monstrauit:

tlg dvóposs yetpac xal axtetwy Dotepov Aber,
&waougıy 32 беф panicuata yapalv avayvote
val crópaciv plapols ёрттосрата фжрьххбезт@,
Doce: Y elg páoteyas ¿rms dyvov tóve убтоу,

AUCTORES 3ss.] VIII 287 ss.

EXPILATORES 1] Augustin. de ciu. dei XVIII 23 (II pag,287,16.
288, 1): inserit etiam Lactantius operi suo quaedam de Christo uaticinia.
Sibyllae, quamuis non exprimat euius, sed quae ipse singillatim posuit, ego
arbitratus sum coniuneta esse ponenda, tamquam unum sit prolixum, quae
ille plura commemoravit et breuia ... ista Lactantius carptim per inter-
malla disputationis suae, sicut ea poscere uidebantur quae probare inten-
derat, adhibuit testimonia Sibyllina, quae nos nihil interponentes, sed in
unam seriem conexa ponentes solis capitibus, si tamen seriptores deinceps
ea seruare non neglegant, distinguenda eurauimus. $ ss.) Augustin. ibid,
pag. 287, 20: in manus iniquas, inquit, infidelium postea weniet; dabunt
antem deo alapas manibus incestis et inpurato ore exspuent uenenatos
sputus; dabit nero ad uerbera simpliciter sanctum dorsum, — Sedulius (ef.
Montefalconium, palaeograph. graec, pag. 246).

BGRHSPV] 1 ante striderunt hoc et ВЕНУ (sed in isdem codd.
deriserunt derisum mutatum est) Epit. (sed hoc et ante deriserunt derisum,
quae мета in Epit. casu intercidisse uidentur, fuisse polest), om. SP
cum testibus Italae (ef. Sabater. ibid.) et Vulg.; non est zal in LXX
striderunt HSP Epit, striduerunt BRV super RHSPV Epit., sed fort.
ex Vulg., in B fort. recte (cf. ad in pag. 351,14) cum duobus testibus alas
ap. Sabater.; x’ iuf LXX wie V? ad loc. Psalmi cf. Roonachium
pag. 588 Sibylla — monstrauit et wersus graecos om, Н quoque om. S.
3 ANOMOIC 5, ANOMOY Р; àvipov codd. Sibyll, sed cf. in manus iniquas
infidelium Augustin. АПЄІСТОМ B, PICTON Р ECTEPON Р, ICTEPON
Sedulius, Gotarov codd. deterior. Sibyll, HZEI Sedulius 4 AQCOYCI B,
ABOCOYCIN R, AQCOYCN P, AOCOYCIN (^ man. recent.) Sedulius ®фаооза
3% eodd. Sibyll. HMQV, xai (uel om.) ödzousı rel. GEQ BV Sedulius,
BOCA R, Өй SP ` фат!аната] EMITVÓMATA S ХЕРО S, MIPCIN Sedu-
lius ANATNOYC Sedulius 5 CTOÍMACIN B, CTOMACI F MEIAPOIG Te,
MIAPOICIN Sedulius; o:óuam: роарої; (uel ирей) codd. Sibyll. HMQV.
от. тей. ENITYCMATA BRP, EMINYCMATA V, ПТОТСМАТА Sedulius;
iuntbopara plerique codd. Sibyll., Exmponpara rell, inter quos HMQV
SPAPMAKENTA R, DAPMAKOEMTA 5, ФАРМАКОЄХТА P hune uersum et
eum qui sequitur in eodem quo Lactantius loco habent codd. Sibyll. HMAV,
reliqui post wers. 274 libri VILI Sibyll. 6 AQUA В, AQUEL Y S eic]

18

19

20

854 Firmiani Laetanti

zat ovégavoy gspécs, toy audvOtvoy,

de cibo nero et potu, quem antequam figerent ei obtulerunt, Dauid
in psalmo LXVIII sie ait: et dederunt in escam meam fel
et in siti mea potum mihi dederunt acetum. idem hoc
futurum etiam Sibylla contionata est:

slg 32 т> Врора услу xsig Slav 5505 ESuxav,

ths derhobeving таотуу BelEouat трёта{ ху.
et alia Sibylla Indaeam terram his inerepat uersibus:

EPITOME 9—4] c. 41, 2.

AUCTORES 3] Рз. 68, 22. 65s] VIII 303 5,

EXPILATORES 65.) Augustin, ibid, II p. 287, 26: ad cibum autem
fel et ad sitim acetum dederunt; inhospitalitatis hane monstrabunt mensam.
— Sedulius (cf. Montefaloonium ibid.) 8s8.] Augustin. ibid. pag. 287, 98:
ipsa enim insipiens tuum deum non intellexisti ludentem mortalium menti-
bus, sed et spinis coronasti et horridum fel miseuisti. — Sedulius (ef.
Montefaleonium ibid.).

H, V?, € (^ m. recent.) Sedulius; 9 cum Lact. codd. Sibyll. HMQV, veli.
dy uel 8; NOGEN S HABEN S, GABEN V Sedulius бло haki-
си] 4OIMENOIAAAHCEI B, d OIMENOICANCEI R, *PCIMENOICAAANCEI $,
WBIMENONC AMHCEI P, DBIMENOIGIAAANCEI V, «POYMENOICIN AAACICEL
Sedulius адлә: cum Lact. cod. Sibyl. recentior L, cett. kaion, sed
ef. quae ad c. 16, 17 (1v — 50си) exposita sunt

B(G)RHSPV] 1 CTEPANON V — copiae eum Lact. cod. Sibyl. B,
celt. sepísn — interpretatio lat. Augustini in S ad loc. Sibyll. ef. Steu-
wiun I79 2quem om. H, qui S figerent] eum figerent Н ei] illi R,
Шо Н 3 XVII R,- LXVI: H', LIT И «escam (t? er) В от H
4 potum — acetum] potauerunt me aceto If cum Vulg, sed cf. Epit.
acetum (exp. m. 3) P ad loc. Psalmi cf. Roenschium pag. 590 item B
idem hoc — irfparaa; (355, 3) om. Н 6 уо), om. S (cf. ad 7), NOAEN Y
Sedulius — KCICAIVAN B, RAT CICAIAN R, WAN 5 (ef. ad 7), KEICAVFAN Р,
KAICICAIVAN V. Sedulius; xai ти codd. Sibyll.; ef. Addenda €AQKA 8,
€S0KA P, ntuza codd. quidam Sibyll. T тїк осем] TRCAOIAO-

ZCNIHC E, THC AMIAOZENIEC P, THCAIDAOZENIAG, (IAC in таз. ex N
m. 2) V, ADIAOZENT Sedulius; &ф‹а у! oum Lact. codd. Sibyll. HMQV,
BE (uel om.) ет зїп; rell TAYDUN V?, tabmy edidit Montefalconius
in Sedulio addens ‘мох dubia’, sed ap. Sedul. WTAN - HN est; тко codd.
Sibyll. A€IEQCI B, ACIZOICI P, AIEOICI V, AIEOICI Sedulius; (сеза
(15-) codd. Sibyll, sed cf. Augustin, monstrabunt post трі аи hoc
XOACNKEICA! ex uersu 6 S interpretatio lat. Augustini in SP, alia ap
Sedulium ай loc. Sibyll. ef. Struuium 179 8hiis R uerbis В ис
fere incepit. codicis G pag. 84 (163) ter scripta, in qua nihil legi poterat

2

2

©

ж

c

256 Firmiani Lactanti

mus humiliare eum in signo: et post haee sperahinius
in eum, ne deseratur hie locus in aeternum tempus,
dieit dominus deus uirtutum. sinon eredideritis ei ne-
que exaudieritis adnuntiationem eius, eritis derisio
in gentibus. unde apparet Iudaeos nullam aliam spem
hahere nisi se abluerint a sanguine ac sperauerint in eum
ipsum quem necauerunt. Esaias quoque facimus eorum de-
signat et dieit: in humilitate iudieium eius sublatum
est. natiuitatem eius quis enarrabit? quoniam aufe-
retur a terra uita eius, a facinoribus populi mei аһ-
ductus est ad mortem. et dabo malos pro sepultura
eius et diuites pro morte eius, quia facinus non fecit
neque insidias ore suo locutus est. propterea ipse

EPITOME 5—7] с. 43, 1.
AUCTORES 5 в. uode — sanguine] Cyprian. pag. 59, 1—$.
8] Is, 53, В. 9. 12; ef. Cyprian. pag. 80, 9.

BRHSPV] leum om, V sperauimus В! (corr. Вз) R?^V, sperabis Н,
Әлісорач Iustin.; cf. Epit. 2 deseratur P 3 dicit dicit dicit — el om. Н,
etF 5inde V senis V seom. Н аот. Р sperauerint (i rds, ex u) H
7 necauerunt B, negauerunt cet, cf. ad pag. 310,11 eseias BRP 8iu-
dicium (um in ras. ez 3 wel 4 litt., quarum extremae 11 2 m. 2) В 9 post
natinitatem Aoc autem codd. Cypriani ercepto B contra LXX et Vul-
gatam enarrabit: H2HP cum plerisque codd. Cypriani et Vulg, Busyjarcas
LXX, ennaranit BR:SV, cum Cypriani codd. МВ 10 atterra 8 nita« H
à (exp. m. 3) Р abductus H, recepi propter adsensum codicum Cy-
priani Т, (cf. ad pag. 298, 2) A”: (corr. m. 1) M, dubitanter. tamen, ad-
ductus BRSPV cum Cypriani codd. A* B, iy LXX, plane aliter Vulg.z
cf. etiam ad pag. 353, 3 12 diuites] ipsos diuites Cyprianus unus Inter
omnes testes Italae a Sabaterio 11 611 adhibitos; tobs mhovalovs LXX,
diuitem Vulg. 13 neque insidias ore suo lonutus est (ex ore R, est
om. H) BRHSP, neque insidias ore suo eodd. Cypriani omnes excepto M,
in quo dolus fuit in ore eius seeumdum Vulg., ef. LXX, quorum codd.
plerique totum locum sic praebent Gx dvopiav ойх imolnstw 006) Bhoy dw
тұ orduar: adroú . illud recepi, non tamen sine omni dubitatione, quae eo.
maxime mouebatur, quod pro uerbis neque insidias ore suo locutus ost
(quam formam loci fort. Lact. ipse, eiecto illo in minus grato, ex inter-
pretatione Cypriani. et alia antiqua. conposuit Ша quae est ap, Faustin.
de trinit. 3, 4, wol. 13 p. 66 C Migne neque dolum in ore suo locutus est)
in codice V haec neque inuentus est dolus in ore cius sunt, quae non
solum ab aliis auctoribus. (uelut "Tertull, adu. Iud. x. 10, II pi 730,

10

28

29

80

358 Firmiani Lactanti

mam; in me cogitauerunt cogitationem dicentes: uenite,
mittamus lignum in panem eius et eradamus a terra
uitam eius et nomen eius non erit in memoria amplius.
lignum autem crucem significat et panem corpus eius, quia
ipse est cibus ae uita omnium qui credunt in carnem quam
portauit et in crucem qua pependit de qua tamen apertius
ipse Moyses in Deuteronomio ita praedicauit: et erit pen-
dens uita tua ante oculos tuos, et timebis die ae nocte
et non eredes uitae tuae. idem rursus in Numeris: non
quasi homo dominus suspenditur neque quasi filius
hominis minas patitur. Zacharias etiam sie tradidit: et
intuebuntur in me, quem transfixerunt. item Dauid in

EPITOME 7—19] с. 41,48. 12-859, 4] c. 41, 8.

AUCTORES 7] Deuteron. 28, 66; cf. Cypriau. pag. 87, 19.
9] Num. 23, 19; ef. Cyprian. pag. 88, 15. 11] Zach. 12, 10; ef. Cyprian.
pag. 88, 12.

cum codd. Cypriani, sine macula B, quam lectionem, cuius nullum testem.
habet Sabaterius, inductam esse existimo ex loco I Petr. 1, 19 (ùs dyad
бро» xal gornikov Мизтоб, agni immaculati Christi et incontaminati
Vidg.); Kguov &xaxov LXX, agnus mansuetus Vulg. perductus BRHSP
cum codd. Cypriani, adductus V ewm duobus testibus Sabaterii, quod ex
Ts. 53, 7 (cf. pag. 353, 3) inrepsisse existimo; ayópavos LXX, qui porta-
tur Vulg.

BRHSPV] 1 cogitationem (-ne H) С cum uno teste Sabatersi, cogi
tatum codd. Cypriani 2 in pane S cum quibusdam Cypriani utroque
loco codd., eis tov брт» LXX post eradamus 10 fere litt. eras. H
a terra BRPV cum codd. Cypriani utroque loco pacne omnibus, etera M,

de terra 8 cum eod. Cypriani M, sed ex Vulg, 8 ad loe, Ieremiae ef.

Hoenschium pag. 569 4 panem C, panis cum Heumanno edd., sed sigui-
ficat acil, Hieremias; cf. domum — significat p. 366,8 еї, P? $5 est]
ut H credunt om. S carne P — 0 et om, B in om. Н cruce SP
qua (ante pependit) HP, quam B', m del. B*, in qua R, fort. recte, que
ex que S, чий (^ er) V qua ante tamen] quo ХК, sed cf. Epit. 41, 3
item de cruce Christi 7 moses S pendens] pendens uidens Н 8 ae €,
et Epit. 41, 4 cum codd, Cypriani, sed fort. ex Vulg. nocte et die Y uite
ium (duo œ ex à m. 3) P ad loc. Deuteron. cf. Roenschium pag. 535
itam HP Epit. c. 41, 4, recte? non] quod meque (s. l. m. 2) B. 10 dis C
Epit, deus codd, Cypriani Vulg, ù 95; LXX 11 ad loe, Num. ef
Roenschium pag. 533 wecharias R tradit B 12 intuebantur M, sed
ef. Epit, 41, 5, ё ута LXX quem BRSPV Epit, wir ex

-

to

e

300 Firmiani Lactants

meo, proieiam illam ex omnibus, et erit Israhel in per-
ditionem et in inproperium populo. et domus “haec
erit deserta, et omnis qui transiet per illam admira-
bitur et dicet: propter quam rem deus fecit terrae huie
et huic domui haee mala? et dicent: quia reliquerunt
dominum deum suum et persecuti sunt regem suum
dileetissimum deo et erueiauerunt illum in humilitate
magna: propter hoe inportauit illis deus mala haec.
19. Quid amplius iam de facinore Iudaeorum diei potest
quam exeaeeatos tum fuisse atque insanabili furore correptos,
qui haec cottidie legentes neque intellexerunt neque quin face-
rent cauere potuerunt? ^ suspensus igitur et adfixus exclamauit
ad deum uoce magna et ultro spiritum posuit. et eadem
hora terrae motus factus est et uelum templi quod separabat
duo tabernacula scissum est in duas partes et sol repente sub-
duetus est et ab hora sexta usque in nonam tenebrae fuerunt.
qua de re Amos propheta testatur: et erit in illo die, dieit

EPITOME 18—16] е. 40, 10. 17—861, 3] c. 41, 5.

AUCTORES 82] cf. Tertull. Apolog. e. 21 (I p. 202) et tamen —
subducta est. 16 s. tenebrae] Cyprian. pag. 91, 1. 17] Am. 8, 95.1
ef. Cyprian. pag. 91, 3.

BRHSPYV] 1 hominibus ex omnibus R? istrahel B, israel § 2 in
inproperium Epit, ijproperium В, improperium SP, in obproprium НҮ
populo C Epit, cis ndvra; vob; Aaoóg LXX 8 per eam mirabitur Н,
sed ad hane ee omnino eas quae sequuntur lectiones discrepantes of. Epit.
admirabitur] äxorjarta: xai суры LXX 4 dicet C (misi quod dicent,
erp. m. 3 Р, ef. xa ipotav LXX) Epit. О propter V fecit deus K
5 et huic om. Pl, et s.Ladd. P^ domui huio V — derelinquerunt (vic) Epit,
sed ёс Vulg. ut uid. 6 deum om. В et persecuti — snum om. S uerba
et persecuti — humilitate magna cum plane alia sint im textu hebraico
LXX Vulg., ex apocrypho aliquo libro inducta. esse existimat Roensehius
рад. 541; cf. locum ' Esdrae' pag. 355,6 7 illum] eum V 9 qid B
inm om. H facinoribus H 10 tune SP atq? P? insatiabili Y
11 quin] qui non B facerent — potuerunt] facere canere uoluerunt Y
12 et om. Н 13 dominum Р её (ante eadem) om. Р 14 at uelum

templ? P? — et] at F 15 duo (o in ras. ez a m. 29 S 16 in] ad
horam V 17 amos] moyses Bi, corr. B® ot erit om, Epit, с 41, 5

in om. 71 lie illo S, sed cf. Epit. die Р?

362 Firmiani Lactanti

6 eum haee faeta essent, ne prodigiis quidem eaelestibus facinus
suum intellegere quiuerunt, sed quoniam praedixerat se tertio
die ab inferis resurreeturum, metuentes ne a discipulis sub-
repto et amoto eorpore uniuersi resurrexisse eum erederent et
fieret multo maior in plebe confusio, detraxerunt eum cruci $
et conelusum in monumento firmiter militari custodia eireum-

1 dederunt. uerum tertio die ante lucem terrae motu repente
facto patefactam est sepulerum et eustodibus quos adtonitos
obstupefecerat pauor nihil uidentibus integer essepulero ae uinus
egressus in Galilaeam profectus est, ut diseipulos suos quae- 10
reret, in sepulero uero nihil repertum est nisi exuuiae, quibus

8 conuolutam corpus ineluserant. illum autem aput inferos non
remansurum, sed die tertio resurrecturum prophetae cecinerant.
David in psalmo XV: non derelinques animam meam
ad inferos neque dabis sanctum tuum uidere interitum. is

EPITOME 5—12] с. 42,1. 12—863, 8] €. 43, 2,

AUCTORES $ 65.] Tertull. Apolog. e. 21 (I pag. 202 s); tune —
jactitanerunt. 13 remansurum, die tertio] Cyprian. I pag. 91, 11; 92, 5:
14] Ps. 15, 10; cf. Cyprian. pag. 91, 13.

BRHSPV] 1 пее Р: prodigiis] prodigiis eorum Н 2 nequiverunt Н
tertia SP Зай (sic) discipulis suis H 4etamotoom.RH! altet PA 5 im
plebe multo maior V 6 concluso B firmiter in monumento У 7 moto H
8 facto om. V — sepulerum V, sepulchrum B (qui tamen 9 et 11 sepuloro
hahet) cum rell. 9 obstupefacerent R, obstupefaceret V — integolre B1,
integer|se Z7, intellegere V ас] et S uiuws B? 10 galilea S 11 re-
ceptum Н? 12 inuolutum Р autem om, 8 18 tertia 8 pro-
pheta P cecinerunt (cae- В) BH, cecinerat S'(-it SY P — 14 dauit B
XV BP Epit, quinto decimo S, XIII RH (quod cum etiam unus Oy-
priani сой. L (cf. ad pag. 298, 2) praebeat, houd seio an Lact. quoque
scripserit), XXIII V derelinques RSHP Epit. codd. Cypriani plerique.
Vulg,, &yraradeibez LX X, relinquens BV, mirum quod etiam in Cypriani
cod. L derelinquens est meam om. B 15 ad АНУ Ерй. codd. Ор
priani excepto A (in infernum secundum Vulg. in inferno), aput B, apud SP
neque BRHV cum codd. Cypriani paene omn., nec SPV Epit. cod. Cy-
priani A, sed cum Vulg, quae idem nec etiam Act. Apost. 2, 27 hahet
interitum. RHSP (sed in ras. P!) V, Cypriani cod. L, corruptionem В
Epit. cett, codd. Cypriani, sed cum Vulg., quae idem Act, Apost. 2, 27, 31;
13, 35 habet; interitum. confirmatur. etiam loco Paciani de bapt, 4, wol 13
pag. 1092 B Migne ad loc, Psalmi ef. Roenschium pag. 057

364 Firmiani Lactanti

11 uitam enim nobis adquisiuit morte superata. nulla igitur spes
alia eonsequendae inmortalitatis homini datur, nisi crediderit
in eum et illam crucem portandam patiendamque susceperit.

1 20. Profectus ergo in Galilaeam — noluit enim se Iudaeis

ostendere, ne addueeret eos in paenitentiam atque inpios resa- s

„naret —, discipulis iterum congregatis seripturae sanctae litteras

id est prophetarum arcana patefecit, quae antequam pateretur

perspiei nullo modo poterant, qnia ipsum passionemque eius

adnuntiabant. idcirco Moyses et idem ipsi prophetae legem.

quae Iudaeis data est testamentum uocant, quia nisi testator 1

mortuus fuerit, nee confirmari testamentum potest nec seiri

quid im eo seriptnm sit, quia elausum et obsignatum est.

f"

3 itaque nisi Christus mortem suscepisset, aperiri testamentum
4 id est reuelari et intellegi mysterium dei non potuisset, uerum

scriptura omnis in duo testamenta diuisa est. illut quod ad- is
uentum passionemque Christi antecessit, id est lex et prophetae,
uetus dieitur, ea uero quae post resurrectionem eius scripta

EPITOME 4—6] c. 42, 8.

AUCTORES § 1) ef. Tertull. Apol. e. 21 (I pag. 208): nam nee —
docerent. 10] "testamentum" interpretatio Itala, 2:205x7 LAX ("pactum
uel 'foedus' Vulg.) Exod. 19, 5; Deuter. 5, 2s. et saepissime; of. loo. Tere
mine $ 6,

ANACTACEQ R КАНТО!С R, YAHTOIC SP, KANTOIC V, GNHTOIC В,
KAHTOYC Sedulius руд») XUN SP — xke 3gy)v cum Lact, idem ii
codd. Sibyll., гуй» бутто; alteri, sed ad xXzrofs et 0vrzots (quod in B est)
ef. Augustin. reuocatis — VIIOACIZAC R, YITOACIZAT, B, MOAEIZAC SP,
YHOMEAC V Sedulius; тойа; cum Lact. idem Mi Sibyll, codd., iz-
Из; alteri interpretatio lat. Augustini in SP, dissimilis ap. Sedulium.
ad Тое. Sibyll. ef. Struuium, opuse. I 82

B(G)RHSPV] 1 uiti (^ m, 3) В adquaesiuit B', in ras, com, В
9 aliae H ni R crediderit P? 3 in eum om. P et om, St
(7 add. 5°) Р, add. P? portanda Н 4 profectus est П. iudmeis se P
Sin} ad V sanaret V 6 iterum] igitur Н — litteras (r et в $m ras
m.2) B, litteris H 7 patefacit R 8 respici Bt, corr. B^ 9 adoun-
tiabat Н, indicabant V moses S et] ut V — ipsi om. Y 10 quae]
a in ras, 52 est]erat B testator (o ex u) H, testatus И 18 mist P*
Christus] seriptus H 15 oñis S? dua Н quod om. H 17 Aime
fere incepit codicis G pag. 85 (158) ter scripta, in qua wihil legi poterat

10

11

12

366 Firmiani Lactanti

hereditas mea mihi sicut leo, id est praeda et denoratio
faetus sum heredibus meis, qui me immolauerunt sicut pecus.
dedit super me uocem suam, id est sententias aduersus me
mortis erueisque dixerunt. nam quod superius ait consum-
maturum se domui Tuda testamentum nouum, ostendit
uetus illut testamentum quod per Moysen datum est поп fuisse
perfectum, id autem quod per Christum dari haberet eonsum-
matum fore. domum autem Iuda et Israhel non utique Tu-
daeos significat, quos abdicauit, sed nos, qui ab eo eonuocati
ex gentibus in illorum locum adoptione suecessimus et appel-
lamur filii Iudaeorum: quod declarat Sibylla, eum dicit:

Toyhalowy paxdpwv beiov yévo5 oüpaviüvuy,

quod autem futurum esset id genus, Esaias docet, apud quem
pater summus ad filium loquitur dicens; ego dominus deus
uocaui te in iustitiam, et tenebo manum tuam et con-
firmabo te, et dedi tein testamentum generis mei, in

EPITOME 8—11]c. 43,8. 13—367, 3] с. 43,7

AUCTORES 7 dari haberet] Cyprian. pag.46, 17: quod— testamentum
nouum dari haberet. 12) V 249. 14] Is, 42, 6 &.; cf. Cyprian. pag. 72, 3.

EXPILATORES 12] Sedulius (cf. Montefaleonium, palaeograph.
graec. pag. 246).

B(G)RHSPV] 1 mihi hereditas mea HS 2 post meis 7 fere litt. eras. H
8 sententiam H, sententiñ (^ m. 3) Р 4 mortis om. H — orucisque. S
5 se domui — nouum om, H а [Se dom]ui incipit codicis G pag, 86 (107)
ter scripta, cuius in uerss. 1. 2 perpauca legi poterant 6 uetus his, sed
pr. eras. Vo 7 perpetuum. H 8 domum BHSV, domus RP edd, sed
significauit scil. deus; ef. ad pag. 358,4 panem indie Н, indam Р
et om, H istrahel B, ist РУ 9 aidicaurt (bm 1, uim. 3)B can-
gregati Н 10 adoptionemque Р 11 quod] quae Н. sibylla declarat 7
Sibylla cum dicit et wersum graecum om. H 12 lOYAQN Р МАКА
PIQN B, MAKAPION SPF (18.1. V!) 86IQN B, om. S. хорос codd.
Sibyl. OYPANIONTE B, OYPANION RS, OYPANIQNOM V ТОМА Ма
MARKAPIQNOEIQNPENOC OIPANIONON Sedulius interpretatio. lat. eadem.
in 5 et P, similis ap. Sedulium ай loe. Sibyll. ef. Struuium, opuso, 183
13 esset] fuisset? H? docet JI? — eseins BR - apud] per im rua. ex 2
litt, B 15 in] ad P, sed ef. Epit. iustitiam BRHSP Epit., iv блю
abm LXX, iusti/ tia (1 mel 2 htt. er.) H, iustitia codd. Cypriani, sed fort.
ex Vulg.; nonnulla tamen hoe loco ap. Cyprianum diuersa interpretatione
exhibentur 16 et om. Epit. contra codd. Cypriani LXX Vulg.

368 Firmiani Lactanti

lempus inmitteret deus regem, qui expugnaret Iudaeos
et eiuitates eorum solo adaequaret, ipsos autem fame
sitique confectos obsideret. tum fore ut corporibus
suorum nescerentur et consumerent inuieem, po-
stremo ut capti uenirent in manus hostium et in con-
speetu suo uexari acerbissime coniuges snas cernerent,
uiolari ae prostitui uirgines, diripi pueros, allidi par-
uulos, omnia denique igni ferroque uastari, captiuos
in perpetuum terris suis exterminari, eo quod ex-
ultauerint super amantissimum et probatissimum dei
filium. itaque post illorum obitum, cum eos Nero inter-
emisset, Iudaeorum nomen et gentem Vespasianus extinxit fecit-
que omnia quae illi futura praedixerant.

22. Confirmata sunt ut opinor quae falsa et incredibilia pu-
tantur ab iis quos uera caelestium litterarum doctrina non in-
buit, sed tamen ut refellantur a nobis etiam illi qui nimium
non sine malo suo sapiunt rebusque diuinis fidem detrahunt,
argumentis quoque illorum coarguamus errorem, ut tandem
aliquando peruideant ita fieri oportuisse, sieut nos ostendimus
faetum. et quamquam aput bonos indices satis habeant firmi-
tatis пе] testimonia sine argumentis uel argumenta sine testi-
moniis, nos tamen non contenti alterutro sumus, cum subpetat

EPITOME с. 22-25] e.45. 22-369, 5) c. 43, 1.

BRHSPV] | mitteret P 3 sitimque HV Confeetos obsideret] con-
sederet F dum H foret V 4 consumerent ( 4. e. ur add. m. 2) R
se (add. s. 1. BY) inuicem BSP 5 manibus B 6 aceruissime B (corr.
I?) PV, acseruissimae Н 7 paruulos om. V B ferro ignique R, igniq:
ferroque Н 9 suis om. P 10 amatissimum Hilgenfeldius ed. I pag. 66,
amantissimum wwlgarem formam superlatiwi nominis amandus interpre-
tatur Roenschius, Itala м, Vulg. pag. 456 — 'et probatissimum! РУ pro-
bantissimum Н 11 post cum 2 uel 3 litt. eros. Н n«sero (um er) B
interemississet Н 19 uespessinnus RU, uespassianus A extinexit. Н
13 praedixerunt УТ М ut om. B' (s. BY) PV 15 iis В, his cett.
quod Н quos uera om. V 16 refellawtur R%, repellantur S ШИК
17 non sine om. Н fidem] eidem V detrahsnt V 18 errore S 19 por-
wideant] pueri« (i wel s er.) videant H, peruideant P7, credant V sicut
— factum om. Н 20 iudices bonos V habeant (nt in ras. ez m 2) В
2] argumen|menta sines H 22 alterutrorsumus ex alterutpossumus £
sum (* d.e. us m. 2) 5 suppetant Н

15

3

-

370 Firmiani Lactanti

non debeat, si non fecerit, soluta praecepta sunt. si enim
bona sunt quae praecipiuntur, si uitam hominum in optimo
statu collocant, non se debet ipse praeceptor a numero coetu-
que hominum segregare inter quos agit, et ipsi eodem modo
uiuendum est quo docet esse uiuendum, пе si aliter uixerit,
ipse praeceptis suis fidem detrahat leuioremque doetrinam suam
faciat, si re ipsa resoluat quod uerbis nitatur adstringere. unus
quisque enim cum audit praecipientem, non uult inponi sibi
necessitatem parendi, tamquam sibi ius libertatis adimatur.
respondet itaque doctori hoe modo: 'non possum facere quae
iubes, quoniam sunt inpossibilia. uetas me irasci, uetas спреге,
uetas libidine commoueri, uetas dolorem, uetas mortem timere,
sed hoc adeo contra naturam est, ut his adfectibus animalia
uniuersa subiecta sint: uel si adeo putas repugnari posse natu-
rae, tu ipse qui praecipis fae, ut sciam fieri posse. cum autem :
ipse non facias, quae insolentia est ut homini libero inponere
uelis leges quibus ipse non pareas? prius disce qui doces et
antequam mores aliorum corrigas, tuos corrige.’ quis neget
iustam esse hane responsionem? quin etiam in contemtum
ueniet huiusmodi doetor et deludetur uieissim, quia uidebitur
et ipse deludere. quid ergo faciet ille praeceptor, si haee ei
fuerint obposita? quomodo adimet excusationem contumaci-

EPITOME 22s. contumacibus, praesentibus factis] c. 45, 8.

BRHSPV] 2 si om. Р uita H 8 collocawt B! se H? a nie
merum V — quaetuque ZZ, coeptuque P!, p del. P> 4 inter (in initio uersus
add. m. 2) P, s.l H? agit) habit sic V et) sed Volkmannus, obseru,
miscell, 1872, pag. 14 ipsi] ipse et ipsi V 5 est quo — uiuendum om, Р
esse] ipse V ne si] nisi HP! (corr. PY V 7 faciat om. V — nititur
(alt. i ras. ex a S) HS 8 enim] autem B 9 tun Н ius sibi V
libertatis S? adimitatur А: 10 respondit Bt, corr. B?; an respondebit
scribendum ? 11 iubes P? uetas (ante cupere), sed a in ras, er е?
m.3B 12 libidine V dolare S? dolorem u tis om. Р uetas] uel Y
13 adeo om. К naturà (Cm. 2) S ш] et V his (h in ras. ec i) Р
14 sunt (E S) HS, sunt V siom. Н adeo P? putas] potes Y
15 tu] et tu R, et (e part. ras. ex u m. 2) P quae (e e» s?) P edd.
aut V 17 qui] quae Н 18 morses (ier) В colligas Н negat BHP
19 iustum Н quis НИ 20 ueniet et Р ductor V ot deludetur]
et ludetur H, 'wludetur Р? qui audebitur V 21 faciat H prae-
cepi Н! 81] quia si R

>

dinin. inst, lib, IV 28—94. 311

bus, nisi ut praesentibus faetis doceat possibilia se docere?
inde euenit ut philosophorum praeceptis nullus obtemperet. 8
homines enim malunt exempla quam uerba, quia loqui facile
est, praestare difficile: utinumque tam multi bene facerent
quam multi locuntur bene! sed qui praecipiunt nec faciunt,
abest ab iis fides: et si homines fuerint, contemnentur ut leues,
si deus, opponetur ei excusatio fragilitatis humanae. super- 9
est ut factis uerba firmentur: quod philosophi faeere nequeunt.
itaque cum ipsi praeceptores uincantur adfectibus quos uinci
praedicant oportere, neminem possunt ad uirtutem quam falso
praedicant erudire ob eamque causam putant neminem adhuc
perfectum extitisse sapientem, id est in quo summae doctrinae
ac scientiae summa uirtus et perfecta iustitia consenserit; quod
quidem merum fuit, nemo enim post mundum conditum (alis 10
extitit nisi Christus, qui et uerbo sapientiam tradidit et doe-
trinam praesenti uirtute firmauit.

24. Age nune consideremus an doctor e caelo missus possit 1
non esse perfectus. nondum de hoc loquor quem uenisse à
deo negant. fingamus aliquem de caelo esse mittendum, qui
uitam hominum rudimentis uirtutis instituat et ad iustitiam
formet. nemini dubium potest esse quin is doctor qui caeli- 2
lus mittitur tam scientia sit rerum omnium quam uirtute per-
fectus, ne nihil inter caelestem terrenumque differat. nam
in homine interna et propria doctrina esse nullo pacto potest:

e

EPITOME 3—8] c. 45,3. 14-872, 8] e. 45, 4.

BRHSPY] 1 praceuntibus B 2 unde P 4 difficile est BH utinam-
que] utinam quidem P, utinaquae Н; suspectum Hartelio 5 loquuntur SP
quae B praecipiant ut uid. B?, in ras.corr.B? G iis R, his BHP, is S, eis V
7 oppenetur В fragitatis Н 8 ut om. Н 9 uincuntur Н affectibus
ex adfectibus B? 10 praedicant (nt er.m m.3) Р oportere — falso
praedicant om. V ad uirtute Н quod Н 12 perfectum om. R id est
om S inom Р 15 et uerbo et Н tradidit sapientiam Н еб doc-
trinam] et uerba doctrinae Н doctrinà (^ m, 3) B 16 praesente B',
corr, В 17 е] de H, e S, »e (a er) Р 18 hoo H? 20 uitam (ui
add. m.2) P 21 formot»» (et er) B qui in his Н, quineis (h er.) 8,
qui nisi И 22 tam om. Н sapientia S omnium om. B 23 caeleste Y
ferrerumque Н. — disserat V 24 interna et] interna Н, in terra Р
mullo pacto esse Н potest) est Р

24

-

с

372 Firmiani Lactanti

nee enim mens terrenis uisceribus inelusa et tabe eorporis in-
pedita aut conprehendere per se potest aut capere ueritatem,
nisi aliunde doceatur. et si maxime possit, summam tamen
uirtutem capere nequeat et omnibus uitiis resistere, quorum
materia in uisceribus eontinetur. eo fit ut terrenus doctor per-
fectus esse non possit. at uero caelestis, eui scientiam. dini-
nitas, uirtutem inmortalitas tribuit, in docendo quoque sieut in
ceteris perfectus et consummatus sit necesse est, at id omnino
fieri non potest, nisi mortale sibi corpus adsumat, cur autem
fieri non possit, ratio clara est. nam si meniat ad homines ut
deus, ut omittam quod mortales oeuli elaritatem maiestatis
eius conspicere ac sustinere non possunt, ipse certe deus uir-
tutem docere non poterit, quia expers corporis non faeiet quae
docebit ac per hoe doctrina eius perfecta non erit. alioquin
si summa uirtus est dolorem patienter pro iustitia officioque
perferre, si uirtus est mortem ipsam et intentatam non metuere
et inlatam fortiter sustinere, debet ergo doctor ille perfectus
et docere ista praecipiendo et confirmare faciendo, quia qui
dat praecepta uiuendi amputare debet omnium excusationum
uias, ut inponat hominibus parendi necessitatem non ui aliqua
sed pudore, et tamen libertatem relinquat, ut et praemium
sit constitutum parentibus, quia poterant поп parere si uellent,
et non parentibus poena, quia poterant parere si uellent. quo-

EPITOME 8—374, 23] o. 45, 48.

BRHSPYV] 1 tabes V Tipedita B 3 tamen summam BH 4uir-
tutem om. V persistere V 5 «docton« P 6 at— scientiam] at si
nero eui scientiam caelestis V cuius Н diuinitas om. Н 7 uirtutem! Bt
immortalitatis 51 — tribuet B 8 ceteros Y omnino] dio R 9 fleri
om. Н adimat HV 10 non possit fleri В posset H, potuit И clara]
clausa В!, corr. В? ab homines V ut] sicut H 1 11 ut] et V 12 certe]
quoque VF 14 non om. V alioquin] alindqq; S? 15 mirtute P
dolore Y 16 et om, HP intantatam B', corr. B?, intenptatam RB,
intentam (-tä, ~ add. m.2 S) SP поп metuere — inlatam om. P mom Н?
17 et] ut V ergo om. H ille doctor Н 18 ita H firmare H
quit/ad Bt, qui«|dat B? 19 excusationem У 20 ut] et Y 21 tamem Б?
libertate HV et om. Н 22 non s 1 В т. 1wel2 uellent] nollent Н
23 et non parentibus — si uellent om. PV poenae (m er) B, раепа H

14

1

1

1

5

6

374 Firminni Lactanti

‘tu quidem non peceas, quia liber es ab hoe eorpore, non con-
eupiscis, quia immortali nihil est necessarium: mihi uero multis
rebus opus est ut tuear hane uitam. mortem non times, quia
ualere in te non potest, dolorem contemnis, quia nullam uim
pati potes: at ego mortalis utrumque timeo, quia cruciatus
mihi grauissimos inferunt, quos tolerare carnis infirmitas non
poiest, doctor itaque uirtutis etiam hane exeusationem de-
buit hominibus auferrre, ne quis quod peccat necessitati potius
adscribat quam culpae suae. ergo ut perfectus esse possit,
nihil ei debet opponi ab eo qui docendus est, ut si forte dixerit
'inpossibilia praecipis’, respondeat 'ecee ipse facio.’ “at ego carne
indutus sum, euius est peecare proprium.' “et ego eandem ear-
nem gero et tamen peecatum in me non dominatur. mihi
opes contemnere difficile est, quia uiui aliter non potest in hoc
eorpore. 'eece et mihi corpus est et tamen pugno contra
omnem cupiditatem,’ ‘non possum pro iustitia nec dolorem
ferre nec mortem, quia fragilis sum.’ ‘ecce et in me dolor ac
mors habet potestatem et (tamen) ea ipsa quae times uineo,
ut uietorem te faciam doloris ae mortis. prior uado per ea
quae sustineri non posse praetendis: si praecipientem sequi
non potes, sequere antecedentem.' sublata omnis hoe modo
exeusatio est et fateri hominem necesse est sua culpa iniustum
esse qui doctorem uirtutis et eundem ducem mon sequatur,
uides ergo quanto perfectior sit mortalis doctor, quia dux esse

LPITOME 13—21] с. 45, 4 quae docebat — contemnere,

B(G)RHSPV] 9 inmortali (n ex mm. 3) B, "mortali S? S utuear 7

4 in te ualere V 5 potest H e«go (r er) H, ego g (i.e ergo) sic 5
quia om. Р 7 in doctor itaquie) desinit codicis G pag. 87 (23), sequitur
pag. 88 (24), cuius in uerss. 1 —7 pleraque. legebantur 10 doctus Р
11 possibilia V at] et H carnes (m er) Н 13 in me peceatum 77
14 quia] quo И 15 et om. B' (s. 1 BY P estom. Р inpugno Y
16 iustitiae (m er) Н 17 fragilissim’ 5%, fragilissum/ eorr. m. 2?
et om. B (s. 1. BY) Н 18 tamen addidi, ef. 13.15 19 ut] et JH?
uictorem te] nictoroma Æ ргіог bis Р, pr. del. P> 20 susteri Pl
corr. P? тот B? possit V — praetendis si] praetendisti B, corr. I
praecipientis R 21 potes H', potis H*, potes restituit B% — sublato P
hoc modo omnis HSP 23 etom. H 24 mortali Y qui V

to

E

e

e

316 Firmiani Lactanti

templum nouum conderet, ut uerum ac pium cultum per omnem
terram et uerbis et exemplo seminaret. sed tamen ut certum
esset a deo missum, non ita illum nasci oportuit, sicut homo
nascitur ex mortali utroque coneretus, sed ut appareret etiam
in homine illum esse caelestem, creatus est sine opera geni-
ioris. habebat enim spiritalem patrem deum et sicut pater
spiritus eius deus sine matre, ita mater corporis eius uirgo sine
patre. fuit igitur et deus et homo, inter deum atque homi-
nem medius constitutus, unde illum Graeci pecizyv uocant,
ut hominem perducere ad deum posset id est ad inmortalitatem:
quia si deus tantum fuisset, ut supra dietum est, exempla uir-
tutis homini praebere non posset, si homo tantum, non posset
homines ad iustitiam cogere, nisi auctoritas ae uirtus homine
maior accederet. etenim cum constet homo ex carne ac spi-
rita et oporteat spiritum iustitiae operibus emereri ut fiat
aeternus, caro quoniam terrena est ideoque mortalis, copulatum
sibi spiritum trahit secum et ab inmortalitate inducit ad mor-
tem. ergo spiritus earnis- expers dux esse homini ad inmor-
talitatem nullo pacto poterat, quoniam саго inpedit spiritum

11 supra] c. 24, 11 ss.

EPITOME 2-8] c. 38, 9.

AUCTORES 2—10] cf. Cyprian. pag. 74, 15 s.
EXPILATORES 6—8] cf. Isidor, orig, ҮП 2, 12. 8—10] ibid.8 29.

B(G)RHSPV] 1 conederet S ut uerum] uterum Н 2 et om, BP
uerbo R et om. P seminare H sed om. H $8 esset] est
et HP®“ missus V 4 uteroque (e er) B comeretus H? — illum
etiam in homine P 5 in homine] hominem ВН ime fere incepit
codicis G pag. 90 (123) paene tota lecta; uersuum 1—4 maior pars cum
super. margine abscissa est opere R 6 spiritald(~m.2)8 et om.
pater’ 52 7 sps (exp. m. 2) S spiritus elus (7 et Ter) В matre]
mater Н! corpori H 8 igitur et] miscetur Н inter H? 9 consti-
tutus] constituitur xps H psoty edd., mesiten BGRSPV, mestine Н
11 quia ві) quasi HV^* ta(n)um B dictum (exp. т. 3) P 12 pos-
sit G tantummodo Н 13 со»деге»» (n ef re er) B ас] ant S, et Y
14 antecederet P ешш Н ‘cum S? ас) et P spiritum Y 15 et
oporteat spiritum om. HV (m)[e]reri G, emendari P, et mereri F «ut S
16 aeternis V 17 spiritum] xpm Н ducit BP 18 арз (& m. 9) es-

pers earnis V 19 paterit (a del. et corr. m. 3) sic Р quoniam] quia V.

5

=

10

318 Firmiani Lactanti

lucem non uidentibus reddidisse: sed hoc facto significabat fore
ut conuersus ad gentes quae deum nesciebant insipientium pec-
tora inluminaret luce sapientiae et ad ueritatem contemplandam
oeulos cordis aperiret. uere enim caeci sunt qui eaelestin
non uidentes et tenebris ignorantiae cireumfusi terrena et fra-
gilia uenerantur. patefecit aures surdorum. non utique hac-
tenus uis illa eaelestis operata est: sed deelarabat breui fore
ut qui erant ueritatis expertes, et audirent et intellegerent di-
ninas dei uoces, uere enim surdos dixeris qui caelestia et uera
et facienda non audiunt. mutorum linguas in eloquium sol-
uit. admirabilis, etiam eum (hoc tantum) fieret, potentia: sed
inerat huic uirtuti alia significatio, quae ostenderet mox futurum
ut rerum eaelestium nuper ignari percepta sapientiae disciplina
de deo et ueritate dissererent. nam qui rationem diuinitatis
ignorat, is uere elinguis et mutus est, lieet sit omnium diser-
tissimus. lingua enim eum uerum loqui coeperit id est nirtu-
tem maiestatemque dei singularis interpretari, tum demum officio
naturae suae fungitur, quamdiu autem falsa loquitur, in usu
suo non est: et ideo infans sit necesse est qui diuina proloqui
non potest. pedes quoque clandorum ad officium gradiendi
reformauit. laudahilis diuini operis fortitudo: sed figura id
continebat, quod cohibitis erroribus uitae saecularis ae deuiae
iter ueritatis aperiretur, per quod graderentur homines ad dei
gratiam consequendam, is enim uere claudus existimandus
est qui caligine ae tenebris insipientiae inplicatus et quo tendat

BRHSPV] 1 lucem] uicem V reddidisse sed BRV, reddidit sed Н,
reddidit et SP edd. significanit Р 3 inluminari BY, inluminaret
corr. BY, luminaret V — 4 cordis oculos H — uere (in wtroqwe cod, alt. e
exi) BYR, were ( add. m.3) P, ueri B'R'HSV 5pr.etom, Н 6 sordo-
rum S 7 uis om. Н 8 ueritates V 9 dixerim (ri ex -ris B’) Bh.
dixerit V qui caelestia (om. et) nera et facienda non audiunt e wo H
10 audiunt in ras. ex 1 wel 2 litt. add. B> mustorum (Ler) V 11 hoe

tantum addidi; an hoc sufficit? 19 qua Н 18 praecepta F 15 vero-
linguis (corr. m. 2) В uero ЇН sit B?, om. 5 dissertissimus HP
16 uirtut?« (Fer i) V 17 do V tuno R (sed tüc ex tü SYS 18 fun-
gotur Н falso HV loquetur Н 19 et om. Н pracloqui BY, corr. Б!
20 gradi 61 21 id] haec H 22 diuinae 31, deuii (sic) B 93 grade
nent" ex graderase РУ 25 et] est H, om. Р quos (d er) Н

з

17

18

19

21

380 Firmiani Lactanti

praesenti uirtutis non terrenae opera monstraret etin futurum
potestatem caelestis suae maiestatis ostenderet. ergo sicut
opera eius significantiam quoque maioris potestatis habuerunt,
ita etiam passio non simplex nec superuacua nec fortuita prae-
cessit. sed ut illa quae feeit magnam uirtutem ae potestatem
doctrinae eius significabant, sie ea quae passus est odio futu-
ram esse sapientiam nuntiabant. aceti enim polus ac fellis
cibus acerbitates et amaritudines in hae uita sectatoribus ueri-
iatis pollicebatur. et quamquam passio ipsa per se acerba eb
amara specimen nobis futurorum tormentorum dabat, quae
morantibus in hoc saeculo uirtus ipsa proponit, tamen illius-
modi potus et cibus im os doctoris nostri ueniens pressurarum
nobis et laborum et miseriarum praebebat exemplum. quae
omnia tolerare ac perpeti necesse est eos qui ueritatem secun-
tur, quoniam ueritas acerba est et inuisa omnibus qui uirtutis
expertes uitam suam mortiferis uoluptatibus dedunt. nam
corona spinea capiti eius inposita id declarabat, fore ut diuinam.
sibi plebem de nocentibus congregaret. corona enim dicitur
eireumstaus in orbem populus. nos autem, qui ante cogui-
tionem dei fuimus iniusti, spinae id est mali ас nocentes era-
mus, ignorantes quid esset bonum, et a iustitiae notione atque
operibus alieni omnia scelere ae libidine polluebamus. electi

AUCTORES 16 ss.) cf. Orac. Sibyll. VIII 294.8.

B(G)RHSPV] 1 uirtutis B*, uirtutes (e ex i) A? — uirtutis non] no-
bis Н terrena RHSP operam manifestaret B 2 potestatem] operae Y”
sicut B? 3 potestates Н 4 etiam] enim Y 5 magna P 6 doc-
trinae (e add. m. 2) R futura Y 7 sapientià (7 m. 2) 5 асе Y
pectus У 8 aceruitates В! (corr. B) V, acerbitates (es ex -is m 37) P
acerun В! (corr. BY БК 10 specid R, speciemen H 11 proponat Bt,
corr. B^ 13 et ante laborum] ac ВР ай, et] ac Н praebebat] nobis
prebebat H 14 tolerari В!, corr. B? «eos om. V sequntur B, se-
quuntur SP 15 acerua V — uirtutes Р 16 uolumptatibus Y 18 00-
rona» (m er.) R 19 orbe H antem] enim P cognationem V 20 in-
iusti (i fin. ex e m. 3) Р ac] et Р 21 а Rantes quid esset, incipit
codicis G pag. 91 (106) paene tota lecta quid esset — notione om. Ё
esset] est H ot a] etiam G, et Y — notitione G, notioné H post atque
add. à dei R? 22 omni ЄН polluebamur Н — electis P

о

382 Firmiani Lactanti

elegerit quo adfiei eum sineret, haec ratio est. dieat enim
fortasse aliquis: 'eur si deus fuit et mori uoluit, non saltem
honesto aliquo mortis genere adfectus est? cur

cruce? cur infami genere supplicii, quod etiam homine libero
quamuis nocente uideatur indignum?’ primum, quod is qui $
humilis aduenerat, ut humilibus et infimis opem ferret et omni-
bus spem salutis ostenderet, eo genere adfieiendus fuit quo
humiles et infimi solent, ne quis esset omnino qui eum поп
posset imitari. deinde, ut integrum corpus eius conseruaretur,
quem die tertio resurgere ab inferis oportebat. nec hoe enim w
euiquam ignorandum est, quod ipse ante de sua passione prae-
dicans etiam id notum fecerit habere se potestatem eum uellet
deponendi spiritum et resumendi. — subfixus itaque quia spiri-
ium deposuerat, necessarium carnifices non putauerunt ossa
eius suffringere, sieut mos eorum ferebat, sed tantummodo 15
latus ejus perforauerunt. sie integrum corpus patibulo detrae-
tum est et sepulchro diligenter inclusum. quae omnia ideireo
facta sunt, ne laesum ae deminutum corpus ad resurgendum
inhabile redderetur. illa quoque praecipua fuit causa cur deus
crucem maluerit, quod illa exaltari eum fuit necesse omnibus- 20

EPITOME 9—19] e. 46,38. 19—383, 12] o. 46,4 s.
AUCTORES 5—7] cf. Orac. Sibyll. VIII 257; cf. supra e, 16, 17.
12 s.] Io. 10, 18.

B(G)RHSPV] 1 quod P', d del. P3 2 saltim HV 3 »»honesto ,
(n? er) S aliquid V adfectus est— genere om. И 4 suplicii B
homini HV 5 nocenti V isom. P, his Y 6 ut] et В humilibus V
infirmis B! (т exp. BY V ferat сл ferret B? omnibus spem] in omni-
bus ferret et in omnibus spem Р 7 ostendebat ex ostenderet B? affi-
ciendus (ff in ras. et us ex À m. 2) S quod Pt, d del, P? 8 humiles
(e ex i m.3) P infirmi H, infirmis (exp. m. 3) P essest (n erg Y
9 posset (e ez i m. 3) Р obseruaretur Н 10 quod Н ab inferis
resurgere B surgere HS ne Н 11 praedicens RSV 12 se om. B!
(s.L В) Н cum В 13 «deponendi (ier) B; an et deponendi?
spiritus B fixus В quis) cum HV, quiu 5°, in mg. Р М deposuerat]
sponte deposuerat H non om. H potuerant V ossua V 15 mos eorum]
monstrorum V ferebant V 16 perfoderunt P sicut BH 17 et P*
18 ac] ad P}, corr. P? diminutum B 19 praecipue BP, prfaseip]une &
in causa cur dí desinit codicis G pag. 92 (105), sequitur pag. 93 (33),
cuius in uerss. 1—4 perpauca agnoscebantur 20 exabtari Д?

10

diuin. inst. lib. IV 26. 383

que gentibus passionem dei поѓезсеге nam quoniam is qui 34
patibulo suspenditur, et conspicuus est omnibus et ceteris
altior, crux potius electa est, quae significaret illum tam con-
spieuum tamque sublimem futurum, ut ad eum cognoscendum
pariter et colendum cunctae nationes ex omni orbe concurrerent.
denique nulla gens tam inhumana est, nulla regio tam remota, 35
eui aut passio eius aut sublimitas maiestatis ignota sit. ex- 36
tendit ergo in passione manus suas orbemque dimensus est,
utiam tune ostenderet ab ortu solis usque ad occasum magnum
populum ex omnibus linguis et tribubus congregatum sub alas
suas esse nenturum signumque illut maximum atque sublime
frontibus suis suscepturum. cuius rei figuram, Iudaei etiam- 37
mune exhibent, eum limina sua de cruore agni notant. deus
enim percussurus Aegyptios, ut ab ea plaga inmunes faceret
Hebraeos, praeceperat his ut agnum candidum sine macula
immolarent ae signum liminibus suis de sanguine eius inpone-
rent. itaque eum Aegyptiorum primogenita unà noete interis- 38
sent, Hebraei soli signo sanguinis tuti fuerunt, non quia eruor
peeudis tantam in se uim gerebat, ut hominibus saluti esset,
sed imago fuerat rerum futurarum. agnus enim candidus 39
sine maeula Christus fuit, id est innocens et iustus et sanctus,
qui ab isdem ludaeis immolatus saluti est omnibus, qui signum

AUCTORES 75] cf. Orac. Sibyll. ҮШ 302. 20 agnus] ef.
Cyprian, pag. 80,6. — 22 ss.) ef. Cyprian. pag. 89, 1; 90, 4.

B(G)IRHSPV] 1 his RS“, pro his V — 3 potior BY, corr. В? eon-
spicuum (cons add. m. 2) V 4 tamquam R'V, tamga 52 seum (d er) B
Sexjetex Н omniom. P urbe 5 6 religio BSP 7 maiestatis V?
B passionem Æ 9 iam]etiam Н ortus Н 10 tribus BIS! (corr. B'S?) H,
tribubus R, urbibus P, tribubú V 11 signumque] е0 (s. Lom. 3) signum P
sublim? (^er. quod add. m. 2) В 18 sua om, Н 14 hebraeos faceret
immunes R 15 iis RP? (in ras. ex his), is H 17 uni una Р 18 fu-
erant H cruore (e er.) R, crusor H 19 pecucudis P, item pag. 354, 4
in se uim] uim in eum A gerebat ut] gerebatur ab V 20 futurarum
(а in ras. ел o? m. 2) B, in mg, Н? 21 christus H? ар I[n]no-
[eo]ns incipit codicis G pag. 94 (34) paene tota lecta et (ante iustus)
om G 22 qui] et qui P hisdem (he I. BY BGHS imma-
'vulatus V saluti est] est saluti est Р

40

41

384 Firmiani Lactanti

sanguinis, id est crucis qua sanguinem fudit, in sua fronte con-
seripserint. frons enim summum limen est hominis et lignum.
sanguine delibutum crucis significatio est, denique immolatio
pecudis ab iis ipsis qui faciunt pascha nominatur and т
тсуги, quia passionis figura est, quam deus praeseius futuro-
rum tradidit per Moysen populo suo celebrandam. sed tum
figura ualuit in praesenti ad depellendum periculum, ut арра-
reret quantum ueritas ipsa ualitura sit ad plebem dei prote-
gendam in extrema totius orbis necessitate, quomodo autem
uel in qua plaga tuti omnes sint futuri qui signum hoe ueri
et diuini sanguinis in summo corporis sui notauerint, in nouis-
simo libro docebo.

27. Nunc satis est huius signi potentiam quantum ualeat
exponere. quanto terrori sit daemonibus hoe signum, sciet qui
uiderit quatenus adiurati per Christum de corporibus quae ob-
sederint fugiant. nam sieut ipse eum inter homines ageret,
uniuersos daemonas uerbo fugabat hominumque mentes emotas
et malis ineursibus furiatas in sensus pristinos reponebat, ita
nune sectatores eius eosdem spiritus inquinatos de hominibus

11 ‘in nouissimo libro’ is locus non inuenitur, of. tamen ad VIT 16, 125.

EPITOME 18—395, 1] c. 46, 6 s.

AUCTORES 103.) ef. Cyprian. pag. 90, 4 e. 27] cf. Tertull.
Apolog. e. 23.

B(G)RHSPV] 1 qua] quia V sanguine Bf” add. BY б fudit B
suo 8 concripserint В 2 enim] dutem (^er, e ez u wel a) V
limen S? pro est littera erasa in S hominis (hom in ras. ex 4 uel 5 litt,
quarum prima s?, extrema т, m. 2) B? signum V 3 dilibutum BGR!
est et P!, et del. P? 4 iis R, his BHSP, от. V pasca BH, pases V
àzo тоб тазуш+ om. BG, apotupasehin H 5 praestius R 6 tuno M,
cum V 7 ualuit om. Y debellandum V appareat P 8 ‘ipsa’ Н?

9 in om. B antem — plaga] ergo tuti omnis uel in qua plaga V 10 in
om. BG — tusti (i er) B, toti P" omnes B', omines P futurae BY
corr. B* et qui B, [e]t qui G, qui Р 11 et] ас Æ noteuerunt HP,
non notauerint Y 13 potentia P 14 terroris SP“, terrore V. seiet
signum V qui uiderit] quid erit S 16 fugiant SP, fugiunt BERF
quod Lact. fort. scripserat, figiunt H 17 daemonas ВИРҮ\ Epit, 46,7,
daemones (dem- 5) BGSV? emotas et] emutasset Y 18 pristinos]
sps V 19 eosdemque P inquanatos V

1

15

diuin. inst. lib. IV 26—97. :385

et nomine magistri sui et signo passionis excludunt. cuius 3
rei non difficilis est probatio. nam eum diis suis immolant, si
adsistat aliquis signatam frontem gerens, sacra nullo modo litant

nee responsa potest consultus reddere uates.

et haee saepe causa praecipua iustitiam persequendi malis regi-

bus fuit. cum enim quidam ministrorum nostri saerificantibus 4

"dominis adsisterent, inposito frontibus signo deos illorum fuga-

uerunt, ne possent in uisceribus hostiarum futura depingere.
quod eum intellegerent haruspices, instigantibus isdem daemo- 5 „
nibus quibus prosecant conquerentes profanos homines sacris
interesse egerunt principes suos in furorem, ut expugmarent
dei templum seque uero saerilegio contaminarent, quod grauis-
simis persequentium poenis expiaretur. nec tamen ex hoc 6
ipso caeci homines intellegere possunt aut hane esse ueram
religionem eui ad uineendum tanta uis inest aut illam falsam
quae subsistere aut eongredi non potest. sed aiunt hoe deos 7
non metu, uerum odio facere: quasi quisquam possit odisse

EPITOME 13—887, 18] c. 46, 8.
AUCTORES 4] Verg. Georg. Ш 491.

B(G)RHSPY] 1 passionis] passionis eius Н cui S 2 in diis sui[s]
desinit codicis G pag. 94 (34) si adsistat] talis existat H 4 cou-
subtus P3; consultas V watis (i ex e) B?, uoces V! 5 saepe] sem-

per Н = prascipia V ай iustitiam persequendam R persequendi«
he) B 6 enim BSP, om. RHV, dubitanter admisi ut coniectura

fortasse inlatum — quidam om. 6 — (corr. m. 2) 8 nostri]
e cultoribus dei R quidam — nostri] waria coniecerunt edd., sed cf. de
mort. persec. 10, 2 tum quidam ministrorum scientes dominum (cf. nostri),
cum adsisterent immolanti, imposuerunt frontibus suis immortale signum
7 dominis] demoniis S frontibus) frontibus suis АН 8 future H
0 aruspices 5 isdem] his B, hisdem 8, iisdem (pr. i add, m. 3) P
10 prosecant H, prosecrant BSP, prosecrant (corr. m. 2) R, prosequant V,
prosecabant codd, recent, wir recte; ef. ad рад. 247, 18 consequentes 5,
vonsequerentes P, se del P? 11 egerunt] coegerunt H, adegerunt V
suos) ipsos V — furorem? B? — expurgarent 5 12 seequee (d et a er) B
contaminaremt B? grauissimis’ 52 15 ullam V falsam] suam Р
16 »eos (d er) B 17 metu uerum odio] metuere uerum etiam Y
Metisse НО quasi quisquam om. R quasi] quia si H post possi
add. wero R?
xvim Lact. 1. 26

10

11

12

386 Firmiani Lactanti

nisi eum qui aut noceat aut possit nocere. immo uero con-
gruens maiestati fuit ut eos quos oderant, praesentibus poenis
adficerent potius quam fugerent. sed quoniam neque acce-
dere ad eos possunt in quibus caelestem notam uiderint nec
lis nocere quos signum immortale munierit tamquam inexpu-
gnabilis murus, lacessunt eos per homines et manibus perse-
cuntur alienis. quos profecto si esse confitentur, uieimus.
necesse est enim ueram esse hane religionem, quae et ratio-
nem daemonum nouit et astutiam intellegit et uim retundit et
eos spiritalibus armis domitos ae subaetos eedere sibi cogit.
si negant, testimoniis poetarum ac philosophorum refellentur.
quodsi esse et malos esse infitias non eunt, quid superest nisi
ut alios esse dicant deos, alios daemonas? exponant igitur
nobis differentiam generis utriusque, ut sciamus quid colendum,
quid exseerandum sit, habeantne inter se aliquod consortium
an uero inimici sint. si sunt aliqua necessitudine copulati, qua-
tenus eos discernemus aut quomodo utriusque generis honorem
eultumque (non) miscebimus? si autem sunt inimiei, eur aut
daemones deos non timent aut dii daemonas fugare non possunt?
ecce aliquis instinctu daemonis percitus dementit effertur insanit:
ducamus hunc in Iouis Optimi Maximi templum uel, quia sanare

EPITOME 21 s.] cf. c. 2, 7 non Iuppiter — Asolepius,

ВЕН8РҮЈ 1 noceat aut om. P «ut(aer) B 2 oderam Р 8 ad-
ficerit S — fugarent R 5 iis R, in ras. P^, his BHSP!V immortale
(e ex ii m. 1?) emunierit B inexpugnabiles muros Н 6 per HI et
om. H persequuntur ASP 7 profecto si] profectos HV si (i im ras.
ex 0 wel à m. 2) В wicibus H, nimcimus P? 8 enim om. V hano
ueram esse Н 10 ae subaetos om, P caedere (c add. m. 2) H, en-
dere S cogit) nouit V 11 rofelluntur B! (corr. B) V 12 quòs si RV
et malos esse H? non eunt del. P! quod H 13 ut om. V esse
om. S deos alios in mg, H? daemones BHV?! exponunt S 14 diffe-
rentias S 15 excreandum (e s.l. m. 2) sie 5 16 sint om. H ne
cessitate 5, necessita Н supra quatenus add, Y quomodo ДЗ 17 de-
cerneremus R?, re del. R?, discerneremus V 18 cultusque B non add.
Volkmannus, obseru. misc. 1872 pag. 14 19 daemones — timent aut om. Р
di H daemones B, daemoneses H, dnemonas V 20 aliqui Р in-
stinctu] insignum V et fertur SY 21 sanare om. R

diuin. inst. lib. 1V 27. 381

homines Iuppiter neseit, in Aeseulapi uel Apollinis fanum.
iubeat utriuslibet sacerdos dei sui nomine ut nocens ille
spiritus excedat ex homine: nullo id pacto fieri potest, quae
igitur uis deorum est, si subieetos sibi daemonas nom habent?
at uero idem daemones adiurati per nomen dei ueri protinus
fugiunt. quae ratio est ut Christum timeant, Iouem non
limeant, nisi quod idem sunt daemones quos uulgus deos
esse opinatur? denique si constituantur in medio et is quem
constat incursum daemonis perpeti et Delphiei Apollinis
uates, eodem modo dei nomen horrebunt et tam celeriter
excedet de uate suo Apollo quam ex homine spiritus ille dae-
monicus et adiurato fugatoque deo suo uates in perpetuum
eonticeseet. ergo idem sunt daemones quos fatentur exeeran-
dos esse, idem dii, quibus supplicant, si nobis credendum
esse non putant, eredant Homero, qui summum illum louem
daemonibus adgregauit, sed et aliis poetis ac philosophis, qui
eosdem modo daemonas, modo deos nuneupant, quorum alterum
uerum, alterum falsum est. illi enim nequissimi spiritus ubi
adiurantur, ibi se daemomas confitentur, ubi coluntur, ibi se
deos mentiuntur, ut errores hominibus immittant et auocent a
ueri dei notione, per quam solam potest mors aeterna uitari.
idem sunt qui deiciendi hominis causa uarios sibi cultus

EPITOME 15—17] c. 46, 8 quos — negant.
AUCTORES 15 Homero] IL A 222.

BRHSPV] 1 aesculapi (esc- V) B'HP F, aesculapi? B3P?, nescu-
lapii (еѕс- S) RS — fanum] templum F 2 utriusquelibet BYHY ищ
nocens — homine in inf. mg. P? 4 eorum V siom. К subiectus V
daemones BP, daemon«as (i er.) Н, daemouas V 6 Iouem] iouem autem V
demones P? quod Н uulgo K 8 opinantur R denique om, R si»
(e er. in B, litt. incerta er. in V) BV, si H? quae Pi, corr. P> 9 in-
cessum P (еї Y 10 nomen dei V tamen RH 11 excedent V
daemoniaeus S 12 perpetuo V 13 contiticiscet sic R, contitescit (e ez i
m. 3) P, untescit V fatetur R 17 modo om. 5 — daemones V quo-
rum alterum uerum om. R quorum — falsum] quarum (sic) alterutrum
falsum V alteri P', corr. P^ 18 ibi ras. ex ubi В 19 daemones H,
daemonis (corr. m. 22) V — 90 ut errores] terrores S, errores ras. ex
erroribus B ad Pt, d del. P? 21 dei ueri PY 22 homines (sic) dei-
ciendi P

25*

13

15

19
20

-

1w

388 Firmiani Laetanti

per diuersa regionum condiderunt, mentitis tamen adsumptisque
nominibus ut fallerent. nam quia diuinitatem per se ipsos
adfeetare non poterant, adseiuerunt sibi nomina potentium re-
gum, sub quorum titulis honores sibi deorum uindicarent. — qui
error discuti potest et in lucem ueritas protrahi. nam si quis
studet altius inquirere, eongreget eos quibus peritia est ciere
ab inferis animas. euocent Iouem Neptunum Voleanum Mer-
eurium Apollinem patremque omnium Saturnum: respondebunt
ab inferis omnes et interrogati loquentur et de se ac deo fate-
buntur. post haee euocent Christum: non aderit, non adpa-
rebit, quia non amplius quam biduo aput inferos fuit. ^ quid
hae probatione certius proferri potest? едо uero mon dubito
quin ad ueritatem Trismegistus hae aliqua ratione peruenerit,
qui de deo patre omnia, de filio locutus est multa quae diui-
nis continentur arcanis,

28. Quae eum ita se habeant ut ostendimus, apparet nullam
aliam spem uitae homini esse propositam, nisi abiectis uani-
tatibus et errore miserabili deum cognoseat et deo seruiat,
nisi huie temporali renuntiet uitae ae se rudimentis iustitiae
ad eultum uerae religionis instituat. hae enim condicione
gignimur, nt generanti nos deo iusta et debita obsequia prae-

EPITOME 16—389, 1] c. 44,1; 47,1. 20—389, 2] c. 64,4 s.

DRHSPV] 1 per diuersa regionum RSP, per diuersa religionum M,
т

per diuersam regionem 77, peruersa regionum 7 considerent (eorr. m. 2)
sie V — absumptisque hominibus H 2 nam quia] namq: (б. e. -que) S
9 adfectari BY, corr. ВЗ nomina ex omuia ut wid. РЗ — 4 titulos E
5 potest] non potest B et om. РГ ueritas RP, ueritatis BEST; ef.
Epit. praef. 8 4 6 studeat Z7 ciere) mere S 7 uoleanum BY, wulea-
num В? cum cett, nisi quod ca in ras, Р 8 patrem V — respondebunt
bis V 9 ab om. V et de se — fatebuntur in mg. Н deo) de deo В,
deos V 10 euocet B, uocent HV —adparebit] apparebit illis H 11 quid
hac] qui bee S 12 inferri И 18 quin] quà V hamo 29, om В,
hoc H 14 de deo— de om. P ошма de] omnium ac В mmlta-
que MS 15 acaruis(reth add. m, 2) sic 8. 16 ut Per 17 homine,
hominis Н propositum S nisi] nisi (ex nesi 52) ut SP 19 iusti-
tine!!! (1 wel 2 litt. eras) В 90 ad cultum] et ex cum sd wid. ВУ hase
(eer) R 21 gignuntur Н generati В et om. Н

diuin. inst. lib, ТҮ 27—98. 889

beamus, hune solum nouerimus, hune sequamur. hoc uinculo 3
pietatis obstrieti deo et religati sumus: unde ipsa religio nomen
accepit, non ut Cicero interpretatus est a relegendo, qui libro
de natura deorum secundo ita dixit: non enim philosophi 4

5 solum, uerum etiam maiores nostri superstitionem a

1

-

religione separauerunt. nam qui totos dies preeabantur
et immolabant, ut sibi sui liberi superstites essent,
superstitiosi sunt appellati, qui autem omnia quae 5
ad enltum deorum pertinerent, retractarent et tam-
quam relegerent, ii sunt dieti religiosi ex relegendo,
tamquam ex eligendo elegantes, ex diligendo diligentes,
ex intellegendo intellegentes. his enim uerbis omni-
bus inest uislegendi eadem quae in religioso. ita fac-
ium est in superstitioso et religioso alterum uitii no-
men, alterum laudis. haec interpretatio quam inepta sit, 6
ex re ipsa licet noscere, nam si in isdem diis colendis et super-
stitio et religio uersatur, exigua uel potius nulla distantia est.

AUCTORES 4] II 28, 71 s.

EXPILATORES $ 3—13] cf. Augustin. de uera relig. c. 118, nol. I
788 B Maur.: religet ergo nos religio uni omnipotenti deo (of, tamou retract, I
13, 9; de ciuit, dei X 3; IV 30); Isidor. orig. VIII 2, 2; de differ, uerb. 486
(uinculo seruiendi, ef. Lact. $ 3; 12 uineulo — seruire).

BRHSPV] 1 noweris S — 2: et] 2 lit. eras. B, om. Р obligati B
Sest om, Н relegando Н quo V 4 de om. V 5 solum om. B
etinm] etam (erp. m.3) P nostris (exp. m. 3) Р 6 seperauerunt. V
dies ex deos B? 7 immolant H sibi sui BRSP cum codd, Cie,
sui sibi HV superstitas · · S? superstites essent om. H 8 super-
sitios? Вз appellati] appellati, quod nomen patuit postea latius Cie.
9 pertinent Н rotractarent om, P; diligenter retractarent Cie, — 10 ii R,
hi BSHV, hii P; om. codd. Cie, religiosis В relegendo HSF,
legendo В, religendo R, relegendo (erp. m. 3) P 11 tamquam ex
eligendo om. P — eligendo BS, religando R, elegendo HV eligantes
(is. L P) SP ex] et ex S, et V diligendo BHPY, elegendo R,
deligendo S tamquam — diligentes] alia uarie Сіс. codd, et edd. 12 ox
om. RS ех intellegendo intellegentes om. И intellegendo ex intelle-
gentes S — uerbis] in uerbis Cie. 13 legendi] relegendi H eademque
pS, -q V) SV 14 est] est ut H, esse V alterutrum Y 10 nam
wiinbisdem (s s. L m. 1, inh s. L m. 3) В іш om HP! s, L PV
dis SP', corr. P? 17 religioso V — uel] et P

1

1

390 Firmiani Lactanti

7 quid enim mihi adferet causae cur precari pro salute filiorum
semel religiosi et idem decies facere superstitiosi esse hominis
arbitretur? si enim semel facere optimum est, quanto magis
saepius? si hora prima, ergo et toto die, si una hostia placabilis,
placabiliores utique hostiae plures, quia multiplicata obsequia

8 demerentur potius quam offendunt. non enim nobis odiosi
uidentur ii famuli qui adsidui et frequentes ad obsequium
fuerint, sed magis cari. eur igitur sit in eulpa et nomen re-
prehensibile suseipiat qui aut filios suos magis diligit aut deos

9 magis honorat, laudetur autem qui minus? quod argumentum
eliam ex contrario ualet. si enim totos dies precari et immo-
lare criminis est, ergo et semel; si superstites filios subinde
optare uitiosum est, superstitiosus igitur et Ше qui etiam raro
id optauerit, aut cur шї nomen sit ex eo tractum quo

о nihil honestius, nihil iustius optari potest? nam quod ait reli-

giosos a relegendo appellatos qui retractent ea dili-

genter quae ad eultum deorum pertineant, eur ergo illi

qui hoc saepe in die faciant religiosorum nomen amittant, eum

multo utique diligentius ex adsiduitate ipsa relegant ea quibus

dii coluntur? quid ergo est? nimirum religio ueri cultus

est, superstitio falsi. et omnino quid colas interest, non quem-

admodum colas aut quid precere. sed quia deorum cultores

-

BRHSPV] 1 enim om. B Sarbitrentur Р 4ora BH ergoom. B
tota ВЕРУ ostia H (pariter 5) V 5 plurimae V qui H multis
placata H? obsequii V . 6 de/merentur R? offendant H TÜR,
hi BHSV, hij (exp. m. 3) Р famuli in ras. ez 2 uel з litt. ВЗ В sit]
si P in culpa et] culpae V omen P 9 accipiat Н — diligat B
„eos (der) B 10 mngis] satis P; satius Volkmannus, obseru, mise. 1872
pag. 14; an sepius? 11siom. V totus (sic) enim У praellleari (£ wel
2 litt. eras) H immolari V 12 est om. В superstitiosi H, super-
sticios? filios subinde s» (ul? er.) optare uitiosum in inf. mg. add. PA
13 est om. Р et om. B, est H, estet P 14 uitii (pr. i ez a m, 3, i final,
erasum. restiluit m. 3) B tractatum (erp. m. 3) Р quod V 15 nihil
iustius om. R religiosow M? 16 relegendo (o in ras. ez a? m. 2) B
17 pertinent H ergo om. P illi] et illi ВЕНУ, fort. ex 13 18 qui
om. V faciunt (un in ras. ez a et litt. incerta B) BH amittant. ИЗ,
admittant V — 19 itaque B 20 colantur B est ergo Н est Pa
mirum Н, mimirum V 21 est] est et H quod V 22 praccesera
(de er.) B, preceris H, praecare V

-
о

15

diuin. inst. lib. ТҮ 28—29. 391

religiosos se putant, eum sint superstitiosi, nee religionem
possunt a superstitione discernere nee significantiam nominum
exprimere, diximus nomen religionis a uineulo pietatis esse
deduetum, quod hominem sibi deus religauerit et pietate con-
strinxerit, quia seruire nos ei ut domino et obsequi ut patri
necesse est. eo melius ergo id nomen Lucretius interpretatus
est, qui ait religionum se nodos soluere. superstitiosi autem
uocantur non qui filios superstites optant — omnes enim opta-
mus —, sed aut ii qui superstitem memoriam defunetorum
eolunt aut qui parentibus suis superstites eolebant imagines
eorum domi tamquam deos penates, nam qui nouos sibi
ritus adsumebant, ut deorum uiee mortuos honorarent quos ex
hominibus in caelum receptos putabant, hos superstitiosos uo-
cabant, eos uero qui publicos et antiquos deos eolerent, reli-
giosos nominabant, unde Vergilius:

uana superstitio ueterumque ignara deorum,

sed eum ueteres quoque deos inueniamus eodem modo con-
secratos esse post obitum, superstitiosi ergo qui multos ac
falsos deos colunt, nos autem religiosi qui uni et uero deo
supplieamus.

29. Fortasse quaerat aliquis quomodo, cum deum nos unum
colere dicamus, duos tamen esse adseueremus, deum patrem
et deum filium. quae adseueratio plerosque in maximum in-

EPITOME о. 29] о, 44,9—5. 21—892, 11] e. 44, 4.
AUCTORES Т] 1932. 16] Aen, ҮШ 187,

BRHSPY(—21)) 1 superstitiosi nec] superstites in haeo V 2 ae
(ber) H,ad V significantia hominum V 3 auinculo ras. er anun-
ешо P, ab incola V 4 relegauerit V 5 quia B? seruire B? поз
senuire V? 6 est om. H Lucretius om. P, pro Lueretius Лос necesse
tal V Test om. BH dissoluere R; exsoluere Lucr. autem] tamen 2
8 filios] filios suos Р 9 ii R, hi BSHV, hii P 10 superstitibus P
11 post penates repetit colebant Z7 12 adsumebat V ut in deorum
шеш P vich(^er) Н 18 raptos В 14 et] ut V 15 uirgilius SV
16 ueterum? P? 18 superstitiosos S ac] et M 19meri V 21 for-
tasse quaerat — sine patre generari (p, 392, 7) om. V — queerat (i er., . add,
m.3) P dí R* 22 duos] deos B!, corr. ВЗ esso om. Р 23 in-
pegit (imp- P) BP

12

13

892 Firmiani Lactanti

2 pingit errorem. quibus eum probabilia uideantur esse quae
dicimus, in hoe uno labare nos arbitrantur, quod et alterum
et mortalem deum fateamur. de mortalitate iam diximus:

3 nune de unitate doceamus. cum dieimus deum patrem et
deum filium, non diuersum dicimus nec utrumque secernimus,
quia nee pater a filio potest nee filius a patre secerni, siquidem.
nee pater sine filio nuneupari nec filius potest sine patre gene-

4 rari. eum igitur et pater filium faciat et filius patrem, una
uirique mens, unus spiritus, una substantia est: sed ille quasi
exuberans fons est, hie tamquam defluens ex eo riuus, ille

5 tamquam sol, hie quasi radius ex sole porrectus. — qui quoniam
summo patri et fidelis et carus est, non separatur, sieut nec
riuus a fonte nec radius a sole, quia et aqua fontis in riuo
est et solis lumen in radio; aeque nec uox ab ore seiungi nee

6 uirtus aut manus a corpore diuelli potest. eum igitur a pro-
phetis idem manus dei et uirtus et sermo dicatur, utique nulla
diseretio est, quia et lingua, sermonis ministra, eb manus, in

т qua est uirtus, indiuiduae sunt eorporis portiones. ^ propiore
uti exemplo libet. eum quis habet filium quem unice diligat,
qui tamen sit in domo et in mann patris, licet ei nomen domini
potestatemque concedat, ciuili tamen iure et domus una et

AUCTORES 8—14] ef. Tertull. Apolog. 21 (I pag. 198 в): hune ex
deo — sed extenditur. 16 manus] ef. Cyprian. pag. 65, 12.

BRHSPY(ab 8)] 2 laborare B', labere eorr. BY, labore HS, labere Pt,
corr. P! nos om. Н et] hee P!, huuo в, L corr. P^ 8 et om. H
4 docemus B 5 non] nee П 6 pater a filio] pater esse sine filio P
a patre secerni — nec filius om. 2 8 a cum igitur denuo incipit cod, V
(cf. pag. 391, 21) et (anle pater) om. BV patrem] fiat V 9 utri B,
utrimque H, utrisque V мегра sed ille quasi exuberans — corporis por-
tiones (18) om. B', in inf. mg. add. В? 10 hie] et hic B (1 e, BY
11 sol — radius ex om, P quasi] tamquam Y ex RH, а B (i.e, BY SV,
om. P; cf. Tertull. cum radius ex sole porrigitur — porrectms S? 12 se-
parat И post separatur fort. ab eo excidit sicut P, om, cett. 18 quia]
qui et H 15 w (ante corpore) P? а (ante prophetis) om, V 16 manus
dei idem V dicitur Н 17 ministra] ministra est SV 18 uirtus est Y
diuiduae P ргоргіоге BHP 19 ut V 20 ei] et V 21 ciuili tamen]
ciuilitaten V iure] iudae Н domo V

diuin, inst, lib. IV 29, 393

unus dominus nominatur. sie hie mundus una dei domus est 8
etfilius ae pater, qui unanimes incolunt mundum, deus unus,
quia et unus est tamquam duo et duo tamquam unus, neque 9
id mirum, eum et filius sit in patre, quia paler diligit filium,
et pater in filio, quia uoluntati patris fideliter paret, nec um-
quam faciat aut fecerit nisi quod pater aut uoluit aut iussit.
denique unum deum esse tam patrem quam filium Esaias in 10
Шо exemplo quod superius posuimus ostendit, eum diceret:
adorabunt te et in te precabuntur: quoniam in te
deus est, et non est deus alius praeter te. sed et alio
loco similiter ait: sie dicit deus rex Israhel et qui eruit.
eum deus aeternus: ego primus el ego nouissimus et
praeter me non est deus. cum duas personas propo- 11
suisset, dei regis, id est Christi, et dei patris, qui eum post
passionem ab inferis excitauit, sieut ostendisse diximus Osee
prophetam qui ait: et de manu inferorum eruam eum,
tamen ad utramque personam referens intulit: et praeter me
non est deus, eum posset dieere 'praeter nos’: sed fas non
erat plurali numero separationem tantae necessitudinis fieri.
unus est enim, solus, liber, deus summus, carens origine, quia 12

EPITOME 9—6] c. 44, 4. 7—19] of. c. 44, 3 prophetas,
90—894. 5] c. 44, 4.

AUCTORES 1s] Minue, Fel 88, 1 (pag. 47, 11). — 9] Is. 45, 14;
superius: pag. 317, 10. 11) Is. 44,6. 16] Os. 18, 14; diximus: pag. 363,5.

BRHSPY] 1 hic om. Н mundus] domus F 2 vt B, aut Y
ac] aut V — unianimes BV unus] unus este 8 3 quiw P et om. H
est om. S 4 in patre] pater Н, in patrem V dicit Bl, corr. I,
diliger V 5 pater in filio] pater (patrem s. L corr. m. 2) diligit filium
(из в. 1. eorr. m. 2) 58 6 fecerit R aut (ате uoluit) om. Р
7 escias BR', alt. е in a corr. R? 8 possuimus R 9 et in te preca-
buntur от. V — depraeeabuntur B 10 deus alius SP, alius deus BRHV;
ef.pag.317, 11 llsimpliciter V ait om. RP düs'd? B? rex om. BR
istrahel B, ізгі HV, israel S 12 «eum (der) B et (ante ego) om. ЕР
et (ante praeter) om. Р 14 post dei s, 1. & R? 15 Osee] et P 16 pro-
pheta S manu] domo V 17 utraque V 18 est om. R nos] nos
non est deus R 19 plurali (li in ras. ex chin wel odin m. 2) B 20 post
enim distinctionem posui; solus liber delet Hewmannus, quod probabile
midetur Buenemanno — origivnem (о er.) В, origin! (^ er.) Н, ovigint Y

18

14

15

-

to

894 Firmiani Lactanti

ipse est origo rerum et in eo simul et filius et omnia con-
tinentur. quapropter eum mens et uoluntas alterius in altero
sit uel potius una in utroque, merito unus deus uterque appel-
latur, quia quidquid est in patre, ad filium transfluit et quid-
quid est in filio, a patre descendit. non potest igitur summus
Ше ac singularis deus nisi per filium coli. qui solum patrem
se colere pntat, sieut filium non eolit ita ne patrem quidem.
qui autem filium suseipit et nomen eius gerit, is uero cum
filio simul et patrem colit, quoniam legatus et nuntius et sacer-
dos summi patris est filius. hic templi maximi ianua est, hic
lueis uia, hic dux salutis, hie ostium uitae.

80, Sed quoniam multae haereses extiterunt et instinetibus
daemonum populus dei scissus est, determinanda est nobis ueri-
tas breuiter et in suo proprio domicilio conlocanda, ut si quis
aquam uitae cupiet haurire, non ad detritos lacus deferatur
qui non habent uenam, sed uberrimum dei nouerit fontem
quo inrigatus perenni luce potiatur. ante omnia scire nos
conuenit et ipsum et legatos eius praedixisse quod plurimae
sectas haberent exsistere quae concordiam saneti corporis rum-
perent, ac monuisse ut summa prudentia caueremus, ne quando
iu laqueos et fraudes illius aduersarii nostri cum quo nos luc-

EPITOME 5—10] c. 44, 5.
AUCTORES 14 ss. ut si — potiatur] Ter, 2, 18, ef. 10, 4, 13s.

BRHSPY] 2 cum] non R! uolunstas (p er) B alterius in altero
sit] alterius (ius in ras. ez um ? m. 3) in, tum filio sit erasum et post finem
uersus filius patre erasum, quod add. m. 2; sequitur altero (s.L er, 0 in
ras. m. 3) sit ( er) В 8 merito — uterque om. Р 5 est om. HP
6 Ше om. S coli qui — sicut filium om. Р 7 colere se R neo H

quidem] quidem colit V 9 et ante sacerdos] ac P 10 est] &
(s m.3) P post maximi erasit item B 12 quoniam] tamen quia R,
tamen quoniam Н multi BY, corr, B? haereses (tert. e ez i m, 2)R
instin&ibus (corr. m. 2) P 15 dei scissus] discissum Р; an dei dis-
cissus seribendum? 14 breuiter om. Н — collocanda» (m er.) S 15 cupit
aurire Н 16 habent (n er a m. 2) 5 ueniam (erp. m. $9 P. 17 in-
rigatur V nos pon(erp.m.3) Р 18 quo R 19 sectae] secte et hereses Н
haberent om. V concordia V worporis B2 20 ac monuisse om. Н pro-
uidentia BP 21 aduersari V quos (ser) P deus luotari S, di luctari Y

diuin. inst. lib. IV 29—30. 395

iari deus uoluit ineideremus; tum dedisse certa mandata, 3
quae in perpetuum eustodire debemus: quorum plerique imme-
mores deserto itinere eaelesti uias sibi deuias per anfractus et
praecipitia eondiderunt, per quas partem plebis incautam et
simplicem ad tenebras mortemque deducerent, quod quatenus
acciderit exponam. fuerunt quidam nostrorum uel minus sta- 4
bilita fide uel minus docti nel minus cauti, qui discidium face-
rent unitatis et ecclesiam dissiparent. sed ii quorum fides fuit 5
lubriea, eum deum nosse se et colere simularent, augendis
opibus et honori studentes adfectabant maximum sacerdotium.
et a potioribus uieti secedere eum suffragatoribus suis malue-
runt quam eos ferre praepositos quibus concupierant ipsi ante
praeponi. quidam uero non satis caelestibus litteris eruditi 6
eum ueritatis accusatoribus respondere non possent, obicientibus
uel inpossibile uel incongruens esse ut deus in uterum se mu-
lieris ineluderet nec eaelestem illam maiestatem ad tantam in-
firmitatem potuisse deduei, ut hominibus eontemtui derisui
eontumeliae ludibrio esset, postremo etiam erueiamenta perfer-
ret atque exsecrabili patibulo figeretur, quae omnia cum ne- 7
que ingenio neque doctrina defendere ae refutare possent — nee
enim uim rationemque penitus peruidebant —, deprauati sunt
ab itinere recto et caelestes litteras eorruperunt, ut nonam sibi
doctrinam sine ulla radice ac stabilitate conponerent. non- 8
nulli autem falsorum prophetarum uatieinio inlecti, de quibus

BRHSPV] 1 incideremus (aM. e есі т. 9) R tuno H 2 quae]
Фї. e quod)S deberemus (re add, m.2) B i|memores B 3 itenero V.
divinas Н — umfractus В! (corr. В), part. ras. ex enufractus P? 4 qui Н8\,

part, ras, corr. 8%, quam (corr. m. 3) Р plebem H 7 fidem (exp.
m.3) P nel minus cauti wel minus docti Н — docte (e ez i) B? uel
minus om. B 8 et om. ВИ ecclesias Р ii R, hi BSHV, hii (exp.
m.3) P Эзо om. V similarent И augendis] audis S 12 quam]
nam Bi, nec B? praepositos (ae ex o? m. 2) B concupierunt Н
14 eur V 15 mulieris se B se om. P mulieris (alt. i ex e m. 3) P
16 ineluserit R, ineluderet'ur P? od tantam infirmitatem om. R ad]
ac Н 17 posse Н — contemtui (i in ras, ex e? m. 2) B 18 contu-
melio S, om. Р etludibrio (e add. m. 2, t m. 3) Р esse V — 20 'de-
fewdere В? > reluctare Н 21 міш D? — rationemque, B? 22 ene-
lestis P

14

396 Firmiani Lactanti

et ueri prophetae et ipse praedixerat, exciderunt a doctrina dei
et traditionem ueram reliquerunt. sed illi omnes daemonicis
fraudibus inretiti, quas prospicere et cauere debuerant, diuinum
nomen et cultum per inprudentiam perdiderunt. cum enim
Phryges aut Nouatiani aut Valentiniani aut Marcionitae aut An-
thropiani seu quilibet alii nominantur, Christiani esse desie-
runt, qui Christi nomine amisso humana et externa nocabula
induerunt. sola igitur catholica ecelesia est quae uerum cul-
tum retinet. hie est fons ueritatis, hoc domicilium fidei, hoe
templum dei: quo si quis non intrauerit uel à quo si quis
exierit, a spe uitae ae salutis alienus est, neminem sibi opor-
tet pertinaci eoncertatione blandiri, agitur enim de uita et
salute: eui nisi caute ae diligenter consulatur, amissa et ex-
tincta erit. sed tamen quia singuli quique coetus haeretieo-
rum se potissimum Christianos et suam esse catholicam ec-
clesiam putant, sciendum est illam esse ueram in qua est
confessio et paenitentia, quae peccata et nulnera quibus suh-
iecta est inbecillitas carnis salubriter curat. ^ haee interim
paucis admonendi gratia rettuli, ne quis errorem fugere cupiens
maiore inplieetur errore, dum penetrale ueritatis ignorat: postea
plenius et uberius eontrà omnes mendaeiorum sectas proprio
separatoque opere pugnabimus.

BRHSPV] 1 et (ante ueri) om. H ipsi (alt. i in e corr. S2) SV, ipse (e ex
а m. 3) P; an Christus wel Christus ipse scribendum? — praedixerant V
2 daemonum B, daemones (es del. et corr. m. 1?) S 8 inpetiti sic Y
5 phryges R, früges D, friges HSP, fryges V — donatiani Рэ, попай V
ualentiniani B?, ualentiani HV martionitae S, marcianitae P anthro-
piani R, antropiani BSPY, antropiani aut arriani Н 6 aliqui H desi-
uerunt V 7 qui] hi qui Æ nomen V humano B', humanü B*, om. Y
externü uocabulü (duo Tin ras. ex о? т. 2) Н 8 catolica В 9 fons P?
10 quod BS edd. поп] ае V 11 abspe Æ salutis] salutis аеќегизе Y
nemin(ejm В oportet sibi Н 12 et] ac V 13 eautae H conso-
latur V admissa Н 14 erit] est R quia] quoniam Æ quoque Y
15 cristianos В chatolicam Æ — aeclesiam catholicis В 17 quibus]
qui V 20 maiorá Н, maiori 5 inplicetur] Illeupetur sic V errore H
penetralem S 21 uberius RH, uerius BSPV edd.; ad exempla locu-
lionis plenius et uberius a Buenemanno conlata adde Cyprian. epist.
LV 30 (pag. 648, 1), quem Lact. hie imitatur: haec interim, frater enrissime,

rs

1

LIBER V
DE IVSTITIA.

1. Non est aput me dubium quin hoe opus nostrum, quo
singularis ille rerum eonditor et huius inmensi reetor adseritur,
si quis attigerit ex istis inepte religiosis, ut sunt nimia super-
stitione inpatientes, inseetetur etiam maledictis et uix leeto
fortasse prineipio adfligat proieiat exseeretur seque inexpiabili
scelere contaminari atque adstringi putet, si haee aut legat pa-
tienter aut audiat. ab hoe tamen si fieri potest humanitatis
iure postulamus, ut non prius damnet quam uniuersa cogno-
uerit. nam si saerilegis et proditoribus et uenefieis potestas
defendendi sui datur nee praedamnari quemquam incognita
causa licet, non iniuste petere uidemur, ut si quis erit ille quí
inciderit in haec, si leget, perlegat, si audiet, sententiam dif-
ferat in extremum. sed noui hominum pertinaciam: num-
quam inpetrabimus. timent enim пе а nobis reuieti manus
dare aliquando clamante ipsa ueritate cogantur. ^ obstrepunt
igitur et intercedunt, ne audiant, et oculos suos opprimunt, ne

EPITOME 8—9. 12—399, 15] e. 47, 2-4.

AUCTORES $ 2—6] Tertull. Apolog. c. 1 (I pag. 113 s); unum
gestit — cessant et odisse; cf. Minuc. Fel. c. 27, 8.

EXPILATORES $1. 3s.) ef. Saluian. de gub. dei V § 20.

BRHSPV] 3 post dubium hoc constantine imp. RS, constantine im-
perator maxime V; cf. Prolegomena quiin Н 4 Ше bis V inmensi]
mentis H 5 attigerit (at in ras. ez ob? m. 3) B, attingerit H ex istis]
existit S inepte B*, ineptis Н ineptae religionis HS ut] et BY
corr. ВЗ — su«nt ex sus ut wid, (nt in ras, m. 3) B, sint Y“ 6 impa-
tientes R? inseotätur (^ m.3) B, insectatur H — ut(et B) B* 7 adfligat V
inexplebili B', corr. B3, inexpia«»bili (a in ras. m. 12) S, inexpiabilis P
9 ob P 11 81] etsi Н beneficeis (i er) B, ueneficiis P 19 defen-
dendi sui B? — deatur (e er) B incognita causa licet non om. P
13 iuste V fuerit B 14 leget P еі perlegat H — audiant H, andiet
(e era) Y 17 dare (aex em. 3) Р 18 intercidunt Н

10

—

diuin, iust. lib. V I. 399

lumen uideant quod offerimus: quo plane ipsi diffidentiam suae %/
perditae rationis ostendunt, eum meque cognoscere neque соп-

gredi audent, quia sciunt se facile superari. et ideirco dis- 6 bé
eeptatione sublata.

pellitur e medio sapientia, ui geritur res,

ut ait Ennius, et quia student damnare tamquam noeentes

quos utique sciunt innocentes, constare de ipsa innocentia
nolunt: quasi uero maior iniquitas sit probatam innocentiam /° ©
damnasse quam inauditam. вей ut dixi uerentur, ne si 6 /&7
audierint, damnare non possint, et ideo cultores dei summi

hoe est iustos homines torquent interficiunt exterminant, nec Së
causas odiorum reddere ipsi possunt qui tam uehementer ode- ё
runt: quia ipsi errant, iraseuntur iis qui ueram uiam secun- 7

tur, et eum corrigere se possint, errores suos insuper crudelibus

factis coaceruant, innocentium eruore maeulantur et dicatas

deo mentes euisceratis corporibus extorquent. cum talibus 8 /¢ ©
nune congredi et disputare contendimus, hos ad ueritatem ab

inepta persuasione traducere, qui sanguinem facilius hauserint

quam uerba iustorum. quid igitur? operamne perdemus? 9 '///
minime, nam si lucrari hos а morte, ad quam concitatissime

AUCTORES 5] Enn. ann. 272.

EXPILATORES 10—16] Lucifer Calar., Moriendum esse pro dei
filio e. 2 (pag. 286, 21—96): dicatos deo homines torques interficis ex-
terminas — mentes euisceratis corporibus extorquens.

BRHSPV] 1 offerimus] offendunt B!, in ras. corr. ВЗ quod BHSV
diffidentia BH зш H $8 audeant BH et om. Н 5 sapientiae P
ui] cui B res om. Н 7 cumstare V ipsorum Heumanmus 8 uero]
mostra B', uestro B? 9 ne si] nisi Æ 10 possint] audeant possint R,
possunt V 11 hoc est] aut H 12 ewusas H? 18 quia] quam В
errant V? iis R, bis BHSV, Ыз Р — uiam ueram P sequuntur HSP
14 se ipsi R, se (erp. m. 2) V; cum... corrigere te possis Lucifer pos-
sent (e ex i) А? 15 coguitagerunt B!, co«ss«acerbant B°, coacerbant Н
16 Wuisceratis B?, deuisceratis УИ 17 nune congredi et] non comere-
dunt H? hos] nee Н ueritatem R? 18 insepta (e er) В trans-
ducere H post traducere а. І, cupimus R? — sansuinem H, sanguine Р
auserint P 19 perdamus В!, corr. B?, perderemus V 20 si] nec Hew
mannus

st

RL

54

3$

lo?

10

11

13

400 Firmiani Lactant

tendunt, non potuerimus, si ab illo itinere deuio ad witam
Incemque reuocare, quoniam ipsi saluti suae repugnant, nostros
tamen confirmabimus, quorum non est stabilis ae solidis radiei-
bus fundata et fixa sententia. nutant enim plurimi ae maxime
qui litterarum aliquid attigerunt, nam et in hoe philosophi
et oratores et poetae perniciosi sunt, quod incautos animos
facile inretire possunt suauitate sermonis et carminum dulei mo-
dulatione currentium. ob eamque causam uolui sapientiam
cum religione coniungere, ne quid studiosis inanis illa doctrina
possit officere, ut iam scientia litterarum non modo nihil no-
ceat religioni atque iustitiae, sed etiam prosit quam plurimum,
si is qui eas didicerit, sit in uirtutibus instructior, in ueritate
sapientior. praeterea etiamsi nulli alii, nobis eerte proderit;
deleetabit se conscientia, gaudebitque mens in ueritatis se luce
uersari, quod est animae pabulum incredibili quadam iteundi-
tate perfusum. uerum non est desperandum, fortasse non
canimus surdis. nec enim tam in malo statu res est, ut
desint sanae mentes, quibus et ueritas placeat et monstratum.

AUCTORES 16] Verg. Buc. X 8.

BRHSPV] 1 uitam] uitam dirigere B 2 ducemque B? inuncare B',
in ras. corr. B?, reuocari Н post reuocare а, |, non ualemus A? sa-
lutis (s er.) Æ saluti suae repugnant] salutis uere pugnant V! 3 con-
fortabimus B, sed uox frequens Ша aetate (cf. locos Vulgatae ap. Roen-
schium, Itala u. Vulg. pag. 185) ab interpolatore inducta uidetur non
от. Р Afida H mutant — attigerunt om, P 5 adierunt B, attige-
runt, Н?, atti«gerunt (n er) S, adtingeruut Y in hoc et Heumannus
in om. V 7 uanitate V moderatione B', in ras, corr. ВУ 8 curren-
tium] curuantur Bt, in ras. corr. B*, currentium mella sunt haec uenena
(uenenum 5) tegentin (agentia S) RS; malim decurrentium cont. VI 21, 4;
IV 18,12 9 coniungere] fungere V — 10 efficere B' (corr. BY 5 scientia Н
non om. 8 11 religioni (i fin, er e m.2)R 19 мегра si is — sapientior
eicit Heumannus in om. edd. instructior) strietior P in] et in edd.
13 sapientior] stientior sic H etiamsi] quamsi B — prodeerit В 14 se

i
om. Р conscientià Z7 — gaudebit P neritates PP se om. V

15 esp 51? iocunditate H, iuconditate (o ex u m. 22) P, inconditate
(corr. m. 2) V 16 mesrum (a m.3) В nuncanimus НҮ — 17 post
statu 7 wel 2 litt. eras. M est] est aut plus inpuris (imp- 5) spiritibus
quam sancto lieet RS 18 et (ante ueritas) om. B

402 Firmiani Lactanti

20 ergo haee quasi humilia despicit, arcana tamquam contraria `

sibi fugit, quippe quae publico gaudeat et multitudinem cele-
21 britatemque desideret: во fit ut sapientia et ueritas idoneis

praeconibus indigeat. et si qui forte litteratorum se ad eam
22 contulerunt, defensioni eius non suffeeerunt. ex fis qui mihi

noti sunt Minucius Felix non ignobilis inter eausidieos loei

fuit. huius liber, eui Octauio titulus est, declarat quam ido-

neus ueritatis adsertor esse potuisset, si se totum ad id stu-
23 dium contulisset. Septimius quoque Tertullianus fuit omni
genere litterarum peritus, sed in eloquendo parum facilis et
minus eomptus et multum obseurus fuit. ergo ne hie quidem
satis celebritatis inuenit. unus igitur praecipuus et clarus
extitit Cyprianus, quoniam et magnam sibi gloriam ex artis
oratoriae professione quaesierat et admodum multa eonseripsit
25 in suo genere miranda. erat enim ingenio facili copioso suani
et, quae sermonis maxima est uirtus, aperto, ut discernere non
queas, utrumne ornatior in eloquendo an felicior in explicando
an potentior in persnadendo fuerit. hie tamen placere ultra
uerba sacramentum ignorantibus non potest, quoniam mystica
sunt quae locutus est et ad id praeparata, ut a solis fidelibus
audiantur: denique a doctis huius saeeuli, quibus forte seripta

2

=

to
ES

BRHSPV] 1 haec quasi] doctrina si Н quasi om. R 2 fugit
quippe quae] fugitque Р caelebritatem Р $ dit B? 4 forte om. R
littervtorum # ad eam se 5 5 eius om, J^ — sufficerint. (pr. 1er e
m. 2) Н, sufferunt P iis R, his cett. 6 noti sunt] notist a ada.
m.2) S ignorabilis Р!, ra del. m. recentiss. 7 oo taun Bi, octanos В›
8 se] ште 2 id om. ВЕН 9 septimüns H?, septim (i. e, -mus) S,
Et septimus V — tertulianus RH omni (i er e m. 2) H 10 peritus]
repletus ш wid. Bl, in ras. corr. ВЗ sed| et H param om. Н 11 minus]
nimium H et multum et H obscurum P, corr. Pt, obseurus PA
fuit delet Heumannus ergo ne hie quidem] Ne quidem per tot, sed apud
doctos non Н nehite B® 12 celebritatis (-is ex -es m JR muus PF
15 et magnam] maximam Н 14 quaesiebat V «tom. B, & 1. qui
add. B* multa] mata eic Y 15 enim] cum Н copiosus Я, eupioso И"
suaui et quae sermonis] sunuitate sermonis quae Н of, Addenda ПО sar-
moni R, sermones P поп queas] nequeas P 17 facilior SV?" (Геје ног,
e et ci er) edd. sed propter antecedens ingenio facili reiciendum est
18 an] aut S suadendo B tam (^. 2) Н 19 sacramenti И

by

go

њ

E

е

a

404 Firmiani Lactanti з

antistitem se philosophiae profitebatur, uerum ita uitiosus, ut
continentiae magister non minus auaritia quam libidinibus
arderet, in uictu tam sumptuosus, ut in schola uirtutis ad-
sertor, parsimoniae paupertatisque laudator, in palatio peius
бепагеб quam domi. tamen uitia sua capillis et pallio et,
quod maximum est uelamentum, diuitiis praetegebat: quas ut
augeret, ad amicitias iudieum miro ambitu penetrabat eosque
sibi repente auetoritate falsi nominis obligabat, non modo
ut eorum sententias uenderet, uerum etiam ut eonfines suos,
quos sedibus agrisque pellebat, a suo repetendo hae potentia
retardaret. hie uero qui suas disputationes moribus destrue-
bat uel mores suos disputationibus arguebat ipse aduersum se
grauis censor et accusator acerrimus, eodem ipso tempore quo
iustus populus nefarie lacerabatur tres libros «uomuit contra
religionem nomenque Christianum, professus ante omnia
philosophi officium esse erroribus hominum subuenire
atque illos ad ueram uiam reuoeare id est ad eultus
deorum, quorum numine ac maiestate mundus guber-
netur, nec pati, homines inperitos quorundam fraudi-
bus inlici, ne simplicitas eorum praedae ac pabulo sit
hominibus astutis: itaque se suscepisse hoc munus
philosophia dignum, ut praeferret non uidentibus lu-
men sapientiae, non modo ut susceptis deorum enlti-
bus resanescant, sed etiam ut pertinaci obstinatione
deposita corporis eruciamenta deuitent neu saeuas
membrorum lacerationes frustra perpeti uelint, ut
autem appareret euius rei gratia opus illut elaborasset, effusus est

BRHSPV] 1 antestitem АИ proficebatur V 3 jardcret (a ex alia
lit, fort. u) Р ineuictu (i er) S — sumptuosus] et sumptuosus Æ
seola HSPV 4 parsimoniae — laudator om. P laudatur F 6 quasi Е
7 ageret Уа amicitiñ А iudiceum (i er) R miro] isto B 9 sen-
tentid П ut] in R 108 om. R hae] ac RH 11 retardet P
disputationes (-es ex -is m. 2) R 12 aduersum se om. Р aduersus edd.
13 graues P 15 christianorum BR 16 terroribus M hominibus 7

17 cultum B 18 nomine В! (corr. BY) HV maiestatem P post
maiestatem hoc ut Ше dicebat H 20 patibulo Y 21 hoe së süsce-
pisse B 24 obtinatione H 25 crujciamenta (cia add, m. 27) В ne BY,

nec H 26 nellent BSP

4

408 Firmiani Lactanti

8 memorari cur igitur, o delirum caput, nemo Apollonium
pro deo colit? nisi forte tu solus, illo scilicet deo dignus, cum
Э quo te in sempiternum uerus deus puniet. si magus Christus,
quia mirabilia fecit, peritior utique Apollonius, qui ut deseri-
bis eum Domitianus eum punire uellet, repente in iu-
dicio non conparuit, quam ille qui et conprehensus est et

10 cruci adfixus. at enim ex hoc ipso fortasse insolentiam Christi

uoluit arguere, quod deum se constituerit, ut Ше uereeundior
fuisse uideatar, qui cum maiora faceret, ut hie putat, tamen id

11 sibi non adrogauerit. omitto nunc ipsa opera conparare, quia

in secundo et in superiore libro de fraude ae praestigiis artis

12 mügicae dixi. nego esse quemquam qui non optet in primis

id sibi post mortem contingere quod etiam reges maximi con-

18 cupiscunt. - cur enim sibi homines sepulchra magnifica, eur

statuas, eur imagines eonparant? eur aliquibus elaris fuctis ant
etiam pro eiuibus morte suscepta student opiniones hominum
promereri? eur denique ipse ingenii tui monumentum hoe de-
testabile stultitia tamquam caeno aedificatum constituere uoluisti,

14 nisi quod inmortalitatem de memoria nominis speras? stul-

ium igitur est id putare Apollonium noluisse quod optaret
utique, si posset, quia nemo est qui inmortalitatem recuset,
maxime cum eum dieas et adoratum esse a quibusdam

11 in secundo] c. 16, in superiore libro] e. 13, 16; 27.

B(G)RHSPV] 1 dilirum P, delibrum V 2 forte om. H illo post
seilicet s. 1. B? З sempiternum] perpetuo В "uerus B? — puniat Б.
punipet V 4 discribis P; tu scribis Heumannus 5 iudicium B
6 cópar+uit (a er.) S, conparuit V est om, ААР 7 erueifixus В at]
ait S ipso om. P solentiam V 8 uoluerit R deum) dis sie 5
constitueret H пе е uereeundior] uere conditor S 9 id om M, LP
10 adsiguauerit H — quia] quia et H 11 alt. in om. S ac de praesti-
giis P cf. cum omnibus tuis praestigiis ac fraudibus Lucifer pag. 291, 17
12 oportet V 18 reges (alt. e er i m. 2 wel 3) Р 14 magnificant H
15 e»|parant B, conip)[as]ra[ntes] G aliquis B 16 pro ex prae BW
in opiniones desinit codicis G pag. 95 (68), sequitur pag. 96 (67)
tota lecta 17 monumento H, monimentum P detestabil? (s. Laer) БВ,
detestabili H 18 stultitiae B tumquam] quosd (a er) B anedifieatur Б,
aedificatam R 21 utique si] uel quasi B!, in ras. corr. B", a
<i) G possit P 22 et maxime H ейп cim (corr. m. 3) В dicat
(t ex з) B* post esse eras, eum P

11%

los

9ч

21

22

23

24

410 Firmiani Laetanti

putauerunt, si non illa ipsa faeturum prophetae omnes uno
spiritu praedixissent. itaque deum eredimus non magis ex factis
operibusque mirandis quam ex illa ipsa cruce, quam uos sieut
canes lambitis, quoniam simul et illa praedieta est. non igi-
tur suo testimonio — cui enim de se dieenti potest eredi? —,
sed prophetarum testimonio, qui omnia quae fecit аб passus
est multo ante cecinerunt, fidem diuinitatis accepit, quod ne-
que Apollonio neque Apuleio neque euiquam magorum potuit
aut potest aliquandd contingere. cum igitur talia ignorantiae
suae deliramenta fudisset, eum ueritatem penitus exeindere
conisus esset, ausus est libros suos nefarios ac dei hostes s:,2-
Andeis adnotare. о caecum pectus, o mentem Cimmeriis ut
aiunt tenebris atriorem! discipulus hie fortasse Anaxagorae
fuerit, cui niues atramentum fuerunt. atquin eadem caecitas
est et uero falsitatis et mendacio ueritatis nomen imponere,
uidelicet homo subdolus uoluit lupum suh ouis pelle celare, ut
fallaci titulo posset inretire lectorem. — uerum esto, inscitia hoe,
non malitia feceris: quam tandem nobis adtulisti ueritatem,
nisi quod adsertor deorum eos ipsos ad ultimum procidisti ?

5 prosecutus enim summi dei laudes, quem regem, quem

maximum, quem opificem rerum, quem fontem bono-

BRHSPV] 1 facturum] facturum 7pm H —— profetae (etae m. 2 in
ras. ex 3 uel 4 litt., quarum prima 1) B omnes om. $ 2 praedixissent V,
praedicassent BRSP, praedicarent Z7; cf. praedieta 4 non magis] tam 7
ex factis] exactis S 8 quam] que И llo В ipsa om. Н 4 lambitis @
(fort. conferendum. III Reg. 21, 19?), latratis Volkmannus, epist. gratul.
pag. 6 praedicta RHS, praedata B!, praedicata B3, praedicata Рае (alt. а
expunct) V 5 de add. B? — 6 sed om. П 7 multi Н finem Æ
Sapulleio Р maiorum Н 9 alia Р 10 snae] seu Р — excidere RHPY
11 nisus B, conixius V ausus) aut sus P — PIAAAIIBEIC Р, «MAATOEIC B,
SIAAMICIC. R, WAAAUNHOCIP (sic) add. H’, «V1NAMBGEIC S, WANN-
BEIC V 19 cimmeriis linea del, В 13 atriorem ex scriptura m. primae,
de qua haec agnoseuntur satu... m, corr. m. 3 B, atripre (sed del. im. 1)
atriorem R, tetriorem Н, atriosem S, wtriorem Р disclpul'ee ($e, lus)
ex discipulis S? 14 niuis Р — atramentum (pr. t er e m. 2) H 15 pr
et] en H 16 celare (a er) В ut (ee a£ m. 32 B 17 possit HP
lectorum B!, corr. B! — inscia P? (corr. P?) V — hoe] uerum hoe И
non malitia hoc R 18 tandem] de B, s. I. corr. B> 26 summi om, HY,
recte? 21 opificum V bonorum quem] bonorumq; A

412 Firmiani Lactanti

aliut est accusantibus respondere, quod in defensione aut nega-
lione sola positum est, aliut instituere, quod nos facimus, їп
quo necesse est doctrinae totius substantiam contineri, non de-
fugi hune laborem, ut inplerem materiam, quam Cyprianus
non est exsecutus їп ea oratione, qua Demetrianum sieut
ipse ait oblatrantem atque obstrepentem ueritati redarguere
conatur. qua materia non est usus ut debuit: nom enim
seripturae testimoniis, quam ille utique uanam fictam eommen-
liciam putabat, sed argumentis et ratione fuerat refellendus.
nam cum ageret contra hominem ueritafis ignarum, dilatis
paulisper diuinis lectionibus formare hune a principio tamquam
rudeni debuit eique paulatim lucis principia monstrare, пе toto
lumine obiecto caligaret. nam sicut infans solidi ac fortis
cibi capere uim non potest ob stomachi teneritudinem, sed
liquore laetis ae mollitudine alitur, donee firmatis uiribus uesei
fortioribus possit, ita et huie oportebat, quia nondum poterat
capere diuina, prius humana testimonia offerri id est philoso-
phorum et historicorum, ut suis potissimum refutaretur aucto-
ribus. quod quia ille non fecit raptus eximia eruditione dini-
narum litterarum, nt iis solis contentus esset quibus fides
constat, accessi deo inspirante, ut ego facerem et simul ut uiam
ceteris ad imitandum pararem. ac si hortatu nostro docti

AUCTORES 6] ad Demetr. c. 1,

BHHSPV] 1 quod] quod aut BH, quod est R in om. Н nega-
lione] in negatione H 2 est om. R fecimus SP 3 quo (qn ras.
єх s? m.3) В 'eontinerh. B>? defugi« (i er) B, defugio H 4 in-
plere B, inpleam H 5 in ex] ne P post qua (7 ut wid. er) s. l ad E?
demetrium V 7 quí materii (duo ^ ut wid, er) В. 8 uanam] unam Р
commenticiamque B, commentaticiam Н, commentitiam Y — 10 eum]
eum et S 11 lectitionibus Н а от. P 12 deberet H demonstrare B,
monstarent sic H 18 caligesaret (in er) B 14 stomaci B 15 liquo-

rem BS" alit (i. e. tur) ex alit (i. е. -ter) 52 devet В\, donec et B1
eenesci (ut er.) В wesci firmatis uiribus P 16 et om, H > quia] quo-
niam H, qui P nondum] adhue nondum B 17 offerres B, adferri И,
offerre P idest (st ex m m. 2) S 18 et historicorum om. Y istoieo-
rum BR“ (in utroque cod. pr. i er.), stoicorum HH, istoricorum P utf
et V nuctoritatibus Heumannus 20 iis edd., his C (nisi quod Wis RJ
91et]ut H, ac H utjet X 22 parare Р hortatu] hoc statu S, ortatu Y

"T

4

414 Firmiani Lactanti

utique colebatur, et ideo non erant neque dissensiones neque
inimicitiae neque bella,

nondum uesanos rabies nudaueral enses,
ut Germanieus Caesar in Arateo loquitur earmine,
nee eonsanguineis fuerat diseordia nota,

immo ne alienigenis quidem, sed neque ulli omnino gladii qui
nudarentur fuerunt. quis enim praesente ac uigente iustitia
aut de tutela sui, eum nemo insidiaretur, aut de pernicie alte-
rius cogitaret, eum nemo quicquam conenpisceret?

malebant tenui contenti uiuere eultn,
ut Cicero in suo narrat: quod est proprium nostrae religionis,

ne signare quidem aut partiri limite eampum
fas erat: in medium quaerebant,

quippe cum deus communem omnibus terram dedissel, ul com-
munem degerent uitam, non ut rabida et furens auaritia sibi
omnia uindicaret, nec ulli deesset quod omnibus nasceretur.
quod poetae dietum sie accipi oportet, non ut existimemus nihil

AUCTORES 3) Germanie. Arat. 11%, 5] ibid, 118. 10] Cie
Arat. frgm. 21. 125] Verg. Georg, I 1265.

B(G)RHSPV] 1 volebastur (n er.) В et om. В erawt B? 3 usc-
sanos PV ensus R 4 cáesans (ar m. 2) S — arateo V, arato BH,
arat[o] G, arate R, aratisteo 5, arati P — carmine B? 5 non sanguine BY
med consanguineis 5? fuerit V nata Н 6 me B’, nec Н omnino
ulli P 7 nudarentur V? praesente) in presente V ас] апе P В Pr
tutela F? — insidianter H 9 cum — conenpisceret in inf. mg. add, P2
conenpescerot R 10 mallebant (1l in ras. er x? m. 3) В 11 ut
cicero RSP, ut maro B, [ntm]aro ut G, ut uergilius JJ, ut cicero, sed
in гиз. er maro ut uideri potest, V 12 partire S limites (m ет) Н
13 medio P 14 communem bis, sed prius minus certum, G, commune E
15 nom 5? [rauida] G, rabida (b ex p m. 2) V furente BG wunri-
satia (ti er) V 16 uindicarent В ulli] ubi 29, corr. BY, [ubi] G
deesset] datum est B, esset G 17 si G in nibil omnino desinit
codicis G pag. 98 (53), sequitur pag. 98 (53), cuius in werss. 1—3 perpauca
legi poterant

10

16

ШЕ

11

416 Firmiani Lactanti

qui patrem regno expulit, bello perseeutus est, exulem toto
orbe iaetauit?

ille malum uirus serpentibus addidit atris
praedarique lupos iussit,

id est odium et inuidiam et dolum hominibus insenit, ut tam
essent quam serpentes uenenati, tam rapaces quam lupi. — quod
quidem пеге faciunt ii qui iustos ac fideles deo persecuntur
dantque iudicibus saeuiendi aduersus innoxios potestatem. for-
tasse aliquid eiusmodi Iuppiter fecerit ad expugnandam tollen-
damque iustitiam et ideireo efferasse serpentes ae lupos acuisse
tradatur.

tum belli rabies et amor successit habendi,

neque inmerito. sublata enim dei religione boni quoque ae
mali seientiam perdiderunt. sie hominibus intercidit commu-
nitas uitae et diremptum est foedus societatis humanae. tum
inter se manus conserere coeperunt et insidiari et gloriam sibi
ex humano sanguine conparare.

6. Quorum omnium malorum fons cupiditas erat, quae scili-
cet ex contemptu uerae maiestatis erupit. mon tantum enim
non participabant alios quibus aliquid afluebat, sed aliena quo-

EPITOME 13—17] с. 54, 6 (cf. с. 20,8). & 6] ef. e. 20,8.
AUCTORES 3s.) Verg. Georg. 11208. 12] Verg. Aen, VIII 327.

BRHSFV] 1 belloque B et H — exulet Н — 2 iactatus H, ineta-
bit V'; ап agitauit ? SV (7з. L er) V addidit B? 4 praeda-
risque (ter) H 5 insenit RS! PV, ins«euit (a er.) B, inseruit HS? (т s. L)
6 essent om. H 7 uera R ii R, hi BHSV, hii P di H per
sequuntur HSP, persequentur (corr. m. 2) V — 9 Iuppiter — iustitiam] ad
expugnandam delendamque iustitiam iuppiter fecerit R ineppiter (b? er) B
fecerat B 10 etferasse B, et feras et R — acuisse] seuisse Н 11 trae
ditur RH 12 cum Н; et Vergil. rabies] ratio Н eb ВУ 18 roli-
gione dei B 14 intercedit S 15 diremtum BR, diréptus S, direptum ИРИ
est BS, e coniectura ut uid., fort. recta, om, cett.; an est post humanae
ponendum? — foedus — tum om. P 16 conserere] inferre H 17 ex] de Y
humana V compare P 18 malo R 19 contemptum BY corr. BY
20 non om. H alios] hi 77; aliis edd. affıluebat V?, min reete; of.
Dombartium, annal. phil. 1877 pag. 341

418 Firmiani Lactanti

7 potestatis expresserat. quis enim non metueret eum quem
arma cingebant, quem ferri et gladiorum fulgor insuetus eir-

197 eumdabat? aut eui parceret alieno qui ne patri qnidem suo
43 pepereerat? quem uero metaeret qui Titanum robustam et

y excellentem uiribus gentem bello uicerat, occisione deleuerat?
ls 8 quid mirum si omnis multitudo insolito metu pressa їп unius

x adulationem concesserat? hune uenerabantur, huic honorem

gr 9 maximum deferebant, et quoniam mores ae uitia regis imi-
tari genus obsequii iudicatur, abiecerunt omnes pietatem, ne
T^ үо exprobrare regi scelus uiderentur, si pie uiuerent. sic adsidua
imitatione corrupti diuinum fas reliquerunt et paulatim; male
у uiuendi consuetudo mos factus est, nee iam quicquam ex
antecedentis saeculi pio atque optimo statu mansit, sed explosa

iustitia et ueritatem secum trahens reliquit hominibus errorem
ct 11 ignorantiam caecitatem. ^ inprudenter igitur poetae, qui eam
confugisse cecinerunt ad Iouis regnum. si enim saeculo quod

uocant aureum iustitia in terra fuit, a Ioue utique pulsa est,

ito 12 qui aureum saeculum eommutauit. saeculi autem. commutatio
et expulsio iustitiae nihil aliut ut dixi quam desertio diuinae

religionis putanda est, quae sola efficit ut homo hominem

earum habeat éumque sibi fraternitatis uineulo sciat esse con-

18 ut dixi] €. 5,25. 9 ss.

EPITOME 13—16] с. 54,6. — 16—419, 1] ef. с. 20, 9 (commutatio
saeculi). 3. 18—419, 1] е. 54,5 s.

AUCTORES 15 poetae] cf. c. 5, 9.

EXPILATORES 4s] cf. Isidor. Orig. IX 2, 184,

BRHSPV] 2 eingebat R et] et quem В insuetus (e ex cm 2) P
3 suo quidem В 4 qui B? titanum BR et om. P 5 uirtutibus BP
oecidione BP 6 unius) humus S 7 adulatione HS conoesserat
(con (m ras. ex 2 lit, m. 9) В uerlbantur sie V 8 imitaturi Н 9 ob-
sequi V iudicsbatur RH abierunt Н 10 exprobrare B? regis B
11 relisquerunt (n er.) fas В relinquerunt H 12 wiuendo P‘, corr. РА
13 stutu 5 explosa] expulsa (sed uls in ras. ex los ut uideri potest,
m.2) 8 codd. recent. Buenenttmnus cont. 17 pulsa, 19 expulsio 14 et] ac B
ueritate BH hominid) B? 15 poesste ex poclüte? V жаш (a im
таз. ex u) B 18 confugisse] ad caelum confugisse Н saeenlum B
17 uocat B justitiae Н malim expulsa 19 pulsio P iustitiae] louis iusti-
tine B ut add, B? desere«tio(uier) V 21 eumque] quemque В!, corr, 52

dinin. inst. lib. V 6—7. 419

strietum, siquidem. pater idem omnibus deus est, ut dei

puiriequa cbinmanis benéficik eum iis quí non habent partiatur,

nulli noceat, nullum premat, non forem claudat hospiti, non

aurem precanti, sed sit largus benefieus liberalis: quas

regias esse laudes Tullius existimauit. haec est profecto 13 9c

iustitia et hoe aureum saeeulum, quod Ioue primum regnante

corruptum, mox et ipso et omni eius progenie conseerata deo-

rumque multorum suscepto cultu fuerat omne sublatum. lor
1. Sed deus ut parens indulgentissimus adpropinquante ultimo 1

tempore nuntium misit, qui uetus illut saeculum fugatamque

iustitiam reduceret, ne humanum genus maximis eb perpetuis

agitaretur erroribus. rediit ergo species illius aurei temporis 2 *%

et reddita quidem terrae, sed paucis adsignata iustitia est, quae

nihil aliut est quam dei unici pia et religiosa cultura. sed 8 '*%

moueat aliquem fortasse, eur si haee sit iustitia, non omni

humano generi sit data nec in eam multitudo uniuersa consen=

serit. magnae hoc disputationis est, eur a deo, eum iustitiam 4

terrae daret, sit retenta diuersitas: quod et alio loco declarani ry

et ubicumque opportune inciderit explieabitur. nune designare 4 4

id breuissime satis est, uirtutem aut cerni non posse, nisi

habeat uitia eontraria, aut non esse perfectam, nisi exerceatur

aduersis. hanc enim deus bonorum ae malorum uoluit esse 5

distantiam, ut qualitatem boni ex malo sciamus, item mali ex

lee

18 alio loco] II 17, 1; Ш 29, 13—16.
EPITOME 9—14] c. 55, 1.
AUCTORES 1] Lucr. If 992. 4] p. Deiot. 9, 26.

BRHSPV] 1 pater idem pater Н ut] et 29 communia Н, oñ-
munis V iis R, his cett. partiantur BHS 8 noceant Н — praemiat
(exp. m. 2?) P fores BSP, fore Н claudit V! — 4 aurem] auarus B,
aurem (e ex u m2) P sit] si P liberalibilis P 5 lude R est
от. Н 8 multorum — fuerat in inf. mg. B® cultu susceptu sie Y
ablatum Н 10 post nuntium s, L suum B? uerus S 11 redduceret Н
12 rediit ex reduc V tempore V 13 terrae] terra est H 14 piv В?
religiosa et pia H 15 omnino S 16 datam ex datum P еа HS
17 iustitia Æ 18 retenta] repperta АГ declarauit R 19 oportune RSPV
20 nisi — non esse in inf. mg. V — 21 € S', WS? 22 aduersus B
hace B 23 distantiam] naturam ПА «ut(n er) В boni — mali ex
in inf. mg, B* — sciant Н idem B (i. e BY

27>

2

420 Firmiani Lactantı

bono: nee alterins ratio intellegi sublato aliero potest. deus
ergo non exclusit malum, ut ratio uirtutis constare posset.
quomodo enim patientia nim suam nomenque retineret, si nihil
esset quod pati cogeremur? quomodo laudem mereretur deuota
deo suo fides, nisi esset aliquis qui a deo uellet auertere?
nam ideo potentiores esse iniustos permisit, ut cogere ad ma-
lum possent, ideo plures, ut uirtus esset pretiosa, quod rara
est. quod quidem ipsum Quintilianus egregie ae breuiter
ostendit in Capite obuoluto. nam quae inquit uirtus
esset innocentia, nisi laudem raritas dedisset? uerum
quia natura sie conparatum est, ut odium eupiditas
ira in id quod ineubuerunt agant caecos, supra
hominem uidetur eulpa uaeare. alioquin si natura
pares omnibus adfectus dedisset, pietas nihil erat.
hoe quam uerum sit, docet necessitas ipsa rationis. si enim
uirtus est malis ae uitiis fortiter repugnare, apparet sine malo
ae uitio nullam esse uirtutem. quam deus ut absolutam perfec-
tamque redderet, retinuit id quod erat ei eontrarium, eum quo
depugnare posset: agitata enim malis quatientibus stabilita-
tem capit et quanto frequenter inpellitur, tanto firmiter robo-
ratur. haee nimirum causa efficit ut quamuis sit hominibus

AUCTORES 9] cf. Quintiliani declamat. ree, Ritter pag. III adn.
EXPILATORES 19—21] Lucifer pag. 287, 96—98.

BRHSPV] 2 ergo] ergo iustitiam reducturus RS exclusit (s in ras.
er d) P — possit Bl, corr. В 3 retineret. B? sie (cer) В 4 esset
от. S quod del. et omnino s.l corr. S? patie 5 5 пі И aliquid P
6 ideo BP, et ideo RSHV, ex 7? potiores V iniustos permisit] uoluit
iniustos R cogi P ап et ideo? cf. ad 6 et pag. 421,25 B ipsum Bt
quintillianus P 9 obuoluto B? nam que inquid ғ. 1. B? namque SIP
inquit] id quid H 10 innocentiae (sed œ ew a B) BH 12 id om. R
an (in) quod? id delet Hartelius; ef. Epit. 29, 1 incubuerunt (er SP) O,
inoubuerint edd., fort. recte caecos] eos S 13 а culpa B natura om. Н
14 pares] similisesi B*, similssem corr. m. 1 adfectü (^ postea add.
m. 1) В, adfectibus RV 16 ac uitiis] ait his B!, corr. ВУ 17 ac uitio]
auitio Н nullam] nibil B — ut s. 7. m. 1 wel В 18 ei contrarium]
etiam contra aut ut wid. B, corr. B? quod repugnare B® (pr. rer) 8%
quo eorr. S? 21 nimirum] enim miram P hominibus) in hominibus И

diuin. inst, lib. V 7—8. 421

iustitia, tamen aureum saeculum non esse dieatur, quia

non sustulit, ut retineret diuersitatem, quae sacramen-

`8. Qui ergo putant iustum esse neminem, ante oculos habent

æ justitiam, sed eam nolunt cernere. quid est enim cur illam

uel in carminibus uel in omni sermone deseribant eonquerentes

absentiam, eum sit faeillimum bonos esse, si uelint?
inan

speetu uestro est: suscipite si potestis eamque in domicilio
uestri peetoris conlocate, nec difficile aut alienum a temporibus
existimetis. estote aequi ас boni, et sequetur uos sua sponte
iustitia quam quaeritis. deponite omnem malam cogitationem
de eordibus uestris, et statim uobis tempus illut aureum reuer-
tetur: quod aliter eonsequi non potestis, quam si deum uerum
colere coeperitis. uos autem manente cultu deorum iustitiam
desideratis in terra, quod fieri nullo paeto potest. sed ne tum
quidem potuit, eum putatis, quia nondum natis diis istis quos
inpie colitis necesse est unius dei eultum fuisse per terram,
eius seilicet qui execratur malitiam exigitque bonitatem, euius
templum est non lapides aut lutum, sed homo ipse, qui figuram

dei gestat: quod templum non auri et gemmarum donis eor- `

ruptibilibus, sed aeternis uirtutum muneribus ornatur, — discite
igitur, si quid uobis reliquae mentis est, homines ideo malos et
iniustos esse, quia dii eoluntur, et ideo mala omnia rebus hu-
manis cottidie ingraueseere, quia deus mundi huius effector et

BRHSPV] 1 quam Bt, quas B*, quia В wir post quia excidit deus,
ef. 8 5 et ad pag. 109, 16 (creditum) 2 mom B? quam B' (corr. В) H
sacramenta B', corr. B? B continent B' (corr. BP) V 5 est om. H
Ша B 7 esse] se P чї P? 11 pectoris ex corporis Р difficilem Н
12 aequi ae boni] eeboni Æ поз — quaeritis] sibi quem quaeritis
(al i есе) R l4etom, R statim] confestim B, recte? 15 non om. R
16 manete P culto Н deorum] dei iam Н 17 nee B tune AH
18 cum putatis] computastis P qui B diis istis] deseritis B 19 unius]
in eius BY, corr. B? pef B? 20 eius B? exigit P 21 lapis H
lutum] aurum B', corr. B? 22 templum] templum dei-B corrup-
tilibus RV, corrubtilibus P 23 uirtutis B disco S? 24 reliquum
Heumannus, sed cf. Buenemannum malos — et ideo om. R 26 huius mundi S

1

24

. 422 Firmiani Lactantl

Е]

=

=

gubernator derelictus est, quia susceptae sunt contra quam
fas est inpiae religiones, postremo quia ne coli quidem uel a
paucis deum sinitis. quodsi solus deus coleretur, non essent
dissensiones et bella, cum scirent homines unius se dei filios
esse ideoque diuinae necessitudinis sacro et inuiolabili uineulo
copulatos, nullae fierent insidiae, eum scirent cuiusmodi poenas
deus animarum interfectoribus praepararet, qui clandestina sce-
lera et ipsas etiam eogitationes peruidet, non essent fraudes
et rapinae, si deo praecipiente didicissent et suo et paruo esse
contenti, ut fragilibus et caducis solida et-aeterna praeferrent,
non essent adulteria et stupra et mulierum prostitutiones,
si esset omnibus notum damnari a deo quidquid adpetitur
ultra generandi cupiditatem, nee feminam necessitas cogeret
pudorem suum profanare, ut шейип sibi obscenissimum quae-
rat, cum et mares libidinem continerent et habentium pia et
religiosa conlatio non habentibus subueniret: non essent igi-
iur, ut dixi, haec omnia in terris mala, si ab omnibus in legem
dei coniuraretar, si ab uniuersis fierent quae unus noster po-
pulus operatur. quam beatus esset quamque aureus humanarum
rerum status, si per totum orbem mansuetudo et pietas et pax
et innoeentia et aequitas et temperantia et fides moraretur!
denique ad regendos homines non opus esset {ат multis et
lam uariis legibus, eum ad perfeetam innocentiam dei lex una

AUCTORES 9s.] Cie. de off. I 21, 70: si contenti sint et suo
et paruo,

BRHSPV] 1 sint H, sunt om. 5 quam fas est] fas Н 2 à om. R
9 initis V solum B!, corr. B> deus om. 5 Aet P? dei filios se B,
dei se filios R 5 ininuiolabili P 6 copulatis (o eru) R — ünsidie cum
scirent Р? 7 dei П praepararit R Heumannus, praepwrarent Н
clamdestina В!, corr, B?, clandestinata $, andestina 7 8 praeuidet Y
9 et] nec H rapina H et (ante suo) eras, S et (ante paruo) om. RS
et paruo om. H essent ВЕН 10 ut] et ut Р et (ante aeterna) om, S
praeferrentur П 12 sie (c er) S 18 feminas H 14 quaerant H
15 eum om. Н 16 non babentibus om, H alt. non] nee B non essent.
от. H igitur] mutua B 17 »omenibus (h et i er) V lege HS
18 coniurarent B!, corr. B? 19 humarum Р 21 et (ante nequitas) om. B
moraretur] dominaretur Heumannus 22 esset om. B!, est add. B?, esset
8,1, corr. E’, essent R 23 tam uariis] tantis Н

—————

diuin, inst. lib. V 8. 423

sufficeret, neque carceribus neque gladiis praesidum meque -

terrore poenarum, eum praeceptorum caelestium salubritas hu-
manis pectoribus infusa ultro ad iustitiae opera homines erù-
diret. nune autem mali sunt ignoratione recti ac boni.
quod quidem Cicero nidit. disputans enim de legibus sicut
una inquit eademque natura mundus omnibus partibus
inter se eongruentibus cohaeret ac nilitur, sic omnes
homines inter se natura eonfusi prauitate dissentiunt
neque se intellegunt esse consanguineos et subiectos
omnes sub unam eandemque tutelam: quod si tenere-
tur, deorum profecto uitam homines uiuerent, uni-

10 84

uersa igitur mala, quibus humanum genus se ipsum inuicem `

eonfieit, iniustus atque inpius deorum cultus induxit, nee enim
poterant retinere pietatem qui communem omnium patrem
deum tamquam perfidi ae rebelles liberi abnegassent.

AUCTORES 5] de legg. frgm. 1.

BRHSPV] 1 praesidum neque] praesidumque B praesidium Р
2 terrores И ‘cum’ B praeceptarum R, praeceptorem P% З ad
om. B operä (^ m. 2) В erueret У 5 quo P disputans enim]
malide disputans Н 6 eaque D, eadem S, eaedemque V 7 coherere Н
ne om. Н В homines om. R se natura] sanatura Y 10 omnis V
unas (m er) B, una HP, unà, sed” del. m. 2 З en«demque (n er.) B,
eademque RH, eandemque (erp. m. 2) S tutelas (m er.) B, tutela HP,
tutelä, sed 7 del. m. 2 S sit feneretur R 11 deorum] wdeo B? — uitam]
uitam beatam B, uita HSP 12 ipsum se H 18 conficit (е ras. ez d) V
iniustos atque inpios (imp- H) BH indixit S 14 poterat HV com-
mune P 15 perfidi ac rebelles seripsi; prodigivcrebelles Bi, prodigi«|
acrebelles B?, prodigia rebelles R, prodigi ne rebelles НЕРУ: sed cf.
I 10,3 rex perfidus — didicit abnegare; V 9, 11 s. perfidia — abnegauerint
(IV 2, 5. 11,7. 12, 11) et maxime Cyprian, (apud quem ut арий alios
Patres saepissime perfidus, nusquam prodigus in ea sententia inueni) epist.
LXXII 2 (pag. 776, 16) perfidi ne rebelles; de lapsis e. 35 (pag. 262,20)
deum ... quem uerbis perfidis abnuisti; inlatum esse prodigi e memoria
parabolae de filio prodigo (Luc. 15) uidetur, quod nomen iam aetate Tertul-
liani (de pudic. c. 9 bis, de patient. с. 12, de paenit. c. 8) in usu ecclesiae
erat; an fort, perditi pro prodigi scribendum est (cf. c. 18, 14 si filius . .
perditus atque inpius existimatur qui patrem suum dereliquit)? quod
placet Hartelio; ad vebelles cf. П 17, 12, de prodigo VI 17,188. — libere
(ай. è ex i) B?

494 Firmiani Lactanti

1 9. Nonnumquam famen sentiunt se malos esse et ueterum
saeeulorum statum laudant et de suis moribus meritisque
fL coniectant abesse iustitiam: quam obuersantem oculis suis
non tantum non suseipiunt nee adgnoseunt, uerum etiam uio-

108 ә lenter oderunt et persecuntur et exterminare contendunt. fin- 4
v gamus hane interim non esse iustitiam quam mos sequimur:
n quomodo si illa uenerit quam ueram putant, eam reeipient?
qui laniant et oeeidunt eos quos et ipsi fatentur imitatores esse
iustorum, quia bona operentur et iusta, eum si tantummodo

gr malos occiderent, digni essent ad quos iustitia non ueniret: 10
eui nulla fuit alia eausa liuquendi terram quam humani eruoris
Py 8 effusio. quanto magis, eum pios interficiant et ipsos iustitiae
sectatores pro hostibus ducant, immo uero plus quam pro ho-
49 stibus? quibus utique, cum animas eorum et opes et liberos

ferro et igni adpetant, tamen parcitur uietis et est loeus inter 15
arma elementiae, aut si adeo saeuiri plaeuit, nihi] plus in eos

ny 4 fit quam ut oeeidantur uel im seruitutem abducantur. hoe
uero inenarrabile est quod fit aduersus eos qui malefacere
nesciunt, et nulli nocentiores habentur quam qui sunt ex omni-

eq bus innocentes. audent igitur homines inprobissimi iustitiae so
facere mentionem, qui feras inmanitate uincunt, qui placi-
dissimum dei gregem uastant

EPITOME 8—495, 23] c. 47, 3—5.
EXPILATORES 15—19] Lucifer pag. 288, 25—98,

BRHSPV] 2 saeculorum in saeculari corr. B? et om. P moribus]
oneribus H', honoribus B? 3 obesse jS, tabesse 2 obseruantem Pe
4 non ante suscipiunt] nö, B? — suspicinnt B 5 persequuntur HSP,
persequentur V?* — dignamus wt wid. B", corr. B* 6 interim hano M
non om. 7 eam om. P erecipient (p er) V 9 operarentar Y
eum si] euriisi B, cübii.si В? tantum B, tanto modo R — 10 occi-
derint Y 1] relinquendi R, liquendi HS, li- 8: humana R
18 hostiis П роот. V М дизе (из er.) B, quibus om, RH cum]
et B 15 et (ante igni) om. R inter] et inter P 16 clementia Н
Jeneri Bt, seuiri B?, saeueri Z7 іп eos] in deo B!, corr. Вз in eo H
17 uel in serüitutem abducantar om. P 18 quia (erp, m. 3) B malos-
faeere (q er, fa exu? anit?) P 21 facere] ferrae Р ferras F in-
manitate (m er.) B

ro

y

diuin. inst. lib. V 9, 435 |

lupi ceu
raptores atra in ‘nebula, quos inproba uentris.
exegit caecos rabies.

uerum hos non uentris, sed eordis rabies efferauit nec atra in 5
5 nebula, sed aperta praedatione grassantur nee eos umquam
conscientia scelerum reuocat, ne sanetum ae pium nomen iusti-
tiae ore illo uiolent quod cruore innocentium tamquam rictus
bestisrum midet. huius tanti et tam pertinacis odii quam 6 TÍ
potissimum causam esse dicamus? utrumne ueritas odium #7
parit, ut ait poeta quasi diuino spiritu instinetus, an erubes-
eunt eoram iustis et bonis esse nequam, an potius utrumque? by
nam et ueritas ideo semper inuisa est, quod is qui peceat uult
habere liberum peceandi locum nee aliter se putat malefactorum
uoluptate securius perfrui posse, quam si nemo sit eui delicta
15 non placeant, ergo tamquam seelerum et malitiae suae testes 7 EN
extirpare funditus nituntur et tollere grauesque sibi putant,
tamqnam uita eorum eoarguatur. cur enim sint aliqui intem- з 27
pestiue boni, qui corruptis moribus publicis conuieium bene
uiuendo faciant? cur non omnes sint aeque mali rapaces in- +4
#0 pudiei adulteri periuri cupidi fraudulenti? quin potius auferan- 6
tur quibus coram male uiuere pudet, qui peecantium frontem
etsi non uerbis, quia tacent, tamen ipso uitae genere dissimili
feriunt et uerberant. castigare enim uidetur quicumque dissentit. 4 ©
пес est magnopere mirandum, si aduersus homines ista fiunt, 9
% eum aduersus ipsum deum propter eandem causam insurrexerit

1

AUCTORES 155] Verg. Aen. П 355 ss. 9] Terent. Andr. 11,41.

BRHSPV] 2 raptores P? quas P!, corr. P? 3 exiget B!, corr. B!
eoecos V 4 rapies, part. ras. corr. V 5 predicatione V 6 iustitia R
7 uiolento Н ritus BP, rictu H 8 madewt B? et] ac R periti-
nacis Р 9 causam om. Н 10 an] sane R 11 nequà (^ m. 9) 8
utrumque (t er i) P — 19 et om. R semper ideo H ideo] odio S
his 8 quieepeccat (in er) И 14 sit] esse possit Н 15 placeat R
tamquam] quasi H 16 extyrpare Æ nitundur V graues quos B,
graues qui H 17 uitam P intempestiue boni qui om. R 18 quo Fer
witium B, conuictum H, conuitium P 20 fradulenti S aut ferantur H
22 quiw B? tacent B? generi B!, corr. B? 25 insurrexerit (it ras.
er unt) B

по

22

1

10

-

12

13

14

426 Firmiani Lactanti

etiam populus in spe constitutus nee dei neseius, sequiturque
iustos eadem necessitas quae ipsum iustitiae uiolauit auctorem,
uexant ergo et exquisitis poenarum generibus exeruciant parum-
que habent interficere quos oderunt, nisi etiam crudelitas cor-
poribus inludat. si qui autem doloris nel mortis metu uel
suapte perfidia caeleste sacramentum deseruerint et ad funesta
sacrificia consenserint, eos laudant et honoribus mactant, ut
eorum exemplo ceteros inlieiant. qui autem magni aestima-
uerint fidem cultoresque se dei non abnegauerint, in eos uero
lotis carnificinae suae uiribus, ueluti sanguinem sitiant, incum-
bunt et desperatos uocant, quia corpori suo minime parcunt;
quasi quiequam desperatius esse possit quam torquere ac dila-
niare eum quem scias esse innocentem. adeo nec pudor ullus
aput eos superest a quibus abest omnis humanitas et retorquent
in homines iustos conuicia sibi eongruentia. inpios enim uocant,
ipsi scilicet pii et ab humano sanguine abhorrentes, cum si
et aetus suos considerent et illorum quos tamquam inpios
damnant, iam intellegant quam mendaces sint et iis omnibus
quae aduersus bonos aut dicunt aut faciunt digniores. non

EPITOME 8%] c. 49,6. 8—10) o: 49,5. 11—19] c. 49, 68,
19—427, 15] o. 54, 7.
EXPILATORES 8—11] Lucifer pag. 290, 11—16.

B(G)RHSPV] 1 etiam om, В in om. В constitutus] consecutus
ut wid. Bl, in ras. corr. ВУ З uexanter Р 'poenarum B 4 habentes В?
corporibus P 5 quis R a Mortis incipit codicis G pag. 99 (91) paene
tota lecta metum P 6 sua BGR, suapte sic Р perfidiae Н ad
от. В (в. 1. BY) G 7 conseint Н — laudent R 8 inliceant B!
(corr. В?) GP™ (е еті P!) magnam G aestimauerunt G 9 cultores-

que se] cultor ё (s. l. corr. т. rec.) S ве dei non] eorum В am se
(esse) scribendum ? ef. Lucifer. pag. 290, 14 cultoresque dei nos esse non
abuegemus abnegzauerint (i ras. ех u) B, abnegauerunt V uero ex
punzit m. 12 S, om. P 10 totos Н carnificinme B, carnificae V
sanguine R siti[n]t sie G 11 et om. R disperatos B qua P
pareant R 12 quidquam (d er c) B?, quiquam б 13 eum quem]
eumq. V esse om. P 8187. В, айб. V 14 omnis humanitus abest Н
15 conuitia RSP 16 ipsi] ii si Н "шр E? 17 suos om. P
18 damnaltiam B', damnant!+iam B! intellegent (ez -ant) 3°, intelle-
gunt Н ә] ех Н iis R, his cett, wisi quod [hi]s Œ 19 quae om. R
aut dicunt] audent В!, corr. B> — (dij[cent] &

diuin. inst. lib. V 9. 421

enim de nostro, sed ex illorum numero semper existunt qui
uias obsideant armati, maria praedentur, uel si palam grassari
non licuit, uenena clam temperent, qui uxores necent, ut dotes
earum lucrentur, aut maritos, ut adulteris nubant, qui natos
ex se pueros aut strangulent aut, si nimium pii fuerint, ex-

ponant, ^ qui libidines ineestas nee a filia nee sorore nec 16

matre nee sacerdote contineant, qui aduersus ciues suos
patriamque coniurent, qui nee culleam metuant, qui denique
sacrilegia committant et deorum quos colunt templa despolient,
et, ut quae levia sunt atque usitata dicamus, qui hereditates
captent, testamenta supponant, justos heredes uel auferant uel
excludant, qui corpora sua libidinibus prostituant, qui deni-
que inmemores quid nati sint, cum feminis patientia certent,
qui sanctissimam quoque eorporis sui partem contra fas omne
polluant ac profanent, qui uirilia sua ferro metant et, quod
est sceleratius, ut sint religionis antistites, qui ne uitae quidem
suae parcant, sed extinguendas publiee animas suas uendant,
qui si indices sedeant, aut inmeritos perdant mercede corrupti
aut noxios inpune dimittant, qui eaelum quoque ipsum uene-
ficiis adpetant, tamquam illorum malitiam terra non capiat;

EPITOME 18 s.] e. 54, 9.

B(G)RHSPV] | (nostros G — 2 praedantur R, pracessdentur Н
crassari 5 8 uenenum Н temperant R negent Р dotibus P
4 ut] aut RS“ 5 strigolent B!, strá- corr. В?, strang[ullJent) G, stran-
guilent R sie (i er) B nimium] minus S 6 а (ante filia) RSP,
om.BGHV пос а sorore nec a matre nec a sacerdote P їп matre(nec)[sa]
desinit codicis G pag. 99 (91), sequitur pag. 100 (92), cuius in uerss. 1—10
pleraque legi poterant 8 patriaque H nec | ulleum Р weulleam B,
eculeum R, ullum Н, cubleum V qui denique] quid enim Р 9 et]
ae Н templa quos colunt H — dispolient BGH 10 ut et G ut quae]
utque P laeua BG atque om. S ex usitata hoc lisitata B?, ussi-
tata (i er) H, usitvto V? [halerjfeditates] G, hereditatis P 11 ca
piant Bt, corr. H? et testamenta Н subponant HV 13 nati sunt, V
patientias R certant S 14 fas] has Р omuiü B', corr. B? 15 pol-
lunt (a s. L add. m. 2, renowawit m. 3) B profanant B (corr. В?) P
qui] De eunucis qui А — metunt Bt, corr. B? 16 antestites V nec B
witae suae quidem B 17 publicae BYR suas om. V 20 malitiñ
(^m.2)8

4928 Firmiani Lactanti

18 haee, inquam, et his plura scelera utique ab iis fiunt qui deos
(Ê 19 colunt, quis inter haee tot et tanta iustitiae locus est? et
ego de multis pauca collegi, non ut arguerem, sed ut osten-

V 19 derem, qui uolet scire omnia, Seneeae libros in manum
sumat, qui morum uitiorumque publicorum et deseriptor uerissi-

1 20 mus et insectator acerrimus fuit. sed et Lucilius tenebrosam

istam uitam cireumseripte breuiterque depinxit his uersibus:
nune uero a mani ad noctem, festo atque profesto,
totus item pariterque die populusque patresque
iactare indu foro se omnes, decedere nusquam,
uni se atque eidem studio omnes dedere et arti,
uerba dare ut caute possint, pugnare dolose;
blanditia certare, bonum simulare uirum se;
insidias facere, ut si hostes sint omnibus omnes.

AUCTORES 8 зз.) ex libr. incert. frg. IV.

B(G)RHSPV] 1 plurima BH iis R, his cett. 9 е) ас S malim tanta
(uitis), Hartelius (portenta) comi. estom. H et] ut eras. B 8 ergo B
4 sinece И sumatin manum В 5sumant И morum) mirum B corr. В%,
mant Н 6inseetator recepi ez accusator et insectator Zt, accusator oett., quod
glossema esse et memoria codicis R prodit et locus Quintiliani inst. X 1, 129
(Seneca) egregius tamen uitiorum insectator a Buenemanno indicalus; cf.
Addenda ad pag. 58, 3в.; 402, 15 lucillius Р 7 eircumseribit Н bre-
niterq.B, et breniterque H uerbis BSP a [S]übus)[nune] incipit codicis G
pag. 101 (97), cuius in werss. 1—5 perpauca agnoscebantur 8 à mani Y
Baehrensius (frg. 9), » mane BRS, amant. M, amem Р, in G (i)[m]àne),
nihil certi — festo] fert. B, corr. BP, [f] . . [t]|, post 1 2 litt. plane ema-
nuerunt fort. er, ut fuerit fert, sed cum post 6 in fine wersus minutum
о fuisse possit, fort. etiam festo scriptum fwit, G adque Р atque pro-
festo om. H profesto — populusque om. Bt, adque (hoe, quamquam atque
iam m. 1 seripserat, in inf. mg. repetiit m. 3) profesto totos item pariter-
que die populosque in inf. mg. add, I? profesto totns] profestotus Р
9 totus item] toto itidem Janus Dousa pariterque die] pariter quidem E
dies HV populosque Æ patresquee (a er) В pariter populus, plebes-
que patresque Bachrensius 10 iacturae Л!, corr. B?, (ia)letu] . ..., post
etu 3, міс 4 litt. ewanwerunt, Œ indi (alt. i ex u) BY indo P — foro
se R, forum se B, foros H, fori se S, forus se P, foruss& V omne P
onusquam R 11 adque B,[at)que) G idem HSP, eidém y omnes Pu
dedere — caute] dedareet[i]r| queauadereutcautae B', dedarotatar|queeundere=
utcautee B?, deduret in dederet corr. B? deedere H 12 dolosa B!, do-
loj. 22, dolo H 13 blandiri S 14 si in ғаз, ex eodem si aut el BY

"m

diuin. inst, lib. Y 9—10. 429
mostro autem populo quid horum obici, euius omnis 21
religio est sine scelere ae sine uiuere? cum igitur 32 4%

uideant se ae suos ea quae diximus gerere, nostros autem nihil
alint operari nisi aecum et bonum, poterant, si quid saperent,

5 ex hoe intellegere et illos qui bonum faciunt pios esse et se
impios qui nefanda committunt. neque enim fieri potest ut 28 Ic 8.
qui in omnibus uitae suae actibus non errant; in ipsa summa
errent, hoc est in religione, quae rerum omnium caput est: zy
inpietas enim suscepta in eo quod est summum per cetera 24

19 uniuersa sequeretur. aeque fieri non potest ut ipsi qui errant 7°
їп omni uita, non et in religione fallantur, quoniam pietas in
summo regulam tenens tenorem suum seruaret im ceteris. ita zi
fit ut in utraque parte de condicione rerum quae geruntur "t
qualis sit summa ipsa noscatur.

1з 10. Operae pretium est cognoscere illorum pietatem, ut ex
lis quae clementer ae pie faciunt possit intellegi, qualia sint
quae ab iis contra iura pietatis geruntur. ac ne quem uidear
inclementer incessere, aliquam mihi personam poeticam sumam,
quae * uel maximum pietatis exemplum. aput Maronem 3 | I

* rex ille,

-

©
e
>

quo iustior alter
neo pietate fuit nee bello maior et armis,

quae nobis documenta iustitiae protulit? CS
AUCTORES 20 ss.] Aen. I 544 s.

B(G)RHSPV] 3 se B, etse cett. ac] ot H; an recte et вө et suos H?
genere S 4 aequum HSPY quit B 5 esse B? etse om. P
8 errent] errant B!, corr. B? 10 sequeretur] quaereretur B, se sequitur Р
seque] atquin B, eaque H, eoque Р ut ipsi qui errant in om. Р qui
errant ut ipsi F 11 religione V 12 seruat Р; seruat et Heusingerus
18 fmit H utrasque partes Н gerunt V 14 nascatur 41% 15 operwe B?,
opera RHPV illarum B pietate H 16 iis R, his cett. a Possit
ineipit codicis G pag. 102 (98) paene tota lecta sunt Н 17 iis R,
his ce. iure P no quem] neq; 5 quem (e ez a) В uideam А",
corr. B*, uider sic R 18 inclementer om. R post inclementer s. 1.
arguere et B? lacessere (la ex in) B°G, arguere V, incessere atq: а re АГ
summam P

e

im

Se

430 Firmiani Lactanti
uinxerat et post terga manus, quos mitteret umhris
inferias, caeso sparsurus sanguine flammas.

4 quid potest hae pietate . . . clementius, quam mortuis huma-
nas uictimas immolare et ignem cruore hominum tamquam

5 oleo pascere? sed fortasse hoc non ipsius uitium fuerit, sed
poetae, qui insignem pietate uirum insigni scelere foedauerit.
ubi est igitur, o poeta, pietas illa quam saepissime laudas?
ессе pius Aeneas

Sulmone ereatos
quattuor hie iuuenes, totidem quos educat Ufens,
niuentis rapit, inferias quos immolet umbris
captiuoque rogi perfundat sanguine flammas.

6 eur ergo dicebat eodem ipso tempore quo ninctos homines ad
immolationem mittebat:

equidem et uiuis eoncedere uellem,

eum uiuos quos habebat in potestate uice pecudum iuberet oc-

AUCTORES 1s]ibid. XI 81s. 6] ibid. 110. 985) ibid.
X 516%. 15] ibid. XI 111.

B(G)RHSPYV] 1 uinxerant H posterga GHV cum codd, Vergili ус
ap. Ribbeckium quas B! (corr. B?) G 2 caesos BGP sparsuros BG
сит codd. Verg. bc flammam codd. Verg. Ry 8 potest] potest esse P,
sine dubio e coniectura, fort. recta ас 57 post pietate Лос iustius
(cf. pag. 429, 23) esse (uel omittendum, cf. P), quid wideri excidisse signi-
ficaui secutus Columbum, not. in libr. de mortibus persecut. e. ЗІ, 5
conicientem quid potest esse hae pietate inclementius, quid dementius quam
mortuis; an clementius (esse), quid iustius)? in quo inclementius ef iniustius
Thilo; quid potest esse hac pietate clementius quam retinet Buenemannus iu
hae pietate interpretatus, quam delet Heumannus; ef. Addenda mortuus H
humanas om. R 4[igne] G cruoré Н homint V 5 pascere] spargere Р
uitio B1, uitiü corr. B?, (uitifo] Œ 6 insignem] illum insignem RS iu-
signa sic H 7 o RS fori. e coniectura (cf. pag. 69, 5), om. rell. quem G
laudas] nindicasti H, laudes P^*, corr. m.17 8 ecce ut wid, B', cum corr. BY
tum B? 9 subnone S, sulmone (1 ras. er b) У 10 totidem om. P educat
— uiuentis] educatu fensui uentis V — ufens (Tert m. 22) Р 11 niuentes Р
eod. Verg. b. = rapiat Н 12 captinosque BWG 13 homines om. Н
14 mittebat ex mitteret P 15 e«quidem (t er.) B, eo quidem P et 8
uinis (alt. i ras. exu) V 16 habebant Œ pecudum uice P — pecodum Y

x
1
1

Е 5
10
а
я
a2
м
à
20

diuin. inst. lib. V 10. 431

cidi? sed haee, gen au ap TEE
tamen quid esset pietas, E i: ШАЙКА quel die

testabiliter fecit, pietatis esse officium credidisti; uidelicet ob 92

hoe unum pius nocatur, quod patrem dilexit. quid quod
bonus Aeneas haut aspernanda preeantis trueidauit? ad-
iuratus enim per eundem patrem et spes surgentis Iuli,
nequaquam pepercit furiis accensus et ira. quisquamne
igitur hune putet aliquid in se uirtutis habuisse, qui et furore
tamquam stipula exarserit eb manium patris per quem roga-
batur oblitus iram frenare non quiuerit? nullo igitur modo
pius, qui non tantum non repugnantes, sed etiam precantes
interemit. dicet hic aliquis: quae ergo aut ubi aut qualis est
pietas? nimirum aput eos qui bella nesciunt, qui concordiam
eum omnibus seruant, qui amici sunt etiam inimicis, qui omnes
homines pro fratribus diligunt, qui eohibere iram sciunt omnem-
que animi furorem tranquilla moderatione lenire, quanta igi-
tur ealigo, quanta tenebrarum et errorum nubes hominum
pectora obduxit, qui eum se maxime pios putant, tum maxime
fiunt inpii? quanto enim religiosius terrenis istis simulacris
inseruiunt, tanto magis scelerati aduersus nomen uerae diuini-
tatis exsistunt. itaque pro merito inpietatis suae grauioribus

AUCTORES 6] ibid. ХІ 106. 7] ibid. X 528. 8] ibid. XII 946,

B(GRHSPV] 1 ipsius B, illius (pr. i ras. exu) Н 2 didicerat Р?
eumse« (que er.) B essis (i ex e) sic B? 3 in pietas el 4 litteras
incertas desinit codicis G pag. 102 (08) — et om. B nefarine BY SP
5 unum (m er 8? m. 3) В pr.quod] quia В 6 bonus] non bonus H
aut R, haud HSP codd. Verg. bc spernenda Н precantis RV, prae-
cantis BHS, praecantes P, precantes eodd. Verg. MRy2e — trucidauit]
trucidaui Ita И 7 spes] per эрг (corr. m, 2) R зре®вшгдепв БЭ,
spegentis ЛС. urgentis P, surgentes V — ulb B? 8 neequaquam BH
pepereit— quisquam om. R furtis И irà H 9 se uirtutis] serui-
tutis R furor et in ras. ex furore H 10 manu H, апіша V noca-
batur Æ 11 ira И modo om. R 12 non (ante repugnantes) om. RHS
repugnantis В!, corr. B? — precautis (prae- B) BIV (-es corr. B?) 13 de-
vet Y 15 omnibus] omni ui V qui om. V ашїсї« (s er) 5 18 erro-
rem PY 20 fiant V}, sunt Heumannus eniin) ergo В religiosis V.
21 uerae om. V 22 existunt НЕРУ

8
9
cl
10 5%
^ L

110

18

432 Firmiani Lactanti

malis saepe uexantur: quorum causam quia nesciunt, fortunae
culpa omnis adscribitur, et locum inuenit Epicuri philosophia
nihil ай deos pertinere censentis nec gratia eos tangi nec ira
moueri, quia et contemptores eorum saepe nideant beatos et
cultores saepe miseros. quod eo fit quia eum religiosi uidean-
tur et natura boni, nihil tale ereduntur mereri quale saepe
patiuntur. consolantur se tamen accusatione fortunae nee sen-
tiunt quod si esset nlla, cultoribus suis numquam noceret.
merito igitur huiusmodi pietatem poena consequitur et offensa.
dininitas scelere hominum praue religiosorum graui eos infor-
tunio mactat: qui licet sanetis moribus niuant in summa fide
atque innocentia, tamen quia deos colunt, quorum ritus inpios
ac profanos deus uerus odio habet, a iustitia et a nomine uerae
pietatis alieni sunt. nec est difficile docere cur deorum cul-
tores boni et iusti esse non possint. quomodo enim sanguine
abstinebunt qui colunt eruentos deos Martem atque Bellonam?
quomodo aut parentibus parcent qui expulsorem patris sui Io-
uem aut natis ex se infantibus qui Sàturnum? quomodo pudici-
tiam tuebuntur qui colunt deam nudam et adulteram et quasi aput
deos prostitutam? ^ quomodo se rapinis et fraudibus abstine-
bunt qui Mereuri furta nouerunt docentis non fraudis esse de-
cipere, sed astutine? quomodo libidines eohereebunt qui Iouem
Herculem Liberum Apollinem ceterosque uenerantur, quorum

AUCTORES 3—5] Epicuri sentent. select. 1, p. 71.394 ap. Usenerum.

BRHSPV] 1 sepae H causa B' (corr. В) Н fortunae) fortunae
causa Н 2 omnes B', corr. B? aduenit Р}, in ras. corr. РЭ 3 wd-

deos R? — contestantis B, censenti si H, censentes P, cons&is V iras
noueri (m er.) sic R 4 condemptores К uidebaut S — bealiores RP
et cultores om. R', cultores add. R? Б гож (ser) V 6 bona V** 7 accu-
satione] occasione Н пес in ras, ex hace (etiam supra h littera erasa) Б
8 ultoribus H numquam om. S 9 hoc modo Н poenae (s er) B
10 diuinitatis H eos (e ex o m. 3) В 11 scanctis H 12 quia bis,
pr. eras. Н 13 pr. adn ras. ez 3 litt. H? snimi et B!, eb a nomine BY
nomine (е ех а m. JR 14 sint Н ‘cur B? 15 quod boni (exp. m 3) В
16 bellonem Pt, eorr. P^ 17 autem 5 parent HS 18 aut] ut P
19 d«eam (a er) B 20 deos] eos deos R', eosd# deos Ж, eos S a m-
pinis R 21 mercurii RSP 29 udstutine R libidines от. R
cohercebunt B, coercebunt cett.

- 3

*

434 Firmiani Lactanti

nam quis Caueasus, quae India, quae Hyrcania tam inmanes,
iam sanguinarias umquam bestias aluit? quoniam ferarum
omnium rabies usque ad uentris satietatem furit fameque se-
data protinus conquiescit. illa, illa est uera bestia, cuius
una iussione

funditur ater ubique eruor: erudelis ubique
luctus, ubique pauor et plurima mortis imago.

nemo huius tantae beluae inmanitatem potest pro merito de-
seribere, quae uno loco recubans tamen per totum orhem fer-
reis dentibus saeuit et non tantum artus hominum dissipat,
sed et ossa ipsa comminuit et in cineres furit, ne quis extet
sepulturae locus: quasi uero id adfectent qui deum confitentur,
ul ad eorum sepulchra ueniatur, ae non ut ipsi ad deum me-
niant. quaenam illa feritas, quae rabies, quae insania est
lucem uiuis, terram mortuis denegasse? dico igitur nihil esse
miserims iis hominibus quos ministros furoris nlieni, quos sa-
tellites inpiae iussionis neeessitas aut inuenit aut fecit. non
enim honor ille aut prouectio dignitatis fuit, sed hominis
damnatio ad carnificinam, dei uero ad poenam sempiternam.
quae autem per totum orbem singuli gesserint, enarrare in-
possibile est. quis enim uoluminum numerus eapiet tam in-
finita, tam uaria genera erüdelitatis? accepta enim potestate

AUCTORES 1s.) сї. Verg. Aen. IV 366 s. 6. 7] ibid, XI 646
(— cruor) et. П 308 s.

BRHSPV] 1 quae indie B? 2 аа Н 3 fuerit (eer) R 4 illa,
Ша] illa illa V, (lla (5 apices eras) R, Ша BHSP 6 ater] at 5
7 pauor] pauorq: H, paworque etiam schol, Veron. Vergi 8 tantae
beluae] tandem bestiae Н; ef. Lucifer. 290, 28 contra tuam, belua, ininani-
taten 9 recubat H', eorr. B? рег totum orbem] toto orbe жеж (par er) B
TB actus S dissupat B 11 ossa] exosa Н coó|minuit B fudit M
neques B^, corr. m. 7, ne qui HP, neque V 18 perueniant Y neniant-
que nam 77 14 feritas quae] ferit aeq; H 15 terra К denegare B
Heumannus, designasse 5 dicet H 16 iis R, om, B, his HSPV
17 iussiones B', in ras. corr. В? 18 dignatis Н hominis] hominis
proueeti R 19 carnieficinam (s er) V — dehinc R, deei Y dei uero]
diuero H 920 autem B? — cesserint Y 21 icapiet) P capiet tam]
capità Н infinita Di

10

19

436 Firmiani Laotanti

quasi uero mors tantummodo beatos faciat ae non etiam tor-
menta quanto fuerint grauiora, tanto maiorem uirtutis gloriam
pariant. illi autem pertinaci stultitia iubent curam tortis dili-
genter adhiberi, ut ad alios cruciatus membra renouentur et
reparetur nouus sanguis ad poenam. quid tam pium, tam bene-
ficum, tam humanum fieri potest? non curassent tam sollicite
quos amarent. haee est deorum disciplina, ad haec opera
cultores suos erudiunt, haec sacra desiderant. quin etiam see-
leratissimi homicidae contra pios iura inpia condiderunt: nam et
constitutiones sacrilegae et disputationes iuris peritorum leguntur
iniustae. Domitius de officio proconsulis libro septimo re-
scripta principum nefaria collegit, ut doceret quibus poenis ad-
fici oporteret eos qui se cultores dei confiterentur,

12. Quid iis facias qui ius uocant carnificinas ueterum tyran-
norum aduersus innocentes rabide saeuientium? et cum sint
iniustitiae erudelitatisque doctores, iustos se tamen ae prudentes
uideri uolunt, caeci et hebetes et rerum et ueritatis iguari.
adeone uobis, o perditae mentes, inuisa iustitia est, ut eam
summis sceleribus adaequetis? adeone aput uos perit inno-

centia, ut ne morte quidem simplici dignam indicetis, sed supra so

omnia facinora habeatur nullum facinus admittere peetusque

AUCTORES 11] ef. Rudorffium, Ueber den liber de officio pro-
consulis (sc, Ulpiani), Act, Academ. Berol, anni 1865 (ed, а. 1866) pag. 259 ss.

B(G)RHSPV] 1 hae R 2 quanto] quae (s. L add, В?) quanto BH
majoris BH З pariunt Н 4 adhibere Æ erucintos BY, corr, ВЗ
menbra HV 5 ireparetur sie R, paretur V 7 post quos s. L non Bt
ad] Si ad Н 8 erudiuit S desiderent R quia В, corr, BE 9 homi-
cidse (i er) V contra pios] contrarios V iuriampia (corr. m. 2) Р
10 juries (exp. m.2) Р 11 domiti Н pro CONS LIB. VIL. P vir
(t$ m. 12) S 12 scripta R diceret B', corr. BP affici ex effici wet
offici corr. Вэ, ad««fici (of er.) H 13 confiterent P 14 quid iis facias]
quoduis faciant H his BSV — 'carnificinae Вз et neterum S 15 rabi-
dae BYRSPV saeuienum ZT}, seuiunt in mg. H? sunt H 16 cru-
delitatisq; (q; postea add.) V iustos in mg. V ве] se esse P 17 et
ante ueritatis] ac H, fort.recte 18 perditam Н 19 aput — ut no] quo
uos per innocentiam ne H 20 iudicatis ИН a е] supra omnia
incipit codicis G pag. 103 (37), cuius in werss, 1—11 nonnulla legi poterant
21 omne V

=
>

dinin. inst. lib. V 11-12 437

purum ab omni seeleris contagione praestare? et quoniam.
communiter eum deorum cultoribus loquimur, liceat per uos
bene facere uobiscum: haee est enim lex nostra, hoc opus,
haee religio. si uobis sapientes uidemur, imitamini, si stulti,
contemnite aut etiam ridete, si libet: uobis enim stultitia
nostra prodest. quid laceratis? quid adfligitis? non inuidemus
sapientiae uestrae: hane stultitiam malumus, hane ampleetimur,
hoe nobis eredimus expedire, ut uos diligamus et in nos ipsos
qui odistis omnia conferamus. est apud Ciceronem non ab-
horrens a uero locus in ea disputatione quae habetur a Furio
contra iustitiam. quaero inquit, si duo sint, quorum alter
optimus uir, aequissimus, summa iustitia, singulari
fide, alter insigni scelere et audacia, et si in eo sit
errore einitas, ut bonum illum uirum sceleratum faci-
nerosum nefarium putet, contra autem (eum) qui sit
inprobissimus, existimet esse summa probitate ae fide,
proque hac opinione omnium ciuium bonus ille uir uexe-
tur rapiatur, manus ei denique auferantur, effodiantur
oeuli, damnetur uineiatur uratur exterminetur egeat,
postremo iure etiam optimo omnibus miserrimus esse
uideatur, contra autem ille inprobus laudetur colatur,
ab omnibus diligatur, omnes ad eum honores, omnia

EPITOME 4—7] c. 48, 10 (errori). 11.
AUCTORES 11] de re publ. III 17, 27.

B(G)RHSPV] 1 cogitatione S 2 lieet H 8 uobis Hewmannus
est om. Б 4 uobis bis P!, alt. expunz. P? 5 [a]i[tem] G — nobis P
edd. G prodeest B 9 qui odistis] quod istis S et R — abhorrendus B,
abhorrens wt wid. Si, oberrans in ras. corr. S? 10 quam H habeatur B
a Furio om. P 11 sunt Н 12 post uir s. |. alter B? 18 insignis
(s ег.) Н, insignis edd. рг. et om. S eos H 14 ut om. Н facinoro-
sum HS 15 eum ante qui add. Baiterus, ante existimet Moserus, ante
esse cod, Monac. Lact, 16 aestimet Н; existimetur Hewmannus — *«probi-
tato (in er) B ae] et H 17 pro qua Н, proque 5 opinionem Р
bropterque hane opinionem Kayserus rapiatur uexetur pag. 459, 20
18 rapictur Æ ei denique] eidem quoque B auferatur S — effodiantur
(pr. f in ras. ex c? m. 2) Р 19 uratur om. Н 20 miserrimus omni-
bus B 21 improbus in mg, V a Colntur incipit codicis G pag. 104 (38)
paene lota lecta laudetur colatur) uidetur Р 22 diligatur om. Н

1.8

to

gt

es

11

438 Firmiani Lactanti

imperia, omnes opes, omnes undique copiae conferan-
tur, uir denique optimus omnium existimatione et
dignissimus omni fortuna iudicetur: quis tandem erit
tam demens qui dubitet utrum se esse malit? profecto
quasi dininaret quae nobis mala et quo modo euentura essent
propter iustitiam, hoc posuit exemplum. haec enim populus
noster patitur omnia errantium prauitate, ecce in eo est
errore eiuifas uel potius orbis ipse totus, ut bonos et iustos
uiros tamquam malos et impios persequatur exeruciet damnet
occidat. nam quod ait neminem esse tam dementem
qui dubitet utrum se esse malit, ille quidem ut is qui
contra iustitiam disserebat, hoe sensit, malle sapientem malum
esse eum bona existimatione quam bonum enm mala. a nobis
autem absit haee amentia, ut falsum uero auteponamus. am

boni nostri qualitas ex populi pendebit erroribus quam ex con- 15

scientia nostra et indicio dei? aut aliqua nos felicitas inlieiet
umquam, ut non potius ueram bonitatem cum omni malo
quam falsam eum omni prosperitate malimus?

sua sibi habeant regna reges, suas diuitias diuites,

ut loquitur Plautus, suam uero prudentiam prudentes: relin-
quant nobis stultitiam nostram, quam uel ex hoc apparet esse
sapientiam quod eam nobis inuident. quis enim stulto in-
uideat nisi qui ipse sit stultissimus? illi autem non sunt adeo

EPITOME 14—23] c. 48, 10 s.

AUCTORES 19] Curcul. I 3, 22.

EXPILATORES 135] Lucifer pag. 299, 125, 16) idem 299, 135.
20 s] idem 299, 17. 21.

B(G)RHSPV] 1 undique cod. Cie, denique C — copine — denique om. Р
2uirom.@ diguissimuset H 8 fortuna] fortuna optima cod. Cie, wio recte
4 quid | ubiputet 3°, quis | dubipútet В? 6 proposuit Н 7 omnii Н eee]
atque U 9 malos et om. V et crutiet H 10 tande dementem Н,
аше / mentem (3 uel 4 Htt. erasae, quarum prima fuerat r) W 11 du-
litat P ‘ile S? quidem ut is om. Н [his] G, his 8 12 malle
16 iieiet umquam felicitas S —inliceot R 19 sib) V sibi sun codd.
Plauti regna habeant В habeat V suas) sibi codd, Plauti 20 loqui-
mur Bi, corr. BY 21 appareret. 7T in apparet esse ва desinit codicis G
pag. 104 (38) 22 quod] quitas (i m. 2) У innidiat V 23 sit ipse M

diuin. inst, lib. Y 12-13. 439
stulti ut stultis inuideant, sed ex eo quod aceurate, quod sol-

licite persecuntur, stultos non esse concedunt. cur enim tam 13 +

erudeliter saeuiant nisi quia metuunt, ne in dies inualescente
iustitia eum diis suis cariosis relinquantur? si ergo cultores
deorum sapientes sunt et nos stulti, quid metuant ne sapientes
inliciantur a stultis?

13. Cum autem noster numerus semper de deorum cultori- 1
bus augeatur, numquam uero, ne in ipsa quidem persecutione
minuatur — quoniam peccare homines et inquinari sacrificio
possunt, auerti autem non possunt a deo: ualet enim ui sua
ueritas — quis est tandem tam excors tamque caecus quin

uideat in utra sit parte sapientia? sed illi malitia et furore 2 34

eaecantur, ne uideant, stultosque esse arbitrantur qui eum
habeant in potestate supplicia uitare, eruciari tamen et emori
malunt, eum possint ex eo ipso peruidere non esse stultitiam
in quam tanta hominum milia per orbem totum una et pari

to

te

mente consentiant. si enim feminae sexus infirmitate labuntur 3 53^

— mam interdum isti muliebrem aut anilem superstitionem
uoeant — uiri eerte sapiunt. si pueri, si adulescentes inpro-
uidi sunt per aetatem, maturi eerte ae senes habent stabile

iudicium. ві una ciuitas desipit, ceterae utique innumerabiles 4 /#

stultae esse non possunt. si una prouineia, una natio pru-

BRHSPV] 1 accurate] accusarese (ater) B 2 persequuntur HSPV

non] is; aut ante accurate aut ante persecuntur aut ante uel post stultos
inserendum nos uidetur 3 saeuiunt edd.; ef. metuant 5 me|tuunt (tuunt
аай. т. 2) 5 deo B', dies B dies] dies si non П invaleseat (at in ras.
erente? m.2)S 4 cariosis RS, nariosis В! (nariosis BY) H, om. P, nanosos
appellauit quod doloribus (sic) turis colantur nariosis УК 5 sunt et]
sed S — metuunt RH; cf. saeuiant 3 6 inlieianter H 7 noster
om R de om. B Bin om, B' (s. T, B) А perentione F 11 tan-
dem] tam demens B, tamem V quin] qui non BP, quiñ S 12 ma-
litia et] malitiae» (t er) B 18 stultosquo' ex stultosque B3, stultos
quos Æ, stultos - quae Н; stultosque (nostros)... quod Thilo esse om. R
arbitratur P qui edd, quod C 14 erutiari tamen uniuersi eb mori
malunt eum qui possit ex eo ipso prouideri H mori RH, sed ef. 442, 4;
VIT9,17 16 quam tanta] quanta V 18 stimulicbrem Н aut) et B,
autres FE 19 adolescent P 21 desipiro sie S utique] utique in 5,
quoque P 22 notio S — prouidentia В! (corr. BY Р

Mi

(

34

qe

nt

ut

=

е

a

na

©

440 Firmiani Lactanti

dentia earet, ceteras omnes habere intellegentiam reeti necesse
est. cum uero ab ortu solis usque ad occasum lex diuina
suscepta sit et omnis sexus, omnis aetas et gens et regio unis
ac paribus animis deo seruiat, eadem sit ubique patientia, idem
eontemtus mortis, intellegere debuerant aliquid in ea re esse
rationis quod non sine eausa usque ad mortem defendatur,
aliquid fundamenti ac soliditatis quod eam religionem non
lantum iniuriis et uexatione non soluat, sed augeat semper et
faciat firmiorem. nam et in hoe quoque illorum malitia con-
uineitur, quod euertisse se funditus religionem dei opinantur, si
homines inquinauerint, cum et deo satisfacere liceat et nullus
sit tam malus dei cultor quin data facultate ad placandum
deum reuertatur et quidem deuotione maiore. peccati enim
conscientia et metus poenae religiosiorem faeit et semper
multo firmior est fides quam reponit paenitentia. ві ergo ipsi
eum deos sibi arbitrantur iratos, tamen donis et sacrificiis
et odoribus placari eos credunt, quid est tandem cur deum
nostrum (аш inmitem, tam inplacabilem putent, ut uideatur is
iam Christianus esse non posse qui diis eorum coactus inuitus-
que fibarit? nisi forte contaminatos semel putant animum
iranslaturos, ut sua sponte iam facere incipiant quod per tor-
menta fecerunt. quis id officium libens obeat quod ab in-
iuria coepit? quis eum uideat laterum suorum cicatrices, non
EPITOME 9—441, 4] с. 49, 8 s.

BRHSPV] 1 ceret V caetere H omnis V 2 ortus R 8 omnis
sexus om. R omnis (ante aetas) om, B actas B? et (ante gens)
от. В regi S unitis S 4 paribus] similibus В devseruiat B®
seruiant edd. sit, sed t del. m. 2 V — patientia JP, sapientia Н 5 re]
lege R 6 non sine] sie R mom S? 7 aliquid] id quod Н reli-
zione P 8 an Gn) iniuriis? 9 etom. H malitia illorum SP 10 quod
seribendum esse (aut qui delendum) coni. Buenemannus, qui BRSPV,
quae Н opinatur Ы 12 quam Н qui BS 18 reuertatur] non reuer-
tatur BS 14 conscientiam Н religiosorem H = semper] saepe Н
15 penitenti (^ er.) S ipsi] sibi S — 16 deos] deos suos Р tamen)
eum Н 17 eos credunt] putant P quit! S? 18 tamen (ante inmiteny Jt
putant B', eorr. B°, credant P his PV 20 libéfauerit B, libauerit P
putant animum) putant animos B, animos ita putant P putent Н
21 translaturos] posse transferri P quod per— obeatom. V 22 id’ B*

Y
obeat (sie corr. m. 2) Р iuria V 23 nommagis H

diuin. iust. ТЬ. V 18. 441

magis oderit deos, propter quos aeterna poenarum insignia et |
inpressas uisceribus suis notas gestet? ita fit nt data diui- 10 /°7
nitus pace et qui fugerunt uniuersi redeant et alius propter
miraculum uirtutis nouus populus accedat. nam eum uideat 11 95
uulgus dilaeerari homines uariis tormentorum generibus et

inter fatigatos carnifices inuietam tenere patientiam, existimant,

id quod res est, nee consensum tam multorum mee perse-
uerantiam morientium uanam esse nee ipsam patientiam sine

deo eruciatus tantos posse superare, latrones et robusti eor- 12 =
poris uiri eiusmodi lacerationes perferre non queunt, exclamant

et gemitus edunt, uincuntur enim dolore, quia deest illis in-

spirata patientia: nostri autem, ut de uiris taceam, pueri et — 7^
mulierculae tortores suos taciti uincunt et exprimere illis ge-

mitum nee ignis potest. eant Romani et Mucio glorientur 13. ^*
aut Regulo, quorum alter necandum se hostibus tradidit, quod
eaptiuum puduit uiuere, alter ab hostibus deprehensus eum

uideret mortem se uitare non posse, manum foco iniecit, ut pro

facinore suo satisfaceret hosti quem uoluit occidere, eaque poena

ueniam quam non meruerat accepit: ессе sexus infirmus et 14 9°
fragilis aetas dilacerari se toto eorpore urique perpetitur non
necessitate, quia licet uitare si uelint, sed uoluntate, quia con- ,

fidunt deo. haec est uera uirtus, quam philosophi quoque 15 єў

AUCTORES 812—14] cf. Minuc. Fel. c. 97, 3—5. 8 18s] ef.

EXPILATORES 20 (dilacerari — perpetitur). 22—442,4 (— emori)]
Lucifer pag. 300, 14—18.

Ad

BRHSPV] 2 inpraesa R suis om. P notas om. R 8 et om. V
fuerunt. B! (fugerunt B?) RAP, fuerint S, fuerint V aliis В!, corr. B?
5 dilacerati S$‘, dilacerato S? 6 exismant H, existimat Р 7 tam c
om. Н 8 morientium om. Y шаш P 9 cruciatos B!, eorr, В?
posse] sponte sua B, posset V 10 uiri om. R 11 inspirita R, inspi-
ratio H 12 patientiae Н pueri ut de uiris taceam H 13 et] qui-
bus P ilisom. P 14igniw (s m. 1 wel 2) B. potes V 15 reigulo H
et quod Н 17 se mortem H manu H 18 safaceret V hosti
quem] hostemque Æ 19 accipit V, acciperet Heumannus infirmum В!,
corr. B3, iufirmis H, infimus S, femineus V 20 reppetitur V ‘now S?
21 quen (ier) B, qua H si] se P uellint (exp. m. 2) P, uellent. edd.
92 4 (i. e de s. l m. 2) deo S, in deo P

16

17

18

19

442 Firmiani Lactanti

gloriabundi non re, sed uerbis inanibus iactant disserentes
nihil esse tam eongruens uiri sapientis grauitati atque constan-
tiae quam nullis terroribus de sententia et proposito posse de-
pelli, sed tanti esse eruciari et emori, ne fidem prodat, ne ab
officio discedat, ne metu mortis aut dolore acerbo subaetus
aliquid faciat iniustum: nisi forte delirare illis uidetur Flac-
cus in lyricis, eum dieit:

iustum et tenacem propositi uirum
non eiuium ardor praua iubentium,
non uultus instantis tyranni

mente quatit solida.

quo nihil uerius dici potest, si hoe ad eos referatur qui nullos
erueiatus, nullam mortem recusant, ne a fide iustitiaque de-
elinent, qui non tyrannicas iussiones, non praesidum gladios
tremunt, quominus ueram et solidam libertatem constanti
mente defendant, quae in hoe solo tuenda sapienti est. — quis
enim tam insolens, tam elatus est qui me uetet oculos in
caelum tollere, qui inponat mihi necessitatem uel eolendi quod
nolim uel quod uelim non colendi? quid iam nobis ulterius

AUCTORES 8] carm. Ш 3, 1. 16—19] cf. Tertull. Apolog. e. 24
(I pag. 218): nidete enim eqs.
EXPILATORES 12—15 nullos — tremunt] Lucifer pag. 801, 8s.:

nullos — tremere possumus.

B(G)RHSPV] 1gloriabant// Н rō V 2 grauitate Н constantia H
3 proposito et sententia. Н, sententiae (ae ex a m. 2) proposito 5 edd, sed
ef. Lucifer. pag. 300, 17 de sententia et proposito depelli 4 tauto H
mori HPF, sed cf. 439, 14 et Lucifer. pag. 200, 18 cruciari et emori pro-
dant B®, corr. m. Zuel 2 5 metum H dolorem Н aceruo BI (corr. B9) V,
acerbe 5 — subactus S? 6 deliberare А7 8 virum' (^ est distinctio) B
9 non ciuium) nuncium 2 — iubentium' B, iuuentium HS? (alt. u in b
eorr. SY V 10 infandi B, stantis U tyrannorum' (^m. 3) B. 11 mon-
tem (-t& 8) BRS solidam (dá 5) BRS 12 quo] quas (m er) H
18 iustitiae quae H 16 a Dant quae in hoc incipit codicis G pag. 105 (89)
paene tota lecta quae] quae mih (er me ut uid. m. 11 B sola 8
sapienti R, sapientia cett.; quae — sapientia (sic) est eicit Heumannus, sed
ef. V1 17, 26 haec uera constantia — solo 17 insolens tam] insolensestam
sic @ me uetet] metuet Н, metet (m minus cert.) 8, auetet S netat DE
corr. ВЭ 18 tollere? quis edd. quod nolim — colendi om. P

10

15

diuin, inst, Iib, V 13-14. 443

relinquatur, si etiam hoe quod uoluntate fieri oportet libido
extorqueat aliena? nemo istut efficiet, si quid nobis ad con-
temnendam mortem doloremque uirtutis est. quam constan-
tiam si tenemus, cur stulti judicamur facientes ea quae philo-
зорі laudant? ^ reete igitur Seneca ineongruentiam hominibus
obiectans ай: summa uirtus illis nidetur magnus ani-
mus, et idem eum qui contemnit mortem pro furioso
habent: quod est utique summae peruersitatis. sed hi
manarum religionum cultores eadem stultitia id obiciunt qua
uerum deum non intellegunt: quos Sibylla Erythraea xweod¢

et ávo%zous uocat, surdos scilicet et excordes, qui nec audiant.

diuina nee sentiant, sed terram digitis suis imaginatam metuant
et adorent.

14. Quae uero causa sit ut eos qui sapientes sunt stultos
putent, magna ratio est — nec enim frustra falluntur —: quae
nobis diligenter est explieanda, ut errores suos tandem si fieri

7"

possit adgnoscant. iustitia suapte natura speciem quandam 2 “29

stultitiae habet, quod ego et diuinis et humanis testimoniis

EPITOME 17s] c. 52, 1.
AUCTORES 0] frg. 29; cf. Addenda. 10] Orac, Sibyll. ҮШ 397.

B(G)RHSPYV] 1 relinquatur HP’, relinquetur BG RS РРе (relinquetur) V
hoc om. BG quo P uoluntati G, uoluntatem Н, uolunt P — 2 ex-
torqueat R, extorquet cett. istut BGR, istud HSPY efficint H
quit G — contempnendum B!, -am corr. B? 4 tenemus] exhibemus
tenemus R — iudicemur B, Guwd:b[c]emur G — faentes (e er) Р 6 ob-
jeetantib: Н illius Н 7 idem] ideo BG — contemnet BG fuserioso
(tu er) B, furioso P 8 prauitatis B, [p]r[au]itatis @ illi G, hii RP,
mihi H, ii edd. 9 religionum] [reru]m С colitores B!, corr. В?
id obiciunt om. S quia H 10 quos om. B'G, quod B (in mg. add.) HV
sibylla in mg. add. B graeca spatio relicto om. С KIOKPOYC B,
cofum Н 11 et] xxt ewm codd. Sibyll. edd. — ANOWTOYC S, ANOh-
TOYC V, anoetus H, ANOHTOIC Р, ANECCOHTOYC Б, ANOCIOYC E
жор xai dwxobo: codd. Sihyll. uocant (erp. т. 2) P et om, HS
audiunt В! (corr, В?) 5 12 imaginatam (pr. i ex alia litt., fort. e, m. 2) В,
imaginata GH metuunt H 13 adorant Н 14 u[erja С sapientis Bi,
corr. B? 15 qui H 17 potest H, poši et in mg. sit V iustitias[ue]-
teneaturet 33%, justitiasuaqweneatarae B? sun R quadam H 18 et
ante dininis] ex Ы [im]Janis wel [injanis С

(11

{3

9

>

444 Firmiani Lactanti

confirmare possum. sed nihil fortasse aput istos agamus, misi
воз de suis doceamus auctoribus non posse quemquam iustum
esse, quod est eoniunetum eum uera sapientia, nisi idem stul-
tus esse uideatur. Carneades Academicae sectae philosophus,
cuius in disserendo quae uis fuerit, quae eloquentia, quod acu-
men, qui nescit ipsum,-ex praedicatione Ciceronis intelleget
aut Lucilii, aput, quem disserens Neptunus de re difficillima
ostendit non posse id explicari,

non Carneaden si ipsum Orcus remittat,

is eum legatus ab Atheniensibus Romam missus esset, dispu-
tauit de iustitia copiose audiente Galba et Catone Censorio
maximis tune oratoribus. sed idem disputationem suam postri-
die contraria disputatione subuertit et iustitiam quam pridie
laudauerat sustulit, non quidem philosophi grauitate, cuius
firma et stabilis debet esse sententia, sed quasi oratorio exer-
citii genere in utramque partem disserendi. quod ille facere
solebat, ut alios quidlibet adserentes posset refütare. eam
disputationem, qua iustitia euertitur, aput Ciceronem Lueius
Furius recordatur, credo quoniam de re publica disserebat, ut
defensionem laudationemque eius induceret, sine qua putabat
regi non posse rem publicam. Carneades autem ut Áristotelen

EPITOME 4—445, 5] c. 50, 8,
AUCTORES $ 3—5] Cie. de rep. (Ш 6,9). 9] lib. I frg. X.

B(G)RHSPYV] 1 in [fortas)se) desinit codicis G pag. 105 (83), ве-
quitur pag. 106 (84), cuius in uerss, 1—9 pauca legi poterant 2 de] ex Н,
sed cf. pag. 13, 4 suis] 5 wel 6 litt. euanuerunt in б quemquam] quem Р
3 eum om.P 4 Carneades Acadeinicae] eameademicae R, carneacademice P
academiae BY, academiae Н ‘sectae B? 5 in! B? 6 intellegit, BY, corr. B*;
intellegat Hewmannus 7 lucillii R, lucili P 8 explicare Bt, corr. ВЗ
9 non carneaden (carneadem Н) si RHF, пес si carneaden (-de S) BSP;
ef. Lachmannum ad Lucr. pag. 313 dimittat В 10 is om. R
disputabit B!, corr. H* 11 des (i er) B censorib: Н, consoriso Y
12 postridie V 14 quidem] tamen SP cuius firma et stabilis] cuius
prudentiae stabilis Н 15 esse dehet S exercitio H 18 geueri Н
17 quilibet R, quodlibet HS, quidquidlibet P adferentes (aff- S) BRSP
eam] eadem ВР, etin Н 18 lucis«us (lier) B 21 ut om. P! (s. l РЭ) V
aristotelem Н?, aristotel& 5

a;

diuin, inst, lib. V 14. 445

refelleret ac Platonem iustitiae patronos, prima Ша dispu-
latione collegit ea omnia quae pro iustitia dicebantur, ut posset
illam, sicut fecit, euertere. erat enim facillimum iustitiam 6
radices non habentem labefactare, quia tum nulla im terra
fuit, ut quid esset aut qualis a philosophis cerneretur. aique 7
utinam tot ae tales uiri quantum eloquentiae, quantum animi,
tantum etiam seientiae ad inplendam defensionem summae uir-
tutis habuissent, cuius origo in religione, ratio in aequitate est!
sed ii qui primam illam partem nescierunt, ne secundam qui-
dem tenere potuerunt. uolo autem prius eireumseripte ac 8
breuiter quid sit ostendere, ut intellegatur philosophos igno-
rasse iustitiam nee id quod minime noueraut potuisse defen-
dere, iustitia quamuis omnes simul uirtutes. amplectatur, 9
tamen duae sunt omnium principales quae ab ea diuelli sepa-
rarique non possunt, pietas et aequitas. nam fides temperantia
probitas innocentia integritas et cetera eiusmodi uel natura uel
institutis parentum possunt esse in iis hominibus qui iustitiam.

el
ё$
ei

7?

nesciunt, sienti semper fuerunt: nam Romani ueteres, qui 10 9%

iustitia gloriari solebant, iis utique uirtutibus gloriabantur quae,

ut dixi, proficisci a iustitia possunt et ab ipso fonte secerni. 11

EPITOME 1] с. 50, 5. 6-446, 13. 16—18; 447, 12—19] o. 50,5
(aequitatem). 7; ef. c. 29, 4 (haec , . iustitia) — 6.

B(G)RHSPV] 1 ас] et B patronos] platonos R 2 colligit R
a Nia quae pro incipit codicis G pag. 107 (69), cuius in uerss. 1—13
pleraque legi poterant 3 illam scripsi conl. $ 5 iustitia euertitur ($ 4 iustis
tiam ... sustulit), c. 26, 22 iustitiam ... utramque subuertit; illa BORSPY,
Ше H 4 habentem] habentem labentem B labefactare] labefactare ut
diceret an habentem laborare ZZ, labefactari P — tum om. 5 5 ut om. P!,
3.1.P? certaretur Hartelius qualis а) quod non H 6 quantum] quamauam
sic H quantum eloquentiae om. P seloquentine (a er.) B quantumq.
(q.add. m. 22) В 7 scientiae om. P summa Н В habuisset H origo
fgexem 2) Н sed] pre -2t H iR, hi BASY, [hii] G, hii Р pri-
mum Н partem illam Р ne] nec et BG — secundam (a ex u m. 2) P
10 poterunt Н uolo S? prius (riu im ras. ex rae ? m. 3) B 12 iustitia Н
nec om. H 13 iustitiam (erp. m. 2) P simul omnes SP omnis B
amplectatur (m in ras. ec u? m. 2) В 14 limen V 17 possent (e eri?) B
lis R, his BHSP, hisdem И 18 fuerunt] nescierunt P паш Romani]
romani autem P 19 iustitii S — glorinturi P — iis edd, his BRHSP
iis utique] lustiutique Y 20 fontes (s er) Н

y?

13

14

15

446 Firmiani Lactanti

pietas uero et aequitas quasi uenae sunt eius, his enim duobus
fontibus constat tota iustitia: sed caput eius et origo in illo primo
est, in seeundo uis omnis ae ratio, pietas autem nihil aliut
est quam dei notio, sieut Trismegistus uerissime definiuit, ut
alio loco diximus. si ergo pietas est eognoscere deum, cuius
cognitionis haec summa est ut colas, ignorat utique iustitiam
qui religionem dei non tenet. quomodo enim potest eam ipsam
nosse qui unde oriatur ignorat? Plato quidem multa de uno
deo loeutus est, a quo ait constitutum esse mundum, sed nihil
de religione; somniauerat enim deum, non cognouerat. quodsi
iustitiae defensionem. uel ipse uel quilibet alius implere uoluis-
set, in primis deorum religiones euertere debuit, quia eontrariae
sunt pietati, quod quidem Socrates quia facere temptauit, in
carcerem coniectus est, ut iam tune appareret quid esset futu-
rum iis hominibus qui iustitiam ueram defendere deoque sin-
gulari seruire coepissent. altera est iustitiae pars aequitas:
aequitatem dieo non utique bene iudicandi, quod et ipsum
laudabile est in homine iusto, sed se eum eeteris eoaequandi,
quam Cicero aequabilitatem uocat. deus enim, qui homi-
nes et generat eb inspirat, omnes aequos id est pares esse
uoluit, eandem condicionem uiuendi omnibus posuit, omnes ad
sapientiam genuit, omnibus inmortalitatem spopondit: nemo a
beneficiis eius caelestibus segregatur. nam sieut omnibus
unicum suum lumen aequaliter diuidit, emittit omnibus fontes,

EPITOME 5—10] c. 51, 1 (a nescierant), 19—447, 15] e. 50, 6.

AUCTORES А s. (Trismegistus) alio loco] ef. IT 15, 6. 19 aequa-
bilitatem] Lactantium loeum Cie. de rep. I 27, 43 spectare existimat Maius:
cf. tamen de off. I 25, 88; de or. I 42, 188; П 52, 209. 8 16-3.) ef. Cyprian.
de op, el eleem, e. 25 (pag. 393, 23).

B(G)RHSPV] 1 his P enim] eius V 2 a Red caput encivil co-
dicis G pag. 108 (70) paene tota lecta illo om: G prima 51 3 in] et
in R ac eras, 5 4 definiuit statim ex definit B 7 ipsam om. S
8 multa om. S 9 est om. P 10 de religiones R quodsi] quia si BG
11 defensione H 12 regiones H 13 tenptauit B, tem'tauit @ 14 ear
core H est ut] utes (et er) H 15 iis R, om. B, his GHSPV 16 ser-
uire om. S pars iustitiae Н pras V 19 aequalitatem GV 20 et
(ante generat) om. PV spirat Н 28 in beneficiis eius desinit codicis G
pag. 108 (70) — segregetur B, corr. B° 24 suum om. R numen BY
corr. ВЗ diuidi Н — et emittit R fontibüs (exp. m. 2) Р

10

—

dinin, inst. lib. V 14—15. 441

uictum sumministrat, quietem. somni duleissimam tribuit, sie
omnibus aequitatem uirtutemque largitur. nemo aput eum
seruus est, nemo dominus: si enim cunctis idem pater est,
aequo iure omnes liberi sumus. nemo deo pauper est nisi
qui iustitia indiget, nemo diues nisi qui uirtutibus plenus est,
nemo denique egregius nisi qui honus et innocens fuerit, nemo
elarissimus nisi qui opera miserieordiae largiter fecerit, nemo
perfeetissimus nisi qui omnes gradus uirtutis inpleuerit, — quare
neque Romani neque Graeci iustitiam tenere potuerunt, quia
dispares multis gradibus homines habuerunt, a pauperibus ad
diuites, ab humilibus ad potentes, a priuatis denique usque
ad regum sublimissimas potestates. ubi enim non sunt uni-
uersi pares, aequitas non est, et excludit inaequalitas ipsa iusti-
tiam, cuius uis omnis in eo est, ut pares faciat eos qui ad
huius uitae condicionem pari sorte uenerunt.

15. Duobus igitur illis iustitiae fontibus immutatis omnis
uirtus et omnis ueritas tollitur et ipsa iustitia remigrat in
caelum. ideo non est uerum illut honum a philosophis reper-
tum, quia ignorabant uel unde oreretur uel quid efficeret: quod
mullis aliis praeterquam nostro populo reuelatum est. dicet
aliquis: 'nonne sunt aput uos alii pauperes, alii diuites, alii
serui, alii domini? nonne aliquid inter singulos interest?’ nihil,
nec alin eausa est cur nobis inuicem fratrum nomen inpertia-
mus, nisi quia pares esse nos credimus. nam eum omnia
humana non eorpore, sed spiritu metiamur, tametsi corporum

EPITOME 18—22] c. 50, 7.
AUCTORES 3 cunctis—est} ef. Lucr. П 992.

MG)RHSPV] 1 subministrat HS somnii (alf. i add) P? 2 lagi-

. tur Н ilum R З si enim om, P 5 iustitian BR 6 qui B? in-

uoous sic B 7 operam BR 8 perfectissimus est S 9 neque Romani
om. È putuerunt НИ 10 ad diuites ab humilibus om. Æ 12 regnü S'!,
regul ras. corr. 87, rerum. V non om, Н sint V! 13 et om, ВНР
ipsam В 14 fseiet Р 15 pare R 16 duob? (b; m. recent.) P 13 ob
(ante omnis) om B et (ante ipsa) om. R 18 Шй V! — post bonum
s.l чай V filiosopis H, filosofiis V 19 ignorabat B! (corr. BY) Н
oriretur (i еве BR) BRS effereret R 20 nullus У preter V dicit B
9Ipkali 23008 aliquan? inpertiamur R, inperitiam'us di (corr. m.2).P
Qhinestimur(ver) НО tameu si P corporum] seruorum Zfeumannus, recte?

n

18 $429

19 sé

20 lo

"e

-

VE

2

448 Firmiani Lactanti

sit diuersa condicio, nobis tamen serui non sunl, sed eos et
habemus et dicimus spiritu fratres, religione consernos. — diuitiae
quoque non faciunt insignes, nisi quod possunt bonis operibus
facere clariores. diuites sunt enim non quia diuitias habent,
sed quia utuntur illis ad opera iustitiae, et qui pauperes ui-
dentur, eo tamen diuites sunt, quia et non egent et nihil con-
eupiseunt. cum igitur et liberi seruis et diuites pauperibus
humilitate animi pares simus, aput deum tamen uirtute discer-
nimur: tanto quisque sublimior est quanto iustior. si enim
iustitia est parem se etiam minoribus facere, quamquam hoc
ipso praecellit, quod se inferioribus eoaequauit, tamen si non
tantum quasi parem, sed etiam quasi minorem se gesserit, utique
multo altiorem dignitatis gradum deo iudice eonsequetur. nam
profeeto in hae uita saeculari quoniam breuia et caduca sunt
omnia, et praeferunt se alteris homines et de dignitate eonten-
dunt, quo nihil foedius, nihil adrogantius, nihil a sapientiae
ratione submotins: rebus enim caelestibus contraria sunt ista
uniuersa terrena. — sieut enim sapientia hominum summa
stultitia est aput deum, stultitia, ut docui, summa sapientia
est, sie deo humilis et abiectus est qui fuerit conspicuus et
sublimis in terra. nam ut taceam quod haee praesentia ter-
rae bona, quibus magnus honos tribuitur, uirtuti contraria sunt

19 ut doeui] e. 12,3 зв, 14, 1 ss.
AUCTORES 18] 1 Cor. 3, 19.

BRHSPV] 1 et om, Р 2 spiritw Н? 3 uisi (isi m ras, er ü?
m.3)B quos B, s. L corr. BP 5 qui] quia R" (a del) Hye

6 non] mw тәті H 8 sumus HV tamen] autem B 9 et
tanto RS iustior èst (exp. m. 3) В 10 patrem V etiam et B facere]
facere debet R quam P 11 praecelleat S, praeeellat P 12 parem —
quasi om. У 18 dignitatis P? 14 quoniam] quamquam Нетании,
in qua tamen Bwenemannus 15 omnia om. B alteris) a litteris B
hominis P 16 est foedius P a om, Л, в, LP sapientigi 57, sapienti P,
sapientis V edd. 17 summotius RPV, semotius edd, remotius Walchius
ista] omnia uel Z7 18 sicuti H 19 stultitia est apud deum om. RP
stultia (ante ut) H summa om. B 90 est om. P à R ekom V
9] terrwebona B3 terra V 22 honor RPV uirtutis BP (s oe
punz. Pi)

(t

o

о

^

o

e

450 Firmiani Lactanti

nis quoque ipsis, qui totius orbis potirentur, si iusti
uelint esse, hoe est si aliena restituant, ad casas esse
redeundum et in egestate ac miseriis iacendum, tum
omissis communibus ad propria ueniebat. bonus uir inquit
si habeat seruum fugitinum uel domum insalubrem ac
pestilentem, quae uitia solus sciat, et ideo proseribat
ut uendat, utrumne profitebitur fugitiuum se sernum
uel pestilentem domum uendere an celabit emptorem?
si profitebitur, bonus quidem, quia non fallet, sed
tamen stultus iudicabitur, quia uel paruo nendet uel
omnino non uendet; si celabit, erit quidem sapiens,
quia rei eonsulet, sed idem malus, quiafallet. rursus
si reperiat aliquem qui orichaleum se putet uendere,
cum sit illut aurum, aut plumbum, eum sit argentum,
tacebitne, ut id paruo emat, an indieabit, ut magno?
stultum plane uidetur malle magno. unde intellegi uole-
bat et eum qui sit iustus ac bonus stultum esse et eum qui
sapiens, malum, et tamen sine pernicie fieri posse ut sint ho-
mines paupertate eontenti. transcendebat ergo ad maiora, in

EPITOME 12—19] с. 51,4. 19—451, 16) e. 51,5.
AUCTORES $ 5—13] Cie. de rep. (Ш 19, 298).

B(G)RHSPV] 1 poterentur R!HP', corr, R*P? 2 hoo est от, P,
hoc est boc 8 V 3 et in egestate — iacendum om. P in egestate] ne-
cessitate V, sed cf. Epit. 51,3 ad casas et egestatem reuertentur eum BPV
tum omissis] commissis H 4 ueniebant BH 5 habeat (a in ras. ex
2htt.m.2)B fugitivum B 6soslus (1? er) B perscribat (pro- m) B!
7 fugitium Н se seruum codd. recent, et edd, ef. 5 et pag. 457, 21;
se ВЕНУ, se 81, serui? S?, om. P 9 profitebitur] profitebitur emptorem.
fugitiuum esse P fallit BH 10 uendit B', corr. ВЗ 11 оао BY,
corr. m. 1 uel 2 celabit erit] celauerit P 12 rei] sibi im ras. ex rei
ut wid. B? fallit H rursum B 13 repperint ВАНІ — oricalchum ZT,
auricaleum S, orichalchum P, orienleum V 14 Ша 5з, illud S* 15 mt]
ant P emit (t add. m. 2) 5 anom. P 16 stultum — magno in inf.
mg. P? uideatur H а M[a]gn[o] unde éneipit codicis G pag. 109 (51),
cuius in uerss. 1—11 pleraque legi poterant 17 et] ut R, om. 8 morba
et ешп — stultum esse bis, altera expuncit V — 18 tamen sine pernicie
om. P её tamen — contenti eicit Heumannus, sed ef. Epit. 51,5 sed facile
de damno est posse] potest B, [po]tesi) G 19 trauscend'ebut B?

tod

-

ГЛ

©

њ

=

452 Firmiani Lactanti

iustitiaque dicentem, inrefutata haec tamquam foneam praeler-
gressus est, ut uideatur idem Laelius non naturalem, quae in
crimen stultitiae uenerat, sed Шаш eiuilem defendisse iustitiam,
quam Furius sapientiam quidem esse concesserat, sed iniustam.

17, Quod ad praesentem disputationem pertinebat ostendi
quomodo iustitia similitudinem stultitiae gerat, ut adpareat non
sine eausa decipi eos qui putant nostrae religionis homines
stultos esse, qui talia faeere uideantur qualia ille proposuit,
nune maius a me exigi sentio, ut ostendam quare iustitiam
deus stultitiae specie eonuolutam ex oculis hominum uoluerit
auferre, si prius Furio respondero, quia parum plene respondit.
Laelius. qui profeeto licet sapiens fuerit, ut uocabatur, patro-
einari tamen uerae iustitiae nullo modo poterat, quia caput
ipsum fontemque iustitiae non tenebat. ^ nobis autem facilior
est ista defensio, quibus caelesti beneficio familiaris est ae
penitus nota iustitia quique illam non nomine, sed re nouimus.
nam Plato et Aristoteles honesta quidem uoluntate iustitiam
defendere cupierunt effeeissentque aliquid, si conatus eorum
bonos, si eloquentiam, si uirtutem ingenii diuinarum quoque
rerum doctrina iuuisset. itaque opus illorum inane atque in-
utile iacuit nec cuiquam hominum persuadere potuerunt ut
eorum praeseripto uiueret, quia fundamentum a caelo disei-

EPITOME е. 17] с. 59, 1—5. 6] е. 52, 1. 9—453, 9] c. 52, 1
sed — possumus — 17—453, 1] e. 50, 5.
AUCTORES 84] cf. Cic. de rep. Ш 8.

BRHSPYV] 1 inrefutata haec taniquam (7 et — m. 2 uel 2, sed mine
erasa) одем (s. L т. 3) B inrefutata S? 2 in crimen] incre-
mentum. B', incrimentivh B? З stultitiae (o s. 1. ex alia littera a m, 2
scripta corr. m. 3) В 4 quam] quam quidem (quidem post sap. mon
deest) Н quidem esse sapientiam А consenserat 27 iniustitiam Y
6 instititil (7 er) V stultitiae similitudinem Н generat R ad-
pareat B, appareat cett. 8 quealia (i er) Н 10 deum Bi, corr. Bt
speciom В conuolstam (a er, v add. m. 2) V 11 plane B?, corr, BY
12 fuerat В!, corr. B? 18 quia V, qui cett, 14 fontem qui V 16 qui-
que] que B', qui corr. B> — 17 honeste (a er) H woluntatem Р
18 eupiuerunt 175, eupiwerunt P? effeeissentque BH? si от. Н 19 post
uirtutem з, E auimi et B? 20 iuuisset (alt. u in ras, ec ss ? т 9 D
22 an (eX) eorum? perseripto (-bto R) RP uiuerent BH a] e B

20

diuin, inst, lib. V 16—17. 458

plina illa non habuit. nostrum opus certius sit necesse est, б
quos deus docuit. illi enim depingebant uerbis et imagina-
bantur iustitiam quae in conspectu non erat, nec praesentibus
exemplis confirmare poterant quae adserebant. — responderi 7
enim posset ab audientibus поп posse ita uiui, sicut illi sua
disputatione praeseriberent, adeo ut nulli adhue extiterint qui
id genus uitàe sequerentur. nos aulem non uerbis modo, sed 8
etiam exemplis ex uero petitis uera esse quae a nobis dieuntur
ostendimus. sensit igitur Carneades quae sit natura iustitiae, 9
nisi quod parum alte perspexit stultitiam [non]... esse: quam-
quam intellegere mihi uideor qua mente id fecerit. non enim
uere existimauit eum stultum esse qui iustus est, sed cum
sciret non esse et rationem tamen eur ita uideretur non con-
prehenderet, uoluit ostendere latere in abdito ueritatem, ut de-
cretum disciplinae suae tueretur, cuius summa sententia est

nihil percipi posse. ^ uideamus ergo utrumne iustitia foedus 10

aliquod habere stultitia possit. iustus inquit si aut *
ecum saucio aut tabulam naufrago non ademerit, ut

ipseanimam suam liberet, stultus est. primum omnium 11

nego ullo modo fieri posse ut homini, qui quidem uere iustus

EPITOME 16—18] c. 52, 5.
AUCTORES 17] cf. supra e. 16, 10.

BRHSPV] 2 quod ВУ dosuit (ler, c add. m.2)V depingiebant H
3 non erat bis, alt. expunzit V 4 adserebant HV, auferebant В», ad-
ferebant (ай- RS) ВАР 5 possit Н sicut] quemadmodum K
Gadi (^er) V athuc B quiid BY, quid R, quid id (exp. m. 2) P
7 sequeremtur B? modo uerbis SP, sed etiam bis, alt. eras, З 8 uero]
ufo ($e. uestro) S 10 quodparum P? paruum H a te H, alta S,
alt (i. e. alter) Р prospexit S; intercidisse dicens wel sim. aut ante esse
(fort. uoce non ab interpolatore superscripta expulsum) aut post secutus
Schoellium et Thilonem statui mazime propter fecerit 11; an perspiíciens
dixit? stultitia B non eieci Heumannum eam pro non scribentem se-
cuius est В quamquam) quam B 12 uere om. В existimauerit Y
oum] eum ueroB est sed] esset BH 13 eterus В ratione (~m. 2) 8
tamen om. B ita in mg. m. 1 uel 2 S uideatur В conprehendere B
14 woluit B? latere om. P 16 posse percipi Н ergos» B 17 aliquit B,
aliquid H 18 ecum Jt, +eq'wam (a er., u add. m. 2) B, cum HV, equum $,
equum er euuum Р tabula КА naufragso (i er) B, naufrage, 8?
19 sunm om. R 20 nullo H

11
ay |

©,

re
ré

"о
103

Gp

lea 13

c 16

ge
"3
17
a 18

454 Firmiani Lactanti

sit, eiusmodi casus eueniat, quia iustus neque cuiquam nato
inimicus est neque quicquam omnino adpetit alienum. cur
enim nauiget aut quid petat ex aliena terra cui sufficiat sua?
cur autem belligeret ae se alienis furoribus misceat in cuius
animo pax eum hominibus perpetua uersetur? seilicet pere-
grinis mercibus aut humano sanguine delectabitur qui nec
luerum sciat adpetere, eui sufficiat uictus, et non modo ipse
caedem facere, sed interesse facientibus ac spectare ducat nefas.
sed omitto ista, quoniam fieri potest ut uel inuitus ad haec
subeunda cogatur. ^ adeone ergo iustitiam, o Furi uel potius o
Carneade, euius est Ша omnis oratio, tam inanem, tam super-
uaeuam tamque contemptam deo putas, ut nihil possit nihilque
habeat in sese quod ad custodiam sui ualeat? sed uidelicet
qui sacramentum hominis ignorant ideoque ad hane tempora-
lem uitam referunt omnia, quanta sit uis iustitiae scire non
possunt. nam et eum de uirtute disputant, quamuis intelle-
gant aerumnis ac miseriis esse plenissimam, tamen expetendam
esse aiunt sua causa: eius enim praemia, quae sunt aeterna eb
inmortalia, nullo modo uident. sic rebus omnibus ad hanc
praesentem uitam relatis uirtutem plane ad stultitiam redigunt,
siquidem tantos huius uitae labores frustra et inaniter suscipit.
sed haee alio loco plenius, interim de iustitia, ut coepimus:
euius tanta uis est, ut eum oculos in caelum sustulerit, a deo
mereatur omnia. reete igitur Flaeeus tantam esse dixit inno-
centiae uim, ut ad tutelam sui non egeat nec armis nec uiri-
bus, quacumque iter fecerit:

22 alio loco] c. 18, 4 ss.

B(G)RHSPV] lsi]ssicR — 2iniquus Р ne P b sufficiat seripsl,
sufficit C 4 belligerpt P, a expuna.P? 5 uersatur S! 6 nee (eer) B
ne plucrum H 7 sufficiat Н, sufficit cett, 8 ac] ab R acspectara 52
10 a dó-Ne V ergo] igitar Р 3P,ÓV їшї RPV 5P,6V
11 earneadae R, carneades V 12 putas] putas esse R 18 sese« (d er) B
ad om. P 14 qui] quia BH 15 reperunt B!, corr, B* et quanta RS
17 tam R 19 hine fere incepit codicis G pag. 111 (173), cuius in
uerss, 24. 25. 31 perpausa legi poterant 20 relati В uirtute Н sane H
21 siquid H 92 10со om. К 23 est] & 52 24 innocentie, S? 25 uis S!
suam sui УИ uirtutibus Н

15

diuin. inst. lib, V 17. 455

integer uitae scelerisque purus

non eget Mauris iaeulis nec arcu

nee uenenatis grauida sagittis,
Fusce, pharetra,

siue per Syrtis iter aestuosas

siue faeturus per inhospitalem

Caueasum uel quae loca fabulosus
lambit Hydaspes.

mon potest ergo fieri quin hominem iustum inter discrimina
tempestatum atque bellorum caelestis tutela custodiat ac non,
eliamsi cum parricidis et nocentibus nauiget, aut malis quoque
pareatur, ut uma iusta el innocens anima liberetur, aut certe
pereuntibus ceteris sola seruetur. sed concedamus posse fieri
quod proponit philosophus: quid ergo iustus faciet, si nactus
fuerit aut in equo saucium aut in tabula naufrágum? non in-
uitus confiteor: morietur potius quam occidat, пес ideo tamen
iustitia, quod est singulare hominis bonum, stultitiae nomen
aceipiet. quid enim melius, quid carius esse homini debet
quam innocentia? quae utique tanto perfectior sit necesse est,
quanto illam perduxeris ad extremum morique malueris, ne
quid de innocentiae ratione minuatur. stultitia est inquit

EPITOME 14—456, 1] с. 52,5. 188, (innocentia)] cf. e>55, 4.
AUCTORES 1 ss.) carm. I 22, 1 ss. 21 s] ef. supra e. 16, 10,

B(G)RHSPV] 1 integra» (s er) B, interger Н puras B!, pura B?
2 egeat] iaculis’ (est distinctio) B artu V 4 Fusce] fuisse B, fugare R,
fusene H pharetra’ (h m. 2) В, faretra cett. 5 syrtes P — aestuosas' B
6 siue B? inhospitalé (8 in ras. ex 3 wel 4 litt. m. 2) S, inhospitalem
(heed) Р Tcaucasum’ B uelquwe B?, uel qué 5 ашо" (seta m.2)8
Blabitti B', lahit · · B?, ambit А lambithy daspes V hidaspes S 10 cae-
lestes P 11 parrieidsis B 12 puscatur B!, corr. B?, paccatur V — anima
etinnocens S 13 soluswerueturB? 14 ergo 8% nactus ВЕН, nanctus PV,
matus S? 15 aequo BHP 16 occidat В, oceidet cet. — tamen
om. B 17 iustitine (m er) B singulari Bì, corr. B? hominis B3,
hominib Н 18 hine fere incepit codicis G pag. 112 (174), in qua nihil
legi poterat 19 quae (e add. m. 3) В "tanto B? sit] est Bl, corr, B?
post est s. 1. diei add. B?, sed nune erasum 20 quantoillam B? per-
duxerit HP! t in s corr. P? nequit B 21 muniatur V%

19

456 Firmiani Laetanti

alienae animae pareere eum pernieie suae. num etiam
pro amicitia perire stultum iudicabis? quid ergo illi familiares
Pythagorei laudantur à uobis, quorum alter se tyranno uadem
mortis pro altero dedit, alter ad praestitutum tempus, eum
iam sponsor eius duceretur, praesentiam вш fecit eumque inter-
uentu suo liberauit? quorum uirtus in tanta gloria non habe-
retur, quod alter pro amico, alter etiam pro fide mori uoluit,
si stulti putarentur. denique ob hane ipsam uirtutem tyrannus
iis gratiam rettulit utrumque seruando et hominis cradelissimi
natura mutata est. quin etiam deprecatus esse dicitur ut se
tertium in amicitiam reciperent, non utique tamquam. stultos,
sed tamquam bonos et sapientes uiros. itaque non uideo
quare, cum pro amicitia et fide mori summa gloria conputetur,
non etiam pro innocentia perire sit homini gloriosum. ergo
stultissimi sunt qui nobis erimini dant mori uelle pro deo, cum
ipsi eum qui pro homine mori uoluit, in caelum summis laudi-
bus tollant. denique, ut conelndam disputationem, non posse
eundem iustum esse ae stultum, eundem sapientem et iniustum
docet ipsa ratio. qui enim stultus est, quid sit iustum ac bonum.
neseit et ideo semper peccat. ducitur enim quasi eaptiuus a uitiis
nec resistere ullo modo potest, quia caret uirtute, quam nescit.
iustus autem ab omni se peccato abstinet, quod aliter facere
non potest quam si habeat recti prauique паш. rectum

EPITOME 11-458, 8] c. 52, 1—4.
AUCTORES 1—11] cf. Valer, Max. IV 7, ext. 1.

BRHSP(—2)V] 1 pernicias B, parnicias R, pernitiae PV sun RH
mum] sine S 2 amicitia] amico ita R iudicabit V, iudicabitur edd.
ab amicitia peri codex P in eadem pagina statim transilit ad uerba e. 20, 12
etiam mimos agi 3 pyphagore H, spythagorei V 4 mortis] de mortis
" S? alter] ad ut wid. 81, alt (i. e. alter) S? praestitutum] praestitit
utrum Н 5 praestantiam У 6 habetur R 7 quod] cum V edd.
maluit H 8 ipsi uirtute (duo ^ m.2) 5 9 iis R, his BSH, is V
retulit SY utramque Н seruusndo Н eredelissimi P* 10 qui R
14 homini sit B 15 stultissimi sunt] stultissimi" (V, e. -mis) S eri-
mina RV™ cum] qui 5 16uoluit mori V laudant tollant R 18 iustum.
— sapientem om. Y iustum] sapientem R eundemque S sapientem
et iniustum] insipientem et iustum R 19 qui] quis R quit B, qui
quid R 22 omeni (i er) V 23 non] numquam Н quam si] nisi H

diuin. iust lib. Y 17. 457

autem discernere a prauo quis potest nisi sapiens? ita fit ut
numquam possit iustus esse qui stultus est, neque sapiens qui
fuerit iniustus, quod si est uerissimum, manifestum est eum
quí aut naufrago tabulam aut ecum saucio non ademerit
stultum non esse, quia haec facere peceatum est, & quo se
sapiens abstinet. uideri tamen et ipse confiteor per hominum.
errorem ignorantium cuiusque rei proprietatem. itaque omnis
haee quaestio non tam argumentis quam definitione dissoluitur.
stultitia igitur est in faetis dietisque per ignorantiam recti
boni erratio. ergo stultus non est qui ne sibi quidem parcit,
dum ne noceat alteri, quod est malum. quod quidem nobis et
ratio et ueritas ipsa praeseribit. in omnibus enim uidemus
animalibus, quia sapientia carent, conciliatricem sui esse natu-
ram. nocent igitur aliis, ut sibi prosint: nesciunt enim quia
malum est nocere. homo uero quia scientiam boni ac mali
habet, abstinet se a nocendo etiam eum incommodo suo, quod
animal inrationale facere non potest, et ideo inter summas homi-
nis nirtutes innocentia numeratur. quibus rebus apparet sapien-
tissimum esse qui mauult perire ne noceat, ut id officium quo
a mulis discernitur seruet. nam qui uendentis errorem non
redarguit, ut aurum paruo emat, aut qui non profitetur fugiti-
uum seruum uel pestilentem se domum uendere luero et com-
modo suo consulens, non est ille sapiens, ut Carneades uideri
nolebat, sed callidus et astutus. calliditas autem et astutia in
mutis quoque animalibus sunt, uel eum insidiantur aliis et dolo
capiunt, ut deuorent, uel eum insidias aliorum uario genere delu-

EPITOME 17 s. (innocentin)] о. 55, 4.

BRHSV] 2 esse iustus S 4 naufragso (ier) В ecum RV, equum B?,
«equum (a er.) H, equum 5 sauciato Н 7 omnis om.S 9 igitur] ergo B
factis B> uictisque B', corr. B”, dictisque omnibus Æ 10 enratio BP,
erratior Н — parcit — quod quidem om. V 11 dummodo ne H 12 рега-
scribit ex prescribit 2°, perseribit Æ 19 eonsiliatrieem B 15 uero]
enim Н qui BH 16 nocencendo R incommodo) in modo S 18 nu-
meraratur 2 19 mauul'? H? 20 multis B""H errore Н 22 se ser-
tum Н nel] aut П se hie om. Н uero Bl, Tuero B? 24 astutia
@er) Н 25 quoque] quidem В 26 mt V? insidia Z7 — deludunt
(e ex im. 2) R

a4

=

„

458 ^ Firmiani Laetanti

dunt, sapientia uero in hominem solum eadit. sapientia est
enim intellegentia uel ad bonum rectumque faeiendum uel ad
abstinentiam dictorum faetorumque inproborum. lucro autem
numquam sapiens studet, quia bona haee terrena contemnit, nec
quemquam falli patitur, quia boni uiri officium est errores
hominum corrigere eosque in uiam reducere, siquidem socialis
est hominis ae benefiea natura, quo solo cognationem eum
deo habet.

18. Sed nimirum haec causa efficit ut stultus esse uideatur
qui egere aut mori malit quam noceat uel eripiat aliquid
alteri, quod hominem morte deleri putant, ex qua persua-
sione omnes eum uulgi tum etiam philosophorum nascuntur
errores, si enim post mortem nihil sumus, profecto stultis-
simi est hominis non huie uitae consulere, ut sit quam diutina
et commodis omnibus plena. quod qui faciet, a iustitiae
regula discedat necesse est. si autem superest homini uita
melior et longior, quod et philosophorum magnorum argumentis
et uatum responsis et prophetarum diuinis uocibus discimus,
hane praesentem eum bonis suis contemnere sapientis est,
cuius omnis iactura inmortalitate pensatur. ^ aput Cieeronem
idem ille iustitiae defensor Laelius uult inquit paene uirtus
honorem nee est uirtutis ulla alia merces, est plane
ei quidem uirtute dignissima, quam tu, Laeli, numquam poteras

EPITOME 9—20] c. 52, 6 в.
AUCTORES 84—8] de rep. (III 28, 40).
EXPILATORES $25] Lucifer pag. 302, 6—15.

BRHSV] 1 homin$ (7 m. 2) V 2 faciendum om. S ad om. H,
s. LV m. 1 uel 2 S abstinentia Н 5 falli patitur] fallit potius Н
6 redducere H 10 quia B mori bis R 11 putent B 12 tum
(ante uulgi), t ex c m. 2 8 14 est] esset. BY, corr. B*, om. V — diu-
turna R, diutina etiam Lucifer pag. 302,9 15 quod] quodsi 8 17 lon-
gior] longiore longior& H 18 uatum] tantis matum В 19 cum bonis
suis Lucifer 302,13 90 jactura ЕЗ mortalitate Bt, immortalitate BY im-
mortalitate 51, ^ del. 52 21 Пий H, uult (t posten add, m. 2) 8 paene]
poena et B; plane Н edd., sed fort. e proximo est plane ortum est 22 neo
est om. R, necesse est H Ша R 23 et om. B tute Н quamtu/le
шй quà poteras (limeolas ante 1 add. et 1 ras, ex € wel ti eorr, m. 2) V

=

diuin. inst. lib, V 17—18. 459 -

suspicari: nihil enim diuinarum noueras litterarum. quam 25
tamen illa inquit accipit facile, exigit non acerbe,

erras uehementer, si putas ab homine praemium solui posse

uirtuti, cum ipse alio loco uerissime dixeris: huie tu niro

quas diuitias obicies? quae imperia? quae regna? qui

ista putat humana, sua bona diuina iudicat, quis ergo 5

te sapientem, Laeli, putet, eum ipse tibi loquare contraria et
paulo post uirtuti adimas quae dedisti? sed uidelicet ignorantia 9°
ueri facit incertam labantemque sententiam. deinde quid ad- 6 77T
iungis? sed si aut ingrati uniuersi aut inuidi multi

aut inimiei potentes suis uirtutem praemiis spoliant,

— 0 quam fragilem, quam inanem uirtutem induxisti, si spóliari 7
praemio suo potest! quae si bona sua diuina iudicat, ut

aiebas, qui possunt existere tam ingrati, tam inuidi, tam po-

tentes, qui nirtutem spoliare ualeant iis bonis quae fuerint in

eam conlata diuinitus? — пе illa se inquit multis sola- 8 st
ciis oblectat maximeque suo decore se ipsa sustentat,

quibus solaciis? quo decore? eum in crimen saepe ueniat её.

in poenam decor ille uertatur. quid enim, si, ut Furius dice- 9 ie 6
bat, rapiatur uexetur exterminetur egeat, auferantur

ei manus, effodiantur oculi, damnetur uineiatur ura-

EPITOME 16—460, 20. 461, 8—12] c. 52, 71—9. yi m
AUCTORES 19 ss] ef. supra e. 12, 5. -
EXPILATORES 155] Lucifer pag. 303,88, 20—460, 1] idem

pag. 808, 9—11.

B(—12)RHSV] 2 weipiat S, accepit V 3 posse om. V 4 uirtute RH
6 quis V 7 te om. П аі sapientem R sapientissimum В cum
от. Н 8 qui Н 9 labentemque (sed pr. e ez a ut wid, m. 3 B) BH
sententiam] faciam R quod V adiunges H 10 ingrati] ignorant Bi,
corr.B? 11 asesut (liver) B inimici B? — 19 quam» (ante inanem) В
а quams» coder B in eadem pagina transiit ad pag. 460, 23 catur et
si filius, partem quae intercidit in mg. super. et inf. add. man. 3; cuts
partis scripturae discrepantes ut nullius momenti in conlatione non de-
scriptae sunt si spoliari] ispoliari H М aiebat Н — existere] exi S
15 uirtute Н iis R, his HSV Lucifer pag. 303,9 16 we V inquit]
quidem H 17 sustentat» S 18 quo] que S 19 poenam) poenam
saepe R 20 uexetur rapiatur supra pag. 437,17, sed ef. Lucifer. pag. 303,9
rapis nos, uexas (sic pro negas seribendwwm) — exterminetur uexetur E

1

1

1

1

1

0

1

3

„>

460 Firmiani Lactanti

tur, miseris etiam modis necetur, perdetne suum prae-
mium uirtus aut potius peribit ipsa? minime, sed et mereedem
suam deo iudice accipiet et uiuet ae semper uigebit. quae
si tollas, nihil potest in uita hominum tam inutile, tam stultum
uideri esse quam uirtus: euius naturalis bonitas et honestas
doeere nos potest animam nom esse mortalem diuinumque illi
а deo praemium constitutum. sed ideireo uirtutem ipsam
deus sub persona stultitiae uoluit esse celatam, ut mysterium
ueritatis ae religionis suae esset arcanum, ut has religiones.sá-
pientiamque terrenam extollentem se altius sibique multum
placentem uanitatis errorisque damnaret, ut proposita denique
difficultate angustissimus trames ad immortalitatis praemium
sublime perduceret.

Doeui, ut opinor, eur populus noster aput stultos stultus
habeatur, nani cruciari atque interfiei malle quam tura tribus
digitis conprehensa in focum iacere tam ineptum uidetur quam
in perienlo uitae alterius animam magis curare quam suam.
nesciunt enim quantum sit nefas adorare aliud praeterquam
deum, qui condidit caelum atque terram, qui humanum genus
finxit inspirauit luce donauit, quodsi seruorum nequissimus
habetur qui dominum suum fuga deseruit isque uerberibus et
uinculis et ergastulo et cruce et omni malo dignissimus iudi-
eatur, et si filius eodem modo perditus atque inpius existimatur
qui patrem suum dereliquit ne illi obsequatur, ob eamque cau-

EPITOME 20—461, 12] c. 51, 1 (quam denm — obtemperare); 54, 4.
EXPILATORES 11—13] Lucifer pag. 303, 14 s.

Bía 23)RHSV] 2 aut C, an edd. 4 potest] potest esse R (tamen
esse post uideri repetit) 6 animam] omia S 10 altusS 11 dammaret
— denique om. R damnare H 12 angustissimos tramites H; per un-
gustissimos (nos add. Heumannus) tramites edd., sed angustissimus trames

‘etiam Lucifer pag. 303,14 ad id mortalitatis А 13 sublimiter duceret

fort. Lucifer pag. 303, 15 legit 14 docui» (t er) H opin«or (i er) V
apud HSV 15 habebatur Н -mallet H, om. S 16 iactare Н 19 qui
(ante humanum) ras, ex qui S 20 fixit S lucem H 21 deseruit R,
deserit HSV 22 et omni HS, omni R, omnique V 28 a catur et si filius
continuatur D!, ef. ad pag. 459,12 si om. H 24 dereliquit V, dereliñ-
quit Н, derelinquit (id 5) RS

=

pm

diuin. inst. lib. V 18—19. 461

sam dignus putatur qui sit exheres et euius nomen in perpe-

tuum de familia deleatur, quanto magis qui deum deserit, in

quem duo uoeabula domini et patris aeque ueneranda conue-

niunt? nam ille qui seruum pretio conparat, quid in eum 15 ?'

beneficii confert praeter alimenta, quae illi utilitatis suae gratia

subministrat? et qui filium generat, non habet in potestate — 4 +

ut eoneipiatur, ut naseatur, ut uiuat: unde apparet non esse

illum patrem, sed tantummodo generandi ministrum. quibus 16 4 ©

ergo supplieiis dignus est desertor eius qui et dominus uerus

et pater est, nisi quae deus ipse constituit, qui spiritibus in-

justis aeternum parauit ignem, quod ipse per uates suos inpiis

ac rebellibus comminatur? 92
19. Discant igitur et suarum et alienarum interfectores апі- 1

marum quam inexpiabile facinus admittant, primum quod se

ipsos iugulant perditissimis daemonibus seruiendo, quos dens

in aeterna supplicia damnauit, deinde quod nec ab aliis deum

coli patiuntur, sed auertere homines ad mortifera saera conten-

dunt nitunturque summa diligentia ne qua sit anima incólumis

in terra quae saluo statu suo spectet in caelum. quid aliut з ^^

dicam quam miseros qui praedonum suorum instigationibus

parent, quos deos esse opinantur? quorum neque condicionem //е

neque originem neque nomina neque rationem sciunt, sed in-

haerente persuasione uulgari libenter errant et stultitiae suae

fauent. à quibus si persuasionis eius rationem requiras, nul- 3 42

EPITOME о. 19, 1-24] 0.48, 24—462, 10] с. 50,15. изя
EXPILATORES $2] Lucifer 303, 31—304, 2. =>

BRHSV] 5 beneficium ut wid, B', corr. ВЗ 6 sumministrat R ап
num — uiuat? scribendum? 10 quae om. Bi, delis ipse ymae corr. B?,
quí (^m. 3) 5 spirie+libus (ta er., t add. m.2) V 11 untos V 16 aeter-
паж (mer) Н subplicia H damnabit Н 17 aduertere R 18 nitun-
turquee (aer. B incolomis НИ 19 quae (ae in ras. ex 1 litt. m. 3) B,
q (equi) S salua V 21 an pareant? ef. Lucifer. pag. 303, ЗІ quid
aliud dicam quam miserum qui — parens — deosese (tert. e ex i?) sopi-
nantur sio V opinatur H 22 rationes В herente B, sed inhaerente
cordi tuo persuasione tua sacrilega Lucifer pag. 304,1 — 23 errent R
24 weequibus (li er) B si] qui si H, om. 5 nulla B

nt
108

462 Firmiani Lactanti

lam possint reddere, sed ad maiorum iudicia confugiant, quod
illi sapientes fuerint, illi probauerint, illi scierint quid esset
optimum, seque ipsos sensibus spoliant, ratione abdicant, dum
alienis erroribus eredunt. sie inplieati rerum omnium igno-

rantia nee se nee deos suos norunt. atque utinam soli errare,

soli desipere uellent! alios etiam in consortium mali sui ra-
piunt quasi habituri solacium de perditione multorum. sed
haec ipsa ignoratio efficit ut in persequendis sapientibus tam
mali sint fingantque se illis consulere, illos ad bonam mentem
uelle reuocare. num igitur hoc sermone aut aliqua ratione
reddita faeere nituntur? minime, sed ui aique tormentis.
o mira et caeca dementia! in iis putatur mala mens esse qui
fidem seruare conantur, in carnifieibus autem bona! in iisne
mala mens est qui contra ius humanitatis, contra fas omne
lacerantur, an potius in iis qui ea faciunt in corporibus inno-
centium, quae пес saeuissimi latrones nec iratissimi hostes nec
immanissimi barbari aliquando fecerunt? adeone etiam sibi
mentiuntur, ut uicissim boni ae mali nomina transferant et in-
mutent? quid ergo non diem noctem uocant, solem tenebras?
alioquin eadem inpudentia est bonis malorum nomen imponere,
sapientibus stultorum, iustis inpiorum: quin immo si qua illis

EPITOME 103.) с. 48, 6. 12—20] c. 48, 7; 49, 6 s, (et (dum) bane
aduersus eqs.); 52, 1. 18—21] e. 50, 4.
EXPILATORES 5s. (atque — rapiunt)] Lucifer pag, 304, 8—5,

BRHSV] 1 possunt H malorum 23° (maiorum BY S confu-
giunt HV?*, ait. u ez à Vi З ratione addicant 5 4 implicanti §
6 desipere (1 vas. ex u) H supra etiam мол erasa, V consortio 5194
nos etiam in consortium malorum tuorum rapere conaris Lucifer pag. 304,4
8 ignorantia V edd. conl. 4 9 fingantque 5, finguntque cett. — sellis БВ?
10 ni S 11 sed ui] sedi УИ 12 iis edd, his C; an iine? 18 in
(ante carnificibus) om. В in (ante iisne) om. B пе edd., hisne €
14 contra ius] contrarius V alt. contra] qui contra 15 anes (ti? er) V
lis edd, his C 16 пес (ante immanissimi) om. R 17 adeone] odio пес B,
айбпе» (c? er) И 18 uicissim] licessint Bi, in ras. corr. B^ — ae] wut B
transferat R 19 niderediemnon B', пой B?, yuidergo nom diemnón Bt
tenebras] tenebras noctem B!, post noctem s. } diem add. B?, noctem
erpunz. et diem eras. B? 20 alioquin eadem om. R nomen B? 21 in-
piorum] inferiormn B', corr. В?

a ok аз ш

diuin, inst, lib. У 19. 463

singula quaeque discutiant. —— —
deorum suorum, ne si nostra inualuerint, ut cottidie inuales-
s eunt, eum delubris ac ludibriis suis deserantur. et quoniam
ui nihil possunt — augetur enim religio dei quanto magis
premitur —, oratione potius et hortamentis agant. procedant

ae prouidentia regantur omnia, ostendant origines et initia saero-
rum ае deorum quomodo sint mortalibus tradita, qui fons, quae
ratio sit explicent, proferant quae merees in eultu, quae poena
35 in contemptu maneat, quare ab hominibus coli se uelint, quid

hominis auetoritas — sed diuinis aliquibus testimoniis confir-
ment, sicuti nos facimus. non est opus ui et iniuria, quia
sx religio cogi non potest, uerbis potius quam uerberibus res
agenda est, ut sit uoluntas. destringant aciem ingeniorum
suorum: si ratio eorum uera est, adseratur. parati sumus

EPITOME 19—21] c. 48, с. 7 (uerbis, sed uerberibus); o. 49, 15.
AUOTORES 20] ef. Tertull. ad Sesp. e. 2 (I pag. 540): sed nee
religionis est cogere religionem.

BRHSV] 1 in (ante eloquentis) om, H se ac — possunt] se ac malo-
sofia nelin eloquentia si possunt sie R 2 cominus S 4 deorum om. H
ne] ni B inualuerint B? 5 suis ac ludibriis H snsc (h et e er) B
suis (pr. $add. m. 2) S et B> 6 ui om. Bl, suis. 1 B? 7 ratione H edd.
AWortamentis B* uacant B', «agant B? — precedant H, procedunt V 8 seu]
өй S! eo (4 e.-rum) S? minoris V augeres V 9 reges] res H, regres
(exp. m. 2) V — saerificuli edd., snerifiesscoli (cio er.) B, sacrificoli RHS,
saericoli V^ вши] 3 eras. S — antistites (pr. i ras. ex e) H 10 reuo-
vent A — colvortentur (h m. 2) nos B 11 nomine H — 19 siwt B?
14 ratio] origo R poenam, sed m del. К 15 uelint Æ 16 illi Bt
(corr. BY В nonom.S 17 ualest (ner) B quides«squam (quem er.) В
mortales homines 23%, corr. B? 21 uolunstas (p er) B; an uoluntaria
(ef. pag. 465, 20; Epit. 49,2)? uoluntatis Hartelius; cf. Buenemannum

tH

l————

4"

10 4

c9

12

18

14

15

16

17

464 Firmiani Laotanti

audire, si doceant: tacentibus certe nihil eredimus, sieut ne
saeuientibus quidem cedimus. imitentur. nos, ut rationem
rei totius exponant: nos enim non inlicimus, ut ipsi obiectant,
sed docemus probamus ostendimus. itaque nemo a nobis
retinetur inuitus — inutilis est enim deo qui deuotione ae fide
caret — et tam nemo discedit ipsa ueritate retinente, doceant
isti hoe modo, si qua illis fiducia ueritatis est, loquantur his-
eant, audeant inquam disputare nobiscum aliquid eiusmodi:
iam profecto ab anieulis quas eontemnunt et à pueris nostra-
tibus error illorum ae stultitia ridebitur. cum enim sint
peritissimi deorumque progeniem et res gestas et imperia et
interitus et sepulcra de libris nouerint ipsosque ritus quibus
sunt initiati uel ex rebus gestis hominum uel ex easibus wel
etiam ex mortibus natos sciant, incredibilis dementia est deos
putare quos fuisse mortales negare non audeant: uel si tam
inpudentes fuerint ut negent, suae illos ae suorum litterae
eoarguant, ipsa denique illos sacrorum initia conuincant. sciant
igitur ex hoe ipso quantum intersit inter uerum atque fal-
sum, quando ipsi eum sint eloquentes, persuadere nom possunt,
inperiti ae rudes possunt, quia res ipsa et meritas loquitur.
quid ergo saeuiunt? ut stultitiam suam dum minuere uolunt
augeant, longe diuersa sunt carnificina et pietas nee potest

EPITOME 22s.) c. 49, 6 (carnificinam — pios).
EXPILATORES § 16) Lucifer pag. 300, 15—22.

B(G)RHSV] 2 credimus V З totius rei Н, rei- p» totius 8 inligi-
mus V oblectant R 4 post itaque s. 7. ueg S? 6 retineredooulsti мі
uid, B', retinentedoceantist B® 7 ueritatis B? discant BH, discant RI
10 stultitia] iustitia R sint om. H hine fere incepit codicis G pag. 113(175),
in qua nihil legi poterat! 11 progenie H 12 nouerunt В — ritus] hiatus
ut wid. B!, in ras. corr. ВЭ 13 inhiati B!, corr. BI 14 moribus BY
amentia R 15 tamen B 16 inprudentes B 17 coarguent M con-
vincent H 18 ex] nel ex RS edd., sed ef. Lucifer. pag. 306, 15 scias itaque
ex hoc ipso el supra pag. 417,21; 438,21; 4359,15 hocom. В atque] et HV,
sed of. Lucifer. quantum intersit inter uerum atque falsum 19 an (tamen
persuadere ez Lucifero? no«n(&er)I 20 inperiti ac rudes possunt in inf.
mg. B et] ac H, sed ef. Lucifer. an fort, locuntur ex loquantur Luciferi?
2) ub? stultitiaquando В!, stultitiaquamduno corr, et supra aqu Кеа
aliquas nuncerasas add. B? skultitiamsuamdum B> uoluerunt B'écorr D) И
22 audeant D!, corr. B? — carnificeseet ex carnificesnee IP, earnificinuet: ^

А

e

diuin. inst. lib. V 19 465

aut ueritas cum ui aut iustitia com crudelitate coniungi. sed 18
merito non andent de rebus quiequam doeere diuinis, ne et a
nostris derideantur et a suis deserantur. nam fere uulgus, 19
eui simplex incorruptumque iudicium est, si mysteria Ша co-
guoscat i in memoriam mortuorum constituta, damnabit aliutque
uerius quod colat quaeret. hine fida silentia sacris insti-
inta sunt ab hominibus eallidis, ne seiat populus quid colat.
cum autem nos in eorum doctrinis uersemur, cur nobis aut non 20
eredunt, qui utrumque nouimus, aut inuident, quia falsis mera
praetulimus? ‘sed defendenda sunt’ inquiunt ‘suscepta publice
sacra.” о quam honesta uoluntate miseri errant! sentiunt 21
enim nihil esse in rebus humanis religione praestantius eam-

-que summa ui oportere defendi, sed ut in ipsa religione sic

in defensionis genere falluntur. ^ defendenda enim religio est 22
non occidendo sed moriendo, non saeuitia sed patientia, non
scelere sed fide: illa enim malorum sunt, haee bonorum, et
necesse est bonum in religione uersari, non malum. nam si 23
sanguine, si tormentis, si malo religionem defendere uelis, iam
non defendetur illa, sed polluetur atque uiolabitur. nihil est
enim tam uoluntarium quam religio, in qua si animus saerifi-
cantis auersus est, iam sublata, ium nulla est. recta igitur 24

EPITOME 10] ¢.48,1. 14—21]c.48,6 (si diis eqs.). 19—21]0.49,2.

AUCTORES 6] Verg, Aen. HI 112.

EXPILATORES 11—15 (o quam — moriendo)] Lucifer pag. 807,
15-19,

J(G)RHSV] 1 credelitate V coniugi F 2 et— et] aut —ant R
3 diserentur H, deserant V fere ex fuera ut wid. B? euulgus B 4 in-
eorruptum'que B? cumiseria B', cümiseriä В?, simysterin B? cogno-
scant Bt, alt. n del. B> 5 memoriam 5, memoria cett, — damnauit Bt
(corr. B?) 8 6 quaerit В sacrisinessti//// (i in sti add. m. 3, post 2 uel 3
Titt. er.) tu (t add. m, 3) eveeestasunt B instituta sunt] institutas S
9 "imuident B? hinc fere incepit codicis G pag. 114 (176), cuius in
Merss. 19-21 perpauca legi poterant 10 publica В 11 o om. H
honestae (m? er.) B uoluptate BY, corr. B? 12 praestatius Н 14 de-
fensionis (alt, i in ras. ez e? m. 3) B est enim religio R 16 scelere
er fidere ut wid, V? — sint Ы 17 bonum] bonorum B malor er
malum B? 19 defenditur B luitur atque uiolatur В wolabitur ZZ
21 nulla) supplicatio nulla B

XVHHW. tort. 1. 30

rog
9,

Ho
$4

ty

iso

de
3c

rn

#7

9*

9

2

5

a

oo

©

466 Firmiani Lactanti

ratio est ut religionem patientia uel morte defendas; in quo
fides conseruata et ipsi deo grata est et religioni addit auctori-
tatem. nam si is qui in hac terrestri militia regi suo fidem.
seruat in aliquo egregio facinore, si post uixerit, (e) acceptior
fit et carior, si perierit, summam consequitur gloriam, quod ро
duce suo morte occubuerit, quanto magis imperatori omnium
deo fides seruanda est, qui non tantum uiuentibus, sed etiam
mortuis praemium potest uirtutis exsoluere? — igitur dei cultus,
quoniam militiae caelestis est, deuotionem maximam fidemque
desidera. quomodo enim deus aut amabit colentem, si ipse
non ametur аһ eo, aut praestabit precanti quidquid orauerit,
cum ad precandum neque ex animo neque obseruanter acce-

dat? isti autem cum ad sacrificandum ueniunt, nihil intimum, *

nihil proprium diis suis offerunt, non integritatem mentis, non
reuerentiam, non timorem. peraetis itaque sacrificiis inanibus
omnem religionem in templo et eum templo sieut inuenerant
relineunt nibilque seeum ex ea neque adferunt neque referunt.
inde est quod eiusmodi religiones neque bonos facere possunt
neque firmae atque inmutabiles esse. tradueuntur ilaque аһ
his homines facile, quia nihil ibi ad uitam, nihil ad sapientiam,
nihil ad fidem discitur. quae est enim superstitio illorum.

EXPILATORES 825] Lucifer pag. 307, 21—26.

BRHSV] 1 patientias (e er) В quà B 2 est (ante ipsi), s er. B
an ipsa? auctoritate H 4 ét in egregio (exp. m. 3) B postea V.
5 et addidi ex Lucifero pag. 307, 23 et acceptior fit et carior — perierit]
mortuus fuerit Н summa V consequetur M gloriam consequitur S,
sed cf. Lucifer summam consequitur gloriam 6 mortes (m er) B,
morte R?, morte H, mortem SV edd., sed cf. Lucifer, quod pro te duce
suo morte occubnerit obcubuerit Н 7 fides est sernanda Lucifer
8 potest uirtutis exsoluere] mortis exsoluet B 9 militia BRS est om, R
douotionem Н fidemque В 10 enim’ B? amanit H 11 abeo ес
[djeus B2 ea R aute (em er) B praestabit] quomodo praestabit B
petenti АН quidquid) B 12 obseerant V 18 iesti (и er) V — autem]
enim B 15 non] in S 16 cums» (in er) B uenerant Н — 17 re-
linquunt HSV nihil B ex ea om. B 18 inde est] idó V 19 fir
mos BS, firme R, firmes Н Pyilatabiles (in er, s. 1. semper er, quod
add. т. 2) B esse om. 8 traducantur В!, corr. B® 20 hominibus Æ
21—467, 2 quí pro quae ante est, uis, origo, substantia H quae ratio om. S

4

wrk»

diuin. inst. lib. V 19. 401

pollicetur, ut ab homine poii ier ИБИ ШЕРНЕ
fendi? in qua nihil alint nideo quam ritum ad solos digitos

5 pertinentem. nostra uero religio eo firma est et solida et 3!

quia tota in animo eolentis est, quia mentem ipsam pro sacri-
fieio hahet. illie nihil exigitur aliut quam sanguis pecudum et
fumus et inepta libatio, hie bona mens, purum peetus, inno-
cens uita; illuc ueniunt sine dileetu adulterae inpudieae, lenae
procaces, obscenae meretrices, ueniunt gladiatores latrones fures
пепейеї et precantur nihil aliut quam ut scelera inpune com-
mittant. quid enim latro sacrificans aut gladiator roget misi 3)
ut occidant? quid uenenarius nisi ut fallat? quid meretrix
nisi ut plurimum peccet? quid adultera nisi aut mortem uiri
aut ut sua inpudieitia cetur? quid lena nisi ut multos bonis
exuat? quid fur nisi ut plura conpilet? hie uero etiam leui 3:
communique peccato locus nullus est et si quis ad saerifieinm
non integra conscientia uenerit, audit quae illi deus commi-
netur, ille qui latebras cordis uidet, qui peeeatis semper in-
festus est, qui exigit iustitiam, qui fidem poseit, quis hie
malae menti aut malae preci locus est? at illi infelices nec 3!
ex sceleribus suis intellegunt quam malum sit quod colunt,
quandoquidem flagitiis omnibus inquinati ueniunt ad preeandum
et se pie saerifieasse opinantur, si cutem lauerint, tamquam

BRHSV] 9 defendendi V 5 nostro V ео in fine uersus add. В?
est B* — 6 institia V 7 quia (ante mentem) s. L B> 8 illie] illie
eni V sanguis— libatio hie om. V Э etom. В 10 illio § delectu R
invfetrices liene (sic) procaces Obseenae B 11 precaces Y opscene A
Antrones 517 12utom.R 14 pr. ut om. Н quid eui (ante —
exp. m.1? V 15 aut] ut B mortem aut Н 16 aut ut V (sed ut
s. LV ut B, aut RHS inpudicitiass (ut? er.) В celeret У lena edd.,
leno BRAY, leno uel lena S ап (quam) multos? bonos В", corr.
m. uel? 17 an plurima? ef. 15 18 est nullus BS 19 mudit B?
eöliminetun B, cómuniter V 21 quis] qui Н 92 at] ut Y 23 ex
om BH scereribus V 25 se pie] saepe B', corr. IH? — sacrificaro HV
üb si (exp. m. 3) В sicwutem V laberint V tam H

gos

34

468 Firmiani Lactanti

libidines intra pectus inclusas ulli amnes abluant aut ulla
maria purificent. quanto satius est mentem potius eluere,
quae malis eupiditatibus sordidatur, et uno nirtutis ac fidei
lauacro uniuersa uitia depellere! quod qui fecerit, quamlibet.
inquinatum ac sordidum corpus gerat, satis purus est,

20. Isti antem quia nesciunt uel quid uel quomodo sit
colendum, eaeei et inprudentes im contrarium cadunt. adorant
itaque hostes suos, latrones et interfectores suos uictimis pla-
eant et animas suas cum ture ipso cremandas aris detestabi-
libus inponunt. iraseuntur etiam miseri quod non simul et
alii pereant, ineredibili mentium caecitate. quid enim uideant
qui solem non uident? quasi uero si dii essent, indigerent
hominum auxilio aduersus eontemptores suos. quid ergo nobis
iraseuntur, si illi nihil possunt? nisi quod ipsi deos suos de-
struunt, quorum potestate diffidunt, magis inreligiosi quam
qui omnino non colunt. Cicero in suis Legibus eum caste
ad sacrificia praeciperet accedere, pietatem inquit adhibento,
opes amouento. qui secus faxit, deus ipse uindex erit.
recte hoe quidem: neque enim fas est desperare de deo, quem
ideo colas, quia potentem putes. nam quomodo uindieare

EPITOME 11—16. 19—469, 1] с. 48, 1—3.

AUCTORES 16] IT’8, 19. — 205] ef. Cyprian. ad Demetr. о. 14
(pag. 361, 10—12).

BRHSV] 1 inclusas««? (qun er., & 1, оз er., quod add. m. 2) В 2 eluere
(lexim 2) V 4 pellere B quis (ser) B — 6isti V, ipsi cett.
7 inpuidentes V in] et in H 9 cremanda sacris S aris (ar du ras.
er su? m.3).B 10 miseri] miseri uero H simul et alii R Heumannus,
similes alii cett., similiter et alii Betuleius, similes aliis Buenemannus; an
(sui) similes alii ? Lucifer pro similes fort. simpliciter legit idque quodam-
modo explanauit, si modo recte huc refertur locus pag. 307, 27—32
13 auxielio (a er) Н aduersü Н bonis B 14 iracuntur В 15 po-
testati А, fort. reete, de potestate V 17 pietate В adhibento V,
adhibent ВЕН, adhibendo S 18 opos Н — admouento (s. l d er, quod
add. m. 1) B, amouent R qui] hoc qui R quis|aeeus Л, quis ecus Y
fassit H', im ras. corr. B*, fae sit V ipse uindex erit] erit ultor $
19 recto HS nec R 20 potentem] potestatem Bl, corr, Bi,
putent 5

— pd

"o- ow
»

diuin. inst, lib. V 19—20. 469

iniuriam colentis potest, si suam non potest? libet igitur ex iis 5 Fr
quaerere cui potissimum praestare se putent cogendo inuitos ad
sacrificium. ipsisne quos cogunt? at non est beneficiam quod Ê
ingeritur reeusanti. sed consulendum est etiam nolentibus, 6 2
quando quid sit bonum nesciunt. cur ergo tam crudeliter SÉ
uexant cruciant debilitant, si saluos uolunt? aut unde pietas €?
tam impia, ut eos miseris modis aut perdant aut inutiles faciant

quibus uelint esse consultum? ап uero diis praestant? at 7 //9
non est sacrificium quod exprimitur inuito. nisi enim sponte 55
atque ex animo fiat, execratio est, eum homines proseriptione

iniuriis carcere tormentis adaeti faciunt. si dii sunt isti quis 49
sie coluntur, uel propter hoc solum colendi non sunt, quod

sie coli nolunt, digni scilicet detestatione hominum, quibus

eum laerimis, eum gemitu, cum sanguine de membris omnibus

fluente libatur. at nos contra non expetimus ut deum nostrum, 9 2/27
qui est omnium uelint nolint, eolat aliquis inuitus, nee si non

eoluerit, Trascimur. confidimus enim maiestate ejus, qui tam #9
eontemptum sui possit uleisei quam etiam seruorum suorum

labores et iniurias. её ideo eum nefanda perpetimur, ne uerbo 10 3 5
quidem reluetamur, sed deo remittimus ultionem, mon ut ii

EPITOME 1—4] c. 48, 6 (uellem — faciunt). 7 s. (si autem ipsis — “te
nelle nolenti) 9, 8—15] c. 48,6. 19—470, 2] c. 48, 4. —
AUCTORES 15s.] of. Tertull. ad Scap. e.2 (I pag. 540): ita etsi nos
compuleritis — sacrificia non desiderabunt. 15 deum — colat] cf. Tertull.
Apolog. e. 24 (I pag. 220): bene quod eqs.

BRHSV] 1 colentis iniuria M- colentes R, colentis se edd, sed ef.
ad pag. 433,7 potest si] potestessi (ni er.) B, potest qui Æ, si potest V
iis R, his се. 2 putet B 8 at] an B 6 delibant B', corr, 1 si
saluos— miseris] «+ +++ miseris (si sal er) R uolent H** 7 misóris
(exp. m. 3) В inutiles] mutilos proposuit Heumannus, sed ef. Buene-
mannum 8 praestat R at] an B, om. H 9 est B? 10 ex om В
anima Н 11 dió R? 12 colendi mon sunt quod om. B 18 coli] se
coli Н dignis Ы destatione HS 14 cum (ante sanguine)] de R, om. S
15 dim H 16 omnium] omnium creator edd., sed ef. Tertull. bene quod
omnium deus est, euius uelimus aut nolimus omnes sumus — uelist (n er.) B,
uelit RH nolit НЕН 17 irascemur B. maiestatem BR, maiestati Н
quod ez qui B? 18 sui] quo et litt. incerta В!, suum corr. BP, зой S
poscit Y 19 nefanda] tam nefanda Н 20 ii R, hii B, hi HSY

t4
T.

11

12

18

14

15

m

410 Firmiani Laetanti

faciunt qui defensores se deorum suorum uideri uolunt et
saeuiunt efferate aduersus non colentes. ex quo intellegi
datur quam non sit bonum deos eolere, quoniam bono potius
adducendi homines ad bonum. fuerant, non malo; sed quia illut
malum est, etiam officium eius bono caret. аё enim puniendi
sunt qui destruunt religiones, num peius nos destruimus quam
natio Aegyptiorum, qui turpissimas bestiarum ae pecudum figu-
ras colunt, qnaedam etiam pudenda dictu tamquam deos ado-
rant? num peius quam idem ipsi, qui eum deos colere se
dieant, tamen eos publice turpiterque derident, de quibus etiam
mimos agi cum risu et uoluptate patiuntur? ^ qualis haee reli-
gio aut quanta maiestas putanda est quae adoratur in templis,
inluditur in theatris? et qui haee fecerint, non poenas uiolati
numinis pendunt, sed honorati etiam laudatique discedunt.
num peius nos destruimus quam quidam philosophi, qui omnino
nullos esse deos aiunt, sed omnia sua sponte nata, omnia for-
tuito fieri quae geruntur? num peius quam Epicurei, qui esse
quidem deos, sed curare quicquam negant, neque irasci eos
neque gratia commoueri? ^ quibus dietis utique persuadent
colendos omnino non esse, siquidem nee colentes respiciunt
neque non eolentibus iraseuntur. praeterea eum contra metus
disserunt, nihil aliut efficere eonantur quam ut nemo deos
limeat. et haee tamen ab hominibus et audiuntur libenter et
disseruntur inpune.

21. Non ergo ideo aduersus nos insaniunt, quia dii non
coluntur a nobis — a multis enim non coluntur — sed quia

EPITOME 2-5] c. 48,7. 6—19] o. 50, 3.

BRHSP(a 10)V] 1 se add. B’, esse S 2 effurate Bl, corr. В?
3 quam sit non sit Y 6 num peius] non potius B num ex mon ir
73e om. V 9 num] non В cum BP se B? 10 ab etiam mimos
agi continuatur Р, ef. ad pay. 456,2 11 voluntate R 12 quae] quà Y
12hoc.B 14 horati Н 15 mum] non B distruimus P 16 попио P
fortuitu RP, furtuito H 17 num] non B, nem V! 18 nee R 20 co-
lentis V 21 neque non colentibus bis Pt, pr. del P! — irascunt our H,
irascantur P1, corr. P? metum Я 23 omnibus P! (corr, PY edd
24 disserentur B 25 aduersum BHSP — 26 a nobis — non coluntur om. P

diuin. inst. lib. V 20—21. 411

ueritas penes nos est, quae, ut est uerissime dietum, odium

parit. quid igitur existimabimus nisi nescire illos quid pa- 2 |
tiantur? pergitur enim саесо et inrationabili furore, quem 2 —
nos uidemus, illi nesciunt, non enim ipsi homines persecuntur, 8 © 4
qui causam eur irascantur innocentibus non habent, sed illi
spiritus contaminati ae perditi, quibus ueritas et nota est et

inuisa, insinuant se mentibus eorum et instigant neseios in furo- |
rem. hi enim, quamdiu pax est in populo dei, fugitant iustos 4 9%
et pauent, et eum corpora hominum occupant animasque diue- |
хаш, adiurantur ab iis et nomine dei ueri fugantur. qno 5 9%
audito tremunt et exclamant et uri se uerberarique testantur

et interrogati qui sint, quando uenerint, quomodo in hominem.
inrepserint, confitentur. sie extorti et excruciati uirtute diuini — 9 ^
nominis exulantur. propter haec uerbera et minas sanctos 6 © 4
et iustos uiros semper oderunt. et quia per se nocere iis nihil ©
possunt, publicis eos odiis persecuntar, quos sibi graues sentiunt,
exercentque saeuitiam quam uiolentissime possunt, ut aut eorum

fidem minuant per dolorem aut, si id efficere non quinerint,

auferant omnino de terra, ne sint qui possint eorum nequitiam

coercere, поп me fugit quid responderi e contrario possit: т JO FT

EPITOME \з.] с. 47,5. 5—14] ef. с. 46, 7. €
AUCTORES 1s.]Terent. Andr. 11,41. $3.5]Cyprian. ad Demetr. 15. ($
EXPILATORES 3 (pergitur — furore), 75. (insinuant — furorem)]

Lucifer pag. 309, 6s.

BRHSPV] 1 ueritas om, R поз est] non est R, nosc& (corr. m. 2) P
qui Н 2 igitur] ergo B quid illos (corr. m. 2) B patiuntur V
8 pergitur] feruntur R, persgitur (i er.) Н, pergit perferuntur S, alia edd.,
sed cf. Lucifer. pag. 309,6 pergis caeco et inrationabili furore 4 omnes $, nos

Heumannus persequuntur HSP, persecuntur V 5 qua B”S com P
6 sac (her) В Т et om, Н et instigant nesciam furore сой. Luciferi
Shi P 9 disuexant (u er) B 10 iis R, his oett. 11 et (ante ex-
clamant) om. BSP 12 quod modo P homme S 13 torti Р 14 ex-
ulwrtur (pr. u ez o m. 1, n add. m. 2) B, ехо лаг RV, exsolantur H,
exultantur S, effugantur P uerba P scanctos Н 15 ueros B!, corr. В?
iis R, от. В\Р! (s. 1. is Р?), ipsi Н, his SY — 16 persequuntur Н8РЁ
17 exercentquae H!, eorr. B? quàm uiolentissime possunt (corr. m, 1ued 2) В
18 quieuerint B 19 auferant edd., nuferantar Cant S) € qui possint]
omnino qui possunt H, om. P mequitias B 20 fugat Д

|
|
|
|

2-4

-

412 Firmiani Lactanti

'eur ergo deus ille singularis, ille magnus, quem rerum poten-
tem, quem dominum omnium confiteris, haee fieri patitur nec
eultores suos aut uindieat aut tuetur? eur denique qui eum
non colunt, et opulenti et potentes et beati sunt et honoribus
regnoque potiuntur eosque ipsos dieioni suae ac potestati sub-
jeetos habent?’ reddenda et huius rei ratio est, ne quid re-
maneat erroris, nam in primis haee causa est cur existimetur
religio dei uim non habere, quod indueuntur homines specie
terrenorum ac praesentium bonorum, quae ad euram mentis
nullo modo pertinent. quibus quia carere iustos uident et
afluere imustos, et dei eultum inanem arbitrantur, in quo inesse
ila non cernunt, et deorum ritus aestimant ueros, quoniam
cultores eorum et diuitiis et honoribus et regnis fruantur.
uerum ii qui sunt in hac existimatione non perspiciunt altius

uim rationemque hominis, quae tota non in corpore, sed in mente .15

est. nihil enim uident amplius quam (quod oculis) midetur,
corpus seilicet. quod quia oeulis manuque traetabile est, in-
beeillum fragile mortale est: cuius sunt illa omnia bona quae
eupiditati ac miraeulo sunt, opes honores imperia, quoniam
corpori adferunt uoluptates, et ideo tam caduca sunt quam
corpus ipsum. animus uero, in quo solo est homo, quoniam
subiectus oculis non est, nee bona eius aspici possunt, quae
in sola uirtute sunt posita, et ideo tam stabilis et constans et per-
petuus sit necesse est sieut ipsa uirtus, in qua est animi bonum.

22. Longum est uniuersas uirtutis species promere, ut de
singulis doceam, quam necesse sit sapientem ac iustum uirum

BRHSPV] 1 ille magnus om. V quem {а expunz, m. 2) rerum)
(s. Lom. 2) potentem quem potentem din omnium P 2 dom M patia-
tur H, patiantur Р 3autom.H uindicant У eur] cà Н 5 paciuntur §
conditioni H 6 et P? теў BY qui B remaneamt B? Т errores
(alt, e ex i) IP, «erroris (t er) H 10 quibus om. B uident — in-
iustos om. V a fluere R, affluere 5 11 et om. P 12 illam P
existimant B, recte? 13 deorum S et (ante honoribus) om. H 14 fi edd,
hi BRHSV, bii P hasce(eer) Н altus 5 15 tota om, B 16 quod
oculis addidi, ef. 22 subiectus oculis; TIT 9, 12 nec uident — sub oculos
uenit; VII 9, 2 quia — uidetur; 5 qui nihil — oculis contuebantur 17 in-
bescillum (e er) B — inbecillum fragile mortale est in inf. mg. add. Ра
21 ipsum est R 22 quae B? 25 uirtutü Н

t
5

5
t
‚
* 10
2
t

15
г
>»

20
2

diuin. inst, lib. Y 21—22. 473

longe ab illis bonis abhorrere: quibus quia fruuntur iniusti,
deorum cultus ueri et efficaces esse ereduntur. quod ad prae- 2
sentem pertinet quaestionem, satis est si ex una uirtute id
probemus quod intendimus. nempe magna et praecipua uirtus
est patientia, quam pariter et uulgi publicae uoces et philo-
sophi et oratores summis laudibus celebrant. quodsi negari 5
non potest quin summa sit uirtus, necesse est iustum et
sapientem uirum in potestate esse hominis iniusti, ut capiat
patientiam, patientia est enim malorum quae aut inferuntur
aut accidunt eum aequanimitate perlatio. ergo iustus ac sa- 4
piens quia uirtutem capit, habet in se patientiam: qua carebit
omnino, si nihil patietur aduersi. contra qui in rebus pro- 5
speris agit, inpatiens est et uirtute maxima caret: inpatientem
dico, quia nihil patitur. innocentiam quoque seruare non potest,
quae et ipsa iusto et sapienti uiro propria uirtus est, sed et 6
nocet saepe et concupiscit aliena et rapit quae cupierit per
iniuriam, quia uirtutis expers uitio peccatoque subieetus est eb
fragilitatis oblitus animo insolenter elato tWmet. inde iniusti
ac deum nescientes et diuitiis et potentia et honoribus florent.
haee enim euneta iniustitiae praemia sunt, quia et perpetua esse
mon possunt et per cupiditatem uiolentiamque quaeruntur.
iustus uero ac sapiens quia illa omnia humana, ut est a 7

EPITOME 14 (innocentinm)] cf. c. 55, 4.
AUCTORES 22] ef. c. 18, 4.

BRHSPYV] 1 illis] Mis (s s. 1. 8°) omnibus ES iniuste Bt, corr. B?
2 credantur В 4 quod intendimus om. S 5 uoces publicae S 7 qui P
necesses (exp. m. 2) rest (s. l. m. 2) Р 9 patientia» (m er) В 10 cu R
perlatio] perfert (sed fert im ras. m. 3, prima litt. erasa. fuerat Y В
11 patientiam] sapientiam B, corr. B? ца (i. е. quia) &', qe (i.e. qua) 8%?
12 patiatur B, patitur H 13 agit] agit id est in opibus in honore in
regno R, ef. pag. 472,13 maximi B 14 qui R 15 quae] quia B et ante
sapienti] ac B 16 saepe B? 17 uirtu't?s V subiectus est] subiectus est
(est om. R) dominari adfectat (aff- S) in liberos quia temperantiam non
habet RS — 18 fragilitatis BY, fragilitatisV? — animi B!, corr. B? pelato
(exp. m. 22) Р elato tumet] elato (sed o ez т. 3) et B, elatotü- est Н
iniustitiá (sic exp. m.2) Р 20 et, B? 21 per om. 5 cupiditat! uio-
lentilque (duo ^er) S wiolantiamque V 22 ac sapiens] sapiens est P
humana] humana sunt Æ est B, est post dictum habet Н а lelio, B?

hr
rc

2y

7

1

1

o

0

pe

414 Firmiani Lactanti

Laelio dictum, sua bona diuina iudicat, nee alienum quic-
quam concupiscit, ne quem contra ius humanitatis laedat om-
nino, nec ullam potentiam honoremue desiderat, ne cui faciat
iniuriam — seit enim cunctos ab eodem deo et eadem. condi-
cione generatos iure fraternitatis esse coniunctos —, sed
et suo eontentus et paruo, quia fragilitatis suae memor, non
amplius quaerit quam unde uitam sustentet, et ex eo ipso quod
habuerit inpertit etiam non habenti, quia pius est; pietas autem
summa uirtus est. accedit quod uoluptates caducas uitiosasqne
contemnit, quarum causa opes adpetuntur, quoniam continens
est ae libidinum nietor. idem nihil tumoris atque insolentiae
gerens mon extollit se altius nec erigit superbum caput, sed
placidus et concors et communis et planus est, quia condicio-
nem suam nouit. cum ergo iniuriam nulli faciat nec aliena
eupiat nee sua quoque si ui auferantur defendat, eum sciat
etiam inlatam iniuriam moderate ferre, quia uirtute praeditus
est, necesse est iustum hominem subiectum esse iniusto et eon-
tumeliis adfici ab insipiente sapientem, ut et ille peccet, quia
iniustus est, et hie in se uirtutem habeat, quia iustus est, si
quis autem uolet seire plenius enr malos et iniustos deus po-
tentes beatos diuites fieri sinat, pios eontra humiles miseros
inopes esse patiatur, sumat eum Senecae librum eui titulus
est "Quare bonis uiris multa mala aceidant, eum sit prouidentia".
in quo ille multa non plane inperitia saeculari, sed sapienter

AUCTORES 6 et — paruo] ef. ad e. 8, 6.

BRHSPV] 1 lelio dictum, sed etiam supra lelio add. des (i. e. dictum;
m.2V iudicant V — 2qu&(^ m.2) Н contrasius (rer) S — laedat ВЭ
8.neclui B', ne«jeui B? 4 et om, Р eodem R 5 iure V? 6 con-
tentos tus B!) В?, contéptus 5 7 sustentat H ipso add. B% 8 mon
habenti] benti H 9 est om. BR, et И accedit ВНУ, eo accedit R,
accedit eo SP 10 quorum BS 11 timoris R, tumortis S — 12 caput
от. Р 13 palecidus (ier) sie H ut (ante concors) Р e«t (ante planus),
ser. B 15 sua] si sua. R si ui] зі (s. Т. m. 2) sibi B, sibi R, si S
16 úllatom B? modeste P ferre P? 18 ab insipientem P sapian-
tem om. BP 19 hic om. H in se uirtutem] «+ seruitutem (in er) B,
in seruitutem S abeat B* qui H єзї] est & (exp. m. 2) P. 90 aut
(^m.2) А — uolet] uolet et H 21 et beatos 8 22 Guimateum BE
24 saecularis Y

Y

diuin. inst, lib, Y 22, 410

ac paene diuinitus eloentus est. deus inquit homines pro
liberis hahet, sed corruptos et uitiosos luxuriose ae
delicate patitur uiuere, quia non putat emendatione
sua dignos, bonos autem, quos diligit, castigat saepius
et adsiduis laboribus ad usum uirtutis exercet nec
eos caducis ac mortalibus bonis conrumpi ae depra-
uari sinit. unde nemini debet mirum uideri si pro nostris
saepe delictis casfigamur a deo, immo uero cum nexamur ac
premimur, tum maxime gratias agimus indulgentissimo patri,
quod eorruptelam nostram non patitur longius procedere, sed
plagis ac uerberibus emendat. ex quo intellegimus esse nos
deo curae, quibus, quoniam peceamus, irascitur. nam eum
posset populo suo et opes et regna largiri sicut dederat, ante
Tudaeis, quorum nos suecessores ac posteri sumus, idcirco eum
uoluit sub aliena dicione atque imperio degere, ne rerum pro-
sperarum felicitate corruptus in luxuriam laberetur ac dei prae-
cepta contemneret sieut illi maiores nostri, qui saepe terrenis
ac fragilibus his bonis eneruati aberrarant a disciplina et legis
uinela ruperunt. prouidit ergo quatenus cultoribus suis prae-
staret quietem, si mandata seruassent, et tamen eos emendaret,
si pracceptis non obtemrperassent. itaque ne tam eorrumpe-
rentur olio quam patres eorum licentia, premi eos uoluit ab

AUCTORES 1] locus in deperdita parte Senecae 'de pronidentia®
libri fuisse uidetur.

BRHSPV] 1 elocutus om. Р 2 luxoriose HV ВЗ delicate — quia
om. R delicate (1 ras. ex d) 5 6 aeJa 8 corrumpit P 7 nemini]
aec B mirum debet BSP 8 ac premimur] adpraemur sic Н 9 tunc B
agamus P*, corr. m. 17 post indulgentissimo s. l, dó add. B? 10 non
patitur — plagis om. R 11 nos esse BH 19 quibus quoniam] quibus
qi (n каз. ez m, í e. quando ex quoniam), s. 1. ё ut wid. add. m. 2 S,
quibus cum codd. recent. et edd. 13 sic S 14 quorum] euius Н
ewn) suo B, in ras. corr. D? 15 degere ne] de genere R me 5?
rerum] de rerum В, om. 5 prosperarum om. SP 16 corrupti B
luxorium И, luxuriem RSPV liberentur B, labetur V 17 contemne-
rent B fragilibus ac terrenis P 18 aberrauerunt BP legis) di R
19 uincula BP, nincla (t ez 1) 52 20 mandasta (n er) Н 21 ne)
neé (exp. m. 2) P — eorrumperetur H

iso

#6 11
66
gL 18
19
ur
1)
Hs 20

476 Firmiani Lactanti

iis in quorum manibus eos conlocanit, ut et labentes confirmet
et corruptos ad fortitudinem reparet et fidos experiatur ac
temptet, quomodo enim potest imperator militum suorum
probare uirtutem, nisi habuerit hostem? et illi tamen aduer-
sarius exsurgit inuito, quia mortalis est et uinei potest, deo
autem quia repugnari non potest, ipse aduersarios nomini suo
excitat, non qui contra ipsum deum pugnent, sed contra milites
eius, ut deuotionem ac fidem suorum uel probet uel conro-
boret, donee pressurae uerberibus diffluentem corrigat discipli-
nam. est et alia causa eur aduersus nos perseeutiones fieri
sinat, ut dei populus augeatur: nec est difficile monstrare cur
aut quomodo id fiat, primum fugantur a deorum eultibus
plurimi odio crudelitatis: qui enim talia sacrificia non hor-
reant? deinde placet quibusdam uirtus ac fides ipsa. nonnulli
suspicantur deorum cultum non sine causa malum putari a
tam multis hominibus, nt emori malint quam id facere quod
alii faciunt, ut uiuant. aliquis cupit scire quodnam sit illut
bonum quod ad mortem usque defenditur, quod omnibus quae
in hae uita iueunda sunt et cara praefertur, a quo nee bono-
rum nec lucis amissio nec dolor corporis nec uiscerum crucia-
menta deterrent. alent haee plurimum, sed illae maxime
causae nostrorum numerum semper auxerunt; audit circum-

AUCTORES § 20] ef. Tertull. ad Scap. c. 5 (I pag. 550): quisque —
sequitur.

BRHSPV] 1 iis R, his cett. et] eos Р labentis RV; labantes edd.
Buenemannus conf. Cic.p. Mil.25,68 2 corruptos (pr. rer n) P? fides Y
3 töptet ex t?peret S? enim] ergo В 4 habuerint ВУ 5 surgit. P
deo] ido (i postea add. m. 1) P, adi V — 6 qa (i. e, quia) Si, qn (ё е.
qua) S? 7 sed] sed qui P — 8 uel (ante probet) s. 1. B 9 donec] do
non V pressurae] pressura et B, om, Р defluentem B corrigant Н
10 et om. Н aduersus R, aduersum cett. 11 monstrari B 12 id
om. Н fugiantur S cultoribus V 13 plurimi) prim exp. m. 1 wel 2,
РЇЇ com. m.3 B qui 5, cui BRH?S‘PY, ей H! 14 ac) ad Р
15 a om. BR 16 ut] qui Heumannus mori R 17 uinuant sie Н
quodnam bis R, qdnam (i. e. quid-) S 18 bonorum S 19 ioeunda
(o er u m.2) P — sunt om. Н praeteritur V bonorum] honor В
21 deterrent part. in ras. ex deterret cum? Р illwe BY, ille SP masi
mae (-me V) PV

з
+

diuin. inst. lib. V 22—23. 417

stans populus inter ipsa tormenta dieentes non saerificare se
lapidibus humana manu factis, sed deo uiuo qui sit in caelo.
multi hoe uerum esse intellegunt et in peetus admittunt. de- 22 /'c-
inde, ut fieri solet in rebus incertis, dum inter se inuicem
quaerunt quae sit huius perseuerantiae causa, multa quae ad
religionem pertinent dinulgata ac per rumorem uieissim aueu-
pata diseuntur: quae quia bona sunt, placeant necesse est. ©’
praeterea ultio eonseeuta, sieut semper aeeidit, ad eredendum 23 (
uehementer inpellit. “ne haec quidem leuis causa est quod in- — ^^
mundi daemonum spiritus aecepta licentia multorum se eorpo-
ribus inmergunt, quibus postea eiectis omnes qui resanati
fuerint adhaerent religioni euius potentiam senserunt. hae 94 //^
iot causae in unum conlatae magnam deo multitudinem mira- fe
biliter adquirunt,

23. Quidquid ergo aduersus nos mali principes moliuntur 1
fieri ipse permittit. et tamen iniustissimi persecutores, quibus t06
dei nomen contumeliae ac ludibrio fuit, non se putent inpune
laturos quia indignationis aduersus nos eius quasi ministri
fuerunt. — punientar enim iudicio dei qui accepta potestate 9 75
supra humanum modum fuerint abusi et insultauerint etiam
deo superbius eiusque nomen aeternum uestigiis suis subiecerint
impie nefarieque caleandum. propterea uindieaturum se in 3 !^;
eos celeriter pollicetur et exterminaturum bestias malas
de terra. sed idem quamuis populi sui uexationes et hie in
praesenti soleat uindicare, tamen iubet nos expectare patienter

EPITOME c. 23) c. 48, 5; 52, 10.

AUCTORES 17—19] ef. Tertull. ad Scap, е. 3 (I pag. 545): qui
uidentur — in diem diuini iudicii. 23] Leuit, 26, 0; Ezech. 34, 25.

EXPILATORES 16s. 20 s.) Lucifer pag. 314, 19—22.

BRHSPV] 1 se om, H 2 lapidis V humana er. $ humanam
(om. manu) ut facitis (Pm. 2) P 4 ümcertis B? dum] qm (i. e. quo-
шаш) S inter’ 32 5 multaque V б pertinendi uulgatam P — de-
wulgata S alicupata Æ 7 discutiüntur (exp. m. 3) В, dicuntur P pla-
ceat RSH 8 ud oredendum B? 9 me B? quide H езі om. 8
12 adhereant HV ам (ei) religioni? 15 aduersum BS 16 ipii R
17 dei om. H ludibrio] delubrio B se om. P 18 aduersum B
19 fuerint BR 20 hominum S abusu V insultarint Æ 21 superius V
subiecerunt B^ ras. corr. 23 et] sed B 25 "indicare B?

478 Firmiani Lactanti diuin. inst, lib. V 23.

illum caelestis iudicii diem, quo ipse pro suis quemque meritis
aut honoret aut puniat. ^ quapropter non sperent sacrilegae
animae contemptos et inultos fore quos sie obterunt, ueniet
rabiosis ae uoraeibus lupis merces sua, qui iustas et simplices

animas nullis facinoribus admissis exeruciauerunt, nos tantum- 5

modo laboremus ut ab hominibus nihil aliut in nobis nisi sola
iustitia puniatur, demus operam totis uiribus ut mereamur a
deo simul et ultionem passionis et praemium.

BRHSPV] 1 caelesti& 52 prosuie P? quemqué (^m.2) B Yet
inultos om. P hie B opterunt Н neniet neniet RS, wie recte
4 ueracibus S, uoratibus УИ suas Р 5 milliy 5° 6 in om, P
7 demusq; R ueribus Н mb P? а] de В LACTANTI DE IVSTI-
TIA LIBER : V- EXP: INC- DE VERO CVLTV LIBER- VI. В; L- CAE-
LII FIRMIANI INSTITVTIONVM DIVINARVM - LIB - V «DE IVSTITIA
EXPLICIT - INCIP - LIB. VI: DE VERO CVLTV - V - N- IL- D - (5. e. Ver-
sus Numero duo milia quingenti; ef. swbseriptiones libr. JIT et IV) R;
FIRMIANI LACTANTI DE IVSTITIA - LIB. V EXPLT -(EXPLICIT - M)
INCPT (INCIP Mj DE VERO CVLTV LIBER (LIB М). ҮІ. FELI-
CITER- HM; FEL. De iustitia. lib. V. explicit. Incipit de nero cultu.
li. VL 5; DE IVSTITIA LIBER QVINTVS EXPLICIT -INCIPIT DE
VERO CVLTY LIB-(LIB- om, V) SEXTVS PV, supra EXPLICIT hoe
emendaui couferente secundo add. V!

yr

ғ

a

-

©

480 Firmiani Lactanti

neglecta iustitia eum sint omnibus flagitiis ae sceleribus inqui-
nati, religiosos se putant, si templa et aras hostiarum sanguine
cruentauerint, si focos odorati ac ueteris uini profusione made-
fecerint. quin etiam sacras dapes apparant et exquisitas epulas
quasi aliquid inde libaturis offerunt. quidquid aspectu rarum, s
quidquid opere aut odore pretiosum est, haec grata esse diis suis
non ex aliqua diuinitatis ratione, quam nesciunt, sed ex suis
cupiditatibus iudicant nee intellegunt terrenis opibus deum non
indigere, nihil enim sapiunt nisi terram bonaque et mala solius
eorporis sensu ae uoluptate perpendunt. huius arbitrio ut 10
religionem ponderant, sie totius uitae suae aeta disponunt. et
quoniam se semel а caeli eontemplatione auerterunt sensumque
illum caelestem corpori maneipauerunt, libidinibus frena per-
mittunt tamquam secum ablaturi uoluptatem, quam momentis
omnibus capere festinant, cum animus ministerio corporis, non 15
corpus ministerio animi uti debeat. idem maximum bonum
iudieant opes: quas si bonis artibus adsequi non possunt, malis
adsecuntur. fraudant rapiunt spoliant insidiantur abiurant, nihil

AUCTORES 15 (animus)] ef. Sallust, Catil. 1,2. 18 s] ef. ibid. 12,9.

BRHSPV] 1 neclecta RP”, pr. c in g corr. P? шїї К «omepe-
bus (h et i er, і add. m. 2) Р ас edd, ant C, sed ef. VI 5, 17;
III 17,36; 19, 6; IV 26,22; VII 10, 10 9 sese RS ostiarum B
3 adorati P?, corr. P^ we om. E ueteres V 5 rarum] nepularum B,
parum Æ 6 opere) cruore B aut odore om. Р ptiosum € hee grata 5,
quod recepi, praetiosius conferunt et haec grata B, pretiosum. (praec- E,
praet- H) et haeo grata esse RHV, praetiosum (a del. m. 3) id gratum P;
pretiosum est, id gratum edd, sed cf. c. 13, 13 quidquid pretiosi habent:
— quibus nee uti possunt; wir sio scribendum apparant — libaturis,
offerunt — pretiosum est, et haec grata esse 7 aliena S rationem Pi,
m de. P^ ех B> 9 bonaquee (а er.) B, bonamque PA, m del, P,
bonique (^ er) V 10 corporises (et er) B — uoluntate BH 11 actus R,
recte? cf. V 112,3; 24,26. 12 se от. SP ao 5 contemplatione P? ante
auerterunt s.2.se add, P? 13 caelestem illum R corpora V. 14 uoluptate Н,
uoluntatem V momentis P? 15 cum — uti] eumunitiscorporisministerio-

2 1. “
animiuti (unitis minus cert.) B', cumanimicorpusministeriononanimetor-

porisuti corr. B? animos er auimo P? 17 quas si] quasi YT siss
(bier) В adsequi om. В possint B 18 adsecuntur R, adsequntur BN,
adsequantur B?, adsequuntur (ass- S) НЕРУ rapiunt Р? E:

3

a

a

Р

482 Firmiani Lactanti

uel si caeleste lumen quod dicimus solem contemplari uelint,
jam sentiant quam non indigeat lucernis eorum deus, qui
ipse in usum hominis tam elaram, tam candidam lucem dedit,
et tamen eum in tam paruo circulo, qui propter longinquitatem |
non amplius quam humani capitis uidetur habere mensuram, 4
lantum sit fulgoris, ut eum mortalium luminum acies non
queat eontueri et si paulisper intenderis, hebetatos oculos caligo
ac tenebrae consequantur, quid tandem luminis, quid claritatis
aput ipsum deum, penes quem nulla nox est, esse arbitremur?
qui hane ipsam lucem sie moderatus est, ut neque nimio ful- 20
gore neque calore nehementi noceret animantibus tantumque
istarum rerum dedit ei, quantum aut mortalia eorpora pati
possent aut frugum maturitas postularet. num igitur mentis
suae compos putandus est qui auctori et datori luminis cande-
larum aut cerarum lumen offert pro munere? aliut uero ille 15
a nobis exigit lumen et quidem non fumidum, sed, ut ait poeta,-
liquidum atque elarum, mentis seilicet, propter quod a poetis
patec nunenpamur: quod exhibere non potest nisi qui deum
agnouerit, illorum autem dii quia terreni sunt, egent lumi-

EPITOME 1—15] e. 53, 2 (luminibus).
AUCTORES 17 liquidum atque clarum] fort. ex Lucr. V 281 et 1111.

BRHSPV] 1 uel] quod B ante dicimus 1 mel 2 litt, eras. B 2 sen-
tiant R, sentient cett, quam, Вэ indigeant BSE 8 tam ante ew-
didam] quam B‘, corr. B* 4 longin quitatem (n ante | ez 12 m. 3) B,
longitudinem R `6 tantum (n ras, er m et alt. t in ras m, 3). B. Tin
tueri B, tueri F heuetatos Bl, corr. B’, habetatos R, hebe'batos P?
9 nulla« (m er) В nox est] noctem 21, corr. B? arbitrentur Bl, corr m,
arbitremur (е єс a) S 10 neque (qu in ras. ez m et e in ras. m, 3) Р
fulgere R 11 uehementer B*, corr. B? — animantib, P? tantum tan-
tumque P?, tantum del. Р? 12 aut quantum (corr. m. 3) В eorpore BA,
corr. B? 18 num] non H menti Н 14 cordis Bl, eonpos in pas,
corr. В? putandos P', corr. P* — auctori] et auctori НУ et] aut Bt,
ac B? candelabrum RS 15 ant] ac edd. — cerorum R, ceterarum S,
erarum V; ef. d. ira 93, 28 ceris ardentibus offerent B, offeret (i erjH
16 et quidem] «quidem (eer) B 17 84 liquidum (supra sed puncta erasa;
sed 16 non deest) B рама R mentis om. P 18 ФОТИС BP,
potes Hi, fotes 11%, ФОТОС S — nuncupatur (nuneupamur BY BHW
exibere B' (corr. BY) P 19 illo 5 terreni sunt] terrenis &

484 Firmiani Laotantı

18 ipse ait, quod naturali sit honestate generosum, hace

est religio caelestis, non quae eonstat ex rebus corruptis, sed
quae uirtutibus animi qui oritur e caelo, hie uerus est cultas,
in quo mens colentis se ipsam deo inmaeulatam uietimam

14 sistit. id autem ipsum quomodo consequendum, quomodo

praestandum sit, docebit huius libri disputatio. nihil enim
tam praeclarum hominique conueniens potest esse quam eru-

15 dire homines ad iustitiam. ^ aput Ciceronem Catulus in Hor-

tensio philosophiam rebus omnibus praeferens malle se dieit
uel unum paruum de offieio libellum quam longam
orationem pro seditioso homine Cornelio. quae sententia.
non utique Catuli, qui illut fortasse non dixit, sed Ciceronis
est putanda, qui scripsit, eredo ut libros quos de officiis erat
scripturus commendaret: in quibus ipsis nihil esse testatur
in omni philosophia melius et fruetuosius quam prae-

16 cepta uitae dare. quodsi hoc illi faciunt quibus non est

ueritas eognita, quanto magis nos facere debemus qui a deo
eruditi et inluminati possumus uera praeeipere! nee tamen sie
docebimus ut quasi prima uirtutis elementa tradamus, quod
est infinitum, sed tamquam docendum susceperimus eum qui

17 aput illos iam perfectus esse uideatur. manentibus enim

EPITOME 5—8] c. 53, 4,
AUCTORES 9] Hortens. frg. 47. 14] ef. de offic. 12, 4; III 9, 5.
EXPILATORES 8в. (hic — sistit)] Lucifer pag. 309, 21—23.

BRHSPV] 1 naturalis B'S, naturales D, naturali B natum Н
nonest|tate B', hones«|tate B? Зе om. V hino uerus est dei cultus
cod. Luciferi 430+ (o er) B ipsa S, sed ef. Lucifer. mentes colentium
se ipsas — sistunt 5 eonsequendum quomodo om. P 6 praesteandum
{т er) V cuius B!, eorr. B? disputio 5 8 in om. V ortensio/li/il
(3 wel 4 litt. er) В 9 Шоѕорый (^ m. 2) В omibus P pracferest
(ner) B malle B 10 paruo B!, paruum! corr. B? LL seditiose BULA,
corr. BYP? 12 catulum Bi, corr, B3, entulli 5 18 wt B? 14 sorib-
turas (sie) fuerat R 15 omne Bl, eorr. B> 16 dare« (ter) Н 17 ue
ritas P? 18 possimus Æ 19 docebimus (ebi in ras, ex 3 wel 4 Tür
т. 3) B, docemus R ut om. S tradimus К 20 tames quane (post m
er.en; IN ras. er NT i. e. nt corr., post NT fuisse wid. О nune er) B io-
cendo B!, corr, B? 21 illis BY, corr. B? perfectus in susceptus corr, Б
perfectos 2

ГЫ

m

a

-1

486 Firmiani Lactanti

rius processerint, amoenitatis illius speciem repente subduci,
exoriri autem uiam praecipitem, nune saxis asperam nune ob-
ductam sentibus nune gurgitibus intercisam uel torrentibus
rapidam, ut laborare haerere labi cadere sit necesse, quae
omnia eo proferuntur, ut appareat in uirtutibus eapiendis labores
esse maximos, in perceptis autem maximos fructus et solidas
atque incorruptas uoluptates, uitia uero quibusdam delenimentis
naturalibus inlicere animos hominum et inanium iueunditatum
specie captos ad acerbas amaritudines miseriasque perducere.

sapiens prorsus disputatio, si uirtutum ipsarum formas ac ter- 10

minos scirent. non enim didieerant uel quae sint nel quid
eas mercedis à deo maneat: quod поз his duobus libris doce-
bimus. hi uero quia ignorabant aut dubitabant animas homi-
num inmortales esse, et uirtntes et uitia terrenis honoribus
ant poenis aestimauerunt. omnis ergo haee de duabus uiis
disputatio ad frugalitatem ac luxuriam spectat. dicunt enim
humanae uitae eursum Y litterae similem, quod unus quisque
hominum eum primae adulescentiae limen adtigerit et in eum.
loeum uenerit, partis ubi se uia findit in ambas, haereat
nutabundus ac nesciat in quam se partem potius inclinet; si
ducem nactus fuerit qui dirigat ad meliora titubantem, hoe

EPITOME 4—16] c. 54,1 sed hoc — rettulerunt,

AUCTORES 19] Verg. Aen. VI 540,

TESTES 16) Hieronym. comment. in Eccles, e, 10, по]. Ш 469 C
Vall.: Firmianus quoque noster in praeclaro Institutionum suarum opere Y
litterae meminit et de dextris ac sinistris plenissime disputauit.

BRHSV] 1 amaenitatis Bl, corr. B? subduxi Bl, corr. B? 2 exoriri
(o in ras. ex 2 litt. m. 3) B 3 intercisa V 4 labore S — cedere Y
6 «esse (8 er, corr. т. 2) В peoptis (рї. e. per er p 4. е. prae m. 2) S
fruetos В 7 delenimentis B*S, delenimentur Bi, delent mentis E,
deliniamentis Н, delinimentis V Е iucunditatein ut wid, B, corr, B?
9 species H 10 atque В 11 quae B? wint B? 12 docenimus BY
corr. B? 19 aut] et B aut dubitabant om. R 14 et ante uirtutes
eras. В 15 aestimauerint V omnes Bl, corr. B> 10 ud BY id 5
fragilitatem Bt, corr. B* ac] ad Bi, corr. B> 17-Ү-з.1. БЗ simile BY
corr. B?; esse similem edd. 18 adolescentiae A — attingerit V 19 cue-
nerit H — partis om. V se] à se S 20 notabundus B!, corr. ВА йб]
aut B quam] qu V partem? B? 21 nanctus RAV derigat B! (corr BYV

[I2

e

-

ч

490 Firmiani Lactanta

unde iam regredi non licet, cam omni sua pulehritudine tam
subito praeciditur, ut non ante quis fraudem prospieere possit
quam praecipitatus in altitudinem profundam cadat. quis-
quis enim praesentium bonorüm specie captus etin his conse-
quendis ae fruendis occupatus non praeuiderit ea quae post 5
mortem secutura sunt seque a deo auerterit, is uero ad inferos
deiectus in aeternam damnabitur poenam. wia uero „Ша cae-
lestis. difficilis et cliuosa proposita est uel spinis horrentibus
aspera uel saxis extantibus impedita, ut eum summo labore
ac pedum tritu eumque magna cadendi sollieitudine sit euique 10
gradiendum. in hac posuit iustitiam temperantiam patientiam
fidem castitatem abstinentiam concordiam scientiam ueritatem
sapientiam ceterasque uirtutes, sed simul eum his paupertatem
ignominiam laborem dolorem amaritudines omnes. quisquis
enim spem suam porrexerit longius et meliora maluerit, eare- 15
bit his terrae bonis, ut expeditus ac leuis difficultatem uiae
superet. nec enim potest qui se adparatu regio circumdederit
uut diuitiis onerauerit, angustias illas uel ingredi uel temere.
unde intellegitur ideirco malis et iniustis faeilius prouenire
quae eupiant, quia prona et deeliuis est eorum ша, bonis autem. 20

EPITOME 6s.] 54, 3.

B(G)RHSPV] 1 unde ow, P pulcritudine» (in final. er.) В?, pulchri-
tudine P3 2 praeciditur (alt. i ras. ex u) B ante quis] antiquis H
3 in altitudine jn, (in a m. 2, alt. in m. 2) Н profundum B! V!, corr, BY?
quisquis] quia B!, corr. B> `4 praesentiam Bi, corr. B? ih om. P
iis R 5 frugendis P', g del. P^ — uiderit S el (Ter) S 6 sesque
(der) В abeo ex adeo B? erteritsic R is] in B, согу. В? 7 deiectos H**
aeternam Н1 damnauitur B!, corr. B°, damnabitun V? poena B
9 sexis V! nt] aut В 10 tritum (erp. m. 2) P, trita (a ex u) V*
sollicitudines (m er) B 11 hae (e ex s? m. 2) B. 13 ceterasque Р?
uirtutes] ueritates V sed] seu H iis t 15 sua A porrexerit Be
prouexerit R, porrexerit (er ez it? m..2) P 16 ab His terre bonis in-
cipit codicis G pag. 115 (103) paene tota lecta terrestribus H «ut
(к er) B 17 religio (erp. m. 3) P, терїї wel regu, wie regio G
18 honerauerit B, honorauerit (7, onorauerit AS", corr. m. 4 et 2,
honorauerint (h linea del et al, о ex e corr. m. 2, n exp. m. 1) P. te
neri B!, corr. B? 19 facilius B? 20 proclinis B, deelibits) @, de-

cliuis Р?

x

diuin. inst. lib. VI 4. 491

quae optent difficile procedere, quia difficili et arduo itinere
ingressus est, contemptui derisui odio sit necesse est. omnes
enim quos eupiditas aut uoluptas praecipites trahit, innident
sei qui uirtutem capere potuit et inique ferunt id habere ali-
quem quod ipsi non habent. erit itaque pauper humilis igno-
bilis subiectus iniuriae et tamen omnia quae amara sunt per-
ferens, (s)et si patientiam iugem ad summum illum gradum
finemque perduxerit, dabitur ei corona uirtutis et а deo pro
1 laboribus quos in uita propter iustitiam. pertulit inmortalitate
donabitur. hae sunt niae quas deus humanae uitae adsignanit:
in quibus singulis et bona ostendit et mala, sed ordine praepo-
stero atque eonuerso. in sua enim monstrauit temporaria prius
mala eum aeternis bonis, qui est ordo melior, in altera tempo-
15 raria prius bona eum aeternis malis, qui est ordo deterior, ut
quieumque praesentia mala eum iustitia delegerit, maiora et
certiora consequatur bona quam fuerunt illa quae spreuit, quis-

EXPILATORES 2s. (durum — necesse est). 6 ss, (pauper — per-
ferens)] Lucifer pag. 316, 12 — 16: durum — perferentes,

B(G)RHSPV] 1 obtent R, obtinent V difficile (post quia) Н et]
uel Н 2 durum asperumque] durumque P 3 contemptui licet, derisui
odioque aput te sint Lucifer pag. 316, 13; an propter hoc aput te fort. ap.
Lact. aliquid uelut apud alios excidisse — — est? sist (ner) B
omnis) H? 4 aut] ас BG uolijtas G trait S 5 id habere] in-
habere B', corr. В: aliquiem (sic) ex aliquid R 7 iniuriae et] iniuria
esset К — superferens B, [supJerferens G 8 set seripsi, et С ingeus
et s línea del, sie 8 9 fineque V perduxerib B? 10 labore Р per-
tolit om. P immortalitatem В! (inmortalitate» W?) H?" 11 donantur В!,
corr. В sunt) sunt enim H 19 ostendit] posuit RR - 13 sua BR!
(sua Jt m. 2 uel al. m. poster.) SPV, [sus] G. suam H, «ua P3 una eddy
sed ef. in uin sun e. 7,3 e[n]iimon)[st]aj[anit] Πmonstrant B? con-
stituit R — temporalis BRH, temporal(i]a G, tempora S М alia R
temporalia GH, temporara, sed alt. ra del, m. 2 S 15 én deterior ut
desinit codicis G pag. 115 (103), sequitur pag. 116 (104), cuius in werss, 1—12
nonnulla legi poterant ut om. H 16 praesentiae (m er) P iniusti-
tia BG, justia R 17 consequetur H, consequantur (erp. m. 3) P
quam] quae G fuerint P 9 B', quie B? — spresprebit Б!, +... spre-
uit B?, sprauit R', spraeuit R? quisquis] qui» (s er) Р

10

11

18

14

16

492 Firmiani Lactanti

quis autem praesentia bona praeposuerit iustitiae, in maiora
et longiora incidat mala quam fuerunt Ша quae fugit. — haee
enim uita corporalis quia breuis est, ideirco et mala eius et
bona brenia sint necesse est, illa uero spiritalis quae huie ter-
renae contraria est quoniam sempiterna est, ideireo et bona
eius et mala sempiterna sunt. ita fit ut et bonis breuibus
mala aeterna et malis breuibus bona aeterna succedant. itaque
cum simul proposita sint homini bona et mala, considerare
unum quemque seeum decet quanto satius sit perpetuis bonis
mala breuia pensare quam pro breuibus et caducis bonis mala
perpetua sustinere. nam sieut in hoe saeeulo eum est pro-
positum cum hoste certamen, prius laborandum est, ut sis
postmodum in otio, esuriendum sitiendum, aestus frigora per-
ferenda, humi quiescendum uigilandum perielitandum est, ut
saluis pignoribus et domo et re familiari et omnibus paeis ac
nietoriae bonis perfrui possis, sin autem praesens otium ma-
lueris quam laborem, malum tibi maximum facias necesse est
— praeoccupabit enim aduersarius non resistentem, uastabuntur
agri, diripietur domus, in praedam uxor ac liberi uenient, ipse
interficiere aut capiere: quae omnia ne accidant, praesens com-

EPITOME 7—11| c. 54, 3 tenenda — uitam.

DB(G)RHSPV] 1 proposuerit B 2 incidet H, incedet V 3 corpo-
ralis] temporalis НО est om. H 6 fot D? — et (ante bonis) om, В!

В
(add. B*) G ut мій, 7 aeterna mala R pr. aeterna #000046 (n. s. Lom 2;
erp. m.3) B et malis — aeterna om, SP et malis breuibus in ras. ex
succedant ut wid. V? 8 simul P, semel се, — homini] omni homini &
9 secum om, V sit] est R` bonisom..S 12 prius] potius R est Р?
ut sit (sie) postmodum s, I, B® 18 in otio] initio B', eorr. DM, intio Р
essuritiendum sitiendum V 14 periclitamdum R 15 pigneribus HP

dono (na minus cert, add. m. 2) S et (ante omnibns) erasum vestétuit-
m.3 B omnibws B? 17 quam — faciis] qua laborem tum maximum
malum tibi facias H 18 praeoceupauit В! (corr. BY RH — wastabitur AY
corr. H® 19 diripiestur (n er) B, diripiemtur P? domos Ву corr, B®
ас] aut Л а [Beri ue]/nient ipse) incipit codicis G pag. 117 (83), cuius
in uerss. 1—10 pleraque legi poterant — lib»ri (alt. i add. m3) Р mu-
niunt. BY, corr. ВЭ 20 interficiere BS*P4, ((n]terfi[ce]re G, interficere RW
lautpereque B', anticapierequwe in ras. et s. L corr. ВЗ — cape[r]e E
eapiare H, capiere S? ne] ut ne R

15

2

-

2

9

м

t2

494 Firmiani Lactanti

uirtutem respicere non possint, aliis nero inspirat inuidiam,
ut suis ipsi tormentis occupati nihil cogitent aliut nisi eorum
quos oderint felicitatem. alios inflat ambitionibus: ii sunt
qui ad gerendos magistratus omnem uitae suae operam curam-
que conuertant, ut fastos signent et annis nomen inponant.
quorindam cupiditas tendit altius, non ut prouincias temporali
gladio regant, sed ut infinita et perpetua potestate dominos se
dici uelint uniuersi generis humani. quos autem pios uiderit,
uariis inplieat religionibus, ut impios faciat. iis uero qui sa-
pientiam quaerunt, philosophiam in oculos inpingit, ut specie
lucis excaecet, ne quis conprehendat ae teneat ueritatem. sie
hominibus obstruxit aditus omnes et obsaepsit uias publieis
laetus erroribus. quos ut discutere possemus ipsumque aucto-
rem malorum uincere, inluminauit nos deus et armauit uera
caelestique uirtute. de qua nune mihi disserendum est.

5. Sed priusquam singulas uirtutes exponere incipio, deter-
minanda est ipsa uirtus, quam non recte philosophi definierunt,
quid esset aut in quibus rebus, quid operis, quid haberet offi-
ей. nomen itaque solum retinuerunt, uim uero et rationem
et effectum perdiderunt. ^ quaecumque autem in definitionem.
uirtutis solent dicere, paucis uersibus colligit et enarrat Luei-
lius, quos malo equidem ponere, ne dum multorum sententias
refello, sim longior quam necesse est.

B(G)RHSPV] 1 possint (e s, L er) В 8 oderunt HM, oderit Pe
alis B! corr. B? йі edd, hi BRHSPV, hii G 4[rjegendos@ magistra-
tos HP, corr. B> b et] ut Bt, corr. BY annum (ex annis) sie B
6 quorumdam B', eorr. ВЗ temperali Bt, corr. B> 7 regüant P in-
finita et] infinitate Л 8 uniuerso (o ex i m. 2) generis (s er.) humano Y
9 wanis АН religionibus P? impiis P^" his BHSP! (corr. P) V
10 oculis Н inpigit PV uti P? speciem B — 12 obstruesit BY
corr. ВЗ omnis В! (corr. В?) RPV obsepsit B?, obuepsit R nis BY
corr. D? 18 laetas H discere Н awetorem B! 14 inluminabit BY
corr. B? were Bl, eorr, B? 15 disserendi (^ m. 3) B 16 incipiam edd,
18 post operis add. aut B? haberet B*, habeat cett. 20 in om R
definitionem BGS, definitione B”RHPY, recte? in (de)[finitii)[o]nem
[u]ár) desinit codicis G pag. 118 (86) 21 uersibus (s et bu im ras, acu
et eodem bu? m. 2) В lucilium B', corr. B^ 22 supra malo add. magis
uolo m. al. R «equidem (a er.) B ne] sed ne Н, nec Р multorum
add. B> 93 refello sim| non refello sin Н

496 Firmiani Lactanti

4 ab his definitionibus, quas poeta breuiter conprehendit, Marcus
Tullius traxit officia uiuendi Panaetium Stoieum seeutus eaque
tribus uoluminibus inclusit. haee autem quam falsa sint mox
uidebimus, ut appareat quantum in nos dignatio diuina contu-
lerit, quae nobis aperuit ueritatem. ^ uirtutem esse dixit
seire quid sit bonum el malum, quid turpe, quid ho-
nestum, quid utile, quid minus. breuius facere potuit, si
tantum bonum ae malum diceret, quia nihil potest esse utile
uel honestum quod non idem bonum sit, nihil inutile ac turpe
quod non idem malum. quod et philosophis uidetur et idem
Cicero in tertio supra dieti operis ostendit. ueram scientia
non potest esse uirtus, quia non est intus in nobis, sed ad
nos extrinseeus uenit. quod autem transire ab altero ad alte-
rum potest, uirtus non est, quia uirtus sua cuique est. scientia
igitur alieni beneficii est, quia posita est in audiendo, uirtus
tota nostra est, quia posita est in uoluntate faciendi boni.
sieut ergo in itinere celebrando nihil prodest uiam mosse, nisi
eonatus ae uires suppetant ambulandi, ita nero seientia nihil
prodest, si uirtus propria deficiat. nam fere etiam ii qui
peccant, etsi non perfecte, tamen quid sit bonum et malum
sentiunt, et quotiens aliquid improbe faciunt, peccare se sciunt
et ideo celare nituntur. sed cum eos boni et mali natura

л

е

-

oc

AUCTORES 1 в. Marcus — secutus] ef. de off. II 17, 60; II 2, 7.
11] de off. 111 2, 7 ss.

BRHSPV] lis Н quos Н 2 panetium EHSPV, pane et uinum 7
sthoieum 7f es quae M 4 uidebrmus B, docebimus R ш B
diuina dignatio Н 6 scire om. R 7 quod (ante minus), d m. 71, o exi
et minus del. m.3 P піші ew min’ (i, e.-nus) S? 10 malum B? ets. 1 P,
om. V оѕойх B? 11 in tertio om. R supradiet B? — post operis
add. libro edd. 12 intus om. BH ad] et R 13 nos] «enos (an er) B
transisse B', eorr. B? аЬ] ad Be, corr. m. 2 uel2 ad] ab Pi, corr. P3
14 sua ex qua corr. В, sui HP cuique Ci e us m. 3) P post eat
s, L uirtus est add. B?, nunc erasum 15 est (ante quia) om. В posita]
possit B', corr. В est] res B post audiendo e. L est add, B* 16 tola.
nostra est om. RS 16 uolumptate B!, corr. B® bona Н, bene far
boni) P? 17 celebrando O, male a quibusdam temptatum ; cf. indicem werbo-
rum prodeest B 18 мо B? subpétant PV пегі едй. 19 prodesst B
iledd. hi C 21 sentiant В), corr. B> quoties Р 22 boni natura et mali &

m

diuin, inst. lib. VI 5. 491

mon fallat, cupiditate mala uineuntur, ui peecent, quia deest
illis uirtus, id est cupiditas recta et honesta faciendi. ex hoc
igitur apparet aliut esse scientiam boni malique, aliut uirtutem,
quod polest esse scientia sine uirtute, sicut in plurimis philo-
Ep sh Кы NS

uirtus non Deae et gu a erg aeter n
facere, malum non facere. et tamen scientia sie eum uirtute
coniuncta est, ut scientia praecedat uirtutem, uirtus sequatur
seientiam, quia nihil prodest eognitio, nisi et aetio subsequatur.
Horatius igitur paulo melius:

uirtus est uitium fugere et sapientia prima,

sed inepte, quod eam contrario terminauit, ut si diceret: “bonum
est quod malum non est. eum enim quid sit uirtus nescio,
ne uitium quidem quid sit seio. utrumque igitur indiget de-
finitione, quia natura rei talis est, ut utrumque aut intellegi
aut non intellegi sit necesse. uerum nos faciamus quod ille
debuit, uirtus est iram cohibere, cupiditatem conpescere, libi-
dinem refrenare: id est enim uitium fugere. nam fere omnia

AUCTORES 13] ep. 11,41.

BRHSPV] 1 falit S 2 li B? cupitas P 3 scientia (^ m. 2) B
4 quia B'(quod В!) S, quid H — scientiae (m er) B uirtute« (m er) B
6 uolumptas В!, corr. B?, uoluptas S 7 quem] quwo B? — 8 ita yt
(erp. m. 2) P est S? — 9 siccum B? sie cum — seientin om. R
scientiar (m er) B 10 scienti (7 m. 3) B 11 prodeest B cognitio
nisi et] cognitionised B', corr. B> — consequatur BH, subsequatur seien-
tinm (scientiam s. I. add, Р?) SP 19 ho++ratius (no er) Н 13 fugire BY,
corr. B? prom& B', primi B? ‘librariorum errore aut uerba. et sapientia
prima adiecta sunt aut uerba. stultitia caruisse (Horat. uers, 42) omissa! uix:
recte Friteschius, immo stultitia caruisse omisisse Lact. ipse widetur; cf.
9—12; 498,16 14 eum © contrario P? 16 ne uitium — scio om. R
utrum Pior. PY) И igiturom.R indiget (et in ras, ex 2 litt., quarum
prior a, 1.3) B ій, definitione (in iu ras, m. 2, exp. m, 3) B 17 ut
om. В utantutrumque Н 18 sit necesse öst (erp. m. 3) B quid B!,
corr. B? 19 debuit om, B!, noluit B? conspicere BP, ras. et s. 1. corr. B*
20 vitium bis P', alt. del. P? fugire В, corr. В?

ХҮШ. Tact. 1. 82

10

12

14

1

e

1

=

1

-

18

-
с

498 Firmiani Lactanti

quae fiunt iniuste atque inprobe, ab his oriuntur adfectibus.
si enim commotionis huius quae ira dieitur impetus retundatur,
omnes hominum eontentiones malae sopientur, nemo insidia-
bitur, nemo prosiliet ad nocendum. item si enpiditas tempe-
retur, nemo terra marique grassabitur, nemo exercitum ducet,
ut rapiat et uastet aliena. item si ardor libidinum eonpri-
matur, omnis aetas et sexus retinebit suam sanetitatem, nemo
quidquam pudendum aut patietur aut faciet. ergo uniuersa
scelera et flagitia his eommotionibus uirtute sedatis ex hominum
uita moribusque tollentur. quae sedatio commotionum et ad-
feetuum hane habet rationem, ut omnia recta faciamus. omne
igitur uirtutis officium est non peccare. quo profecto fungi
non potest qui deum nescit, quoniam ignoratio eius a quo bona
oriuntur, inprudentem inpingat in uitia necesse est, itaque
ut breuius et significantius utriusque rei summa officia deter-
minem, scientia est deum nosse, uirtus colere; in illo sapientia,
in hoc iustitia continetur,

6. Dixi, quod erat primum, scientiam boni non esse uirtutem,
deinde, quid sit uirtus et in quo sit: sequitur ut id quoque
ipsum, quid sit bonum et malum, nescisse philosophos breuiter
ostendam, quia paene declaratum est in libro tertio, eum de
summo bono disputarem. qui autem quid esset summum
nescierunt, et in ceteris bonis malisue, quae summa non sunt,

21 in libro tertio] c. 7 ss.

BRHSPV] 1 oriunt(uyr В 2 inper»tus (di er) B 8 omnis B,
omnium Н contentione Р!, s add. P, contentione V male BIP),
corr. B*P?, malo S8 — sopiuntur R, sopiente E est tur) S 5 erassabitur 5
exercită (^ m. 3) B 6 sibi S 8 uniuerse Р", corr. P2 9 commoni-
tionibus V sedatas (alt. a ex i) B* 10 uitea (ier) B — moribusq? B*
tollemtur B? — adfectwum (aff- P) B?P?, adfecti V 11теМе B omne]
oma 8%, omnem P!, alt. m del. Р?, omne V 12 quod BH шиш
potest fiiigi (corr. m. 17) В ungi P* (f postea add. m. P) V. 14 in-
pinguat УИ 15 significatius H 16 deus B', deù corr. B* sapientiae
(m er) Н 18 dixi» (t er) B scientia B 19 quid sit] quia est R
in s.l. in ras. B id от. R 20 «»breuiter (et? er.) B 21 poene BY
corr. B3, paena R declarată (~m. 2) В 22 quid] qui R 23 malis-
quaeque B, malisuequwe B? sunt) tement, te in ras. ex 2 litt. et no
в. 1. т. 2, sunt corr, m. 3 B

5

10

diuin, inst. lib. VI 5—6. 499

errauerint necesse est: quae non potest uero iudicio examinare
qui fontem ipsum non tenet unde illa descendunt. fons autem $
bonorum deus est, malorum uero ille seilicet. diuini nominis
semper inimicus, de quo saepe diximus: ah his duobus princi-
piis bona malaque oriuntur. quae ueniunt a deo, hane habent 4
rationem, ut inmortalitatem parent, quod est summum bonum:
quae autem ab illo altero, id habent officium, ut a caelestibus
auocatum terrenisque demersum ad poenam interficiant sempi-
ternam, quod est summum malum. num igitur dubium est 5
quin illi omnes quid esset bonum et malum ignorauerint, qui
nee deum nec aduersarium dei scierant? itaque finem bono- 6
rum ad corpus et ad hane uitam breuem retulerunt, quam
scilicet solui et occidere necesse est, non sunt progressi ulte-
rius, sed omnia eorum praecepta et omnia quae indueunt
bona, terrae inhaerent et humi iacent, quoniam simul cum cor-
pore, quod est terra, moriuntur. ^ pertinent enim non ad uitam 7
homini eonparandam, sed ad quaerendas uel augendas opes
honores gloriam potentiam: quae sunt uniuersa mortalia, tam
seilicet quam ille qui ut ea sibi contingerent laborauit. hine
est illud:
uirtus, quaerendae finem rei scire modumque.

AUCTORES 21] of. pag. 495, 7.

BRHSPV] 1 erraueriwt B, errauerüint (exp. m, 2) Р quae (a in
ras. ex 2 litt. m. 3) B "uero. Вз 2 unde B? З seilicet Ше S, ‘lle’
seilicet V nomini R 4 ab om. Н hiis B principiis ow. R, prin-

Н S8 Wuoeatos R terrenis B demersos Н ad eras. B
poenas (m er) В interficiat B sempiterna'« (m er., distinctionem `
add. m.2) B 10 omines sie Н quid — malum] quod et malum sit

H э csset B? 11 aduersarium] aemulum Н dei] humani
generis B, om. К scierint SPV 12 et] sed B!, corr. B! ad om. SP”,
s.l P? — rettulerunt A, retulerint V quam] quod Р 14 sed] et B!,
corr. B? illorum Н et) ut edd. 15 inhwerent (hs. L m. 2, à m.3) B
et om. V humani B', humi corr. B? quoniam] quod P', quód (i. e.
quoniam) P? cumes (in er) B 16 «oriuntur (m er.) B 17 hominis
(Ber) B parandum Bt, corr. ВУ uel] et R 18 prae] quae BY
eorr. B> ‘tam’ B? 19 ens (exp. m. 3) Р hiwo B? 20 illa (a ex ud) B?
21 ef. ad pag. 495,7 uirtutis Н quiwerendwe (pr. a s. t. m. 3, alt. a
т. 3) B, quaerende 5, quaerende (. m. 3) P finum Н» modum

(-dum' B) BS, modum quae R
32*

500 Firmiani Laetanti

8 praecipiunt enim quibus modis et quibus artibus res familiaris
quaerenda sit, quia uident male quaeri solere. sed huiusmodi
uirtus non est proposita sapienti: nec enim uirtus est opes
quaerere, quarum neque inuentio neque possessio in nostra pote-
state est. itaque et quaesitu et obtentu faeiliores sunt malis 4

9 quam bonis. non potest ergo uirtus esse in iis rebus quaeren-
dis in quarum eontemptu uis ae ratio uirtutis apparet, nec ad
ea ipsa transfugiet quae magno et excelso animo caleare ac
proterere gestit, neque fas est animam caelestibus intentam
bonis, ut haec fragilia sibi eonparet, ab inmortalibus suis opibus 19
auocari, sed potissimum in iis rebus conparandis uirtutis ratio
consistit quas nobis nee homo ullus nee mors ipsa possit auferre.

10 eum haee ita se habeant, illut quod sequitur uerum est;

uirtus, diuitiis pretium persoluere posse,

qui uersus idem fere signifieat quod primi duo. sed me- 15
que ipse neque quisquam philosophorum seire potuit pretium
ipsum uel quale uel quod sit. id enim poeta ef illi omnes
quos secutus est putauerunt reete opibus uti, hoe est frugi esse, ,
non instruere conuiuia sumptuose, non largiri temere, non

AUCTORES 8] cf. Cic, de off. III 5, 24. 14] cf. pag. 495, 8.

BRHSPV] 1 «praecipiunt (ad er) B enim] etiam H familia-
res BV™ 22,5. 1 sit V mala H, male V huius mundi Н 8 sa-
pienti™ (* distinctionem add. m. 1, * add. m. 3) B est opes — ergo
uirtus (8) om. R 4mnostr& 5 5 quaesitu Heumannus, quaestu BRSPY,
quaestus Н obtentus H 6 iis R, his cett. 7 contemtu {ш $n ras. ex n
m. 2) B apparet (alt, a im ras. ex 3 litt, quarum tertia e, т. 59) B
9 protegere B, prowterere (p er, t m. 3) 2 animum P intentam
(corr. т. 3) Р 10 bonas (mer) H ab inmortalibus B® immortali-
tatibus Æ opibus cum codd. recent. Buenemannus, operibus C 11 iis R,
his eet. conparendis P! (e in a corr. P?) V — uirtutis (tis ex tib; m 22) S
12 posset B, potest Н 18 est] sed H 14 ef. ad pag. 565,11 dini-
tiis] ac uitiis R — pruemiu (mid im ras. ex tit ut wid. m. 3) В, ptium SY
possit H 15 fere om, B primo P, in ras. corr. P3 16 ad ipse fort.
conferendum. pag. 396, 1 (409, 16); an poeta addendum? pro фоле
coni, Schoellius et Thilo 17 ipsum uelom, R id]idem Н enim, B? lli P
18 frigi P!, corr. P? 19 sumptuosi B', corr, B?, simptuese 8, sumptioso

(alt. o minus cert.) P?, sumptiose P?, sumptiose V temere (pr. ec i m-a) P

diuin. inst. lib. VI 6. 501

effundere in res superuacuas nut turpes rem familiarem. dicet
aliquis fortasse: 'quid tu? negasne hane esse uirtutem ?' non
equidem nego, contraria enim uidear probare, si negem, sed
ueram nego, quia non sit illa eaelestis, sed tota terrena, quando-
quidem nihil efficit nisi quod remaneat in terra. quid sit autem.
reete opibus uti et qui sit ex diuitiis fruetus petendus deela-
rabo apertius, eum de pietatis offieio loqui eoepero. iam
cetera quae sequuntur nullo modo uera sunt. nam inprobis
inimicitias indicere, aut bonorum defensionem susei-
pere potest eum malis esse eommune. — quidam enim probitate
fieta uiam sibi ad potentiam muniunt faeiuntque multa quae
boni solent, eo quidem promptius quod fallendi gratia faciunt.
utinamque tam facile esset praestare quam facile est simulare
bonitatem! sed hi eum esse eoeperint propositi ae noti sui
eonpotes et summum potentiae gradum ceperint, tum uero simu-
latione deposita mores suos detegunt, rapiunt omnia et uiolant
et uexant eosque ipsos bonos quorum causam susceperant in-
sequuntur et gradus per quos ascenderunt amputant, ne quis
illos contra ipsos possit imitari. uerum tamen putemus hoe

6 declarabo apertius] c. 11 ss.
AUCTORES 8s.) cf, pag. 495, 10s,

B(G)RHS(—14)PV] leffumdere P? dicit B’, corr, p 2 quid
om. non equidem] non quidem R, nequidem S 8 uidear (sie corr.
m.2) B «probare (a? er) B negem (g er e m. 2) Н 4 uerum B
illa (i ras. ez u) H sit om. V; pro sit haben! est post terrena edd.
terrene R 5 efficiat Н terri R quid] quod Н 6 qui] quis (d er.) B
declarabit (b ez u) sic R 7 iam in ras. ex iamne ut uid, B* 8 se-
guntur RP 9 honorum Bi, corr. B® — defrensionem (ler) B а [Bio-
nem] incipit codicis G pag. 119 (29), cuius in uerss. 1—4 perpauca legi
poterant 10 mmlis B? enim om. R 11 fieta« (in er) В faciunt-
que multa] faciunt R 12 boni« (ser) H 18 fale R — esset] est B!,
«sit В?, esse et P! (esset et PY) F 14 hii R in hi cum denuo deficit
eod. S (fol. 131*) coeperunt Б" (u ras. in i corr) P! (corr. Р?) V
proposti P? 15 conpotess (n er.) B, computes Pt, u in о corr. РУ,
eöputes V post potentiae а. Г. suae P? ceperint V, coeperint BY RHP;
mihi suspectum, malim adepti sint wel ascenderint wel sim., pr. coeperint
eiciendum et pot. (tenere) gr. coeperint seribendum Schoellio wid. tuno B
simulationem P!, m del. P? 16 et uiolant om. R 17 eausa (~ m. 3) B
insequntur B, insecuntur R 18 ascenderant B 19 possit Bt, corr. В?

12

16

17

18

19

502 Firmiani Lactanti

officiam non nisi boni esse, ut bonos defendat. at id susci-
pere facile est, implere difficile, quia cum te certamini con-
gressionique eommiseris, in arbitrio dei, non tuo posita nictoria
est, et plerumque inprobi et numero et eonspiratione sunt
potentiores quam boni, ut ad eos superandos mon tam uirtus
sit quam felicitas necessaria. an aliquis ignorat quotiens melior
iustiorque pars uieta sit? hine semper dominationes acerbae
in eiues extiterunt. plena est exemplis omnis historia, sed nos
eontenti erimus uno. Gnaeus Pompeius bonorum uoluit esse
defensor, siquidem pro re publiea, pro senatu, pro libertate
arma suscepit. idem tamen uictus eum ipsa libertate oceidit
et a spadonibus Aegyptiis detruneatus insepultus abieetus est.
non est igitur uirtus aut hostem malorum esse aut defen-
sorem bonorum, quia uirtus incertis casibus non potest esse
subiecta.

commoda praeterea patriai prima putare

sublata hominum discordia nihil est omnino. quae sunt enim
patriae commoda nisi alterius ciuitatis aut gentis incom-
moda, id est fines propagare aliis uiolenter ereptos, augere

AUCTORES 95. et 135] ef. pag. 495,108, 16] cf. pag. 405, 14.
$ 195. 235.] ad Ciceronis de re publica librum III (e. 12, 21 ed. Baiter)
rettulit Maius,

B(G)RHPV] 1 boni] bonis H З tua Bi, in ras. corr, ВУ — posita F
4 plerum'q? B? 5 potentiores P? quam boni om. В nowtam В?
6 post ignorat s. І. quod P? 7 iustior quam H э dominatione V.

arcerue Bl, avcorbwe B? 8 ciuibus R, ciu-us (pr, i ex alia Htt. m. 3,
pr. u ras. er b corr., bi s. L m. 3) P, ciuis V sed] et Н 9 gneus B,
en. RH, GN- РҮ 10 гераћ P? libertat® B — 11 ab [Осер in-
cipit codicis G pag. 120 (30), euius in werss. 1—20 et 29—31 nonnulla
legi poterant — occiditur Н 12 ab IP, ab Н spaedonibus (r er) B
desepultus B', corr. B* ante «bieotus 2 wel 3 litt. erasae, quarum.
prima u, B [est abieJ(etus @ 16 cf. pag. 495, 14 preterea Н
patriai edd., patriae BRHY, patrine P putare, sublata hominum con-
cordia nibil est omnino male edd. 17 concordia (con in ras. ex dis m. 2) Р
18 patria R aut B? gentes B', corr. В? 19 wolenter B"* P!, eorr. 2177
oreptis codd. recent. et edd. (‘ut aliis sit tertius. casus, ereptis sextus' Cel
larius), eiectis alii eodd. recent. et edd,

diuin. inst. lib. VI б, 503

imperium, vectigalia facere maiora? quae omnia non utique
uirtutes, sed uirtutum sunt euersiones. in primis enim tollitur
humanae societatis coniunctio, tollitur innocentia, tollitur alieni
abstinentia, tollitur denique ipsa iustitia: quae discidium generis
humani ferre non potest et ubicumque arma fulserint, hinc
eam fugari et exterminari necesse est, — uerum est enim Cice-
ronis illut: qui autem eiuium rationem dicunt haben-
dam, externorum negant, dirimunt hi communem
humani generis societatem, qua sublata beneficentia
liberalitas bonitas iustitia funditus tollitur. nam quo-
modo potest iustus esse qui nocet, qui odit, qui spoliat, qui
occidit? quae omnia faciunt qui patriae prodesse nituntur.
id enim ipsum prodesse quid sit, ignorant qui nihil putant
utile, nihil eommodum, nisi quod teneri manu potest: quod
solum teneri non potest, quia eripi potest. haec itaque ut
ipsi appellant bona quisquis patriae adquisiuerit, hoe est qui
euersis eiuitatibus gentibusque deletis aerarium peeunia refer-
serit, agros ceperit, eiues suos locupletiores fecerit, hic laudibus
fertur in caelum, in hoe putatur summa et perfecta esse uirtus.
qui error non modo populi et imperitorum, sed etiam philo-

AUCTORES 7) de off. III 6, 28.

B(G)RHPV] 1 [auejioftigalie) G meliora BH, (meliora) G
mom P? utique (i ras. ex u) B uirtuteesse Bt, uirtutisesse B1, uir-
tutissed B? virtotiam P, uirtutum sic У unb B? euersionis BY,
corr. В? З tollitur (ante alieni) om. B, defuisse in G westigiis e! spatiis
indicatur 5 fulserimt B? — 6 enim om. V В hi (wel hii) dirimunt
codd. Cie. communa sic Н 9 humani generis HPV cum codd. Cic.,
generis humani В qua P? — beneficientia HV, beneficia P 11 qui
odit qui spoliat in mg. H? 12 quae] qui B', corr. ВЗ nituntur —
prodesse om. П 13 prodeesse B 14 utile'« (m er, ' distinctionem
add. m.2) В in q[uo]td teneri manu) desinit codicis G рад. 120 (30),
sequitur pag. 121 (147), cuius in werss. 1—17 et 96—31 nonnulla legi
poterant 16 patriae B? — adquisiuerit B? HPV, adquisierit R, que-
sierit B!, quwesinerit В?, quaesierit G 17 gentibus АН refereserit
(t er) В, в. I. uox a m. 2 addita, nunc erasa, refers(a]erit Œ 18 goe-
perit. B!, eorr. B*, coeperit Н, eweperit P? locupletatiores B1, ta del. m,
loeupletioris Æ 20 imperatorum B', inperitorum corr. B’, imperitorum
(sie corr. т. 3) P

21

24

25

27

504 Firmiani Lactanti

sophorum est, qui praecepta quoque dant ad iniustiliam, ne
stultitiae ac malitiae disciplina et auctoritas desit, itaque cum
de officiis ad rem militarem pertinentibus disputant, neque ad
justitiam neque ad ueram uirtutem adeommodatur illa omnis
oratio, sed ad hane uitam moremque ciuilem, quem non esse
iustitiam et res indicat et ipse Cicero testatus est. sed nos
inquit veri iuris germanaeque iustitiae solidam et ex-
pressam effigiem nullam tenemus, umbra et imagini-
bus utimur: easque ipsas utinam sequeremur! ferun-
tur enim ab optimis naturae et ueritatis exemplis, —
umbra est igitur et imago iustitiae quam illi iustitiam puta-
uerunt. quid? sapientiam nonne idem confitetur in philo-
sophis esse nullam ? aut eum Fabricius inquit aut Aristides
iustus nominatur, aut ab illis fortitudinis aut ab hoe
iustitiae tamquam a sapiente petitur exemplum. nemo
enim horum sie sapiens, ut sapientem uolumus in-
tellegi, nee ii qui sapientes habiti et nominati, Mar-
eus Cato et Gaius Laelius, sapientes fuerunt, ne illi
quidem septem, sed ex mediorum offieiorum frequentia

AUCTORES 6] de off. III 17, 69. 8] ibid. III 4, 16.

DB(G)RHPV] | «iustitiam (in er.) B, iustitiam Н ne» (© er) B,
nec P!, corr. P? 2 stultitiae] iniustitiae Н disciplina et] diseiplinae PV
3 officiosis B disputas«nt (re er) B, (dibs[p]utaren[t] G 4 ocom-
modatur P?, acumudatur ut uid. У, corr. m. 1 5 mortemque HM
7 iugis (g ex r) B? permanetqui B’, germaneque B? iustitiam В,
iustitia R 8 umbrae B 9 eas eodd. Cie. ipsas) iras R 10 ab] ex
codd. Cic. 11 eb B iustitia R quà (~ m. 3) B 12 eidem Р
13 apud Cic. ante aut cum haec nec uero cum duo Decii aut duo Sei-
piones fortes uiri commemorantur, quae, eum pag. 505, 3 nominentur iusti
tantum et iustitia, consulto, sed parum considerate omisisse Lact, uidetur
fabricibus V — inquit om. B aut Aristides € (nisi quod aut om. R) cum
codd. Cic., eicit Heusingerus, ut Aristides Baiterus 14 Шо К аЬ hoc]
ab his codd. Cic. 15 iustitia P1 (corr. P?) V exemplo BY corr. B*
in exemplu[m] desinit codicis G pag. 121 (147), sequitur pag. 122 (148),
cuius in werss. 1. 2 perpauca legi poterant 16 варїепв] sapiens est B,
|saKphen[se]s[t] G sapiens ut om. Н 17 ii edd, hi ВИРУ, hii R
sapientes C cum codd. Cie., sapientes (sunt) edd, Cie, habentur et nomi-
nantur B nominati Mareus] nominatim PV 18 neo P? ille BL
corr. B? 19 ex] et Н frequentiam 3, m del. BP

10

10

diuin. inst. lib. VI 6—7. 505

similitudinem quandam gerebant speciemque sapien-
tium. si ergo et philosophis ipsorum confessione adempta 28
sapientia est et iis qui iusti habiti sunt adempta iustitia. est,
omnes igitur illae uirtutis descriptiones falsae sint necesse est,
quia quae sit uera uirtus scire non potest nisi justus ae sa-
piens, iustus autem ac sapiens nemo est nisi quem deus prae-
ceptis caelestibus erudiuit.

1. Nam illi omnes qui per aliorum eonfessam stultitiam 1
sapientes existimantur, specie uirtutis inducti umbras et
imagines adprehendunt, nihil uerum. quod ea fit ratione,
quoniam uia illa mendax, quae fert ad occasum, multos tramites
habet propter studiorum et disciplinarum uarietatem, quae sunt
in uita hominum dissimiles atque diuersae, nam sient uia 2
illa sapientiae habet aliquid simile stultitiae, quod libro prae-
cedente monstrauimus, ita haee eum sit tota stultitiae, habet
aliquid simile sapientiae, quod adripiant ii qui stultitiam publi-
eam intellegunt: et ut habet uitia manifesta, sie habet aliquid
quod simile uideatur esse uirtuti, ut habet apertum scelus, sic
imaginem quandam speciemque iustitiae. quomodo enim prae-
cursor eius uiae euius uis et potestas ommis in fallendo est,
uniuersos in fraudem posset inducere, nisi ueri similia homini-
bus ostentaret? deus enim, ut immortale illud arcanum eius

14 libro praecedente] o. 14.
AUCTORES 9] ef. pag. 504, 8.

BRHPV] 1 generabant B', corr, B? sapientiae H — 2 confessiones
(mer) В 3sapientia« (e er.) B et iis — iustitia est om. P! (in inf. mg.
add. PY V Ыз BH 4 uirtutes B!, corr. B* 5 non om. P iustis Рі
(eorr. P?) V б post sapiens add. quod B? iustus — sapiens om. B,
— nemo om. R est] nullus est R 7 erudibit Б}, corr, B? 8 con-
fessà (^ m. 2) B, confisam V 9 uirtutes В!, eorr. BY 11 occisum B
12 habest (n er) В et disciplinaram om. Æ disciplinam В!, disci-
plime B? 19 in uita om. R — dissimilis P їй uia (erp. m. 2) P
illa nia V 14 simile aliquid B praecedente (ced m. 2, nte m. 3,
praeteriti fuisse wid.) В 15 stultitia» (e er) B, stultiti«e (c er) P
16 similis B!, in ras. corr. B?, similae ЕН arripiunt edd. ii R,
hi се, stultitiam] iustitiam. Н 17 sut B sio B? 19 iemaginem
(ner) V — hine fere incepit codicis G pag. 123 (25), in qua nihil legi
poterat speciemqui В!, corr. В? "nimm P? 21 faudem P 22 osten-
deret B immortalitatem ‘ita (add. m. 2; om. illud) arcanum B

o

о

-

о

506 Firmiani Lactanti

in operto esset, posuit in uin sua quae homines pro malis ef
turpibus aspernarentur, ut auersi a sapientia et ueritate, quam
sine ullo duce requirebant, in id ipsum ineiderent quod uitare
ae fugere cupiebant. itaque illam perditionis ac mortis uiam.
multiplicem ostendit, uel quod multa sunt genera uitae uel
quod dii multi qui coluntur. huius dux praeuarieator ac sub-
dolus, ut uideatur esse diserimen aliquod falsi et ueri, mali et
boni, alia dueit luxuriosos alia eos qui frugi appellantur, alia
inperitos alia doetos, alia inertes alia strenuos, alia stultos
alia philosophos, et eos quidem non uno tramite. illos enim
qui aut uoluptates aut diuitias non refugiunt, ab hae publiea
et celebri uia modiee segregat, eos autem qui aut uirtutem
sequi uolunt aut contemptum rerum profitentur, per confragosa
quaedam praecipitia trahit. sed tamen illa omnia itinera quae
speciem bonorum ostentant non sunt aliae uiae, sed deuerticula
et semitae, quae uidentur quidem ab illa communi dextro-
uersum separari, ad eandem tamen et ad unum omnes exitum
sub ipso fine referuntur. ibi enim dux ille eoniungit omnes
ubi opus fuerat bonos a malis, fortes ab inertibus, sapientes
a stultis separari, in deorum scilicet cultu, in quo ille uniuersos,

B(G)RHPV] 1 aperto В! (operto sie BY) H esse B, esset, P! po-
tuit B', uoluit B? in uia sua posuit R 2 aspernerentur B!, corr. В?
ueritates (m er) B quae Н 3 requiribant sie B!, requaerebant sic B?
4 fugare B', corr. B? idque B illum В!, corr. В: — perditiones Bi,
corr. ВХ mortes Bl, corr, B? шеей ex uenià V 5 ostendit] consti-
tuit R generis B nitas (e er) В 6 dii P, hi V praeuaricatur R
7 semali (et er) В 8 luxuriosus B1P*, corr. ВР m. 1 wel 2 — appel-
lentur R 9 inperitus Bi, corr. B! doctus Bt, corr, B? — inertis BY
corr. B? — strenuts B? stultus В!, corr. B? 12 celebri uia] celebria И
aut] ut Æ — uirtute H 18 confitentur PV per] pro R fragosa BP",
ё а. 1. add, Р, confrugosa R 14 «quaedam (ad er) B omnia
ila B 15 ostentamt В?, ostendant P! (corr. P?) V — aliae uine] cliuuie

(e minus cert.) sie В', cluosa B? — deuerticula (sic corr. m. 3) P, deuerticuli
(s.L eer) V 16 semite BiP! (corr. B3?) Y ilo H 17 eun-
dem RH 18 а Klinke) incipit codicis G pag. 124 (26) paene tota lecta
referunt R 19 fuerat (a m. 32) Р fortis RV“, fontes P 20 ab H
in deorum] id eorum Н scilicet in (in add. m. 2) deorum seilicet B,
idem in G fuisse uestigia et spatia indicant cultu] multi Н uniner-
sus P! (corr. P?) V

diuin. inst. lib. VI 7—8. 507

quia sine ullo discrimine stulti fuerunt, uno mucrone iugulat
et praeeipitat in mortem, haee autem uia, quae est neritatis 9
et sapientiae et uirtutis et iustitiae, quorum omnium fons unus
est, una uis, una sedes, et simplex est, quo paribus animis
summaque concordia unum sequamur et eolamus deum, et an-
gusta, quoniam paucioribus uirtus data est, et ardua, quoniam
ad bonum quod est summum atque sublime nisi cum summa
difficultate ac labore non potest perueniri,

8. Haee est uia quam philosophi quaerunt, sed ideo non in- 1
neniant, quia in terra potius ubi apparere non potest quae-
runt. errant ergo uelut in mari magno nec quo ferantur in- 2
tellegunt, quia nee uiam cernunt nee ducem sequuntur ullum.
eadem namque ratione hane uitae uiam quaeri oportet qua in 3
alto iter nauibus quaeritur: quae nisi aliquod eaeli lumen ob-
sernent, incertis eursibus uagantur. quisquis autem rectum 4
iter uitae tenere nititur, non terram debet aspicere, sed caelum
et, ut apertius loquar, non hominem sequi debet, sed deum,
non his terrestribus simulacris, sed deo seruire caelesti, non
ad corpus referre omnia, sed ad mentem, non huie uitae dare
operam, sed aeternae. itaque si oculos in caelum semper in- 5
tendas eb solem qua oritur observes eumque habeas uitae quasi

B(G)RHPY] 1 qui R 92 in mortem om. R 8 fons omnium HM
post fons eras. + (i.e. est) Р wir quarum 4 una uis uma sedes et]
unauisua|sediset, B!, un+ussuajuiset corr. et s. L una uis una sedes add. В?
nisd&una Н quo BGP? quod RHP! (d del. P?) V edd. — partibus
(exp. m. 3) P 5 concordia» (m er) B 7 quod] cum B', corr. В?
est om. P! (post sublime s. l add. + Р) V sublimem B!, m fin, del. В?
post sublime s. 1 quo add. B*, nunc erasum 8 difficultates ac labores
(duo m er) В 9 quem B quaesierunt B inuenerunt B, corr. I?
10 terram (erp. m. 3) B 1 uelut in] ueluti В 12 vin (^ m. 3) P
sequuntur, sed prim. u det. m. 3 B, alt, u ez а? V, secuntur RHP
ullum — namque om. B ullum omissum esse in G uestigia et spatia
indicant 13 eodem R rationem, B’, rationem RP, m exp. P”, ration?
(Cer) Н мілата’ В? quia B^, quia RP! (i erpunz. Р) V 14 quae]
que Bi, qui BH 15 uaeantur Н 16 post terram eras. tueri ut uid. B
18 seruiri B1, corr. B? non] sed non Bt, et non B? in caelesti. non
(ad cor) desinit codicis G pag. 124(26), sequitur pag. 125(62) paene tota lecta
20opera Jf oculis R semper in caelum В, [sem]tiper[i]neaelum @ 21 qua]
cum B,e[u]m G oritur] hauritur B, hau(rit)yur G, oriatur Н eumquee(aer) B

Е

508 Firmiani Lactanti

nauigii ducem, sua sponte in uiam pedes dirigentur et illut
caeleste lumen, quod sanis mentibus multo clarior sol est quam.
hie quem earne mortali uidemus, sic reget, sie gubernabit, ut
ad summum sapientiae uirtutisque portum sine ullo errore per-
ducat. suscipienda igitur dei lex est, quae nos ad hoc iter
dirigat, illa sancta, illa caelestis, quam Marcus Tullius in libro
de re publiea tertio paene diuina uoce depinxit: euius ego, ne
plura dicerem, uerba subieci. est quidem uera lex recta
ratio, naturae congruens, diffusa in omnis, constans,
sempiterna, quae uocet ad officium iubendo, uetando
а fraude deterreat, quae tamen neque probos frustra
iubet aut uetat nec inprobos iubendo aut uetando
mouet. huie legi nee obrogari fas est neque derogari
aliquid ex hae licet neque tota abrogari potest, nee
uero aut per senatum aut per populum solui hae lege
possumus, neque est quaerendus explanator aut inter-
pres Sextus Aelius, nec erit alia lex Romae alia

EPITOME 5 s. (dei lex)] с. 55, 1 (legemque diuinam).
AUCTORES 8] de rep. (III 22, 33).

B(G)RHPV] 1 ui» ВН derigentur В!, corr. BS 2 elarius RH
sole B? multo clarius est quam hic sol quem 7saeus 3 carni BI, corr. В?
mortales В!, corr. B? <te) reget Heumarnus — gubernauit Bl, corr. Bt
5 qui BY, qu'we corr. Bè adhoc (o ex u m. 3) P 6 Ша (ante caelestis)
omissum esse in G uestigia et spatia indicant Marcus Tullius] mentul-
lius (^ add. et en exp. m. 3) P ы 7 poene В!, corr. BP, pede (4 del. et
corr. m. 3) Р depenesit Bt, depinesit B?, depinxit В» чий Bl
8 dicere В! (-r6 B?) R recta В? 0 omnes BGH constant Bl, corr. В?
10 sempiterna (it et na m. 3) B. quwe B! noce R 11 detevreat Bt
que B probos ez prob[u]us B? frustra P? 12 inprobus B, corr. Bi
13 legio Р! (o erpwnr. Р) ТК a[brog]a)[r]e G, progari P! (nrogari PY,
grogari V neque — licet om. R derogare Н 14 hae V 15 per
(ante populum) om. BG 16 possumus (pr. u in ras ex i? m. 2) B,
(poss[im]u[s] G — neque] sed quid В! (corr. B3), uestigia 6 litterarum ан G
quwerendus (a m. 3, s ex m m. 2) B, (quaetr)[en]dim G aut) ut BY
corr. В?, nec R interpres Sextus Aelius (in quo mia eius desideratur)
recepi ex interpres - extusaelius H; interpresilius (e add, m. 3) В, intar-
рг(еза›[1]їпв (7, interpres laelius R, interpres aelius P! (aélius 22) Y; inter-
pres eius alius edd. 17 rex (corr. m. 2) Р roma Н

dinin. inst, lib, VI 8—9. 509

Athenis, alia nune alia posthae, sed et omnes gentes
et omni tempore una lex et sempiterna etinmutabilis
continebit unusque erit communis quasi magister et
imperator omnium deus: ille legis huius inuentor
diseeptator lator, eui qui non parebit, ipse se fugiet
ac naturam hominis aspernatus hoe ipso luet maximas
poenas, etiamsi cetera supplicia quae putantur effu-
gerit. quis saeramentum dei seiens tam signifieanter enar-
rare legem dei posset quam illam homo longe & ueritatis no-
titia remotus expressit? ego uero eos qui uera inprudentes
loquuntur sic habendos puto, tamquam diuinent spiritu aliquo
instineti, quodsi ut legis sanctae uim rationemque peruidit,
ita illut quoque scisset aut explicasset, in quibus. ——
lex ipsa eonsisteret, non philosophi funetus fuisset officio, sed
prophetae. quod quia facere ille nom poterat, nobis facien-
dum est, quibus ipsa lex tradita est ab illo uno magistro et
imperatore omnium deo.

9. Huius legis caput primum est ipsum denm mosse, soli
obtemperare,/solum colere. non potest enim rationem hominis

EPITOME 15—17]0.55, 1 (tradente ipso domino). e.9—12]ef. 0.29,
18—510, 2] e. 54, 4.

B(G)IRHPV] 1 nwe V post haee HV et om. R omni genti
(duo i ex es) B® omnis Р! (corr. P) V 2 tepore V et ante sempi-
terna] est B, ut GRH, recte? inmutabilis BG, immutabilis cett, post
inmutabilis s. 7. quamsi add. B? 3 unusquisque В in continebit unus
desinit codicis G pag. 125 (62), sequitur pag. 126 (61), in qua nihil legi
poterat 4 imperator (ò exu m. 2) Н 5 lator edd., sator C fugiet P
6 naturi (^ m. 2) B aspernatur Н ipse R 7 quwe B? 8 quis]
quod D, corr. В, qui" (s s. ler.) Р sciens tam] scientiam В signifi-
cantur Р", eorr. P^ 9 illum: B? 10 expressis Bt, corr. B*, expraesit R
uera] uero P, o in a corr. Р. inprudenter (r final. ex s) B! 11 lo-
cuntur РИ putem (em in ras. ex ant m. 2) В dininen sie Н spiralii-
quiinstricti B, spiritwaliquoinstructi B?, instrnti sie Рё, instimeti eorr. Рі
aliq: Н 12 quodsi ut] quodsint B', quódsiewt B? legirsanctwe (gi ex
2 litt, incert. corr. et s et a add. m. 2) В perdidit Рі, corr. P 13 ita
üb (exp. m. 2) Н scisset — quibus] si scisset explicasset quibus Æ
14 philosophus B? 15 quia om. R 18 cuius B — deum] prdeum (т in
ras. m. 2) sie H

10

11

12

о

—

o

e

510 Firmiani Lactanti

obtinere qui parentem animae suae deum nescit; quod est
summum nefas. quae ignoratio faeit ut diis aliis seruiat, quo
nihil sceleratius committi potest. hine iam procliuis est ad
malitiam gradus per ignorantiam ueri ae singularis boni, quia
deus, quem nosse refugit, fons est ipse bonitatis: uel si iusti-
tiam sequi uolet, diuini tamen iuris ignarus gentis suae leges
iamquam uerum ius ampleetetur, quas non utique iustitia, sed
utilitas repperit. eur enim per omnes populos diuersa et uaria
iura sunt condita, nisi quod una quaeque gens id sibi sanxit
quod putauit rebus suis utile? quantum autem ab iustitia
recedat utilitas, populus ipse Romanus docet, qui per fetiales
hella indicendo et legitime iniurias faciendo semperque aliena
capiendo atque rapiendo possessionem sibi totius orbis com-
parauit. uerum hi iustos se putant, si eontra leges suas nihil
faciant; quod etiam timori adscribi potest, si praesentium poe-
narum metu sceleribus abstineant. sed concedamus sane ut
id natura uel, ut ait philosophus, sua sponte faciant quod
legibus faeere eoguntur, num ideirco iusti erunt, quia parent
institutis hominum, qui ipsi aut errare aut iniusti esse polu-

EPITOME 6—10] с. 54, 8 eum — communi, 14—16] 0. 54,8
sed metus — submouebat.

AUCTORES 5—14) ad Ciceronis de re publica librum ILI (е, 12, 20
ed. Baiter) rettulit Maius. 17] Cic, de rep. I 2, 8; de legg. I 18, 49.

B(G)RHPY] 1 nesciat B est om, 2, & s. Ladd, Рз 2 ut eras. В
alienis R seruiret B 3 commitvi Вз procliuis (ol ex d m.) Р
4 malitiam P?' 5 quem (e in ras een? m, 2) B. bonitatis] bonitatis
ас ueritatis Н uel si] nesi B iustitia H 6 uolet] uolet dei ВР,
sed dei s. 1. P? hinc fere incepit. codicis G pag. 127 (60) ter scripta, in
qua nihil legi poterat tamen om. R legis B', eorr. B? 7 uernm
om. Р! (in mg. add. P?) V amplectetur Hewnannus, amplectitur O
8 omnis Pl (corr. Р) V 9 unwquaeque B? — sanxsit B 10 a
(d er) B, ab P%, a И iustitiae (e er) H 11 ipse populus R qui]
qui frequenter H per fetiales] perfida В feciales Р, fectiales Y”
18 capiendo (* m. 3) P; cupiendo edd., probant Holmius (in ed. Cie) el
Woelff linus, ut uid, Archiv. lexicogr. et gramm. lat. І 3633. compa-
rabit B!, corr. B? 14 hii BR 15 ad'scribi B? 16 metw P 18mum]
non BP', corr. P? quiw B? 19 statutis Н, iustitutis Pi, corr. РЗ
quia B et ipsi edd.

diuin. inst. lib. VI 9. 511

erunt, sieut illi duodeeim tabularum eonditores, aut eerte publi-
vae utilitati pro condicione temporum seruierunt? aliut est 7
igitur ciuile ius, quod pro moribus ubique uariatur, aliut uera
iustitia, quam uniformem ae simplicem proposuit omnibus deus:
quem qui ignorat, et ipsam iustitiam ignoret necesse est, sed 8
putemus fieri posse ut aliquis naturali et ingenito bono ueras
mirtutes capiat, qualem fuisse Cimonem Athenis accepimus,
qui et egentibus stipem dedit et pauperes inuitauit et nudos
induit, tamen eum illud unum quod est maximum deest, agnitio
dei, iam bona illa omnia superuaeua sunt et inania, ut frustra
in iis adsequendis laborauerit. omnis enim iustitia eius si- 9
milis erit humano corpori eaput non habenti: in quo tametsi
membra omnia et locis suis constent et figura et habitudine,
tamen quoniam deest id quod est omnium principale, et uita
et omni sensu caret. itaque membra Ша formam tantum- 10
modo membroram habent, usum non habent, tam seilicet quam
caput sine eorpore, eui similis est qui eum deum non ignoret,
uiuit iniuste: id enim solum habet quod est summum, sed
frustra, quoniam uirtutibus tamquam membris eget. itaque 11
ut sit uinum ае sensibile corpus, et agnitio dei necessaria est
quasi eaput et uirtutes omnes quasi corpus. ita fiet homo per-
fectus ac uiuus, sed tamen summa omnis in capite est, quod
quamuis constare non possit sine omnibus, sine quibusdam

B(G)RHPV] 1 aut] qui edd. 2 utilitati» (s er) B 3 p (i. e. pro)
add. m. al. antigua Р utique Н aliut] aliud est РУ 5 ignorat et]
ignoraret B iustiam R бер В? — ingenieo (ter) B 7 Cimonem edd,,
timonem ВНРУ, ssimonem (c er.) R accipimus RH 8 quis (a er) B
et (ante egentibus) om. P! (в. I. add. Р) V gentibus Н 9 induit] in-
duit et mortuos sepelliuit R — *us"exut B? illi B',illud corr. E? ab Est
(mu)[ximum ] incipit codicis G pag. 128 (59) ter scripta, euius in uerss, 1—0
et 30. 31 pauca legi poterant deest) in quo est B, [d]eest in[quo est] &
10 difi] G post dei s. 1. ignorauit В! omnia om. BG ut) et Bl,
corr. B’, aut H 11 his ВРУ adsequeneeses (tibu er) V 12 ha-
bendi Pl, corr. P? 13 omnia membra Æ constet пес B!, constewt
ect BE 14 et om. H 16'usum non habent B? 18 sed om. R 19 in-
diget Н — itwque B? 20 «uium (ui er.) V ac] et B 21 itaque B
pertectus R 92 uibus B!, corr, B? sed tamen] et B 23 sine ante
omnibus] in B', corr. BP; an omnibus (membris)? Thilo

512 Firmiani Lactanti

12 tamen potest. et erit quidem animal uitiosum ac debile, sed
lamen ujuet, sieut is qui et deum nouit et in aliqua re peccat;
dat enim ueniam peccatis dens. itaque sine membris aliquibus

13 uiui potest, sine capite nullo modo. haec res efficit ut philo-
sophi etiarasi natura sint boni, tamen nihil sciant, nihil sapiant.
omnis doctrina et uirtus eorum sine capite est, quia deum
nesciunt, qui est uirtutis. ae doctrinae eaput. quem qui non
adgnoseit, licet uideat, caecus est, licet audiat, surdus, licet

14 loquatur, elinguis est. cum uero conditorem rerum paren-
temque cognonerit, tune et uidebit et audiet et loquetur.
habere enim eaput coepit, in quo sunt sensus omnes conlocati

15 hoc est oculi et aures et lingua. nam profecto is uidet qui

ueritatem, in qua deus est, uel deum, in quo ueritas est, oculis

eordis aspexerit, is audit qui diuinas uoces ae praecepta uitalia
pectori suo adfigit, is loquitur qui caelestia disserens uirtutem
ae maiestatem dei singularis enarrat. quare non est dubium
quin impius sit quisquis deum non adgnouerit, omnesque uir-
{шев eius, quas habere aut tenere se putat, in illa mortifera
uia reperiuntur, quae est tota tenebrarum. quapropter nihil
est quod sibi aliquis gratuletur, si has inanes uirtutes adeptus
est, quia non tantum miser, qui bonis praesentibus careat, sed
eliam stultus sit necesse est, qui labores in uita sua maximos
suscipiat in cassum. nam adempta spe immortalitatis quam
deus pollicetur in sua religione uersantibus, euius adsequendae

1

=

1

=

1

=

B(G)RHPV] 1 et] «et (s er) s. add. 2 мео B sis (her) B
5 scient H nihil] quod nihil Н варібап B, sapient H 6 omnis}
omnis enim Н 7 uirtus P пор] ib s L ol m. R {н [u]ue[m
qu]d [non] desinit codicis G pag. 128(59), sequitur pag. 129 (31), euius
in uerss. 1—13 nonnulla legi poterant 8 surdus est ДГ 9 suum rerum Y
11 eaput] uocem caput H — co'epit V omnis P'(eorr. P) V 12 hoc]
id R oculis R; an (et) oculi ? ef. 6 et uidebit sis (her) B 13 quo]
qua R 14 aspecserit B', corr. B? is om. РИ ac] et R паа P
15 peccatori P! (ca del. PY V — adfigitis (tamen is sequitur) R, adfligit Pl
(expune. P?) V із от. В! (add. BYG 16 ac maiestatem in mg. H3
17 adguouerit (d del. m. 3) В 18 quis Ву, corr. B, alia correctio a т A
facta nunc erasa est putat in] putent Bt, corr. B® mortis fera & 19 am
reperiantur? 20 aliqui A — 21 praesentibus] praeceptis BY corr, BI
23 aderepta B!, abrepta B?, dempta PV spem B!, corr. B>

divin, inst, lib, VI 9. 513

gratia uirtus adpetenda est et quidqnid malorum acciderit per-
ferendum, maxima erit profeeto uanitas obsequi uelle uirtutibus,
quae frustra homini calamitates adferunt et labores, nam si 19
"uirtus est egestatem exilium dolorem mortem, quae timentur à

s ceteris, pati fortiter ae subire, quid tandem in se boni habet,
eur eam philosophi propter se ipsam dicant expetendam? nimi-
rum superuaeuis et inanibus poenis deleetantur quibus lieet
agere tranquille, si enim mortales sunt animae, si uirtus 20
‚dissoluto corpore nihil futura est, quid fugimus adtributa nobis

10 hona quasi aut ingrati aut indigni qui diuinis muneribus per-
fruamur? quae bona ut habeamus, scelerate inpieque uiuen-
dum est, quia uirtutem id est iustitiam paupertas sequitur.
sanus igitur non est qui nulla spe. maiore proposita iis bonis 21
quibus ceteri utuntur in uita, labores et eruciatus et miserias

5 anteponat. ві autem uirtus, ut ab iis rectissime dicitur, ca- 22
pessenda est, quia constet ad enm nasci hominem, subesse
debet spes aliqua maior, quae malorum et laborum, quos per-
ferre uirtutis est, magnum adferat praeclarumque solacium.
nec aliter uirtus eum per se dura sit, haberi pro bono potest,

20 quam si acerbitatem suam maximo bono penset, aeque non 23
aliter his bonis praesentibus abstinendum est, quam sı sint
alia maiora, propter quae tanti sit et uoluptates omittere et
mala omnia sustinere. ea uero nulla sunt alia, ut 10 tertio
docui, nisi perpetuae vitae bane autem praestare quis potest

% nisi deus, qui uirtutem ipsam proposuit? ergo in dei aguitione 24

23 in tertio] e. 12 !
EPITOME 15—18] ef. с 29,7 25—514. 5] e 54,4
J(G)RHPV] 1 gratiae H mirus ВУ attigerit R 2 ueller (t er) B
3 quae] а. B', corr Bi 4 hino fere incepit codicis G pag. 130 (32), m
qua nihil legi poterat 5 eteris sie В. sibire P’, eorr. Р? 6 dicunt H
nimiruw Н! 8 augere R 9 adtributa D? 10 ingratia nt (— m 3) P
aut Be 11 utín er) B 13 nullam spem maiorem ЕК proposita]
proposita ita R iis Л, his cett. 14 laboris B 15 ut om. R iis B,
his cett ducitur Н — eapissenda H 16 constat Н, constat Y 17 quos]
quae B preferre P, corr. PP 18 praeclarum PF 19 post bono
9 wel 4 litt. eras. В 20 nceruitalem В! (corr, BY H 21 si] quia Н
23 wera R 94 docui] docui libro Н qui H 25 dens (ù ras. exo) B

Apposuit P? agnitione (a in ra. ez 2 litt. et pr. i in ras. m. 2) B, agnitione 7?
XVIII. Lact. 1, 33

-

to

ta

[ч

514 Firmiani Lactanti

et cultu rerum summa uersatur: in hoe est spes omnis ae
salus hominis, hie est sapientiae gradus primus, ut sciamus
qui sit nobis uerus pater eumque solum pietate debita prose-
quamur, huic pareamus, huic deuotissime seruiamus, in eo
promerendo actus omnis et eura et opera collocetur.

10. Dixi quid debeatur deo: dicam nune quid homini tribuen-
dum sit; quamquam id ipsum quod homini tribueris, deo tri-
buitur, quia homo dei simulaerum est. sed tamen primum
justitiae officium est coniungi eum deo, seeundum, eum homine.
set illut primum religio dicitur, hoe secundum misericordia uel
humanitas nominatur. quae uirtus propria est iustorum et eul-
lorum dei, quod ea sola uitae communis continet rationem,
deus enim qui ceteris animalibus sapientiam non dedit, natura-
libus ea munimentis ab incursu et periculo tutiora generauit,
hominem uero quia nudum fragilemque formauit, ut eum sa-
pientia potius instrueret, dedit ei praeter eetera hune pietatis
adfeetum, ut homo hominem tueatur diligat foueat contraque
omnia pericula et accipiat et praestet auxilium. summum
igitur inter se hominum uinculum est humanitas: quod qui
diruperit, nefarius et parrieida existimandus est. nam si ab
uno homine quem deus finxit omnes orimur, certe consan-
guinei sumus et ideo maximum scelus putandum est odisse

EPITOME 6—8] с. 55,2. 8 &] e 55, 1 (legemque — copulat),
10 religio] e. 55,1. 11—20) с. 60, 1s.; 83,8. 920—515, 5] с. 60, 8.

AUCTORES 21 s. (consanguinei), 515, 4 4.) ef. Orac. Sibyl. VIII
481—485 (oóvaro:).

B(G)RHPV] 1 omnis om. R sacs ex haec В 2 est om. H hinc
fere incepit codicis G pag. 131 (129), in qua nihil legi poterat і sciamus.
in mg. add. P? 3 qui C, quis edd., sed ef. pag, 192, 10 quod — bonum
4 huie deuotissime seruiamus om. R 5 promendi B', corr. ВЗ 6 dixie
(ter) В 7quam H, quamquam P? tribuerit B!, corr. B* — tribuerisdós
ex tribuendos V — deuspertr[e]buitur B', deore+stribuatur B? 10 miseri-
cordiam P", m del. P^ 11 et cultoruny B>? 12 ratione (7 m, 2 uL 3) P.
13 quia R 14 cam R ob incursus et pericula H generabit B
corr. B? 17 afectum B contra Р! (contrag: PY V — 19 human
tatis HPV“ 20 iuruperit B, disroperit (s ras. eer) R existimandü ДИ,
corr. B® 21 huno V deos BY, corr. B? oriuntur B, oriemur H
consanguinei (o er u m. 3) Р 22 ab Est odi[s](se) incipit codicis E
pag. 132 (130) paene tota lecta

a

mm

10

diuin, inst. Lib. VI 9—10. 515

hominem uel nocentem. propterea deus praecepit inimicitias 5
per nos numquam faciendas, semper esse tollendas, scilicet ut
eos qui sint nobis inimiei necessitudinis admonitos mitigemus.
item si ab uno deo inspirati omnes et animati sumus, quid 6.
aliut quam fratres sumus, et quidem coniunetiores, quod animis,
quam qui corporibus? itaque non errat Lucretius, eum dieit: 7

denique caelesti sumus omnes semine oriundi,

omnibus ille idem pater est. и
ergo pro beluis inmanibus sunt habendi qui homini nocent, 8
qui contra ius humanitatis et fas omne spoliant craciant occi-
dunt exterminant. ob hane necessitudinem germanitatis doeet
nos deus malum numquam faeere, semper bonum, id autem 9
ipsum bene faeere quid sit, idem ipse praeseribit: praestare
auxilium depressis et laborantibus, inpertiri uietum non haben-
tibus. deus enim quoniam pius est, animal nos uoluit esse 10
sociale: itaque їп aliis hominibus nos ipsos cogitare debemus.
non meremur in perieulo liberari, si non sueeurrimus, non
meremur auxilium, si negamus. ad hane partem philoso- 11
phorum nulla praecepta sunt, quippe qui falsae uirtutis specie
capti misericordiam de homine sustulerunt et dum uolunt sa-
nare, uitiauerunt. et eum idem plerumque fateantur socie- 12

EPITOME 12—18) с. 29,2; 60, 4 s. 18—21] c. 33, 6.
AUCTORES 7s] II 9915. 15 s] of. Addenda.

B(G)RHPV] 1 inimicitias] insidias BG 2 faciendas] esse faciendas BG
semper esse tollendas] sed omnino a nobis esse tolerandas (tollendas m. 3) B,
sed (o)mnáno a no)bis sem(per) esse t/oler)[a]ndas G, -semper esse toleran-
das H 3 «eos P sunt Œ — 4 quid — sumus in mg. H 5 et qui-
dem] equidem B (corr. BY R, [equjüde[m] G, et quide Н; an eo qui-
dem? ef. pag. 493,6; 501, 12 quod] tam] @ 6 erat B! (corr. BY) GV!
7 oriundi" ("est distinctio) В 8 idem ille BG 9 homine[m] G 10 om-
mes H 12 post bonum add. amare B, additum fuisse in G, cum uerba
amare id autem ipsum — sit idem repetita sint, priore loeo spatiis indi-
catur, altero. ipsum cernitur 14 «et (s er) P malim inpertire, ef.
рад. 520,8 15 pius est om. Н 16 sochinle В nosmet B, fuisse in G
spatio indicatur 17 periculis H 19 a nulla R falsa. Heumanmıs,
sed Buenemannus confert TIT 25,3 20 in sustulerunt desinit codicis G
pag. 132 (130), sequitur pag. 133 (27) paene tota lecta sanare, uitiauerunt]
sanare uitia, auxerunt codd, recent, et edd. 21 plerique B! (corr. BY) G

33%

18

14

15

~
©

516 Firmiani Laetanti

tatis humanae communionem esse retinendam, ab ea plane se
ipsos inhumanae uirtutis suae rigore dissociant. .

ergo etiam hic error illorum est qui nihil cuiquam. inpertien-
dum putant. urhis condendae originem atque causam non
unam intulerunt, sed alii eos homines qui sint ex terra pri-
mitus nati, cum per siluas et campos erraticam degerent uitam,
nee ullo inter se sermonis aut iuris uinculo eohaererent, sed
frondes et herbam pro cubilibus, speluncas et antra pro domi-
bus haberent, bestiis et fortioribus animalibus praedas fuisse
commemorant. tum eos qui aut laniati effugerant aut laniari
proximos uiderant, admonitos perieuli sui ad alios homines de-
cucurrisse, praesidium inplorasse et primo nutibus uoluntatem
suam significasse, deinde sermonis initia temptasse ac singulis
quibusque rebus nomina inprimendo paulatim loquendi perfecisse
rationem. cum autem multitudinem ipsam uiderent contra
bestias esse tutandam, oppida etiam coepisse munire, ut uel
quietem noetis tutam sibi facerent uel ut ineursiones atque im-
petus bestiarum non pugnando, sed obiectis aggeribus arcerent,
o ingenia hominibus indigna, quae has ineptias protulerunt,

AUCTORES $ 18—17] locum ad Ciceronis de re publica libr. I
(c. 25, 40) rettulit Maius, e Lucretio petitum esse ostendit Orellius.
5s (—nati)) ef. Lucr. V 805 ss. 6—9 (— haberent)] ef. ibid. 981—987.
9—15] cf. ibid. 888—998. 1022s. 1028— 1090. — 16 oppida — munire]
ef, ibid, 1105 ss,

B(G)RHPY] 1 esse om. G 2 jnhumaría (as. Ler) B 3 error]
ergo B!, corr, B? 4 putant urbis] putandumbis (t add. m. 2) sie R
condendae (pr. d er em. 3) Р 5 ali BG hominis R sunt Н
6 siluos И erraticiam H 7 sermonis (i ez e m. 2) Р В herbas
(s er m) В, erbam V ombilibus B3 spelunclyas Y et antra] utera)-
tur (er& m. 2) antra (add. m. 3) B 9 fortiores Рі, corr, P! 10 com-
morant P? (соту. РЗ) И — laníuti B* effugerent PV — 11 [de]e[urr]isse G,
deeurrisse R 12 primo (iex e m. 3) Р uoluntate P — 14 inpremeudo
Bt, corr. B?, inponendo codd. recent. et edd. 15 post antem add. neo РУ
16 tutandam BP, tutandum В), tutam RY, tuttam ZZ, tutam ("P qm. 2, m.
exp. m. 1) P; ef. Addenda oppidum B', corr. B> 17 quietam R ut
om, RH incursionis В), corr. В 18 mom (add. m. 3) inpugnando Р
19 has Вз inertias B', corr. B? in ünept[ijas (pro [tube] desinit
codicis G pag. 133 (27), sequitur pag. 134 (28), in qua wihit legi poterat
malim protulerint

dinin. inst. lib. VI 10. 517
miseros atque miserabiles, qui stultitiam suam litteris memoriae-
que mandauerint! qui eum uiderent mutis animalibus

ingenitam esse rationem uel conueniendi uel inuicem adpetendi
mel periculi fagiendi uel mali cauendi uel cubilia sibi et latibula.
parandi, homines tamen ipsos existimanerint non nisi exemplis
admoneri ae diseere potuisse, quid metuere, quid cauere, quid
facere deberent, aut numquam conuenturos inter se fuisse neo
loquendi rationem reperturos, nisi eos bestiae comedissent.
haec aliis delira uisa sunt, ut fuerunt, dixeruntque non fera-
rum laniatus eausam fuisse coeundi, sed ipsam potius huma-
nitatem, itaque inter se congregatos, quod natura hominum
solitudinis fugiens et communionis ae societatis adpetens esset.
non magna inter eos disceptatio est, siquidem causae dispares

17

18

sunt, res eadem est. potuit igitur utrumque, quia non re- 19

pugnat, sed tamen utrumque nullo modo uerum est, qnia non
per omnem terram nati sunt homines e terrà tamquam ex
draconis alicuius dentibus proseminati, ut poetae ferunt, sed
unus homo a deo fictus ab eoque uno terra omnis humano
genere conpleta est, eadem seilicet ratione qua rursus post
dilunium; quod eerte negare non possunt. nulla igitur in prin-
cipio faeta est eiusmodi congregatio nee umquam fuisse ho-

AUCTORES 8 18—22] of. Cic. de rep. T 25, 39.

BRUPV] 1 (о) miseros malim miseras B miseros atque miserabiles
om. H qui] ant qui H suam om, H 2 mandauerunt T, corr. B?
viderint H З uel conueniendi uel ınuicem om. Н eonueniendi (о e» n
m 3, рг. n ras ex m) P wel inuicem adpetendi om R 4 pericula. В
wel mali cavendi om. Н ciuilis Н — et]uel R 5 tamen serípsi, antem
€ (cadem. permutatio est pag 891, 7; 448, 8), eicit Heumannus; ipsos aut

, Emendat pag 99 ipsos] istos R, om Н existimanerunt BH
wümoueri Pre 6 discedere RV“ 7 fuisse om B 8 comdissent Н
© aliis от, Pt (s.l. P) V 10 causas (n er] B ipsae (m er) В bu-
manitates (m er) B 11 itaque] ideoque Heumennus hominis B?, homini
сот. B 12 solitudine sic B? societatis P? 14 igitur utrumque]
igitrumque R — repugnatus Б", repugnatur B? 15 sedjet E 16 sint P
e] ec (x? er.) B, et PV; post et s 1 in m 7 wel 2, nunc erasum, terra
del m.3 P 17 dracones B!, corr. B? ‘dentibus P? — perseminati P',
eorr. P? — füerunt (exp. m. 3) Р 18 factus H fietus] fictus est RPV
19 eadem scilicct] ea ZZ post rursus eras cum wt wid. B 20 dirlu-
шиш (ler) B 21 congregatie Р?

21

22

26

518 Firmiani Lactanti

mines in terra qui praeter infantiam non loquerentur, intel-
leget eui ratio non deest, fingamus tamen illa uera esse
quae otiosi et inepti senes fabulantur, ut eos suis potissimum
sensibus et suis rationibus refellamus. si hac de causa sunt
homines congregati, ut mutuis auxiliis inbecillitatem suam
tuerentur, succurrendum est igitur homini qui egeat auxilio.
cum enim praesidii causa homines societatem eum hominibus
inierint et sanxerint, foedus illut a principio sui ortus inter
homines tutum aut uiolare aut non conseruare summum nefas
putandum est. nam qui se a praestando auxilio. remouet,
etiam ab accipiendo remoueat necesse est, quia nullius opera
indigere se putat qui alteri suam denegat. huie uero, qui
se ipse dissociat ac secernit a corpore, non ritu hominis, sed
ferarum more uinendum est. quod si fieri non potest, reti-
nendum igitur omni modo uinculum societatis humanae, quia
homo sine homine nullo modo potest uiuere. retentio autem
societatis est communitas, id est anxilium praestare, ut possi-
mus accipere. sin uero, ut illi alii disputant, humanitatis ipsius
causa faeta est hominum congregatio, homo certe hominem
debet adgnoseere, quod si fecerunt Ші rudes et adhue feri
homines et fecerunt nondum constituta loquendi ratione, quid.
putemus hominibus expolitis et sermonis rerumque omnium

EPITOME 10—20] c. 60, 4 з.

BiG)RHPV) 1 non loquerentur] conloquerentur B! V, eorr. BPa
hine fere incepit. codicis G pag. 135 (72), in qua nihil legi polerat in-
tellegit (it ex et) P? 3 eis Р! (corr. P) У 4 suis om. PV defella-
mus P' (corr. P?) У 5 inbescillitatem (c er) B 6 suceurrendus Xt
7 praesidii P? 8 inierunt В!, corr. B? — saneserint Bt, eorr. В” a om. H
inter eras, B 9 tutum PV, vitum (tu ut wid. er.) B, ictum R, sta-
tum Æ 10 praestandi В, praestandum R 11 Ge) remondat edd. opera
indigere] opere B, corr, В? 12 se indigere R quie (ante alteri)
ex quia B 18 post corpore fort. generis humani wel simile excidit
14 feralrum (ra add. m. 2) B wiuendumr B? — 15 igitur] igitur est A;
‘est’ (add. т. 2) igitur Р — humanae — societatis est (27) in mg. add. H3
16 homine] omne Pt, corr. P? 20 adhoc feri] adueteri Bl, corr. E
fseri (i er) P, feri V 21 et] haec В fecerunt. expustr, BA loquendi
constituta Z7 rationes (m er) B 22 ante expolitiss.LetP ab Efx-
politis) incipit codicis G pag. 136 (71) paene lota lecta sermonis — s0-
pulatis] sermonis latis, cetera om. R

10

diuin. inst. lib, VI 10—11, 519
4

eommereio inter se copulatis esse faciendum, qui adsueti homi-
nibus solitudinem ferre non possunt?

11, Conseruanda est igitur humanitas, si homines recte diei
uelimus. id autem ipsum, conseruare humanitatem, quid alint
est quam diligere hominem, quia homo sit et idem quod nos
sumus? discordia igitur ac dissensio non est secundum ho-
minis rationem nerumque illut est Ciceronis, quod ait homi-
nem naturae oboedientem homini nocere non posse,
ergo si nocere homini contra naturam est, prodesse igitur
homini seeundum naturam sit necesse est. quod qui non
faeit, hominis se appellatione despoliat, quia humanitatis offi-
cium est necessitati hominis ac periculo subuenire. quaero
igitur ab iis qui flecti et misereri non putant esse sapientis,
si homo ab aliqua bestia conprehensus auxilium sibi armati
hominis inploret, utrumne succurrendum putent an minime.
пол sunt tam inpudentes, ut negent fieri oportere quod flagitat,
quod exposcit humanitas, item, si aliquis eireumueniatur igni,
ruina opprimatur, mergatur mari, flumine rapiatur, num putent.
hominis esse non auxiliari. non sint ipsi homines, si putent —
nemo enim potest eiusmodi periculis non esse subiectus —, immo
uero et hominis et fortis uiri esse dieent seruare periturum.
si ergo in eiusmodi easibus, quia perieulum uitae homini ad-

EPITOME 9 s] c. 55,4 primum — prodesse,
AUCTORES 7] de off. III 5, 25.

J(G)RHPV] 1 commertio (o final. ex a m. 2) Р copulati G nd-
sueti« (ser) B 4 uellemus B!, nellimus sic В, nolumus Ж 5 et om. G
atque R 7 uerumq? B? estom. В quod ex quo ortum, ipsum autem
quo ait spurium esse uult Heumannus, sed cf. pag. 243,9 8 obedienti P,
oboedienti V 9 natura B'(corr. В) G prodeesse В 10 natura G
11 dispoliat GH 12 ac] a G subueniri РУ 18 iis edd, his C
et] зс Æ putawt P sapientis P 15 utromnes (eer) P 16 [pra
dentes B? 17 quod] et quod Н quod exposcit — si aliquis om. It
igni— mergatur om, 2 18 oprimatur G num] non В! (corr. BY) P,
idem fuisse wid. in G 19 homines (ante esse) B!, corr. В? 20 huius-
modi С 21 homines В! (corr. B?) G Tortes B! (corr. BY G dicunt BG
$n dicunt desinit codicis G pag. 136 (71) 22 casibus ВЭ quia om. m. t,
quae s. 2 m. 3, in qui corr. eadem man. B, qui R, quie (a er) Р ho-
шш H

-

=

=

10

520 Firmiani Laetanti

ferunt, succurrere humanitatis esse concedunt, quid eausae est

cur, si homo esuriat sitiat algeat, succurrendum esse non pu-

tent? quae cum sint paria natura cum illis casibus fortuitis
et unam eandemque humanitatem desiderent, tamen illa discer-
nunt, quia non re ipsa uera, sed utilitate praesenti omnia
metiuntur. illos enim quos perieulo subripiunt sperant sibi
gratiam relaturos, egentes autem quia non sperant, perire arbi-
trantur quidquid eiusmodi hominibus inpertiant. hine est illa
Plauti detestanda sententia :

male meretur qui mendieo dat quod edat:
nam et illut quod dat perit et illi produeit uitam
ad miseriam.

at enim poeta fortasse pro persona locutus est, quid? Marcus

Tullius in suis officialibus libris nonne hoe idem suadet, mon.

esse omnino largiendum? sic enim dixit: largitioque quae
fit ex re familiari, fontem ipsum benignitatis ex-
haurit. ita benignitate benignitas tollitur: qua quo
in plures usus sis, eo minus in multos uti possis.
et idem paulo post: quid autem est stultius quam
quod libenter faeias, eurare ut id diutius faeere nom

AUCTORES 10s.) Trin. П 2, 58s. 15. 19] de off. II 15, 52. БГ

BRHPV] 1 suceurre Н concedent (olt. e zu) B? 8 simt BP
pari B 6 metiuntur (e in ras. et tiu ex tua corr. m. 3). B 7 egentes D*P?,
egentis BIRHP'V 8 inpartiant R hime B? 9 sententia (^ est distinc-
t) В 10 шаје P — meretur (1 wel 2 litt, er) Р aedat' B, dedit R
de mendico male meretur qui ei dat qnod edit aut bibat Plawtus 11 illut B,
ilud cet. — peritet 22, pariet V; perdit Plautus eb BY illi qui (exp.
m 3) producit B prodit Plautus uitam 82 12 misericordiam P* (cord
del. Р) У 13 «quid (id P er, i er o m. 3) B M eidem R 15 lar
gitioque quae RV cum Cic, largitio qué (exp. m. 3) quae (a erasum
erat, restituit. m. 3) В, largitiog (q del. m. 3) quae P, largitio quae Н
16 exaurit R exhaurit — benignitas om. P? (exhaurit ita bonitete beni
gnitas in inf. mg. PY V 17 quea(ier) B quo eras. et cum corr. РА
18 pluris B!, corr, B? usus] uisus Н sis eo minus] sisehominus Per
(her) V multis B possis (i ex e m. 2) Р 19 et] sed R quid)
guam P'(corr.P?) V stultus BIP! (corr. BP) V 20 diuestius (teri
m.3) В, diustius (1 er) P

20

diuin. inst. lib. VI 11. 5203 —

possis? uidelicet professor sapientiae refrenat homines ab
humanitate monetque ut rem familiarem diligenter custodiant
malintque aream quam iustitiam eonseruare. quod eum intel- 11
legeret inhumanum esse ае nefarium, mox alio eapite quasi
actus paenitentia sic ait: nonnumquam tamen est largien-
dum nee hoe benignitatis genus omnino repudian-
dum et saepe idoneis hominibus egentibus de re fa-
miliari inpertiendum. quid est idoneis? nempe iis qui 12
restituere ac referre gratiam possint. si nune Cicero uiueret,
exelamarem profecto: hic, hie, Marce Tulli, aberrasti a uera
iustitia eamque uno uerbo sustulisti, eum pietatis et humani-
tatis officia utilitate metitus es. поп enim idoneis homi- 18
nibus largiendum est, sed quantum potest non idoneis, id
enim iuste, id pie, id humane fit, quod sine spe recipiendi
feceris, haee est uera illa et germana iustitia, euius
solidam et expressam effigiem nullam tenere uos dicis.
ipse pluribus loeis elamas mercennariam non esse uirtutem 14
faterisque in libris legum tuarum liberalitatem gratuitam esse
his uerbis: nec est dubium quin is qui liberalis benignus-
que dieitur, officium, non fruetum sequatur. cur ergo
idoneis potius largiris, nisi ut postea mercedem recipias?
te igitur auctore ae praeceptore iustitiae quisquis idoneus 15
non erit, nuditate siti fame conficietur nec homines copiosi et
AUCTORES 5) de off, П 15, 54. 15 5.] ef. pag. 504,6. 17 plu-
ribus locis] de legg. 1 18,48; cf. p. Arch. 11, 98; p. Mil 35, 96.
19] de legg. 1 18, 48.

IJ(G)RHPV] 2 familiarem om. P! (add. P?) V 6 nec hoc — repu-
diandum om. P' (in inf. mg. add. P?) УТЫ repudiandum] refutandum
est B; repudiandum est codd. Cie. 7 egentibus] indigentibus codd. Cie.
Squid] quidem B iis RP, is P, his BHV 9 resestitnere (si er) P
тше] non P', corr. P? 10 hic hic} nihil В!, enpunx. BY, сот. Bt
Marce] Mes (7 m. 2, en er) P 12 officia et utilitatem B 18 potest]
poetae B!, potis В», pote R 14 id pie] inpie BY, corr. BY 16 effi-
giam Ji, сот”. В? 17 mercenarinm Æ 18 tuarum] istarum B 19 quin, Н?
sis (h er) B, iis R, ús H? — benignusue eodd. Cie. 91 potius om, Н
mercedem postea B 22 auctore P? ac] aut B 93 siti P confi-
gitur B!, corr, B?, confietur P! (corr. P?) V hine fere incepit. codi-
cia G pag. 137 (153) ter scripta, cuius in werss, 3—19 et 26—31 perpauca
legi poterant = eupiosi H

16

17

18

19

21

522 Firmiani Lactanti

usque ad delicias abundantes subuenient ultimae necessitati.
si uirtus mercedem non exigit, si propter se, ut dicis, ex-
petenda est, ergo iustitiam matrem prineipemque uirtutum
suo pretio, non tuo eommodo aestima, ei potissimum tribue a
quo nihil speres. quid personas eligis? quid membra inspicis?
pro homine tibi habendus est quisquis ideo precatur, quia te
hominem putet. abiee umbras illas imaginesque iusti-
tiae atque ipsa ueram et expressam tene. largire caecis de-
bilibus elaudis destitatis; quibus nisi largiare moriendum est.
inutiles sunt hominibus, sed utiles deo, qui eos retinet in uita,
qui spiritu donat, qui luce dignatur. foue quantum in te est
et animas hominum ne extinguantur humanitate sustenta. qui
succurrere perituro potest, si non suecurrerit, occidit, ueram
isti quia neque naturam retinent neque praemium in eo quod
sit seiunt, dum perdere timent, perdunt et in id quod maxime
cauent incidunt, ut quidquid largiuntur aut pereat omnino aut
ad tempus breuissimam prosit. nam qui exiguam stipem
miseris negant, qui(a) conseruare humanitatem sine damno suo

AUCTORES 2s. si uirtus — expetenda est] de legg. I 18, 48: ergo
item — expetitur, 7] cf. pag. 504, 8.

EXPILATORES 12 oui — occidit] Prouerb. 66 (Publil Syr. ed.
Woelfflin pag. 100).

B(G)RHPV] 1 dilicias Н subueniunt P! (tert. u part. ras. in e
corr, P!) V 2 per se eodd. Cie. dicis edd., dicitis C — expetenda Р
3 iustitiä (7 m. 2) B 4 tuo] suo B! (corr. BY RH nestimas RH
et ei H tribues R, tribuis Н wom R 5 menbra V 6 ideo PY
do V qui R 7 putest (n er) B imaginasque Pl, eorr, P? 9 qui-

bus] quis Æ largiare — est] largiaremninendumest (imus m. 9B lar-
gire H 10 utile«s« (e et t er) В qui — donat] qui eis (à ex 6 m. Y
* (in er) uiti (^ m. 2) qui spiriti (7 m. 2) donat B 11 spiritum Н
foue — animas) fouere quantum tihi est et (et im тах, ex ex? m 3) aui-
mas B 12 et om. R humanitati Bl, corr. B? — sostenta BY, corr, BY
13 suceurre porituro Я suceurrit BR 14 ueque om. R — natum E
retinent. 13 (reiteneut BY) P?, rei tenent PH, rei non tenent R, rei-
tenet Y 15 sit P? perdunb P? 16 incidunt] incurrunt Н mt T
quidquid (alt. i er o) R wut (ante peret) B? 17 a tempus R 18 пе
кал% B? quia seripsi, qui C edd.; quod si retinetur, uolunt seriben-
bendum est humanitate R sine] nisi Н damneo (a or) B

5

тт

diuin. inst. lib. VI 1I. 523

nolunt, patrimonia sua effundunt, ut aut peritura et fragilia
sibi conparent aut certe maximis suis damnis nihil consequantur.
quid enim dicendum est de iis qui populari leuitate ducti uel 22
magnis urbibus suffeeturas opes exhibendis muneribus inpen-

s dunt, nisi eos dementes atque furiosos, qui praestent id po-
pulo quod et ipsi perdant et nemo eornm quibus praestatur
aeeipiat? itaque ut est omnis uoluptas caduca et breuis, ocn- 23
lorum maxime et aurium, aut obliuiseuntur homines et alterius
damna pro ingratis habent aut etiam offenduntur, si поп est

10 libidini uulgi satisfactum, ut etiam homines stultissimi malum
sibi malo conparauerint, aut si adeo plaeuerant, nihil amplius
quam inanem fauorem paueorumque dierum fabulas adsequan-
tur: sic eotidie leuissimorum hominum patrimonia in res super-
nacuas prodiguntur. num ergo illi sapientius, qui utiliora et 24

ys dinturniora ciuibus suis exhibent munera, ii scilicet qui publicis
operibus extructis memoriam nomini suo quaerunt? me isti
quidem reete: bona sua in terra sepeliunt, quia nee memoria
quiequam mortuis confert nec opera eorum sempiterna sunt,
siquidem aut uno tremore terrae dissipantur et eorruunt aut

so fortuito consumuntur incendio aut hostili aliquo impetu dirauntur

B(G)RHPY] 1 nolunt C, uolunt edd., sed uerba quia — nolunt causam
continent cur patrimonia sna effundant; ef. sine damno sno et maximis
suis damnis patrimo Р! (corr. P?) V — fragiliw B?, fragilia P* 2 con-
sequamur B3, adsequantur R 3 iis R, his cett. in populari leui de-
sinit codicis @ pag. 137 (153), sequitur pag. 138 (154) ter scripta, in qua
nihil legi poterat 4 exWibendis B2, in exhibendis R 5 dementes] do-
mentes esse Heumannus 6 t (ante nemo) B? 7 atsque (m ante q er.) P
ut] quid PY nolumtas R —'eaducs B? ureuis B% 9 offunduntur Y
‘si non est P? 10 linidi B*, libidini corr. В?, libidine Н »ut (a er) P
étiam (exp. m. 3) B, ium ЕР 11 conparauerint (i ras, ex u) B, con»
paraue? V adeo (e in ras. ex 5? etos l m. 2) Р placuerint edd.
12 quamquà H adsequantur B, adseeuntur (-quuntur НҮ) RHPV; con-
parauerint; aut si adeo — adsequuntur edd. 13 si АН superuas R
14 et om, R 15 exhibent BV ii edd., hi HPV, om. BR 16 me-
mora Æ ^ nominisaequent B', nominisuoquwerwnt B? — 17 sepesliunt
(ler).B quia om. Н 18 immortuis Ж conferet B? operas (m er) B
19 et] aut А), set B! currunt Z2, corr. Bt 20 fortuitu P consum-
muntur PV — dirruntur R, diriuntur P!, corr. P?

25

26

21

28

524 Firmiani Lactanti

aut certe uetustate ipsa dissoluta labuntur. nihil est enim,
ut ait orator, opere et manu faetum quod non con-
ficiat et consumat uetustas. at haee iustitia et lenitas
florescet eottidie magis. illi ergo melius, qui tribulibus
suis aut elientibus largiuntur — aliquid enim praestant homi-
nibus et prosunt — sed non est illa uera et iusta largitio.
beneficentia enim nulla est ubicumque necessitas nom est.
perit ergo quidquid gratiae eausa tribuitur non indigentibus
aut. cam faenore redit, et beneficentia non erit. quod etsi
gratum est iis quibus datur, iustum tamen non est, quia si
non fiat, nihil mali sequitur. unum igitur certum et uerum
liberalitatis offieium est egentes atque inutiles alere,

12. Haee est illa perfecta iustitia quae custodit humanam
de qua philosophi locuntur societatem, hie diuitiarum maximus
ac uerissimus fructus est, non uti opibus ad propriam unius
uoluptatem, sed ad multorum salutem, non ad praesentem
suum fructum, sed ad iustitiam, quae sola non interit. tenen-
dum est igitur omni modo ut ab officio misericordine spes
reeipiendi absit omnino: huius enim operis et offieii merces a
deo est expeetanda solo. nam si ab homine expeetes, jam nom
humanitas erit illa, sed beneficii faeneratio, nee potest uideri

AUCTORES 1] Cie. pro Marcell, 4, 11

BRHPY] 1 certa ut wid. B!, in ras corr. B> uoluptate H «ipsa
(et? er) B 2 oporwe B?, opere V non] non aliquando eodd. Cie. paene.
omnes ad Н Shaee B? iustitia magis (ma m. 3) omissis uerbis et
lenitas florescet cottidie m. 7, florescat cotidie s. Г. add. m. 3 B nt haec
tua iustitia et lenitas animi codd. Cic. paene omnes 4 floreseit
codd. quidam Cie. cotidie HPV tribulibus suis] indigentibus snis
amicis B 5 aut clientibus] audientibus V largiuntur ? Heumannus
6 non] nee Heumannus et om. R legitio P!, corr. P* 7 bene-
fcientia BH, benefitientia 222, beneficia V est (post mulla) om R
8 quiequid part ras. ex quicquam P 9 facinore B, fenore RP reddit E
beneficientia BH, benefitientia P? et beneficentia non erit glossenta
uidetur Heumanno bsi P 10 iis R, his cett. (nisi quod his ex hi Р?)
11 an sequetur? 12 liberalitatis B? 13 humanam] humanam uitam Y
14 locuuntur B', loquentur sie B?, locuntur RP, loquuntur HY 16 no-
luntatem B!, corr, B> 17 iustiam R tenenda B 18 ad Bi, боту, Bt
19 ofició B? 20 expectanda est H — expetenda P! (in ras. corr. P Y
91 fweneratio B°, feneratio PV

mm

15

diuin, inst. lib. VI 11—19. 525

et tamen res eodem redit, ut quod alteri quisque praestiterit
nihil ab eo eommodi sperans, uere sibi praestet, quia mer-
cedem capiet a deo, item deus praecipit ut si quando cenam 8
parauerimus, eos in conuietum adhibeamus quí reuocare non
possint et uieem reddere, ut omnis actus uitae nostrae non
careat misericordiae munere, пее tamen quisquam interdictum 4
sibi putet aut communione cum amicis aut caritate eum proxi-
mis, sed notum nobis deus feeit quod sit uerum et iustum

opus: ita nos oportet eum proximis uiuere, dummodo sciamus

illut ad hominem, hoe ad deum pertinere. praecipua igitur 5
uirtus hospitalitas, quod philosophi quoque aiunt, sed eam de-
torquent a uera iustitia et ad eommodum rapiunt. reete in-
quit Cieero a Theophrasto est laudata hospitalitas. est
enim, ut mihi quidem uidetur, ualde deeorum patere
domus hominum inlustrium hospitibus inlustribus,
eodem modo rursus errauit quo tum, cum idoneis esse diceret 6
largiendum. non enim iusti et sapientis uiri domus inlustri-
bus debet patere, sed humilibus et abieetis: nam inlustres illi
ac potentes nulla re possunt indigere, quos opulentia sua et

EPITOME 4—6. 18 s] c. 60, 6.
AUCTORES 4—6) Luc. 14,12. 18] de off. IL 18, 64, 17] ef.
pag. 595, 4.

BRHPV] 1 merituse»» (sed er.) B fecit H 3 ad Be spectans P!
(in ras. corr. P?) V 4 capit HP idem BRP praecepit BH
eaenam BYRY 5 parauerimus B? s. L corr., pararimus B', parani-
mus RH, proparauimus Р! (corr. P?) V eos] eos magis А inconueniat-
hibeamus BI, inconuictuathibeamus sie B? ^ conuinctum Н, nietum Pt
(corr. Р) V quie (t er) B reuocare H? G possunt B uicem] .
u nicem (8 apices eras.) P, ut uicem У 7 misericordiae — quisquam
om. R misericordiae (e fin. add. m. 2) В munera B, corr B 8 aut
om. R communionem AH caritatem ВЕН 9 notum, P? uerum)
et uerum A iustus P', corr. P? 12 wirtus (est) edd hospi-
talitatis V en R 13 rapiunte (u? er) В inquid B 14 a] etiam a
Cie. Theophrasto] deofactum B3, theofrasto ce. 15 ualde) laude Bt,
corr, B? — dequorum R 16 domus BH cum omnibus paene codd, Cic.,
domos RP, domos (erp. m. 2) V — inlustrium] inlustrius sie H, inlu-
strum V 18 sapientes (sed alt. o ex i А) BP, -tis corr, РЭ 19 sed}
sed et R 20 opuletia А

Y

11

12

526 Firmiani Lactanti

munit et honorat. nihil autem a iusto uiro faeiendum est
nisi quod sit benefieum. beneficiom autem si refertur, interit
atque finitur: nee enim possumus id habere integrum cuius
pretium nobis persolutum est. in iis itaque beneficiis iustitiae
ratio uersatur quae salua et incorrupta permanserint, permanent
autem non aliter quam si praestentur iis hominibus qui prod-
esse nullo modo possunt. at ille in recipiendis inlustribus
nihil speetauit aliut nisi utilitatem nee dissimulauit homo in-
geniosus quid ex eo commodi speraret. ait enim, qui id faciat,
potentem aput exteros futurum per gratiam prinei-
pum, quos sibi hospitii et amicitiae iure constrinxerit
0 quam multis argumentis Ciceronis ineonstantia, si id agerem,
coargui posset! nec tam nostris quam suis uerbis refelleretur,
idem quippe ait, ut quisque maxime ad suum commo-
dum referat quaecumque agit, ita minime esse uirum
bonum. idem etiam negat simplicis et aperti hominis
esse ambire, simulare aliquid et praetendere, aliut
agere uideri, eum aliut agat, praestare se alteri fin-
gere quod sibi praestet, sed malitiosi potius et astuti
et fallaeis et subdoli. quomodo ergo defenderet quominus
ambitiosa illa hospitalitas malitia esset? tu mihi per omnes

EPITOME 14-20] «f. с. 59, 2.
AUCTORES 9] de off. П 18, 64. 14] de legg. 118,40. 16] ef.
de off. I 30, 109; de re publ, Ш 16, 26.

BRHPV] | autem om. PV as (der) Н uiro iusto РУ est
om. В 2 benefieum] beneficium В (sed quod sequitur beneficium om. B,
s: L adå. B’) HV edd. 4 iis R, his cett. 5 ueretur wt wid. BY in ras. et
s. l. corr. B* — salua (alua in ras. ex 2 lit. m. 2) В permanserit B per-
manet B 6 alter Н prestentur B? is R, his BHP* (er h ras. i
corr) V — prodeesse BR 7 possunt B? 8 spectabit (b ex u) BY ar-
pectauit ZI nee] et non H dissimilanit B', corr. B® ingeniosos H“
9 qui id (ante faciat) В?, quid B'RHPV — facintpotentem B® 11 sibi]
ubi ut uid. B', corr. B? — constrinxerit BP, constriuxerint R 12 agere
(C т.2) В Wtamen H uerbis om. У refelletur В' (corr. BY M, pro-
bat Heumannus 14 quippe ait] qui dixit (dix in ras. er 4 litt, quarum
primae dp, m. 2) В maximess Р suwm B? 15agit] ait V minimi
B’, corr. В? 16 ex aperti hoc periti 222, auerti R' 18 agere uideri
cum aliud s. 1, В? uidere P alint ser, aliud. B^RHPVF — 29 falle

cis (1 ras. er e) V 21 omnis R

т

portas cireumenrses, ut aduenientes populorum atque urbium

diuin. inst. lib. VI 12. 527

principes domum tuam inuites, ut per eos aput ciues eorum
potentium consequare, uelisque te iustum et humanum et hospi-
talem uideri, eum studeas utilitati tuae? uerum hoc ille non
potius incaute, — quid enim minus in Cieeronem eonuenit? —
sed ignoranti& ueri iuris prudens ac sciens in hos se laqueos

induit. quod ut ei possit ignosci, testificatus est non ad

ueram iustitiam, quam non teneat, praecepta se dare,
sed ad umbram imaginemque iustitiae. ignoscendum
est igitur umbratieo et imaginario praeceptori nee ab eo ueritas
exigenda est qui se neseire fateatur. — — eaptiuorum redemptio
magnum atque praeclarum iustitine munus est, quod idem ipse
Tullius adprobauit. atque haee benignitas inquit etiam
rei publicae est utilis, redimi e seruitute captos, loeu-
pletari tenuiores. hane ego consuetudinem benigni-
tatis largitioni munerum longe antepono, haee est

grauium hominum atque magnorum. proprium igitur

iustorum opus est alere pauperes ae redimere captiuos, cum aput
iniustos, si qui haee faciant, graues et magni appellentur:
iis enim maxime laudis est bene facere quibus nemo sperauit
esse facturos. nam qui bonum facit uel consanguineo uel
proximo uel amico, aut nullam aut certe non magnam laudem

EPITOME 17 s] с. 00, 7.
AUCTORES 6.7 ss] ef. pag. 504,6 ss. 19] de off. II 18, 63.

BRHPV] 1 circumeorses B%, cireumcursus R* ut] et H popu-

los R 2" domus (s. 1.2 litt. er., post uer. m) В tus (m er., aadd. m. 2) B
vorum, B? 3 potentia R — consequare D? — uisque (а s. L er) B
We P? et 4 utilitati P? 5 cicerone В 6 prudens (n er 0 m. 1?) B
we P? his Bl, corr. B> laquesos ex adquehos B? 7 inuit Н pos-
set RH — 13 haee от. В! (айй. В) H inquit] idqnid# BP, corr. BP,
iuquid R 14 utilis, JP, ntillis P (pr. ler) V de R seruitute in
таз. ex 10 litt. B? captiuos В loeupletare V 15 inter tenuiores et
hane Lact. quaedam: omisit ergo codd. quidam Cie. 19 iustos Н
grauis B'i, eorr. B? graue sed М 20 iis R, his cett. laudi АНУ
maximae laudis Danisius ad Epit. e LXV adn. 9 et Heumannus qui-
bus scripsi Dawisium secutus ibid. queis conicientem, quos €; quos
memo paria) Heumannus; ef. Addenda sperabit I^ — 21 nam ez
num P? 22 aut (ante certe) om. R laude M

13

16

18

19

20

pa

22

23

598 Firmiani Laetanti

meretur, quia facere debet sitque impius ae detestabilis, nisi
fecerit id quod ab eo et natura ipsa et necessitudo exigit, et
si faeit, non tam gloriae adsequendae quam reprehensionis
uitandae gratia faeit. qui autem faeit alieno et ignoto, is
uero dignus est laude, quoniam ut faceret sola ductus est huma- s
nitate. ibi ergo iustitia est ubi ad bene faciendum necessitatis
uineulum nullum est. hoe igitur officium benignitatis ne ante-
ponere quidem largitioni munerum debuit: quod est conparantis
et e duobus bonis id quod sit melius eligentis. illa enim
largitio hominum patrimonia sua in munera abicientium inanis so
et leuis et ab omni iustitia remotissima est. itaque ne diei
quidem munera oportet in quibus nemo aceipit qui acci-
pere non meretur. non minus magnum iustitiae opus est
pupillos et uiduas destitutos et auxilio indigentes tueri ntque
defendere: quod adeo uniuersis diuina lex illa praeseribit, ıs
quandoquidem boni quique indices ad offieium suum iudicant
pertinere ut iis naturali humanitate faueant ac prodesse ni-
tantur. uerum haec opera proprie nostra sunt, qui legem,
qui uerba ipsius dei praecipientis accepimus. nam illi sentiunt.
quidem natura esse iustum tueri eos qui tutela carent, sed eur so
ita sit non perspiciunt. deus enim, euius perpetua clementia
est, idcirco uiduas pupillosque defendi ae foueri iubet, ne quis
respeetu ac miseratione pignorum snorum retardetur quominus

EPITOME 18—599, 3] o. 60, 6.

B(G)RHPV] 1 detestabilis Bt 2 «abeo (her) BV exigit B®
4 sfaciet ex qfaciet B qui autem facit B? ais (her) В 5 uefe edd.
laudes (m er) B 6 benefacere R тсе к, (udin er) V 7 est
nullum H igitur hoc (corr. m. 1 wel 2) В 8 munera Ve 9 hinc fere
incepit codicis G pag. 139 (107) ter scripta, in qua nihil legi poterat:
10 munera Buenemannus, mare € — auicientium B!, corr. BE 11b
от. P' (add. P?) V 12 accipiat P! (corr, Р) V — accipere (i ex e m 3) P
14 indigentis RP'V?, corr. PPV? "tueri B? 15 ado (eer т. 3) P
praeseribsit B 16 quandoque B sul ex sui P? 17 iis RP? his BAY
fiiueant (o s. L er) P ас del. et expunx. et & isdé в. 1, add. ma P
prodeesse В nituntur BY. corr, D? 19 uerba ipsius] uera (ste) ipsa Н
accipimos RW 20 naturiae sic R iustae R "bueri B? tute (^ er) B
21 dominus Bl, eorr. BP 23 pignerum М quominus BA, quamuis Р

dinin, inst, lib. VI 12. 529

mortem pro iustitia fideque suseipiat, sed ineunetanter ae for-
liter subeat, eum sciat se caros suos deo relinquere nee iis
umquam praesidium defuturum. ^ aegros quoque quibus de-
fuerit qui adsistat, eurandos fouendosque suscipere summae
humanitatis et magnae operationis est: quod qui fecerit, hic
uiuam hostiam deo adquiret et quod alteri dederit ad tempus,
ipse a deo accipiet in aeternum. ultimum illud et maximum
pietatis offieium est peregrinorum et pauperum sepultura: quod
illi uirtutis institiaeque doctores prorsus non attigerunt. nec
enim poterant id uidere qui utilitate omnia officia metiebantur.
in eeteris enim quae supra dieta sunt quamuis uerum limitem.
non tenuerint, tamen quoniam commodi aliquid in iis depre-
henderunt, quasi odore quodam ueritatis retenti propius ab-
errarunt, hoe autem, quia nihil uidere in eo commodi poterant,
reliquerunt. quin etiam mon defuerunt qui superuaeaneam
facerent sepulturam nihilque esse dicerent mali iaeere inhu-
matum et abiectum. quorum inpiam sapientiam cum omne
humanum genus respuit, tum diuinae uoces, quae id fieri iubent.
uerum ili non audent dicere id non esse faciendum, sed si
w forte non fiat, nihil esse incommodi. itaque in ea re non tam
praecipientium quam consolantium funguntur officio, ut si forte
id sapienti euenerit, ne se ob hoe miserum putet. nos autem
non quid sapienti ferendum sit dicimus, sed quid facere ipse

EPITOME 3—0] с. 60,7. 5—7] e. 60,8.

B(G)RHPV] 1 mort: (^ m. 2) B fidemque HPV 2 derelinquere,
om. deo, R new er ni B? nee iis) necis P? (corr. P) V his BH
З aegros quoque) de quoque R defuerimt P? 4 adsistawt Р? 6 uium B?
deo ostiam B adquirit B (corr. BYR tempus Bt — 7 accipit H
linc fere incepit codicis G pag. 140 (168) ter seripta, in qua nihit legi
poterat SetjacH Pille P! (eini corr, PY У prorsum B attigerit R
10 qui] quide B? utilitatem B’, m del. В? 11 in] id BY de В?
12 iis R, his cett, nisi quod hisque P? reprehenderunt R 13 odere R
proprius B oberrarunt PV 14 uideri B!, corr. BP commodi (i in
ras & 0? m. 3) В 15 defuerint R qui om. Н superuacwaneam BP,

eam sie PV 16 inhumatum] inhumata cum Æ 17 et] atque V
20 fiat] faciat B tam) tandem К, tanti H, om. P'(add. PY V 22 sa-
pientisenenerit PP", sapientiae uenerit P^" cum cett. miserum (u in ras,
ern? m 3) В 2% faciendum in ras, er ferendum B? ?

XVII taet, 1 m

24

80

з

-

33

530 Firmiani Lactanti

debeat. itaque non quaerimus nune utrumne tota sepeliendi
ratio sit utilis neene, sed haee etiamsi sit inanis, ut illi exi-
stimant, tamen faciendum est uel ob hoc solum, quod aput

homines bene et humane fieri uidetur; animus enim quaeritur

et propositum ponderatur. non ergo patiemur figuram et
figmentum dei feris ae uolucribus in praedam iacere, sed red-
demus id terrae, unde ortum est, et quamuis in homine ignoto
necessariorum munus inplebimus, in quorum locum, quia desunt,
succedet humanitas, et ubieumque homo desiderabitur, ibi exigi
offieium nostrum putabimus. in quo autem magis iustitiae
ratio consistit quam in eo, ut quod praestamus nostris per ad-
feetum, praestemus alienis per humanitatem? quae est multo
certior iustiorque, cum iam non homini praestatur, qui nihil
sentit, sed deo soli, eui carissimum saerifieium est opus iustum.
dicet aliquis fortasse: ‘si haec omnia fecero, nihil habebo.
quid enim? si magnus hominum numerus egebit algebit ca-
pietur morietur, ut haee facientem uel uno die patrimonio exui
Sit necesse, perdamne rem familiarem meo aut maiorum labore
quaesitam, ut iam ipsi mihi aliena misericordia uiuendum sit?”
quid? tu tam pusillo animo paupertatem times, quam etiam
uestri philosophi laudant nihilque hae tutius, nihil tranquillius

EPITOME 14] c. 60,8, 20—531, 14] €. 57, 1 8.5; 60, 9.
AUCTORES 83235] cf. Cyprian, de op. et eleem, €. 95.

BRHPV] 1 nunc om. H, nec Уч — saeuiendi wt wid, BY in ras.
corr. B%, sepelliendi Ы 2 utilis necne sit Н necne sed haec] mec se
sed haed V sed hnec om. Н З facienda Н 4 enimq- ritur B!, corr. B*
5 ponderatur, B? 6 fiementum R — dei— ае] deifierised 25, deifseriset
В», dei fseri (ier) ac R, difseri (ier) sed Н reddemus (sed alt, e minus
cert.) B'P™ (alt, e part. ras. ex a), reddamus 3°, reddamus RHP*V
8 neoessariorum] necessaris«um (or er.) B, necessariorum sepulturam nulli
negandam Н loco Н 9 suecedat edd. — exiei R 10 putauimus BL
corr. B? magis om. B, fort. recte iustitia et B 11 consistet B
praestamus] interpraemus B', corr, D? nostris — praestemus s, I, B®
13 áustiorquae B? post cum s, 1 fit B? nil R 14 iustusm (uer) R
15 omnia om, R 16 «segebit (et er) B 17 patrimonia Ve — окш»
(t er) B exui sit necesse] exurit necesse est А, ex suo sit necesse JT
18 r$ familiare (duo ^ add. m. 2) B 19 alieni R 21 base (ner) B,
hae om. 1 tutilius ex tutius sie P? — nihilque PV.

à

10

diuin. inst. lib, VI 12. 531
est,

id quod tibi forsan eripiet aut unum Jatrocinium aw
existens repente proseriptio aut hostilis aliqua direptio? quid
uerere fluxum et fragile bonum faeere sempiternum aut the-

est, pauper esse numquam potest. si iustitiam tanti putas, 36
sequere abiectis oneribus quae te premunt, libera te ipse con-
pedibus et catenis, ut expeditus ad deum curras, magni et
excelsi animi est despicere et calcare mortali», sed si hane 37
uirtutem non capis, ut diuitias tuas in aram dei conferas, ut
fragilibus tibi conpares firmiora, liberabo te metu. omnia ista

operibus non sufficis, pro uirili parte operare iustitiam, sic
lamen ut quantum diuitiis inter ceteros, tantum opere prae-
cellas. neque nune suaderi tibi putes ut rem familiarem tuam 39
minuas uel exhaurias, sed quae in superuacua fueras inpen-
surus, ad meliora conuertas. unde bestias emis, hine captos

AUCTORES 85s] cf. Matth. 6, 195.; Luc. 12, 33. 13 magni —
mortalia] of. Cie. de ой, LIT 5, 24,
EXPILATORES 13] ef. Ps.-Senec. de moribus 44.

B(G)RHPYV] 1 sollicitudinem (e eo u m. 2?) B 2 utroque loco
quod BH З transierunt V 4 ««praeda (in er) B 6 forsam BPs
(ras. corr) 7 quiduerere (d in ras, ex ui et re final. in ras. m. 3) B
В uere Р! (corr. P) V цеха (с ante x er, ш m. 3) В fragile (^ er.)
B, ferngile (1 er.) Р thesauros С 9 suos Bi, corr. B> 10 robiginem R
12 liber«até (t er, 7 add. m. 2) sic В ipsum В 13 ut om. Н a deum R
14 animo Hf. despicere — mortalia s. 2. B? mostalia (e er) sie R 15 ar-
cam codd. recent, et edd. 16 fragilibus B? ista] sta R 17 «omeni
(deti er) В populi Н 18 cohaerit P'(corr. P?) V sir (s er) B
olus B® 19 operare B? 20 ute (i er) В opere (a s. l add. m. 2,
типе eras) B 21 *neque ez denique Р? 22 in om. R, bis P, pr,
erpunz, PY 23 mes А captiuos BH, sed cf. pag. 527, 14 (11. 18)

a

40

41

-

=

533 Firmiani Lactanti

redime, unde feras pascis, hine pauperes ale, unde homines
ad gladium comparas, hine innocentes mortuos sepeli. quid
prodest perditae nequitiae bestiarios faeere locupletes et in-
struere ad flagitia? transfer ad magnum sacrificium male
peritura, ut pro his ueris muneribus habeas a deo munus
aeternum. magna est misericordiae merces, eui deus polli-
cetur peceata se omnia remissurum. si audieris inquit preces
supplieis tui, et ego audiam tuas: si misertus laboran-
tium fueris, et ego in tuo labore miserebor. si autem
nón respexeris nec adiuueris, eb ego animum tuum
contra te geram tuisque te legibus iudicabo,

13. Quotiens igitur rogaris, temptari te a deo erede an sis
dignus audiri. eireumspiee conscientiam tuam et quantum potes,
medere uulneribus. nee tamen quia peccata largitione tolluntur,
dari tibi licentiam peccandi putes: abolentur enim, si ideo lar-
giare, quia peccaueris. пат si fiducia largiendi pecces, non
abolentur. deus enim purgari hominem a peecatis maxime
cupit ideoque agi paenitentiam iubet: agere autem paeniten-
tiam nihil aliut. est quam profiteri et adfirmare se ulterius non
peccaturum. — ignoseitur itaque iis qui ad peeeatum inpru-
denter incanteque labuntur, ueniam non habet qui sciens peceat.

EPITOME 1—11) с. 60,75. 17—583,7] с. 62, 18.
AUCTORES 7] locus ignotus; Laetantium liberius reddere sen-
tentiam loci Lue, 6, 36 ss, existimat Isaeus.

B(G)RHPYV] 1 pasces B', corr. В ab Aliunde goo 6

pag. 141 (82) paene tota lecta — aliunde В! (aliunde BY, aleunde BY) G
2 sepelli Bt, sepile B?, sepili sic BP, sepe[I]lj) G 8 prodeest B рало
ex pditae V nequitiae] neque uitiae R 4 transfere (t er) P 5 per-
ditura Pi, corr. P? айо B, [dio] G 6 dis BY, corr. BY d[üs] G
7 auderis УК inquid B — praeces ВН 8 suplicis M, suplicis P
tuis Pl, corr. Р? miseritus R, miserwtus 7? 10 audieris BY (udi
minus cert., in ras. corr. B) H, айй (s.Luer)eradunisse P — tuum
del. P^ 12 dio BG 18 circuminspice R 14 me'dere BY, medere bis Y
15 putes] putes ab eo Ж abelentur— nam si om. R aboletur Pi
(corr. P!) V ideo] di Р! (corr. P2), deo V 16 peecaueras И fidu-
vi[a]m G 17 abolewtur V — dis B'(corr. B) (6. purgare R homie
nem om. К 18 iubet agi paenitentiam H paenitentiam agere, om. autem, И
20 ignoscitur (alt. i er e) V iis RI?, his BHP!V 91 incautos Р?

10

diuin. inst, lib. VI 12—13. 533

пес tamen si aliquis purifieatus fuerit ab omni labe peccati,
temperandam sibi ab opere largitionis existimet, quia non
habeat peccata quae deleat, immo uero tum magis iustitiam 4
debet operari, cum factus est iustus, ut quod ante in medel-
lam uulnerum fecerat, postmodum faciat in laudem gloriam-
que uirtutis. eo accedit quod nemo esse sine delieto potest, 5
quamdiu indumento earnis oneratus est. euius infirmitas triplici
modo subiacet dominio peccati, factis dietis cogitatione: per hos
gradus ad summum columen iustitia procedit. primus est 6
uirtutis gradus malis operibus abstinere, secundus etiam malis
uerbis, tertius etiam cogitatione rerum malarum. qui primum 7
gradum ascenderit, satis iustus est, qui seeundum, iam per-
feetae uirtutis, siquidem neque factis neque sermone delinquat,
qui tertium, is uero similitudinem dei adsecutus uidetur. est 8
enim paene suprà humanum modum ne in eogitationem qui-
dem admittere quod sit uel faetu malum uel inprobum dictu.
itaque etiam iusti homines, qui frenare se possunt ab omni 9
opere iniusto, nonnumquam tamen ipsa fragilitate uinenntur,
ut uel in ira malum dieant uel in aspeetu rerum deleetabilium
cogitatione tacita eoneupiseant. quodsi mortalis condicio non 10
patitur esse hominem ab omni macula purum, debent ergo
largitione perpetua peccata carnis aboleri. unum est enim 11

EPITOME 14—22] cf. o. 56, 1.

B(G)RHPV] 1 labese (or er.) B 2 ab ez ad? B? in ope[r]e
largi desinit codicis G pag. 141 (82), sequitur pag. 142 (81), in qua nihil
legi poterat — exsistimet (s er.) B qua P', corr. P? 3 debeat. B,
в. L redimere add. В tin wero (corr. m. 2) В magis om. В 4 me
desia (1 er.) H, medelam Р 5 facerat R 7 quamerdiu (in er) P
triplicis« (que er.) quoque modo R 8 domino P'(corr. P?) V peceanti В!,

ti* B*, pecoati' B? cogitationibus V 9 culmen B? (columen BY H
praecedit Bl, corr. B? est om. П 10 abstins«« (&ur er.) sie R 11 pri-
mum gradum qui H 12 ascenderit (e er.) sic R, ascendit P, «ascendit
(ger) V — perfectae iam R 13 sermonibus И 14 qui om. R «is
(her) B 15 poene P', corr. B> humanü (^ m. 3) B, hominum P!
(in ras. ets. l. corr. Р?) V cogitatione В 16 faetum В! (m expunz. B?) Н,
facto PV dictum H 17 ab] ut ab H 18 iniuste R 19 iram Bt,
m del. B? — 920 concupiseant (a ez u m. 3) P 20 quodsi В: — 21 macula
Ja paum R 22 abolere Р", corr. P?

14

LI

=

r

to

©

584 Firmiani Lactanti

sapientis et iusti et uitalis uiri opus diuitias suas in sola iu-
stitia conlocare: qua profecto qui eget, licet ille Croesum aut
Crassum diuitiis superet, hie pauper, hie nudus, hie mendicus
putandus est, — danda igitur opera ut indumento iustitiae pieta-
tisque uelemur, quo nos exuat nemo, quod nobis sempiternum
praebeat ornatum. nam si deorum cultores simulaera insen-
sibilia exeolunt et quidquid pretiosi habent in ea conferunt,
quibus nee uti possunt nec gratias agere, quod aeceperint,
quanto iustius est et uerius uiuentia dei simulacra excolere, ut
promereare ujuentem? quae sieut usui habent quidquid acce-
perint et gratias agunt, ita deus, in euius eonspeetu bonum
feceris, et probabit et mereedem pietatis exsoluet,

14, Si ergo in homine praeclarum et excellens est bonum
misericordia idque dininis testimoniis et bonorum malorumque
consensu optimum iudieatur, adparet philosophos longe afuisse
ab humano bono, qui neque praeceperunt eiusmodi quiequam
neque fecerunt, sed uirtutem quae in homine propemodum
singularis est pro uitio semper habuerunt. libet hie inter-
ponere unum de philosophia locum, ut illorum plenius eoar-
guamus errores qui misericordiam cupiditatem metum morbos
animi appellant, ^ conantur illi quidem uirtutes а uitiis distin-
guere: quod est sane facillimum. quis enim non possit liberalem

EPITOME $9 — о. 17] с. 56,2—7. 19—21] c. 56, 2.

ВЕНРҮЈ 1 uiri post sapientis В 2 qua] quia Н eget] haee non
perfecerit Н ille licet. B egesum V 8 grassum R pauper et (exp,
m.1?) P menwdicus P? 4estom.R piesstatisque B 6 praebewt I,
praebeat Н, praebet B'RPV —insensabilia R 7 colunt H ео Æ con-
ferent B 8 quibus] quae his Volkmannus, obseru, misc. 1872, pag. 14, sed
quibus ad quidquid respicit (cf. pag. 480, 6); uti possunt. ac. simnlaera in-
sensibilia 9 iustins B? excolsere (u er) B 10 uinentem promerea-
re R promerears (eer. € &ladd. m. 3) sie В, promerear P! (promereare
uiuere corr. sed uiuentem seruauit P?) V quit H sic usut BP
11 dominus BE conspectam B 12 probauit В!, corr. Bt, propabit Н
14 divinsis (i er) B 15 consensum P* (m expunz, P?) V adpares
(t er, ' distinctionem add. m. 2) sie B 16 quiw P? 17 an (eum)
uirtutem ? propemodum om. R 18 libet (b ez e m. 2) P 19 philosofiae
(m er) Н post locum s. l et P? 20 errorem R metus H 22 sane
P?, face V poset B liberale (^m YP

diuin, inst, lib. VI 18—14, 535

à prodigo separare, ut illi faciunt, aut pareum a sordido aut
quietum ab inerti aut cautum a timido, quod haee quae sunt
bona fines suos habent? quos si excesserint, in uitia labuntur,
ita ut constantia nisi pro ueritate suseepta sit, fit inpudentia.
item fortitudo si nulla necessitate cogente aut non pro causa 4
honesta certum periculum subierit, in temeritatem conuertitur.
libertas quoque si alios inseetetur potius quam inseetantibus
resistat, eontumaeia est. seueritas etiam nisi se intra con-
gruentes nocentium poenas coerceat, fit saeua crudelitas. ita- 5
que dieunt eos qui mali uideantur non sua sponte peecare nec
mala potius eligere, sed bonorum specie lapsos incidere in mala,
dum bonorum ae malorum diserimen ignorant. haee quidem 6
falsa non sunt, sed ad corpus cuncta referuntur. nam pareum
esse aut constantem aut cautum aut quietum aut fortem aut
seuerum uirtutes sunt quidem, sed huius temporariae uitae,
nos autem, qui hane uitam contemnimus, alias nobis uirtutes
propositas habemus, de quibus philosophi ne suspicari quidem
ulla ratione potuerunt, itaque et uirtutes quasdam pro uitiis 7
et uitia quaedam pro uirtutibus habuerunt. nam Stoiei ad-
fectus omnes quorum inpulsu animus commonetur ex homine
tollunt, eupiditatem laetitiam metum maestitiam, quorum duo
priora ex bonis sint aut futuris aut praesentibus, posteriora ex
malis. eodem modo haee quattuor morbos, ut dixi, uocant 8
non tam matura insitos quam praua opinione susceptos et id-
circo eos-censent extirpari posse radicitus, si bonorum malo-

EPITOME 2—6] с. 56,38. 19—296, 1] c. 56, 2.
AUCTORES 20—23) Cie. Tusc, IV 6, 11 (ef. TIE 11, 24 s).

BRHPYV] 1 prodigio V — 2 inerti» (a er.,* distinctionem add, m. 2) В
5 haheant edd. quod R nita B? Inbantur P", corr. P? 4 ita ut]
itaque si R io B? 6 pro certum (exp. m.3) В 11 bonorum B>
malis B . 12 malorum ne bonorum B аб] е 17 ignorent Heumannus
13 falsa] facilia B', Pragilia B? sed] sed e& H 16 contemnimus — ha-
bemus] contemni (sic), cetera om. R 17 post quibus eras, ait ut wid. B
me P 18etom R uitis R 19 adfectum Pt, in ras. corr. P?, ad-
fectum V 20 impulsus Н 22 sunt B, sint (corr. m. 2) P 25 morbor

^
sie V uocant non tam] uocant notam Æ, uocantiam Р), uocanteam P3,
uocanljun V 24 natura (erp. m. 2) Р

556 Firmiani Lactanti

9 rumque opinio falsa tollatur. si enim nihil censeat sapiens
bonum, nihil malum, nee cupiditate ardescet nec laetitia gestiet
10 nec metu terrebitur nee aegritudine contrahetur. mox uide-
bimus an efficiant quod uelint aut quid efficiant, interim pro-
positum adrogans ac paene furios(or)um, qui se putent mederi et
eniti posse contra uim rationemque naturae.
1 15. Haec enim naturalia esse, non uoluntaria, omnium uinen-
tium ratio demonstrat, quae isdem omnibus quatitur adfectibus.
9 Peripatetici ergo rectius, qui haee omnia detrahi negant posse,
quia nobiscum simul nata sint, et conantur ostendere quam
prouidenter et quam necessario deus siue natura — sie enim
dicunt — his nos armarit adfectibus: quos tamen, quia uitiosi
plerumque fiunt, si nimii sint, posse ab homine adhibito modo
salubriter temperari, ut tantum homini quantum maturae satis
est relinquatur. mon insipiens disputatio, si, ut dixi, non ad
hane uitam omnia referrentur. Stoici ergo furiosi, qui ea non
temperant, sed abscidunt rebusque natura insitis castrare homi-
nem quodammodo uolunt. quod tale est, quale si uelint aut
metum detrahere ceruis aut uenenum anguibus aut iram feris
3 mox uidebimus] e. 15, 10 ss. 15 ut dixi] pag. 535, 128,
EPITOME е. 15] c. 56,28. 16—538, 4] е. 56, 3.
AUCTORES 82] cf. Сіс, Tuso. IV 195.

BRHPV] 1 falsa B® — censeast (n er) B 2 laetitias (e er) R
gesti В!, gestit B?, gestieb B? 3 terretur В uideuimus BY corr. D
4 an ánté (exp. m. 3) В 5 adrogans (s in ras. ex t? m. 3) В, agitans R
poene Bi, corr. B® — furios(orjum Schoellius conl. loco е. 15,3 (adde TIT
26, 17), furiosum C; furiosum(istorum) wel eum pro qui conieceram, interi
(refutabimus eorum) propositum Thilo putet B — mederi (d in ras. m. 3,
alt. e ez i m. 2, s.L e er, quod add. m. 2) В 8 demonstrat — omnibus]
demons (sie) quae is daemonibus Н quem Н "isdem BP, hisdem Y
9 qui om. H 10 wmub H? nati R, mata Н ua] Y а 5
11 dominus B', corr. В? 12 armari B, armaris (a er) R 13 nimis Bt
corr. B? sunt B! (corr. B) V athibito ВР 14 natura В, crea-
turae R 15 relinquantur H nt (t in ras, ez c? m. 3) В 16 rei
rentur В! (referantur Л?) RH, referrentur Р qu? BP ek (^m, 2) Р
17 temperent R = abscindunt B', pr. n del. B?; ef. pag. 48, 19; 49, 13.
18.21; 50,7 rebusque natura] rebus quatura R ante natura est a in PV,
eras. B, om. Н; cf. pag. 535, 24; 535, 8; Epit. 56,2 18 quodadmodo Б!
(corr. 22) Е tales Н quale P? 19 post detrahere s. L eras. m, quod.
add. m. 3, BE «angui««bus er sanguinibus BP, angibus Рі (eorr. PY Y

=

15

diuin, inst. lib. VI 14—15. 537

aut plaeiditatem pecudibus. nam quae singula mutis animali-
bus data sunt, ea nero uniuersa homini simul. quodsi, ut 4
medici adfirmant, laetitiae adfeetus in splene est, irae in felle,
libidinis in iecore, timoris in eorde, facilius est interficere animal
ipsum quam ex corpore aliquid euellere: quod est animantis
naturam uelle mutare. вей homines prudentes non intellegunt, 5
cum uitia ex homine tollunt, etiam uirtutem se tollere, eui
soli loeum faciunt. nam si uirtus est in medio irae inpetu se
ipsum eohibere ae reprimere, quod negare поп possunt, caret
ergo uirtute quisque ira caret. ві uirtus est libidinem eor- 6
poris eontinere, uirtute eareat necesse est qui libidinem quam
temperet non habet. si uirtus est eupiditatem ab alieni ad-
petitione frenare, nullam eerte uirtutem potest habere qui earet
eo ad quod eohibendum uirtutis usus adhibetur. ubi ergo 7
uitia non sunt, ne uirtuti quidem locus est, sicut ne uictoriae
quidem, ubi aduersarius nullus est. ita fit ut bonum sine malo
esse in hae uita non possit. adfectus igitur quasi ubertas 8
est naturalis animorum. nam sieut in sentes ager qui est
natura feeundus exuberat, sic animus ineultus uitiis sua sponte
inualescentibus uelut spinis obdueitur. sed cum uerus eultor
accesserit, statim cedentibus uitiis fruges uirtutis oriuntur.
deus itaque eum hominem primum fingeret, mirabili proui- 9
dentia ingenerauit ei prius istas animi commotiones, ut posset

EPITOME 14—17] cf. c.24. 18—21] с, 55,5; 56, 2 (hae stirpes —
possint); 8 (non enim — inseuit).

BRHPV] 1 qua P maltis P! (1 erpunz. РЭ V 2 quodsi! B?
ut om. R 4 linidinis B', corr. B! timore V — animat B? $5 est
om. R post animantis s. Г. et P? 7 cum uitia ex] cum prudentia R
virtut (^ m. 3) В setonore B', setonor$ В?, setollerl! В, extollere Р
B inpetu se] impetus R se ipsum] sdjsu Bt, seipsü corr. Ba 10 quis-
que (quisq; W, quisq. P) €, quisquis edd. libidinem bis P', alt. del, Р?
11 libidinem P? — 12 ++stemperet (tem er) B, temperat V. 13 wix
refrenare; of. pag. 540,14 habere potest H 14 uirtutis B? usus
add. B® athibetur BR 15 ne» (c er) B, neo Р? uirtuti- В new P?
16 fiet H 17 iu hac uita om. R igitur om. Р 18 im РЗ meger
(rer) P 19 sie animus V? 21 uirtutis (is in ras. ev es? m. 3) B
orientur RH 22 dominus B!, eorr, BY it«que B? mirabili B®
23 animh H? possit B

1

-

12

13

538 Firmiani Lactanti

eapere uirtutem sieut terra culturam, posuitque materiam nitjo-
rum in adfeetibus, uirtutis in uitiis. quae profeeto aut nulla
erit aut in usu esse non poterit, si desint ea per quae uis
eius aut apparet aut constat. uideamus nunc, idem illi qui
uitia penitus exeidunt quid effecerint. quattuor illos adfeetus,
quos ex opinione bonorum malorumque nasei putant, quibus
euulsis sanandum esse animum sapientis existimant, quoniam
intellegunt et natura insitos esse et sine iis nihil moueri, nihil
agi posse, alia quaedam in eorum locum uieemque subponunt.
pro eupiditate substituunt uoluntatem, quasi uero non multo
sit praestabilius bonum eupere quam [malum] uelle; item pro
laetitia gaudium, pro metu cautionem. at in illo quarto in-
mutandi nominis eos ratio deficit. itaque aegritudinem penitus
id est maestitiam doloremque animi sustulerunt: quod fieri ne-
quaquam potest. quis enim possit non dolere, si patriam aut
pestilentia exhauserit aut hostis euerterit aut tyrannus oppres-
serit? potest aliquis non dolere, si sublatam uiderit liber-
tatem, si proximos, si amicos, si bonos uiros aut exterminatos
aut erndelissime trucidatos? nisi cuius mens ita obstipuerit,
ut sit ei sensus omnis ereptus. quare aut omnia tollere de-
buerunt auf inplenda fuerat eurta haee ae debilis disputatio, id
est etiam pro aegritudine aliquid reponendum, quoniam superio-

AUCTORES § 10] ef. Cio, Tusc. IV 6, 1258.

BRHPV] 1 culturam (c ex t m. 3, ul ex ur in ras. eadem m) В 2 pr.
in B? uitiis B® aut om. В 8 usus PV desint (i vas, ex u) B
quae per P! (signa traiectionis add. PY V 4 pr. кой B? — quiuilia P?
5 penetus Ri abscindunt B ex pag. 536,17 6 bonorum ac malo-
rum B; cf. pag. 535, 12 7 sapientes (alt. e ex i) B® В iis R, his cett.
mereri R 0 alii B 10 pro] ut pro В substituant P. quasi В?

non] in R 11 malum eiecit Betuleius 19 "im P? 18 eos (sic corr.
m. 3) Р defecit (sed alt, è er i B!) BP! (corr. P?) V 14 dolo-
remque B? nequaquam] omnino non R, nequunquam V 15 dolere
(pr. е ex o m.2) P 16 pestilentia (m er) B hostes B!, eorr. Di
euerteri///t (1 wel 2 litt. er) B 17 aliqui В dolere BY — 18 bonos
uiros] uicinos (ei m. 2) B 19 opstipuerit C (nisi quod opst- V) 20161 ex
ei А2 91 inpleta B fuerit B! (fuerit ueri BY R — cureta (а er) B,
cur ita V ac V, we P, et B, aut RH id est] idem P 22 aliquid—
laetitiae (539, 2) om. R superioribus Р?

diuin. inst. lib. VI 15—16. 539

ribus ita ordinatis hoe consequens erat. ut enim

laetamur bonis, sie malis angimur ac dolemus. si ergo lae- 14
titiae, quoniam uitiosam putabant, nomen aliut indiderunt, sic
aegritudini, quoniam et ipsam uitiosam putant, alint uocabulum
tribui eongruebat, unde apparet non illis rem зма
uerbum: cuius indigentia eum totum adfectum qui est uel
maximus, eontra quam natura pateretur auferre noluerunt,
nam illas nominum commutationes poteram coarguere pluribus
et ostendere aut sermonis ornandi augendaeque copiae gralia
multa nomina isdem rebus inposita aut certe non multum
inter se illa distare. nam et cupiditas a uoluntate incipit et
cautio a metu oritur et laetitia nihil aliut. est quam professum
gaudium. sed putemus, ut ipsi uolunt, esse diuersa. nempe
igitur cupiditatem esse dicent perseuerantem ae perpetuam
uoluntatem, laetitiam uero insolenter se efferens gaudium,
metum autem nimiam et excedentem modum cautionem. ita
fit ut ea quae tollenda esse censent non tollant, sed temperent,

siquidem nomina tantummodo immulant, res ipsae manent,

eo igitur inpredentes reuoluuntur quo Peripatetici ratione per-

ueniunt, ut uitia quoniam tolli non possunt, medie temperanda

sint. errant ergo, quia non effieiunt quod uolunt, et longo
asperoque circuitu in eandem uiam redeunt.

16. At ego ne Peripatetieos quidem accessisse ad ueritatem
puto, qui uitia esse concedunt, sed ea mediocriter temperant.

EPITOME 23—540, 18] c. 56, 23,

B'G)RHPV] 2 tangimur (егр. m.3) B dolemur PV si] sicut Heu-
mannus 4 quoniam] quoniam et ipsam R, qué ez quà P — putabant HP®
(ba s. L add.) 5 concruebat B', corr. B*, congruebant Н — 6 indigent R,
indigentiw P eum ex cum P? motum Н 9 ormandi B? 10 hisdem B?,
hisdem PV inposita] inposita edicere B — ant] aut nihil aut edd. 13 hinc
fere incepit codicis. G pag. 143 (159) ter scripta, in qua wihit legi poterat
14 dicunt H — perpetua (7 m. 2) B 15 поо R 16 animam B', sni-
miam B ef B> cautionem B? 17 esse censent] essent R ‘sed В?
18 nominatä tummodo H — ijmutant B; immntantur ? Thilo maneant B
ego V reuolbuntur B', corr. B> quod H peripatetio B? — perue-
niunt B? 20 medie P, mediae (alt, e in ras, В?) BHV, medietate Rv
temperandas B 21 simt B? ergo errant R efficiunt B? longo, B?
92 eodem (0 del. et expunz. ef à в. I. add, m. 1, n add. m. 3) В 23 eigo V
24 quie (a? tr) B eae (m er.) B, ex P! (in ras, corr. P) V

[ч

540 Firmiani Lactanti

2 earendum est enim uitiis etiam mediocribus. quin potius effi-
ciendum fuit primum, ne uitia essent: nee enim quiequam
uitiosum nasci potest, sed uitia fieri, si male utamur adfecti-

3 bus, uirtutes, si bene; deinde monstrandum, non ipsos ad-
fectus, sed eorum causas esse moderandas, ‘non est’ inquiunt
"nimia laetitia gestiendum, sed modice ac temperate.’ hoe uero
tale est, quale si dicerent non esse currendum concitate, sed
gradiendum- quiete. at potest et qui graditur errare et qui

4 currit rectam niam tenere. quid? si ostendo esse aliquid ubi
non tantum modieum, sed uel punetum gaudere uitiosum sit,
et aliut contra in quo uel exultare laetitia minime erimino-

5 sum, quid tandem nobis ista mediocritas proderit? quaero
utrumne sapienti laetandum putent, si quid inimico suo mali
uideat accidere, aut utrumne laetitiam frenare debeat, si uictis
hostibus aut obpresso tyranno libertas et salus eiuibus parta

6 sit. пето dubitat quin et in illo exiguum laetari et in hoc
parum laetari sit maximum crimen. eadem de ceteris adfeeti-

7 bus licet dicere. sed, ut dixi, non in his moderandis sapien-
liae ratio uersatur, sed in causis eorum, quoniam extrinsecus
commouentur, nec ipsis potissimum frenos inponi oportuit, quo-
niam ei exigui possunt esse in maximo crimine, eb maximi

EPITOME 18—541, 4] c. 56,38.

B(G)RHPV] 1 quiw B? 2 ne (n in ras. ez 2 litt. m. 3) В 8 potest]
docent Hewmannus ціх necesse est wel simile post fieri intercidit
4 uirtutib: part. in ras. er uirtutes P* inde B post monstrandum
в. 1. + (i. е est) P? adfectos B', corr. ВЭ 6 laetitia nimia PV modi-
cum B temperare B!, corr. BP, temperante (exp. m. 2) Р 8 аў ma
ut wid, B', quia Вз ei (post potest) B', corr. H^ 9 ostendero edd.;
ef. de opif. dei 4,2 esseom. B aliquid esse H 10 punctu Æ 11 Ine-
litiamlintme B? Mine fere incepit codicis G pag. 144 (160) ter scripta, in
qua primae litterae uersuum 21—31 legi poterant 12 quid: B? prodeerit В
13 utrumne, B! sapientiae В”Н putet -ent В!) B? 14 nocidoro BY
aut om. H refrenare BIT; cf. pag. 537,13 six (c er) В 15 aut) as
B', corr. B! oppressio V Физ P! (corr. P) V parata BH 16 de-
bitat Р! (corr. P) V áw B? exiguam B', corr. B? et (om. in) hoe
parum laetari in mg. H? 17 parem Bt, in ras, corr. B? sit BY post
crimen s. I, eras. est ut wid., quod add, m. 2, B 18 iis R BL pr wt
om. BPV — possunt — maximi, sed om. esse, in mg. V2; esse om. etiam Р.

diuin. inst. lib. VI 16—17. 541

possunt esse sine erimine, sed adsignandi faerunt eertis tempori-
bus et rebus et locis, ne uitia sint quibus uti reete lieet. — sieut
enim recte ambulare bonum est, errare autem malum, sie moueri
adfectibus in rectum bonum est, in prauum, malum. nam
libido si extra legitimum torum non euagetur, licet sit uehe-
mens, tamen culpa caret, sin uero adpetit alienum, licet sit
mediocris, uitium tamen,maximum est. non est itaque mor-
bus irasci nec cupere nee libidine commoueri, sed iraeundum
esse morbus est, eupidum, libidinosum. qui enim iraeundus
est, etiam cui non debet aut cum поп oportet irascitur, qui
eupidus, etiam quod non opus est concupiscit, qui libidinosus,
etiam quod legibus uetatur adfectat. omnis igitur ratio in
eo uersari debuit, ut quoniam earum rerum inpetus inhiberi
nec potest nec debet, quia necessario est insitus ad tuenda
officia nitae, derigeretur potius їп uiam rectam, ubi etiam
eursus offensione ae perieulo careat.

17. Sed euectus sum coarguendi studio longius, eum sit mihi
propositum ostendere ea quae uitia philosophi putauerunt non
lantum uitia non esse, uerum etiam magnas esse uirtutes.
ex his iis docendi gratia sumam quae pertinere ad rem maxime

. metum seu timorem in maximo uitio ponunt sum-
mamque inbecillitatem esse animi putant, eui sit contraria
fortitudo; quae si sib in homine, loeum timori esse nullum.

EPITOME 4—12] c. 56, 4—6. 19—16] o, 56, 7. е. 17]
в. 56, 3 s.
EXPILATORES 5) Saluian. de gub. dei VIL 100 (pag. 188, 13).

10

-

B(G)RHPV] 1 sed B? 8 ambulare B, ambulareses (tur? er) 2

bont (^m.3) В 4 bonü (^ m. 3) В est om. Н prabum B^ таш
si libido si P? (pr. si ezpunz. P?) У 5siom.B sit] sic B®, corr. В?
6 alieni (Ñ ex й) sic Н 8 обшо! B 9 libininosum Н 11 hine
incepit codicis G pag. 145 (161), ewius in werss. 2. 3 pauca legi poterant
libininosus H 12 oratio R 13 ut] et! B 15 derigeretur (r et g in
rus, er d et c ut wid, BY BR, dirigeretur HPV 16 ac om. R 18 pro-
positü (7^ т. 2) B 20 iis R, aliis PV gratiae (m er) Н sume
mam B? pertinet R 21 puto — maximo om. R mecum Р!, corr. Р!
sen] Вей H 22 inbecillitate (t£ add. m. 2) B 23 hominem B timoris Н
nullü (^ m. 2) esse B

542 Firmiani Lactanti

8 creditne ergo aliquis fieri posse ut idem metus summa sit for-
titudo? minime. neque enim uidetur capere natura ut aliquid
4 in contrarium receidat. atqnin ego non arguta aliqua eon-
elusione, ut aput Platonem Socrates facit, qui eos quos contra
disputat cogit ea quae negauerant confiteri, sed simpliciter
5 ostendam summum metum summam esse uirtutem. nemo
dubitat quin timidi et inbeeilli sit animi aut dolorem metuere
aut egestatem aut exilium aut carcerem aut mortem: quae
omnia quisquis non exhorruerit, fortissimus iudieatur. qui autem
6 deum metuit, illa uniuersa non metnit. ad quod probandum
argumentis opus non est: spectatae sunt enim semper spectan-
iurque adhue per orbem poenae cultorum dei, in quibus ex-
7 cruciandis noua et inusitata tormenta excogitata sunt. паш
de mortis generibus horret animus recordari, eum inmaniun
bestiarum ultra ipsam mortem carnificina saeuierit, has tamen
exsecrabiles eorporum lacerationes felix atque inuieta patientia
8 sine ullo gemitu pertulit. haec uirtus omnibus populis atque
prouinciis et ipsis tortoribus miraculum maximum praebuit,
9 eum patientia crudelitas uinceretur. atquin hane uirtutem
nihil aliut quam metus dei fecit. itaque, ut dicebam, non euel-
lendus, ut Stoici, neque temperandus timor, ut Peripatetici no-
lunt, sed in ueram uiam dirigendus est auferendique sunt metus,
sed ita ut hic solus relinquatur: qui quoniam legitimus ac uerus

EPITOME 6—90] cf. c. 01, 1—5. 90—92] c. 56,25, 7.
EXPILATORES 6—9 nemo — iudicatur] cf. Ps.-Seneo, de mo-
ribns 99.

B(G)RHPV] 1 creditne] credit. Neget H posse” B sit B® 2 neque
enim bis, pr. eras, R 9 recidat R, reecidat (c er) H, r&cidat Р
quin PV 4 contra quos Н 7 qui PV — inbeccilli; 2, inbecillis Zur
8 careers (7 m. 3) В 9 hine fere incipit codicis G pag. 140 (162), їп qua
nihil legi poterat ex‘vorruerit I? 10 non] num 4 11 argumentum BY
corr. B? spectati B', expectatae BAR, peceatae P! (paratae part. їп pas.
corr, Р?) V semperq? B? expectanturque (-quae B) BR 12 poenwe
(o in ras. et à 8. 11m. 3) B. 13 et В) inuesitata (i er) B, inaudita Н
excogitata om. H 14 recordare Ht, recordumti Рз — inman?um И
16 ex«ecrabiles (s er.) B sapientis B 17 mirtus V? 19 an qua M
20 metus BY 21 peripatici Н, paripatetici 2, corr. P? 22 dirigendus C
aurferendique (t er) R metus sunt B

diuin, inst. lib, VI 17. 543

est, solus efficit ut possint cetera omnia non timeri. cupiditas
quoque inter uitia numeratur: sed si haee quae terrena sunt
eoneupiscat, uitium est, uirtus autem, si caelestia. qui enim
iustitiam, qui deum, qui uitam perpetuam, qui lucem sempi-
ternam eaque omnia quae deus homini pollicetur consequi cupit,
opes istas et honores et potentatus et regna ipsa contemnet.
dicet fortasse Stoicus uoluntate opus esse ad haee consequenda,
non cupiditate. immo uero parum est uelle. multi enim
uolunt, sed cum dolor uisceribus accesserit, uoluntas cedit,
cupiditas persenerat: quae si efficit ut contemptui sint omnia
quae a ceteris adpetuntur, summa uirtus est, siquidem сопй-
nentiae mater est. ideoque illut potius efficere debemus, ut
adfectus, quibus praue uti uitium est, derigamus in rectum.
nam istae concitationes animorum iuneto eurrui similes sunt,
in quo recte moderando summum rectoris officium est ut uiam
nouerit: quam si tenebit, quamlibet concitate ierit, non offendet,
si autem aberranerit, licet placide ae leniter eat, aut per con-
fragosa uexabitur aut per praecipitia labetur aut certe quo non
est opus deferetur. sie currus ille uitae, qui adfectibus nelut
equis pernicibus ducitur, si uiam rectam teneat, fungetur officio.

EPITOME 1—6; 544,1] of. e. 56, 5 cupiditas — tributa est.
12 s] c. 56, 7.

AUCTORES 8] cf. Ouid. ex Ponto III 1, 35: uelle parum est,
$ 18] ad Сіс. de rep. librum 1I (0. 41, 68) rettulit Maius, ef. tamen Hal-
mium ad hune locum (ed. pag. 814, 12 adn).

BRHPYV] 1 ecit H ut om. Р! (s. I P! V 9 concupiscas R
5 quae] quam PV 6 contemenet (p er.) B, contemnit H 7 dicet (t in
ras. ex ns т, 2) B »stoieus (i er) B 8 concupiditate P! (con- in
non- corr. P^) V multi enim uolunt] multient P* (in mg. uolunt add. m.
recentiss. P) V 9 et D, set B? 10 cupidas V quam P! (corr. P?) Y

b i

siwt В! 11est] est et H 18 adiectus P? (adiectus corr. PYV deriga-
mus В, dirigamus cett. 14 cogitationes B currus B', corr. B? simi-
lius B!, corr. B® 15 in om. В recto В moderande«um (os er.)
summum B utadd, B? 16 quam] nam PV quamlibet] «+++... (quam
si er) lioet R — concito« B, concite П offendit B, corr. B? 17 leni-
tereat (en з. I m. 2, in er corr, m. 3) В aut om. R 18 uexauitur Bl,
corr. B? pr&ipitia P lauetur B', corr. В quos (der) B 19 de
fervtur B? — cursus BP ille] istae Rt, istus sie corr, т, poster.
meffectibus (d? er) B 20 rectam шаш H officia B

10

1

1

1

1

5

6

-

8

o

544 Firmiani Laetanti

metus igitur et eupiditas si proiciantur in terram, uitia fient,
uirtutes autem, si ad diuina referantur. — parsimoniam contra
uirtutis loco habent: quae si studium est habendi, non potest
esse uirtus, quia in augendis uel tuendis terrestribus bonis tota
nersatur, nos autem summum bonum non referimus ad corpus, ©
sed omne officium solius animae conseruatione metimur. quodsi,
ut supra doeui, patrimonio minime parcendum est, ut humani-
tatem iustitiamque teneamus, non est uirtus frugi esse; quod
nomen specie uirtutis fallit ae decipit. est enim frugalitas
abstinentia quidem uoluptatum, sed eo uitinm, quia ex habendi
amore descendit, cum sit et uoluptatibus abstinendum et pe-
cuniae minime temperandum. nam parce id est mediocriter
uti peeunia quasi quaedam pusillitas animi est aut praetimentis
ne sibi desit aut desperantis posse se illam reparare aut con-
temptum terrestrium non capientis. sed illi rursus eum qui
rei familiari suae non pareat prodigum uocant. nam ita libera-
lem distinguunt a prodigo, quod is liberalis sit qui et bene
meritis et eum oportet et quantum satis est largiatur, prodigus
uero, qui et non meritis et eum opus non est et sine respecta
rei familiaris effundat. quid ergo? prodigumne dieemus eum
qui misericordiae causa tribuat egentibus uictum? atquin mul-
tum refert utrumne scortis propter libidinem largiare an miseris
propter humanitatem, utrum pecuniam tuam perduetores alen-
tores lenonesque diripiant an illam pietati ac deo praestes,

7 ut supra docui] e. 12,

BRHPV] 1 yroieiatur РИ 2 parsimonik (^m. 2) B 8 аб m
4 bonis tota] bona И 6 conuersatione R metimur B® — quodsi
(d add.m.3) B 7 ducui Н parcendum B® 9 fragilitas B 10 mo-
luptattum (i s. 1. add. et alt. u in ras. corr. m. 3) В rideo BI — quia]
quoniam H 11 et ante uoluptatibus et pecuniae om. РУ 12 parcere BPY
13 psecuniam (a er, m del. m. 3) B est animi H 14 "desperantis 2%,
desperatis P! (corr. P?) V posse om. V ве om. B illa separare BY
Ша superare 2°, Ша re R, illa reparare HV 15 prorsus Н 19 distin-
gunt RH кіз (her) P 18 ot (ante quantum) om. P — prodigum Н
19 meriti sed H — 20 rei] di Ft effundit Н prodigum non P, corr. P3
21 ad quid B, aut quin M, atqui in Р" (in er) V 22 largire B*

94 deripinnt P, diripiant Y асра P

diuin. inst. lib. VI 17. 545

ütrumne illam uentri et gulae ingeras an in thesauro iustitiae
repenas. nt ergo uitium est effundere in malam partem, sie
in bonam uirtus. si uirtus est non pareere opibus quae pos-
suni reparari, ut hominis uitum sustentes quae reparari non

s potest, uitium igitur parsimonia est. quare nihil aliut dixerim
quam insanos qui hominem, mite ae sociale animal, orbant suo
nomine, qui euulsis adfeetibus quibus omnis constat huma-
nitas, ad immobilem stuporem mentis perducere uolunt, dum
student animum perturbationibus liberare et, ut ipsi dieunt,
1 quietum tranquillumque reddere. quod fieri non tantum non
potest, quia uis et ratio eius in motu est, sed ne oportet qui-
dem, quia sicut aqua semper iacens et quieta insalubris et
magis turbida est, sie animus inmotus ae torpens inutilis est
etiam sibi, nee nitam ipsam tueri poterit, quia nec faciet quic-

1» quam nee cogitabit, eum cogitatio ipsa nihil aliut sit quam
mentis agitatio. denique qui hane immobilitatem animi ad-
serunt, priuare animum uita uolunt, quia uita actuosa est,
mors quieta. quaedam etiam recte pro uirtutibus habent,
sed earum modum non tenent. uirtus est eonstantia, non ut
» inferentibus iniuriam resistamus — his enim cedendum est; quod
eur fieri debeat mox docebo —, sed ut iubentibus faeere nos contra
legem dei contraque iustitiam nullis minis aut suppliciis ter-
reamur, quominus dei iussionem iussioni hominis praeferamus.
item uirtus est mortem contemnere, non ut adpetamus eam-
ss que nobis ultro inferamus, sieut philosophorum plurimi et

21 mox docebo] c. 18, 12 ss.
EPITOME 55s] ef. с. 29.2. 21—546, 9] of. e. 61, 1—5.

BRHPV] 1 Ша B et]ae B guilaeR thesauros Н 3 si] sie R
‘ost B? 4 ut hominis — reparari om. РИ 5 uitium] utique/// (e ex i
2) B 6 mit? (^m. 2) В 7 ebulsis B!, corr, B?, (eum) euulsis Heu-
mannus omnibus P 9etom. Н 10 quietum om. Н pr. non om. H
11 immotu PY 13 magnis P'(ndel P?) Y animo Pi (corr. PY V
14 potest R 15 cogitanit Bt, corr. B? 16 immobilem В 17 animo
ex animum В?, quod restituit B? — uitam (ante uolunt) B', m del. В
aetuosw B? 18 recta B!, corr. B> 19 eorum H 20 in'f'erentibus Р,
inherontibus V 21 docebo mox (corr. m. 3) B nos er non B? 22 sup-
plieiis P3 23 inssionem iussioni RH, iussioni 3°, iussionem iussion? Ba,
jussionem РИ 25 ultro nobis H adferamus B', corr. В?

XVIII. Lact, a^

20

21

22

26

21

29

0646 Firmiani Lactanti

maximi snepe fecerunt, quod est sceleratum ae nefarium, sed
ut coacti denm relinquere ac fidem prodere mortem suseipera
malimus libertatemque defendamus aduersus inpotentium stul-
lam uecordemque uiolentiam et omnes saeculi minas atque
terrores fortitudine animi pronocemus. sie ea quae alii timent,
excelsa et insuperabili mente dolorem mortemque caleabimus,
haee est uirtus, haee uera constantia, in hoe tuenda et con-
seruanda solo, ut nullus nos terror, nulla uis a deo possit auer-
tere. uera igitur Ciceronis illa sententia est: nemo inquit
iustus potest esse qui mortem, qui dolorem, qui ex-
silium, qui egestatem timet; item Senecae in libris mo-
ralis philosophiae dicentis: hie est ille homo honestus,
non apice purpurane, non lictorum insignis ministerio,
sed nulla re minor, qui cum mortem in uicinia uidit,
non sie perturbatur tamquam rem nouam uiderit, qui
siue toto corpore tormenta patienda sunt siue flamma
ore rapienda est siue extendendae per patibulum
manus, non quaerit quid patiatur, sed quam bene,
qui autem deum colit, haec patitur nec timet: ergo iustus est.
his rebus efficitur ut neque uirtutes neque uirtutum exaetissi-
mos limites nosse aut tenere possit omnino quisquis est à
religione dei singularis alienus.

AUCTORES 9) de off. II 11,98. 12) frg. 124.

BRHPV] 2 et fidem B 8 malimus ex malis P aduersum B
4 uaecordem (om.-que) PV omnis V 5 fortitudinem RH — alis B?
6 dolorem mortemque eicit Heumannus, sed ad positionem uerborum cf.
c. 18, 26 innocentiam patientiamque; ZIT 9, 18 ad quae — solem — ealcaui-
mus B!, corr. Вз, calcamus PV, recte? 7 haec est nera H constantia
in er constantiam P'! В noster error Bl, ras. et s. L corr. ВУ possit a
deo H euertere R 9 ciceronisi B est habet post uera, om, port
sententia H scientia Р", corr. P? 10 potest iustus B esse potest
eodd. Cie. ante mortem eras. in B exsilium B, exilium сей. 1] se-
neca H moralib. (ex -lis) B? 12 homo ille В homoom.R 14 rem HL
uicina H о uidet (sed e er i BY ВРУ 15 perturbatus est Н — no-
nem B 16 pr. sine] sibi Æ sunt] S++ (8 im ras, m. 1, post se? er) Р
17 extendendwe B? patibulum (pr. u er o) B 18 quun sed, sed fra-
iechionis signa add. Р 19 iustuse»s (est er.) B, iustus, om. est A, qui
justus est Н 20 ut] . Nam Н neq! B? uirtutes neque om, Н
92 alienis BY, corr. B?, et alienus. I

10

15

dinin. inst, lib, VI 17—18. 547

18. Sed omittamus philosophos, qui aut nihil omnino sciunt 1
idque ipsum pro summa scientia praeferunt aut qui non per-
spieiunt etiam quae sciunt aut qui quoniam se putant scire
quae nesciunt, inepte adroganterque desipiunt. nos ergo, ut 2
ad propositum reuertamur, quibus solis a deo ueritas reuelata
et eaelitus missa sapientia est, faeiamus quae iubet inlumi-
nator noster deus. sustineamus inuicem et labores huius uitae
mutuis adiumentis perferamus nec tamen, si quid boni operis
fecerimus, gloriam captemus ex eo. monet enim deus ope- 3
ratorem iustitiae non oportere esse iactantem, ne non tam
mandatis eaelestibus obsequendi quam studio placendi humani-
tatis officio funetus esse uideatur habeatque iam pretium gloriae,
quod captauit, nec praemium caelestis illius ac diuinae mer-
cedis accipiat. cetera quae obseruare cultor dei debet facilia 4
sunt illis uirtutibus conprehensis. non mentiatar umquam
decipiendi aut noeendi causa. est enim nefas eum qui ne- 6
ritati studeat in aliqua re esse fallacem atque ab ipsa quam
sequitur ueritate discedere: in hae iustitiae uirtutumque omnium
ша nullus mendacio locus est. itaque uiator ille uerus ac 6
iustus non dicet illud Lueilianum:

homini amico et familiari non est mentiri meum,

sed etiam inimieo atque ignoto existimahit поп esse mentiri
suum nec aliquando committet ut lingua interpres animi a
sensu et cogitatione diseordet. pecuniam si quam crediderit, 7

EPITOME 15—94] e. 59, 7. 94—548, 9] ©. 59, 2.
AUCTORES 21] ex libr ino. frg. CXL, 98 lingua interpres
animi] Lucr, VI 1149. — ^

BRHPV] 1 qui aut] quia B 2 percipiunt P! (persipiunt PY V
3 etiam quae sciunt om. R 4 despiciunt H, de'sipiunt P б pro-
situm P = В: 7deusom. PV Sadiumentis B? 9 & esptemos R
10 oportere] debere Н — iactantem (1 ras, ex 1) В 12 pretium om. PV
13 illius (il in ras. ez a m. 2) Р 14 cultores Н debent A 15 illi R
non], Si non Н mentiaturü quam H 16 aut nocendi om.R . Non
est enim fas Н ueritatem B 18 decedere R 19 uerus ac om. R
wetus (e ес іс? m. 2?) P 20 illum lucianum В 21 meum' (^ est di-
stinctio) B 22 existimauit ВЕН 23 suam B, corr. B? ae (n er) B
94 et om. R quam] cui Dawisius ad Epit. LXIV adn. 8 (pag. 197)

85"

-

pub
ш

548 Firmiani Lactanti

non accipiat usuram, ut et beneficium sit incolume, quod sue-
currit necessitati, et abstineat se prorsus alieno. in hoc enim
genere offieii debet suo esse contentus, quem oporteat alias ne
proprio quidem parcere, ut bonum faciat; plus autem accipere
quam dederit iniustum est. quod qui facit, insidiatur quo-
dammodo, ut ex alterius necessitate praedetur. at iustus num-
quam praetermittet quominus aliquid misericorditer facint, nec
inquinabit se huiusmodi quaestu, sed efficiet ut sine ullo suo
damno id ipsum quod eommodat inter bona opera numeretur.
munus non accipiat a paupere, ut si quid ipse praestiterit, eo
bonum sit, quod fuerit gratuitum. maledicenti benedicto re-
spondeat, numquam ipse maledieat, ne uerbum malum pro-
cedat ex ore hominis qui colit uerbum bonum. quin etiam
eaueat diligenter ne quando inimicum sua culpa faciat, et si
quis extiterit tam proteruus, qui bono et iusto faciat iniuriam,
clementer ae moderate ferat et ultionem suam mon sibi ad-
sumat, sed iudicio dei reseruel. innocentiam semper et ubi-
que eustodiat, quod praeceptum поп ad hoe tantum ualet,
ut ipse iniuriam non inferat, sed ut inlatam sibi non uin-
dicet, sedet enim maximus et aequissimus iudex, speculator
ac testis omnium. hune homini praeferat, hune malit de

EPITOME 105) с. 59, 4. 11—18] c. 59,1. 13—90] с. 60, 8,

B(G)RHPV] 1 accipiet Hewmannus et om, RH incolume sit F
ineolü B', incolum& B? et quod B 2 necessitati" (s в. L er, quod
add. m. 2) B porsus R 3 contemptus JB', eorr. B?, contemtus Р
alias — faciat om. R 5 dederis ЁН insidiabitur Н quodadmodo BY
corr. В?, quodmodo R 6 at] ast (u er) Н 7 praetermitüt B quí
minus PV faciwt R? 8 inquinauit Bi, corr. B? quaestus B,
quiestu's (* est distinctio) В? 9 ipsut B', corr. B? — nominetur Н
11 quod H, quo cett. gratum B munledicenti V3 — respondet H
12 maledicebat R 18 ex] de B sore (her) P 14 diligentem BY
corr, B? — et om. B 15 proterbus B, propteruos V 17 iudicii B,
iudicis (o er) P deo BRV semper et] suam speret Bl, corr. B*
a Semper èt incipit codicis G pag. 147 (73), cuius in uerss. 1—10
que legebantur 18 non— tantum om. R malet B3 19 «siuriam
(in er.) sie B 20 sedet] sed BG et B? index Bi, corr. BP? 21 вс
testis] actis H hominem B praefert H

diuin. inst. lib. VI 18. 549

eausa sua pronuntiare, euius sententiam nemo effugere po-
test nec defensione cuiusquam nec gratia. ita fit ut homo
iustus eontemptui sit omnibus, et quia putabitur se ipsum non
posse defendere, habebitur pro segni et inerte, qui autem
fuerit ultus inimicum, hie fortis, hie strenuus iudicatur, hune
omnes uerentur, hunc colunt. bonus uero ille tametsi prod-
esse pluribus possit, illum tamen suspiciunt qui nocere quam
qui prodesse possit. sed iustum prauitas hominum deprauare
non poterit, quominus deo studeat obtemperare malitque con-
temni, dummodo semper boni fungatur officio, mali numquam.
Cicero in isdem illis officialibus at uero si quis uoluerit
inquit animi sui conplicatam notionem euoluere, iam
se ipse doceat eum uirum bonum esse qui prosit qui-
bus possit, noceat nemini nisi lacessitus iniuria, o
quam simplicem ueramque sententiam duorum uerborum ad-
ieetione eorrupit! quid enim opus fuerat adiungere nisi la-
cessitus iniuria, ut uitium bono uiro quasi caudam turpissi-
mam adponeret patientiaeque, quae omnium uirtutum maxima
est, faceret expertem? nociturum esse dixit bonum uirum,
si fuerit lacessitus: iam ex hoc ipso boni uiri nomen amittat
necesse est, si nocebit. non minus enim mali est referre in-

EPITOME 20—551, 18] c. 57, 1 (— patientiamque teneamus),
20—550, 1] e. 60, 3.
AUCTORES 11] de off. III 19, 76. =
B(G)RHFV] 1 owusa P? 2 defensiones (m er) B dtw B' 8 se-
met H — 4 habetur B (habewtur BY) R inert) (extrema litt. cum
marg. abscisa, ti m. poster.) R, cf. pag. 552,9 5 (fuerit B? 6 tamsi B
prodeesse В 7 posset B suscipiunt BR — 8 prodeesse B 9 «deo (a
er) P contemni (p er) B 11 isdem B!, lisdem E”, hisdem RHPV
at uero] adero В!, part. ras. corr. BY qui codd. Cie. 14 quibus possit
om. B пешй V 15 sententiam] iustitiam В!, corr. B? — aieetione B!,
affectione ВЗ 16 corrupsit (u er) В 17 ut] aut V ante uitium eras.
in B bono uino B? а (Quasi) incipit codicis G pag. 148 (74) paene
tota lecta — caudam] quodam ВР! (quoddam PY V — tarpissimum (ez
-am) BP 18 patientiaeque que HP, patientiaequaee«e (que er.) B,
patientine el quae R, sapientiaeque.quae V 19 nociturenm (n er) B,
nocitum R post dixit s. 7. cicero V? 20 iam] immo Heumannus
[sm]ittant G 21 noceuit BY, eorr. B? поп] поз С iniurià (^ m, 2) B

~

5

550 Firmiani Lactanti

18 iuriam quam inferre. nam unde certamina inter homines,

19

20

2

2

t$

2

unde pugnae contentionesque naseuntur, nisi quod inprobitati
opposita inpatientia magnas saepe concitat tempestates? quodsi
patientiam, qua uirtute nihil uerius, nihil homine dignius in-
ueniri potest, inprobitati opposueris, extinguetur protinus, tam-
quam igni aquam superfuderis. sin autem prouocatrix illa in-
probitas inpatientiam sibi comparem nacta est, tamquam perfusa.
oleo tantum exeitabit incendium, ut id non flumen aliquod,
sed effusio cruoris extinguat. magna itaque patientiae ratio
est, quam sapiens homo ademit bono uiro. ut enim nihil ma-
lorum fiat, haec sola efficit: quae si detur omnibus, nullum
scelus, nulla fraus in rebus humanis erit. quid igitur bono
uiro potest esse tam calamitosum lamque contrarium quam
irae frena permittere, quae illum non modo boni, sed etiam
hominis appellatione despoliet, siquidem nocere alteri, ut
ipse uerissime ait, non est secundum hominis naturam? nam
et pecudes si lacessas, aut calee aut cornu repugnant, et
serpentes ac ferae, nisi persequare ut oceidas, negotium non
exhibent, eb ut ad hominum exempla redeamus, inperiti quoque
et insipientes si quando aceipiunt iniuriam, саесо et inratio-
nabili furore ducuntur et iis qui sibi nocent, uieem retribuere
conantur. in quo igitur sapiens ac bonus uir a malis el in-

AUCTORES 15] de off. III 5, 25; cf. pag. 519, 7,

B(G)RHPV] 1 referre B’, corr. В? certamen В, certa[men] G
2ni P 3 saepe] sae sic R 4 hominem R, bomini Н — dig[nus] 6,
dignius V inuenire Z!, corr. B> 5 extinguitur B 6 sin] si С
i probitas B 7 inpatientik (7 m. 2) B có]parem B naneta РИ"
8 excitanit B!, corr. B?, [excitauit] G incendio R 11 effecit R
12 quid igitur] [qui]idb[gn]us @ 15 tamque] tumquam Y 14 permit-
tere quae illum] permittere дато (а m. 2) illum non modo bono uiro
potest esse tam onlamitosum tamquae contrariam quam ire frena permittere
(illum — permittere omnia er 12 ss. repetita expunzit m. 2) quaeilbum (eill
in ras, er 2 uel 3 litt. т. 3) B 15 dispoliet (di ev de? BY BH ne-
cere. B!, corr, В? 16 in hominis na desinit codicis G pag. 148 (74)
17 et pecudes si] si (del. P3) pecudes si (si eras. V) PV 18 perse-
quaris er persequare V? — 19 exhibent B? 21 iis A, his BPF, in
his Н 22 aut igitur Y

15

diuin. inst. lib. VI 18. 551

sipientibus differt, nisi quod habet inuietam patientiam, qua
stulti carent, nisi quod regere se ac mitigare iram suam no-
uit, quam illi quia uirtute indigent, frenare non possunt? sed 24
uidelicet haec illum res fefellit, quod eum de uirtute loque-
retur, in quacumque contentione uincere putauit esse uirtutis
nee uidere ullo modo potuit hominem dolori et irae suecum-
bentem et iis adfectibus indnlgentem quibus debet potius re-
luctari, et ruentem quacumque inprobitas prouocarit, uirtutis
officium non tenere. qui enim referre iniuriam nititur, eum 26
ipsum a quo laesus est gestit imitari. ita qui malum imitatur,
bonus esse nullo paeto potest. duobus igitur uerbis duas 26
uirtutes maximas bono et. sapienti uiro, innocentiam. patien-
tiamque, detraxit. sed quia ipse caninam illam facundiam,
sieut Sallustius ab Appio dietum. refert, exereuit, uoluit homi-
nem canino modo uiuere, ut remordeat lacessitus. quae re- 27
tributio contumeliae quam perniciosa sit et quas edere soleat
strages, unde oportunius petetur exemplum quam ex ipsius
praeceptoris tristissimo easu, qui dum his philosophorum prae-
ceptis obtemperare gestit, ipse se perdidit? ^ quodsi lacessitus 28
iniuria patientiam tenuisset, si dissimulare, si ferre contume-
liam boni uiri esse didicisset nec illas nobiles orationes alieno
titulo inscriptas inpatientia et leuitas et insania profudisset,
numquam capite suo rostra, in quibus ante floruerat, eruen-
EPITOME 12 innocentiam] cf, c. 55, 4.
AUOTORES 18] Hist. II 87 Dietsch.

BRHPYV] 1 diferet R habest (n er) B quam B' (m del. BY R,
quasi (exp. т. 3) P 2seom. Н ante iram eras. in wt uid. B 3 uir-
tutem B', m del. B® post uirtute eras. non Н 4 quod] quia R
loqueretur] quaeritur P, qnaeretur V 5 intentiome (nt m. 3, ne m, 2) В
Guideri В metere wt wid. m. 1, metire m. 2, «etirwem.3 B 7 his BPV
$ quemcumque B!, corr, B? — prouocauerit ВН uirtutis bis P! (pr.
del. P) Т 9 nititur iniuriam Р 11 pacto] modo P durs B°
12 bono (alt. о in ras, exi? m. 2) B пого R! 14 saMustius Y
oppio B dictu B refert (s. L ier, quod add. m. 2) В voluit] uoluit
quoque V 15 uidere B’, corr. B? 16 paernitiosa (ae ex a m. 2) R
17 opportunius R, oportuenius Р 19 perdidit] petit B', corr. B> 20 in-
iuria« (m er.) B зі ferre] si (exp. m. 3) forte P, si forre sie V con-
tumelia В! (Miñ B?) H 21 didixisset ПА 22 scriptas R 923 capiti
В!, corr. В!

-

553 Firmiani Lactanti

tasset nee rem publicam funditus proseriptio illa delesset.
sapientis ergo ae boni uiri non est uelle certare ac se peri-
culo committere, quoniam et uincere non est in nostra pote-
state et est anceps omne certamen, sed est sapientis atque
optimi uiri non aduersarium uelle tollere, quod fieri Sine see-
lere ac perieulo non potest, sed certamen ipsum, quod fieri et
utiliter et iuste potest. summa igitur uirtus habenda patientia
est, quam ut caperet homo iustus, uoluit. illum. deus, ut supra
dietum est, pro inerte contemni. nisi enim contumeliis fuerit
adfectus, quantum habeat fortitudinis in se ipso cohibendo
ignorabitur. si autem lacessitus iniuria. laedentem persequi
coeperit, uictus est: qui uero motum illum ratione conpresserit,
hie plane imperat sibi, hie regere se potest. quae sustentatio
sui recte patientia nominatur, quae una uirtus omnibus est
opposita uitiis et adfeetibus. haee perturbatum ae fluctuantem
animum ad tranquillitatem suam reuocat, haee mitigat, haec
hominem sibi reddit. ergo quoniam naturae repugnare in-
possibile est et inutile, ut non commoueamur omnino, prius
tamen quam commotio illa prosiliat ad nocendum, quod fieri
potest maturius, sopiatur, praecipit deus non occidere solem
super iram nostram, ne furoris nostri testis abscedat,

B supra] $ 13.
EPITOME 2—17] e. 57, 1.
AUCTORES 20] Ephes. 4, 26.

BRHPV] 1 rem publicam] rem publicam semper Н, rem p, P, rem
pro V 4 ей B! est (ante sapientis) om. В 5 post uiri в. 1. est Bt
aduersari В uelle om. RH 7 uirtus om. B 8 capere B iniustus В?

noluit (n ez u) B? 9 contemsit in ras. ex sit ni ut wid, B? 10 ac-
deffeotus В!, affectus B? — ipseüpso R 11 si autem bis BY, pr, expunz. B!
ininria« (m er) B dwedentem B? 12 uirtus, s. l nulla add, m. 2 B
qui Heumannus, si C; si quis Buenemannus ratione» (m er) H 18 im-
реги Н se om. H, si (e m, 2?) V substentiotio sie V 15 uitiis
et] uitios si BI, im vas. corr, В fluctuant (~m.2)B 16 pr. hae PIPI,
corr. PV?! 17 quoninm] quiw B? — ipossibile B 18utom. B com-
moueatur Н 19 commotioxs (ri er) В prosileat Н, prosiluat Y
quowd P', quo Heusingerus, Emendat. pag. 109 20 post maturius di-
stinzit Heusingerus, post potest edd. praecepit HPV 21 iracundiam Ht

10

diuin. iust. lib. VI 18—19. 553

denique Marcus Tullius eontra suum praeceptum, de quo paulo 34
ante dixi, obliuionem iniuriarum in magnis laudibus posuit.
spero te inquit Caesari, qui obliuisci nihil soles nisi
iniurias —, quodsi hoe ille faciebat, homo non a caelesti 35
tantum, sed a publica quoque ciuilique iustitia remotissimus,
quanto magis id nos facere debemus qui immortalitatis uelut
candidati sumus?

19. Stoiei eum adfeetus ex homine tamquam morbos co- 1
nantur euellere, Peripatetici se opponunt eosque non modo
retinent, sed etiam defendunt nihilque in homine esse dicunt
quod non magna ratione ae prouidentia sit innatum. reete
id quidem, si singularum rerum ueros terminos scirent. itaque 2
hane ipsam iram cotem dicunt esse uirtutis, tamqnam nemo
possit aduersus hostem fortiter dimienre, nisi fuerit ira conci-
tatus. quo plane ostendunt nec quid sit uirtus scire se noc 8
eur homini tribuerit iram deus. quae si nobis ideo data est,
ut ea utamur ай occidendos homines, quid inmanius homine,
quid similius feris beluis existimandum est quam id animal
quod ad communionem atque innocentiam deus fecit? ^ tres 4
sunt igitur adfectus qui homines in omnia facinora praecipites
agant, ira cupiditas libido. propterea poetae tres Furias esse

] paulo ante dixi] 8 15 ss.

EPITOME 8—10) с. 56,9. 19—554, 2] c. 56, 1.

AUCTORES 3] pro Ligar. 12, 85. е. 19, 1 а.] Cie. Acad. pr.
П 44, 135; Tusc. IV 19,43, 84 ad Cic. de rep. librum II (41, 68)
refert Maius, of. tamen Halmium ad hune loeum (ed. pag. 814, 12 adu),
et Cie. Tusc, TIL 11, 25 (Furias).

EXPILATORES $ 4] Isidor. orig. ҮШ 11, 95.

BRHPV] 2 iniuriam В laüdibus posuit magnis (corr. m. 29) B
8 spero etiam te qui Cie. te om. PV caesar PV 4 ad caelesti V
6 mortalitatis ut wid. B', immortalitate B?, immortalitate R 8 Stoici
eum] stoicum мё wid. B!, stoici (om. cum) B?, stoic? P; Stoicis edd.
9 peripateci H 10 nihilque — dicunt om. R 11 prouidentiw// (2 wel
2 litt. er) B, prudentia Н 12 si B? 18 co/tem (1 wel 2 hitt. er, m
in ras. ex 2 wel 3 litt. m. 3) B, comité R 14 ira fuerit H 15 in
quo H, quod Р! (d del P?) V рт. пее B? uirtutis B post. new B?
16 Шаш ez iram ut wid, B? 17 occidemdos P? — inmanie«us (b er) B
18 similius (ait. i in ras. ez е? т. 2) B. exsistimandum Æ 20 faci-
пога B? 21 agunt B? (ant BY RH

6

554 Firmiani Lactanti

dixerunt, quae mentes hominum exagitent: ira ultionem desi-
derat, cupiditas opes, libido uoluptates. sed his omnibus
deus eertos limites statuit: quos si transcenderint maioresque
esse coeperint, necesse est naturam suam deprauent et in mor-
bos ac uitia uertantur. qui autem sint isti limites, non est
magni laboris ostendere, cupiditas ad ea conparanda nobis
data est quae sunt ad uitam necessaria, libido ad subolem
propagandam, irae adfectus ad coercenda peccata eorum qui
sunt in nostra potestate, id est ut artiore disciplina minor
aetas ad probitatem iustitiamque formetur: quae nisi metu co-
hibeatur, licentia pariet audaciam, quae ad omne flagitium et
faeinus euadet. itaque ut ira uti aduersus minores et iustum
est et necessarium, sic aduersus pares et perniciosum est et
impium: impium, quod uiolatur humanitas, perniciosum, quod
illis repugnantibus aut perdere necesse est aut perire, hane
autem quam dixi esse rationem eur homini sit irae adfeetus
datus, ex ipsius dei praeceptis intellegi potest, qui iubet uti
maledicis et laedentibus non iraseamur, manus autem nostras

EPITOME 2—6] с. 56,28. 68] с. 56,5. 8—555,8] e. 56, 4.

BRHPV] 3 certes УИ instatuit Bl, instituit B? quod Bl ut wid,
(in ras. corr. В?) RP! (corr. P) П transcenderint (iut in ras. ex 1 wel
2 litt. m. 2) B А necesse] quam necesse АН deprauent s. 1. corr. P?,
deprauant (sed u in b corr. B), sic) BRHP!V 5 uertuntur BEP! (corr.

PYV sunt B — 7 datwest В sobolem HPV 8 peceate (corr,

т. 3) P, peccata V 10 prouitatem B!, eorr. B? formetor P п}
centit (^ er., quod add. m. 2) В periet B audaciasque (m er) B,
andaciam atque H 12 euadit B ut іга] ira sicut R іга uti aduer-
sus] iaduersus B', corr. B? 14 uolatur V — «humanitas (in er) B
16 rae B? adfectesus (ib er) В 17 datus om. R ut RM 18 ma-
ledicis PV, inimicis ВАН; iliud, quod etiam aptius est ad sensum war-
borum laedentibus et irascamur, recepi non tamen sine dubitatione соні
Matth. 5, 44 ex interpretatione Itala ap. Tertull, d. anima c. 35 (similis
est de pat. c. 6; cf. Roenschium, Das Neue Testament Tertullians, pag. 75 в.)
diligite inimicos nestros et orate pro maledicentibus uos, quo её loco,
qui in Vulgata (alis est diligite inimicos uestros, benefaeite his qui
oderunt uos, et orate pro persequentibus et ealumniantibus uos, in ВИН
inimicis inlatum widetur; minus uerisimile est maledicis in PV ex Vul-
gata Lue. 6, 28 benedicite maledicentibus uobis inductum exse — luetanti-
bus R — irascuntur Y

diuin. inst. lib. VI 19—20. 555

supra minores semper habeamus, hoc est ut peceantes eos
adsiduis uerberibus corrigamus, ne amore inutili et indulgentia
nimia edueentur ad malum et ad uitia nutriantur. sed rerum
imperiti et rationis ignari eos adfeetus qui sunt homini ad
usus bonos dati exterminauerunt et latius quam ratio postulat
euagantur. inde iniuste atque impie uiuitur. utuntur ira
contra pares: hine discidia, hine expulsiones, hine bella contra
iustitiam nata sunt, utuntur eupiditate ad eongerendas opes:
hine fraudes, hine latroeinia, hine omnia scelerum genera exorta
sunt. utuntur libidine ad eapiendas tantum uoluptates: hine
stupra, hine adulteria, hine corruptelae omnes extiterunt. qui-
eumque igitur illos adfectus intra fines suos redegerit, quod
ignorantes deum faeere non possunt, hie patiens, hie fortis,
hie iustus est.

20. Restat ut contra quinque sensuum uoluptates dicam
breuiter: nam et ipsius libri mensura iam modum flagitat.
quae omnes quoniam uitiosae ae mortiferae sunt, uirtute superari
atque opprimi debent uel, quod paulo ante dicebam de ad-
fectibus, ad rationem suam гецосагі. ceterae animantes praeter
unam uoluptatem, quae ad generandum pertinet, nullam sen-
tiunt. utuntur ergo sensibus ad naturae suae necessitatem:

18 paulo ante] c. 16, 11; 17, 12.

EPITOME 8—11] c. 56,4—6. 11—14] 56,7. 15—19] o. 57, 4.
21 - 556, 20] e. 57, 5.

AUCTORES е. 20—94] hac in disputatione Lactantium quartum
Ciceronis de republica librum adhibuisse conicit Maius in scholio de quarti
libri fragmentis (ed. Stuttg. 1822, pag. 271).

BRHPY] 1 hoc] id ЛВ peceantis (n s. L P) РИ 2 indalgenti
animo R, indulgenti anima Н 4 ijperiti B — 6 juste Н post utun-
tur в. l impie I? 7 discirdia R, discordia Н 8 cupiditates PY
congregandas И 9 omuium generum scelera B, omuia genera seele-
rum Н 10 "libidine B’, libidines P! (corr. PP) V — tantum om. Н
12 redogerit Вэ, redigerit Р! (corr. Р) V ques P 15 reità BD,
reitä B’, res· At B? — quinque sensuum uoluptates] infquos¥ensu'sno-
luptatis (i ef duo s add. m. 2, i in uoluptatis ex e m. 3) В 16 men-
sume (m er) B 17 superati V 19 ad — suam] et ad! (add. m. 3)
rationem suam (duo m expunxit m. 2, restituit m. 3) B 20 nullum Р!
(corr. Р) ү

10

11

=

с

a

556 Firmiani Lactanti

uident, ut adpetant ea quibus opus est ad uitam tuendam;
audiunt inuicem seque dinoseunt, ut possint eongregari; quae
utilia sunt ad uietum aut ex odore inueniunt aut ex sapore
pereipiunt, inutilia respuunt ac reeusant; edendi ae bibendi
officium uentris plenitudine metiuntur. homini uero soller-
tissimi artificis prouidentia dedit uoluptatem infinitam et in
uitium cadentem, quia proposuit ei uirtutem, quae cum uo-
luptate semper tamquam eum domestico hoste pugnaret. Cicero
in Catone maiore stupra uero inquit et adulteria et omne
flagitium nullis exeitari aliis inleeebris nisi uolup-
tatis. eumque homini siue natura siue quis deus nihil
mente praestabilius dedisset, huie diuino muneri ae
dono nihil tam inimicum quam uoluptatem: nec enim
libidine dominante temperantiae loeum esse neque їп
uoluptatis regno uirtutem posse consistere. sed e
contrario deus idcireo uirtutem dedit, ut expugnaret ac uin-
ceret uoluptatem eamque egredientem fines sibi datos intra
praescriptum coherceret, ne hominem suauitatibus delenitum
atque captum dicioni suae subiceret ac sempiterna morte mul-
taret. uoluptas oculorum uaria est et multiplex: quae capitur

EPITOME 20—557, 6] c. 57, 8.
AUCTORES $ 4] Cat. mai. 12, 40 s.

BRHPY] 1 adpetent V ел in ras, ex et uel ex B® 2 seque]
sed quae R dinoscuntur ut wid. B!, dinoscunt ita in ras. corr. B?,
din- etiam cett. congregare RPV 4 pers«cipiunt (ti er) V alt, ae]
et PV — uiuendi B 5 metuuntur V 8 lacum Cicero — consistere
(15), ab interpolatore additum. esse putat. Heumannus, cui adsentitur.
Heusingerus, Emendat. pag. 110, sed Lact. ex eodem Ciceronis (12, 4, 40)
loco hine (se. ex corporis uoluptate) patriae proditiones, hime rerum po-
blicarum euersiones, hino cum hostibus clandestina colloquia nasci tam
supra c. 19, 10 colorem quendam ducit — 9 inquit om. B omnia B;
omne tale codd. Cie. 10 flagitia (-tium BY B* nullus Œ — uolup-
tatie B? — 19 dono’ B? esse inimicum eodd. Cie, 14 temperanttine Р
neque] neque omnino eodd, Cic. 15 uoluptates PP, corr. P! — e om.
BIPV,s.Ludd. В.Р 16 uinceretee В 17 eaque B finem, B? da-
tum B 18 coherceret P! (h del. Рэ) V, cohereret B, cohiberet B",
coerceret RH suauitatibus (alt. t in ras er rèm. 3) B delenit-um
(e ? er) В, delinitum РР 19 dicioni, B*, dicionis HV, ditioni (6 ex
€) P? subiaceret R 20 capitur (с in ras. ec 8 ? m. 2) B

dinin. inst, lib. VI 20. 557

ex aspectu rerum quae sunt im usu hominum uel natura uel
opere delectabiles. hane philosophi rectissime sustulerunt.
aiunt enim multo esse praeclarius et homine dignius caelum 7
potius quam caelata intueri et hoe puleherrimum opus inter-
micantibus astrorum luminibus tamquam floribus adornatum
quam pieta et ficta et gemmis distincta mirari. sed eum di- 8
serte ad contemptum terrestrium nos exhortati sunt et ad
caeli spectaculum exeitauerunt, tamen spectacula haee publica
non contemnunt. itaque iis et delectantur et libenter inter- 9
sunt: quae quoniam maxima sunt inritamenta uitiorum. eb ad
corrumpendos animos potentissime ualent, tollenda sunt nobis,
quia non modo ad beatam uitam nihil conferunt, sed etiam

nocent plurimum. nam qui hominem quamuis ob merita dam- 10

natum in conspeetu suo iugulari pro uoluptate computat, con-

scientiam suam polluit, tam scilicet quam si homicidii quod

fit occulte spectator et particeps fiat. hos tamen ludos uo- 1
eant, in quibus humanus sanguis effunditur. adeo longe ab
hominibus secessit humanitas, ut cum animas hominum inter-
ficiant, ludere se opinentur, nocentiores iis omnibus quorum
sanguinem uoluptati habent. quaero nune an possint pii et
iusti homines esse qui constitutos sub ietu mortis ae miseri-
eordiam deprecantes non tantum patiuntur oecidi, sed et flagi-
tant feruntque ad mortem erudelia et inhumana suffragia nec

-

EPITOME 8—18] е. 58, 1. 13—558, 9] c. 58, 3 в.

BRHPV] 2 operae И recestissime (en er) В 8 praeclarus V
4 crelata (a er) В puleerrimum В 6 disserunt (se ef u in ras. et nt
s.Ladd.m.2) B 7 contentam Bi, contemtum ВАУ exortati PV
8 сеат V spectalum B, expectaculum V 9 iis R, his cett, et (ante
delectantur) om. R — interseunt (r? er) B 10 аф B? 12 nihil om, P
13 quamubs» (a? er) B? 14 iugulari (alt. t et a in ras. et ri s. L add.
m2) B uoluptate (m er) B putat B, om. H 15 quam si ho-
müeidii post occulte s, 1 B? 16 spectatur В", peccator R, expeetator Н
tamem B? 17 humanum num ex -nam) V 18 animas (alt. а ex o
welum,3) В 19 ludere] uidere B', corr. B? iis R, his cett. 20 san-
guins (7 m. 3) B quaero R, quare Б, quaere H, quaere РУ por
sino B? — «pii (in P er, quod add. m. 2) B 21 esse" (nt ? s. Lor,
quod айй. т. 2) B isotu (e er) В misericordia В 99 deprecantis
RPV tantum] tam В

18

14

15

-
=

-
-

558 Firmiani Lactanti

uulneribus satiati nee eruore contenti. quin etiam percussos
iacentesque repeti iubent et cadauera ictibus dissipari, ne quis
illos simulata morte deludat. ^ iraseuntur etiam pugnantibus,
nisi celeriter e duobus alter occisus est, et tamquam humanum
sanguinem sitiant, oderunt moras. alios illis conpares dari
poseunt recentiores, ut quam primum oculos suos satient.
hae eonsuetudine inbuti humanitatem perdiderunt. itaque non
parcunt etiam innocentibus, sed exercent in omnes quod in
malorum trucidatione didicerunt. huius igitur publici homi-
eidii socios et participes esse non conuenit eos qui iustitiae
uiam tenere nituntur. non enim cum occidere deus uetat,
latrocinari nos tantum prohibet, quod пе per leges quidem
publieas lieet, sed ea quoque ne fiant monet quae aput homines
pro licitis habentur, ita neque militare iusto licebit, cuius
militia est ipsa iustitia, neque uero aceusare quemquam eri-
mine eapitali, quia nihil distat utrumne ferro an uerbo potius
oceidas, quoniam occisio ipsa prohibetur. itaque in hoc dei
praecepto nullam prorsus exceptionem fieri oportet, quin oeci-
dere hominem sit semper nefas, quem deus sacrosanetum
animal esse noluit. ergo ne illut quidem concedi aliquis exi-
stimet, ut recens natos lieeat oblidere, quae uel maxima est
inpietas: ad uitam enim deus inspirat animas, nom ad mortem.

EPITOME 11—90] с. 59, 5 uetus — inferre. 90—550, 15]
€, 50, 5 nec infantem — exponere.

BRHPV] 1 satiat P! (corr. P) Y pere+scussos (con ? er; os ex

is m. 3) B, percussus P'* 2 iacentisque B!, corr. B? — repesti (n er) B

cadauers (a er.) В dispari Н 3 illas simulata (duos er) B 4 ho-
e

minum M 5 satiant Pt, corr. P? oderunt (u er a) V mows (rt
Per, ™ m. 8) B 6 poscunt (c ez s m, 2 2) B recentiores BY
7 hae BYR 8 sed] seque R exercentim В? omnis RPV
11 niam (m in ras. er s? m. 2) В 120s КЫ prohíbest (a er) B
13 monest (n er) B 14 lieeuit B', corr, В? eius 21, corr. B?
15 iustitia] iustitia neque latronem interficere R — erimene Bi, corr. Bi
16 wapitali B^ qua Р! (corr. P?) V 17 prohibetur B? ut itaque B
in om. PV 18 pronsu& B? exceptionem (x in vas. эп, 3, alt. € in ras.
т. 2) B 19 sempiternefas P! (it expunz. Рз) V — quem] quod Bl,
corr, B? sacrosancto B, corr. Bt, sanctum PY 21 allidere (al in
ras. ex ob ? m. 2) В maxima (alt. a ez e m. 5) B

diuin, inst. lib. VI 90. Y 559

uerum homines, ne quod sit facinus quo manus suas non pol-
luant, rudibus adhue et simplieibus animis abnegant lucem
non a se datam, expectet uero aliquis ut alieno sanguini
pareant qui non pareunt suo? sed hi sine ulla controuersia
scelerati et iniusti: quid illi quos falsa pietas cogit exponere?
num possunt innocentes existimari qui uiscera sua in praedam
canibus obiciunt et quantum in ipsis est crudelius necant quam
si strangulassent? quis dubitet quin impius sit qui alienae
misericordiae locum tribuit? qui, etiamsi contingat ei quod
uoluit, ut alatur, addixit certe sanguinem suum uel ad serui-
tutem uel ad lupanar. quae autem possint mel soleant ac-
cidere in utroque sexu per errorem, quis non intellegit, quis
ignorat? quod uel unius Oedipodis declarat exemplum duplici
scelere eonfusum. tam igitur nefarium est exponere quam
necare. at enim parricidae facultatum angustias conque-
runtur nee se pluribus liberis edueandis sufficere posse prae-
tendunt: quasi uero aut facultates in potestate sint possiden-
lium aut non eottidie deus et ex diuitibus pauperes et ex
pauperibus diuites faciat. ^ quare si quis liberos ob pauperiem
non poterit educare, satius est ut se ab uxoris eongressione
contineat quam sceleratis manibus dei opera corrumpat. ergo

EPITOME 21—560, 3] c. 58, 4.

BRHPV] 1uerum om. R ne««« В non B? polluantur B, corr. 27
2 animabus H, quod etiam cod. Gothano et Regiomentano traditum
probare uidetur Struuius, Ueber die lat. Decl. und Coniug., pag. 10 adn.,
sed ef. animis VII 2, 1; de opif. 19,2 апера B*, adnegant Pi,
eorr. 22 4 parcaüt (post non), alt, a er u m. 3, n exp. m. 2 B, portant V
sua Ri, corr.m.al. hib B* 5 quos B? 6 num] non BH pos-
sint V existimari (rán ras, ел t? m. 2) В uiscerae sua» (duo ser.) В
7 negant Н! В stranguilent R, stranguilassent H qui] ҷое В?
9 quin (ante etiamsi) Н etiamsi (c er.) B, etiam se V^* contingat Y
10 «ut Y addixit ez utuixit Рі? — suwm B? seruitium R 12 per]
vel per R error? (7 m. 2) В 18 uel om. В unus P! (corr, P) V
oedypi (ypi in ras. ex 6 litt. m. 2) В, ydipodis H duplici scelere] du-
pliciscere V 14 nefagrium V — 15 at] ait H U conqunerunt R, con-
quseruntur (a er.) H, conquiruntur V 16 plurimis B liber seducan-
dis R libris Y 17 aut om. B, ut V potestatem Н possidendü Y
18 code V et om. HPV diuitiis B! (corr. BY Н 20 satis PV
ab ex ad V uxoribus V — 21 operam Н

19

20

21

23

21

28

о
>

30

3

560 Firiniani Lactanti

si homicidium faeere nullo modo lieet, nee interesse omnino
conceditur, ne conscientiam perfandat ullus eruor, siquidem
populo sanguis ille praestatur. in seaenis quoque nescio ап
sit corruptela uitiosior. nam et comicae fabulae de stupris
uirginum loquuntur aut amoribus meretrieum, et quo magis
sunt eloquentes qui flagitia illa finxerunt, eo «magis senten-
liarum elegantia persuadent et facilius inhaerent audientium
memoriae uersus numerosi et ornati. item tragieae historiae
subiciunt oculis parrieidia et incesta regum malorum et co-
turnata scelera demonstrant. —histrionum quoque inpudicissimi
motus quid aliut nisi libidines et docent et instigant? quorum
eneruata eorpora et in muliebrem ineessum habitumque mol-
lita inpudieas feminas inhonestis gestibus mentiuntur. quid
de mimis loquar corruptelarum praeferentibus disciplinam, qui
docent adulteria, dum fingunt, et simulaeris erudiunt ad uera?
quid iuuenes aut uirgines faciant, eum haec et fieri sine pu-
dore et spectari libenter ab omnibus cernunt? — admonentur
utique quid faeere possint et inflammantur libidine, quae
aspectu maxime eoneitatur, ae se quisque pro sexu in illis

EPITOME 3—561, 4] с. 58, 5—7.
AUCTORES $ 91—85] of. Minue, Fel. о. 37,118, 8 27—91)
ef. Cyprian. ad Donat. с, 8.

BRHPV] 9 пе] nee H conscientiam] conspiciam Р! (corr. PY Y
8 populo] de populo R scaenis Р, seenis ee. em quoy. hoe дїў. (alt.
q Un. del.) i. e. quoniam эн, 79, tum ras, quoq. restitutum, P 4 uitio-
sior (u in ras. ez d ? m. 3) B 5 locuntur R, locuuntur (exp. m. 3) P,
loquutur sie Y. amatoribus HH 6 post flagitia 3 uel 4 litt. er. P
7 persundente (om. et) PV 8 tragyca, D?, traicae Н 9 parricidia BY
porricidia P? — ineasta R rerum B malarum (alt. a exo) B? — eotur-
vata C (nisi quod costurnata, er. i wel t B) 10 demomrstrant 12
histerionum (o er) B 11 qui P! (corr. PY V *nisi (e add. m-1?,
erp. т. 3) Р 12 muliebri fem В!) B5, muliebre R, muliebrem 7%
incessus (m er) B тоа B 18 et inpudicas H — «aestibus er
caesnestibus ut wid. P!, ««gaestibus 22, cestibus V quid P! 14 mi-
nis P! (nimis PY V qui ez quo V 15 dí in ras. ex et ul wid. Бї
simulatis edd. at мего Н 16 quid! Б? uirginesess (ant ? er) B
faciunt Ve 17 ab omnibus libenter H 18 linidine BY eorr. B® que
B', qui B? 19 coneita/mtur B?

10

diuin. inst. lib. VI 20, 561

imaginibus praefigurat probantque Ша, dum rident, et adhae-
rentibus uitiis corruptiores ad cubicula reuertuntur, nee pueri
modo, quos praemataris uitiis imbui non oportet, sed eliam senes,
quos peccare iam non decet. eireensium quoque ludorum
ratio quid aliut habet nisi leuitatem uanitatem insaniam?
lanto namque impetu eoneitantur animi in furorem, quanto
ilie impetu curritur, ut iam plus spectaculi exhibeant qui
spectandi gratia ueniunt, eum exclamare et efferri et exsilire
coeperint. uitanda ergo spectacula omnia, non solum ne quid
uitiornm pectoribus insidat, quae sedata et pacifica esse debent,
sed ne euius nos uoluptatis eonsuetudo deleniat et a deo atque
a bonis operibus auertat. nam ludorum celebrationes deorum
festa sunt, siquidem ob natales eorum uel templorum nouorum
dedicationes sunt constituti. et primitus quidem uenationes,
quae uocantur munera, Saturno sunt attributae, ludi autem
seaeniei Libero, circenses uero Neptuno. paulatim tamen et
ceteris diis idem honos tribui coepit singulique ludi nominibus
eorum consecrati sunt, sieut Sinnius Capito in libris speeta-
culorum docet. si quis igitur spectaculis interest ad quae re-

EPITOME 4—19] с. 58, 8s, 12—19] о, 58,18, 19—562, 2]
с. 9.

+ AUCTORES 18 Sinnius Capito] ef, Hertzium, Sinnius Capito,
pag. 18. 27.

BRHPV] 1 palfigurat sic И probantque (n in ras. ex 2 lit. m. 2) B
Ma» (m er) В 2 oormptiones V 3 praematuriis Ber (alt. i er) V
senes om. И 4 docet Bl, corr. B? post quoque з. L et B? 7 uti
amplins H — expectaculi ВУ exhibent H, exibeant PV 8 ueniant B',
corr. B! — exelamari B!, corr, В?, ea clamare П eferri R, efferri. Р?
exilire R, exilere V 9 non solum ne] malum ne (ma in ras, m. 2, “et —
m.3) B 10 insideat R, insidiat P; ef. pay: 562,20 11 nec BYV post
euius add. quí P? deliniat H, delneniat (corr. m. 3) Р 12 honises
(bu er) B 13 temporum HPV — nouorum] bonorum H 14 et impri-
mitns M quidem om. В uenerationes Н 15 quae] et quae eum Lipsio
Saturn. I 5 Ritschelius, opusc. IV 638; cf. Epit. 58,1 adtributae
RHPY, attributa B, sic leudi (a er) H, laudi (а exp. et lin. del. т. 1
et 3) Р 16 scenici B! (corr. B?) HP! (corr. Ра) V 17 dijs H*, deis P
item Bi, corr, B> 18 sinuius BHPV (quod propter errorem editorum
Sisinnius seribentium moneo), om. R 19 ad quae] atque BRP', corr.
Р», adque HV

ХУШИ. Lact. 1. 86

UE

562 Firmiani Lactanti

ligionis gratia conuenitur, discessit a dei cultu et ad deos so
contulit, quorum natales et festa celebrauit.

1 21. Aurium uoluptas ex uoeum et cantuum suauitate per-
cipitur, quae scilicet tam uitiosa est quam oblectatio illa de
2 qua diximus oculorum. quis enim non luxuriosum ac nequam s
putet eum qui scaenicas artes domi habeat? atquin nihil refert
utrumne luxuriam solus domi an cum populo exerceas in

3 theatro. sed iam de spectaculis dietum est, restat unum
quod est nobis expugnandum, ne capiamur iis quae ad sensum — —
intimum penetrant. nam ill omnia quae uerbis carent, id 10
est aeris ac neruorum suaues soni possunt facile contemni,
quia non adhaerent nee scribi possunt. carmen autem eom-
positum et oratio eum suauitate decurrens capit mentes et
quo uoluerit inpellit. inde homines litterati cum ad religionezn
dei accesserint ab aliquo inperito doctore fundati, minus cre- 15
5 dunt. adsueti enim dulcibus et politis siue orationibus siue
carminibus diuinarum litterarum simplicem communemque ser-
monem pro sordido aspernantur: id enim quaerunt quod sen-
sum demuleeat, persuadet autem quidquid suaue est et animo
6 penitus, dum delectat, insidit. num igitur deus et mentis et so
uocis eb linguae artifex diserte loqui non potest? immo uero

[ч

EPITOME c.21] c. 58, 6 s.
AUCTORES 13 в.) ef. Cic, de or. I 8, 30.

B(G)RHPYV] 1 conuenit BR айо» (а er) B 3 uolumptas E
ex]et B cantuwm B? perciltur В!, pereipiltur B? 4 ille Y — 6 sca-
nicas BH — adquid B!, adquin В", atquin (exp. m.3) P 7 luxuris=am
(os er) B — B8 dicti (7 m. 2) Best om. R 9 his BHP" (iis ras.
ex his) V — qui BY, corr. BB sonst (7 т. 2) B 10 penetra Di
nam er neo V — 11 suanis B 12 exscribi R carnem Pl, s. L. et ras.
corr, P?, carnem er carnen Pi, carmen corr. V? 18 decurrens Б,
quod. coniecerat Buenemannus conl. IV 18, 12; V 1, 10; decipiens (n s L
В) BHPV 14 religion (^ m. 3) Р ab Ad religionem incipit co-
dicis G pag. 149 (79) paene tota lecta 15 accesserim't P, accesserit (7
m. 92) V post accesserint hoc si non fuerint B (sed s. L add. BY R
a perito aliquo В inperito (imp- H) GH, üperito V4, perito
munus Z 17 sermonemes (et er) B 18 aspermvmtur B! 20 isidet
(dit BY B’, insidit ex insidat V; of. pag. 561, 10 mentes BY, corr, BF
21 diserti V — sümma u&ro immo (corr. m. 1?) B

diuim, inst. lib. VI 20-21. 503

summa prouidentia carere fuco noluit ea quae diuina sunt, nt
omnes intellegerent quae ipse omnibus loquebatur. ergo qui 7
ueritati studet, qui non uult ве ipse deicere, abieiat inimicas
ac noxias uoluptates, quae animam uitiant ut corpus eibi dulces:
praeferantur uera falsis, aeterna breuibus, utilia iueundis. nihil 8
aspectu gratum sit nisi quod iuste, quod pie fieri nideas, nihil
auditu suaue nisi quod alit animam melioremque te reddit,
maximeque hie sensus non est ad uitium detorquendus, qui
nobis ideo datus est, ut doctrinam dei percipere possemus.
so itaque si uoluptas est audire cantus et carmina, dei laudes 9
canere et audire iueundum sit. haee est uoluptas uera quae 10
comes est et socia uirtutis, haee non est caduca et breuis ut
illae quas adpetunt qui corpori ut pecudes seruiunt, sed per-
petua et sine ulla intermissione deleetans. cuius terminos si 11
15 quis excesserit nihilque aliut ex uoluptate petierit nisi ipsam
uoluptatem, hie mortem meditatur, quia sieut uita perpetua
in uirtute est, ita mors in uoluptate. qui enim temporalia 12
maluerit, earebit aeternis, qui terrena praetulerit, eaelestia non
habebit.

JG)RHPY] 2 intellegerunt В!, eorr. B — quae ipse] quae ipsius
utipse Æ omnibusipse P З ueritatie В deicere R, decipere cett., sed
ef. IT 12, 17 et adn. erit.; III 29,15; IV 27,17 4uoll]untates С шаш
Buenemannus, subiciat D, subiciunrt B*, subiciant С, sibi uitiant Л,
subieiunt Н, sibi uinciant P, sibi uinceant V; praeterea illiciunt wel
sibi subieiunt, uitiant coni, Buenemannus, suffocant Heumannus, sibi uin-
ciant alii edd.; subuitiant seriberem, si hace мох non careret auctore; wi-
tiawit recepi, sibi et sub in codd. ex proximo cibi, ad quod transilwisset
librarius archetypi, correcta esse coniciens — cibi] sibi V — dulces] ducas
В", corr. B! 5 praeferuntur G wera falsis weterna om. 2 falsi V
[brjebibus @ 6 iure B', corr. ВЗ nihil B? 7 auditus (s ? er) B
auditu suane P", corr. P?, auditus uane V МН te del. P! 9 data
Pi, corr. РӘ possimus В, (ро звіти] G 10 itaque) ita est P, corr. P?
11 ssiucundum (in ? er) B, [etineunjd)[u]gm) @ 12 est (ante et) B?
breuiwsedillwe (s et а add. m. 2, sed ez et m. 3) В 18 illa R qui]
quae В uelut BH, пеш] @ 14 euius] cominus Pt, m del. Рэ, cum-
wis V3 in euius t[er] desinit codicis G pag. 149 (79), sequitur pag. 150
(80), cuius in weras. 1—22 et 30. 31 multa legi poterant. 15 uoluntate V
17 wolu[n][ta]te) 6 temporaria B? Flia BY PV 18 et caruerit B1,
Bb earebit B3 terrena praetulerit У, terrena prae del. et s. 1, terrena
per ser. V?

aot

564 Firmiani Laotanti

1 22, Ad uoluptates autem saporis et odoris, qui dno sensus
ad solum corpus pertinent, nihil est quod a nobis disputetur,
nisi forte quis exigit ut, dicamus turpe esse sapienti ac bono,
si uentri et gulae seruiat, si unguentis oblitus aut floribus
coronatus incedat: quae qui facit, utique insipiens et ineptus

2 et nihili est et quem ne odor quidem uirtutis attigerit. for-
tasse quispiam dixerit ‘cur ergo illa faeta sunt, nisi ut iis
fruamur? at enim saepe iam dictum est uirtutem nullam fu-
turam fuisse, nisi haberet quae opprimeret. itaque fecit omnia

3 deus ad instruendum certamen rerum duarum. ergo inlece-
brae istae uoluptatum arma sunt illius cuius unum opus est
expugnare uirtutem iustitiamque ab hominibus exeludere. his
blandimentis et suanitatibus titillat animas: seit enim quia

4 mortis est fabrieatrix uoluptas. паш sieut deus hominem
ad nitam non nisi per uirtutem ae laborem uocat, ita ille ad
mortem per delicias ac uoluptates, et sieut ad uerum bonum
per fallaeia mala, sie ad uerum malum per fallacia bona per-

5 uenitar, cauenda sunt igitur oblectamenta ista tamquam la-
quei et plagae, ne suauitudinum mollitie capti sub dicionem
mortis eum ipso eorpore redigamur, eui nos maneiparimus,

1 23. Venio nune ad eam quae percipitur ex tactu uoluptatem:
qui sensus est quidem totius eorporis. sed ego non de orna-

8 saepe iam dietum est] ef. ad Epit, 24, 10,
EPITOME 1—6) о. 57, 6. 10—20) c. 57, 5 (a quibus omnibus);
of. о. 24. 18—20] о. 58, 9 renuntiandum — incidamus.

B(G)RHPV] 1 at B doloris V 3 forte B? sapientia BP!
alt. a del P^ 4 guylae H ungentis R aut] ac edd. 5 ineptus]
ineptus est R 6 nihil GHV et (ante quem) om. R 7 iis RP
in ras. corr, his BHP*Y 9 nisi] nihil P habent (corr. m. 3) P
opprimeret B? itaque] ridquee (h et a er) B omne B? 10 istru-
endum В, [struendum] G 12 justitiamque B? his] Bis Æ 18 ti-
tillas B!, corr. В? 15 ad uitam! B’ 16 ae] ad Bl, corr. BY et R
uoluptaté+ (s er, ^ add. m. 3) B ud B [bonJumuj[e]irum) E
17 fallacid (^ er.) mala» (m er) B mala —fallacia om. P bona] hie
fere desinit codicis G pag. 150 (80) 18 oblecita V — tamquam] quam
Pt (corr. P) V 19 mollitiae ВНУ, molliti R, mollitie Der, ras dn -tie
corr. capta P 20 redicamur R mancipamus B, maneipari opor-
tet H, mancipsuimus edd.

diuin. inst. lib. VI 22—93. 565

mentis ac uestibas, sed de sola libidine dicendum mihi puto,
quae maxime eoereenda est, quia maxime nocet. cum excogi- 2
asset deus duorum sexuum rationem, adtribuit iis ut se in-
uicem adpeterent et coniunetione gauderent, itaque arden-
tissimam eupiditatem cunctaram animantium corporibus ad-
miseuit, ut in hos adfectus auidissime ruerent eaque ratione
propagari et multiplicari genera possent. quae cupiditas et 3
adpetentia in homine uehementior et aerior inuenitur, uel quia
hominum multitudinem uoluit esse maiorem uel quoniam nir-
tutem soli homini dedit, ut esset laus et gloria in coercendis
uoluptatibus et abstinentia sui. scit ergo aduersarius ille 4
noster quanta sit uis huius eupiditatis, quam quidam necessi-
tatem dicere maluerunt, eamque a recto et bono ad prauum
et malum transfert. inlieita enim desideria inmittit, ut aliena 5
contaminent quibus habere propria sine delieto licet. obicit
quippe oeulis inritabiles formas suggeritque fomenta et uitiis
pabulum subministrat; tum in intimis uisceribus stimulos omnes 6
conturbat et commouet et naturalem illum incitat atque in-
flammat ardorem, donee inretitum hominem inplicatumque de-
cipiat. ае ne quis esset, qui poenarum metu abstineret alieno, 7
lupanaria quoque constituit et pudorem infelicium mulierum
publieauit, ut ludibrio haberet tam eos qui faciunt quam quas
pati necesse est, his obscenitatibus animas ad sanctitatem 8
genitas uelut in caeni gurgite demersit, pudorem extinxit, pu-
dicitiam flagitauit. idem etiam mares maribus adplicuit et

EPITOME 15—90] c. 57, 8 qune autem — uoluptatem
EXPILATORES $ 7] Isidor. orig. XVIII 42, 2.

BRHPV] 1 ac] aut PV 2 coercenda C quin] quae R 3 iis RP?
in ras. corr, his BHP'V 7 possint B 8 quiw P! 9 quoniam]
quia B 10 nomini B', eorr. B? esset] est Н cohereendis РУ 11 et
om, P 12 necessitatem? B? 14 malum B, ad malum cett, trans-
tulerunt P 15 contaminet Н obicit om, R obicit — oculis] obicit-
que prae oculis В 17 sumministrat R tum om. B in om. H sti-
mulus B omnis B! (corr. BY) PV 18 adque B? 19 inrititum E!,
corr. B? 21 lupinaria B 22 ut B? 28 hinc Н, hic P! (corr. P) V
animus V 24 genitus V eweni B? gurgitem PV flgitauit] pro-
fligauit codd. recent. et edd., flagitiauit F'asitelius, exagitauit Volkmannus,
obseru. misc. 1572, pag. 14. 25 adplicuit B, admiscuit cett.; cf. Petron. с. 25

1

1

1

2

о

-

e

x

>

566 Firmiani Laetanti

nefandos coitus contra naturam contraque institutom dei ma-
chinatus est. sie imbuit homines et armauit ad nefas omne.
quid enim potest esse sanctum iis qui aetatem inbecillam et
praesidio indigentem libidini suae depopulandam foedandamque
substrauerint? non potest haec res pro magnitudine sceleris
enarrari. nihil amplius istos appellare possum quam inpios et
parrieidas, quibus non suffieit sexus a deo datus, nisi eliam
suum sexum profane ac petulanter inludant, haee tamen apnd
illos lenia et quasi honesta sunt. quid dieam de iis qui ab-
ominandam non libidinem, sed insaniam potius exereent? piget
dieere, sed quid iis fore credamus quos non piget facere? et
tamen dicendum est, quia fit: de istis loquor quorum teter-
rima libido et execrabilis furor ne capiti quidem parcit, qui-
bus hoe uerbis aut qua indignatione tantum nefas prosequar?
uincit officium linguae sceleris magnitudo, cum igitur libido
haee edat opera et haec facinora designet, armandi aduersus
eam uirtute maxima sumus. quisquis affectus illos frenare
non potest, eohibeat eos intra praeseriptum legitimi tori, ut
et illut quod auide expetit consequatur et tamen in peceatum
non incidat. nam quid sibi homines perditi uolunt? nempe
honesta opera uoluptas sequitur: si ipsam per se adpetunt,
iusta et legitima frui lieet. ^ quodsi aliqua necessitas prohi-
bebit, tum uero maxime adhibenda uirtus erit, ut cupiditati
continentia reluetetur. nec tantum alienis toris quaeque attin-

EPITOME 17—568, 12] 57, 8; 59, 6; 61, 6—8.

BRHPV] 2 hominem B 3 potesb R? iis RP’ in ras. corr, his
BHP'V 4 »»depopulandam (in P er) B foedadamque sie RPI,
corr. P* 5 substrauerimt B* 6 арреПате V? — 7 parridas BP!
(corr. P^) V sufficiat Н 8 haec] hac В! — uerba hace tamen— quidem
pareit (13) om. Н 9 dis RI, his BRHPV alvlrominandam V?
11 quid iis R', quid de his Д", quid his BP, qui his V tradamus Y
12 tweterrima B? 13 parcet B', corr. P^ 15 niot ВЕНУ 16 edat]
et H operam B designet B, dissignet cett. 17 maxine R 19 eb
in ras. ex ad ut wid, H?, estes(s et ut er) P, est V — expedit. P! (corr.
Р) У іш Р 21 honesti operi (duo ^ add. m. 12) В 'uoluntas B
ipsa B 22 quodsi] etsi 8 cohibebit R, prohibet И 23 maximwe (^
er) B, maxima PV 24 alienis (exp. m 1 ucl 2) В torsis (i «rJ В,
tori R quae BH

diuin. inst. lib. VI 23. 567

gere non lieet, uerum etiam publicis uulgatisque corporibus
abstinendum deus praecipit docetque nos, cum duo inter se
corpora fuerint copulata, unum corpus efficere, ita qui se
cueno inmerserit, caeno sit oblitus necesse est. et corpus qui-
dem cito ablui potest, mens autem contagione inpudiei eorporis
inquinata non potest nisi et longo tempore et multis bonis
operibus ab ea quae inhaeserit eonluuione purgari. ^ oportet
ergo sibi quemque proponere duorum sexuum coniunetionem
generandi causa datam esse uiuentibus eamque legem his
affectibus positam, ut successionem parent, sicut autem dedit
nobis oculos deus non ut speetemus uoluptatemque capiamus,
sed ut uideamus propler eos actus qui pertinent ad uitae ne-
cessitatem, ita genitalem corporis partem, quod nomen ipsum
docet, nulla alia eausa nisi effieiendae subolis accepimus. huic
diuinae legi summa deuotione parendum est. sint omnes qui
se discipulos dei profitebuntur ita morati et instituti, ut in-
perare sibi possint. nam qui uoluptatibus indulgent, qui
libidini obsecuntur, hi animam suam corpori mancipant ad
mortemque condemnant, quia se corpori addixerunt, in quod
habet mors potestatem, unus quisque igitur quantum potest
formet se ad verecundiam, pudorem colat, castitatem conscientia
et mente tueatur: nec tantum legibus publieis pareat, sed sit
supra omnes leges qui legem dei sequitur. quibus bonis si

AUCTORES 1—3 (docetque)] I Cor. 6, 16.

BRHPV] 2 praecipit B, praecepit cett. 4 oweno (ante sit) B?
5 eorporis ánpudieb В 6 temporis B 7 inhweserist (a m. 3, n er) B,
inhaeserint 7", alt. n del. P’, inheserunt УХ eonlubione B!, eorr, Tt
8 quemquem B', al. m del, В" — propoenere V 10 adfectibus HPV
11 expeetemus B „ай noluptatemque capiamus in mg. # qua eapinmur
m. post. R ° 12 actos B, corr. В? 14 effügiendae P! (effigiandae
P) V suboles BY, corr. B! — huic — legi om. B', huic s. I. add. E?
15 diuins« (m er) Н legis R est] ut B int B’, sintque R
16 mb B? іпрегаге В, imperare cett. 17 nam (am in ras. ez 3 wel
4 litt, quarum prima o, m. 3) B 18 obsequntur B, obsequuntur HPV
hit В! ad mortemque] morteque B 19 adfüxerunt R quo DV
21 pudoremque BPV conscientiam B 22 mentë (^ exters) D
23 omnis RPV dei B?

16

17

24

26

26

27

28

lo
©

508 , Firmiani Lactanti

adsueuerit, iam pudebit eum ad deteriora desciscere: modo
placeant recta et honesta, quae melioribus iucundiora sunt
quam praua et inhonesta peioribus. nondum omnia castitatis
officia exseeulus sum: quam deus non modo inira priuatos
parietes, sed etiam praeseripto leetuli terminat, ut cum quis
habeat uxorem, neque seruam neque liberam habere insuper
uelit, sed matrimonio fidem sernet. non enim, sieut iuris
publici ratio est, sola mulier adultera est quae habet alium,
maritus autem etiamsi plures habeat, a erimine adulterii so-
lutus est, sed diuina lex ita duos in matrimonium, quod
est in corpus unum, pari iure coniungit, ut adulter habeatur
quisquis compagem corporis in diuersa distraxerit. nec ob
aliam causam deus eum ceteras animantes suscepto fetu ma-
ribus repugnare uolnisset, solam omnium mulierem patientem
uiri fecit, seilicet ne feminis repugnantibus libido cogeret uiros
aliut adpetere eoque faeto castitatis gloriam non tenerent. sed
neque mulier uirtutem pudicitiae caperet, si peceare mon posset,
паш quis mutum animal pudieum esse dixerit, quia suseepto
fetu mari repugnat? quod ideo faeit, quia necesse est їп do-
lorem atque in perieulum ueniat, si admiserit. nulla igitur laus
est non facere quod faeere non possis. ideo autem pudicitia in
homine laudatur, quia non naturalis est, sed uoluntaria, ser-

EPITOME 22—569, 18] с. 61, 8 sed sieut — tenentur.
EXPILATORES $926] Isidor. orig, XL 2,19. 20 nulla — possis]
Ps.Seneca de moribus 4.

B(G)RHPV] 1 iam) tum Æ desuescere R, descendere PY 2 me-
rioribus P! (corr. P?) V inenndiara Y — 3 ümhonesta 1%, honesta R
non R 4 ab Officia incipit codicis G pag, 151 (137), cuius in uersa. 1—9
pleraque legi poterant quae B! (corr. В) G 5 praescripto] intra (в,
т. 2) praeseriptos B, intra praescripto © terminauit B 6 neque ante
seruum] nequam Æ 7 publici juris Н 9 maritum BY corr, В?
auteid si ut wid. B', autemisi in ras. corr. B? pluris RV, pbueris (ler) Р
10 matrimonio P 11 est in om. R 12 quisq; (i.e, -que) V com-
pagem] partem B 13 foet (~ er) H 17 possit B 18 multum RP"
duxerit PV qui R, quod H suscepti (7 m. 2) Е. 19 fetu B
ideo (id in ras. corr. et eo add. m. 2) В 20 іп om. B “se (* m. 2) V.
21 tacere (post quod) Æ pudicitia (t ew a т, 2) У 22 laudantur Pi

(n expunz. Рз) Vor

diuin. inst. lib, VI 23.

569
uanda igitur fides ab utroque alteri est, immo exemplo eon-
luentiae docenda uxor ut se caste gerat, iniquum- est enim
ut id exigas quod praestare ipse non possis. quae iniquitas
effecit profecto ut essent adulteria, feminis aegre ferentibus
praestare se fidem non exhibentibus mutuam caritatem. deni-

sed referre, quod optime Quintilianus expressit, homo inquit
neque alieni matrimonii abstinens neque sui custos

domesticae sanctitati et uxor eum in tale incidit matrimonium,
exemplo ipso coneitata aut imitari se putat aut uindicare,
cauendum igitur, ne occasionem uitiis nostra intemperantia
demus, sed adsueseant inuicem mores duorum et iugum paribus
animis ferant: nos ipsos in altero cogitemus. nam fere in
hoe iustitiae summa consistit, ut non faeias alteri quidquid
ipse ab altero pati nolis. haec sunt quae ad continentiam
praecipiuntur a deo. sed tamen ne quis diuina praecepta eir-
eumscribere se putet posse, adduntur illa, ut omnis calumnia
et occasio fraudis remoueatur, adulterum esse qui a marito

EPITOME 16—18] с. 55,3. 19—570, 8] c. 61, 8.

AUCTORES 8] cf. Quintiliani declam, ed. Ritter, praef. pag. Ш adn.
17 ut non facias — nolis] praeter Matth. 7, 12 et Publil. Syr. 2 ef, Doctrin.
XII Apostol. I 2 (ef, supra ad e, 3). 20 ss.) Matth. 5, 32; 19, 9.

EXPILATORES 16—18] cf. Orientii commonit. I 195—198.

B(G)RHPV] 1 imo BRP! (corr. Р) V 2 a Docenda incipit codicis
G рад. 152 (138) paene tota lecta; uers. 31 cum margine resectus est
vaste gerat] castigarat V!, s. L eorr. V? inicum GR 3 exigas] ex[e]as G
iniquitae«s (te er) V 4 efficit GRY, id effecit H ut. essent] e[s]se G
»xegre B, hae[g]re G 5 exibentibus GV, exigentibus R 8 sed re-
ferre B? quintialianus PV 9 nequà (7 m.3) B matrimonia Pr,
corr. P? abstinens) appetens В neque om. B 10 uerba quae — conexa.
sunt Quintiliano tribuunt: edd. nam neque] namq. B, namque G
12 sanctitati] sci @ 13 «imitari P, inimitari V — uindicare edd., uin-
dicari C 14 igitur] ergo BR 16 fer«e (т? er) B, ferae @ 17 con-
sistet B, constitit R non om. Pl (s.l. P) V 18 nolis] nobilis Y
20 addantur НИ illi P% (corr. P!) V 21 occassio И adulterum
(et eum) Heumannus in (w[d]ulterum esse desinit codicis G pag. 152 (138)

30

81

3

3

3

3

3

>

a

е

a

a

510 Firmiani Lactanti

dimissam duxerit et eum qui praeter erimen adulterii uxorem.
dimiserit, ut alteram ducat: dissociari enim corpus et distrahi
deus noluit; praeterea non tantum adulterium esse uitandum,
uerum etiam cogitationem, ne quis aspiciat alienam et animo
concupiscat: adulteram enim fieri mentem, si uel imaginem
uoluptatis sibi ipsa depinxerit. mens est enim profecto quae
peccat, quae immoderatae libidinis fructum cogitatione con-
plectitur, in hac crimen est, in hae omne delictum, nam
etsi corpus nulla sit labe maculatum, non constat tamen pu-
dieitiae ratio, si animus incestus est, nee inlibata castitas
uideri potest, ubi eonseientiam eupiditas inquinauit. nee uero
aliquis existimet difficile esse frenos inponere noluptati eamque
uagam et errantem castitatis pudicitiaeque limitibus ineludere,
eum propositum sit hominibus eam uineere ae plurimi beatam
atque incorruptam eorporis integritatem retinuerint multique
sint qui hoe caelesti genere uitae felicissime perfruantur. quod
quidem deus non ita fieri praecipit tamquam adstringat, quia
generari homines oportet, sed tamquam sinat. seit enim quan-
tam his adfectibus inposuerit necessitatem. si quis hoe in-
quit faeere potuerit, habebit eximiam ineonparabi-
lemque mercedem. quod continentiae genus quasi fasti-

EPITOME 8—11] c. 61, 9 s. (— pectus).
AUCTORES 4 ne quis — concupiscat] Matth, 5,28, 19] locus
ignotus; ef. tamen I Cor. 7, 7 s.; Matth. 19, 12.

BRHPV] 1 dimissam duxerit] duxerit (sed i їп ras. ex т. 2)
eiectam B adulteri P! (corr. P) V 2 ducat om. R 8 non] ñ ez
alia litt. P^ — 4 cogitatum in ras. er cogitatione PY 6 voluptatis]
uoluptatis aliquam R enim profecto est H 7 immoderate (t exp.
т. 1, à s. l. m. 2 sic) B, inmoderate (im- P) HPV, - P? В nam etsi)
manet si В 9 consistat B rätio pudicitiae (corr. m. 12) В 10 iu-
caestus А inlabata V 11 potest B? 18 pudictiaeque V 14 cum
in ras. PM, neo V sit propositum H ват codd. recent. et edd., etiam C
15 atque P? — retinnerint (alt. i ras. ez u) B 17 deus om, B prae-
cipit R, praecepit cett post praecepit s. 1. deus Вз abstineat. ex
ndstringat B2 quo B 18 tamquam sinat] tamquam qui libertatem arbi-
trio largiatur R quantum B', corr. B? 20 eximiam (w ex u) Р in-
comparabilemquee (m er) H

1

10

diuin. inst. lib. VI 28—24, 571

ginm est omnium consummatioque uirtutum, ad quam si
quis eniti atque eluetari potuerit, hune seruum dominus, hune
discipulum magister adgnoscet: hie terram triumphabit, Ме
erit consimilis deo, qui uirtutem dei cepit. haec quidem diffi-
eilia uidentur, sed de eo loquimur cui calcatis omnibus ter-
renis iter in eaelum paratur. nam quia uirtus in dei agnitione
consistit, omnia grauia sunt, dum ignores, ubi cognoris, fa-
eilia: per ipsas diffieultates nobis exeundum est, qui ad sum-
mum bonum tendimus.

24. Nec tamen deficiat aliquis aut de se ipse desperet, si
aut cupiditate uictus aut libidine inpulsus aut errore deceptus
aut ui eoaetus ай iniustitiae uiam lapsus est. potest enim
reduci ac liberari, si eum paeniteat actorum et ad meliora
conuersus salis deo faciat. quod fieri posse Cicero non pu-
tauit, euius haec in Academico tertio uerba sunt: quodsi
lieeret ut iis qui in itinere deerrauissent, sie uitam
deuiam seeutis corrigere errorem paenitendo, facilior
esset emendatio temeritatis. licet plane. nam si liberos
nostros, eum delictorum suorum cernimus paenitere, correctos

EPITOME 10—578, 12] e. 62, 1 s.
AUCTORES 15] Acad. post. frg. 16,

BRHPYV] 1 omnium consummatioque (consumatioque Н, cosumma-
tioque P) C, omniumque consummatio edd. 2 eniti atque] enitat quae 7
luctari ВН dons ex deus B 8 adgnoscit B, agnoscit (i ex e m. 2
wel 3) P triumplabit B?, trinmphauit (triumf- PV) HP! (corr, Р!) V
4 erit om. HP! (s.t. Р) Ү similis R coepit Н; ceperit edd. diffi-
cili H 6 nam quia Н, namque (namq. P) BPV, nam si R 7 dum R,
dumquáe, exp. m. 3 B, dumquae Н, dumq. P, dumque V; an dum (deum)
wel (eum) ? Thilo ubi cognoris del, P? cognomeris R? — 8 facul-
tates R exeundü (^ m. 3) B 10 aut] ac R 12 ad] aut B, a H
iustitiae П uia BH 13 paeniteat B? actórum (v s. L er, quod
add, m.22) Р 14 faciwt I 15 tertia. Pi, corr. P? uerba (n in
ras. ex о uel eodem а m. 2) B 16 ut iis] uitiis B, ut his H, his (om.
ut) PV 17 secutis edd., seoutus BP'V, secutos RHP? pueni-
tendo B? 18 emendatio (t er e m. 2) B, emendatio R? plane
(a ras. ex m, & l.a er, quod add, m. 2) Р wb P? 19 peenitererecor-
rectos (* distinctionem add. m. 2) B

40

=

a

E

о

=

572 Firmiani Laetanti

esse arbitramur et abdieatos abiectosque rursus tamen susci-
pimus fouemus amplectimur, eur desperemus clementiam ueri
patris paenitendo posse plaeari? ergo idem dominus ae parens
indulgentissimus remissurum se paenitentibus peccata promittit
et obliteraturum omnes iniquitates eius qui iustitiam denuo
coeperit operari. sicut enim nihil prodest male uiuenti ante
actae uitae probitas, quia superueniens nequitia iustitiae opera.
deleuit, ita nihil offieiunt peeeata uetera eorreeto, quia super-
ueniens iustitia labem uitae prioris aboleuit. quem enim
facti sui paenitet, errorem suum pristinum intellegit, ideoque
Graeci melius et significantius perávotas dicunt quam nos
Latine possumus resipiseentiam dicere. resipiseit enim ac men-
tem suam quasi ab insania recipit quem errati piget, casti-
gatque se ipsum dementiae et confirmat animum suum ad
rectius uiuendum: tum illud ipsum maxime cauet, ne rursus
in eosdem laqueos induatur. ^ denique muta quoque animalia
eum fraude capiuntur, si aliquo se modo in fugam extrieaue-
rint, fiunt postmodum cautiora uitantque semper ea omnia in
quibus dolos insidiasque senserunt. sic hominem. paenitentia
cautum ae diligentem facit ad euitanda peccata in quae semel
fraude deciderit. nemo enim potest esse tam prudens, tam

BRHPV] 1 arbitramur (alt. a in ras. er e ? m. 3) В rursum В
ante suscipimus s. 7. sustentamus P? —suscipiumus foueamus amplectemur
sic H 2 disperemus B, desperamus Р ueri] dei PV — 8 posse]
non posse B 4 promittit B? 5 et om. R oblisteraturum (t er.) Н,
oblitteratwrum P? 6 prodeest В uiuendi (corr. m. 2) Y 7 pranitas
B, corr, ВЗ operam В 8 delebit B!, corr. B* ofüciü P', oficia рз
uetera] et uitia R, uera Р! (corr. Р) V — correpto H — 9 abolebit (b
ex u) В?, oboleuit P!, pr. o in a corr. P? quem enim] is enim qué, Р?
10 ente errorem fort. is excidit 11 METANOIAN B, metanoean RAP,
metanoéean V 12 Latine om. B dicere resipiscit enim om. R ne
sipiscit B ac] aut Bl, corr. B? 18 quasi om. РИ recepit BY
corr. Вз — quem errati) quem enim В!, errati s. 1 B* — pudet H in
ғаз. ex piget P! 14 suum om. R 15 rect?us V? — 16 laqueos in-
duatur] laqueatur R inducatur BH edd., sed ef. 111 1,8; VI 12, 18
multa R 17 extrieauerünt V 18 semper ea] eo semper И 19 sie
(si in ras. et c er е? m. 2) В 90 euitanda B*, uitxida R SI de
cederet B, decederit B?

5

dinin. inst. lib. VI 94, 573

circumspectus, ut non aliquando labatur. et idcirco deus in-
becillitatem nostram seiens pro sua pietate aperuit homini
portum salutis, ut huie necessitati, eui fragilitas nostra sub-
ieeta est, medicina paenitentiae subueniret, ergo quicumque
aberrauerit, referat pedem seque quam primum recipiat ac
reformet.

sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,
hoe opus, hie labor est.

degustatis enim male iueundis uoluptatibus uix diuelli ab iis
possunt: facilius recta sequerentur, si earum suauitates non
attigissent. sed eripiant se malae seruituti: condonabitur
lis error omnis, si errorem suum uita meliore correxerint.
nee lucrari se quisquam putet, si delicti conscium non habebit:
seit ille omnia in euius conspectu uiuimus, пее si uniuersos
homines celare possumus, deum possumus, eni nihil abscon-
ditum, nihil potest esse secretum. — Exhortationes suas Seneca
mirabili sententia terminauit. magnum inquit nescio quid
maiusque quam cogitari potest numen est, eui uiuendo
орегаш damus. huie nos adprobemus. nihil prodest
inclusam esse conscientiam, patemus deo, quid uerius

EPITOME 18—575, 9] c. 61, 10 (— potest).
AUCTORES 7 s] Verg. Aen. VI 1285, 17] frg, 24.

BRHPV] 1 cireumspectus B? inbetillitatem V 2 timens ш wid.
B!, s*soieus B* pietate] fidelitate R 3 fragilitas (т m. 2, li m, 3) В
4 medicinas (e er.) Н „Paenitentiae B 5 quam om. H recipiant
ae reforment H 7 gredum (e del) B superasq. (q. in vas. er se
m. 2) Р aures V 8 hoe (o in ras. ex i ? m 3) В hic (i in ras. ex
6 m.2) B est cum parte marginis abscissum, V 9 iis R, his cell.
11 sed] sed si (si s.l add. P?) HP se] si V seruitutis Н 12 iis R,
his cett. meliori Bt, eorr. В, meliora V — 13 delietis B, delicto Р!
(corr. P) V — habet P! (corr. РЇ) ТП 15 deum possumus] eum latè-
mus Zt deum ras. er dim H post deum s.t. ñ P? ubsconditur Bi,
absconditi IP, absconditu m 16 exortationes H, Eexortationes Y
17 admirabili« (a er.) B (sed ef. pog. 575, 2), mirabilis (ser) Н inquit]
igitur А 18 maiusqne P?! nomen H% cuius uiuendi РИ 19 opera H
post adprobemus in fine uersus add. пй P? 20 inclusam — conscientiam]
inclusa conscientia В

10

14

15

16

17

514 Firmiani Lactanti

dici potuit ab eo qui deum nosset quam dietum est ab homine
uerae religionis ignaro? nam et maiestatem dei expressit ma-
iorem esse dieendo quam ut eam cogitatio mentis humanae
capere posset, et ipsum ueritatis attigit fontem sentiendo uitam
hominum superuacuam non esse, ut Epieurei uolunt, sed deo
ab iis operam uiuendo dari, siquidem iuste ae pie uixerint.
potuit esse uerus dei cultor, si quis illi monstrasset, et con-
tempsisset profeeto Zenonem et magistrum suum Solionem, si
nerae sapientiae ducem nactus esset. huie nos inquit
adprobemus: caelestis prorsus oratio, nisi antecederet igno-
rantiae confessio. nihil prodest inclusam esse conseien-
tiam, patemus deo: nullus ergo mendacio, nullus dissimu-
lationi loeus est, quia parietibus oculi hominum submoventur,
dei autem diuinitas nee uisceribus submoueri potest, quominus
totum hominem perspiciat et norit. idem in eiusdem operis
primo quid agis? inquit quid machinaris? quid abscon-
dis? eustos te tuus sequitur. alium libi peregrinatio
subduxit, alium mors, alium nalitudo: haeret hie quo
carere numquam pofes. quid loeum abditum legis
et arbitros remoues? puta tibi contigisse ut oculos

AUCTORES 16] frg. 14.

B(G)RHPV] 1 potuit dici B potuit] potuit te Л, potest P — dietum
est add. Вз З ea B, eum H 4 capere] cogere В!, corr, B* possit R
attigerit B, om. R, attisgit (n er) H 5 ab Homin{um) incipit codicis
G pag. 153 (139) paene tota lecta ut] quod B, qw [ojd G — deo] dí
(exp. m.2) P 6 iis R, his cett. — uixerit B, (ш[иеп G 7 quid H
et seripsi, ac edd., ut BGHPV, uiam R contemptissot (eorr. m. 3) Р
8 procerto H [sum] @ 9 @зе% notus (t add. m. 2, ^et m-1 uel 2) В
nanctus HPV inquid nos B, ()[ngit noky @ — 10 (роо [ае E,
prorsus ras. ег prorsus P oratio nisi] rationis sie Ву — autecedere E
antecederet (-et ex -itm.3) P 11 confessione B — prodest В 12 pa-
temus (a er u m. 2) P nullu* (ante ergo) P! 13 hominum oculis
(sic) B oculis P! (s expunz. PY V 14 wiscerib?» B? 16 eb in ras.
ex 2 litt, quarum ай, e, В? 16 quid abseondis om. Jt — 17 custos]
euius R 17. 18 tribus locis nliut pro alium В 18 unlitudo B,
ualetudo RAP! (et in it corr. Р!) V heret m, heris sie in ras. corr. B?

19 canere Bae — potes» (t er) HP 90 arbitros (corr. m. 2) P, abitros V.
putat jbi (s. L» d. e. ur er m.3) P contigisset (erp. m. 22) Р

15

diuin. inst. lib. VI 24. 575

omnium effugias, demens: quid tibi prodest non habere
conscium habenti conscientiam? non minus mirabiliter
de conscientia et deo Tullius. meminerit inquit deum se ha-
bere testem, id est, ut ego arbitror, mentem suam,
qua nihil homini dedit deus ipse dininius. item eum
de iusto ae bono uiro loqueretur, itaque talis uir inquit
non modo facere, sed ne cogitare quidem quiequam
audebit quod non audeat praedieare. purgemus igitur
conscientiam, quae oculis dei peruia est, et, ut ait idem, sem-
per ita uinamus, ut rationem reddendam nobis arbi-
tremur, putemusque nos momentis omnibus non in aliquo,
ut ille dixit, orbis terrae theatro ab hominibus, sed de-
super spectari ab eo qui et iudex et testis idem futurus est,
cui rationem uitae reposcenti actus snos infitiari non licebit.
ergo satius est aut effugere conscientiam ant nos ipsos ultro
aperire animum et pernieiem reseissis uulneribus effundere:
quibus nemo alius mederi potest nisi solus ille qui gressum
elaudis, uisum caecis reddidit, maculata membra purgauit,
mortuos exeitauit. Ше ardorem cupiditatis extinguet, extir-

EPITOME 17—576, 4] cf. c. 62, 1 (remedium) 2 (sanatio).
AUCTORES 3) de off. Ш 10,44. 6] ibid. 111 19, 77. 9] Ш Verr.
11,28. 11] ibid. V 14,35. 17 qui — excitauit] Matth. 11, 5.

B(G)RHPY] 1 omniu[s] (littera s incertissima) G effngias] ofun-
das П — prodeest B 2 miraliter V — 8 et om. Н ideo BH, id[eo] G;
et deo Schoellio glossema widetur habere] adhibere codd, Cie. 4 idē»
(mer) P 5 qui (^ er, quod add. m. 2) B, qusa (ier) H homine Bi,
їп таз. corr. В! diuinus BG idem Hewmannus conl, pag. 574, 15; infra 9
6 bono] de bono В miri RH 7 in facere sed n[e] co desinit codicis G
pag. 153 (139), sequitur pag. 154 (140) postrema codicis, cuius in werss.
1—9 paene omnia legi poterant 8 p[a]()[ee]mus G 9 peruisa B, peruna G
et s L B, om, PV 10 uibamus B', corr. B? — reddandam РУзе
11 momentis B?, (a]rgu[m]e(ntis] Œ in om. HP! (add. Н?Р?) У dliqu//
(3 uel 3 litt. er, quarum. prima à) sic В 12 terrarum orbis codd. Cie.
se (d s ler, quod add. m. 2) B, se G 13 spectari (i er e) V et
ante testis] est et B, ei)t G isd? V; ipse edd. est om. B 14 ou
én cui cum mg. sinistra abscissum, У ratio«em (ne er) sic В 15 aut
est H, est om. V 17 graessum B 18 inembra maculata Н 19 extin-
guet (alt, e ex i et alt, t ex alía litt. m. 2) Р exterpabit. B!, corr. B?

18

19

20

21

23

24

2

a

26

ы
-

576 Firmiani Lactanti

pabit libidines, inuidiam detrahet, iram mitigabit, ille reddet.
ueram et perpetuam sanitatem. ^ adpetenda est haee omnibus
medieina, quoniam maiore perieulo uexatur anima quam eorpus
et quam primum latentibus morbis adhibenda curatio est.
neque enim si utatur aliquis oculorum acie clara, membris
omnibus integris, firmissima totius corporis ualitudine, tamen
eum dixerim sanum, si efferatur ira, superbia tumidus infletur,
libidini serniat, cupiditatibus inardescat: sed eum potius qui
ad alienam felicitatem non attollat oculos, opes non admiretur,
alienam mulierem sancte uideat, nihil omnino adpetat, nihil
concupiseat alienum, non inuideat ulli, non fastidiat quemquam,
sit humilis misericors benefieus mitis humanus, pax in animo
eius perpetua uersetur: ille homo sanus, ille iustus, ille per-
feetus est. quisquis igitur his omnibus praeceptis caelestibus
obtemperauerit, hic cultor est uerus dei, cuius sacrificia sunt
mansuetudo animi et uita innoeens et aetus boni: quae
omnia qui exhibet, totiens sacrificat, quotiens bonum aliquid
ac pium fecerit. deus enim non desiderat uietimam neque
muti animalis neque mortis ac sanguinis, sed hominis et uitae,

EPITOME 12 sit humilis] c. 62, 3 humilitas. 14—577, 6] e. 62,4
haee sunt — laetatur.

AUCTORES 12 humilis — 577, 6] ef. Orac. Sibyll. VHI 481 (to
rtwogpovttv) — 408,

EXPILATORES $ 96 ss; c. 25 passim] ef. Orientii commonit,
І 65—88.

B(—19)RHPV] ldistrahet HV і С m.2)B mitiganit Bi, corr. B2
8 maiori R 4 morbis er mortis P? 5 aliqui B, ut aliquis H
clare PV membri+s (s er) B, möenim sie R 6 ualetudine RHP!
(et in it corr. P?) V 7 eü|«« (ей add. m. 2, cù er) P. insanum Н
efferratur Р tumore er tumidus sie B 9 adalieniifelicitat’ (duo ~
er) B admiretur] appetere R 10 aliena muliere ZZ — scancte Н
omnino adpetat nihil om. P* (adpetat s. I, m. 22, omnino s. 1. m. 2, non
s.1.m.3 P) V 13 iustus] homo iustus 7. 14 omnibus his В hie Р
15 obtemperauit, om. hie V1, obtemperanith: V? utor P! ueri PV,
sed cf. pag. 574,7 16 animi от. 2 18 enim] autem M 19 mutis

(ser) B in sanguinis deficit cod. B (fol. 188%) proximo folio exeisos
perierunt quae sequuntur usque ad ominare o Asclepi c. 25, 11

diuin. inst. lib, VI 94—95. 577

ad quod sacrificium neque nerbenis opus est neque februis neque
cespitibus, quae sunt ulique uanissima, sed iis quae de intimo
pectore proferuntur. itaque in aram dei, quae uere maxima
est et quae in eorde hominis conlocata inquinari non potest
sanguine, iustitia imponitur, patientia fides innocentia castitas
abstinentia. hie est uerissimus ritus, haee illa lex dei, ut a
Cicerone dictum est, praeclara et diuina, semper quae
recta et honesta iubet, uetat praua et turpia: eui pa-
rentem sanetissimae ae certissimae legi iuste ae legitime ne-
cesse est niuere. cuius legis pauca equidem capita posui,
quod sum pollicitus ea me tantummodo esse dieturum quae
summum fastigium uirtuti et iustitiae imponerent. si quis
nolet eetera omnia comprehendere, ex fonte ipso petat unde
ad nos rinus iste mananit.

25. Nune de sacrificio ipso pauca dicamus. ebur inquit
Plato non castum donum deo. quid ergo? picta seilicet
et texta pretiosa? immo uero non eastum donum deo quidquid
corrumpi, quidquid subripi potest. sed sieut hoe uidit, non
oportere uiuenti offerri aliquid quod sit ex mortuo eorpore, eur
illud non uidit, non debere incorporali corporale munus offerri?
quanto melius et uerius Seneea uultisne uos inquit deum
cogitare magnum et placidum et maiestate leni ueren-
dum, amieum et semper in proximo, non immolationi-

EPITOME 15—578, 21] e. 61, 10 ut templum—inlustrat. е, 25]
ef. e. 53.

AUCTORES 3 aram — maxima est] of. Verg. Aen. VII 271 s
6] ex libr. ine. frg, 13; sed cfr. de legg. I 6, 18; II 4, 8 s; Philipp
XI12,98. 15] Legg. XII pag. 956 A; Cie. de legg. 11 18,45. 21] frg. 123

RHPV] 1 februis R, recepi conl. Ouid. Fast. IT 25 s, fibris HP?
edd., febris P!Y 2 caspitibus R, caespitibus Р his HPV — 4etom. R
5 imponitur Р?, fort. recte corr. 7 semperg; H 9 sanctissime АРУ,
seanctissime H certissime ПИРИ iustitiae H 10 pancequidem ZT,
pauewequidem P 13 inter ex et fonte eras. ponere Р 14 minauit Y
15 dicemus (e er a m. 2) P 18 subripi (pr. i ras. ez u) H sed om. H
19 offerri Н, offerre RP (sed alt. e exo P?) V 20 corporale P? mu-
mus] aliquid R offerre P ?91et om. V an uultis? ef. Gronowum
Oi Sense. epist. 58, 24, Thilo 22 marom (ler, corr. m 9) V nene-
randum (ne m. 2, n er e m. 2?) P

XVII. Lact, 1. 97

30

с

=

=

578 Firmisni Laotanti

bus nec sanguine multo colendum — quae enim ex tru-
cidatione immerentium uoluptas est? —, sed mente
pura, bono honestoque proposito? non templa illi eon-
gestis in altitudinem saxis extruenda sunt: in suo
cuique consecrandus est pectore: uestes igitur et gem- s
mas et cetera quae habentur in pretio si quis putat deo cara,
is plane quid sit deus nescit: eui putat uoluptati esse eas res
qnas etiam homo si contempserit, iure laudabitur. — quid ergo
castum, quid deo dignum nisi quod ipse in illa diuina lege
sua poposcit? duo sunt quae offerri debeant, donum el sacri- s
ficium, donum in perpetuum, sacrificium ad tempus. uerum
apud istos, qui nullo modo rationem diuinitatis intellegunt,
donum est quidquid auro argentoque fabricatur, item «quidquid.
purpura et serico texitur, saerifieiumque uictima et quaecum-
que in ara eremantur. sed utroque non utitur deus, quia et is
ipse incorruptus est et illud totum corruptibile. itaque deo
utrumque incorporale offerendum est, quo utitur- donum est
integritas animi, sacrificium laus et hymnus; si enim deus non
uidetur, ergo his rebus coli debet quae non uidentur. mulla
igitur alia religio uera est nisi quae uirtute-et iustitia Con- so
stat. quomodo autem deus iustitia hominis utatur, intellectu
facile est. si enim iustus fuerit homo, accepta immortalitate
in aeternum deo seruiet. homines autem non nisi ad iusti-
tiam nasci eum philosophi ueteres tum etiam Cicero suspi-
catur. disserens enim de legibus sed omnium inquit quae ж
in hominum doctorum disputatione uersantur, nihil

EPITOME 21—579, 8] e. 99,1 в, 7 (si — hominem).
AUCTORES 25] de legg. I 10, 28,

R(—7) HPV) 1 nec] et edd. wie colendus seribendum, wt
interrog. ponatur. post proximo, dejeatur post proposito que ex que P

trucidatione P 4 extrue ndi P 7re es R а res ens —
eodem. wersu ad uera subuertunt VIT 7, 3 transilit cod, R de E
laudare H 1linom, Р temeepus (o et litt. incerta er) Р un

14 sacrificiumg; H, sacrificium est РИ 16 est om. Н =

(im er) Р 17 an utatur 2 18 enim] ergo H 19 an 152 debet
(alt. e ex i m. 3) Р 20 et] ae FV 26 hominium (corr —
ominum (sie) ex omnium ul wid, У disputationem Н

18

14

15

16

.

580 Firmiani Lactanti diuin. inst. lib. VI 25.

est, ne quis forte integritatis atque innocentiae fiduciam
tumoris et adrogantiae crimen incurrat eoque facto gratiam
uirtutis amittat. sed ut sit deo carus omnique macula ca-
reat, misericordiam dei semper inploret nihilque aliut precetur
nisi peceatis suis ueniam, licet nulla sint. si quid aliut de-
siderauerit, non est opus dicto scienti quid uelimus: si quid
ei boni euenerit, gratias agat, si quid mali, satisfaciat et id
sibi ob peccata sua enenisse fateatur. et nihilo minus etiam
in malis gratias agat et in bonis satisfaciat, ut idem sit sem-
per et stabilis et immutabilis et inconcussus. mee tantum
hoe in templo putet sibi esse faciendum, sed et domi et in
ipso etiam cubili suo. secum denique habeat deum semper
in corde suo consecratum, quoniam ipse est dei templum.
quodsi deo, patri ae domino, hae adsiduitate, hoc obsequio,
hae deuotione seruierit, consummata et perfecta iustitia est:
quam qui tenuerit, hic, ut ante testati sumus, deo paruit, hie
religioni atque officio suo satisfecit.

16 ut ante testati sumus] с 24, 25 8,

EPITOME 125] c. 61, 10 templum dei.

AUCTORES 10 inconcussus] ef. Oracul. Apoll. supra pag. 25, 15:
ёзтәрӘлхто.

BHPY] 1 fudutiam V — 4 misericordia H — 5 sit BY тй B
6 est om. V 8 uenisse H minis V etiam) et H 9 malis] malis
suis B et ante in] etiam PV 10 estabilis (i er.) B 11 et in]
etinmin (в. 1. puncta erasa, quae add. ul. m. antiqua) B 12 etiam
om B cubiculi H 14 ас patri no H ha’ im ras. er ac ut
wid. B^ siduitate V obsequium Bt, corr. B? 15 iustitia Y
DE VERO CVLTV EXP- LIB. VI- INC: DE VITA BAEATA (pr. A del.
m. 3) LIB VIIL- В; INCPT. LIB. VIL- EIVSDE-DE VITA. BEATA +
FELICITER H; L (in mg. add, m. 1?) CAECILI FIRMIANI LACTANCI
DE VERO CVLTV EXPLICIT LIB VI INCPT : LIBER +. VII 2.
EIVSDE DE VITA BEATA FELICITER M; EXPL DE VERO OVLAY
DNO GRATIAS INCIPIT LIB- SEPTIMVS DE VITA BEATA P; EX-
PLICIT DE VERO CVLTV- DEO GRATIAS: MIHL AVTEM ADHAE-
RERE DO BONVM EST INMANVHEL V

1

-

oo

2

©

582 Firmiani Lactanti

mentis, ut aeque clarum sit et futura praesentibus et dinina
terrenis et perpetua breuibus esse anteponenda, quoniam tem-
poralia sunt praemia uitiorum, sempiterna uirtutum, exponam
igitur rationem mundi, ut faeile possit intellegi et quando et
quare sit effectus а deo, quod Plato, qui de mundi fubricatione a
disseruit, nee seire poterat nee explicare: quippe qui caeleste
mysterium, quod non nisi prophetis ae deo docente discitur,
ignorabat ideoque in perpetuum dixit esse fabricatum.
quod longe secus est, quoniam quidquid est solido et graui
eorpore ut initium cepit aliquando, ita finem capiat necesse jo
est. паш Aristoteles, qui eum mon uideret quemadmodum.
posset tanta rerum magnitudo interire, et hane praescriptionem
uellet effugere, semper ait fuisse mundum ac semper fn-
turum, prorsus nihil uidit, quia quidquid est necesse est
habuerit aliquando principium nee omnino quiequam potest ys
esse nisi coeperit. nam eum terram et aqnam et ignem dis-
perire consumi extinguique uideamus, quae sunt utique mundi
partes, intellegitur id totum esse mortale euius sunt membra
mortalia, ita fit ut natum sit quidquid potest interire. sed
et omne quod sub uisum oculorum uenit, et corporale, nt alt sọ
Plato, et solubile sit necesse est, unus igitur Kpieurus

AUCTORES 5 Plato] ef. Cic. Acad. prior. П 37, 118. 11 Ari-
stoteles] ef. ibid, 38, 119. 20 s. Plato] cf. Phaed. R0 C zb piv Boxzov 20200,
Tb абра, — $uAóssÜm. 8 10 (Epicurus)] cf. ad frg. 304 (pag. 214, 21).

EXPILATORES 9 в.] cf. Lucifer. pag. 305, 4 s.

BHP] 1 ut aeque] cum B aeque (е ex a) ZI! — 2 post quoniam
eras. omnia Н temporalium P 3 uitiorum om. P 4 et (ante quando)
om. P 5 quides (m er) mundi H 6 disseruit (ui ras. ex un) Н
poterast (n er) Н cacloacleste Р 7 docente (o in ras, ei?
m.3) B 8 ideoys P? esse dixit Н esse» (t er) P in porpe-
tuum —fabrieatum] nolui mundum (ef. pag. 593, 14) addere, cf. pag: 599, 11
9 est et quoniam B 10 cepit B, coepit P 11—14 Aristoteles, cum
(ота, qui) — futurum. prorsus edd. 11 non om, B 12 possit H tantae
(тї ? er) В 14 prorsum В 15 aliquando habuerit B 17 ewtingui-
que (х а. 1. addidit et pr. u ex alia litt. nel eodem. u correxit rubro
utrumque scriptum man. alia antiqua) B, extinguiquae (n del, m. 3 9) P
20 uisu BH

diuin. inst, lib. VII 1. 583

auctore Democrito ueridieus in hae re fuit, qui ait et ortum
aliquando et aliquando esse periturum. nee tamen rationem
reddere ullam potuit aut quibus de causis tantum hoe opus
aut quo tempore resoluatur. quod quoniam nobis deus reue- 11
s lauit nee coniecturis id adseqnimur sed traditione caelesti, do-
cebimus sedulo, ut tandem studiosis ueritatis appareat non
"idisse neque conprehendisse philosophos ueritatem, sed ita
leuiter odoratos, ut tamen unde eos odor ille sapientiae tam
suauis, tam iucundus adflauerit, nullo modo senserint. interim 12
зо necessarium puto admonere lecturos quod haee nostra quae
tradimus prauae uitiosaeque mentes aut omnino non intelle-
gent — hebetatar enim acies eorum terrenis cupiditatibus,
quae sensus omnes grauant inbecillosque reddunt — aut etiamsi
intellegent, dissimulabunt tamen et haec uera esse nolent,
is quia trahuntur a uitiis et seientes malis suis fauent, quorum
suauitate capiuntur, et uirtutis uiam deserunt, euius acerbitate
offenduntur. nam Ynia auaritia et opum inexplebili quadam 18
siti flagrant, quia non possunt uenditis aut dilargitis quae
amant tenui cultu uitam «degere, sine dubio malunt id esse

AUCTORES 18 uenditis aut dilargitis] of. Sallust, ap. Priscian,
"VIII pag. 392, 22 H.; Gell XV 18, 8 (Hist. I 31 Dietsch): uenditis pro-
'seriptorum bonis aut dilargitis.

BHP] 1 awetoro P?! — viridicus В"; corr. BP, ueridicus (corr. m. 3) P
ait]at Н nit] wiz mundum ezeidit, ef. ad pag. 682,8 ortum aliquando et
aliquando esse H, ortum 00 (s, I. m. 2) esse B, ortum aliquando et esse Р
3 ullam reddere B 4 rresoluatur P?, soluatur BH, sed ef. pag. 592, 4. 6
deus nobis 2 renelauit 02 5 caelesti; В? docebimus (bi et s
m.3)B Sunde H? 9 adfaret BH nullu'é ex nullo BY, mullo Р?
modo от. senseriet (n er) D 11 aut om. B (5.1, D?) Р intelle-

gunt (a del. et corr. m. 1); s. 1. add. hd et in inf. mg. aut nou proba-
"bunt. hs. B 12 Webetatur (as. Ler) B earum BH 18 grabant В),
corr. B! — 14 molent 3%, nollent Н, nollunt (exp. m. 2) P 15 quia|
hantar Pl, з, | abutuntur 7? trauntur Н а (erp. m. 3) Р
scientes (alt. e er i m. 3) Р 16 aceruitate Н 17 quia] qua Н
auaritia" (e s her) B opus P 18 siti] cupiditate 8 — delargitis B
(sie etiam eodd. quidam Priseiani), largitis H; of. supra Sallust. 19 esse]
est H

14

15

16

1

~

1

o

19

584 Firmiani Lactanti

fictum quo desideriis suis renuntiare coguntur, item qui libi-
dinum stimulis incitati, ut ait poeta, in furias ignemque
ruuní, utique ineredihilia nos adferre dieunt, quia uulnerant
aures eornm praecepta continentiae, quae illos uoluptatibus
suis prohibent quibus animam suam eum eorpore adindi- s
eauerunt. qui uero ambitione inflati aut amore potentiae
inflammati omne studium suum ad honores adquirendos соп-
tulerunt, ne si solem quidem ipsum gestemus in manibus,
fidem commodabunt ei doctrinae quae illos iubet omni potentia
et honore contempto humiles uiuere atque ita humiles, ut et ло
accipere iniuriam possint et referre nolint, si acceperint. hi
sunt homines qui contra ueritatem clausis oculis quoquo modo
latrant. qui autem sani erunt, id est non ita uitiis in-
mersi, ut insanabiles sint, et eredent his et libenter accedent,
et quaecumque dicimus aperta plana simplicia et, quod maxime as
opus èst, uera et inexpugnabilia illis nidebuntur. nemo mir-
tuti fauet nisi qui sequi potest, sequi autem non facile est
omnibus: ii possunt quos paupertas et rerum indigentia exer-
cuit et capaces uirtutis effecit. nam si uirtus est tolerantia
malorum, non capiunt ergo uirtutem qui semper in bonis se
fuerunt, quia mala neque experti sunt neque ferre possunt
adsuetudine ae desiderio bonorum, quae sola nouerunt. eo
fit ut pauperes et humiles deo eredant facilins, qui sunt ex-
pediti, quam diuites, qui sunt inpedimentis pluribus inplieati.
immo uero eütenati et conpediti seruiunt ad nutum dominae ss

AUCTORES 2] Verg. Georg. Ш 244.

BHP] 1 quodésideriis (d s. L er) B, quod desideriis HP, pr d
del. P! libidinü (ü exis m. 2) B 2 ignemquee (aer) B 3 rumt (u
rubro add. al, m) B 4 u uoluptatibus H, sed cf. e. 9, 16 6 uero]
autem В 7 inflüinati (7 m. 2) H suum studium B 10 humiles
(anie uiuere) P? ct om. P ll eter ut P?! nollint (emp. m. 2) Р
acciperint Н hii BP’, hij P^, bi H 12 quoquo H, canino B ex
VI 18, 26, quodam Р 13 id est om, Р inmersi$ (exp. m 2) P
15 et ante quaecumque] ei P? ап dicemus ? Thilo 16 illius Н 183i
edd., om., sed sequi autem repetiit B, М» (i er) H, hi Р it:
(exp. m. 39) P 19 capaces (e ex i m. 3) Р uirtutis (i ee e m. 3) Р
21 experti sunt neque om. P 24 plurimis B

diuin. inst lib. VII 1—2. 585

10 quaeque nos dei magisterio de uirtute ac ueritate disserimus.
quibus si repugnare audebunt, hostes se necesse est uirtutis
institiaeque fateantur.

- Adgrediar nune quod superest, ut finis operi possit inponi, 23
id autem superest ut de iudicio dei disseramus: quod tum
as eonstituetur, cum dominus noster redierit in terram, ut uni

in hoe seeundum referemus aduentum, quem ludaei quoque
et eonfitentur el sperant, sed frustra, quoniam necesse est ad

зо eos consolandos reuertatur ad quos conuocandos prius uenerat.
mam qui uiolarunt impie humilem, sentient in potestate uicto- 25
rem eaque omnia quae legunt et non intellegunt deo repen-
sante patientur, quippe qui peceatis omnibus inquinati et in-
super sancto cruore perfusi ab illo ipso eui nefandas manus

ss intulerunt sint ad aeterna supplicia destinati. sed erit nobis 26
contra Iudaeos separata materia, in qua illos erroris et sce-
leris reuincemus.

2, Nune ignaros ueritatis instruamus. dispositione summi 1
dei sie ordinatum, ut iniustum hoe saeculum decurso tem-

17 in quarto libro] c. 12, 22.

BHP] 2 in om. P terra В 4 gestantis (i ex e) B? tramis B
est PT бча) B? 7 multi P — honerati Р 9 utroque loco hirs
fier) Р wenenwtz B? praecepit H 10 ае de ueritate H 11 quibus]
ut quibus Н 13 operis H 14 tunc H 15 dominus H? — 18 re-
ferremus (r er) B 21 uiolauerunt Р potestates (m ev) H Met
mon intellegunt om, P rependente B 26 separare В 27 reuincimus Н
rectius sie reuincemus: nunc distinguendum widetur 29 ordinatum]
ordinatum est Н à

w

=

о

с

586 Firmiani Lactanti

porum spatio terminum sumat extinetaque protinus omni ma-
Ша et piorum animis ad beatam uitam reuocatis quietam
tranquillum paeifieum, aureum denique ut poetae nocant sae-
ешип deo ipso regnante florescat. in primis eausa errorum
omnium philosophis haee fuit, quod rationem mundi, quae s
totam sapientiam continet, non conprehenderunt. ea nero
sensu proprio et interna intellegentia non potest conprehendi:
quod ilii sine doctore per se ipsos facere uoluerunt. itaque
in uarias sibique saepe eontrarias sententias inciderunt ex
quibus exitum. non haberent, et in eodem luto, sieut comicus a»
ait, haesitanerunt, scilicet adsumtionibus eorum non respou-
dente ratione, eum adsumpsissent quidem uera, sed quae ad-
firmari probarique non possent sine scientia ueritatis rerumque
caelestium: quae, ut saepe iam dixi, non potest esse in homine
nisi deo docente percepta. nam si potest homo intellegere 15
diuina, poterit et faeere: nam intellegere est qnasi e uestigio
subsequi. non potest autem facere quae deus, quia mortali
eorpore indutus est, ergo ne intellegere quidem potest quae
facit deus: quod an fieri possit, ex inmensitate rerum aique
operum diuinorum facile est uni cuique metiri. nam si so
mundum eum omnibus quae sunt in eo contemplari uelis, in-
tellegas profecto quantum dei opus humanis operibus antistet.
ita quantum inter opera diuina et humana interest, tantum
distare inter dei hominisque sapientiam mecesse est, паш
quia deus ineorruptus atque inmortalis est et ideo perfectus, ss
quia sempiternus est, sapientia quoque eius perinde ut ipse

EPITOME 4—15] c. 62, 4 в. qui quia—tenebant.
AUCTORES 10 comicus] Terent. Phorm, V 2, 15.

ВНР] 2 post et eras. in ut uid. B 5 quod] quod filosofi B, quae Н
7 interna P 8 illo BP, corr. ВР? 9 in uarias] iniurias. 7,
corr. B3 jneiderunt B? 10 lutu BY, corr, Bt 11 adsumptionibus AP
12 adsüpsissent P? пегі H — quia B!, qua corr. B? — 13 possint Bt
(corr. BY P 15 deo] in deo H 17 quia (erp. m. 2) P 19 fecit codd.
recent. et edd. * quod an] quod | quodam. BP, quod | quod an B® 20 metiri
(n er) В 91 intellegis -gas B!) B? 29 malim quanto conl. FIL 15, 13
dei opus om. Н antestet P 93 inter om. P 94 hominesque PAC

corr. m. 12

dinin. inst. lib. VII 8—3. 581

inligata et in tenebroso domicilio inclusa neque liberius ena-
i elarius perspicere ueritatem potest, euius notitia -

utrum melius sit, inquit dii immortales sciunt, homi-
nem arbitror seire neminem, quare necesse est omnes 11
philosophiae sectas alienas esse a ueritate, quia homines erant
qui eas constituerunt, nec ullum fundamentum aut firmitatem
possunt habere quae nullis diuinarum uocum fuleiuntur oraeulis.

З. Et quoniam de philosophorum erroribus loquimur, Stoici
naturam in duas partes diuidunt, unam quae efficiat, alteram 1
quae se ad faciendum tractabilem praebeat; in illa prima esse

EPITOME 2—21] c. 82, 4 s. (a qui quia). е, 3, 1—19] ef. 62, 8,
AUCTORES 14 ss] Tusc, I 41, 99; ef, Plat, Apol. Socr. pag. 42 A.

BHP] 3 passionis (s er) Н »ets.1l P! errori (e ex o m. 1 wel
2) В otom. Н 4esse possit H 5 ista (s er) P eius quoque B
7 seientineque P 9 inclausa P — neque liberius eungari om. P — 10 in-
spicere А notitiae Pl, corr. P? 13 sed ex set IT! еб (ante docere)
от. H 14 Marcus om, Н sententia Н socratis (1 im ras. ez e ?
m.2) B pltones (m er) B 15 tranferens H dicentis (alt. i ex
em.2) B emigraret uita Р 17 utrum antem sit melius eodd. Cie,
sit om. Н div PY hominem quidem scire arbitror neminem codd.
Cie. 21 nocnm] rerum Н 23 unam om. Н efficiant H efficiat
alteram quae om. Р 24 зе primi (signa erasa wid. quibus ordo wer-
borum restitutus erat) P

=

c

е

-

588 Firmiani Lactanti

uim sentiendi, in hae materiam nee alterum sine altero (quie-
quam) posse. quomodo potest idem esse quod tractat et quod
iractatur? si quis dicat idem esse figulum quod lutum aut
lutum idem esse quod figulum, nonne aperte insanire nideatur?
at isti uno naturae nomine duas res diuersissimas s
deum et mundum, artificem et opus, dieuntque alterum sine
altero nihil posse, tamquam natura sit deus mundo permixtus.
nam interdum sie eonfundunt, ut sit deus ipse mens mundi
et mundus sit corpus dei, quasi uero simul esse coeperint
mundus et deus ac non ipse mundum fecerit. quod et ipsi 10
fatentur alias, eum hominum causa praedicant esse fabricatum,
et esse sine mundo, si uelit, possit, siquidem deus est diuina
et aeterna mens, a corpore soluta et libera. euius uim maie-
statemque quoniam intellegere non poterant, miscuerunt eum
mundo id est operi suo. unde est illud Vergilianum:

totamque infusa per artus
mens agitat molem et magno se eorpore miscet.

ubi est ergo illud quod idem ipsi aiunt, et faetum esse dinina
prouidentia et regi? si enim fecit mundum, fuit ergo sine
mundo; si regit, non utique sieut mens corpus regit, sed tam- s
quam domum dominus, nauem gubernator, auriga currum,
nec tamen mixti sunt iis rebus quas regunt. nam si haec
omnia quae uidemus dei membra sunt, iam insensibilis ab his
constituitur deus, quoniam membra sensu carent, et mortalis,

EPITOME 11] ef. c. 68, 7.

AUCTORES 19 s] cf. 1 5,25. 16 s.] Aen. VI 726 £.

BHP] 1 alterum sine altero] altera H quicquam addidi, ef. nihil
posse 7, (esse) posse Parrhasius 2 malim (sed) quomodo = sse idem
(corr. m. 1 9) В idem] id enim H 8 idem// (m ex n, 2 wel 2 litt.
er) Р lutum om. H 4 uidebitur В 5 uersissimas (ser) Н 7 ni-
hil (ihil in ras. ex 2 litt. m. 2) B. permixtus P, terminatus BH; ef, 14
(miscuerunt) 17. 22; 589, 16.22 8 confundunt, H? — 9 dei] di quasi
(exp. m, 3) Р 11 esse fabricatum] ef. pag. 552, 8 12 wiv uel ante
uel post esse excidit deus estom. B 13 mens) mens dicatur В "иш! ВЗ
maiestatem В! (que & 1. BY) Н 14 son intellegere (corr. m. 1?) В
eam P 16 totamque (que in ras. ex 2 wel 3 litt. m. 2) В 17 magno ИЗ
18 ipse B', corr, B? 19 feit P? — 92 iis edd, his б 93 sint Ht

an is? 24 sensus (m er) B

diuin. inst, lib. ҮП 3. 589

quoniam uidemus membra esse mortalia. possum enumerare 8
quotiens repentinis quassatae motibus uel hiauerint terrae uel
desederint in abruptum, quotiens demersae fluctibus et urbes
et insulae abierint in profundum, frugiferos campos paludes
inundauerint, flumina et stagna siccauerint, montes etiam uel
deciderint abrupti uel planis fuerint adaequati; plurimas regiones
et multorum fundamenta montium latens et internus ignis ab-
sumit. et hoc parum est si membris suis non parcit deus, 9
nisi etiam homini liceat aliquid in dei corpus: maria extro-
untur, montes excidantur et ad eruendas opes interiora terrae
uiscera effodiuntur. quid quod ne arari quidem sine lace-
ratione diuini corporis potest? ut iam scelerati atque impii

simus, qui dei membra uiolemus. patiturne ergo uexari eor- 10

pus suum deus et debilem se uel ipse facit uel ab homine
fieri sinit? nisi forte diuinus ille sensus qui mundo et omni-
bus mundi partibus mixtus est, primam terrae superficiem
reliquit ac se in ima demersit, ne quid doloris de adsidua

laceratione sentiret. quodsi hoe uanum et absurdum est, 11

tam igitur ipsi eguerunt quam haee indigent sensu, qui non
perspexerunt diuinum quidem spiritum esse ubique diffusum
eoque omnia contineri, non tamen ita, ut deus ipse, qui est
incorruptus, grauibus et corruptibilibus elementis misceatur.

illut ergo rectius quod a Platone sumpserunt, a deo faetum 12

esse mundum et eiusdem prouidentia gubernari. oportebat

EPITOME 23—590, 3] e. 62, 8; 63, 1.
AUCTORES 9 maria extruuntur] Sallust, Cat, 20,11. 10%. ad—
effodiuntur] Ouid. Metam. I 133—140.

BHP] 1 post widemus s. 1 eius P? 2 quassatae B? 3 desierint
B*, deseW'erint corr. m. 2 wel 2 4 et om. H abierunt B fructi-
feros B 5 et om. В staguae (ser) H A (ie nd) „РЇ 6 dece-

derint B', corr. B> 7 absumpsit B, adsumit (d del. et corr. m. 3) Р
9 aliquid liceat Н maria (te er) В 11 quit? P? sine quidem M
12 potest] nou potest B ute+iam (et er) B 14 facit dubitanter cum
Heumanno seripsi, facere C, facere (uult) tenptabam, fatetur Volkmannus,
obseru, miscell, 1872, pag. 14 luomine 7° 16 superfaciem B%, corr.
m fuel? 17 rolisquit (ner) В —193eguerunt P!, a del. P? 99 cor-
ruptilibus ВР 24 clus P oportebat (bat m. 2 in ras. ex 2 wel 3
litt, quarum prima г?) B

—7m
|

18

14

16

590 Firmiani Lactauti

igitur et Platonem et eos qui idem senserunt, docere atque
explicare quae causa, quae ratio fuerit tanti operis fabricandi,
quare hoc aut euius gratia fecerit. — at idem Stoiei "hominum"
inquiunt “causa mundus effectus est. audio. sed Epicurus
ignorat ipsos homines quare aut quis effecerit. nam Lueretius
eum mundum diceret non esse а diis constitutum, sie ait:

dicere porro hominum causa uoluisse parare
praeelaram mundi naturam

deinde intulit

desipere est. quid enim inmortalibus atque beatis
gratia nostra queat largirier emolumenti,
ut nostra quiequam eausa gerere adgrediantur?

merito. illi enim nullam rationem adferebant eur humanum
genus uel creatum uel constitutum esset a deo: nostrum hoe
officium est, sacramentum mundi et hominis exponere, euius
illi expertes sacrarium ueritatis nec attingere nec uidere po-
tuerunt. ergo, ut paulo ante dicebam, eum adsumpsissent
id quod erat uerum, id est mundum a deo (faetum) et hormi-
num causa esse faetum, tamen quoniam eos in consequentibus
ratio defecit, non potuerunt defendere id quod adsumpserant.
denique Plato ne dei opus inbecillum et ruinosum faceret, in

17 paulo aute) e. 2, 8.

EPITOME 3s. 185] 0. 63,7. 14—17] c. 62, 9.

AUCTORES 8—5 (Epicurus)) cf. ad frg. 871 (pag. 250, 22).
7з. 10 ss.] Luer. V 156 s. 1655s. 215. Plato] ef. supra e: 1, 6.

“ВИР] 1 idem] eadem B 4inquit P ба diis] adó (ad in ras. m. 2,
0 in ras. т. 3) B constitutum sic ait add. В? 7 dicere om. P
porro' (^ est distinctio) В 10 est om. P — baeatis B 11 gratiam B
nostra queat] nostram'q ad B’, nostrumqu|id B? quead Н, quaeat PE
pr. a del. P? — largirier B! eum codd. Lucr., largiriere 13%, largier H, Iar-
giri P 12 nostr (~ er) B quidquam (d er o et am in ras. m- 3) В,
quiquam Н causi (7 er.) B, causa» (m er) Н gerere codd, Luer,
agere C 18 merito" B; et merito edd. illi] illi iam Н 14 esset Р
nonstrum H 17 adsumpsissemt B? 18 factum add. Isaeus; cf. Epit
62, 8 et ab eo mundum factum et hominum causa factum et pag. 591, Te.
‘ob B? 20 adsumpserunt Н

aiuiu. iust. lib. VII 3. 591

I pee eur aliena commoda intereipimus? eur deni-

animantes praecipueque hominem, euius imperio euncta subiecit.
qui autem dicunt semper fuisse mundum — omitto illut, quod
esse ipsum sine aliquo principio non potest; unde se extrieare
non queunt — sed hoe dico: si mundus semper fuit, nullam
potest habere rationem. quid enim potuit in eo ratio moliri
quod numquam sumpsit exordium? паш priusquam fiat ali-
quid aut struatur, opus est consilio, ut disponi possit quem-

EPITOME 18—593, 6] с. 62, 5 s.

BHP] 2 et ita factus est om. HP 4 quos (s in ras. er d m. 12) Р
mortalis (i ex e m. 2) Р soluibilis 2), pr. i del. B°, solubilis (alt, i
егет. 2) P 5 ipse] et ipse Н ii edd, hi? B*, hi H, bie (i er) P
6 eh BY et HP quadratet ex quadraret P?! intellegeret om. Р
periturü (7 34 3) В 7 nom B* 10 operae (m er) Н nos om. H
11 humanis В ceterarumque Hewmannus, ceterorumque C 12 finctio Н
14 perpetuae (e er) H widere uos (hoc Zangemeisterus legit, nos
Thomasius et Isaeus ediderunt) B; an fort. uerba quibus se oblectaret
post uoluit ponenda sunt? 15 мегра et swis— confingere ab Heu-
manno coniectura mon probabili temptata. defendit. Buenemannus conl,
TI 4,19 confipere B, confingeret H 16 et om. Н nihil«ominus (h
er) В 17 praecipuaque wel -mque B', corr. B* 18 illum B 19 esse Р??
ipsum] ipse Egnatius, sed cf. Epit. 62, 6 ipsum enim esse — potest et Buene-
mannum 20) nequeunt edd. 23 aut] ut H «struatur (i er) B

24

25

592 Firmiani Lactanti

admodum fiat, nee incipi quiequam potest sine prouisione rationis,
itaque omne opus ratio praecedit: non habet ergo rationem
quod faetum non est. atquin mundus habet rationem, quia
et constat, et regitur: ergo factus est; si factus est, el resol-
uetur. reddant ergo isti rationem, si possunt, eur aut factus s
in prineipio sit aut postea resoluatur. quod quia docere non
poterat Epieurus siue Democritus, sua sponte matum esse dixit |
seminibus inter se passim coeuntibus: quibus iterum resolutis
discidium atque interitum secuturum. corrupit ergo quod
reete uiderat et totam rationem penitus ignorantia rationis w.
euertit redegitque mundum et omnia quae in eo geruntur ad
similitudinem cuiusdam uanissimi somnii, siquidem rebus hu-
manis ratio nulla subsiste. cum uero mundum omnesque
partes eius ut uidemus mirabilis ratio gubernet, cum caeli
temperatio et aequalis in ipsa uarietate cursus astrorum lumi- 15
numque eaelestium, temporum eonstans ae mira descriptio,
terrarum uaria fecunditas, plana camporum, munimenta et
aggeres montium, uiriditas ubertasque siluarum, fontium salu-
berrima eruptio, fluminum opportuna inundatio, maris opulenta

et copiosa interfusio, uentorum diuersa et utilis aspiratio cete- se
raque omnia ratione summa constent, quis tam eaeeus est ut

AUCTORES $ 93 s. (Epicurus)] ef. ad frg. 382 (pag. 256, 20).

BHP] 1 quiequam] umguam P 2 omnem B', m del B? pro-
cedit B', corr. B? rationem habet P 8 quia et] quae H 4 ergo
factus est] et fitus est ergo (corr. m. 17) B; ergo et factus est edd.
si) et si P 5 rationem isti Н 7 poesterat (te er) H natu Н
8 seminibus (e ex i) В; non recte quis (uel) seminibus coniciat conl.
Epit, 62, 6 aut sua sponte esse nata aut minutorum seminum eonglo-
batione concreta, Inst, VII 7,8 qui uel omnia sua sponte nata esse di-
xerunt uel minutis seminibus conglobatis, contra quos locos ef. LIT 17,20
sed omnia sua sponte fieri necesse est, 27 sunt enim semina egs, 24
(Leucippum .. Demoeritus., Epicuro) coontibus P 10 reci B 11 re
digitque B 12 somni? B? — huminis Pl, corr. P? 13 subsistat Н
uero) ergo H 14 ut uidemus mirabilis] uitae uideamus qnemadmedum
mirabilis B 15 & (exp. m. 1?) gubernet (in ғаз, m. 22) Р aequans B
16 temporum] ac temporum H ad P+, corr. P? descriptio C, malim.
disoriptio 19 oportuna HP — inun««datio (uu er) H 20 Wspiratio P1?
21 constemt (n m. 1 uel 2) B est om. B

diuin. inst. lib. УП 8—4. 593
existimet sine causa esse facta in quibus mira dispositio pro-

uidentissimae rationis elucet? ^ si ergo sine causa nec est nec 26

fit omnino quiequam, si et prouidentia summi dei ex dispo-
sitione rerum et uirtus ex magnitudine el potestas ex guber-
natione manifesta est, hebetes ergo et insani qui prouidentiam
non esse dixerunt. non inprobarem, si deos ideirco non esse
dicerent ut unum dicerent, eum autem ideo ut nullum, m í
eos delirasse non putat, ipse delirat.

4. Sed de prouidentia satis in primo libro diximus: quae si 1
est, ut apparet ex mirabilitate operum suorum, necesse est
etiam hominem ceterasque animantes eadem prouidentia crea-
ueri. uideamus ergo quae ratio fuerit fingendi generis hu- 2
mani, quoniam constat, id quod Stoici aiunt, hominum causa
mundum esse fabrieatum; quamquam in hoe ipso non medio-
eriter peecent, quod non hominis eausa dieunt, sed hominum:
unius enim singularis appellatio totum conprehendit humanum
genus. sed hoe ideo, quia ignorant unum hominem а deo 3
esse formatum putantque homines in omnibus terris et agris
iamquam fungos esse generatos. at Hermes non ignorauit
hominem et a deo et ad dei similitudinem fictum. sed redeo
ad propositum, nihil est, ut opinor, quod sit propter se ipsum 4
faetum, sed quidquid omnino fit, ad usum aliquem fieri ne-
cesse est, quis est enim uel tam ineptus uel tam otiosus, ut
adgrediatur aliquid facere frustra ex quo nullam utilitatem,
nullum eommodum speret? qui domum aedificat, non idcirco 5

EPITOME 13 s.] o. 68, 7. 19 tamquam fungos] cf, c. 9, 2.
91—594, 17] 0. 63, 5 к. (a nee fiet).
AUCTORES 19 Hermes] ef. ad pag. 149, 13.

BHP] 1 estimet Н factum В 3 quicquam omnipo H si om, B
prudentia sic H ex dispositione] expositione H 4 ex ante magni-
tudine) et Н — gubernatione» (m er) H 5 heuetes B!, corr. Bt 7 ut
unum dicerent om. Р eum (m in ras. ссі? m. 2) В 8 errasse. Bi,
Abelirasse corr. B? еге B? — 9 quae si edd., quiautsi B, quia etsi
HP 11 homines Н ceterosque B 14 quamquam P? 17 homi-
num H 18 esse om. В et om. В 20 finctum Н 22 ad usum]
aduersus Р 93 est (ante enim) от. Н 94 nullam P", corr. I?
25 eommodum (n ras. ex m) sic H donum B', in ras, corr. В!

XVII. Lact. 1. 38

==

1

Ф

=

ш

594 Firmiani Lactanti

aedificat, ut tantummodo domus sit, sed ut in ea possit habi-
tari; qui nauem fabricat, non ideo insumit operam, ut tantum
nauis appareat, sed ut in ea nauigetur; item qui uas aliquod
instituit ae format, non propterea id facit, ut tantum fecisse
uideatur, sed ut uas illut effectum capiat aliquod necessarium. s
similiter cetera quaecumque fiunt, non utique in superuacuum,
sed ad usus aliquos utiles laborantur, mundus igitur a deo
factus est non ntique propter ipsum mundum: neque enim aut
calore solis aut lumine lunae aut adspiratione uentorum aut
umore imbrium aut alimonia frugum, eum sensu careat, in- iw
diget. sed ne illut quidem dici potest, quod deus propter se
ipsum fecerit mundum, quoniam potest esse sine mundo, sieut
fuit antea, et iis omnibus quae in eo sunt quaeque generuntur
deus ipse non utitur. apparet ergo animantium eausa mun-
dum esse constructum, quoniam rebus iis quibus constat ani- ш
mantes fruuntur: quae ut uiuere, ut constare possint, omnia
iis necessaria temporibus certis sumministrantur, rursus ce-
teras animantes hominis causa esse fictas ex eo clarum est,
quod homini seruiunt et tutelae eius atque usibus datae sunt,
quoniam, siue terrenae sunt siue aquatiles, non sentiunt mundi so
rationem, sient homo. respondendum est hoe loeo philosophis
maximeque Cieeroni, qui ait: cur deus omnia nostra eausa
eum faceret, tantam uim natrieum uiperarumque fe-
cerit? cur tam multa pestifera terra marique disper-
serit? ingens ad disputandum locus, sed nt in transcurso ss

EPITOME 2\—25) cf. c. 68, 1 (ab:atquin) s. 25—595, 9] ef. e 24.
AUCTORES 22] Acad, prior. H 38, 120,

BHP] 1 «ut (a er) tantummodo В 5 post capiat s. 1 usü B?
aliquid H 7 elaborantur? Hartelius 9 lamine lunae] lumine 7, lunae.
ВН — spiratione P 10 «umore (t er) Н, Wumore P? ба H
13 his HP 14 causa» (m er) Н 15 iis edd, his CO constant P
16 possent P 17 his MP subministrantar H cetera animantia Н
18 flela H 19 datae Isacus, data C 22 nostra BP (sed i im ras. ex
а? Р!) cum plurimis optimisque codd. Cie, nostri Н cum rell. codd.
Cic: cf. pag. 591, 9. 597, 6 sua causa; de ira 13, 1 mostra causa; al
24 tam] tanta 277, corr. B? cur mortifera tam multa perniciosa codd.
Cie, 95 disputandüs (^ m. recens) locus (erp. m. recens) sic P 95 trans-

cursum Н

diuin. inst. lib. ҮП 4. 595

breuiter stringendus est. quoniam homo ex rebus diuersis ac
repugnantibus configuratus est, anima et corpore, id est caelo
atque terra, tenui et conprehensibili, aeterno ac temporali, sensi-

bili atque bruto, luce praedito atque tenebroso, ipsa ratio ac

necessitas exigebat et bona homini proponi et mala, bona, qui-

bus utatur, mala, quae uitet et caueat. idcirco enim data est 13

illi sapientia, ut cognita bonorum malorumque natura et in ad-
petendis bonis et in malis declinandis uim suae rationis exer-
ceat. mam ceteris animalibus quia sapientia non data est, eb
munita indumentis naturalibus et armata sunt, homini autem
pro his omnibus, quod erat praecipuum, rationem solam dedit.

itaque nudum formauit et inermem, ut eum sapientia et mu- 14

niret et tegeret: munimenta et ornatum eius non foris, sed
intus, non in eorpore, sed in corde eonstituit. nisi ergo essent
mala, quae eaueret, quae а honis utilibusque distingueret, non
esset ei sapientia necessaria. sciat ergo Marcus Tullius aut
ideo homini datam esse rationem, ut et pisces eaperet usus sui
gratia et natrices uiperasque uitaret salutis suae causa, aut id-
circo ei bona malaque proposita, quia sapientiam acceperat,
euius uis omnis in discernendis bonis malisque uersatur. magna
igitur et recta et admirabilis est uis et ratio et potestas ho-
minis, propter quem mundum ipsum et uniuersa quaeeum-
que sunt deus feeit tantumque illi honoris habuit, nt eum
pracficeret uniuersis, quoniam solus poterat dei opera mirari.
optime igitur Asclepiades noster de prouidentia summi dei dis-

"gerens in eo libro quem seripsit ad me, atque ideo inquit

merito quis arbitretur proximum sibi locum diuinam
prouidentiam dedisse ei qui potuerit intellegere ordi-

EXPILATORES 18—90 (aut — uersatur)] Lucifer pag. 312,15—17,

BHP] 4 post tenebroso hoc ««düi ex atque ?m.3 В 7 malorum H
9 animalibws P? 10 indumenta 2", corr. P? 11 ante dedit wie deus
excidit 12 sapientia» (m er) Н 13 munimentum Н i ornamentum H
14 in (ате corpore) om. Н 18 uitareb B? aut] ut (corr. m. 3) Р
20 omni««s (hu er) B 21 uis—potestas om, Р, s. 1. et in mg. paucae
Witt. erasae homini B 23 tribuit (tri in ras. ez 2 wel 3 litt. m. 2) B
94 operam P 28 poterat Р

38%

15

16

596 Firmiani Lactanti

18 nationem suam. nam sol iste est: quis eum uidet ita,
ut intellegat quia sol est et quantum gratiae adferat
ceteris institutis? hoe caelum est: quis id suspicit?
terra haec: quis eam colit? hoe pelagus: quis id naui-

19 gat? hie ignis est: quis eo utitur? instituit ergo (cuneta) в

summus deus non propter se, quia nihilo eget, sed propter ho-

minem, qui iis eongrnenter uteretur.

5. Heddamus nune rationem quare hominem ipsum fecerit;
quod si philosophi scissent, aut defendissent Ша quae uera in-
uenerant aut in maximos errores non incidissent. haec enim 10
summa, hie eardo rerum est, quem qui non tenuerit, ueritas
illi omnis elabitur, hoe est denique, quod effeiat illis nom
quadrare rationem: quae illis si adfulsisset, si sacramentum.
hominis omne cognossent, numquam disputationes eorum eb
omnem philosophiam de transuerso Academia iugulasset. sieut 15
ergo mundum non propter se deus fecit, quia commodis eius
non indiget, sed propter hominem, qui eo utitur, ita ipsum ho-
minem propter se. quae utilitas deo in homine, inquit
Epieurus ut eum propter se faceret? seilicet ut esset qui
opera eius intellegeret, qui prouidentiam disponendi, rationem. so
faciendi, uirtutem consummandi et sensu admirari et uoce pro-

ы

№

=

-

EPITOME 1—7] c. 64, 3. 8—15] ©, 64, 4 (— fecerit). 15—
597, 11] с. 64, 4 (ab erat). 7.
AUCTORES $ З s. (Epicurus)] frg. 371. 18 8] ef. Lucr. Y
165—167.
П
BHP] 1 ita ut] aut P 2 intellegat (sic corr. m. 3) Р 4 id na-
uigat scripsi (eum nauigat iam Walchius), nauigat BP, in eo mauigat
H edd.; cf. Epit. 64,3 quis nauigat mare, et supra $ 5 nauis—ut in ex
nauigetur 5 est om, Р cuneta addidi ex Epit, 64, 3 cuneta igitur
propter hominem deus fecit, quod etiam iis 7 commendat; ergo (haco)
Heumannus 6 nihilo B?, nihil H 7 iis ser, is B, his HP con-
gruemter H? 9 sciscent Pl, corr. P^ 11 quem om. P 19 omnis В?,
omnis (i ez e m. 2?) P uerba hoc est— rationem ut glossema ex
o
c. 3, 17 deriuatum damnat Hewmannus pon (sic corr. m. 3) —
(t exp. m, 2) Р 13 si (ante sacramentum) om. Р. 14 hom (exp.
т. 27) P cognouissent Н necumquam P? disputationis PX corr, РЭ
15 aceademias (s er.) sic P 17 hominu (ante qui) В 20 operam Н

21 sensum Р

5

diuin, inst. lib. УП 4—5. 597

loqui posset: quorum omnium summa haec est, ut deum colat.
is enim eolit qui haee intellegit, is artificem rerum omnium,
is uerum patrem suum debita ueneratione prosequitur qui uir-
tutem maiestatis eius de suorum operum inmentione inceptione
perfectione metitur, quod planius argumentum proferri potest,
et mundum hominis et hominem sua causa deum fecisse, quam
quod ex omnibus animantibus solus ita formatus est, ut oculi
eius ad caelum directi, facies ad deum spectans, uultus cum
suo parente communis sit uideaturque hominem deus quasi
porrecta manu adleuatum ex humo ad contemplationem sui
excitasse? quid ergo inquit deo cultus hominis confert
beato et nullà re indigenti? uel si tantum honoris ho-
mini habuit, ut ipsius eausa mundum fabricaret, ut
instrueret eum sapientia, ut dominum uiuentium fa-
ceret eumque diligeret tamquam filium, eur mortalem
fragilemque constituit? cur omnibus malis quem dili-
gebat obiecit, cum oporteret et beatum esse hominem
tamquam coniunctum ae proximum deo et perpetuum,
sieut est ipse, ad quem colendum et contemplandum
figuratus est? quamquam haec fere in prioribus libris
sparsim docuimus, tamen quoniam proprie id materia nune
exigit, qua de uita beata disserere propositum est, explicanda
sunt ista diligentius et plenius, ut dispositio dei et opus uolun-
tasque noscatur. cum possel semper spiritibus suis immor-
talibus innumerabiles animas proereare, sicut, angelos genuit,

EPITOME 24—599, 2] с. 64, 4 (ut eum hominis — mundo).
AUCTORES $ 7] Epicur. frg, 371 (pag, 250, 14),

BHS(ab 8)P] 1 colatis'enim (interpunction. er. et _ add. m.2) Р 2 «is
(ante enim), h er, B цій intellegit cólit haee B omnium rerum P
3 uerum om. P 4 inceptione perfectione om. P 8 a cum suo parente
denwo incipit cod. S (fol. 1604) 9 uideaturque] ut uideatur 41

12 nulla re) nulla (corr. m. 3) P 14 faceret eumque] faceret ut (s. 1.
m.3)eum P 15 tamquam (terim. 2) P 17 oportebat H 19 7(i.e.
et) énseruit S" 20 quvmquam P? libris om. H 21 docuimus] dis-
eussimus Heumannus, sed ef. pag. 602, $ 1.doouerim 22 quali (exp.
m, 2) P, quia edd; an (n) qua ? cf. pag. 585, 26 propositum P?
24 semper] semel. Heumannus, recte?

e

-

=

10

1

=

1

to

18

508 Firmiani Lactanti

quibus inmortalitas sine ullo malorum periculo ac metu con-
stat, excogitauit tamen inenarrabile opus, quemadmodum in-
finitam multitudinem crearet animarum, quas primo fragilibus
et inbeeillis corporibus inligatas constitueret inter bonum ma-
lumque medias, ut constantibus ex utrisque natura uirtutem
proponeret, ne immortalitatem delieate adsequerentur ae mol-
liter, sed ad illut aeternae uitae ineloquibile praemium eum
summa diffieultate ae magnis laboribus peruenirent. ergo ut
eas grauibus et uexabilibus membris indueret, quoniam con-
sistere in medio inani non poterant ponderibus et grauitate
corporis deorsum premente, sedem illis ae domicilium primo
condendum esse decreuit. itaque ineffabili uirtute ae potentia.
praeclara mundi opera molitus est: suspensis in altitudinem.
leuibus elementis et grauibus in ima depressis et caelestia
firmauit et terrena constituit. non est necesse nune exsequi
singula, quoniam im seeundo libro uniuersa exseeuti sumus,
lumina igitur posuit in caelo, quorum moderatio et claritas et
motus aptissime ad utilitates uiuentium temperatus est, terrae
autem, quam sedem uoluit esse, fecunditatem uaria gignendi
ac proferendi dedit, ut ubertate frugum et herbarum eb uiren-
tium pro natura et usu cuiusque generis alimoniam ministraret.
{шш perfectis omnibus quae ad condicionem mundi pertinebant,

16 in secundo libro] c. 9 ss.

BHSP] 1 constaret ? Thilo 2 inenarrabile B? 8 procrearet Н
4 Übeeillis B, inbecillib: (m pro n m.3) P inligutws H? but] et B
utrivque (1 in ras. et 8 з. 1 m. 2) B. naturae SP; naturis edd; natura
uid. esse ablatiuus, ef. pag. 599, 13; 600, 26 — uirtut& (7 m. 3) Р 6 de-
licata B', corr. B? 7 sed] sed ut Н inequabile (e ex e m. 3) Р
8 supra ut add. cum P? 9 induerit (-it ex -&) P? 10 inaniw В?
11 deorsum P? praementes (s ? er) B wadom BY seda S* Дв
Hh, illiüs (exp. m. 2) P 13 praeclaram Н operam Н 14 et (ante
caelestia) om. Н 18 uniuersa] omnia Н 17 proposuit H modera-
tiones SP claritates SP et (ante motus) om. H 18 aptissime om. S.
utilitatis P — temperaut SP 19 an sedem (eorum) ? шайып Н 20 ut]
et Bi, eorr. В? ubertatem (-t8 H) HJ", m del. P? et (ante uiron-
tium) om. SP uirentium) uirentium prouidentium JH, uinentium 5
91 cuique S alimoniam (1 ras. ex d) Р administraret SP, sed ef.
Buenemannum 22 conditionem B!, corr. ВЗ mundi] hominis BP.
uiuendi Sehoellius — pertisenebant (ti er) Н

diuin, inst. lib. VII 5, 599

hominem finxit ex ipsa terra, quam illi a principio in habi-
taculum praeparauit, id est spiritum suum terreno eorpore in-
duit et inuoluit, ut conpactus ex rebus diuersis ac repugnan-
tibus bonum ae malum eaperet. et sieut terra ipsa fecunda
est ad fruges pariendas, ita corpus hominis, quod adsumptum
est e terra, generandi copiam faeultatemque prodendae su-
bolis aecepit, ut quoniam (e) fragili materia formatus in aeter-
num manere non poterat, peracto temporalis uitae spatio ce-
deret et illut, quod fragile atque inbecillum gerebat, perpetua
successione renouaret. cur igitur eum mortalem finxit et
fragilem, eum illius eausa mundum aedifieasset? primum, uf
infinita uis animarum gigneretur omnemque terram multitudine
obpleret, deinde, ut proponeret homini uirtutem id est tole-
rantiam malorum ac laborum, per quam posset praemium in-
mortalitatis adipisci. nam quia homo ex duabus rebus con-
stat, eorpore atque anima, quorum alterum terrenum est, alterum
caeleste, duae uitae homini adtributae sunt, una temporalis,
quae corpori adsignatur, altera sempiterna, quae animae subiacet.
illam nascendo accipimus, hane adsequimur laborando, ne im-
mortalitas homini, ut ante diximus, sine ulla difficultate eon-
staret; illa terrena est sieut corpus et ideo finitur, haec uero
eaelestis sieut anima et ideo terminum non habet; illam pri-
mam nescientes accipimus, hane secundam scientes: uirtuti
enim, non naturae datur, quia uoluit nos deus uitam nobis

20 ut ante diximus] pag. 598, 6.
EXPILATORES $ 16—19] ef. Orientii commonit. I 43—58.

BHSP] 1 ex] et ex B 2 an praeparauerat ? spiritum «««|suum
бий ut uid. er) B Sutjutet S 5 adsumpta Pi, corr, P? 6 est om, S
eterra S — prodendae (pru- H) BH, procreandae SP (cf. pag. 604, 14; Epit.
56,6 ad procreandos liberos), recte? suboculis H, sobolis ex subulis
Pit, sobolis (pr. o er u m. 22) S 7 e add. Heumannus conl. IT 12, 3;
an de excidit ? ef. II 10, 12; ef. etiam figurare fingere facere sim, ex
wel de supra 1; II 10, 3. 5. 7. 13; Epit. 20, 12; 22, 2; de ira 10, 43; al.
informatus P 8 cederet. P? 13 toslerantiam (ler) H 14 laborum]
dolorum H possit HS 15 adispisci H 10 alterum terrenum est
om HP 18 alt. quam Н 19 et illum H 20 am constet? 21 et
om. S 23 accipimus — scientes om. S 24 nos om. S

15

16

18

19

20

J

22

to
©

600 Firmiani Lactanti

in uita conparare. ideirco hane praesentem dedit, ut illam
ueram et perpetuam aut uitiis amittamus aut uirtute merea-
mur. in hac corporali non est summum bonum, quoniam
sieut necessitate diuina nobis data est, ita rursus diuina ne-
cessitate soluetur: ita quod finem habet, summum bonum non
habet. in illa uero spiritali, quam per nos ipsi adquirimus.
summum bonum continetur, quia nec malum potest habere
nec finem. eui rei argumentum natura et ratio corporis praebet.
cetera namque animalia in humum uergunt, quia terrena sunt,
nee capiunt immortalitatem, quae de caelo est, homo autem
rectus in eaelum spectat, quia proposita est illi immortalitas,
nee tamen uenit, nisi tribuatur homini a deo: nam nihil inter-
esset inter iustam et iniustum, siquidem omnis homo natus
immortalis fieret, ergo immortalitas non sequella naturae, sed
merces praemiumque uirtutis est. denique homo non statim
quam natus est reetus ingreditur, sed quadrupes primo, quia
ratio corporis et huius praesentis uitae communis est nobis
eum mutis animalibus: post deinde confirmatis uiribus erigitur
et lingua eius in eloquium soluitur et mutum animal esse de-
sinit. quae ratio docet mortalem nasci hominem, postea uero
inmortalem fieri, eum coeperit ex deo uiuere id est iustitiam
sequi, quae continetur in dei cultu, eum exeitauerit hominem
deus ad aspectum caeli ae sui. quod tum fit, cum homo cae-
lesti Јапаето purificatus exponit infantiam cum omni lube uitae
prioris et incremento diuini uigoris accepto fit homo perfectus
ae plenus. ergo quia uirtutem proposuit homini deus, licet

AUCTORES 28—96] cf. I Cor. 13, 11; Eph. 4, 13 (ds ра ruv).

ВНР] 2 uirtute««mereamur (me er) B 4 est data H rursum
BSP 5 soluitur S 8 cuins codd. recent. et edd. et ratio] es (t er)
ratio et natura B praebet corporis S 9 humúnwergunt (^ et u m 9) Р
11 caelos (m er) H 12 malim euenit — 19 е0 inter (signa (габес-
tionis et t add. т. 2?) B, esset SP omnis homo natus om. Р 14 mor
talis Р sequéla (1 s. l er) Н, sequela S, sequella (exp. т. 8 9) Р
16 quam] quos (d er.) H, quando ex quam 7? — 19 animales se Pl, wii-
malesse'*« P? 24 deponit Heumannus, sed ef. pag. 261, 7 exposito

25 perfsectus P

diuin. inst. lib. VII 5. 601.

anima et corpus consociata sint, tamen contraria sunt et in-
pugnant inuicem. animi bona mala sunt corporis, id est opum
faga, uoluptatum interdietio, doloris mortisque contemptus. item
eorporis bona mala sunt animi, hoc est cupiditas et libido, qui-
bus et opes adpetuntur et suauitates nariarum uoluptatum,
quibus eneruatus animus extinguitur. ideo necesse est iustum
et sapientem in omnibus malis esse, quonium malorum uictrix
est fortitudo, iniustos autem in diuitiis, in honore, in potestate:
haec enim bona corporalia et terrena sunt; illi autem terrenam
"itam agunt nec adsequi immortalitatem queunt, quia se uolup-
tatibus dediderunt, quae sunt wirtutis inimicae. itaque uita
haee temporalis illi aeternae debet esse subieeta sieut corpus
animae. quisquis ergo animae uitam maluerit, uitam corporis
contemnat necesse est nec aliter eniti ad summum: poterit, nisi
quae sunt ima despexerit. qui autem eorporis uitam fuerit
amplexus et eupiditates suas in terram deiecerit, illam supe-
riorem uitam consequi non potest. sed qui mauult bene ui-
uere in aeternum, male uiuet ad tempus et adficietur omnibus
molestiis et laboribus quamdiu fuerit in terra, ut habeat di-
uinum et caeleste solacium. et qui maluerit bene uiuere ad
tempus, male uiuet in aeternum: damnabitur enim sententia
dei ad aeternam poenam, quia caelestibus bonis terrena prae-
posuit. propterea igitur coli se deus expetit et honorari ab
homine tamquam pater, ut uirtutem ae sapientiam teneat, quae
sola inmortalitatem parit. nam quia nullus alius praeter ipsum
donare eam potest, quia solus possidet, pietatem hominis qua

EPITOME 93—602, 2] c. 64, 4. 7.

ВНЕР] 1 vamen B? 9 sunt om. H "dest B? 4 anime (ex
-mi) S? 6 necesse est ideo H 7 homilnibus B', inom» nibus B?
8 iniustus B im (ante honore) s. l. В? 9 enim] est eras, Н autem« Р
10 qui Я, y+ (i.e. a in quia er) S 11 dederunt Н 13 quisquis ergo] ergo
qui HT. aluerit H — 14 niti P summum] summum bonum S 15 de-
spoxerit (pr-o ex i m. 3) P 16 illà 52 18 afficielur S? 19 terras
(m er) H 20 maluerit] malet B, malit H; cf. 13 91 sentía
Bi, corr. B — 93 expetit (alt. t add. m. 3) Р 94 ac] et H
95 solam Н quia om. Н 20 qua] qui H

24

26

602 Firmiani Lactanti

deum honorauerit hoe adficit praemio, ut sit in aeternum bea-
tus sitque aput deum et eum deo semper.

BHSPg] 2 post cum deo semper in Sg locus est hic: (1) neque nune
aliquis eo confugiat, ut dieat ad ipsius culpam pertinere quod (sie scripsi,
qui Sg) et bonum instituit et malum. eur enim malum uoluit esse, si id
odio habet? cur non bonum tantum fecit, ut nemo (n ras. ez m 8) pec-
caret, nemo faceret malum? quamquam hoe in omnibus fere prioribus
libris docuerim et id iam superius (c. б, 15 8з.) quamuis leniter attigerim,
tamen subinde admonendum est, quia omnis ratio (uirtutis) (hoe addidi,
cf. proximum nulla enim uirtus esse poterat, мега $ 6 eui omnia ratio
eqs., $ 13 ut ratio egs., locum similis disputationis post cap. 19, 8 libri
de opificio dei in quibusdam. codd. insertae hunc nè uirtus otio tor-
pens naturam suam perderet. cuius omnis ratio in eo est ut eg) in
eo posita est, (2) nulla (nulli, er. ^, S) enim uirtus esse poterat, nisi
diuersa fecisset, nec omnino apparere uis boni potest nisi ex mali com-
paratione: adeo malum nihil aliud est quam boni interpretatio, sublato
igitur malo etiam bonum tolli necesse est. (3) si laeuam manum aut
pedem amputaueris, neo corpus erit integrum nec uita ipsa constabit:
adeo ad compagem {едрадеш Sg) corporis temperandam aptissime cum
dextris sinistra iunguntur. (4) item si pares caloulos feceris, nemo ludet,
si unum colorem circo dederis, nemo spectandum putabit sublata, omni

eircensium uoluptate: quos profecto qui primus (Heumannus, prius [pus S]
Sq) instituit, amator unius eoloris fuit, sed alterum ei quasi aemulum
posuit, ut posset esse certamen et aliqua in spectaculo gratia. (2) sic
deus eum bomum constitueret, cum uirtutem daret, statuit, etiam diuersa,
cum quibus illa confligerent. si desit hostis et pugna, nulla uictoria est,
tolle certamen, ne nirtus quidem quiequam est, quam multa sunt homi-
num inter se et quam uariis artibus constituta certamina! nemo tamen
fortior nelocior praestantior haberetur, si adnersarium eum quo contenderet
non haberet. unde autem abest uictoria, abesse hine et gloriam simul et
praemium necesse est. (6) ut igitur uirtutem ipsam exercitatione assidua
roboraret eamque faceret de malorum conflictatione perfectam, utrumque
simul dedit, qnia utrumque sine altero retinere uim suam поп potest. ergo
diuersitas est cui omnis ratio uirtutis (sic scripsi, ueritatis Sg, ef. $ 1) in-
nititur. (7) non me praeterit quid hoe loco a peritioribus possit opponi
(er apponi 5). si bonum sine malo esse non potest, quomodo (quà g)
primum hominem dicis (ante) (add, edd.) offensum deum in solo bono fuisse
aut postea in solo bono futurum? diseutienda nobis haee quaestio est
quod in prioribus libris praetermisi, ut hic implerem (iplerem g), (5) diximus.
superius (pag. 599, 3) ex elementis repugnantibus hominis constare maturam.
corpus enim quia de (que ul wid. S', qud fi. е, quia de] in ras. S% qd’ fie
quod] g) terra est, comprehensibile (sequitur Y in S', del. 8%) temporale
brutum atque tenebrosum est, anima uero quia de caelo est, tennis neterna

diuin. inst. lib. ҮП 5—6. 603

6. Nune totam rationem breui cireumseriptione signemus. 1
ideirco mundus faetus est, ut nascamur: ideo nascimur, ut

EPITOME 1—604, 6] c. 64, 1.

EXPILATORES 2—604, 3] Orientius commonit. I 59—64.
sensibilis illustris est. (9) quae quia inter se contraria sunt, necesse est
hominem bono et malo esse subiectum: animae ascribitur bonum, quia in-
dissolubilis (idissolubilis S?!) est, corpori malum, quia fragile est. quoniam.
Agitur sociata et coniuncta sunt corpus et anima, aeque bonnm et malum
cohnereat (coereat 5) necesse est nec separari alterutro possunt, nisi cum
illa separata sunt. (10) denique boni malique notitia simul homini primo
data est: qua percepta statim de loco sancto pulsus est, iu quo malum tion
est. ubi cum esset in bono tantum, id ipsum bonum esse iguorabat: post-
quam uero accepit boni malique intellegentiam, (sequitur ita iu im S',
iaee 5", iam edd.) nefas erat eum in beatitudinis loco morari relegatusque
(relegatusque, eorr. m. 2 S) est in hunc communem orbem, ut ea utraque
simul experiretur quorum maturam pariter agnonerat, (12) apparet ergo
ideirco datam esse homini (hominis, er. s, S) sapientiam, ut bonum dis-
cernat a malo, ut ab incommodis commoda, ab inutilibus utilia distinguat
(distinguant S', distinguat/! 5%, ut habent iudicium et considerantiam,
quid (i in ras. ez o ? S?) cauere quid appetere, quid fugere quid sequi
debeat. sapientia igitur constare sine malo non potest, uixitque (an uixit
itaque ?) ille princeps generis humani, quamdiu in solo bono fuit, uelut
infans, boni ac mali nescius. (12) at enim postea hominem necesse est
et sapientem esse et sine ullo malo beatum. sed id fieri mon potest,

anima domicilio (domicilia S) carnis (corporis edd., sed cf. VIT
12, 11) induta (an inclusa ? ef. VII 2,8; 12, 11) est. cum uero faetum fuerit

animaeque discidium, tune malum a bono separabitur, et sicut
corpus interit, anima manet, ita malum interibit et bonum permanebit: tune
homo accepto immortalitatis (immortalitalitatis S) indumento erit (erit, 8%)
sapiens, expers mali (edd., malis Sg). (13) si quis (sie g, sieut alio s. I, m. 2]
qui S, sicut deus. qui edd.) ergo uult nos in bono esse tantum, id po-
tissimum desiderat, ut sine corpore uiuamus, in quo est malum. quod
si tollatur, aut sapientia homini (homini bis 5", alt. del. 8%!) ut dixi aut
corpus adimetur, sapientia, ut ignoret malum, corpus, ut non sentiat.
тише autem eum homo et sapientia sit instructus, ut sciat, et eorpore, ut
“sentiat, utrumque pariter in hae uita deus esse noluit, ut ratio uirtutis
sapientiaeque constaret, (14) posuit itaque hominem inter utrumque me-
dium, ut haberet licentiam uel mali uel boni sequendi. sed malo ad-
miseuit appnrentin quaedam bona, id est uarias et delectabiles sunuitates,
ut earum illecebris induceret hominem ad latens malum, bono autem ad-
miseuit apparentia quaedam mala, id est aerumnas et (et om. g) miserias
et labores, quorum asperitate ac (enc, er, h, S) molestia offensus animos

BHSP] 2 пазем, 8%

604 Firmiani Lactanti

adgnoseamus factorem mundi ae nostri deum: ideo adgnoscimus,
ut colamus: ideo colimus, ut immortalitatem pro laborum mer-
cede capiamus, quoniam maximis laboribus cultus dei constat:
ideo praemio immortalitatis adficimur, ut similes angelis effecti
summo patri аб domino in perpetuum seruiamus et simus
aeternum deo regnum. haec summa rerum est, hoe arcanum
dei, hoc mysterium mundi, а quo sunt alieni qui sequentes
praesentem uoluptatem terrestribus et fragilibus se bonís ad-
dixerunt et animas ad caelestia genitas suauitatibus mortiferis
tamquam luto caenoue demerserunt. quaeramus nune uicis-
sim an in cultu deorum ratio ulla subsistat. qui si multi
sunt, si ideo tantum ab hominibus coluntar, ut praestent illis
opes uictorias honores quaeque alia non nisi ad praesens ualent,
si sine eausa gignimur, si in hominibus proereandis prouidentia
nulla uersatur, si easu nobismet ipsis ac uoluptatis nostrae
gratia nascimur, si nihil post mortem sumus, quid potest esse
tam superuaeuum, tam inane, tam uanum quam humana res et

refugeret a bono latenti. (15) hie (hine g) ergo sapientiae officium desi-
deratur, ut plus monte uideamus qnam eorpore: quod panei admodum
facere possunt, quia et uirtus difficilis ac rara (rana 5, rata g!, corr. g*)
est et uoluptas communis ae publica. (16) ita necesse est sapientem pro
stulto haberi, qui dum appetit bona quae non cernuntur, dimittit (in ras. 8,
dimittat g) e manibus quae uidentur, et dum uitat mala quae поп (ii а. 1.
51) aspiciuntur, incurrit in mala quae (aspieiuntur — mala que in тиў, 5)
ante ocnlos sunt. quod accidit nobis, eum neque cruciatum neque mor-
tem pro fide recusamus, quando ad summum nefas compellimur (copelli-
mur Sg), ut prodita fide atque abnegato deo uero diis mortuis mortiferis-
que libemus. (77) haee ratio est eur hominem deus et mortalem fecerit et
malis subiecerit, licet ipsius causa mundum aedificasset, scilicet ut uirtutem
caperet et ei uirtus sus immortalitatem daret. uirtus autem, sicut ostan-
dimus (cf. pag. 600, 21 s. et 498, 16 «.), ueri dei cultus est. ef. Prolegomena.
BHSP] 1 adgnoseamus B, agn- cett, sed post ideo habet
В cum си. dim Н 2 merce H 4 similes (e exim.3) Р 5 do-
mino] domino nostro Н 6 aeternum Рэ di P est om. H 6.7 hoo)
utroque loco hune St, corr. S? 7 alieni« S — pfüesente (0 ex ез?
m. 2) sequentes (-es ex -em m. 2; ~ et — m.1?) B 10 demerserint
BH, recte, ut supra 8 addixerint scribendum sit? — 11 si multi sunt]
simulati sint Н; si multi nati sunt codd. recent. et edd, sed cf. pag. 606, 2
12 si om. P аот. S 13 post alias. 1, quae P? 15 casu] casus in JT,
casu sis sic S 10 gratie P", corr. Р 17 uaenum Р et] est H, estet S

diuin. inst. lib. VII 6. 605

quam mundus ipse, qui eum sit incredibili magnitudine, tum
mirabili ratione eonstruetus, tamen rebus ineptis uacet? cur 4
etenim uentorum spiritus citent nubes? eur emicent fulgura,
tonitrua mugiant, imbres cadant? cur fruges terra producat,
uarios fetus alat? eur denique omnis natura rerum laboret, ne
quid desit earum rerum quibus uita hominis sustinetur, si est
inanis, si ad nihilum interimus, si nihil est in nobis maioris
emolumenti deo? quod si est dictu nefas nec pntandum est 5
fieri posse ut non ob aliquam maximam rationem fuerit eon-
stitutum quod uideas maxima ratione constare, quae potest
esse ratio in his erroribus prauarum religionum et in hae per-
suasione philosophorum qua putant animas interire? profecto
nulla. quid enim habent dieere eur dii hominibus tam dili- 6
genter suis quaeque temporibus exhibeant? an ut illis far et
merum demus et odorem turis et sanguinem peeudum? quae
neque inmortalibus grata esse possunt, quia sunt fragilia, ne-
que usui esse expertibus corporum, quia haec ad usum corpo-
raliam data sunt: et tamen si ea desiderarent, sibi ipsi possent
exhibere, eum uellent, siue igitur intereunt animae siue in 7
aeternum manent, quam rationem continet cultus deorum aut
а quo mundus constitutus est? cur aut quando aut quousque,
quatenus homines aut quam ob rem procreati? eur naseuntur
intereunt succedunt renouantur? quid dii ex eultibus eorum
adsecuntur qui post mortem nihil futuri sunt? quid praestant,
quid pollicentur, quid minantur aut hominibus aut diis dignum?
uel si manent animae post obitum, quid de iis faciunt facturiue 8

BHSP] 1 tum mirabili] et admirabili 8, tam mirabili P! edd., tam
im "tam corr. P^ 3 enim B spiritum Р cirent (t er) B, cient S,
seitent P еш om. P fulgora HSP 4 i«mesbres (n et em er) В,
imbes H, inbres P eur scripsi, ut C; aliud est ne 5 6 hominum H
Tinane H 9 ab aliqua maxima ratione Н obwliquam B? 10 uideamus H
ll regionum Н — 19 qui Н — 13 di (er di) P^ 15 demus (mus m. 2,
m iw ras. ex b?)P 16 pr.nec P 18 ipsi om. Р 19 siue« (ler) B
igitur] ergo H 20 ration (^ m. 2) S 21 est om, Р nul (ante
quando) 4. е. autem S 22 quatenus del. Heumannus, sed ef. Bueneman-
num et Woelfflinum, Archiu. lericogr. et gramm. lat. V 407 aut om, P
nascuntur] natnra nascuntur Н 23 quid! P? — 24 adsequuntur HSP
95 hominibus P: 26 ue] P? obitum) mortem SP his HSP

—

ч

е

=

606 Firmiani Lactanti

sunt? quid illis opus est thesauro animarum? ipsi illi ex quo
fonte oriuntur? quomodo aut quare aut unde multi sunt? ita
fit ut si ab illa rerum summa quam superius conprehendimus
aberraueris, omnis ratio intereat et ad nihilum omnia reuol-
nantur.

T. Quam summam quia philosophi non conprehenderunt, nec
ueritatem conprehendere potuerunt, quamuis ea fere quibus
summa ipsa constat et uiderint et explicauerint, sed diuersi
ac diuerse illa omnia protulerunt non adnectentes nec causas
rerum nee consequentias nee rationes, ut summam Шаш quae
continet uniuersa et conpingerent et inplerent. facile est autem
docere paene uniuersam ueritatem per philosophos et sectas esse
diuisam. non enim sie philosophiam nos euertimus, ut Aca-
demiei solent, quibus ad omnia respondere propositum est,
quod est potius cauillari et inludere, sed docemus nullam
sectam fuisse tam deuiam neque philosophorum quemquam tam
inanem qui non niderit aliquid ex uero. sed dum contradi-
cendi studio insaniunt, dum sua etiam falsa defendunt, aliorum
etiam uera subuertunt, non tantum elapsa illis ueritas est quam
se quaerere simulabant, sed ipsi eam potissimum suo uitio
perdiderunt. ^ quodsi extitisset aliquis qui ueritatem sparsam
per singulos per sectasque diffusam colligeret in unum ac re-
digeret in corpus, is profecto nom dissentiret a nobis. sed hoe

3 superius] $ 1.
EPITOME е.7,1—5.14] c,62,8s, (а sed етип); 64, 1 (—potnerunt),

BR(ab 18)HSP] 1 thensaurum sic H 7 conprehendere potuerunt] con-
praehenderunt B — conprehendere — adnectentes (9)] edphondentes, cetera
om.S 8 et explicauerint om. HP, in mg. et docuerint P! — 9 omnia
illa P causas] ad causas Н 10 consequentias Н, consequentia JST.
consequentias’ 7? nee rationes om. H summa illu P 11 et (ante
conpingerent) B? 12 philosophos et] philosophorum S — 13 sic—1m0s]
sic philosophiam sic B philosophos S 15 camillari (hoe est ad omnia
respondere 14) scripsi, calumniari C; ef. Senec. epist, 111, 18; Iuliam.
up. Augustin. op. impf. c. Iul, III 50 cauillo . „ illudere; Cie. de or. THT
31, 122 irridentes . , cauillantur ap. Z'unckium, Archiu. lexicogr. et gramm,
lat. IV 79 в. inludere] inuideri H 16 quemquin sic H 17 nera 5?
18 suas B, suaa P!, е del. P? 19 a uera subuertunt denuo incipit cod. R
(сү. 578, 7) 90 se quaerere] sequerere Р esam (ner) B 22 diffusum
om. S post ne 1 uel 2 litt. eras., quarum prior r wel p wel f, B

diuin. inst. lib. ҮП 6—7. ; 607

nemo facere nisi neri peritus ac sciens potest, uerum autem
scire non nisi eius est qui sit doetus a deo. ^ neque enim
potest aliter repudiare quae falsa sunt, eligere ac probare quae
uera: sed si uel casu id efficeret, certissime philosopharetur,
et quamuis non posset diuinis testimoniis illa defendere, tamen
se ipsa ueritas inlustraret suo lumine. quare incredibilis est
error illorum qui cum aliquam sectam probauerint eique se ad-
dixerint, ceteras damnant tamquam falsas et inanes armantque
se ad proeliandum пес quid defendere debeant scientes nec
quid refutare ineursantque passim sine dileetu omnia qnae ad-
ferunt quieumque dissentiunt. ob has eorum pertinacissimas
eontentiones nulla extitit philosophia quae ad uerum propius
accederet: nam particulatim ueritas ab iis tota conprehensa est.
faetum esse a deo mundum dixit Plato: idem prophetae lo-
cuntur idemque ex Sibyllae carminibus apparet. errant igitur
qui uel omnia sua sponte nata esse dixerunt uel minutis se-

‚ minibus conglobatis, quoniam tanta res, tam ornata, tam magna

neque fieri neque disponi et ordinari sine aliquo prudentissimo
auctore potuit et ea ipsa ratio qua constare ac regi omnia sen-
tiuntur, sollertissimae mentis artificem confitetur. hominum
eausa mundum et omnia quae in eo sunt esse faeta Stoici
loquuntur: idem nos diuinae litterae docent. errauit ergo Demo-
eritus, qui uermieulorum modo putauit effusos esse de terra
nullo auctore nullaque ratione. cur enim formatus sit homo,

EPITOME 15—20] c. 62, 6.

BRHSP] 1 пешо] ne P 2 scire post eius S, om. Р 4 efficere B,
ifficeret R', deficeret H 5 et] ut P 6 ipsam Н 7 eiquse (a er) B
8 armantesque Ro 9 wtroque loco nec B? 10 incunsantque Л?
delicto W, delectu (pr. e ex i) P^ 11 queeumque P? earum RP
12 exsistit R quam В!, corr. B? proprius H*' P^, corr. P^ 18 par-
ticulatie er -tis S? his HSP 14 faeta P', corr. P? loquuntur HP,
loquntur S i5apparent BR erant HS", corr.m.1? 16 sua om. H
18 neque disponi neque fleri neque ordinari (ornari R) nisi ab (si non,
om. ab, S) aliquo RS — prouidentissimo B? (s. l, pru- B!) H 19 po-
tuit) non potuit BRS, potest H et om. BH ea om. Н 21 sunt B?
22 locuntur Zt 28 modo, S? effusos] homines effusos codd. recent,
wie probabilius effusos nos 24 nullaque] nulla B

~

11

12

14

c

ns

608 Firmiani Lactanti

diuini sacramenti est, quod quia ille scire non poterat, buma-
nam uitam deduxit ad nihilum. ad uirtutem capessendam
nasei homines Ariston disseruit: idem nos monemur ae dis-
cimus a prophetis. falsus igitur Aristippus, qui hominem uo-
luptati hoe est malo tamquam pecudem subiugauit — inmor-
tales esse animas Pherecydes et Plato disputauerunt: haee
uero propria est in nostra religione doctrina. ergo Dicaearchus
eum Demoerito errauit, qui perire cum corpore ac dissolui ar-
gumentatus est. esse inferos Zeno Stoicus docuit et sedes
piorum ab inpiis esse diseretas et illos quidem quietas ae de-
lectabiles incolere regiones, hos uero luere poenas in tenebrosis
loeis atque in caeni uoraginibus horrendis: idem nobis pro-
phetae palam faeiunt. ergo Epicurus errauit, qui poetarum id
esse figmentum putauit et illas inferorum poenas quae ferantur
in hac esse uita interpretatus est. totam igitur ueritatem at
omne diuinae religionis areanum philosophi attigerunt, sed aliis
refellentibus defendere id quod inuenerant nequiuerunt, quia
singulis ratio non quadrauit, пес ea quae uera senserant in
summam redigere potuerunt, sieut nos superius fecimus.

8. Unum est igitur summum bonum inmortalitas, ad quam-
capiendam et formati à prineipio et nati sumus. ad hane ten-
dimus, hane spectat humana natura, ad hane nos prouehit
uirtus: quod bonum quia deprehendimus, superest ut etium de
ipsa inmortalitate dicamus. Platonis argumenta quamuis ad

19 superius] e. 6, 1,

EPITOME 5 s.] c. 63, 8; 64, 6. 90—98] в. 65, 7 (immortali-
latem — mentis. 24—809, 6] с. 63,8; 64, 6

AUCTORES $ 13 (Epicurus)] cf. ud (rg. 341 (pag. 228, 21).
М в.] ef. Lucr. ITE 978 s.

BRHSP] 2 duxit Н capessandam B 8 aristo toleo R, cariston Н,
aristoteles 9 — deseruit H 4 falsus om. R woluptatis (s er) 5
Smale S pecudum B 6 fereades S 7 diceareus BS 8 democritus Jt
10 disoreta® B? ¡llos PP 12 locis om. RS 13 palam] plana К.
14 poenas quae] intel sie Ж feruntur (pr. u ee а) S? — 17 nequi-
uerant R 18 rati R non quadrauit] inquadrauit S qui S веш
senserant Н 20 summumum bonunum Zt — immortalitas (6 їп ras. ex
tis 2) S 21 ad hane] et ad (ad s. L.S?) SP tendimus om. Р 22 ad 51
24 documenta 5 quamuis) quamuis argui Н

diuin, inst. lib. VII 7—8. 609.

rem multum conferant, tamen parum habent firmitatis ad pro-
bandam et inplendam ueritatem, quoniam nec rationem totius
mysterii magni consummauerat in unumque collegerat nee
summum bonum conprehenderat. nam licet uerum de animae
inmortalitate sentiret, tamen non ita de illa tamquam de summo
bono disserebat, nos igitur certioribus signis eligere possumus 3
ueritatem, qui eam non ancipiti suspicione colligimus, sed di-
nina traditione cognouimus. Plato autem sie argumentatus 4
est: immortale esse quiequid per se ipsum et sentit eb
semper mouetur; quod enim principium motus non
habet, nee finem habiturum, quia deseri а semet ipso
non potest. quod argumentum etiam mutis animalibus geter-
nitatem daret, nisi adiectione sapientiae discreuisset. ^ addidit 5
ergo, ut effugeret hanc communitatem, fieri non posse quin
sit inmortalis animus humanus, euius miranda sol-
lertia inueniendi et celeritas cogitandi et facilitas
pereipiendi atque discendi et memoria praeteritorum
et prouidentia futurorum et artium rerumque innume- |
rabilium scientia, qua ceterae eareant animantes, di-
uina et caelestis appareat, quia et origo animi, qui 6
tanta eapiat, tanta contineat, nulla reperiatur in terra,
siquidem ex concretione terrena nihil habeat admix-
tum: sed necesse esse in terram resolui quod est in

EPITOME 8—610, 4] o. 65, 1.
AUCTORES 8—12] Phaedr. 245 С ss. (cf. Cie. Тозе, I 23, 53; de
rep. VI 95, 27). 8 5s.] Cic. Tusc. I 27, 66 (ex Consolatione).

BRHSP] 1 rem multum] remedium S tamen om. P — approban-
dam (om. ad) S probandam) pro) R 3 collegerat (pr. e er i m. 3) Р
6 elicere BH 7 ancipiti] a principio R, accipiti H° suspitione R
collegimus H sed — cognouimus in inf. mg. P^ 11 qni Æ deseri a]
desidejria 2°, desideralria sic B?! semet] ser (d er) B 12 animali-
bus Рә 13 addit S 14 ergo] igitur Р potest H 15 cù (^ ut
wid. er) ius P 16 et (ante facilitas) om. Н 17 memoriam Н, me-
moriü (^ er) S 18 'et prouidentia futurorum P? — prudentia R, pro-
uidentiam H plerumque BHP, sed cf. Epit, 65, 1 et Buenemannum
19 carent RS — diuinme't B? — 21 capiat tanta om. Р cupiat B in
terra om. B 22 congregationem Р 28 esse] est B terra R

ХУПИ, Lact. 1 39

610 Firmiani Lactanti

homine ponderosum et dissolubile, quod autem tenue
atque suptile, id uero esse indiuiduum ac domicilio cor-
poris uelut earcere liberatum ad caelum et ad naturam
suam peruolare, haee fere Platonis collecta breuiter, quae
aput ipsum late copioseque explieantur. in eadem sententia fuil 5
etiam Pythagoras antea eiusque praeceptor Phereeydes, quem
Cicero tradidit primum de aeternitate animarum dispu-
tanisse. qui omnes lieet eloquentia excellerent, tamen in
hac dumtaxat contentione non minus auctoritatis habuerunt
qui contra hane sententiam disserebant, Dicaearchus primo, m
deinde Democritus, postremo Epieurus, adeo ut res ipsa de
qua inter se pugnabant in dubium uocaretur. denique Tul-
lius expositis horum omuium de inmortalitate ae morte sen-
tentiis nescire se quid sit uerum pronuntiauit. harum inquit
sententiarum quae uera sit, deus aliqui niderit, et ıs
rursus alibi quoniam utraque inquit earum sententia-
rum doctissimos habuit auctores nee quid certi sit
10 diuinari potest —. ^ uerum nobis diuinatione opus non est,
quibus ueritatem diuinitas ipsa patefecit.

9. Aliis itaque argumentis, quae nee Plato nec ullus alius so
inuenit, animarum aeternitas probari ac perspici potest: quae
nos breuiter eolligemus, quoniam properat oratio ad enarran-
dum iudieium dei maximum, quod in terra propinquante saeeu-
lorum fine celebrabitur. ante omnia, quoniam deus ab ho-

=

os

©

t

1

AUCTORES 6] Tusc. 1 16, 88. 14] ibid. 111,28. 16] ex
libr. incert. frg. 11.

BRHSP] 1 quod — subtile (suptile unus B) s. 1, P? tenerum H
2 uerum Н indiuiduum] in diuinum Н 4 preuolare H!, puolare H*
5 sententiam Н 7 tradit BSP primum ante tradit S, om. Р Э eon
tione H 10 dicearohus BSP, dichearcus H primum Н 11 postremus В,
от. Н 12 denique] denique et Н edd. 18 ac morte ac H ı de
eri? m.2?) P 14 se] si В! (corr. BYR 15 pymes
add.m.2) S 17 post noc eras. quid ut wid, 20 Aliis seripsi, silvis
B’, his RHSP; cadem. wocabula aliis et hiis (uel iis) permutata | sunt

pag. 541, 20 (ubi iis in textu delendum) е (corr. ан. 3) Р 22 colli-
gemus ex collegimus Н, collegimus P gperat PE — 28 nolui appropin-
quante, cf. e. 14, 3; 15,7 м ч

diuin. inst. lib. УП 8—9. 611

—— apparet, substantia tamen ‘non uidetur, sieut est
пох odor uentus, ut harum rerum argumento et exemplo
etiam deum, licet sub oculos non ueniret, de sua tamen ui et
effectu et operibus cerneremus. quid uoce clarius aut uento 3
fortius aut odore uiolentius? haec tamen cum per aérem fe-
runtur ad sensusque nostros ueniunt ef eos potentia sua in-
pellunt, non cernuntur acie luminum, sed aliis eorporis partibus
sentiuntur. similiter deus non aspectu nobis alioue fragili 4
sensu conprehendendus est, sed mentis oculis intuendus, eum
opera eius praeclara et miranda uideamus. nam illos qui б
nullum omnino deum esse dixerunt non modo philosophos, sed
ne homines quidem fuisse dixerim, qui mutis simillimi ex solo
corpore constiterunt nihil cernentes animo et ad sensum cor-
poris cuncta referentes, qui nihil putabant esse nisi quod oculis
eontuebantur. et quia uidebant aut bonis aecidere aduersa 6
aut malis prospera, fortuito geri omnia erediderunt et natura
mundum, non prouidentia constitutum. hine iam prolapsi sunt
ad deliramenta, quae talem sententiam necessario sequebantur.
quodsi est deus et incorporalis et inuisibilis et aeternus, ergo 7
non idcirco interire animam credibile est, quia non uidetur,
postquam recessit a corpore, quoniam constat esse aliquid sen-
liens ac uigens quod non ueniat sub aspectum. at enim 8
difficile est animo comprehendere quemadmodum possit anima

BRHSP] 1 me ipso om. P 2 dim Н wideretur edd.
3 suorum om. HP fecit (e ez a m. 2) Н 4 wis] multa uis B appa-
reret BP uiderétur (exp. m. 3) B, uideretur P? est om. P Б odo-
rüentus К ut| et H обот 5 6 düm P oculis В uenire B
7 et om, P 9 sensosque 13%, corr. ВЗ 11 а nobis S — aliouee« (то?
e) B sensu fragili B 12 intuendus] intyendus est H 14 deum
esse P? I5exom.S 16 animos & (i.e. sed corr. m. 3; om, ad) Р et]
sed S 17 esse nisi quod] nisi esse quod esse H 19 fortuito HS!, for-
tuitu BRS?, -tu ex -to P $21 quine ex quae B? sequebatur H
94 secessit R, recessit (corr. m. 2) 5 sentiens] constans et sentiens S
26 eo]praehendere B possit — quemadmodum (612, 3) om. S- animus P

39*

10

1

612 Firmiani Lactanti

retinere sensum sine iis partibus corporis in quibus inest offi-

9 cium sentiendi. quid de deo? num facile est eomprehendere

-

quemadmodum uigeat sine corpore? quodsi deos esse credunt,
qui si sunt, utique animae sunt expertes corporum, neeesse est

humanas animas eadem ratione subsistere, quoniam ex ipsa 5

ratione ae prudentia intellegitur esse quaedam in homine ae
deo similitudo. denique illut argumentum, quod etiam Marcos
Tullius uidit, satis firmum est, ex eo aeternitatem animae posse
dinosci, quia nullum sit aliud animal quod habeat noti-
tiam aliquam dei, religioque sit paene sola quae homi- 10
nem discernat a mutis: quae cum in hominem solum cadit,
profecto testatur id adfectare nos, id desiderare, id eolere quod
nobis familiare, quod proximum sit futurum. an aliquis cum
ceterarum animantium maturam eonsiderauerit, quas pronis
corporibus abiectas in terramque prostratas summi dei proui- ss
dentia effecit, ut ex hoe intellegi possit nihil eas rationis ha-
bere eum caelo, potest non intellegere solum ex omnibus cae-
leste ае diuinum animal esse hominem, euius eorpus ab humo
excitatum, uultus sublimis, status rectus originem suam quaerit.
et quasi contempta humilitate terrae ad altum nititur, quia æ
sentit summum bonum in summo sibi esse quaerendum me-
morque condicionis suae, qua deus illum feeit eximium, ad arti-
ficem suum spectat? quam speetationem Trismegistus desrriay

EPITOME 9—613, 6] c. 65, 4.
AUCTORES 1] de legg. I 8,94. 98 Trismegistus] ?

BRHSP] 1 his HP inest] est Р 2 nım H — 8 dj sese Mi,
corr. P? 6 prouidentia (8. L ez pru-) В 7 Marcus om, RH — 8 fir-
me+um (ater) H 9 hebeat H 10 religioquae BP!, a del PW pe-
nae B', pwenes B? — sola om. Р hominem bis, sed prius expunz. Н
11 а mutis om. R cum] etiam R cadit B; vadat edd. 18 an s. LB

m, 1 uel 2 15 abiectus S', abiectis 5, abiectis Р prouidentia B
16 officit RP, corr. P ut P? rationes HP, corr. PP 18 hominum
B'P', corr. BP? 90 contemptae (a ex u, et d er) P —
Ні) Н? 21 esse sibi SP 22 quia 5 ad om, Р 23 quam
tionem om. P expectationem. Н болта» Fritzechius, adde frg.
ар. Stob. Jforileg. 11,23 Фе ёз & Us тїз Pe
in ras, in mg, di inspectionem В, ӨЄОШаа R, BERNISA (ӨН. P) HSP;
Nımplav edd.

iil

m

diuin. inst. lib. VII 9, 613

rectissime nominauit: quae in mutis animalibus nulla est, eum 12
autem sapientia, quae soli homini data est, nihil aliut sit quam
notitia dei, apparet animam non interire neque dissolui, sed
manere in sempiternum, quia denm, qui sempiternus est, eb
quaerit et diligit, ipsa eogente natura sentiens uel nnde orta
sit uel quo reuersura, praeterea non exiguum inmortalitatis 13
argumentum est quod homo solus eaelesti elemento utitur.
nam eum rerum natura his duobus elementis, quae repugnantia
sibi atque inimica sunt, constet, igni et aqua, quorum alterum.
eaelo, alterum terrae adseribitur, ceterae animantes quia ter-
renae mortalesque sunt, terreno et graui utuntur elemento,
homo solus ignem in usu habet, qnod est elementum leue
sublime caeleste. ea uero quae ponderosa sunt, ad mortem 14
deprimunt, et quae leuia sunt, ad uitam subleuant, qnia uita
in summo est, mors in imo. et ut Jux esse sine igni non
potest, sic uita sine luce, ignis igitur elementum est lueis ac
uitae: unde apparet hominem qui eo utitur, immortalem sor-
titum esse condicionem, quia id illi familiare est quod facit
uitam. uirtus quoque soli homini data magno argumento 15
est inmortales animas esse. quae non erit seeundum naturam,
si anima extinguitur; huie enim praesenti uitae nocet. nam
uita ista terrena, quam eommunem eum mutis animalibus du-
eimus, et uoluptatem expetit, euius fruetibus mariis ae suauibus
delectatur, et dolorem fugit, euius asperitas naturam uiuen-
tium acerbis sensibus laedit et ad mortem perducere nititur,
quae dissoluit animantem. si ergo uirtus et prohibet iis bonis 16

EPITOME 6—19] ¢. 65,5. 19—614, 15] o. 65, 2 s.

BR(—5)HSP] 3 notitia, sed ^ del. m. 12? S sed] sed et H 5 ín
natura desinit R 6 non om, 5 8 cum om, 2 natură B 9 atque]
et B опей (corr. m. 3?) Р igne Р 10 «caelo (a er) Р quae S
11 sunt om. S 18 ponderosas, om. sunt, S. 14 et] ut Heumannus
uitam] uita 77 15 esse sine igne non potest sie «+» (non ? er.) uita
in mg. P? 16 uita] nec uita codd, recent, Heumannus, sed ef. Buene-
таппит 19 uitam] ad uitam Н magnum argumentum В 20 qui
Pi, corr, P> 22 mustis (ler) P 23 uoluntatem Æ 25 aceruis B},
corr. B! 26 iis edd., is ZP5?, his HP

17

18

we

=

614 Firmiani Laetanti -

hominem quae naturaliter adpetuntur et ad sustinenda mala
inpellit quae naturaliter fugiuntur, ergo malum est uirtus et
inimiea naturae stultumque iudicari necesse est qui eam sequi-
tur, quoniam se ipse laedit et fugiendo bona praesentia et ad-
petendo aeque mala sine spe fructus amplioris: nam cum s
liceat nobis iucundissimis frui noluptatibus, nonne sensu carere
uideamur, si malimus in humilitate, in egestate, in contemptu,
in ignominia uiuere aut ne uiuere quidem, sed dolore eruciari
et emori, ex quibus malis nihil amplius adsequamur quo possit
uoluptas omissa pensari? ві autem uirtus malum non est ш
facitque honeste, quod uoluptates vitiosas turpesque contemnit,
et fortiter, quod nee dolorem nee mortem timet, ut officium.
seruet, ergo aliquod maius bonum adsequatur necesse est quam
sunt illa quae spernit. at uero morte suscepta quod ulterius
bonum sperari potest nisi aeternitas? v^ oy
10. Transeamus nune uicissim ad ea quae uirtuti repugnant,
ut etiam ex his inmortalitas animae colligatur. — uitia omnia
iemporalia sunt: ad praesens enim commouentur, irae impetus
recepta ultione sedatur, libidinis uoluptas corporis finis. est,
cupiditatem ant satietas earum rerum quas expetit aut aliorum so
affectuum commotiones interimunt, ambitio postquam honores
quos uoluit adepta est, consenescit; item eetera uitia consistere
ae permanere non possunt, sed ipso fruetu quem expetunt
finiuntur. recedunt ergo et redeunt, uirtus autem sine ulla
intermissione perpetua est пес discedere ab eo potest qui eam. ss
semel cepit. nam si habeat interuallum, si aliquaudo carere en

BHSP] 1 q P, q P 8 iudicare S 4 effugiendo, om. et, IT
5 aeque] que Н, eap (e ғ. 1. т. 2) S mali (i.e. mus s. add. m. 3) 5
si T (5e non) S — 6 wensw B? 7 uidemur Z7 — humilitat; BO in
(ante egestate) om. В contemtu B? Ваш] am ae? dolere BH
9 emori S, mori cett, sed cf. V 13, 2.15 ех В а adsequemur В
10 omeisss (n ? er) B 11 uoluptates (e ev i m.) S — contemnet B
12 forstiter (o ери m, 22, i er.) P 13 adsequamur H 14 illi Jf
spernimus H ast (а? er) B, aut H 15 aeternitatis S 17 cole
gatur (i e» e m. 2) Н 19 sedat (i. e. tur s. l add. m. 2) 8, sedantur Р.
fort. finis post libidinis traiciendum 21 intermittunt P — 95 nec] ac M
potest] non potest H quie (n er) B 26 capit P ев carere SP —

dinin. inst. lib. VII 9—10. 615

possumus, redibunt protinus uitia, quae uirtutem semper in-
pugnant. non est igitur eonprehensa, si deserit, si aliquando 4
secedit: eum uero sibi domicilium stabile eonlocauit, in omni
actu uersari eam necesse est nee potest fideliter depellere uitia
et € nisi pectus quod insedit perpetua statione munierit. -
ipsa ergo uirtutis perpetuitas indicat humanum animum, si 5
uirtutem ceperit, permanere, quia et uirtus perpetua est et
solus animus humanus uirtutem сарі quoniam igitur con- 6
traria sunt nita uirtuti, omnis ratio diuersa et contraria sit
necesse est, quia uitia commotiones et perturbationes animi
sunt, uirtus e contrario lenitudo et tranquillitas animi est; quia
uitia temporalia et breuia sunt, uirtus perpetua et constans et
par sibi semper; quia uitiorum fructus id est uoluptates aeque
ut ipsa breues temporalesque sunt, uirtutis ergo fructus ac prae-
mium sempiternum est; quia uitiorum eommodum in prae- 7
senti est, uirtutis igitur in futuro. ita fit ut in hac uita uir-
tutis praemium nullum sit, quia uirtus adhue ipsa est. nam 8
sieut uitia eum in aetu suo finiuntur, uoluptas et praemia
eorum secuntur, ita uirtus eum finita est, merces eius insequi-
tur. uirtus autem numquam nisi morte finitur, quoniam et in -
morte suscipienda summum eius officium est. ergo praemium
uirtutis post mortem est. denique Cicero in Tusculanis quam- 9
uis dubitanter tamen sensit summum homini bonum non nisi
post mortem contingere. fidenti animo, inquit si ità res
feret, gradietur ad mortem, in qua aut summum bonum
aut nullum malum esse eognouimus. mors igitur non

AUCTORES 24] Tusc, I 46, 110,

BHSP] | redeunt S 2 aliquando si SP — 3 sicedit P 5 sta-
tione« (m er) H 7 pepetua P 8 humanuse (t er.) Р uirtutem]
uirtute П 9 e... | diuersa (diver er., a er ic) P 10 uitia] in uitiis Н
12 uirtus —semper] ‘mersus est, et fortasse Lucilii wel weteris portae
hodie ignoti Heusingerus, Emendat. pag. 120 14 temporalesquee (n er.) Н
uirtutis (alt. i ex e m. 2) P ad SP 16 supra igitur add, autem 8?
im hae P* 17 ipsa] imperfecta Hewmannus 18 cum om. P 19 se-
quuntur HSP infinita B 20 et om. P 21 summo Р", corr. I?
24 fidentió (exp. m. 12) P 25 feret. B, ferret S 26 malum om. HM

10

11

»

616 Firmiani Lactanti

extinguit hominem, sed ad praemium uirtutis admittit. qui
antem se, ut ait idem, uitiis ae sceleribus contaminauerit uolup-
tatique seruierit, is uero damnatus aeternam luet poenam, quam
diuinae litterae secundam mortem nominant: quae est et per-
petua et grauissimis erueiatibus plena. nam sicuti duae nitae s
propositae sunt homini, quarum altera est animae, altera cor-
poris, ita et mortes duae propositae sunt, una pertinens ad
corpus, qua cunctos seeundum naturam fungi necesse est, al-
iera pertinens ad animam, quae scelere adquirítur, uirtute ui-
tatur, ut uita haee temporalis est certosque terminos habet, 1
quia corporis est, sie et mors aeque temporalis est mH
habet finem, quia corpus attingit.

11. Inpletis igitur temporibus quae deus morti statuit ter-
minabitur ipsa mors. et quia temporalem witam temporalis
mors sequitur, consequens est ut resurgant animae ad mitami s
perennem, quia finem mors temporalis aecepit. rursus sieut
vita animi sempiterna est, in qua diuinos et ineloquibiles in-
mortalitatis suae fruetus capit, ita et mors eius perpetua sit
necesse est, in qua perennes poenas et infinita tormenta pro
peceatis suis pendit. ergo in ea condicione res posita est, ut m
qui beati sunt in hae uita corporali atque terrena, semper mi-
seri sint futuri, quia iam bonis quae maluerunt potiti sunt,
quod iis euenit qui deos adorant ae deum neglegunt, deinde
qui iustitiam sequentes in hae uita miseri fuerint et contempti
et inopes et ob ipsam iustitiam contumeliis et iniuriis saepe ss

AUCTORES 1] ibid. І 30, 72. 8 10] Laetantium respicere seu
potius emendare locum Cic. de rep. VI 25, 99 existimat Malus (ed. 1822,
pag. 328).

ВНЕР] 2 ac] mt S — S aeterna H ‘net penam P? — poena Н
4 secundum Н, secundum (a ex al. litt. m. 2) S. 5 num om. Р sieut B
6 animi B altera] altera est S 8 quae Н, quea (i er) Р ounetas 5
9 seelere (е йл. ера m.2) H 10 an (eb ut? ut uita om. Р 12 ab
Чай H 18 Conpletis Н 15 resurgamt SY 16 perhenuem S |
finem om. P rursus H, rursum cet, 17 anime (e ex i) 52 18 ca
pint H ita om. Н 20 pendet Н reposita, om. res, 5 22 bonis РУ
quae del. P? — maluerunt om. P — 23 iis B, his ZZ, hiis S% hiis Р

10

diuin. inst lib. VIE 10 11. 61

uexati, quia nec aliter uirtus teneri potest, semper beati sint
futuri, ut quia mala iam pertulerunt, etiam bonis fruantur:
quod iis utique eontingit qui contemptis terrestribus diis et

bonis caelestem religionem dei secuntur, euius bona

opera molitur, aeque eaduea sunt. nihil enim "Pullius ait esse
quod sit manibus humanis laboratum, quod non ali-
quando ad interitum redigatur uel iniuria hominum
uel ipsa eonfeetriee rerum omnium uetustate. at uero 6
animi opera uidemus aeterna. nam quicumque contemptu

mortalia sunt, quia ipsum mortale est, sequitur ut anima ex
eo inmortalis appareat, quia uidemus opera eius non esse mor-
talia. eodem modo desideria quoque eorporis animique de- 7
elarant alterum esse mortale, alterum sempiternum. corpus
enim nihil nisi temporale desiderat id est cibum potum indu-
mentum quietem. uoluptatem, et tamen haee ipsa sine nutu et
adminieulo animi nec eupere nee adsequi potest: animus autem
per se multa desiderat quae ad offieium fruetumue corporis
non redundent, eaque non fragilia, sed aeterna sunt, ut fama

AUCTORES 8] p. Marcello 4, 11.

BHSP] 1 пес aliter i. e. uel sio tantum; wie nec in non corrigen-
dum est aut alterum. membrum a nec incipiens supplendum — semper]
cum semper P 2inm om, Н bonis P? 3iisedd., wis D'S?, his HP
4 sequuntur dei SP secuntur B, sequuntur cett, 6 animam esse H
7 fragile ex facile P?! 8 aeque] eaque H 10 iniuria] in iurgia S
lian? 12an (esse) weterna ? ef. 17 — conteroptü Р; contemptui edd., ‘sed
studentes in memoriam (an nominis wel posteritatis addendum?) coniun-
gendum est, cf. Quintil. X 2,6; XII6,6 Thilo 13 studeutis B!, corr. B?
14 malignorum S hii P 15 indelibile ВІ", corr. P^ 17 inmortalis}
mortalis non P 19 mortalem BP sempiternum] esse ininortalem alterum
temporale (s. Lm. 3) alterum sempiternum P 20 enim om. 2 nihil
от. Н, non S temporalia S 22 іші et adminiculo Æ 23 fruc-
tumque (-que S) SP A redeunt S eaquse BH

618 Firmiani Lactanti

8 nirlutis, ut memoria nominis. nam cultum dei, qui constat
abstinentia eupiditatum ac libidinum, patientia doloris, con-
temptu mortis, etiam contra corpus anima concupiscit. unde
eredibile est non interire animam, sed dissociari a corpore,
quia eorpus sine animo nihil potest, animus uero potest multa s

9 et magna sine eorpore, quid quod ea quae uisibilia sunt
oeulis-et tangibilia manu, quia externam uim pati possunt,
aeterna esse non possunt, es uero quae neque sub tactum
neque sub uisum ueniunt, sed tantummodo uis eorum et ratio
et effectus apparet, aeterna sunt, quia nullam uim patiuntur so

10 extrinsecus? corpus autem si ideo mortale est, quia uisui
pariter et taetui subiacet, ergo et anima idcirco inmortalis
est, quia nee tangi potest nee uideri.

12. Nuno argumenta eorum qui contra disserunt refellamus:
quae Lucretius tertio libro executus est. quoniam eum Gor- ss
pore inquii anima nascitur, eum corpore intereat ne-

2 cesse est. at non est par utriusque ratio, solidum enim
et conprehensibile corpus est et oculis et manu, anima uero
tenuis et tactum wisumque fugiens. corpus e terra fictum

atque solidatum est, anima nihil in se conereti, nihil ponderis s

terreni habet, ut Plato disserebat. nee enim tantam posset
habere sollertiam, tantam mim, tantum celeritatem, nisi ori-
ginem traheret e caelo, corpus igitur quoniam fictum ex pon-
deroso et corruptibili elemento et tangibile est et uisibile, cor-

m

о

AUCTORES 15] ШІ 417 ss. 21 Plato] ef. Phaed. 80 D; ef, supra
ad 0. 8,5 s.

BHSP] 2 eupiditat S! libidum H 4а om. P 5 corpus sine
— magna sine corpore om. P!, in inf. mg. corpus sine animo mihil potest.
animus autem (s. 1. m. 3) pofest multa et magna sine eorpore PS
animo] anima S uero) sutan SP (i. e. P5) 6uisibilin (uer b ? m. 9) B
7 quia—pati possunt в. P? 8 tactil (^ er) S 9 uisll (^ er) S
wisü (7 т. 2) P sed, P" 10 nullum H - 12 зеі BH ot anima]
etiam H 13 est om. Н 16 nascitur P? 17 pars BY“ (s del. et
expunct) 8% 18 et (ante conprebensibile) a. 1. В% 19 et] sed JT
uisumque] ui summumque S e terra] etna fi, e, aeterna) 596 etra Be
20 conwolidatum B aninin] anima uero S — ereti P nibil in Se (s
m. 3) pouderis P — 22 tantam uim bis P chwitatem S 23 e] 4 SP

diuin. iust. lib. VH 11—12. 619

aliqua utrumque disereuerit, quae diseretio mors uoeatur, utrum-
que in naturam suam recedit: quod ex terra fuit, id in terram .
resoluitur, quod ex caelesti spiritu, id constat ae uiget semper,
quoniam diuinus spiritus sempiternus est. denique idem Lu- б
eretius oblitus quid adsereret et quod dogma defenderet, hos
uersus posuit: N

cedit item retro, de terra quod fuit ante,

in terram, sed quod missum est ex aetheris oris,
id rursum caeli fulgentia templa receptant.

quod’ eius non erat dicere qui perire animas cum corporibus

disserebat: sed uictus est ueritate et inprudenti ratio uera sub- -

repsit. . praeterea id ipsum quod colligit, dissolui animam, 6
hoc est simul eum eorpore interire, quoniam simul nascantur,
et falsum est et in contrarium conuerti potest. non enim
simul interit, sed anima discedente integrum per multos dies
manet et plerumque medieatum diutissime durat, nam si ut 7
simul naseuntur, simul interirent, non discederet repente anima

AUCTORES 5 uasculum] ef. Lucr, III 440. 13 8s.] П 999 ss,

BHSP] 1 occidet B 2 aspectil (~ er) S quia] quoniam Н — sub
tectum (corr. m. 3) Р, sub ictum B, sub iotll (~ er.) 8, tactum; om, sub, 27
4 sese S nascuntur P — et P? 5sit P! Gaom 5 caelesti (i
erem.3) P 7 (um) utrumque edd. 8 redit S id om. S ай
(7m.3) Б 9 ae] aut SP, corr. P! 11 dogma Р1 12 «sposuit
(de er) Н 18 caedit (ce- S) B*'HS idem HP de terra] in
terra H "quod fuit ante P? — 14 in terri sed 5, in ir (^ er) sed
Р? in terra’ (* est distinctio) sed В, terra sed Н; in terras et codd.
Luer. missum est] missus codd. Lucr. oris" B 15 rursum BP
eum codd, Duer, rursus HS fulgentia) rellatum codd. Lucr. 18 quod
P, quo cett. — colligit P^ 19 ho est P^ э nascatur P? — 20 falsum
(m er s? m.3) В 21 dies multos S

10

t

-

12

620 Firmiani Laotanti

corpusque desereret, sed uno temporis puneto utrumque pariter
dissiparetur et tam eeleriter etiam eorpus adhue spiritu in eo
manente deliquesceret ac periret, quam celeriter anima secedit,
immo uero dissoluto eorpore anima uanesceret uelut umor
fracto uase diffusus. nam si terrenum et fragile corpus post 5
secessum animae non statim diffluit in terramque tabescit, ex
qua illi origo est, ergo anima, quae fragilis non est, in aeter-
num manet, quoniam origo eius aeterna est. quoniam
erescit inquit mens in pueris et in iuuenibus uiget et
in senibus deminuitur, apparet esse mortalem, primum 14
non idem est anima et mens: aliut est enim quo uiuimus,
aliut quo cogitamus, nam dormientium mens, non anima so-
pitur, et in fariosis mens extinguitur, anima manet, et ideo
non exanimes, sed dementes appellantur. mens ergo id est
intellegentia uel augetur uel minuitur pro aetate. anima in ı
statu suo semper est, et ex quo tempore spirandi accipit facul-
tatem, eadem usque ad ultimum durat, donee emissa corporis
claustro ad sedem suam reuolet. ^ deinde, quod anima quam-
uis à deo sit inspirata, tamen quia tenebroso domicilio terrenae
carnis inelusa est, scientiam non habet, quae est diuinitatis. so
audit igitur ae discit omnia et sapientiam discendo et audiendo
capit, et senectus non minuit sapientiam, sed auget, si tamen

AUCTORES 4s] Lucr. IIT 434s. 8) ibid. 445 ss. 92 & se-
nectus— decursa est] of, Cic, de sen. 8, 26: sed uidetis eqs; 18, 62.

BHSP] 2 wdhue (s. 1. m. 2) corpus ad spiritu sie H 8 ac ex a 52
qui (^ m. 3) P 4 euanesceret H, wir recte, of. pag. 621,2 "welut:
umor В? 5 fragili wase P? 6 defuit A terram qua 5
7ila P 9 mens scripsi, sensus C; cf. quae sequuntur et Lucr, HI
446.453 uiget at (sic) in senibus s. L P? et om. S 10 dimin-
tur BS 11.12 utroque loco quod edd. 12 nam ex non P? 14 an
nimis B, excordes P 15 uel (ante minuitur) om. H pro actato] petate
(i. e. propriaetate, | et , add. m. 2) S — anima] Aia ws (i е. Anima uero) 8
16 et om. Н inspirandi BH accepit S 18 deinde, quod) ef. ad
рад. 324,4 20 inolusa est scientiam] inclusacstiñiclusiciónsciontinm vf atid,
B', inclusaestesesessssssseientiam. Bt — inelausa H — 9L augit Zi,
corr. B?

dinin. inst. lib. VII 12, 621

juuenilis aetas uirtute deeursa est, et si nimia senectus fregerit.
membra, non est animae uitium, si uisus euannit, si lingua.
iorpuit, si auditus obsurduit, sed corporis. at enim me-
moria deficit. quid mirum si labentis domicilii ruina pre-
mitur mens et praeterita obliuiseitur, non aliter futura diuina
quam si carcerem quo eohibetur effugerit? uerum eadem
inquit dolori et luctui obnoxia est et ebrietate de-
mentit, unde fragilis ac mortalis adparet. ideirco
igitur uirtus et sapientia necessaria est, ut et maeror, qui con-
trahitur indigna patiendo ac uidendo, fortitudine repellatur et
uoluptas non modo potandi, sed etiam rerum ceterarum abs-
tinentia superetur. nam (anima) si careat uirtute, si uolup-
tatibus dedita molliatur, morti fiet obnoxia, quoniam et uirtus,
ut docuimus, inmortalitatis est fabricatrix et uoluptas mortis.
mors autem, sieut ostendi, non funditus perimit ac delet, sed
aeternis afficit cruciatibus. nam interire prorsus anima non
potest, quoniam ex dei spiritu qui aeternus est originem cepit.
anima inquit etiam morbum corporis sentit et ohli-
uionem sui patitur et sieut aegrescit, ita etiam saepe
sanatur. hoe est ergo eur maxime uirtus adhibenda sit, ne
ullo eorporis dolore frangatur et obliuionem sui non anima, sed

14 doeuimus] ITI 12; VIL 9 ss. 15 ostendi] III 19, 3—10; VII 11,2.

AUCTORES 1 вз. si nimia senectus eqs.] Luer. JU 45155, 3) ibid.
453; cf. etiam Cie. de sen, 7, 21: at memoria minuitur, 6] ibid. 450—486.
14 fubrieatrix] of. ibid, 472. 18] ibid. 487—522.

BHSP] 1 iuuenilis S, inuenalis BH, inuenalis (corr. т. 3) Р aeta-
"tbe (ti add. m. 2 uel 2) B et]sed BS 2 non est animne uitium post
obsurduit traieit Heumannus eeuanuit (x ? er) В З torpit Н
obsorduit SP 4 labentis (i ez e m. 3) Р 5 diuinat (t add. m. 2) 8
6 carcerem (pr.cezam.2) S cohibetur (e ex i m. 3) Р 7 luctu P?
dedementit H — 8 ido S 9 necesseria B etom H mueror Р,
meror BS, memor Н чиш edd, quo € contrahuntur P 11 pn-
tandi HP" — certarum H 12 anima oddidi, cf. 628,5 13 debita,
sed b part. eras. В molliatur B’, moDliatur P morti fiet] morti-
ficet et U fint SP", corr. P^ etom В 14 est] et H 16 afficit
Bi, ac deficit P!, ardere facit s, I. corr. P> 17 quia В! (a del. B?) Per
18 sensit B', corr. 1? 19 wegrseseit ex egraescit B? 20 how P?

18

14

15

16

19

20

-

22

23

622 Firmiani Lactanti

mens patiatur. quae quoniam eerta corporis regione consistit,
eum eam partem uis aliqua morbi uitiauerit, mouetur loeo et
quasi conquassata sede sua emigrat reditura seilicet, me-
della et sanitas domieilium suum reformauerit. nam quia
iuncta est anima eum eorpore, si uirtute eareat, contagio eius 5
aegrescit et inbeeilitas de societate fragilitatis redundat ad
mentem, eum autem dissoeiata fuerit à corpore, uigebit ipsa
per se nec ulla iam fragilitatis condicione temptabitur, quia
indumentum fragile proiecit. sicut oculus inquit euulsus
ac separatus a corpore nihil potest uidere, ita et m
anima separata nihil sentire, quia et ipsa pars est
corporis. falsum hoe et »bsimile est: anima enim non pars
corporis, sed in eorpore est. sieut id quod uase continetur,
uasis pars non est nec ea quae in domo sunt, partes domus
esse dicuntur, ita nec anima pars est corporis, quia corpus uel is
uas est animae uel receptaculum. iam illut argumentum
multo magis inane est, quod ait animam, quia non eitius
emittatur ex corpore, mortalem uideri, sed paulatim
se ex omnibus membris explicet a summis pedibus
incipiens: tamquam si esset aeterna, uno temporis momento s
erumperet, quod fit in iis qui ferro intereunt. quos autem
morbus interimit, spiritum diutius exhalant, ut paulatim frige-
scentibus membris anima effletur. quae eum materia san-
guinis contineatur sicut lumen oleo, ea materia febrium calore

AUCTORES 1 certa—regione] Lucr. ПІ 610. — $ conquassata]
ibid. 600. 9] ibid. 548—579. 18 х. 16 uas] ibid. 555. 17 quod ait]
ibid, 526—547.

BHSP] 1 patitur BP religione Н 3 de sede Н medela SP
4et]eteum P quia (їехе? m.2) B postquias.T. diu S? 5 iuneta
est bis P', alt. del, P? 6 societate P! 8 quia B® 9 gracile Ру

gritile P 1 anima] in anima 77 — 12 absimile Н, dissimile сей.
13 eorporis sed] est eorporis sed animae 77 une (a? er) В con-
tineitur Р 14 domus om. S 15 post est del. & Pit 15. 16 prius
uel exp. m. 2, ай от. S 16 illum Н 17 quo Р ima B 18 mor
talem uideri post animam ponit Heumannus, fort. recte — uiderit Н
19 explicit B', corr. B? 20 tamquam] «»»tam (tan? er, п exu) P uno
om. S 21 iis edd., his C intereñit, 62 22 mor«bus (i er) S interemit И
ut] et S — 23 efflatur S 94 eontinetur P ea] ex Н coloro H

diuin. inst. lib. ҮП 12 623

consumpta necesse est membrorum summa quaeque frigescere,
quoniam uenae exiliores in extrema eorporis porriguntur et ex-
tremi ae tenuiores riui deficiente мепа fontis arescunt. - mec

sod. corpus: anima docedente: brutesell, quis: sensum omiem
trahit secum. cum autem praesens anima sensum tribuat
corpori et uiuere id efficiat, fieri non potest ut non ipsa per
se et uiuat et sentiat, quoniam ipsa est et sensus et uita.
nam quod ait:

quodsi inmortalis nostra foret mens,
non tam se moriens dissolui conquereretur,
sed magis ire foras uestemque relinquere, ut anguis,

equidem numquam uidi qui se quereretur in morte dissolui: sed
ille fortasse Epieureum aliquem uiderat etiam dum moritur
philosophantem ae de sui dissolutione in extremo spiritu dis-
serentem. ^ quomodo sciri potest utrum dissolui se sentiat an
eorpore liberari, cum in exitu lingua mutescat? паш dum
sentit et loqui potest, nondum dissolutus est, ubi dissolutus
est, nee sentire iam nee loqui potest: ita queri de dissolutione
aut nondum potest aut iam mon potest. at enim prius-
quam dissoluatur, intellegit se dissolutuiri. quid quod

AUCTORES 6 brutescit] ibid. 545. — 11 ss.) ibid. 612 ss.

BHSP] 1 membrorum summa 52 summaquneg P? 2 uone (u
in ras, ez b) S 8 fontes B’, corr. B? arescunt (u in ras. ега? m. 2) B
6 decidente BH 7 trahet В", corr. B? cum! P? sensum) sensum
suum BP 8 non (ante ipsa) s. 1. P? 9 èt (ante sensus), exp. m. 3 В
mt (ante nita) В, et ex ut P 11 immoralis Н mens" (* est di-
stinctio) B 12 moriendi Р conquaereretur (* add. in B) BH*'S
18 iret BA, sire’ (i ғаз. ez u?, t add. m. 1 uel 2), áira! (a corr., t del.
т. post) S — relinquere. B'S' P!, t 8, T add, B*P?, inseruit 8* 14 et
quidem Р quaereretur BP? (ead. m. 3 del. a) im Bl, corr. B? 15 epi-
orus P 16 sui S, sun cett. 17 dissolulese (s er.) P se om. А sen-
tiant Н апа B 18 extu H 19 sentit —nondum om. Р ubi
dissolutus est om. SP 20 uec sentire iam] oÑ (m. 2) iam пес sentire S
quaeri BHP 21 at enim] aut P prius] non prius $ 22 intel-
lesit 5 . dissolutum iri HS; cf. ad pag. 23, 4 — quicquod B', corr. B?

24

80

81

32

=

624 Firmiani Laetanti

nidemus plerosque morientium non dissolui eonquerentes, ut
ait, sed exire se el proficisci eb ambulare testantes idque aut
gestu significant aut si adhue possunt, et uoce pronuntiant?
unde apparet non dissolutionem fieri, sed separationem, quae
declarat animam permanere, , cetera Epicurei dogmatis argu-
menta Pythagorae repugnant disserenti migrare animas de cor-
poribus uetustate ae morte confeetis et insinuare se nouis ае
recens nalis et easdem semper renasci modo in homine modo
in pecude modo in bestia modo in uoluere et hae ratione in-
mortales esse, quod saepe uarioram ac dissimilium corporum
domicilia commutent, quae sententia deliri hominis quoniam
ridieula et mimo dignior quam scola fuit, ne refelli quidem serio
debuit: quod qui facit, uidetur uereri ne quis id eredat, praeter-
eunda sunt igitur nobis ea quae pro falso eontra falsum dissere-
bantur: satis est ea refutasse quae contra uerum disputata sunt.

13. Declaraui, ut opinor, animam non esse solubilem: super-
est citare testes, quorum auctoritate argumenta firmentur,
neque nune prophetas in testimonium uocabo, quorum ratio
et diuinatio in hoc solo posita est, ut ad eultum dei et ad
inmortalitatem ab eo accipiendam creari hominem doceant, sed
eos potius quibus istos qui respuunt ueritatem eredere sit ne-
cesse. Hermes naturam hominis deseribens, ut doceret quem-
admodum esset a deo factus, haec intulit: жа} sb ойто ¿E

EPITOME 16—627, 9] c. 65, 6.

AUCTORES 23] pag. 45^ Patric; ef. Ps.-Apulei, Aselep, e. 81
(pag. 45, 1 Goldb.) et c. 8 (pag. 34, 7).

EXPILATORES 23] Sedulius (ef. Montefalconium, palaeograph.
graec. pag. 246).

BHSP] lconquaerentes BH® 2 et (ante proficisci) om. В — etquaa
Bi idquse B3 3 кі (i add. т. 3) B 6 disserenti (i fin. ex € m. 3) Р
7 uetustate 52 uetustate ac] uetusta P se om. S nobis BA
8 modo in homine om. $ hominem B! (m del. Вз) P — 9 peeudem Р
bestiam P — uolucrem P inmortalis Bi, corr. В?, mortales Р 11 diri
P", deliri P? homines B!, corr, B? 12 ridiculo H mimo] eo Р
chola sic P? seria P 13 debuit (b er r m. 2) P 14 nobis om P
15 ea om. P 16 declarwui 33%, declarauit H 18 uocauo ZU, corr. Bi
19 sola P!, corr. РЗ 20 docent H 21 qui om. A meritati Р 22 do-

seribens (pr, © ex i) B 93 esse H hane S — xai so — бюд] Casto

diuin, iust. lib. ҮП 19—13. 625

ixarépoy gicewy, тўс ve áÜavdzou nai vic 0утӣс$,
pias ¿moler gary thy тоб аубрфотоо, toy abütby th piv
a0dvatov, тї Bè Dyyröv movícac, xxl тобтоу gépwy Ev
péco тўс Otiag xal àÜavátou gicews xal тїз Ovnz?s
xai ратар утӯс (pucev, Туа mávia piv ёрӣу та+та
Oaupaty, sed hune fortasse aliquis in numero philosopho-
rum conputet, quamuis in deos relatus Mereurii nomine аһ
Aegyptiis honoretur, nec plus ei auctoritatis tribuat quam
Platoni aut Pythagorae. maius igitur testimonium requira-
mus. Polites quidam consuluit Apollinem Milesium utrumne
maneat anima post mortem an dissoluatur, et respondit his
uersibus:

auto execateron fyseon teste athanatu ,cetesth notes, (in ras. m. 2) Н
aúro от. B, AYTO 5 xa: tà аўто interpretandum uidetur ot adem ra-
tione, mW. rectino cum Wachemwihio pro xal legitur хата wel xai жат;
loci Ps-Apulei a denique et itaque incipiunt; interpretatio lat, in BP

ciet P) naturam hominis, ap. Sedulium sic et hoc idem ex utraque
natura immortalique et mortali unam faciebat naturam hominis.

BHSP] 1 €KATEPQ BSP, EICATEPON Sedulius — xx] КАТ S ir]
ONC B', corr, B> ONHTHC 5, ӨНТНС Р 2 plz; — rosas] mian
epoti fysisten tuanthropa ton auton pemana thanaton phedeihn et
(add. m. 2) onpuesas H C€TTOICE 8, ENOL — Sedulius э]
BIN B, TH SP ANOPOHOY Р, ANGPOTIOY Sedulius АТТОМ
Р Sedulius — r4] H S MIN Р 8 NAGANATON S, ABANATON P
Sédulius — zi] W B — 2] AM SP MOWCAE S, HIQMICAC Р xai
тобтоу — lópuez»] cetuton feron emneso thesthia sceathanatu fyseosce
testhne tesco metablete si drysen M, KAHQYTON ФНРОХНХТ AAH-
€O8HC BHIACKAY AN@ANATQY «pYCHOCK THCONHTHC KAIMHTARH
THCYAPYCH P TOYTQN Sedulius WEPON B 4 МЕСО BS Sedulius

cj] TEC В OCIAC S, GAIC Sedulius ADANATON В ФҮ0Е0С B

xs] К 8 тй — pussy] GCCABNIIOHCROIME| TABACTECIOPYCEN В
5 МЄТАВАНТНС 5 JAPYCE S, APYCEN Sedulius з — 0x3] in
араша menoron panta thauze H, INAMANGA AAHNGOPON MANGAQAY-
MAZH P pr. Äravra edd. alt. ANANTA B edd. 6 BAYMAZH B Se-
dulius, OAYMAZH 5 interpretatio latina раене eadem. in В (in
mg. m. 1) et P, diuersa ар. Sedulium ad loc. Hermet. cf. Struutum,
opuse. I 152 se H Teölputet B in] inter S. 10 quidem P
12 uerbis BS

ZIVIL. Lact, 1. 40

diuin, inst. lib, ҮШ 18—14. 627 -

cetur? quorum exempla paulo post inferemus. falsa est ergo т
Demoeriti et Epieuri et Dieaearehi de animae dissolutione sen-
tentia. qui profecto non auderent de interitu animarum mago
aliquo praesente disserere, qui sciret certis carminibus cieri ab
‚ inferis animas et adesse et praebere se humanis oculis uiden-
das et loqui et futura praedicere, et si auderent, re ipsa et
documentis praesentibus uincerentur. sed quia non perui- 8
debant animae rationem, quae tam suptilis est, ut oculos hu-
manae mentis effugiat, interire dixerunt. quid Aristoxenus, 9

w qui negauit omnino ullam esse animam, etiam eum шщ in
corpore? sed sieut in fidibus ex intentione neruorum effici
concordem sonum atque cantum, quem musici harmoniam uo-
cant, ita in corporibus ex conpage uiscerum ac uigore mem-
brorum uim sentiendi exsistere; quo nihil diei delirius potest.

1» uerum ille oculos quidem habuit incolumes, eor tamen caecum, 10
quo uiuere se et habere mentem, qua id ipsum cogitauerat,
non uidebat. sed plerisque hoc philosophis accidit, nt puta- 11
rent omnino non esse quiequid oculis non apparet, eum mentis
acjes multo clarior debeat esse quam corporis ad ea perspi-

зо cienda quorum uis ae ratio sentitur potius quam uidetur.

14. Quoniam de immortalitate animae diximus, sequitur ul 1.
doceamus quatenus homini et quando tribuatur, ut in hoe
quoque pranitatis ae stultitiae suae perspiciant errores qui
mortales quosdam decretis placitisque mortalium deos esse

>

EPITOME 21 в.) с, 65, 7.
AUCTORES $ 9] ef. Cic. Tusc. I 22, 51 et 10, 19.

ВИР] 2 dicearchi C 844 i.e. quod) in ras, ex q (i. e. qui) 8%
mageo (п er) H 4 dissert! В, dissere (sic corr. m. 2) S 5 adesse’e
(t er., " distinctionem add. m. 2), om. et B 8 rátione H 10 nullam S
etium om. S 11 sic (^ X. e nt m. 37) P ad sicnt — effici eqs. ef.
pag. 630, 8 ss. ut— gerere 12 sonum (m er.) H musichi BY, h del. Z>
armoniam BS, harmoniam HP% 13 in) ex P — wigores (m er.) В
14 existere HSP dici om. Р 16 ques (i er) P 18 quiequid] quid
(corr. m. 2) P com] et com S mentis (i er e m. 2) P 19 esse da-
beat Н 20 ratio (a in ras. et tio add, т. 3) Р 91 inmortalitate
(imm- БВ!) B? — diximus auimae /7 — 23 имә P?! — 24 quosdam]
quos P

40*

628 Firmiani Lactanti

factos opinantur, uel quod artes inuenerant uel quod usum
quarundam frugum docuerant uel quod ntilia uitae hominum
2 prodiderant uel quod inmanes bestias interemerant. quae
merita quam longe ab inmortalitate semota sint, et docuimus
in prioribus libris et nune docebimus, ut appareat solam esse s
iustitiam quae uitam homini pariat aeternam, et solum deum
3 qui aeternae uitae praemium largiatur. nam illi qui suis me-
ritis inmortales faeti esse dicuntur, quia nec iustitia nee ulla
in his uera uirtus fuit, non inmortalitatem sibi, sed mortem
peccatis ae libidinibus quaesierunt neque caeleste praemium, so
sed inferna supplieia meruerunt, quae pendent simul eum iis
omnibus qui eos coluerunt. «euius iudicii propinquare tempus
ostendam, ut et iustis merces digna soluatur et poena merita
inpiis inrogetur. Plato et multi alii philosophorum cum igno-
rarent originem rerum supremumque illut tempus quo mundus оз
esset effectus, multa milia saeculorum fluxisse dixerunt, ex quo
hic puleherrimus mundi extiterit ornatus, secuti fortasse Chal-
daeos, qui, ut Cicero tradit in libro de diuinatione primo, qua-
dringenta septuaginta milia annorum monumentis conprehensa
se habere delirant: in quo se quia posse argui non putabant, 2
liberum sibi erediderunt esse mentiri. nos autem, quos di-
uinae litterae ad scientiam ueritatis erudiunt, prineipium mundi
finemque eognouimus: de quo nunc in fine operis disseremus,
quoniam de principio in secundo libro explicauimus. sciant

c

=

24 in secundo libro] с. 8 ss.

EPITOME 125] c.65, 7 id— in proximo est, 18—699, 4]
в. 65, 8 s. (ab si quis).

AUCTORES 18] de dinin, I 19, 36.

BHSP] 1 artis B Е quarundam edd., quarumque (-q; M, -q: P) C;
ef.118,1.188. паа P’, in ras. corr. P? З immauis 5 4 remota Pf
5 librised (d ex t m. 2, sic) B 7 pr. quie (a er) SP ай qui] qui-
bus B', quiswis BY 8 iustitiam 2, m del. P^ 10 ас] et H ce
lestem Pi, m del. Р? 11 iis edd., his C 18 merces РІЛ 15
mumque sic P lüsedorum S? fluxisse (leer ? т. 2) В 17 chaldeos О.
18 tradidit H quadringenta S'', quadringinta P, quadringentorum 2,
quadragintorum H 19 supra milium wor 7 fere litterarum —

90 argui posse H — 22 principium» (1? er) B

diuin, inst. lib, VII 14. 629
igitur philosophi аш! ab exordio mundi saeenlorum. milli; enu-

Mundum deus et hoe rerum naturae admirabile opus, sicul. 7
arcanis sacrae scripturae continetur, sex dierum spatio con-
summauit diemque septimum, quo ab operibus suis requie-
uerat, sanxit. hie est autem dies sabbati, qui lingua He- 8
braeorum a numero nomen accepit, unde septenarius numerus
legitimus ac plenus est. nam et dies septem sunt quibus per
uicem reuolutis orbes eonfieiuntur annorum et septem stellae
quae non oecidunt et septem sidera quae uocantur errantia,
quorum. dispares eursus et inaequabiles motus rerum ae tem-
porum uarietates efficere creduntur. ergo quoniam sex diebus 9
cuncta dei opera perfecta sunt, per saecula sex id est annorum
sex milia manere in hoe statu mundum necesse est. dies
enim magnus dei mille annorum circulo terminatur, sicut in-
dieat propheta, qui dicit: ante oeulos tuos, domine, mille

dnni tamquam dies unus. et sicut deus sex illos dies in 10

tantis rebus fabricandis laborauit, ita et religio eius et ueritas
in his sex milibus annorum laboret necesse est, malitia prae-

walente atque dominante. её rursus quoniam perfectis operi- 11

bus requieuit die septimo eumque benedixit, necesse est ut in
fine sexti millesimi anni malitia omnis aboleatur e terra et
regnet per annos mille iustitia sitque tranquillitas et requies

EPITOME 94—680, 2] c. 65, 9.

AUCTORES $ 8 ss.] cf. Iren. с. omn. haer, У 28, 3; 35, 2, et ad
totam haue partem libri Irenaeum V 98—86, 10 (septenarius numerus) ss.]
ef. Gell. III 10 (ex Varronis hebdomad. lib. 1). 19] Рә, 89 (90), 4.

DHSP] 2 mileüsimum (exp. m. 2 ?) P 8 consumentionem (m
exter) B A statim P!, corr. РЭ 5 quo SP, ut BH edd.; ef. pag. 103, 2
6 admarabile P 7 diebus H 9 autem est Н hebreorum C — 11 et
om. H 12 orbes] styrpes 2 14 quarum И motos B%, eorr. m. 1
uel 2 16 opera] opera quae uera 77. 20 sieut] ut S — deus o». Н
21 fabrienedis H Inborandis 517 — et om. S — eius om. P 25 mile-
simi P e B, de H, в S, a P; ef. pag. 632, 19

dinin. inst lib. ҮП 14—15, . 631
15. Est in areanis sanetarum litterarum transcendisse jn 1

Aegyptum eogente inopia rei frumentariae prineipem Hebraeo-
rum eum omni domo et cognatione, - euius posteri cum din- 2
iius in Aegypto commorantes in magnam gentem ereuissent
et graui atque intolerando seruitutis iugo premerentur, per-
cussit Aegyptum. deus insanabili plaga et populum suum libe-
rauit traduetum medio mari, eum discissis fluctibus et in utram-
que partem dimotis per sieeum populus graderetur, conatusque 3
rex Aegyptiorum profugos insequi coeunte in statum suum
pelago eum omnibus copiis intereeptus est. quod facinus tam 4
elarum tamque mirabile quamuis ad praesens uirtutem dei
hominibus ostenderet, tamen praesignificatio et figura maioris
rei fuit, quam deus idem in extrema temporum eonsumma-
lione faeturus est: liberabit enim plebem suam de graui ser-
uitute mundi. sed quoniam tune una plebs dei et aput unam 5
gentem fnit, Aegyptus sola percussa est, nune autem quia
populus dei ex omnibus linguis congregatus aput omnes gentes
commoratur et ab his dominantibus premitur, necesse est uni-
uersas nationes id est orbem totum eaelestibus plagis uerbe-
rari, wt iustus et enltor dei populus liberetur. еб sieut tune 6
Signa faeta sunt quibus futura clades Aegyptiis ostenderetur,
ita in ultimo fient prodigia miranda per omnia elementa mundi,
quibus imminens exitus uniuersis gentibus intellegatur. pro- 7
pinquante igitur huius saeculi termino humanarum rerum sta-
tom eommutari necesse est et in deterius nequitia inualescente
prolabi, ut iam nostra haee tempora, quibus iniquitas et ma~
liia usque ad summum gradum creuit, in illius tamen insana-
bilis mali eonparatione felieia et prope aurea possint iudicari,

EPITOME 23-682, 15] c. 06, 1 в,

ВНЕР] 2 hebreorum € 3 cognationem P', m del. P? — cuius]
cius 8%, eius corr. S? — 5 granis (а? er) P 8 poples (i er) 5
12 présignificatio (e ex a m. 2, supra e littera erasa) B, praesignificatione JT
13 idemin, D? 14 liberauit B'HS'P, eorr. B^S'I^ 16 persussa Н
20 tune] cum B, corr. B', tum Н; ef. 15 21 aegypti BS 23 genti-
bus (g ex с m. 9) H 94 terminum B!, eorr. B> 25 cijmutari Y
etom H 26 iam] etiam S 28 тай» (s er.) H сопрагаопё 1%,
compacatione jS? felicia et pro- renowawit B? -sent (sic) iudica- re-
monanit I?

632 ; Firmiani Laetanti |

. 8 ita enim iustitia rarescet, ita inpietas et auaritia et cupiditas
et libido crebreseet, ut si qui forte tum fuerint boni, praedae.
sint sceleratis ae diuexentur undique ab iniustis, soli autem
mali opulenti sint, boni uero in omnibus contumeliis atque
in egestate iaetentur. confundetur omne ius et leges interibunt, s

9 nihil quisquam. tune habebit nisi aut quaesitum aut defensum.
manu, audacia et uis omnia possidebunt. non fides in homi-
nibus, non pax, non humanitas, non pudor, non ueritas erit
atque ita neque securitas neque regimen neque requies a malis

10 ulla. omnis enim terra tamultuabitur, frement ubique bella, 10
omnes gentes in armis erunt et se inuicem obpugnabunt: ci-
uitates inter se finitimae proeliabuntur et prima omnium Aegyp-
tus stultarum superstitionum luet poenas et sanguine uelut

11 flumine operietur. tum peragrabit gladius orbem metens omnia.
et tamquam messem cuneta prosternens, eujus uastitatis eb is
confusionis haee erit eausa, quod Romanum nomen, quo nune
regitur orbis — horret animus dieere, sed dicam, quia fatu-
rum est — tolletur e terra et inperium in Asiam reuertetur

12 ae rursus oriens dominabitur atque occidens seruiet. nec
mirum cuiquam debet uideri, si regnum tanta mole fundatum so
ac tamdiu per tot et tales uiros auctum, tantis denique opibus
confirmatum aliquando tamen conruet. nihil est enim humanis -
uiribus laboratum quod non humanis aeque uiribus destrui

18 possit, quoniam mortalia sunt opera mortalium. sie et alia.

AUCTORES 12 ss. prima omnium Aegyptus] cf. Orac. Sibyll.
V 54 ss. (rp&mov) 77—85. 180. 14 s. gladius] ef. ibid. III 316 s
15—19) ef. ibid. 350—355. 99—94] ef. supra o. 11, 5.

ВНР] 1 -stitia renonauit B? — rareseit BHP', corr. Рэ ita] et P
ümepietas P? auar- renouauit B? 2 crebrescit BP), corr, РЭ, crebes-
cent S — S sceleratis sint S diu uexentur HS 4 sint S? »boni P
5 confundetur (e er a m 2) Н, confundete (* i. e ur add, m. 2) 8
6 nisi aut quaesitum] aut nisi male quaesitum P, sed cf. pu:
defensum 7 ui H — possidebunt Н? fidis B 1l eramt Pa i
bant Pt, corr. P? — ciuitates (e ex i m. 3) Р 12 primw Hà мрен
grauit B',corr. B? gladius) clades S — gladius«orbem P 15 eunetu Н
16 hnee] haec enim M 18 e B, de H, y S, «e (wer) P; ef. pag. 629, 25
asia BO reuertitur А 20 dundatum P? 21 et P> 22 est enim BS,
dubitanter recepi, est HP 23 aeque om. Н 24 sic (е cut) et S

5

diuin. inst. lib. VIT 15, 633:

prius regna eum diutius floruissent, nihilominus tamen occi-
derunt. nam et Aegyptios et Persas et Graecos et Assyrios
proditum est regimen habuisse terrarum: quibus omnibus de-
structis ad Romanos quoque rerum summa peruenit. teri
quanto ceteris omnibus regnis magnitudine antistant, tanto

maiore decident lapsu, quia plus habent йде ad) ања
quae sunt ceteris altiora. non inscite Seneca Romanae urbis 14
tempora distribuit in aetates. primam enim dixit infan-
liam sub rege Romulo fuisse, a quo et genita et quasi
educata sit Roma; deinde pueritiam sub ceteris regi-
bus, a quibus et aucta sit et disciplinis pluribus in-
stitutisque formata; at uero Tarquinio regnante cum
iam quasi adulta esse coepisset, seruitium non tulisse

et reieeto superbae dominationis iugo maluisse legi-
bus obtemperare quam regibus; cumque esset adu-
lescentia eius fine Puniei belli terminata, tum deni-
que confirmatis uiribus coepisse inuenescere. sublata 15
enim Carthagine, quae tam diu aemula imperii fuit, manus.

. AUOTORES 2-4] ef, Orac. Sibyll, IIT 159—161; ҮШ Gss, $ 14—

- 16) ef. frg. 99 et adnot. Haasii, qui Lactantium Senecam patrem significare exi-
stimat, quae sententia est etiam Mai ad Cic. de rep. FI 11, 21 (ed. Stuttg. 1822,
pag. 149 adn. 2), Jahnü in praef. edit. Flori pag. XXXVII ss., Rossbachii, de
Senecae philos, librorum recensione et emendatione (a. 1885) pag. 164 эв,
ef. Addenda nostra ad pag. 61, 3—7 et 'Auctores' ad I 22, 1—4; Annaei
Flori (cf. 1 $ 4—8), non Annaei Senecae, cum Lact. nomina confuderit, lo-
eum esse uolunt eum Salmasio in edit. Flori n. 1609, not. et castigat. pag, 12,
Spengelius, Abhandl. der philos.-philol.Olass> der bair. Akad. der Wissenseh.,
nol, IX, part. 2 (а. 1861), pag. 817 ss, et Ungerns, Philol. XLIII 438 ss.;
Senecam philosophum, qua in opinione fuerunt priores quidam uiri docti,
uelut Vossius de histor. lat. I с. 30 (ed. Amstelod. 1699, pag. 52), Fabricius,
Biblioth. lat. uol. П pag. 439 ed. 1773, alii (cf. Buenemannum), retinet
Westerburgius, Mus, Rhen. XXXVII 47 s. — cf. Ammian. Marcell. XIV 6, 4,
8 15] aut Seneca aut Lactantius Sallust. Cat. c. 10 (maxime $ 1) sequitur.

BHSP] 2 et (ante Aegyptios) om. П et grecos et persas Н ad-
syrios P", corr. Р1 3 terrurü, P!? distructis В 5 regni Р magni-
tudinis S 6 labsu В 7 iscite H urbes (e er i) B 8 in) per edd.
aetatis B' corr. В1 10 ducata P pueritia 5 12ad B onm iam quasi]
cum iam quasi cum S 18 seruitium non tulisse in mg. H? — 17 iù-
neniscere (alt, 1 ex e) P? 18 etenimeS — tandiu S

1

1

1

1

8

7

8

2

634 Firmiani Laetanti

suas in totum orbem terra marique porrexit, donee regibus.
eunetis et nationibus imperio subiugatis eum iam bellorum
materia defieeret, uiribus suis male uteretur, quibus se ipsa
confecit. haee fuit prima eius seneetus, eum bellis lacerata
eiuilibus atque intestino malo pressa rursus ad regimen singu-. s
laris imperii receidit quasi ad alteram infantium reuoluta,
amissa enim libertate, quam Bruto duce et, auctore defenderat,
ita eonsenuit, tamquam sustentare se ipsa поп ualeret, nisi
adminiculo regentium niteretur. quodsi haee ita sunt, quid
restat nisi ut sequatur interitus senectutem? et id futurum m
breui contiones prophetarum denuntiant sub ambage aliorum
nominum, ne facile quis intellegat. Sibyllae tamen aperte
interituram esse Romam locuntur et quidem iudicio
dei, quod nomen eius habuerit inuisum et inimica
iustitiae alumnum ueritatis populum trucidarit. Hy- 15
staspes quoque, qui fuit Medorum rex antiquissimus, a quo
amnis nomen accepit qui nune Hydaspes dicitur, admirabile:
somnium sub interpretatione uaticinantis pueri ad memoriam
posteris tradidit: sublatuiri ex orbe imperium nomenque
Romanum multo ante praefatus est quam illa Troiana gens 2
conderetur.

AUCTORES 13 ss. Romam] cf. Orac, Sibyll, ҰШ 9—159. 165
(HI 364).171—173. — $ 19 Hystaspes] cf. Hilgenfeldium, Nouum Testa-
ment. extra canonem receptum, faseic, TV ed. alt, (1884) pag. 64, et locos
ab eo adlatos.

EXPILATORES 15—17] Isidor, orig, XIII 21, 19.

BHSP] 1 terrae manique P 8 uterentur H 4 haec] et hme (œ
er а т.3) P laceratw P? Б cibilibus Н intestino ras. ex im testi-
monio S rursi S 6 recidit S ай alteram] adulterum H 7 dnce Be
8 ipsam H 9 recentium 5 — uteretur S 10 resta«t (n er) S im
leritut P3? — senectute (in ras. ets. Lm. 2) Р 11 deelarant SP post
ambage 2 wel 3 litt. eras., quarum extrema m ?, B 12 ne от. P aperte
(a. er) B 18 locuntur B, loquuntur HP, loquantur (corr. m) 8
14 numen B, corr- B 15 histaspes Ве, corr. m. 1 wel 2,

a >;
hydaspes 5, hystaspes (corr. m. 3) Р 16 fuit Н, fuerit BP, fuerat 8
17 amnis (quoque) edd. — hysdaspes B Isidor., chydaspes Н
omnium НР 18 uatieinantis (tert, i ex e m. 3) P 19 publatuiri. і
sublatuiri P, sublatum iri HS; eft ad рад: 23,4 20 precatus H

diuin: inst. lib. VIL 15—16. 635.

16. Quomodo autem id futurum sit, ne quis incredibile ar- 1
bitretur, ostendam. in primis multiplicabitur regnum et summa.
rerum potestas per plurimos dissipata et concisa mimuetar.
tum discordiae ciuiles in perpetuum serentur nee ulla requies
bellis exitialibus erit, donec reges decem pariter existant, qui
orbem terrae non ad regendum, sed ad consumendum partian-
iur. — hi exereitibus in inmensum auctis et agrorum cultibus 2
destitutis, quod est principium euersionis et cladis, disperdent
omnia et comminuent et uorabunt. tum- repente aduersus eos 3
hostis potentissimus ab extremis finibus plagae septentrionalis
orietur, qui tribus ex eo numero deletis qui tune Asiam obti-
nehunt, adsumetur in societatem a ceteris ae princeps omnium.
constituetur. hic insustentabili dominatione uexabit orbem, 4
diuina et humana miscebit, infanda dietu et exsecrabilia mo-
lietur, noua consilia in pectore suo uolutabit, ut proprium sibi
constituat. imperium, leges commutet et suas saneiat, contami-
nabit diripiet spoliabit oceidet: denique inmutato nomine atqne
imperii sede translata eonfusio ac perturbatio humani generis
consequelur. tum uero detestabile atque abominandum tempus 5
existet, quo nulli hominum sit uita iucunda. eruentur funditus
ciuitates atque interibunt non modo ferro atque igni, uerum
etiam terrae motibus adsiduis et eluuie aquarum et morbis fre-
quentibus et fame crebra. aer enim uitiabitur et corruptus 6

EPITOME 2—20] с. 66,8 s. 20—036, 8) c. 66, 4.

AUCTORES 9—90] cf, Dan. Т, 2 вв. 7. В. 17. 28—25. 85-12]
ef. Apocal. c. 6 et "Hippolyti! libellum ларі тї wurrehelag тоў xóauou c. 8,
їп quo nonnulla. traduntur ex eodem ut wid. quo Lactantiana c. 16 ss.
fonte derimata, 23—630, 4] of. Orac, Sibyll. VIII. 178—181.

BHSP] 3 minuetur] minuetur T (corr. m. 2) H 6 non—con-
sumendum] non regendum P 7 biie (n er) В coactis S agris cul-
toribus Heumannus; ef. Buenemannum 8 distitutis BY, corr. B? 9 et
(ante comminuent) om. P malim deuorabunt eum Epit. 66,3 — aduersü 5
10 plagae (g er c m. 2) Р 11 quitribus P? tunse (i er) В 12 so-
eietate S 13 hiec (ner) S 14 dictu et] dicta et H, dicet P 15 uo-
lu+tabit (p er) S 16 leges (alt. e ex i m. 3) Р: commutabit et suas
sanciet Н edd.; ef. Epit. 66,3 et om, 8 17 «liripieb H? spo-
luit S 18 sedebranslata M? 19 consequitur S 20 euertentur ZZ
22 motis S diluuio Р

diuin, inst, lib. ҮП 16—17, 639

taeterrimus erit quidem et ipse, sed mendaciorum propheta, et
se ipsum constituet ae uoeabit deum, se coli iubebit ut dei
filium, et dabitur ei potestas, ut faciat signa et prodigia,
quibus uisis inretiat homines, ut adorent eum. iubebit ignem 5
s descendere а caelo et solem a suis cursibus stare et imaginem
loqui, et fient haee sub uerbo eius: quibus miraculis etiam
sapientium plurimi adlieientur ab eo. {ипе eruere templum 6
dei eonabitur et iustum populum persequetur et erit pressura
et contritio qualis numquam fuit a principio mundi. qui- 7
1 eumque erediderint atque accesserint ei, signabuntur ab eo
tamquam pecudes, qui autem reeusauerint notam eius, aut in
montes fugient aut conprehensi exquisitis eruciatibus neeabun-
tur. idem iustos homines obuoluet libris prophetarum atque 8
ita eremabit. et dabitur ei desolare orbem terrae mensibus
quadraginta duobus. id erit tempus quo iustitia proicietur 9
et innocentia odio erit, quo mali bonos hostiliter praedabuntar.
non lex aut ordo aut militiae disciplina seruabitur, non canos
quisquam reuerebitur, non officium pietatis adgnoscet, non
sexus аш, infantiae miserebitur: eonfundentur omnia et misee-
зо buntur contra fas, contra iura naturae, ita quasi uno com-
munique latrocinio terra uniuersa nastabitur. cum haec facta 10

EPITOME 13—15] e. 66, & tune — persequetur. 21—640, 9]
6, 60, 9 s.

AUCTORES 85.) ef. Matth, 24,21. 8 9] ef‘ ‘Hippolyt’ ibid, e. 7:
$ф лты tH 190 рать ipripirari ooo: —nptofurigau mohuw 008% alde-
oU/crra: xal увотіроо кай 000014 olxreipíoerar к. — 8 10 s.) ef, “Hippolyt.
ibid. с. 32.

BHSP] 1 tweterrimus B? — et ipse] se. propheta — prophetà (^
m.3) P otom. S 2uocari BP post deum add, et edd, — saeculi Bl,
secolique H?, caeli P; ef. Epit. 66,8 3 pr, et om, Н alt. et] ae SP
4 homenes (i er) sie Р 5 e caelo Н post imaginem fort. quam po-
suerit uel simile excidit, of. Epit. 66,8 — 6 uerbo sub H 7 eruere B?,
euertere 7f 8 praesura ИР" — 9 а principio] ab initio H 10 atque
accesserint om. H 11 nota H 13 obuoluet et, (puncta sub et erasa) Р
libns (wie corr, m. 3) P 14 йа om. P> eremauit BY, corr. B? 15 erit
idese (erit er) H 17 malitise H 18 pietatis BY, ipietatis Р
19 eonfundebuntur S omnia om. P 91 uninersaque JJ facta erunt[
factae sunt 77, ita erunt. P

11

=

to

=

640 Firmiani Lactanti

erunt, tum iusti et seetatores ueritatis segregabunt se а malis
et fugient in solitudines. quo audito inpius inflammatus ira
ueniet eum exereitu magno et admotis omnibus copiis cireum-
dabit montem in quo iusti morabuntur, ut eos conprehendat.
illi uero ubi se elausos undique atque obsessos niderint, ex- s
clamabunt ad deum uoce magna et auxilium caeleste inplora-
bunt, et exaudiet eos deus et mittet regem magnum de eaelo,
qui eos eripiat ae liberet anvisa — ferro ignique dis-
perdat.

18. Haee ita futura esse eum propia omnes ex dei 10
spiritu tum etiam uates ex instiretu daemonum cecinerunt.
Hystaspes enim, quem superius nominaui, deseripta iniquitate
saeculi huius extremi pios ae fideles a nocentibus segre-
gatos ait eum fletu et gemitu extenturos esse ad eae-
lum manus et inploraturos fidem Iouis: Iouem respec- as
turum ad terram et auditurum uoces hominum atque
inpios extineturum. quae omnia uera sunt praeter unum,
quod Tonem dixit illa factarum quae deus faciet. sed et illut
non sine daemonum fraude subtractum, missuiri a patre tune
filium dei, qui deletis omnibus malis pios liberet. quod Hermes s
tamen non dissimulauit. in eo enim libro qui Aéyeg «Ae:
inscribitur, post enumerationem malorum de quibus diximus

EPITOME 10 s] e. 66, 1; 68, 1. 12 Hystaspes] c. 68, 1.
20 Hermes] с. 68, 1; ef. c. 66, 6.

AUCTORES 2 (solitudines). 4 (montem)] cf. Hebr. 11, 38; Matth.
24, 16 (Apocal. 6,15?) 7s]ef.ad о. 19. 12 Hyslaspes—nominaui]
cf. supra ad e. 15, 19.

BHSP] 1 tune HS — seeesgregabunt (con er) H 2 inpius rex
edd., sed ef. с. 19, 5; Epit. 66,8 inflammabitar H 8 amotis Н
5 &tque obsessos ündique B, undique atque obsessos om. M 6 dfi rax.
ex dim P 7 dela В 8 eos om P ferro (o er) P 11 tme H
ex instinctu) instinctus (m er.) E, extinctu (corr. m. 3) 2 daemonsum
(ier) H 12 hydaspes S, hystaspes (corr. m. 3) P 13 extremi om. P
wo P3! segregatos] se gratos B 15 i|ploraturos В, imploratos (v ie
ur im ras. m. 2) 5 respecturü (^ m. 3) B 18 efecit ut wid, Pi,
»fgeiet P? 19 subtractum est BP missuüri B, missum iri cet; ef.
ad рад. 23, 4 21 dissimilauit Рае höyag teos edd. conl. IV 6,4,
ICAIOC B, to ACIOC H, TEAOTOC telius S, telios P 22 enumeration’ Ва

diuin, inst, lib. VII 17—18. öt

subiecit haee: — éz&v 2% табта yévntar, & “Асуух, тбт: 4
ó xüpicg xai татр xai bebs xat тоб mpwrau xat Evbg Ooo
Byptoupyos extBreag tots yevopévors nat why ёаотор Bow-
Angy voit’ oriy th ayabby dvtepeicas тї drañía xai
ayaxahecdpevos thy уйуду nal thy vania» ixxaüipac

AUCTORES 1] pag, 51% Patricius; cf, Ps-Apulei. Asolep, c. 26
(pag. 48, 24 Goldb.): eum have euneta contigerint, o Asclepi, tunc Ше do-
ininus et pater deus primipotens et unius gubernator dei intuens in mo-
res factaque [uoluntaria, del. Bernaysius], uoluntate sua, quae est dei
benignitas, uitiis resistens et corruptelas omnium, errorem reuocans, ma-
lignitatem omnem uel inluuione diluens uel igne consumens uel morbis
pestilentibus iisque per diuersa loca dispersis finiens, ad antiquam faciem
mundum reuocabit.

EXPILATORES 1) Sedulius (cf. Montefaleonium, palaeograph.
graec. рар, 247).

BHSP] 1 ad loc. Hermetis ef, Bernayswm, opuse. I 394 iz —
"Acrdaaid] CITANSCTATTAPENETEQAC. КАНПІЄ B, от, H, ЄПАМАНТАТТА
'TENTAL QACKAHINE 8, ЄПАХАНТАҮ TATHNGA! QACKAHIIC P, GNAN
AETATTATENHTAYRACKAHFIIE Sedulius post тайт« add, 50: edd.
1—8 тбте— Snyioupros] TOTCORYPIOCRAHTATHPKRAIGCOCKAITOYII POTOY-
KAIENNOCBEOYAHMIOYPIOC B, О syrios copar cetheos cetu protu caenos-
theu.demiurgós (initio zöte om.) H, TOTCOKCKA! ПАТИРНХІӨЄОСКАІ
TOYIIPOTOYRAICNOCOY AUMIOYPPOC 8, TQOHOKORAT ITABHPKAY OIC-
KAI ТОТ» (P er) POTOY KAIHNOCOY АНМІОТРТОС P, TOTCOKYPIOC
КАШАТИР KAIOCOCKAFTOYTIPOTOYR AICNOCBGCOYAHNMIOYPTOC. Sedulius
2 тоў mpürsu xai Бс] to npuwrtoyevod; Dawisius ad Epit. c. LX XIII
айп. 6 (pag. 243), sed ef. Ps.-Apul, deus primipotens et unius gubernator
dei et Bernaysii ibid. adnot. ad uers. 68 3 і фа — Вола] €M-
ВАЄ РАС TOICFENOMEINOYCRAITENCAYTOYBOYAHCIN B, epiblepstoes

enes ceten erutu bulesin Н, €HIBACWAC TOICTEINO MENOICKAL
THNEAYTOY BOYAHCIN S, €IIBACWAC. TLICPUINO MIUNQICKAL 8HMI-
AreQr BOYAHCYN P, ENIBACYACION ITINOMENOICKAITENEATTOY-
BOYAHCIN Sedulius 4 той'—а4та а] TOVIECTIN TOATAGONANTEPI-
CACTH ATAZIA B, tutes tinto agathon antherisas teataxia ZZ, TOYTECTIN
TOATAGONANTEPEICAC THTAZIA. 8, BRYOHCTN TOABABON ANGHPIL
CAC THATAZIAL P, «s TOFTCCTINTONAPAGQN ANTEPICACTUATAZIA
Sedulius той? Eorw то Ayaühw glossema widetur Struwio, opuse. I 157,
interpretationem lat. in cod. Regiomontano desiderant, sed est interpretatio
in BP 4. 5 xabi—ixxalága;] KAIANAKAAECAME NOCBHNILAAMINRAL-
TENKA KEIANERKABAPAC B, eneana calesamene nosten osten planen ceten
sasian ecatharas ZZ, KALANAKAL ANRAACIAMNOCTHN. TTAAMINKATTINKA-
KIAN EKKAGAPAC S, KAI ANAKAAHCA МИХОС GUN ПААКИХКАҮ OHN-

ХҮШ. Lact. 1, 41

diuin. inst. lib. VII 18. 643

$i: xat paraápuv ebéhwy óleo ёЁаАат&Ёа!.
xal név tig 025027 Basıhebg neppdele Ex тобтоу
mávtas 5.81 BactAsis peydhous nel güras &gleteus,
'el0' ойто apiots Écxat bx” &фбїтоо AvOpúmotorY.

s item айа:
inati dm’ фел (ого 004 minder Panta,
$e ласа” yalay тайса: полёроіо manoto,

et rursus alia:

Be bd же траў; 1200 9521, (va 55 Covey quay
AUCTORES 18) V 107 ss. 6s.] HI 652s. 9 ss] VIII 320 ss,

EXPILATORES 1 ss.) Sedulins (of. Montefaleonium, palaeograph.
grace, pag. 247. 6s.) Sedulius (ef. ibid). 9 ss.] Sedulius (of, ibid.).

BHSP] 1 xal cum Lactantio Excerpta Sibyl. Parisina (cod. 1043)

Rzachii, Wa) codd. Sibyll. MAKAPPON. Sedulius поле! S
EZAJAMALR Sedulius HECKAIMAKPAPONOCKEN - HOAINEEMATIASÉ B,
Exicemacaron ethelon poline xalapaxe 27, HECIKAIMA MQ-

ABINES, AMIZAI P 2 zai] KA P OCON B, COOLEN Sedulius BACI-
ACIC S ПЕМФОЮ Sedulius ¿xi zaörov] ЄППОТТОҮ B — TOYTON P
ceceuntis theothenbasi leus penphisepituton H їп Excerpt. Paris, uersus
ut ap. Lact, wisi quod жаза тч, in codd. Sibyll. sie zäzei vt; байи» adi
жар Васа; илерде, sed post м. 101 hic xai xad, бн» faa cog meup-
Otis iri тобтоу, quem Alexander e Lactantio in margine adscriptum corrupto
inito illuc delatum. esse existimat, uiw recte 3 BAGIACIC S OAL B,
INOAEWIBACIAETC Sedulius weyäkouz om. В, METAAOYC S, METAAQYC Р
HAM S ФОТАС B, PATAC SP, рас codd. Sibyli.; ef. Volkmannum, de
orac. Sibyll. dissert. pag. 29 АРІСТОІС Р. pantasalis balis megalus cefo-
tasaris tas H 4 EYO Sedulius «10 ou: om. P — KPICEIC В 5]
П SP APGIGITON P — AIIGPOTIOICI S, ANBPOITOCI P, ANGPQHOICEIN
Sedulius i utoscrisis estei papaphthi tuanthropoesin H in codd. Sibyl,
sic єй” «йт vos tora, ёфто+ азбрфдоану+; cf. Struuium, opuse. I 85, et
Volkmannum 1. с. pag. 28 — interpretatio lat, eadem in B (in mg. m. 1)
et P et, nisi quod leuissima quaedam aunt discrimina, ap. Sedulium 5 alia]
alio loco P 6 277] edd, — €MOIO S ПЄМПЄЄ B ВАСАЄА B,
BACIAHA 5 — cetotapelioeotheon peon senbasilea Н, KAITQT AIICAIGIOG0C
IICMW€IPA СІАНА P, KAITOTEANDEAOIOBEOCHEMWENBACIACA Sedulius
7 TAJAN SP, TEAN Sedulius HOACMOIO 5, HOA€MO Р, HIOACMOYO
Sedulius — KAKOIO P, KAKOYO Sedalius os pasan grean pausi polo-
moescacoos Н interpretatio lat. ead. in В (in mg. m. 1) et P, paene cadem
ap. Sedulium 8 rursum B 9 9; bá x: Rsachius, Open Stadtmuellerus ;
Reads 1800 Ao ego ex codd. Н (ad GE uidetur i xi in H referendum esse) P
41*

bo

644 Firmiani Lactanti

Boükov Bucfdacawro» in’ abyéve nelmevoy den,
zat Üscpcus abdoug Abre: Becpods те Bratous,

19. Oppresso igitur orbe terrae cum ad destruendam inmen-

sarum uirium tyrannidem humanae opes defecerint, siquidem.
capto mundo eum magnis latronum exercitibus ineubabit, di-
uino auxilio tanta illa calamitas indigebit. commotus igitur
deus et periculo ancipiti et miseranda conploratione iustorum
mittet protinus liberatorem. tum aperietur caelum medium
intempesta et tenebrosa nocte, ut in orbe toto lumen descen-
dentis dei tamquam fulgur appareat; quod Sibylla his uersibus
elocuta est:

EPITOME 6—8| о. 60, 10. 8—646,7] e. 67, 1.
AUCTORES с. 19] ef. Apocal. 19, 11—21. 95] of. Matth. 24, 27,

el eodd. Sibyll. HMQV; ОФРАСЄПАР OECIAOYNTCINATOZYTON HMON 37,
O praese prausiasunti xiomato zyconche mon H, ОПАСЄПРАТС CIACOYNTET
NATOZITON HMQN 5, OPACEMPAY CIAOYENGEL NATOZITON HMON P, hoe
tantum. TOZITIN HMQN ор. Sedulium; край» трае; Fu Tox vr Тө ўраз
codd. Sibyll. HMQV, трос núm фам; буа vot Kuyby булар bares rell. codd.
el edd.; ad hune et superiorem uersum (325) adrás cov атый, impis int
zov TY (sic male codd., indsosı Nauckius) ef. Matth. 21, 5 1850 ù
Basıhıdz cou Epyeral on праб; (ex Zachar. 9, 9) et Joann. 12, 15 иҗ oped
(unde Stadtmuellerus base), Üvyárnp Убу" !àob 6 farúrós mou Epyerar
xalipevos ixi холо» vou; Sauppius бррхх xpdwe Buotuydeay Ovary Cayón Army
ap, Friteschium; nihil certi inuenit Struuius, opuse. I 86

BHSP] 1 dOYDON В, AOXO S, AOYAO P, Sovduov codd, Sibyll. HMQV
АТСВАТАКТО S, AYCBACTAKATO P, ATCBACTAKNON Sedulius — AYXCNEI
SP K€IMENQN P, KIMENON Sedulius АРН BS Sedulius, A IPH (IP
wid. esse litterae П et Р contignatae) Р dulon dysbastanton epauche
nieimenon are Н 2 O€CMOYE S, 0.€CMOTC Sedulius ABETE B,
ábiguove eodd. deter. Sibyll. dice] AYCI В, AYCEI SP, AICEL Sedulius;
iden codd. Sibyll. AECMQYC Р à eodd. Sibyl. HMQV BIAIOYO S,
BIBAIOTC S сае thesmusa theus lysides mustebiaeus Jf — dmterpretatio
lat, in P haec ita ut praesentia eius jugum nostrorum seruitulis qui nom
fertur pondere super colla positum tollat et fanda soluet et nineula mio-
lenta, ap. Sedulium haec iugum nostrae seruitutis intolerabile super colla
positum tollet et leges impias soluet uinculaque uiolenta $ orbem Pi,
m del, P? distruendam B, destruendd (^ m. 3) P 6 illa om. 5
7 ancipit? B? miserandi P 8 tunc BSP" medium om. P 0 nocte]
nde sic 8 noctes (m er) et tenebrosa Н discendentis P 10 wer-
bis P 11 locuta Н

diuin. inst. lib, VII 18—19. 645

$ттдха» FAUT,
тор Етар boA6sv tt péon ¿vi vuxsi pedatvy.

haec est nox quae a nobis propter aduentum: regis ac dei 3
nostri peruigilio celebratur: cuins noctis duplex ratio est, quod
in ea et uitam tum recepit, cum passus est, et postea regnum
orbis terrae recepturus est. hie est enim liberator et iudex 4
et ultor eb rex et deus, quem nos Christum uocamus, qui
priusquam descendat, hoe signum dabit. cadet repente gladius 5
e caelo, ut sciant iusti ducem sanctae militiae descensurum,
et descendet comitantibus angelis in medium terrae et ante-
cedet eum flamma inextinguibilis et uirtus angelorum tradet
in manus iustorum multitudinem illam quae montem cireum-
sederit et concidetur ab hora tertia usque in uesperum et fluet
sanguis more torrentis: deletisque omnibus copiis inpius solus
effugiet et peribit ab eo uirtus sua. hie est autem qui ap- 6
pellatur Antiehristus, sed se ipse Christum mentietur et contra

AUCTORES 1s.) frg. Ш (pag. 230 Friedl.).
EXPILATORES 1 s.] Sedulius (cf. Montefalconium ibid ) 8—6]
Isidor. orig. VI 17,19. 15—646, 1] ibid. VIII 11, 20. 21.

BHSP] 1 ОНПОТАМ В, ONOTAN Sedulius — €A0H B, CABE 5,
P, €ABENÍ Sedmlius — apotanelte H 9 тїр tata om, sed spatio
cto Р £CTE B Sedulius фо}: Stadtmuellerus, CKTOEN В, CKO-
(T expunct. in P) SP, CKOTOC Sedulius; охїптб+ conieceram;
Hora: azóta; de тў pioc v. p. sic edd. quidam, quae Alexander
uol. I pag. 303), quamquam de integritate loci dubitat, expli-
; Vy, nöp, Fora: axotóte ту pion фй v. р. Struuius, opuse. I 57
MECH P, MECH S — iv] M SP =й] ЄМ. МЄСЄШІ Se-
АГП P MEAMNH BS, MEAAINI P, MEAENH Sedulius ру-
coton entimese ennycti nmlene Н interpretatio lat. їп B. (in
. m. 1) et P*haec eum uenerit ignis erit tenebrosa media in nocte,
ар. Sedulivm haec cum venerit ignis erunt tenebrae in media nocte
obscura 3 est] est et § 4 peruigilium H 5 tunc (no in ras. ez m) P?
Isidor. recipit В postesa (i er) B 7 deus quem nos] deus noster
quem solum И 9 eS, »e (aer) P & (sed del. m. 3) ut Р militine
scanetae (sic) H 10 etantecedet] nntecedet ante P 11 (et) tradet wir
doctus, Miscell. obserwat. wol. IV (a. 1734) pag. 427, conl. Epit. 67, 1
12 montes Н cireumsedit B, cireumsedebit SP 13 in] ad edd.
14 deletisque P? Upius B 16 antechristus ВР", corr. P? se om. Н
ipsum Р

132807
Ut

i

sé

~

a

ЕЧ

640 Firmiani Lactanti

uerum dimicabit et uictus effugiet et bellum saepe renouabit
et saepe uincetur, donee quarto proelio confectis omnibus im-
piis debellatus et eaptus tandem seelerum suorum luat poenas.
sed et celeri principes ac tyranni, qui contriuerunt orbem,
simul eum eo uineti adducentur ad regem, et increpabit eos
et coarguet et exprobrabit iis facinora ipsorum et damnabit
eos ac meritis cruciatibus tradet. sic extineta malitia et in-
pietate conpressa requiescet orbis, qui per tot saecula subieetus
errori ae sceleri nefandam pertulit seruitutem. non colentur
ulterius dii manu facti, sed a templis ae puluinaribus suis
deturbata simulacra igni dabuntur et cum donis suis mirabi-
libus ardebunt: quod etiam Sibylla cum prophetis congruens
futurum esse praedixit:

bijacty 8° +13 ола Вротоі xal mhoUtoy rauza.

EPITOME 7—9] е. 67, 2 s. ut pacem —omni malo.
AUCTORES 14] VIII 224.
EXPILATORES 14] Sedulius (ef. Montefaleonium ibid),

BHSP] 1 dimicauit Ва 2 supra quarto proelio nommullae Lit-
terae erasae in В impius H 4 contriuerunt Bt 5 niweti B
increpabunt B%, ras. corr. 6 exprobirauit (sic) B? iis ser., his BSP,
om. H 7 eos om. H malitie Н et im mg. Н — 8 requiescet B*
10 manu—sed] manum factis et H 11 domibus S — miserabiliter Heu-
mannus — 14 Bosw] PENVACIN D, TPETYQCIN P, TPIVQCEIN Sedulius;
zplfovew edd.; Моту non tam propter auctoritatem codicis B, quoniam
post didt facile ante PEDVOCIN excidere poterat Y, aut propter aero-
sticht Or. Sibyll. VIII 217 ss. legem recepi, quam propler superiora Duc-
tantii uerba (11) deturbata simulacra igni dabuntur, whi de simulacris
'conterendis" nihil dicitur; cf. etiam Sibyll. ITI 606 et
Augustini de ciu. dei XVIII 23 (П pag. 285, 28) reicient simulacra uiri,
cunctam quoque gazam; coniunctivus autem, cum codd, Sibyll, Бега
(31) habeant, defenditur loco orationis Constantini ad sanctorum. coetum.
c. 18, 4 (nisi quod pro biywow 8" codd. eius. orationis. habent {осї Y),
unde recensionem quandam apparet. fuisse huius loci Sibyll. in qua еси
a proximo (uers. 223) bra» penderet; cf. ad pag. 648,2 BPOTOY. Sedulius
ACEMADAA B, AIAQAA 8, AIAQAA Р, ACIAQAA Sedulius — HAOTTON 5,
HAOYTOI P tripsosinido labrote cepluton apanta Z7 interpretatio lat.
in B (in mg. m. 1) et P fort. eiusdem qui in archetypo tpljwaw corrererat,
haec contorent idola homines et opes uniuersas, ap, Sedulium haoc con-
terent autem homines simulacra et diuitias omnes ad loc. БОШ ef
Siricuium, opuse. І 88

diuin. iust. lib. VII 19—20.

Erythraea quoque idem spopondit: -
fpya 62 yetponclyt2 Dem xataxavdycovrat >

20. Post haee aperientur inferi et surgent mortui, de quibus 1
iudieium magnum idem ipse rex ae deus faciet eui summus
pater et iudieandi et regnandi dabit maximam potestatem.
de quo iudicio et regno aput Erythraeam Sibyllam sie inuenitur:

Samate In nal тобто Adm sidos alaıpov ярар, 2
sig 33 fporobs Het mplors adavároro Üccio,
Reet Em’ dvOpúmoss peydan жр\с; 528 xal аруў.

EPITOME 35.] с. 07, 8.

AUCTORES 2] HL 618, 81.55] cf. Apocal. 20,48. — 75s]
ШІ 741 s.

EXPILATORES 2) Sedulius (cf. Montefalconium ibid.).

BHSP] 1 spondit P 2 €PTA S — XCIPOIIOIHTA Р, CXIPON ПО-
INTA Sedulius ӨЄОМ (sed N add, Р) BP Sedulius, BER (i, e, GEAN
ut uid.) S; dió defendit. Struuius, opuse. І 89, cod. Regiomontanum, in
quo BEN, secutus et conl: werss. proximis 616. 619, sed bey uerbis ($ 9) dii
manu facti et eum donis suis mirabilibus postulatur erga de chriro poeta.
theon catacauthe sontae Н in Sibyll. uersus sic Ёрүх St zaporointa
тор gÀeyi nára тзт! interpretatio lat. in B (in mg. m. 1) et P haec
opera uero deorum manu facta conburentur, ap. Sedulium haeo opera autem
deorum humanis manibus facta exurentur 3 Minc usque ad finem pa-
ginae (fol. 174%) NNNPO (infra pag. 645,8) multa renonanit m. recens in S.
resurgent НЗ, recte? 4 cui] et cui P 5 et regnandi om. H 6 ery-
thryam Н, erytheam 2 7 ONTIOTE В 5%] ААН S, om. codd. Sibyl.
ЛАВА BSP, от. codd. Sibyl. TEAOC S — AIOMION P, aino» codd.
Sibyll. — Oppote decet ut olabete losdis monem ar Н 8 à] IC B
e BE] EICICAE S — 2 AE Р BPOTOIC Р fie] HEEL S, €Z€l B,
MZ Р; ¡in edd. sed ef. interpretat, lat. in BP ueniet ABANATOIO P
86010 p, ecor 5 is debrotuso theoe hoe tantum Н о M6-
ТААН P КА B, К Р exiepanthropus megale chrisi hedechearce 17
pro werss. 7. 8 in codd. Sibyll. unus. hie Hu in’ apeimous àyabub; pey-
hola zur dpytiv, сү. etiam м, 783 abr yap peyáhoro 0:00 xpla бї xai аруу;
ef. Alexandrum, cur. post. ad ПІ 741 interpretatio. lat. in В (in mg.
m. 1) et P haec cum uero et hie dies acceperit fatalem finem, in homines
autem ueniet iudicium inmortalis (imm- P) dei, ueniet (ueniet et P) super.
homines magnum iudicium atque imperium ad loc. Sibyll. cf. Struuium,
opuse, I 89

(48 Firmiani Lactanti

3 deinde aput aliam:
тартарігу 22 ydos 31521 тётє yata yavotea,
Жоосу 2' ixi Ёӯра sot бас: ос axavres.

4 et alio loeo aput eandem:
Фурауъч ТМ ш, yalnc xevlpmvas азо! ө,
nal tót avactisw vexpovs роїрау Avakdsaz
vai üavdrou xévipov. nal üztegow els upton 820
relvwy züsspíov xai оссе ёшу Blov avdemy,

AUCTORES 2s] ҮШ 241s. — 555] VIII 419 ss.

ВНР] 1 alinm) aliam sibyllam В 9 TAPTAPOEN B, quod si non
a Sibyllista, at fortasse a Lactantio tamen scriptum. recepi propter ad-
sensum loci Constantini ad sanct. coet. c. 18, 4 (cf. supra ad pag. 646, 14
bibam), TAPTAPEON SP, тартаргоу codd. Sibyll. 2:| TO) AC (Т ante
foramen minus certum) S, от. codd. Constantini МЕЄЇ S, AGIEE P;
фи тїт: cum Lactantio codd. Sibyll. HMQV, su soi eodd, Con-
stantini; wore би vell. codd. БИ. TEA B, TAIA S tartareon dehaos
dixiotegea hanus a Æ 3 HZOYCI B, HEOTCIN (CIN aut ex ON id wid.

correzit aut fort. euanidum renouauit m. rec.) S BÉMA (€ expunct. et
delet.) В ВАСІАНОС Р; фаз codd. Sibyll. et Constantini, sed cf. supra
$ 1 rex, regnandi . . potestatem, regno et interpretat. lat. in ВР ANAN-
TET B ехиѕ inde pile matheu basilens apantes Н interpretatio. lat-
in В (in mg. m. 1) et P haec tartareum autem chaos ostendet (-dit Р)
tune terra dehiscens (deh. ош. P), uenient (ueniet P) wero ad tribunal
dei regis uniuersi (un. om. P) ad loc. Sibyll. cf. Struuium, opuse. T 90
5 MAIER B; ¿Dic cum Lactantio cod. Sibyll. M, igo HOV, diu vell.
TAIHC P хадису; ё] KCYOMO P — ANTEO B; Golfo cum Dar
tantio codd. Sibyll. HMQV, ive rell. 6 hune et proximum wers. om.
codd. Sibyll. HMQV za +6] КАПОТ Р vixgos;] NE B, NERPOG Р;
заттай vixuas codd. Sibyll. in quibus est hie marsus xaruXódas codd.
Sibyll. caetota naste sonec rumoerana nalys sas H 7 xai ботерау om. P
ds CB Hm Lact, Her codd. Sibyl. in quibus uersus legitur, Wow
Struuius, opusc. I 91, et Alexander, sed ef. interpret. lat, in BP сеа
natu centron cueyste ronis erisin axo 7 8 KPEINON B, KPINON 85 zalivu
codd. Sibyll. HQV, хәз» 8’ cod. М «2:] К SP. AYCCERER S, ACCOE-
Bea P BION P, flow om. codd. Sibyll..HMQV.— АМАРЙЁ S, ANAPO Р
crinoneus eboncedys sebeonbion andron H interpretatio lat. in B (in
mg. т. 1) et P haec caelum uoluam terrae intima (terr. int. om. Р) uperinm-
et Lune resurgere faciam mortuos fatum resoluens et stimulos mortis ac postea
ad iudicium ducam iudicans piorum et inpiorum (imp- JP) witum айога

a

dinin inst. lib. ҮП 20.

mee tamen uniuersi tune a deo iudicabuntur, sed ii tantum 5
qui sunt in dei religione uersati. nam qui deum non adgno-
uerunt, quoniam sententia de his in absolutionem ferri non
potest, iam iudicati damnatique sunt, sanctis litteris contestan-
libus non resurrecturos esse inpios in iudicium. iudi- 6
cabuntur ergo qui deum seierunt et facinora eorum id est
mala opera eum bonis conlata ponderabuntur, ut si plura et
graui(orja fuerint bona iustaque, dentur ad uitam beatam, si
autem mala superauerint, eondemnentur ad poenam. hic for- 7
tasse dixerit quispiam: ‘si est inmortalis anima, quomodo pati- .
bilis indueitur ac poenae sentiens? si enim ob merita punie-
tur, sentiet utique dolorem atque ita etiam mortem: si morti
non est obnoxia, ne dolori quidem: patibilis igitur non est.
huie quaestioni siue argumento a Stoicis ita oceurritur: animas 8
quidem hominum permanere nee interuentu mortis in nihilum
resolui, sed eorum qui iusti fuerint puras et inpatibiles eb
beatas ad sedem caelestem, unde illis origo sit, remeare uel
in campos quosdam fortunatos rapi, ubi fruantur miris nolup-
tatibus, impias uero, quoniam se malis cupiditatibus inqui- 9
nauerint, mediam quandam gerere inter immortalem mortalem-
que naturam et habere aliquid inbeeillitatis ex contagione earnis,
AUCTORES 5] Ps. 1,5 (LXX) &à. тото ойж dvarnisovrst of dar

Bis iv арон.

BHSP] 1 ndeo] ab oo Р ii edd., hi BH, om. SP, recte? 8 de his in
edd., dei, sine B, deis his in H, ds his in 5 absolutione BS ferre S
4 iam WH, nam B!, om. SP 5 esse om. S 8 grauiom Heumannus
(Buenemannus conparat Ouid. Met. X V 33), grauia C, quod non referendum
est ad usum illum a Sittelio, Die lokalen Verschiedenheiten der lat. Sprache,
ag. 101 ss. descriptum; cf. infra pag.632,3 — iustaque dentur] iustificentur 5
10 patibilis (ai. i ras. ex u) B 11 ad HP poena (a in raa, ez e ? m. 2) B,
poenam P 12etiamita S 18 ne] nec 5. dolore Н patibilis (adt. i ras.
er) В, partibilis H, patibilisque S 14 a. Stoicis) stoicis (corr. m. 3) Р
15 interuentum Pl, m del. Рэ 16 resolni+ (s ? er) B sed] se et H
fuerint edd., fuerunt (fuer S) С inpartibiles H 18 quosdam om. P
fruantuluriris (r? s. 1. er, m add. et iris ex .ris eorr. m. 1 w wid.) B
19 impias Heumannus, impios C, impiorum Walchius — 20 inter in mg. Н?
immortalem mortalemque] mortalem (add. m. 2) immortalemque B, iim-
mortalemque H 21 ante ex contagione hoe ex contactis, sed del. m. 1 Р
contagio (g er е H?) HS, recte? ef. Mar, Victorin. pag. 25, 10 K.

10

1

-

-

оо

650 Firmiani Lactanti

cuius desideriis ac libidinibus addictae ineluibilem quendam
fucum trahant labemque terrenam: quae eum temporis diutur-
nitate penitus inhaeserit, eius naturae reddi animas, ut si non
extinguibiles in totum, quoniam ex deo sint, tamen erueiabiles
fiant per eorporis maculam, quae peeeatis inusta sensum do-
loris adtribuit, quam sententiam poeta sic explicanit:

quin et supremo eum lumine uita reliquit,

non tamen omne malum miseris nee funditus omnes
corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est
multa diu conereta modis inolescere miris.

ergo exercentur poenis ueterumque malorum
supplicia expendunt.
haee propemodum uera sunt. anima enim cum diuortium fecit
a corpore, est, ut ait idem poeta,

par leuibus uentis uolucrique simillima somno,
quia spiritus est et ipsa tenuitate inconprehensibilis, sed nobis,
qui sumus corporales, deo autem, eui subiacet posse omnia,
conprehensibilis. 4

21. Primum ergo dieimus tantam esse dei potestatem, ut

15

etiam ineorporalia eonprehendat et quemadmodum noluerit ad- so

fieiat. nam et angeli deum metuunt, quia castigari ab eo
possunt inenarrabili quodam modo, et daemones reformidant,
quia torquentur ab eo ac puniuntur. quid ergo mirum, si eum

AUCTORES 7 ss.) Verg. Aen. VI 785 ss. 15] ibid. 702

BHSP] 1 aodictae B', corr. B? — inelubilem H, іле (те (sed
puncta nunc erasa) Р — quendam B? 2 fucum 3%, focum Р — lauem-
que B!, corr. B! diuturnitatem H temporis post diuturnitate repetit,
sed erpunzit B 8 si non] ++ (in er.) nonsint B. 4«]aH sunt B
5 iniusta B"'S doloris) dio oris S 7 suppremo P ийан (m er) Н
relinquit (in B addita est " distinctio) BH, reliät (t renouawit m. 2) 8
8 miseris 9 corporeas B', corr, B> pestes В 10 miri B — 11 exer-
centur] exertü H poenis’ В 12 suplicia Н — expendunt В 14 idem
om. Н 15uolucrisque Н 16 et om. H sed nobis bis, sed prius eras. S
17 carnales В eui] cum H 18 oonprehensibilis est Z 90 efficiat M
21 metuent Hì 99 inenarrabiliter B, innarrabili S — reformidant] re
formidant deum В

diuin. inst. lib. VII 20—21. 651

sint inmortales animae, tamen patibiles sint deo? nam eum
in se nihil habeant solidum et contrectabile, a solidis et cor-
poralibus nullam uim pati possunt: sed quia in solis spiri-
libus uiuunt, a solo deo tractabiles sunt, cui uirtus ac sub-
stantia spiritalis est. sed tamen docent nos sanctae litterae
quemadmodum poenas impii sint daturi. nam quia peccata
in corporibus eontraxerunt, rursus carne induentur, ut in cor-
poribus piaeulum soluant: et tamen поп erit caro illa, quam
deus homini superiecerit, huie terrenae similis, sed insolubilis
ac permanens in aeternum, ut sufficere possit eruciatibus et
igni sempiterno, euius natura diuersa est ab hoe nostro, quo
ad uitae necessaria utimur, qui nisi alicuius materiae fomite
alatur, extinguitur. at ille diuinus per se ipsum semper
uiuit ac uiget sine ullis alimentis nec admixtum habet fumum,
sed est purus ae liquidus et in aquae modum fluidus: non
enim ui aliqua sursum uersus urguetur sieut noster, quem labes
terreni corporis quo tenetur et fumus intermixtus exsilire cogit
et ad caelestem naturam eum trepidatione mobili subuolare,
idem igitur diuinus ignis una eademque ui ae potentia et cre-
mabit inpios et recreabit et quantum e corporibus absumet,
tantum reponet ae sibi ipse aeternum pabulum sumministrabit:
quod poetae in uulturem Tityi transtulerunt. ita sine ullo

EXPILATORES 85s (—examinabit)] Pacianus, paraen. ad
paenitent. e. 11, tom. 13 pag. 1088 D Migne: post animarum tempestiun
supplicia rediuiuis quoque perpetua corporibus poena seruatur. nemo Tityi
iecur credat et uulturem poetarum: ipse sibi materiam reorescentium cor-
porum reparat ignis aeternus.

BHSP] 3 solidis D? spiritibus] partibus B 6 sunt Р laturi
edd. qui HP 7traxerunt Н rursum В induerentur (exp. m, 2) HT
ш om. Н 8 post tamem eras, et ul wid. B егін (n er) B 9 sub-
iecerit P ^ — insoluebilis (i er) B 11 matur» P? quo ad] quod Н,
quod nd P 13 per se ipsum om. Р 15 est B? fluuidus HP — 16 su-
sum Л — urgetur HSP 17 exsilire] & illi re I", part, vas. corr.
18 melli H, om. S 19 ignis] ignis in his B — eademque (post u er.
а) B cremanit Bl, corr. B? 20 et ante recreabit] ac Н recreauit
B', corr. BE! — quantum B', corr. В? е (m er) В absumit Bl
corr. BY, adsumet H 21 геропеваё (ne er.) B, resumet P 22 multu-
rum Н tityi H, titui 8%, titoni 2%, tytin В?, tytii S, ticii in ras. Р!!
trastulerunt Р

e

-

652 Firmiani Lactanti

reuirescentium eorporum detrimento aduret tantum ae sensu do-
loris adfieiet. sed et iustos cum iudicanerit deus, etiam igni
eos examinabit. tum quorum peccata uel pondere uel numero
praeualuerint, perstringentur igni atque amburentur, quos autem
plena iustitia et maturitas uirtutis incoxerit, ignem illum non
sentient: habent enim aliquid in se dei, quod uim flammae
repellat ac respuat. tanta est uis innocentiae, ut ab ea
ignis ille refugiat innoxius, quia accepit a deo hane poten-
tiam, ut impios urat, iustis temperet. nee tamen quisquam
putet animas post mortem protinus iudicari: omnes in una
communique custodia detinentur, donec tempus adueniat quo
maximus iudex meritorum faciat examen. tum quorum fuerit
probata iustitia, hi praemium immortalitatis accipient, quorum
autem peccata et seelera detecta, non resurgent, sed cum
inpiis in easdem tenebras recondentur ad certa supplicia de-
stinati.

22. Figmenta haee esse poetarum quidam putant ignorantes
unde ila poetae acceperint, ae negant haee fieri posse: nee
mirum est ita illis uideri, aliter enim quam res habet tra-
ditur a poetis: qui licet sint multo antiquiores quam historici
et oratores et cetera genera seriptorum, tamen quia mysterium
diuini saeramenti nesciebant et ad eos mentio resurreetionis
futurae obseuro rumore peruenerat, eam uero temere ae leuiter
auditam in modum commenticiae fabulae prodiderunt, et

AUCTORES 8—9] cf. Orac. Sibyll. II 253—255; VIII 410 s.

BHSP] 1 uirescentium S; recrescentium Pacianus adureat Pi, adt.
adel. (мий (7 m. 2) Н sensum Н 2 deus om. 8 etium] et S,
et in P З exanimauit ut wid. B!, in ras. corr. B! tuno B, tiie Р
4 restringentur B comburentur SP; ef. ad eonburet pag. 638, 12
6 sentient B? habent B? in se aliquid В 7 uis] uirtus 8 8 „по
xius (in er) В qui BHS accipit ВН 9 obtemperet (op- S) SP
10 animam Æ omnes] num omnes P 11 destinentur Н 12 tuno B
13 hii SP% 14 detecta om. H 18 acciperint H — nec B? 19 res
se habet edd. "traditur P? 20 qui] qui sit Н siwt B® multo bis, pr
erpunet, B storici B? 22 et om. В mentiores surrectiores Н

93 obseulorum more M eam (a im ras, er u? m. 2) B

10

diuin, inst, lib. VII 21—22. 653

l————— P
nionem sequi, ut Maro qui ait:

sit mihi fas audita loqui.

quamuis igitur ueritatis arcana in parte corruperint, tamen 4
ipsa res eo uerior inuenitur, quod eum prophetis in parte con-
sentiunt: quod nobis ad probationem rei satis est. errori б
tamen eorum subest ratio non nulla. nam com prophetae ad-
siduis contionibus praedicarent iudieaturum esse de mortuis
filium dei et haee adnuntiatio non lateret, quoniam rectorem
eaeli deum non alium putabant esse quam louem, iudicare
aput inferos Iouis filium tradiderunt, sed tamen non Apollinem
aut Liberum aut Mercurium, qui caelestes putantur, sed eum,
qui et mortalis fuerit et iustus, uel Minoem uel Aeaeum uel
Rhadamanthum. еоггирегипё igitur poetica licentia quod ac- 6
ceperant, uel opinio ueritatem per diuersa ora sermonesque
uarios dissipatam mutauit. nam quod peractis ad inferos 7
mille annis rursus ad uitam reslitui cecinerunt, Marone ita
dicente:

has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos,
Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno,
scilicet inmemores supera ut eonuexa reuisant
rursus et ineipiant in eorpora uelle reuerti,

AUCTORES 3] Aen. VI 266, 19 ss.] ibid. VI 748 ss.

BHSP(—3) 156] зе (der) Р wet B! 2quiom. 8 З qui (sed del.
m. 3) logui P розі loqui statim ad ergo semel fleri (pag. 655, 4) transitit P
4 corrueperimt (mer, nm. 2) Н 5 uerius B qnod (d in ras. ez m?
m.2)B, quo Н 7eorun]forum Н mam B? 8deB 9 попот. H
10 dominum B; deum male omittunt edd. 12 aut (ante Liberum)
ras. ez apud Н quie (a er) П sed] et H 13 iniustus H mi-
noen S »eacum (а er) B, execnm Н 14 radamanthum B, rhadaman-
tum HS poeta S acceperunt H 15 uel] uel quod Н оріпіо
ueritatem om. S ueritatis H ora om. H 16 dissipatam Heumannus,
dissipata C; cf. 11 10,6 17 amnis (i in ras. ez o? m. 2) В rursum B
19 omnis B сит codd. Vergil., omnes Н, enim omnes 5 ubi] ide S
annos (' est distinctio) B 20 letheum BS, laetbenin H — magno B
21super|aut B', supera sut B^ reuixent Л 22 uelle om. S — reuertere 5

dinin: inst. lib. VII 22—23, 655

quis ab inferis rediens uitam postliminio recepisset? aufer-
retur profeeto ab oeulis hominum, ne uiso eo uel audito deos
uniuersi relinquerent et ad unius se dei cultum religionemque
conuerterent. ergo semel fieri resurrectionem necesse est,
eum malum fuerit ablatum, quoniam eos qui resurrexerint nec
mori iam ulterius nec uiolari ullo modo fas est, ut beatam
possint agere nitam quorum mors resignata est. poetae uero
eum scirent hoe saeeulum malis omnibus redundare, obliuionis
amnem induxerunt, ne malorum ac laborum memores animae
reuerti ad superos recusarent. unde Vergilius:

o pater, anne aliquas ad caelum hine ire putandum est
sublimis animas iterumque ad tarda reuerti
corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?

ignorabant enim quomodo aut quando id fieri oporteret, itaque
renasei eas putauerunt et denuo ad uterum reuolui atque ad
infantiam regredi. unde etiam Plato de anima disserens ex
hoe ait posse cognosci animas esse inmortales atque
diuinas, quod in pueris mobilia sint ingenia et ad per-
eipiendum facilia, quod ea quae discant ita celeriter
rapiant, ut nom tune primum discere illa uideantur,
sed recognoscere atque reminisci: in quo uir sapiens
poetis ineptissime credidit.

23. Non igitur renascentur, quod fieri non potest, sed re-
surgent et à deo corporibus induentur et prioris uitae factorum-

AUCTORES 1158] Aen. VI 719 ss. 16] Menon. 85 С; Phaed.
12 E (Cie. Tusc. I 24, 57 s.; Cat. mai. 21, 78).

BHSP(a 4] | wuferetur H, auferetur (a et r m. 2) 5 2 nec H
3 reliquerent Н — religioneque (7 m. 2) S 4 ab ergo semel denwo in-
cipit cod. P (cf. ad pag. 653, 3) 6 mori iam ulterius nec om. H uiolare H
Э ао B? 10 uirgilius S 11 pater’ (* est distinctio) В 12 sublimis B
codd. quibusd. Vergil, sublimes B'HSP animas’ В: — tare» (dwer,,
“ur m.2)P 13 corpora’ B 14 aut quando om. Н 15 eas om. H ad
uterum) adulterum Æ alt. ad om. Н 17 esse animas H 18 et om. H
19 facilia] facilia sunt Z7 ita om. H 20 capiant Heumannus, sed ef., Cie.
Cat, mai. 21, 78 adripiant et Buenemannum ut) quod Н illa om. H
uidewntur $2 21 regnoscere Н 23 non] non credidit H 24 factorum B

14
15
16

17

=

=

de

656 Firmiani Lactanti

que omnium memores erunt et in bonis caelestibus eonlocati
ас fruentes iucunditate innumerabilium copiarum praesenti deo.
gratias agent, quod malum omne deleuerit, quod eos ad regnum
uitamque perpetuam suscitarit. qua de anastasi philosophi
quoque dicere aliquid conati sunt tam corrupte quam poetae.
nam Pythagoras transire animas in noua corpora disputanit,
sed inepte, quod ex hominibus in pecudes et ex pecudibus in
homines et se ipsum ex Euphorbo esse reparatum. melius
Chrysippus, quem Cicero ait fulcire porticum Stoicorum:
qui in libris quos de prouidentia seripsit com de innouatione
mundi loqueretur, haec intulit: тобто 2£ обтшу Eyovres
Birsv, üg obdiv Adövaroy xal %ий$ park th Tehzurnent
талу тераш тїзї ypóvos slg todro (iv) ф yoy ёсу àzo-
жататта! суўйна. sed nos ab humanis ad diuina re-
deamus. Sibylla dieit haee:

AUCTORES 9] Acad. pr.1154,75, 11] Chrysippeaed, Gereke frg. 14,

BHSP] 1 et om. Р conlocate (e ex i) P? — 2 iucunditate (e ex i
m.2) P 3 diluerit ex deleuerit B? uitam regnumque АГ 4 perpe-
tuam om. Н quas H 6 corpora (a ex e т. 2) S 7 hominibus] ho-
mines B 8 homines et] hominesed B!, corr. B* — enforbio 8 repa-
rüdum (ad erat) S? 9 erysippus B 10 de prouidentia seripsit om. 8,
sed cf.ad 13 prudentia B iwnouatione (w add. m. 3, ne add. m, 22) В,
nouatione Н 11 ОТТО § — rabrou—addvarov] tutu de bothos ethostos
delonos udedadynaton Н, TOYTOYA€ OYTQE XONTOCAE AONGCOY AEN-
AAYNA TON P — 12 ACAON В 3bvaro— ze)euriox] AATNAMACMETA
TOTEAETTHTONKAIH.CAT S хә — урёмол] caet hemasme toteleutesn pu-
linperiodontini chronu Н, КАІН MACMET TO ТЄАЄҮТН CATIAAIN MEPIDAD
(alt. ex O) TINXPONOY P 18 TIAAIN S TEPIOAQ S ахй
ypaveu] YCTCPON B; zepióñcos vivio sTinudveoy (uel Олдци+чез) yowu edd.
finxisse widentur ex interpretatione lat, qualis est in BP spatiis quibus-
dam temporum reuolntis ам iv рабар scribendum? tig тобто оу ўра],
istuto onyn esmennpocatiastene schema Н, ——— NYNEC) AITO-
KATACTH NAICXMA P ¿y & edd., idem wel о5 Struwius, О BS, u wul-
gatum ils by (om. тобто) vàv corr. in tis 8 vov Zellerus, philosoph. Grace. 111 1
pag. 155 adn. 1 post topes ex 10 de prouidentia add. $ AMORATA-
CTHNA В, AHOKATACYHNAT S 14 KXHMA B interpretatio lat, eadem in B
(in mg. m. 1) et P haec quod cum ita sit, apparet esse nihil e&se inpossibile,
etiam nos post excessum nostrum rursus (rursti В) spatiis quibusdam tenmi-
porum reuolutis in hune restitoi (restituis, t er. Pj statum ia quo mune
esse uidemur (uidetur P) ad loc. Chrysippi cf. Strunium, opuse. I 107 s

dinin, inst. lib. VII 23. 651

Búemtoroy yhp Armas рерётыу yévos. GAA" Stay fi
xóspov xai Ovatav #00 upicts, йз 025$, avTog
morhos: хрізшу dospeiz 0' Gua zuseßiag ve,

zai téte Buccsféag pis dni Lógov dy rupi «inde:
Baco! 8' cbcefdous:, nakıy hacr ext yalno,
жэза 0400 22утос mph 0° dx nal Bioy abraiz,

quodsi non modo prophetae, sed etiam uates et poetae et phi- 5
losophi anastasim mortuorum futuram esse consentiunt, nemo
quaerat a nobis quemadmodum fieri possit. nec enim diui-

AUCTORES 1—4. 5. 6] IV 40—43. 186. 187.

ВНЕР] 1 AOCTEICEON B HAC В dispintongarapanmeropongenos-
allotanede Н, AYCHICION ТАРАПАМ MEPONQN TENOCAMO TANHAH $,
AYCITICTON TAPATTAN MEPOTIQN (sed O ex €) TENOCAMO ТАХНАЄ P
Ф227 zdrav di) codd. Sibyl, HVQ 2 xai] CAle (B er) S €A0H BP,
NECABH S; Hin codd. deterior. Sibyll. 0] ӨС SP АТОС Р cosmu-
enethneton etithe erisisentheosautus 77 3 HOIHC S, ПОШСН P — KPEI-
NON B, KPCINON 5, KPCPNON P АСЄВЄІЄ P 0 Gua] Sua т' codd. Sibyll.
pyesierinon esedis tham eusabeaste H 4 xai tére] KATOTE В; хай tob; codd.
deterior. Sibyll. AYCCEBEAC S, AYCCEBEAC Р EM BP, ENII S; bro
codd. Sibyll, sed ef. interpretat. lat. OON Р iv zupi) Fuse. (uel
=) codd. Sibyll. — TIYPL P — IIM'CI S, TIEMVEL P; ziuz: codd. quidam
Bibyll. — cetotedissebeasmenepozafonenpiripempi H 5 Љинс et prowimum
uersum esse Or, Sibyll. IV 186.187 indicauit Reachius, IV 45.40 putant edd.
FJA Р TAAN P ZECONT B, ZHCOT SP isi] ETH P TAIHC SP
їкї yatav wel ini opo» codd, Síbyll, ivi xéayey Constit. Apostol. V 7 et
Ezxecerpta Paris. (cod. 1043) osode eusebi sebieosin palinze sonte pigee Н
6 TIXNOYMA (X minus. cert) S, HNHYMA P 6€0Y p, TY S, OY P
AONTOC P TEIMHN В mw» 0 Gua plerique codd. Sibyll, Constit.
Apostol. ibid., Excerpta Paris., Хал» ò &ра codd. Sibyll. HVQ Blow cum
Lact. plerique codd. Sibyll., йр» НҮ, Constit. Apostol., Excerpta Paris.
AYTIC В speumatheudontostimenthamagae bio autoes H — interpretatio
lat. in B (in mg. m. 1) et P haec. est enim difficile eredens omne homi-
num genus. sed cum iam (iam om. B) mundi et mortalium uenerit iudicium,
quod deus ipse faciet (B, faciens P) iudicans inpios (imp- P) simul atque
pios, tune demum inpios (imp- P) quidem in ignem (isdem В) ad (ac P)
tenebras mittet. qui autem pietatem tenent, iterum uiuent in terra (ter-
ris B) spiritum deo dante honoremque simul et uitam eis ad loe.
Sibyl. ef. Struuiwm, opuse. I 91 7 prophetae] poetae Н poetae] pro-
phetae H et (ante philosophi) om. S8 8 anastas H, anastasin S, recte?
futura (^ m. 9) В consentiant 5

XVIIIL. Laet. t. 4з

o

=

658 Firmiani Lactanti

norum operum reddi potest ratio: sed si a principio deus ho~
minem nescio quo inenarrabili modo instituit, credamus ab
eodem restitui ueterem posse qui nouum fecit.

24. Nune reliqua. subneetam. ueniet igitur summi et ma-
хіпі dei filius, ut uiuos ac mortuos iudicet, Sibylla testante s
alque dicente:

macys yap үа 6:6 буттоу ebyyuctg Éccat,
abras 5 тазтохратор ¿rav EKON Prpar: xglvat
ффэтш» xal vexduv duy is xal w5cpov Graven.

uerum ille eum delenerit iniustitiam indiciumque maximum m

fecerit ne justos qui a principio fuerunt ad uitam instaurauerit,
mille annos inter homines uersabitur eosque iustissime imperio
reget. quod alia Sibylla uaticinans furensque proelamat:

white BÉ pou, ріротес, BacrAeUg almviog dover |
tum qui erunt in corporibus uiui, non morientur, sed per i

“EPITOME 4—659, 6] e, 67, 3.
AUCTORES 8 15.55.) ef. Apocal. 20,1—6, — 7.85] ҮШ SI ss.
14] frg. I (pag. 230 Friedl); of. Alexandrum I pag. 302.

BHSP] 1sedom. Н 3poset Н 4magni И 5 ac]ut H ТАР
(T ras. ex T) Р ТАН SP TOTH Р GNHTON P 6vgzàw zózt eodd.
Sibyll. CYNXYCEIC B, CYNXYCIC SP ECTE В pases gurgeestoteth-
netonsynchisiseste H 8 AYTOC В % om. codd. Sibyll, HANTORPA-
TOP $5, ITANTOKPAGOP 2 OBAN S, sequitur 135. proclamat et uersus
БУЙ, (Gx); reliqua pars uersus 8 et м. 9 infra post repetitum pro-
clamat leguntur — ЄАӨН В, HAON 5, HAGH Р BMATI (sed M minus
cert, fort. AA) B, BHBMATI P — KPEINAL BP, KPEINAN] S 0б Ai-
pxo xplvy codd. Sibyl. autosopantocraton otaneithebematierine H 9 Yev-
тоу xai] СҮМПАХТОХ B NHKYON Р WIXAC S KOUMO SP won
toncaenecionpsychaseaecosmonapanta Н interpretatio lat. eadem in В
(in mq. т. 1) et P haec in omni enim terra tune mortalium confusio erit,
ipse omnipotens (omnepotens B) cum wenerit pro tribunali iudicare ui-
wentium mortuorumque animas et mundum omnem gd loc. Sibyl ef.
Struuium, opuse. I 93 10 iniustiam H 11 quis a (aer) 5 instau-
rauerit H, restaurauerit B, restauraueriit (exp, m. 2) S, restaurwuerit I?
12 annis SP — 13 furenque (sic) proclamans Н 14 KATIE 8 (ef. ad 8),
KATE Р лер мото В BACIACC B, BACIACTC 52 APXOL S
elytedemumeropesbasileuseoni archi А (nterpretatio lat, paene enden
in B (in mg. m. 1) et Р 15 tunc BHP moriuntur P

dinin. inst. lib. VII 28—24. 6590

eosdem mille annos infinitam multitudinem generabunt et erit
suboles eorum sancta et deo eara: qui autem ab inferis sus-
citabuntur, hi praeerunt uiuentibus uelut iudices. gentes uero 4
non extinguentur omnino, sed quaedam relinquentur in uieto-
riam dei, ut triumphentur a iustis ae subiugentur perpetuae
seruituti, sub idem tempus etiam princeps daemonum, qui 5
est machinator omnium malorum, catenis uincietur ef, erit in
custodia mille annis caelestis imperii, quo iustitia in orbe re-

gnabit, ne quod malum aduersus populum dei moliatur. post 6

euius aduentum congregabuntur iusti ex omni terra peraetoque
iudicio eiuitas saneta eonstituetur in medio terrae, in qua ipse
conditor deus eum iustis dominantibus eommoretur. quam
ciuitatem Sibylla designat, cum dicit:
nal тёМм», Hy ¿móbnos beds, табтуу exotycey
Aapmporipay dotpwy $2" halou $5& селу.

EPITOME 6—9] è. 67,2. 9—12] o. 67, 3.
AUCTORES 1) of. Is. 6,12, 145] V 4208.
TESTES 10 ss. 660, 4ss.] Hieronym. de uir. inlustr. XVIII: quem

„(sc. Papiam) secuti sunt Irenaeus et Apollinaris et ceteri, qui post resur-

rectionem aiupt in carne eum sanctis dominum regnaturum. Tertullianus
quoque in libro de Spe fidelium et Vietorinus Petabionensis et Lactan-
tius bae opinione ducuntur. — Unde Gennadius (Corp. haeresiolog. ed.
Ochler I pag. 349; "Ps.-Augustin.' uol. ҮШ. appendie. pag. 78 E Maur.) de
ecclesiastic. dogmat, с. XXV: in diuinis repromissionibus nihil terrennm
uel transitorium expectemus, non quod ad 'cibum uel ad potum pertinet,
sieut Papia auetore Irenaeus Tertullianus et Lactantius adquiescunt.

BHSP] 1 covdem B? infinita S ег ex erunt P — 2 subules Р!,
soboles P? ab inferis] a feris Н 3 hii BS, bis (i er) P —uiuiuenti-
bus Н ueluti HS 4 uictoria S 5 triuntur H, triumferentur Р,
er del, m. 1? — subiusgentur (n er) S perpetua Н 6 etiam] idem Н
principes P!, in ras, corr. РЭ Test B? cathenis B catenis nin-
eietur om. H 8 quod H 9 nes (cer) В adnerst HS 10 cuius ad
dei filius pag. 658,5 refert Buenemannus; an ad caelestis imperii (8) respicit P
nisi forte ante post quaedam + T in quibus dei filius wel Christus

erat 12 dei Æ 14 TIOAIN S €IIGHC€ g, €IIOGHCE (П ex

Tl m.12) P ӨС 5, 660 P — ixolzo:] ENOGIHHCEN §; ¿molinos uel inó-

xat codd. Sibyll. cepolinenepothesactheostautenepyesen H 15 AAMIIPO-

ТЕРАХ P; gabporipar codd. Sibyll. ACTPON B 39 om. B,

HA P; тї za codd. Sibyll.; cf. interpretat. lat. in BP A — am]
42*

660 Firmiani Lactanti

7 tune auferentur a mundo tenebrae illae quibus obfundetur
atque occaecabitur caelum, et luna claritudinem solis accipiet
nee minuetur ulterius, sol autem septies tanto quam nune est
clarior fiet. terra uero aperiet fecunditatem suam et uber-
rimas fruges sua sponte generabit, rupes montium melle su-
dabunt, per riuos uina decurrent et flumina laete inundabuntz
mundus denique ipse gaudebit et omnis rerum natura laeta-
bitur erepta et liberata dominio mali et impietatis et seeleris
et erroris. . non bestiae per hoc tempus sanguine alentur, non
aues praeda, sed quieta et placida erunt omnia. leones et
uituli ad praesepe simul stabunt, lupus ouem non rapiet, canis
non uenabitur, accipitres et aquilae non nocebunt, infans eum
serpentibus ludet. denique tum fient illa quae poetae aureis
temporibus facta esse iam Saturno regnante dixerunt, quorum
error hine ortus est, quod prophetae futurorum pleraque sie
proferunt et enuntiant quasi iam peracta. uisiones enim di-
uino spiritu offerebantur oeulis eorum et uidebant illa in con-
10 speetu suo quasi fieri ac terminari. quae naticinia eorum

eum paulatim fama uulgasset, quoniam profani a sacramento

ignorabant quatenus dicerentur, conpleta esse iam ueteribus

=

EPITOME 1—18) е. 07,48.
AUCTORES 2—4] Is. 30,26. 4—18} of. Orac. Sibyll. III 619—
623; VIII 210 ss.; Is. 11, 6 ss.; 65, 25.

HACAYOYHAECCEAHNHC S —lamproteranastronedeliuideselenes НО dmfer-
pretatio lat. in В (in mg. m. 1) et P haec et urbem quam desideranit deus
hane fecit clariorem astris et sole adque luna ad loc. Sibyll. cf. Stru-
uium, opuse. I 94 "

BHSP] |w H? .tenenebrae B offendetur S, offunditar P 2 ob-
caecabitur (obee- S) HS, occaecatur P 3 nec om. H ulterius his,
alt.expumzit S — minuetüétur B tantum В est om. S 5 generauit
В), corr. B! Griuas Pl, corr, P? vin» S" 7ebom. Н 8 libera H
dominio mali] de omni mala (a del. et corr. m. 8) P 9 erroribus И,
terroris P — tempus P? 10 praedas (ser) B Il praesepe HS PA
dubitanter recepi; an praesepium cum B aut praesepem cum Pi (m del.
P?!) scribendum est? cf. рад. 308,5 12 uenabuntun SI 18 bune SH
14 esse от. H 15 quot P? 16 et enuntiant] ut nuntient A, et mut-
tiant S 17 Шаш P!, m del. P? 18 quee B 19 profana 8 а s-
eramento] sacramenta SP 20 dicerentur В?

18

662 Firmiani Laetanti

@ржлот chy pioyorzio брой xa! xdct отой»
capuofópoz тє лоу odvsrat dyupov тора Firm
chy Ppégecio тє 8pdxosvtez Aj" cantor жоцайсозта!

et alio loco de ubertate rerum:

xal cote дї ydppony pe àv 0205 àvBpdat Brel.
zal yàp үй xai Bév8pa xal dorera бріршата yaing
Búsouciy xapzhv toy dAnbivby dvbowmctoty

clvou xal péheros yhuxepsd Atuxoü те yah autos
xal сітоо, ётер ёсті Ёротоїс adictos @каузтш»,
AUCTORES 5 з] HI 619 ss.

XOPTO Р хардал; v] MAPAAAJAICT В €PIPQIC Р — fosxrlhjgovca:
codd. deterior. Sibyll. hortonpardaliesterifoesamabosgesonte Н

BHSP] 1 MOCXOCÍ S, MOXOICT Р OMY (Tin P ecl) SP arcu-
toesimmoshoesimomucapasipotoesin Hf uersus in codd, Sibyll. sie ägx-
ta 20v adoos voudürs (uel vopábiov) addiciijoovrar 2ACON S PATETA-
XYPON B ФАТЄТА S — &Z/upow payer’ imb vite; uel i» paz codd.
Sibyll., in quibus inter hune. et proximum uersum hi sunt u; az‘ xxi
табас pda уйл! iv Geouotow ovow (wel 25021) =прёз (mel zoppóv) yàp iri
gio бра поташ (uel najas) — gácer] PAONH В, PAITNHTY 5, PATNHT Р
sarciborosteleonfageteachyronparafene H — 5 CIM P — cuv Bptgealy тї] хай
Bprpltaa: wel Bpipcol тї codd. Sibyll. АРАКОХТЄС 8 — Sparovres zour-

соута!] APAKON TEMACATECL KOIMH CONTAL P 204. bjooyrat codd.
deterior. Sibyll, 85 darias Stadtmuellerus; AMATHCI BS (unde dba:
temptaueram), Sux apia: codd. Sibyll.; ef. Isai. 11,8 xai sailor vizov ind
Tpoow daxGwy, xal iml xoltyy ixydvwy cont thy узра Emile sin-
brefeinteeiracontesamustesiceomesonte Jf interpretatio lat. paene eadem
in B (in mg. m. 1) et P, in qua extremus uersus sic cum infantibus
(cum seis P) quoque dracones dormient ай loc. Sibyll. of. Struuium,
opuse. I 93 4 ubertate S, libertate cett. 5 de cod. S cf. ad pag. 661,20
xai тб] KATOTE Р AC B, АН S, AH Р руу] TAAHN 5, METAAHN P
0] 60€ B, ӨС SH ANAPACCI B, ANAPACI S, ANAPCI (N ex P) Р
АОСЄ B, AQCEL Р caetotedecharmenmegalentheosandrasidosi И 6 yap]
TAP SP уй TH В ACENAPA В, ACIAPA Р ACHIETA P ӨРЕ
МАТА B, OPEMMATA 5, OPHMMATA P — TAIHC Р Ügfausra Tabs]
поза phwy codd. Sibyll. — caegargecedendracaesaspetathremmatagees H
7 ЛОСОТСІХ B, AQCQYCIN Р KAPNIION 5 ANGPOTIOICIN Р dosa-
simearpotonalethinonantropoesin H 8 OINOI B KA P MEAITOC S
AIKEPOT S, TAYKEPOY P ACYKEY P TAAACTOC РУ oenucemelitos-
gleceruleucetegalactos H 9 sirov] CTOY Р. AAMICTON S, EMAIGTON Р

8
АПАХТОХ B, АПАХГОХ 2 aestitnopeperestibrotoeseallistouapanton IE

15

diuin, inst, lib. VII 94—95. 603
et alia eodem modo:

ebzeßiwr $t рёушу Ayla yðùy таэта zd3' olcan
vapa pedtoraying and жётрҗ$ AB ano ттүйз
xal yhayos außpoalng heiss: xdvrecc: Sixatots,

uiuent itaque homines tranqaillissimam et copiosissimam uitam
et regnabunt cum deo pariter, reges gentium uenient а
finibus terrae eum donis ae muneribus, ut adorent et honori-
ficent regem magnum, euius nomen erit praeclarum ac uene-
rabile uniuersis nationibus quae sub caelo erunt et regibus
qui dominabuntur in terra.

25. Haee sunt quae a prophetis futura dieuntur: quorum
testimonia et uerba ponere opus esse non duxi, quoniam esset
infinitum nee tantam rerum multitudinem mensurá libri ea-
peret tam multis uno spiritu similia dicentibus simulque ne
fastidium legentibus fieret, si ex omnibus collecta et translata
congererem, praeterea ut ea ipsa quae dieerem non nostris,

EPITOME 5] c. 67, 5 omnibus — ministrabit,
AUCTORES 9s] V 281 ss.

interpretatio lat, eadem. in B (in mg. m. 1) et P ad loc. Sibyll. ef.
Struuium, opuse. I 96

BHSP] 2 de cod. 8 ef. ad pag. 661,20 €YCEBION B MONQ B,
MONON S ayia) AP B XOBON BS TIANTA Р +] TATAAS, AP
eusebeondemononapantonpantaeadoesi Н Ifpalasw 8k wow A удду (uel Ep.
Bb уон) kyla Earl (uel Esti) ndvra È` otas (unus A cum Lact, п. таў olas) eodd.
Sibyll. 3 раолотауёт; Lact. scripsisse widelur, pedvetaytos (sic edd. Laet.)
Sibyllista; MEAIETCTATEHC B, MCAICTATAIHC SP АРО Р TICTPHC P
HEA S, HA P ANON S, ATIO P ПНТНС SP Я 4% түй] zat Bx
yabang codd. Sibyll. — unmamelistaceesapopetresetapopoges H 4 rai]
KB yhayos Struuius, opuse. 198, от. B, TAAATOC SP; үа 9' uel иа
T eodd. Sibyll АМВРОСІН B; žpĝpćoiov codd. Sibyl. PYCEL BSP, sed
ef. Н breusi лосс: om. SP — A€IKEOIC В caegalasambrosiesbreusi-
pantesidieneoes H interpretatio lat. eadem in В (in mg. m. 1) et P, in
qua extremus wersus sic et lac (е, 1. om. P) diuinum (uinum P) manabit
omnibus iustis 5 ita Н tranquillissimuam B?, tranquillinam Æ tran-
quillissimam et copiosissimam uitam P uitam et copiosissimam B
6 regnabunt? etreges SH Tadsorent (her) P 8 uenerabilem B!,
m del. B) 9 qui Р sunt P", corr. P? 13 tantarum B, tantum S
mensuram B 14 uno BP, uni Р!, corr. P? 16 eongereré (^ m. 3) B,
congregarem H «ut (a er) В quae dicerem] dicere H

14

15

т

Р

m

2

-

604 Firmiani Lactanti

sed alienis potissimum litteris confirmarem doceremque non
modo aput nos, uerum etiam aput eos ipsos qui nos insec-
tantur, ueritatem consignatam teneri, quam recusent adgno-
scere. si quis autem diligentius haec uoluerit scire, ex ipso
fonte hauriat et plura quam nos in his libris conplexi sumus
admirabilia reperiet.

Fortasse quispiam nune requirat quando isfa quae diximus
sint futura. iam superius ostendi conpletis annorum sex mi-
libus mutationem istam fieri oportere et iam propinquare
summum illum conelusionis extremae diem. de signis quae
praedicta sunt a prophetis lieet noscere: praedixerunt enim
signa, quibus eonsummatio temporum et expeetanda sit nobis
in dies singulos et timenda. quando tamen conpleatur haec
summa, docent ii qui de temporibus seripserunt, colligentes ex
litteris sanetis et ex uariis historiis quantus sit numerus an-
norum ab exordio mundi. qui licet uarient et aliquantum
numeri eorum summa dissentiant, omnis tamen expectatio non
amplius quam dueentorum uidetur annorum. etiam res ipsa
declarat lapsum ruinamque rerum breui fore, nisi quod inco-
lumi urbe Roma nihil istius uidetur esse metuendum. at
uero eum caput illut orbis occiderit et ¿un esse coeperit,
quod Sibyllae fore aiunt, quis dubitet uenisse iam finem re-
bus humanis orbique terrarum? illa est ciuitas quae adhue

8 superius] c. 14, 6.

AUCTORES 17 s.) c£ Hippolytum in Danielem prophetam ap.
Photium, Bibliothec. cod. 202, et frg. 59, $ 6 (pag. 154) ed, de Lagarde.
21 фора) Or. Sibyll. Ш 364; VIII 165.

BHSP] 1 doceremque] quae H — 3 recusant edd. 4 ante ex 2 Witt,
fort. et, eras, В 5 et] 2 litt, fort. idem et, eras. B nos bis M
iis B 6 acmirabilia B, mirabilia Н 7 nunc] hunc. 25, bowe В?
8 sint] in P*, corr. P? ostendimus P 9 oportet H 11 dieta. H
ај ex Н noscere] nos certe Н 19 et om. Р 14 ii edd., hii BP,
hi HS quid’ (^ er) S — colligentes (alt, e ex i m, 3) Р ex S, ea В,
ea ex H edd, ea (corr. т. 3) Р 16 mundi qui] mundio P!, corr, Р?
et] ei Pi, corr. Р? 17 an (in) summa ? nisi rectius sumum сит
Schoellio et Thilone eicitur numerum B. dissentiant 17, dissontiat cett
18 quae ЛП 20 istius modi P 91 orbis (is uel ex b. wel ex eodem
is m. 3) В et fiu] EIPTMH P 28 orbi H illa illa ZZ, fort, recte;

ef. pag. 475, 3 ueniet; 272, 4. hie hie

diuin. inst. lib. VII 25—26. 605

sustentat ommia, preeandusque nobis et adorandus est deus
eaeli, si tamen statuta eius et placita differri possunt, ne citius
quam putamus tyrannus ille abominabilis ueniat, qui tantum
facinus moliatur ae lumen illut effodiat, euius interitu mundus
ipse lapsurus est. nune ad cetera exequenda redeamus quae 9
deinceps secutura sunt.

26. Diximus paulo ante in principio regni sancti fore nt a 1
deo princeps daemonum uineiatur. sed idem, cum mille anni
regni hoe est septem milia coeperint terminari, soluetur denuo
et eustodia emissus exibit atque omnes gentes quae tune erunt
sub dicione iustorum concitabit, ut inferant bellum sanctae
ciuitati. et colligetur ex omni orbe terrae innumerabilis po-
pulus nationum “et obsidebit et cireumdabit ciuitatem. tum 2
ueniet nouissima ira dei super gentes, et debellabit eas usque
ad unum. ae primum concutiet terram quam ualidissime et
а motu eius scindentar montes Syriae et subsident ualles in
abruptum et muri omnium ciuitatum concident. et statuet
deus solem triduo ne oceidat et inflammabit eum, et descendet
aestus nimius et adustio magna super perduelles et impios
populos et imbres sulphuris et grandines lapidum et gnttae

7 paulo ante] с. 24, 5.

EPITOME 7—18] с. 67, 6. 13—666, 7] e. 67, 7.

AUCTORES 815] ef. Apocal. 20, 1—9. 6 2] cf. Ezech, 38, 20,
22 (39, 6).

BHSP] 1 praédicandusque D', part. ras. corr, BY 2 eius om. P
placida P!, eorr, P^ nec Н 3 putemus S tyrannus bis (alt. ti-) S
abominandus (abho- S) SP 4 interitü 5 5 lapsurus] sensurus 5
exquenda S 6 secwtwra В sunt om, Н 8 daemoneum (i er) H
ex mille hoc «illi D? 9 milia] milia anni H 10 et]e B — custodia. (a
add.m.3) B atque] quae ex Н 11 infervmt P? 12 ciuitatis 5
13 obsedebit H tunc BSP 14 uenieüt (exp. m. 1?) Р — debellauit
B’, corr. B’, delebit H eos S 15 unam Heumannus ас) ad H
16 seindewtur Рэ walles Epit. 67, 7, colles C, sed ef. locum Ouid.
Met, I 43 subsidere ualles а Lactantio I15, 1 adlatum úw BY? 17 ci-
witatium B corruent S 18 inflammauit B 19 nimium H super
perduelles Heumannus, cf. super impios Epit. 67,7; superduelles B, supra
porduellos (-las S) SP, supra rebelles H; ef. Addenda 20 sulporis (h
m.2,u m.3) P grandinis B

e

e

2

-

666 Firmiani Lactanti

ignis, et liquescent spiritus eorum in ealore et corpora conte-
rentur in grandine et ipsi se inuieem gladio ferient: et re-
plebuntur montes cadaueribus et campi operientur ossibus.
populus autem dei tribus illis diebus sub concauis terrae oc-
cultabitur, donec ira dei aduersus gentes et extremum iudi-
eium terminetur. tune exibunt iusti de latebris suis et in-
uenient omnia eadaueribus atque ossibus tecta. sed et genus
omne impiorum radieitus interibit nec erit in hoe mundo ulla
iam natio amplius praeter solam gentem dei. inm per annos
septem perpetes intactae erunt siluae mee exeidetur de mon-
tibus lignum, sed arma gentium comburentur, et jam non
erit bellum, sed pax ae requies sempiterna. cum uero eon-
pleti fuerint mille anni, renouabitur mundus à deo el eaelum
conplicabitur et terra mutabitur. | et transformabit deus ho-
mines in similitudinem angelorum et erunt candidi sieut nix

et uersabuntur semper in conspectu omnipotentis et domino -

suo sacrificabunt et seruient in aeternum. eodem tempore
fiet secunda illa et publica omnium resurrectio, in qua exei-
tabuntur iniusti ad cruciatus sempiternos. hi sunt qui manu
facta eoluerunt, qui dominum mundi ae parentem uel ne-
scierunt uel abnegauerunt. sed et dominus illorum eum mi-
nistris suis conprehendetur ad poenamque damnabitar, eum
quo pariter omnis turba impiorum pro suis facinoribus in con-

EPITOME 13—667, 2] c. 67, B.
AUCTORES 8—12) cf, Ezech, 39, 9 s; Orac, Sibyll. IIT 724 —731.
$ 5-7] ef. Apocal, 20, 10—15.

BHSP] 9 grandinem H se om. BP, sed cf. Epit. 67,7 et Addenda
ferient] peribunt P etom, H 8 eb campi—ossibus om. Р 4 polus P
sub om. B canis Н 5 et om. HS 6 terminet 8 lateribus Р 7 fort.
post tecta interciderunt quae habet Epit. 67, 7 tune flet — 9228р,
quorum extrema pariter atque ea quae in Instit. sequuntur, ex Ecechielis
cap. 39 (и, 12 ss. LXX) sumpta sunt et om. H 8 omnem M
ijpiorum 8 madicitus B? 10 septem от. Р siluae] et silune B
11 sed] et 7 12 ac] aut 5° quies S completa H 14 transforina-
uit В, eorr. B? omnes H 15 candidi B! 16 deo И 17 =r
vient 8? 19 cruciatos B', corr. В? ii B, hie (i er) P mauu
(anu in ras. m. 1 uel 2) В 20 deum Н apparentem (om. ao) S.

10

diuin. inst. lib, VII 26—27.

speetu angelorum atque iustorum perpetuo igni eremabitur in
aeternum. haec est doctrina sanctorum prophetarum, quam 8
Christiani sequimur, haee nostra sapientia, quam isti qui uel
fragilia colunt uel inanem philosophiam tuentur, tamquam stul-
titiam uanitatemque derident, quia nos defendere hane publice
atque adserere non solemus, deo iubente ut quieti ac silentes
eius in abdito atque intra nostram conscientiam te-
neamus nee aduersus istos ueri profanos, qui non discendi, sed
arguendi atque inludendi gratia inelementer deum ac religionem
eius inpugnant, pertinaci contentione certemus. abscondi 9
enim tegique mysterium quam fidelissime oportet, maxime a

nobis, qui nomen fidei gerimus. ^ uerum illi hane taciturni- 10

tatem nostram ueluti malam conscientiam criminantur: unde
etiam quasdam exsecrabiles opiniones de pudicis et innocen-
tibus fingunt et libenter iis quae finxerint credunt.

21, Quoniam decursis propositi operis septem spatiis ad
metam peruecti sumus, superest ut exhortemur omnes ad sus-
cipiendam eum uera religione sapientiam, euius uis et officium
їп eo uertitur, ut contemptis terrestribus et abieetis erroribus
quibus antea tenebamur, fragilibus spruientes et fragilia con-
eupiscentes, ad aeterna caelestis thesauri praemia derigamur:
quae ut capere possimus, quam primum omittendae sunt huius
praesentis uitae inlicibiles uoluptates, quae animas hominum
perniciosa suauitate deleniunt. ^ quanta felicitas aestimanda
est subtractum his labibus terrae proficisci ad illum aequissimum

=

EPITOME 3) е. 68, 1 (prophetarum). 115]e.61,1. е. 27, 1—
11. 15] с. 08, 2—5 (—adquirat).

BHSP] 3 sequieur B uel qui 5 5 deridesnt (n 99 er) П
non S 6 non om. 8 асас H 7 abscondito edd., ef. 10 no-
stram (m add.m.2) S 8 aduersum Р 9 inclementer deum] inclemen-
dom Н 10 eius om. $ eontemptione H cert? S 11 tetigique 8
maximeque Н 12 nomen] Ñ (б. e. non) S fidei) dei H, sed ef. Epit.
13 mala Н criminantur B? 15 his HSP finxerunt edd, 17 pro-
цео Р exhortemus М — suspieiendas sic Н 18 ueram Р», m del, P3
19 «ш (a er.) В 20 ante Н tenebamur B, tenebatur H 21 them-
заші B’, then'sauri P — dirigamur НӘР 23 inlicibiles (e ez i m. 2) Р
24 deliniunt P —existinanda Н 25 iis B

608 Firmiani Lactanti

iudicem parentemque indulgentissimum, qui pro laboribus re-
quiem, pro morte uitam, pro tenebris claritatem, pro terrenis
ac breuibus bonis aeterna et caelestia largiatur: eum qua mer-
cede acerbitates ae miseriae quas perpetimur in hoe mundo
facientes opera iustitiae, conferri et eonequari nullo modo possunt.

BHSP(g)] 4 ueeruitates B!, corr. BY quas P^? perpetimus Н 5 et
om. P post possunt, in Sg locus Мс; (11) Sed omnia iam, sanctissime
imperator, figmenta sopita sunt, ex quo te deus summus ad restituendum
institiae domicilium et ad tutelam generis humani excitauit, quo guber-
nante Romanae rei publicae statum iam cultores dei pro sceleratis ac ne-
fariis non habemur, iam emergente atque illustrata (ex illustrante 5)
ueritate non arguimur ut iniusti qui opera iustitiae facere conamur. memo
iam nobis dei nomen exprobrat, nemo inreligiosos (sic seripsi, inreligiosus
[irr- g] Sg) ulterius appellat (sic scripsi, appellatur Sg; wie nemo (no-
strum) inreligiosus ulterius appellatur corrigendum widetur), qui soli
omnium religiosi sumus, quoniam contemptis imaginibus mortuorum Wi-
uum colimus et ueram deum. (12) 1 te prouidentia summae diuinitatis ad
fastigium principale (prineipalt, er. ^, S) prouexit, qui posses uera pietate
aliorum male consulta rescindere, peccata corrigere,
terna clementia prouidere, ipsos denique malos a re publica —
quos summa potestate deiectos in manus tuas idem deus tradidit, ut
esset omuibus clarum quae sit uera maiestas (inagestas S). (13)
qui ut impias religiones defenderent, caelestis et (et om. 8)!
dei cultum tollere noluerunt, profligati iacent, tu autem, qui
defendis et diligis, uirtute ac felicitate praepollens immortalibus t
riis beatissime frueris. (14)illi poenas sceleris sui et pendunt et
runt: te dextera dei potens ab omnibus periculis protegit, tibi
iranquillumque moderamen cum summa omnium gratulatione
(15) nec immerito rerum dominus ac rector te potissimum. delegit
dilegit Sq) per quem sanctam religionem suam restauraret,

(ras. ел unius S) ex omnibus extitisti qui praecipua uirtutis et
iatis exempla praeberes, quibus antiquorum principum gloriam AA
quos tamen fama inter bonos numerat, non modo aequares, sed etium.
quod est maximum, praeterires. (16) illi quidem natura fortasse fantuur
similes iustis fuerunt: qui enim (ti d. e. tantum g) moderatorem. uniuer-
sitatis deum ignorat (ras. er ignorant 5), similitadinem iustitiae а

potest, ipsam uero non potest. (17) tw uero et morum ingenita sanctitate ot
weritatis et dei agnitione in omni actu iustitiae opera consummas (con
sumas S) erat igitur congruens ut in formando (firmando ex formando §,
sic; an reformando? cf. V. u 14, 6; de formando homine cf. IV 16,4; 17, 14)

generis humani statu (state, corr. m. 2 S) te nuctore (am adiutore?) ac
ministro diuinitas (dininitatis 5) uteretur, cui mos cotidianis

7

ШОШ

il

а

dinin. inst. lib. ҮП 27. 669.

proinde si sapientes, si beati esse uolumus, cogilanda el pro- 3
ponenda sunt nobis non lantum Terentiana Ша:

molendum esse usque in pistrino, uapulandum,
habendae compedes,

sed his multo atroeiora, career catenae tormenta patienda, .
sustinendi dolores, mors denique ipsa et suseipienda est et
ferenda, eum liqueat conscientiae nostrae nec fragilem istam
uoluptatem sine poena nee uirtutem sine diuino praemio fore.
uniuersos igitur oportet operam dare, ut uel se quam primum 4
ай rectam uiam dirigant uel suseeptis operatisque uirtutibus
et huius uitae laboribus patienter exactis consolatorem deum.
habere mereantur. pater enim noster ae dominus, qui eon- 5
didit firmauitque eaelum, qui solem eum eeteris sideribus in-
duxit, qui libratam magnitudine sua terram uallauit montibus,
mari eireumdedit amnibusque distinxit et quidquid est in hoe
opere mundi conflauit ae perfecit e nihilo, perspectis erroribus
AUCTORES 2) Phorm. П 1, 19.

supplicamus, ut te in primis, quem rerum eustodem uoluit esse, custodiat,
deinde inspiret tibi uoluntatem, qua (ex qui corr. m. 2? S) semper in amore
diuini nominis perseueres (perseueret 5!): quod est omnibus salutare, et
tibi ad (nd in mg. S) felicitatem et (et om. S) ceteris nd quietem. hano
orationem in fine capitis 26 cum Fasitelio addunt edd., quo loco illam
eum ipsum qui conposuit inseruisse inde uidetur apparere, quod prima
uerba sed omnia . . . figmenta superiora pag. 667, 15 fingunt , . . quae finxerint
quodammodo referunt atque omnino argumentum illius loci facilius quam
huius eam admittit. de hoc loco ef. Prolegomena sequitur in S et g
(praemissa in S inscriptione hac De di opificio. id est de ratione. F. D.
Ad demetrianú) locus de opif. dei 19, 1—8 illud quoque uenire — posset adi-
pisei el 20, 1 s. haec ad te— beatae uitae statum expectant (sic), inde
continuatur locus qui supra est proinde si sapientes eqs.

BHSP] 1baeti В 8 esse eum etiam codd. quidam Terentii habeant,
Lact in suo Terentio legisse uidetur; etiam Terentii. in codd. uersus
turbatus est ЇЙ pistrino usque (corr. m. 22) B usque del. P^ pri-
stino SP!, ras. et s. I. corr. PP bapulandum B!, corr. BY 4 сб|ре-
des В 5 hi e H, his his S, hiss (i er) P — acriora B! ut wid. (part.
in ras. corr. B>) Р 6estom. Н 7liquaeat B conscientia H 8 uo-
luptate S 10 derigant P 12 тогел sic S 13 inluxit (ill- S) BHS
14 qui om. Æ 15 mare B’, in ras. corr. ВЗ manibusque P!, corr. P?
distinexit B 16 porspectite (i. e. -lis) sie S

610 Firmiani Lactanti

6 hominum ducem misit qui nobis iustitiae niam panderet. hunc
sequamur ommes, hune audiamus, huie deuotissime pareamus,
quoniam solus, ut ait Lucretius,

ueridieis hominum purgauit pectora dietis

et finem statuit euppedinis atque timoris. 5
— exposuitque bonum summum, quo tendimus omnes,

quid foret, atque uiam monstrauit, limite paruo

qua possemus ad id recto contendere cursu.

7 nee monstrauit tantum, sed etiam praecessit, ne quis diffienl-
tatis gratia iter uirtutis horreret, deseratur si fieri potest nia за
perditionis et fraudis, iu qua mors uoluptatis inlecebris ad-

8 operta eelatur. et quanto quisque annis in senectutem uer-
gentibus adpropinquare cernit illum diem quo sit ei ex hac
uita demigrandum, cogitet quam purus abscedat, quam inno-
cens ad iudicem ueniat, non ut faciunt quidam caecis mentibus is
nixi, qui iam defieientibus eorporis uiribus in hoe admonentur
instantis ultimae necessitatis, ut eupidius et ardentius hau-

9 riendis libidinibus intendant. qua ex uoragine liberet se
quisque, dum licet, dum faeultas adest, seque ad deum tota
mente conuertat, ut illum diem securus expectet, quo praeses ж

AUCTORES 4ss] VI 24 ss.

BHSP] 1 iustitia H 2 adiamus P uotissime Н 4 uiridicis B,
ueredieis P hominum] igitur eodd. Lucr. — purgabit Bl, eorr B®
dictis’ ( est distinctio) В 5 cuppedinis codd. Imor, eupidinis $, torpe-
dinis BH?, torpidinis H', turpidinis P timoris’ B, timoris (s add. m. 2) Р
6 quod P tendimus omnes om. P omnes B 7 quod Æ monstra-
wit 2°, monstrabit Z tramite codd. Luer. — paruo (paruo B) BH
cum codd. Lucr, puro SP 8 quo Н, quia (exp. m. 32) Р con-
tendere recto H 10 iter] igitur H horrebit ut wid. B1, in ras. corr. I?
11 uoluptatibus Hf — inecelebris Н 12 celetur Н quando Н ani-
mis B' corr. B® senectute B 18 ae propinquare H 14 puma]
pus (i.e. prius) S 15 quidam] quorum 5 16 nisi] lux negatur S;
мігі eum cod. Reimmanniano recentissimae aetatis non recte Buenemannus,
nixi eicit Heumannus qui iam] quidam 28", corr. B* Miris (uiribus.
m. 3) corporis B 17 instantes В! (corr. B?) P — necessitates ZI, corr. B®
et] ut SP 18 »«libidinibus (in er) B 20 secuserus (iu e) Н
presens $

10

15

dinin. inst. lib. VII 27. 671

sed et fugiat potioremque animam suam iudicet quam bona
ista fallacia, quorum incerta et caduca possessio est: — migrant
enim cotidie et multo uelocius exeunt quam intrauerant et
lamen, si nobis usque ad ultimum liceat istis frui, aliis certe
relinquenda sunt. nihil nobiseum ferre possumus misi uitam
bene atque innocenter actam. ille ad deum copiosus, ille opu-
lentus adueniet, eui adstabunt continentia misericordia patientia
caritas fides. haee est hereditas nostra quae nee eripi euiquam
nee transferri ad alterum potest. есдпіз est qui haee bona
parare ef adquirere sibi nelit? ueniant qui esuriunt, ut cae-
lesti cibo saturati sempiternam famem ponant, ueniant qui si-
tiunt, ut aquam salutarem de perenni fonte plenissimis fau-
cibus trahant. hoc eibatu atque potu dei et caeci uidebunt
et surdi audient et muti loquentur et clodi ambulabunt et
stulti sapient et aegroti ualebunt et mortui reuiuescent. quis-
quis enim corruptelas terrae uirtute caleauerit, hune arbiter
ille summus et uerax ad uitam lucemque perpetuam suscitabit.
nemo diuiliis, nemo faseibus, nemo etiam regia potestate eon-
fidat: inmortalem ista non faeiunt. nam quieumque rationem
hominis abiecerit ae praesentia secutus in humum se ipse pro-
strauerit, tamquam desertor domini et imperatoris et padris
sui punietur. intendamus ergo iustitiae, quae nos insepara-
bilis comes ad deum sola perducet, et dum spiritus hos

EPITOME 24-672, 4] c. 68, 5 (ab ut possit).
AUCTORES 15—17] ef. Matth. 11,5. — 25] Verg. Aen. IV 336.

ВНЕР] 1 deus H ceteras. B 2 iudicauit В!, corr. B? expes-
tuntur (e er) H 3 et fugiat S, effugiat cett. bona istà fallacia Н
4uceaduoa 5 Sacmulto SP 7 possimus Н misi B 8 actam] tam M
ad deum copiosus ille om. Р dim H 9 misericordia patientia om. Р
10 caritas] caritas castitas Н пес om. H 11 transferre B!, corr. B?
et quis S, »«ecquis (ha er) Р 12 parere H an nolit? Thilo 14t B
l6loquuntur Æ clwudi 5; cf. IV 15,14 17 egrosic 8 renirescent B!,
corr. B*, resurgent (pr. т er 5) P quis P 19 susteitabit (ei m. 4, b
cz um.2) B 20 diuitiis nemo om. P 21 num om. P 22 ac om. 8
23 pr. et om. Р 24 inseparabilis B? — 25 perducat Heumannus

10

11

12

672 Pirmiani Lactanti dinin. inst lib. ҮП 27.

regit artus, infatigabilem militiam deo militemus, stationes
vigiliasque celebremus, congrediamur cum hoste quem no-
nimus fortiter, ut uietores ae deuicto aduersario triumphantes
praemium uirtutis quod ipse promisit a domino consequamur.

ВНЕР] 1 vegit B? infatigabili militia Н militemws B? 2 hor+sto

(ne Per) B nobisutuid.B*, nosie corr: m, 1 wl 2 38 deiecto Heu-
singerus, Emendat. pag. 25 L-CAELI FIRMIANI LACTANTI DE
VITA BEATA LIBER VII - EXPLICIT INC- DE IRA DIVINA LI-
BER ҮШ. D; FIRMIANI LACTANTI (LACTANI H) EXPLICIT LI-
ВЕН. ҮП. EIVSDEM (DE M) DE VITA BEATA FELIG: HM; АЙ.
Explicit liber ultimus 8; CELI (*' m. 2 wt wid) FIRMIANI INSTITV-
TIONVM DIVINARVM DE VITA BEATA : EXPLICIT : SEPTIMVS
LIB- INCIPIT DE IRA DIVINA- LIBER OCTAVYS: Р

L. CAELI FIRMIANI LACTANTI

EPITOME

DIVINARVM INSTITVTIONVM.

EXPLICATIO SIGNORVM.

T: coder Taurinensis Regii Tabularii I. b. VI. 28 saec. VII.
: codex Bononiensis 701 saec. VI— VII, continens c. 51, 1—68, 5.
: codex Parisinus Puteani 1662 saec. IX, continens с. 51, 1—61, 6.

Pf: Pfaffius (ed. 1712).
Da: Dauisius (ed. 1718).
Heum: Heumannus (ed. 1736).
Buen: Buenemannus (ed. 1739).
eruditus Brit(annus): aut is cuius coniectanea sunt commentariorum in-
scriptorum Miscellaneae obseruationes in auctores ueteres et recen-
tiores ab eruditis Britannis anno MDCCXXXI edi coeptae,
Amstelaedami M.D.CC.XXXIV iu uolumine quarto pag. 20—29
et 428—430, aut is cuius sunt ibidem pag. 409—427.
wir doctus ap. Cleric.: ubi numerus XXVII additus est, is qui secutus
Maffeium, Giornale de’ letterati d'Italia, tomo VI. In Venezia
MDCCXI, pag. 449 ss. apud Clericum (Le Clerc), Bibliotheque
ancienne et moderne, tome XXVII. A la Haye MDCCXXVII,
pag. 325 de codice Taurinensi rettulit et quinque prima Epitomae
capita edidit; ubi XI, is qui in eiusdem Bibliothecae uolumine XI
Amstelaedami a. 1719 edito pag. 190 ss. censuram editionis Daui-
sianae fecit.

1. CAELI FIRMIANT LACTANTI

EPITOME
DIVINARVM INSTITVTIONVM.

Quamquam Diuinarum Institutionum libri, quos iam pridem d
s ad inlustrandam ueritatem religionemque conseripsimus, ita le-
gentium mentes instruant, ita informent, ut nee prolixitas pariat
fastidium nee oneret ubertas, tamen horum tibi epitomen fieri,
Pentadi frater, desideras, eredo, ut ad te aliquid scribam tunm-
que nomen in nostro qualicumque opere celebretur. faciam 2
19 quod postulas, etsi difficile uidetur ea quae septem maximis
uoluminibus explicata sunt, in unum conferre. fit enim totum 5
et minus plenum, eum tanta rerum multitudo in angustum
eoartanda sit, et breuitate ipsa minus clarum, maxime cum
et argumenta plurima et exempla, in quibus lumen est proba-
tionum, necesse sit praeteriri, quoniam tanta eorum copia est,
ut uel sola librum conficere possint, quibus sublatis quid 4

1

=

AUCTORES 8 ѕ.] cf. Cie. epist. V 12, 1 (nomen—celebretar).

contimentmboccorp-dIUER-IBdEOPIFICIOdIEPITOMAEFIR-
MIANI|LACTANTI (pars inferior litterae | abscissa est) DEFINE (sic)
SAECULIDEDIUS (aproyUIDENTIA (pars inferior litterarum. W) una

cum mapro abscissa est) dEORICO 16 lin. del, et corr. т. 2) bumanı]
(generisdera\TIONEPASCHEEIMENS:| de hae codicis 7 inseriptione,
cuius quinque tantum uersus primi hie proponuntur, cf. Prolegomena;
ef. etiam inscriptiones ad e. 51,1 exhibitas 5 religionemque Maffeius
et Pf, regionemque 7 conscribsimus 7 9 nosttro 7 10 que T
11 fiet Da 18 brebitate Y 15 preteriri 7

43*

676 Firmiani Lactanti

f2*polerit .., | quid apertum uideri? sed enitar quantum res
sinit et diffusa substringere et prolixa breuiare, sic tamen, ut
neque res ad eopiam neque claritas ad intellegentiam deesse
uideatur in hoe opere, quo in lueem ueritas protrahenda est.

1 1. Prima incidit quaestio, sitne aliqua prouidentia, quae
aut fecerit aut regat mundum, esse nemini dubium est, si-
quidem omnium fere philosophorum praeter scholam Epicuri
una uox, una sententia est nee fieri sine artifice deo potuisse

9 mundum nee sine reetore constare. itaque non solum a
doetissimis uiris, sed et omnium mortalium testimoniis àe sen-

3 sibus eoarguitur Epicurus, quis enim de prouidentia dubitet,
eum uideat eaelos terramque sie disposita, sie temperata esse,
(ut) uniuersa non modo ad puleritudinem ornatumque mira-

£3*bilem, | sed ad usum quoque hominum ceterorumque uiuen-

4 tium commoditatem aptissime conuenirent? non potest igitur
quod ratione eonstat sine ratione coepisse,

1 2. Quoniam certum est esse prouidentiam, sequitur alia
quaestio, utrumne deus unus an plures. quae quidem multum
habet ambiguitatis. dissentiunt enim non modo singuli inter

2 se, uerum etiam populi atque gentes, sed qui rationem. se-
quetur, intelleget nec dominum esse posse nisi unum nee
patrem nisi unum. nam si deus, qui omnia condidit, et idcm

INSTITUTIONES 5—11] Inst. lib. T 2,1—4. 11—16] 1 2, 5
e 2]I$. 17—20] 13, 1 (—multorum). 20—677, 2] cf. IV 3, 7. 1.
13—23; c. 4.

T] 1 post poterit angulo marginis abscisso littera quae superest exanida
Holdero U, Studemundo, scriptura. medicamine suscitata, wel € wel €
esse widebatur, post quam 2 wel 3, summum 4 litt. cum margine fnterie-
runt; utile Pf, perspicuum Buen, copiosum Friteschius, certi Studemun-
dus, clarü (ef. pag. 675, 13 et supra 3) wel uerü ego 2 brebiare Т
4 uerba in hoc opere relicto spatio initium proximi capitis facit
im apographo (et eum secutus wir doctus ap. Cleric. XXVII 343 et cum
hoc rursus Hewm), sed scriptura continuatur in T 5 questio T 7 filo-
soforum 7 12 an caelum scribendum? 13 ut uniuersa Da, uniuersa ut
Maffeius et Pf іп pulcritudine pars e litterae cum margine abscissa, eh
per spatium mon potest fuisse, T 18 questio T 19 ambiguitatis
Majfeius et Pf, ambiguitas 7 20 adque Y

institutionum epitome 1-2. 677

dominus et ide pater est, unus sit necesse est, ut idem sit
caput idemque fons rerum. nee potest aliter rerum summa 3
consistere, nisi ad unum cuncta referantur, nisi unus teneat
gubernaculum, nisi unus frena moderetur regatque uniuersa
membra tamquam mens una.| si multi sint in examine ^2"
apum reges, peribunt, aut dissipabuntur, dum

regibus incessit magno diseordia motu;

si plures in armento duces, tam diu proeliabuntur, donee unus
optineat; si multi in exercitu inperatores, nec pareri poterit a
milite, ешп diuersa iubeantur, nec ab iis ipsis unitas optineri,
eum sibi quisque pro moribus consulat, sie in hac mundi 5
re publica nisi unus fuisset moderator, qui et conditor, aut
soluta fuisset omnis haee moles aut ne eondi quidem omnino
potuisset. praeterea in multis non potest esse totum, eum б
singuli sua officia, suas optineant potestates. nullus igitur
eorum poterit omnipotens nuncupari, quod est uerum cogno-
mentum dei, quoniam id solum poterit, quod in ipso est, quod
autem in aliis, nee audebit attingere, non Vuleanus sibi 7
aquam uindieabit aut Neptunus ignem, | non Ceres artium peri- f.4*

INSTITUTIONES 9—11] I 8, 1 (а nemo)—3. 18.19. — 2s]
13,18 nisi—constare. 45.] I 3, 20 s. (—pluribus posse). 5—8] haee
mon sunt in Instit 11—678, 6] I 3, 4—18 (—coustare). 18—678, 3]
haee exempla non sunt in Instit, ad 678, 2 (non Iuppiter—Asolepius) ef.
tamen IV 27, 12 uel quia — Aesculapi.

AUCTORES 7] Verg. Georg. ТҮ 68.

T] 6 reges (s add. m. 22) T 11 moribus] uiribus Da (in Addendis
pag. 256) Buen, Ший defendit eruditus Brit. pag. 410 conl. Inst. V 11,9;
16,3 13 ne Da, nec T 18 nec] non wir doctus ap. Cleric. XXVII
pag. 347; ad пос i. е. ne — quidem cf. Buen ad Epit. 47 (52), 4 nec nic-
torum — audebit] supra -bit hoc signum 7° posuit m, 2 uel alia antiqua
(fort, eadem quae с. 32, 3 esset —nos addidit) eodemque signo adposito
in my. sinistro, cuius extrema pars nunc abscissa est, adiecit haec
[per men (їп q tamen etiam € abscissum est) a Studemundo sic expleta
et correcta Si" "s quae uiz recipienda sunt 19 uindieabit Majfe-
ius, uindicauit T' їп inferiore marg. notas quasdam adspersit m. poster.
in T (ef. Addenda), quas Guil, Schmitzius sie explicauit non wolcanus
sibi aqum (sie) uindecauit (sic) aut neptunus ignem

618 Firmisni Lactanti

tiam nee Minerua frugum, non arma Mercurius ес Mars lyram,
non luppiter medicinam nec Asclepius fulmen; facilius illut ab
alio iactum suscipiet quam ipse torquehit. si ergo singuli
non possunt omnia, minus habent uirium, minus potestatis: is
autem deus putandus est qui polest totum, quam qui de toto
minimum. М

3. Unus igitur deus est, perfectus aeternus, incorruptibilis
inpassibilis, nulli rei potestatiue subieetus, ipse omnia possi-
dens, omnia regens, quem nee aestimare sensu ualeat humana
mens nee eloqui lingua mortalis. sublimior enim ae maior
est quam ut possit aut eogitatione hominis aut sermone con-
prehendi. denique, ut taceam de prophelis unius dei praedi-
eatoribus, poetae quoque et philosophi et uates testimonium.
singulari deo perhibent.| Orpheus prineipalem deum dieit,
qui caelum solemque eum ceteris astris, qui terram,
4 qui maria condiderit. item noster Maro summum deum
modo spiritum, modo mentem nuncupat eamque uelut
membris infusam totius mundi corpus agitare; item
deum per profunda caeli, per tractus maris terrarum-
que diseurrere atque ab eo uniuersas animantes tra-
here uitam. ne Ouidius quidem ignorauit a deo instructum
esse mundum: quem interdum opificem rerum, interdum
mundi fabrieatorem uocat.

4. Sed ueniamus ad philosophos, quorum certior habetur
auetoritas quam poetarum. (Plato) monarehian adserit uuum

с

-

1.4
3

e

-

INSTITUTIONES 4 ss.) I 3, 7s. (a nirtutis) 7—10] 15, 23
(—subiectus). 10—12] 13, 14s. 12s. ut — prophetis] 15,1. 13 (—prae-
dicatoribus)] T 4, 1. 13 poetae — philosophi] I5,2 s. Ideas] 15, 4—7,
16—21] I5,11s . 21-23] 15,18. 24s]I5,15. 25—679,2) 15, 23,

AUCTORES 14 Orpheus] cf. ad Inst, I 5,4. 16—18] Aen. VI
7245s. 18—21] Georg. IV 221 ss. 21—93] Metam. I 79,57. 95]
ad Cie. de rep. librum I rettulit Maius, sed cf. Halmium ad Cic, 1 36, 57.

T] 2 (qui) facilius Heum 8 potestatiue Pf, potestasius (1 er) T
9 estimare (, m 2) T 12 profetis T 13 filosof 7 14 orfeus T
90 adque T 24 filosofos Z' 25 auttoritas T Plato add, Majfeius el
Pf, cf. Inst. I 5,23 monarchiam edd., sed ef. Inst. I 6, 23

10

а

institutionum epitome 2—5, 619.

deum dicens, a quo sit mundus instructus (et) mirabili ratione
perfectus. Aristoteles auditor eius unam esse mentem quae 2

mundo praesideat, confitetur. | Antisthenes unum esse dicit f.5*

naturalem deum, totius summae gubernatorem, longum est 3
recensere quae de summo deo uel Thales uel Pythagoras et
Anaximenes antea uel postmodum Stoici, Cleanthes et Chry-
sippus et Zenon, uel nostrorum Seneca Stoicos secutus et ipse
Tullius praedicauerint, eum hi omnes et quid sit deus definire
temptauerint et ab eo solo regi mundum adfirmauerint nec
ulli subieetum esse naturae, eum ab ipso sit omnis natura ge-
nerata. Hermes, qui ob uirtutem multarumque artium seien- 4
tiam Trismegistus meruit nominari, qui et doctrina et uetu-
state philosophos antecessit quique aput Aegyptios ut deus
colitur, maiestatem dei singularis infinitis adserens laudibus

dominum et patrem nuncupat eumque esse sine | no- f.5^

mine, quod proprio uocabulo non indigeat, quia solus
sit, nee habere ullos parentes, quia ex se et per se
ipse sit. huius ad filium scribentis exordium tale est: deum 5
quidem intellegere difficile est, eloqui uero inpossi-
bile, etiam eui intellegere possibile est: perfeetum
enim ab inperfecto, inuisibile a uisibili non potest
eonprehendi,

5. Superest de uatibus dieere, Varro decem Sibyllas fuisse
tradit: primam de Persis, seeundam Libyssam, tertiam
Delphida, quartam Cimmeriam, quintam Erythraeam,

'INSTITUTIONES 2s]15,92. 35]15,18 4—7 Thales
—Zenon] I 5, 16—90. 7 Seneca] I 5, 96 s. 8 Tullius) I 5, 94 s.
8—11] I 5, 24 ab eo igitur — naturam. 11-18] I 6,2—5. 18-22]
locus non est in Instit. 23—680, 3] I 6, 6—10 (Cumanam), 12.

AUCTORES $4 Hermes] ef. ad Inst. 16,4, $ 5) frg. Hermet. ap.
Cyrill. c. Iul. lib, I, uol, VI pag. 81 C Aubert.; of. Stob. floril. 80, 9 (fol. 51*
Patric.).

T] 1 et add. uir doctus ap. Cleric. X XVII pag. 348 А totius Maffe-
ius et Pf, titius 7 8 praedicauerunt Hewm hii T 10 post generata
intercidisee docuerint wel dixerint putat. eruditus Brit. pag. 20 12 doc-
trina et Da conl. Inst. 16,3, doctrinae T 13 filosofos T 17 qui comi.
Maffeius 23 sybillas T' 24 lybyssam T 25 delfida 7 — Cimmeriam
Da, cimmeam T

-

680 Firmiani Lactanti

sextam Samiam, septimam Cumanam, oetauam Hel-
lespontiam, nonam Phrygiam, decimam Tiburtem,

2 cui sit nomen Albunea. ex his omnibus Cumanae
solius tres esse libros, qui Romanorum fata contineant
:6* еб habeantur arcani, ceterarum autem | fere omnium s
singulos extare haberique uulgo, sed eos Sibyllinos
uelut uno nomine inseribi, nisi quod Erythraea, quae
Troici belli temporibus fuisse perhibetur, nomen suum

5 uerum posuit in libro; aliarum confusi sunt. hae
omnes de quibus dixi Sibyllae praeter Cymaeam, quam legi 10
nisi à quindecimuiris non licet, unum deum esse testantur,
prineipem conditorem parentem, non ab ullo genera-
tum, sed à se ipso satum, qui et fuerit а saeeulis et
sit futurus in saecula, et ideirco solus coli debeat,
solus timeri, solus à cunetis uiuentibus honorari 15

+ quarum testimonia quia breuiare non poteram, praetermisi:
quae si desideras, ad ipsos tibi libros reuertendum est. mune
reliqua persequamur.

1 6, Haee igitur tot ae tanta testimonia liquido perdocent

o> unum esse regimen in mundo, | unam potestatem, euius mec so

2 origo excogitari nec uis enarrari potest. stulti ergo, qui de
concubitu natos putant deos esse [se], cum ipsi sexus et corporum
copulatio ideireo mortalibus a deo data sint, ut per subolis

3 successionem genus omne seruetur. inmortalibus шего quid
opus est aut sexu aut successione, quos nee uoluptas nec in-

4 teritus attingit? illi ergo qui dii putantur, quoniam eb.ge-
nitos esse tamquam homines et procreasse constat, mortales

INSTITUTIONES 3—9] I6, 10. 11. 13 (confusi). 9 (Brythraeam),
9 ss.] 16, 18 (a quindecimuiris)— 11—15] 16, 14 (omnes— praedicant) —16.
19-21] 18,1. 21-926]18,3.5s 26—681,8]18,8 (ab illos igitur).
AUCTORES $ 3 Sibyllae] cf. ad Inst. I 6, 15 s.

T] 1 Samiam Pf,samaiam T — 2frygiam T — 3 Albuneas wir doct. ap,
Cleric, XXVII 350 6 sybillinos T 10 sybillae 7 суша ат 7
16 brebriare sic T pretermisi T 17 renertendum] recurrendum Заема
in apographo (unde wir doctus ap. Clerie. XXVII 350); cf. diam Buen
22 se del. Pf ipse Pf 25 uoluptas Pf, uoluntas Т

=

institutionum epitome 5—8. 681

utique fuerunt, sed dii erediti sunt, quod cum essent reges
magni ac potentes, ob ea beneficia quae in homines contu-
lerant, diuinos post obitum honores consequi meruerunt posi-
lisque templis atque simulaeris memoria eorum tamquam in-
mortalium retenta est atque celebrata. 7

7. Sed eum sit | omnibus fere gentibus persuasum deos esse, "7
res tamen eorum gestae, quas tam poetae quam historici tra-
diderunt, homines fuisse declarant. Hercules per quae tem- 2
pora fuerit, qu's ignorat, eum idem et inter Argonautas naui-
gauerit et expugnata Troia Laomedontem Priami patrem ob
periurium interfecerit? ab eo tempore paulo amplius quam
mille et quingenti computantur anni. hie ne natus quidem 3
honeste traditur, sed Aleimenae adulterio genitus; et ipse uitiis
genitoris addietus nec feminis umquam nee maribus abstinuit
orbemque totum поп {аш gloriae quam libidinis eausa nee
tantum ad necandas beluas quantum ad serendos liberos per-
айтап. cumque esset inuietus, ab una tamen Omphale 4
triumphatus est, eui elaua et spolio | leonis tradito iudutus f.7*
ipse feminea ueste atque ad pedes mulieris abiectus pensa
quae faceret aecepit. idem postea instinetu furoris elatus par-
uos liberos et uxorem Megaram trucidauit. postremo sumpta 5
Deianirae coniugis ueste, cum difflueret ulceribus, doloris in-
patiens rogum sibi in Oetaeo monte construxit eoque se uinum
eremauit. sie efficitur ut etiamsi ob uirtutem deus eredi po-
tuisset, ob haee tamen homo fuisse credatur.

8. Aeseulapium Tarquitius tradit ex incertis parenti-
bus natum et ob id expositum atque a uenatoribus
collectum, caninis uberibus educatum, Chironi in di-

-

INSTITUTIONES 8—17] 19, 1, 10 (Laomedonti). 17—20]
19, 7. 20 s.] 19, 10 (idem — interemit). 21—25] I 9, 11. 26—
682, 2] 110,1».

T] 3 positisque Pf, pósitique T 4 adque T 5 adque T 9 argo-
nautas|àà (alt. as exp. et linea del. m. 1) Т 17 omfale Y 18 trium-
fatus 7 19 adque T 22 deianyrae T 28 (in) eoque Heum, sed
Buen confert Inst. I 18, 6 quo 26 im mg. sinistro notas
quibus fortasse nomen tarquitius contineri Guil, Sehmitzius existimat,
add. m. poster. (cf. ad pag. 677, 19) in Т 27 adque 7

682 Firmiani Lactanti

2 seiplinam datum. hie Epidauri moratus est, Cynosuris,
ut Cicero ait, sepultus, eum esset ictu fulminis interemptus.
Apollo autem pater eius non dedignatus est alienum gregem

f.8* pascere, ut acciperet | uxorem; et dilectum puerum eum per-

3 emisset inprudens, gemitus suos inseripsit iu flore. Marti s
niro fortissimo adulterii erimen non defuit, siquidem catenis
cum adultera uinetus spectaculo fuit. Castor et Pollux alienas
sponsas mon inpune rapuerunt, quos Homerus non poetica,

4 sed simplici fide mortuos sepultosque testatur. Mercurius,
qui de stupro Veneris genuit androgynum, deus esse meruit, з,

5 quia lyram repperit et palaestram. Liber pater debellata
India nietor eum Cretam forte uenisset, Ariadnam conspexit
in litore, quam Theseus et uiolauerat el reliquerat. tum amore
inflammatus eam sibi in coniugium sociauit et coronam eius,

6 ut poetae ferunt, inter astra signauit. Mater ipsa post fugam s4
et obitum uiri cum in Phrygia moraretur, uidua el anus for-
monsum adulescentem in deliciis habuit et quia fidem non
praestiterat, ademptis genitalibus effeminauit, ideo etiam nune
Gallis sacerdotibus gaudet.

1 9. Ceres unde Proserpinam nisi de stupro genuit? unde s
Latona geminos nisi ex erimine? Venus deorum et hominum

га» libidinibus exposita | eum regnaret in Cypro, artem meretri-
ciam repperit ac mulieribus imperauit ut quaestum facerent,

9 ne sola esset infamis. ipsae illae uirgines Minerua et Diana

INSTITUTION ES 3—5] I 10, 8. 5] locos Ouidii non est in
Instit — 5—7] 110,4. 7—9] 110,55, 9—11] I 10, 7; 17, 9 (an-
drogynus). 11—15] I 10, 8 s. 15—19) 117,7. 205] e£ 117, 6
(Ceres . . Latona) 21—24] 117,95. 94—083, 2] I 17, 11— 13.

AUCTORES 1] de nat, deor, Ш 22,57, 5] Ouid. Met. X 215.
9) U. Г 243.

T] 1 post datum fort, ex Inst. I 10,2 didicisse medicinam addendum
2 fulminis Da, fluminis 7 5 inseribsit Y 6 cathenis Т 10 quí de
ex quid e T 11 palestram 7 12 Ariadnam Da, ariannam 7 15 Mater]
Deum Mater Inst. I 17, 7, sed cf. ad Inst. 121,16 16 fryginT 18 pre
stiterat 7 22 regnaret Pf, regnat T; am dum regnat seribendum?
meretrictam T 23 post quaestum fort. eorpore addendum, ef. Inst. I
17, 10; Epit. 15,3

LI

10

instiLutionum epitome 8—11. 683.

num castae? unde igitur prosiliuit Erichthonius? num in terram.
Vulcanus effudit et inde homo tamquam fungus enatus est?
aut illa cur Hippolytum uel ad secretas sedes uel ad mu- 3
lierem relegauit, ubi solus inter ignota nemora exi-
geret aetatem et iam mutato nomine Virbius noca-
retur? quid haee significant nisi incestum, quod poetae non
audent confiteri?

10. Horum autem omnium rex et pater Iuppiter, quem te- 1
nere in caelo summam credunt potestatem, quid habuit pietatis,
qui Saturnum patrem regno expulit et armis fugientem perse-
cutus est? quid continentiae, qui omnia libidinum genera
exercuit? nam idem Alcimenam Ledamque summis uiris 9
nuptas adulterio fecit infames, idem pulcritudine pueri captus
uenantem ac uirilia meditantem ad femineos usus uiolenter
abripuit. quid uirginum stupra commemorem, quarum multi-
tudo quanta fuerit, filiorum nume|rus ostendit? in una tamen re
Thetide abstinentior fait. erat enim praedictum quod is quem
paritura esset, maior patre suo futurus esset. pugnauit ergo
cum amore, ne quis se maior nasceretur. sciebat ergo se non
esse perfectae uirtutis magnitudinis potestatis, qui quod ipse
patri fecerat timuit. cur igitur Optimus Maximus nominatur, 4
eum se et peccatis eontaminauerit, quod est iniusti ае mali,
et maiorem timuerit, quod est inbecilli ac minoris?

11. Sed dicet aliquis ficta haee esse a poetis. non est hoe 1
poeticum sie fingere, ut totum mentiare, sed ut ea quae gesta

INSTITUTIONES 2 tamquam fungus] ef. VII 4, 3. 8—7]
117,15—17. 8—12]110,10, 12s]110,11. 13—15]I10,12 (— stu-
prom), — 155] I 10, 11 (uirgines). 15—23] I 11, 9—11. 15 s. (—et
nihili). 215] 110,18. 24—684, 3] I 11, 17.

AUCTORES 8в.] Verg. Aen. ҮП 774 ss.

T] 1 Erichthonius Pf, ericthonius 7 2 effudit] ef. ad Inst. T 17,13
8 hippolitam T А relegauit Da, religauit 7 — 9 pietatis Da, Buen
confert Inst. I 10, 10, potestatis 7 12 Alcimenam Buen conl. 7, 3, al-
menam 7 laedamque 7 14 faemineos T 17 thetide ez thedi Y
predictum 7 19 nasceretur 7 20 perfecte 7 21 Optimus Maximus
Da conl Inst. I 10, 10, maximus optimus Т 22 contwminauerit T'
23 timuerit (er in ras. ez it) T ae Pf, a Т 25 ut (ante totum) Pf, aut Y

684 Firmiani Lactanti

sunt figura et quasi uelamine aliquo uersicolore practexas. hune
habet poetica licentia modum, non ut totum fingat, quod est

9 mendacis et inepti, sed ut aliquid eum ratione commutet. in
imbrem se aureum uertisse dixerunt (Iouem), ut Danaen fal-
leret: quis est imber aureus? utique aurei nummi, quorum s
magnam copiam offerens et in sinum infundens fragilitatem
uirginalis animi hae mercede corrupit. sie et imbrem fer-

ot reum dicunt, eum uolunt multitudinem significare telorum. |

8 Catamitum in aquila rapuit: quae est aquila? legio scilicet,
quoniam figura huius animalis insigne legionis est, Europam w
transuexit in tauro: quis est taurus? utique nauis, quae tu-

4 telam habuit tauri (in) specie figuratam. sie Inaehi filia non
utique bos faeta transnauit, sed eiusmodi nauigio iram lunonis
effugit, quod habebat bouis formam, denique cum in Aegyptum
delata esset, Isis est facta, euius nauigium certo quodam die is
in memoriam fugae celebratur.

1 12. Vides ergo non omnia poetas eonfinxisse, set quaedam
praefigurasse, ut eum uera dicerent, aliquid tamen numinis
adderent iis quos deos esse dicebant, sicut etiam de regnis.

2 cum enim dicunt Iouem caeli regnum sorte tenuisse, aut Olym- so
pum montem significant, in quo Saturnum et Iouem post-
modum habitasse ueteres historiae produnt, aut partem Orientis,
quae sit quasi superior, quod inde lux nascitur, Occidentis autem
uelut inferior, et ideo Plutonem inferos esse sortitum; mare
uero cessisse Neptuno, quod огаш maritimam eum omnibus s

E insulis | optinuerit. multa sie poetae colorant. quod qui ne-

INSTITUTIONES 3—8] 111,18. 9—12] I 11,19. 12-10
111,208. 17—19] I 11, 23—30. 19—26] I 11, 30—82, 34 s. 202]
111, 35 (mons Olympus) 26—685, 5] I 11, 23 (28 в.)—80, 86.

AUCTORES 7] cf. ad Inst, I 11, 18

Т] 4 Iouem add.Pf Time T 9que T 12 in addidi, cf. pag. 686, 16;
Inst. 111,19 in aquila; adnot. ad IV 15,3 in specie — 14 nobis (corr.
m. 2) sic T 17 confinxisse Pf, confixisse 7 set, sed s del. т. 99 T
quedam 7 18 praefugurasse T aliquit 7 tamen Da in Addendis
pag. 256, tale T; an pro tale numinis seribendum uelaminis ? cf. e 11, 15
Inst. I 11,30 22 historiae, sed h del. m. 1? T 26 potas T

10

E
=

institutionum epitome 11—14. 085

eciont, tamquam mendaces eos arguunt, uerbo dumtaxat: nam
re quidem eredunt, quoniam deorum simulaera sie fingunt, ut
cum mares ac feminas faciant et alios coniuges, alios parentes,
alios liberos fateantur, poetis utique adsentiant: haec enim
sine eoitu et generatione esse nón possunt.

13. Sed omittamus sane poetas: ad historiam ueniamus, 1
quae simul et rerum fide et temporum nititur uetustate.
Euhemerus fuit Messenius, antiquissimus scriptor, qui de sacris 2
inseriptionibus ueterum templorum et originem Iouis et res
gestas omnemque progeniem collegit; item ceterorum. deorum
parentes patrias actus imperia obitus, sepulera etiam perse-
eutus est. quam historiam uertit Ennius in Latinam (linguam), 3
cuius haec uerba sunt: haee, ut seripta sunt, Iouis fra-
trumque eius stirps atque cognatio: in hune modum
nobis ex saera seriptione traditum est. idem igitur 4
Euhemerus Iouem tradit, eum quinquies orbem cir-
eumisset et amicis suis atque cognatis distribuisset

imperia, legesque hominibus | multaque alia bonaf.10"

fecisset, immortali gloria memoriaque adfeetum sem-
piterna in Creta uitam eommutasse atque ad deos ab-
isse; et sepulerum eius esse in Creta, in oppido Gnosso,
et in eo scriptum antiquis litteris Graecis ZAN KPO-
NOY, quod est Iuppiter Saturni. constat ergo ex iis quae 5
rettuli, hominem fuisse in terramque regnasse.

14. Transeamus ad superiora, ut originem totius erroris de-
prehendamus. Saturnus caelo et terra traditur natus, hoe
utique ineredibile est, sed cur ita traditur, ratio certa est:

oe

INSTITUTIONES 6—13] 1 11, 38 s. (—uerba sunt) 13—15)
114,6, 15-29] 111,455 2835] 111,44, 25—680, 1] I 11, 50—54.
AUCTORES е. 18,3) ef. frg. Ш, 8 4] of. frg. XII

T] 4 adsentiant Da, adsentiunt 7 8 scribtor T 9 inscribtionibus 7
12 linguam add. Da, Latinum. Heum 13 scribta T 14 adque 7
15 exaerascribtione 7 17 adque T 18 post hominibus] intercidisse
reliquisset wel dedisset. existimat Heum conl. Inst. I 11,45 20 adque T
22 seribtum T, ef. etiam inscriptum Inst. 1 31, 46 grecia Т 24 terra-
que Da conl. Inst. I 11, 44 (ef. Addenda); 13, 11, sed ef. infra с. 14,4
95 ut (ter i?) Т 27 tradatur Da

19

cs

-

ы

©

686 Firmiani Lactanti

quam qui ignorat, tamquam fabulam respuit. Saturni patrem
Uranum fuisse uocitatum et Hermes auetor est et Sacra Hi-
storia docet, Trismegistus paucos admodum fuisse eum
diceret perfeetae doctrinae uiros, in iis cognatos suos
enumerauit, Uranum Saturnum Mercurium. Euhemerus
eundem Uranum primum in terram regnasse commemorat his
uerbis: initio primus in terris inperium summum
Caelus habuit: is id regnum una eum fratribus suis
„Sibi instituit atque рага) . . . . $
| hominum stultam beneuolentiam
Т errorem. diuinitas attributa. sit. y
15 (20). Dixi de religionibus quae sunt communes omnium
gentium: dieam nune de diis quos Romani proprios habenl.
Faustuli eoniugem Romuli Remique nutricem, euius honori
Larentinalia sunt dicata, wulgati fuisse eorporis quis ignorat?
et idcirco Lupa nuncupata est et’ in ferae specie figurata,
Faula quoque et Flora meretrices erant, quarum altera Her-
culis fuit scortum, sieut Verrius tradit, altera cum magnas
opes eorpore quaesiuisset, populum scripsit heredem et ideo
in honorem eius ludi Floralia celebrantur. Tatius muliebre
simulacrum in Cloaca Maxima repertum consecrauit et deam
Cloacinam nuneupauit. obsessi а Gallis Romani ex mulierum
capillis tormenta fecerunt et ob id Veneri Caluae aram tem-
plumque posuerunt; item Pistori Ioui, quod eos monuerat in
quiete, ut ex omni fruge panem facerent eb supra hostes
INSTITUTIONES 1—5)1 11, 601. 5-9] 118,16 108]
ef. T 18, 1 s. 6 (stultissime), 18—25. 12—20] I 20, 15. 4—6. 20—20]
І 20, 11 (—inposuit) 22—94] I 20, 27. 94—687, 2] I 20, 33.
AUCTORES е. 14,3] cf. ad Inst. I 11,61. 8 4] frg. L

T] 2 autor T istoria T 5 uumerauit Da; ef. stiam Inst, I 11, 61
nominauit 6 terra Da, sed cf. c. 13, 5 9 adque 7 parauit Pf, of.
Inst, 1 13, 14, para] T; post interciderunt folia ut wid, duo, quae fuiase
intimam quinionis membranam Studemundus probat, continentia epitomen
Inst. I 13,15—0. 17 el partis capitis 18; ef. Prolegomena 10 ante ho-
minum fort, ut (wel alia coniunctio) eis per fwit 14 Remique Pf, геш.
que 7 bonori (corr. m. post) sic Т 15 Larentinalia Pf, larentinali 7
19 quesiuisset T' soribsit 27 24 an Toni Pistori (ef. Inst, 1 20, 33)? sed
ef. Ouid. Fast. VI 350. 394 25 fruge (g ex em. 2) T panom Pf, pacem T

б

institutionum epitome 14—17. 681

iacerent: quo facto desperantes Galli posse inopia Romanos | f.11"
subigi ab opsidione discesserant. Pauorem ae Pallorem "Tullus 6
Hostilius deos fecit. colitur et Mens, quam credo si habuissent,
numquam colendam putassent. Honorem atque Virtutem Mar-
cellus inuenit.. .

16 (21). Set et alios eiusmodi commenticios deos senatus 1
instituit, Spem Fidem Concordiam Pacem Pudicitiam Pietatem,
quae omnia cum in animis hominum esse uera deberent, intra
parietes falsa posuerunt. hos tamen, quamuis extra hominem 2
in nulla sint omnino substantia, mallem potius coli quam Ro-
biginem, quam Febrem, quae non sacranda sunt, sed exeeranda,
quam Fornacem cum suis fornacalibus sacris, quam Stereutum,
qui fimo pinguefacere terram primus ostendit, quam deam
Mutam, quae Lares genuit, quam Cuninam, quae cunis in-
fantium praeest, quam Cacam, quae ad Herculem de furto
boum detulit, ut occideret fratrem. quam multa sunt alia 3
portenta atque, ludibria! de quibus piget dieere, Terminum
tamen non libet praeterire, quia ne loui quidem Capitolino
cessisse traditur, eum lapis esset informis. ^ hune | finium
putant haberé eustodiam eique publiee supplicatur, ut Capi-
toli immobile saxum Romani imperii fines et conseruet (et)
proroget,

17 (22). Has omnes ineptias primus in Latio Faunus in- 1
duxit, qui et Saturno avo cruenta sacra constituit et Pieum
patrem tamquam deum coli noluit et Fentam Faunam con-
iugem sororemque inter deos conlocauit ae Bonam Deam no-
minauit, deinde Romae Numa, qui agrestes illos ae rudes 2

INSTITUTIONES 2—5] 1 20, 11—18 6--9] ef. I 20, 24 s.
(fides—pudicitia), 8 =] I 20, 18 non enim — collocatae, 95] I 20, 19 s
atquin — extra hominem. 10 Robiginem — Febrem| I 20, 17. 11]
1 20, 24 (falsas conseerationes) 12—16] 1 20,35 =. (—induxit), 168]
120, 34.36, 17—22] 120, 87—42. 23—27] I 22, 9. 11 (—nominant).
27—688, 3] I 22, 1. 4.

AUCTORES 20] Verg. Aen. IX 446.

T] 8 que T 13 fimo Da, fumo T 14 que 7 quam Pf, qua T
16 sunt eicit Da commate post fratrem posito: 17 adque 7 — 21 et
add. Pf 93 omnis 7 25 Fentam ser. conl. Inst. I 22, 9, fentan 7,
Fatuam cum Pf edd, 27 rome (, add. m. 22) T

f.12*
4

688 Firmiani Laetanti

uiros superstitionibus nouis onerauit, sacerdotia instituit, deos
familiis gentibusque distribuit, ut animos ferocis populi ab
3 armorum studiis auocaret. ideo Lucilius deridens ineptias
istorum qui uanis superstitionibus seruiunt, hos uersus posuit:

terriculas Lamias, Fauni quas Pompiliique
instituere Numae, tremit has, hie omnia ponit.
ut pueri infantes eredunt signa omnia aena
uiuere et esse homines, sie isti omnia ficta
uera putant, credunt signis cor inesse in aenis.
pergula pictorum, ueri nihil, omnia ficta! =

4 Tullius quoque de Natura deorum commenticios ae fietos
712% deos queritur inductos et hine extitisse | falsas opinio-
nes erroresque turbulentos et superstitiones paene
aniles, quae sententia eo debet grauior computari, quod
haee disseruit et philosophus et sacerdos.

18 (23). Diximus de diis: nune de ritibus sacrorum cultu-
risque dicemus, Ioui Cyprio, sieut Teucrus instituerat, humana
2 hostia maetari solebat. sie et Tauri Dianae hospites immo-

labant; Latiaris quoque Iuppiter humano sanguine propitiatus.

-

%

est, etiam ante Saturno sexagenarii homines ex persona Apol- =

INSTITUTIONES 3—10) 122,18, 11—14]I17,1s. 14x]
115,165. 16—18] I 21,1. 18—230]I121,2s 205] 121,0
AUCTORES 5 ss.) lib.XV frg. II. 11] Cie. de nat. deor. II 28,70.

T] 1 nouis Pf, nobis T (е) deos Pf бай loc. Lucilii cf. Inst.
122,13 6 numa. etremithas, Т 9 haenis T 10 percula T picta T
13 pene 7 14 computari Da et Buen, ad quod Heum confert c. 47
(52), 1, comparari T; comparere eruditus Brit. pag. 21 15 filoso-
fus T 18 hostia Pf, hospitia 7 proseeabant Da, prosecrabant 7
20 sexagenari 7 ex persona Apollinis] ex responso Apollinis Da
Inst, 121, 7 ex responso quodam, fort. recte, ef. tamen infra с. 43, 7 ox
persona patris; nomen Apollinis, quod Dauisius peruersa ratione. defen-
dere temptat, cum responsum illud Iouis Dodonaei fuisset (cf. Macrob.
Sat. I 7,28 confluxerunt plerique Dodonam et uerba oraculi ipsius ibid.
et ap. Lact. 121,7 vip zarpi facil. Iouis Saturno] ráprere pira, stem Ouid.
Fast. V 626), uix licentia librarii inductum est, sed errore Lactantii wel
potius auctoris quem hoc loco quodam modo sequitur, Arnobit wt widelur
II 68, cui fortasse male obuersabantur tertius illius oraculi (cf. Macrob):
uersus denatny iantunete Фор et uerba Varronis (Macrob, $ 30) decima

institutionum epitome 17—18. 689

linis de ponte in Tiberim deiciebantur. et eidem Saturno 3
Carthaginienses non modo infantes prosecabant, sed nieti a
Siculis ut piaculum soluerent ducentos nobilium filios immo-
lauerunt. nee illa his humaniora sunt quae fiunt etiamnune 4
Matri Magnae atque Bellonae, in quibus antistites non alieno
sanguine, sed suo litant, cum amputatis genitalibus a uiris
migrant nee ad feminas transeunt aut sectis umeris detesta-
biles aras proprio cruore respergunt. sed haee crudelia: 5
ueniamus ad mitia. Isidis sacra nihil aliut | ostendunt nisi f.13*
1 quemadmodum filium paruum qui dieitur Osiris perdiderit et

inuenerit. nam primo sacerdotes ae ministri derasis omnibus 6

membris tunsisque pectoribus plangunt dolent quaerunt ad-

fectum matris imitantes, postmodum puer per Cynocephalum

inuenitur. sie luetuosa saera laetitia terminantur. his etiam 7
15 Cereris simile mysterium est, in quo facibus accensis per noetem

Proserpina inquiritur et ea inuenta ritus omnis gratulatione

ac taedarum iactatione finitur. Lampsaceni asellum Priapo 8

mactant. ea enim uisa est aptior uictima, quae ipsi cui macta-

tur magnitudine uirilis obsceni posset aequari. Lindos est 9
so oppidum Rhodi, ubi Herculis sacra maledictis celebrantur.

Hercules enim eum boues aratori abstulisset atque immolasset,

ille iniuriam suam eonuieiis ultus est eoque ipso sacerdote post-

modum constituto sanetum est, ut isdem maledictis et ipse et

alii postea sacerdotes sacra celebrarent. ^ Cretiei autem louis 10
зэ mysterium est quomodo infans aut subitractus sit patri aut f.13*

a

NSTITUTIONES 1—4] 121,9.13. 4—8] 121,165. 8—
14] 1 21, 19—22» 14—17) I 21, %4. 17—19]121,95-98. 19
24] 121, 31—36. 24—690, 2] 121,38.

praedae seeundum responsum Apollini consecrata wel memoria simillimae
illius narrationis (cf. Macrob. $ 34 s), qua immolatio hominum. eodem
modo quo in sexagenariis illis (cf. Instit.) perhibetur factum esse, ex
responso Apollinis ambiguo et obseruata et abolita esse traditur.

T] 1 ponte] exciditne nomen? cf. Instit. 121,6 5 adque 7 bellone T
6 amputatis Pf, iamputatis T 7 sectis Pf, secutis 7 18 cynocefalum Т
15 cereris (corr. m. 2) T 17 lamsaceni 7 19 posset (p in ras. ex b 2) T
equari Т 20 Rhodi Pf, rhodii 7 21 adque T 28 constituto 7
95 misterium 7

ХҮШ. Lact. 1. 44

11

-

t5

f14*

a

690 Firmiani Lactanti

educatus. Capella praesto est, eujus uberibus puerum Amal-
thea nutriuit. idem etiam Matris Deum sacra demonstrant.
nam quia tum Corybantes galearum tinnitibus ét seutorum
pulsibus uagitum pueri texerant, nune imago rei refertur in
sacris, sed pro galeis cymbala, pro scutis tympana feriuntur,
ne puerum uagientem Saturnus exaudiat.

19 (24). Haec sunt mysteria deorum. mune etiam originem
religionum requiramus, ut et a quibus et per quae tempora
institutae fuerint eruamus. Didymus in iis libris qui inseri-
buntur ¿Enyásewz mia; Melissea fuisse tradit Creten-
sium regem, euius filiae fuerint Amalthea et Melissa,
quae Iouem nutrierint caprino laete ae melle. hune
nouos ritus ac pompas sacrorum introduxisse et pri-
mum diis sacrificasse, id est Vestae, quae dieitur Tellus,
— unde poetae: primamque deorum Tellurem — et
postmodum Deum Matri. Euhemerus autem in Sacra
Historia ipsum Iouem dicit, postquam imperium ceperit,
sibi multis in loeis | fana posuisse. nam circuiens orbem
ut quemque in loeum uenerat, principes populorum amicitia
sibi et hospitii iure sociabat. cuius rei ut posset memoria
seruari, fanum sibi creari iubebat atque ab hospitibus suis
annua festa celebrari. sie per omnes terras cultum sui nmo-
minis seminauit. ^ quando autem isti fuerint facile colligi
potest. seribit enim Thallus in historia sua Belum regem
Assyriorum, quem Babylonii colunt quique Saturni

INSTITUTIONES 2-6] 121, 39 з 7—9] 122,18. 9—14]
I 22, 19, 15] locus Vergilii non est in Instit, — 15-423] 122, 20—94.
23— 691, 5] I 23, 1 5. 4 (ab ab excidio). 5.

AUCTORES 9] pag. 220 Schmidt. 15] Verg. Aen. VIL 136 =
16] ef. frg. XL. 94] of. ad Inst. I 23, 2.

T] 1 presto T 5 sacris Pf, sacriis T tympana ex oymbala Holdero
manu 1, Studemundo т. 2 in Т correctum widetur — feriuntur Do, fe-
runtur P 10 €EHTHCEOC MINAAPIKHC 7 wmellissen Т eretensiunr
(e in ras. uel ex alia litt. m. 22) T 11 Melissa Pf, fellisa 7 19 que T
13 ponpas T 14 dits T? que T 17 storia T coeperit T 21 me
uebat T adque T — 22 numinis wir doctus ap. Cleric XT195 БАБАЕ
lus T bellum T

institutionum epitome 18—90. 691

fuerit aequalis et amieus, antiquiorem fuisse Troico
hello annis COCXXI, et sunt ab Ilio eapto anni MCCCCLXX.
unde apparet non amplius quam MDOCC esse annos, ex quo 6
nouis deorum eultibus institutis humanum genus inciderit in
errorem.

20 (25). Merito igitur poetae commutatum esse aureum 1
saeeulum memorant, quod fuerit regnante Saturno. nulli enim
tune dii colebantur, sed nnum et solum deum nouerant.
postquam se terrenis ae fragilibus subiugauerunt colentes ligna 9
et aera et lapides, commutatio saeculi faeta est usque ad
ferrum.| amissa enim dei notitia et uno illo uineulo hu- 4
manae societatis abrupto uastare se inuicem, praedari ae de-
bellare eoeperunt. quodsi sursum oculos suos tollerent ae 4
deum intuerentur, qui eos ad aspeetum eaeli suique exeitauit,
numquam se curuos et humiles facerent terrena uenerando.
quorum stultitiam Lueretius grauiter ineusat dicens:

et faciunt animos humiles formidine diuum
depressosque premunt ad terram:

qua reddunt nee intellegunt quam uanum sit ea timere quae 5
feceris, aut ab iis aliquod sperare praesidium quae multa et
insensibilia nee uident nee audiunt supplieantem. quid ergo
maiestatis aut numinis habere possunt quae et fuerunt in ho-

INSTITUTION ES 6—8.11—13] cf. У 5,98. 13$; е6. 9] II
1,4. 10 commntatio saeculi] cf. V 6, 11s. 13—15, 19—21] H 1, 14 s.
(—erexit) e, 9 в. passim, 16—18] 113,10. 19—21] II 3, 9; 4, 6 (quae
igitur = possunt) 21—692, 3] II 4, 1 (—fierent). 5 8.

AUCTORES 17 s.] Lucr. VI 52 s.

T] 2 MCCCCLXX Pf, cf. Inst. 123, 4, РАССОС-ІХХ.7 8 D4-DOCC. T
4 nouis Pf, nobis Т 11 enim (e ex o? m. 2?) T 18 praemunt T
19 quareddunt. T, quod defendunt Draegerus, Philolog. XXVII 149 qua
(sc. terra) terrena (cf. 15, se, simulacra) fingunt. interpretatus. (idem tamen
‘in quam redeunt. coni.) et Schoellius, qui qua deos (ef. 17) fingunt explicat;
qnare colunt Da, in qua repunt wir doctus ap. Cleric. XI 196, quare Heum,
quare eredunt wel qua re produnt Buen, in quam recidunt Thilo; ego werha
nonnulla omissa esse cum Friteschio existimauerim, ita tamen, ut reddunt
corruptum esse putem; coniectabam hoc quare (simulacris se de)dunt, cf. Inst.
II 3, 9 colunt simulacra , .. se corporalibus dediderunt nec uident (ef. supra
nee intellegunt) eqs. 20 iis ser, his Т aliquot T 21 snplicantem T

44*

#14»

692 Firmiani Laetanti

minis potestate ne fierent aut (ut) aliut fierent, et sunt etiam-
7 nune? nam et uiolari et furto sublabi possunt, nisi illa et
lex saepiat et humana custodia, num igitur mentis suae
compos uideri potest qui talibus opimas uictimas caedit, dona
f.15* consecrat, pretiosas uestes | offert, quasi uti possint qui motu
8 carent? merito ergo Dionysius Siciliae tyrannus deos Grae-
ciae, eum eam uictor occupasset, spoliauit atque derisit: et
post saerilegia quae admiserat ad Siciliam prospera nauigatione
remeauit regnumque tenuit usque ad senectutem пес eum dii
9 uiolati punire potuerunt. quanto satius est spretis inanibus
ad deum se conuertere, tueri statum quem a deo acceperis,
tueri nomen: idcirco enim 4vpwzos, quia sursum spectet, nomi-
10 natur. sursum autem speetat qui deum uerum et uiuum,
qui est in eaelo, suspicit, qui artificem, qui parentem animae
suae non modo sensu ac mente, uerum etiam uultu et oculis
11 sublimibus quaerit. qui autem se terrenis humilibusque sub-
sternit, utique illut quod est inferius sibi praefert. nam cum
ipse opus dei sit, simulaerum autem opus hominis, non potest
humanum opus diuino anteponi, et sicut deus hominis parens
1.15% евё, ita simulacri homo. | stultus igitur et amens qui adorat
12 quod ipse fabricauit. ^ cuius artificii detestabilis et inepti
auctor fuit Prometheus patruo louis Iapeto natus, nam cum
primum Iuppiter summo potitus imperio tamquam deum se con-
stituere uellet ac templa condere et quaereret aliquem qui
humanam figuram posset exprimere, tune Prometheus extitit
qui hominis effigiem de pingui Into figuraret, ita ueri similiter,
13 ut nouitas ae suptilitas artis miraculo esset. denique illum
INSTITUTIONES 3—6] П 4,8. 15. 6-10] II 4, 16-36.
10—21] II 1, 16—19. II 2 passim. 13. 14] H 1, 4 (ueri parentis). 5
(uero .. deo) 17—21] cf. 11 17, 6 esse autem—inbecillius. — 91— 693, 4]

II 10, 5. 11 (ab apparet)—13. 22-24] cf. V 6,6.

T] 1 ut add. Pf 9 subtrahi Pf З sepiat T 4 opimas Da, opti-
mas T 5 praetiosas 7 uti (is Pf possint Pf, possunt T 7 pd-
que T 11 se] te eruditus Brit, pag. 21 tineri T 12 spectat Pf
13 sursum Pf, susum 7, sed 12 sursum habet 17 prefer. T 19 sient—
stultus] si, ut—homo, stultus eruditus Brit. pag. 414 24 quereret T

institutionum epitome 20—21. 7 693 |

et sui temporis homines et postea poetae tamquam fietorem
ueri ac uiui hominis prodiderunt et nos, quotiens fabre facta
signa laudamus, uiuere illa et spirare dieimus. et hie quidem
auctor fuit fictilium simulaerorum. sequentes autem posteri 14
et de marmore seulpserunt et ex aere fuderunt, deinde pro-
cessu temporum ex auro et ebore accessit ornatus, ut non
modo similitudines oculos hominum, uerum etiam fulgor ipse
praestringeret. sie inleeti puleritudine ac uerae maiestatis | 15
obliti insensibilia sentientes, inrationabilia rationabiles, exanima f.16*
uiuentes colenda sibi ae ueneranda duxerunt.

21 (26). Nunc refellamus etiam eos qui elementa mundi 1
tamquam deos habent, id est eaelum solem atque lunam,
quorum artifieem non cognoscentes ipsa opera mirantur et
adorant. qui error non inperitorum modo, uerum etiam 2
philosophorum est: siquidem Stojei uniuersa caelestia in deorum
numero habenda censent, quia certos et rationabiles motus
habent, quibus suecedentium sibi temporum uicissitudines con-
stantissime seruant. non est igitur in his uoluntarius motus, 3
quia praestitutis legibus seruiunt, non proprio utique sensu, sed
opificio summi conditoris, qui illa sie ordinauit, ut inerrabiles
cursus et certa spatia conficerent, quibus dierum ae noctium,
aestatis et hiemis alterna uariarent. quodsi effectus eorum, si 4
meatus, si elaritatem, si constantiam, si pulcritudinem admiran-
tur, intellegere debuerunt quanto his pulerior et | praeclarior f.16*
et potentior sit ipse eonditor atque artifex eorum deus, sed 5
illi dininitatem humanis uisibus aestimauerunt ignorantes nee
aeternum esse posse quod ueniat sub aspectum nec quod sit
&eternum posse oculis mortalibus conprehendi.

INSTITUTION ES 4—9] II 6, 2 s. (а tanta—fulserint). 6. 9]
112,17. 11—14) II 5, 4—6. 14—18] П 5, 7. ef. 85. 18-25] II
5, 10—23. 25—28] 113,7; 4, 7.

T] 8 prestringeret 7 10 ac Pf, ad T 11 € ttiam 7 12 deos T
adque T 15 filosoforum 7 celestia 7 18 his Pf, his 7 uo-
lumtarius T 19 prestitutis 7' 20 inerrabiles Da, inenarrabiles Y
22 effectus] ef. Inst. 11 13, 10 24 preclarior 7 25 adque Y 27 eter-
пиш Т

=

694 Firmiani Laetanti

1 22 (21) Unum et ultimum restat, ut quoniam plerumque
accidit, sieut in historiis legimus, ut maiestatem suam dii
ostendisse uideantur per auguria, per somnia, per oracula,
tum etiam poenis eorum qui saerilegia commiserant, doceam
quae ratio id effecerit, ne quis etiamnunc im eosdem laqueos s

2 ineidat quos illi ueteres inciderunt. cum deus pro uirtute
maiestatis suae mundum de nihilo eondidisset eaelumque ln-
minibus adornasset, terram uero et mare conplesset animalibus,
tum hominem de limo ad imaginem similitudinis suae figu-
ratum inspirauit ad uitam posuitque eum in Paradiso, quem 10
conseuerat omni genere fructiferi ligni, et praecepit ei ne una ex

£.17* arbore, in qua posuerat [ei] scientiam boni malique, gusitaret,
fore interminatus ut uitam perderet, si fecisset, si uero man-

8 datum seruaret, immortalis permaneret. tum serpens, qui
erat unus ex dei ministris, inuidens homini, quod esset im- s
mortalis effeetus, inlexit eum dolo ut mandatum dei legem-
que trauscenderet. et hoe modo scientiam quidem boni ae
mali accepit, sed uitam quam perpetuam deus tribuerat amisit.

4 eiecit ergo peccatorem de sancto loco et in hune orbem rele-
gauit, ut uietum quaereret per laborem, ut difficultates et se
aerumnas pro merito sustineret, ipsumque Paradisum uallo
igneo eircumfudit, ne quis hominum ad diem usque indicii

5 ad loeum illum perpetuae beatitudinis conaretur inrepere. tum
secuta est hominem mors ex dei sententia et tamem nita eius,
licet temporalis esse coepisset, in mille annis terminum sum- s
psit et id fuit humanae uitae spatium usque ad cataclysmi

INSTITUTION ES 1—6] II 7, 7. 14; 8, 1. 6 з, eum—condi-
disset] IL 8, 8—71. 7 caelumque—adornasset] 119,25. Ss terram —
animalibus] IL 10,1. 9s. tum—figuratum] IL 10, 2 s. 10 inspirauit ad
uitam] 11 11, 19; 12,3. 10—14] IL 12, 15s. 14 s. serpens—ministris]
ef. 11 16, 11 s. serpens—in figura sua, 15—23] M 12, 17—19. 94] П 12,20

mors—sententinm, 24—695, 2] П 12, 21; 13, 3.

T] 5 que T 6 tin) quos Pf, sed cf. Inst, V 7, 7 quod incubuerunt
10 paradisso T 11 precepit Т 12 ei eiecit Da conl. Inst. II 12, 16
20 quereret T 21 paradissum 7 23 inrepere] irrumpere eruditus Brit.
рай. 414 25 an temporaria? cf. Inst. II 12, 24

institutionum epitome 22—23. 695

tempus. mam post dilunium paulatim uita hominum breuiata | ine
et ad annos centum | uiginti redacta est. — serpens uero ille, 5
qui de fuctis diabolus id est eriminator siue delator nomen ac-
cepit, non destitit semen hominis, quem а principio deceperat,
persequi. denique eum qui primus in hoe orbe generatus 7
est, inspirato liuore im eaedem fratris armauit, ut de duobus
primogenitis hominibus alterum extingueret, alterum faceret
parricidam. nec quieuit deinceps quominus per singulas gè- 8
nerationes peetoribus hominum malitiae uirus infunderet, eor-
rumperet deprauaret, tantis denique sceleribus obrueret, ut
iustitiae iam rarum esset exemplum, sed niuerent homines
ritu beluarum. quod deus eum uideret, augelos suos misit, 9
ut uitam hominum exeolerent eosque ab omni malo tuerentur.

his mandatum dedit ut se terrenis abstinerent, ne qua labe
maeulati honore angelieo multarentur. sed eos quoque idem 10
ille subdolus eriminator, dum inter homines commorantur, in-
lexit ad uoluptates, ut se eum mulieribus inquinarent. tum
damnati sententia dei et ob peecata proiecti et nomen ange- Jat
lorum et substantiam perdiderunt. ' ita diaboli | satellites үү
farti, ut habeant solacium perditionis suae, ad perdendos ho-
mines eonuerterunt, quos ut tuerentur aduenerant.

23 (28) Hi sunt daemones, de quibus poetae saepe in car- 1
minibus suis locuntur, quos custodes hominum appellat
Hesiodus. ita enim persuaserunt hominibus inlecebris atque
fallaciis suis, ut eosdem deos esse crederent. ^ denique So- 2
crates habere se a prima pueritia custodem rectoremque uitae

INSTITUTIONES 2—5. 6] II 8, 6. 5 (liuorem), 5—8] haec non
sunt in Instit, 8—12] cf. П 13. 12—21] II 14, 1—4. 8. 11 (in sola-
eium perditionis). с. 23) IL 14—16 passim. 22—24] IL 14 7. 24s]
1 14,8. 25—696, 2] II 14, 9.

AUCTORES 23] Op. et d. 123.

T] 1 dilluuium Т brebiata T 6liuore Pf, libere 7 cedem Т 9 (eos)
corrumperet Pf 11 rarum Pf, rerum T sed] et Pf 17 uoluptates
Pf, wolumtates T 18 sententia Pf, sententiam. T 19 post substan-
tiam fort. caelestem intercidit, ef. Inst. IT 14, 12 20 haberent Pf 21 (se)
conuerterunt Pf 22 hii Т demones Т sepe Т 24 adque T
26 rectoremquae 7'

696 Firmiani Laetanti >

suae daemonem praedicabat, sine cuius nutu et imperio nihil
8 agere posset. adhaerent ergo singulis et sub nomine genio-
rum aut penatium domos occupant. his sacraria constituuntur,
his cottidie libatur ut laribus, his honos datur tamquam ma-
4 lorum depulsoribus; hi a principio ut auerterent homines a
dei ueri agnitjone, nouas religiones et cultus deorum intro-
duxerunt, hi memorias regum mortuorum consecrari, templa
constitui, simulacra fieri docuerunt, non ut honorem dei mi-
nuerent aut suum augerent, quem peccando amiserant, sed ut
f.18* uitam hominibus eriperent, spem uerae lucis auferrent, | ne
homines, unde illi exeiderunt, ad immortalitatis caeleste prae-
5 mium peruenirent. idem astrologiam prodiderunt eb augu-
ratum et aruspieinam: quae eum per se falsa sint, tamen ipsi
auctores malorum sie ea gubernant, sie temperant, ut uera
credantur. ipsi etiam magicae artis praestigias ad circum-
scribendos oculos reppererunt — illorum adspiratione fit ut
quod sit, non esse et quod non sit, esse uideatur —, ipsi
necyomantias, ipsi sortes et oraeula, ut mentes hominum per
ambiguos exitus mentita diuinatione deludant. in templis nero
et sacrificiis omnibus praesentes adsunt et prodigiis quibusdam.
fallacibus editis ad miraeulum praesentium sie homines cir-
eumueniunt, ut inesse numen simulacris et imaginibus credant.
inrepunt etiam corporibus ut spiritus tenues uitiatisque mem-
bris morbos eoneiunt, quos saerifieiis uotisque placati post-
modum relaxent, somnia inmittunt aut plane terrores, ut ipsi

e

a

INSTITUTIONES 2—5] П 14,12. 5—8]11106,8.5.15. 8—
12] 116,95 12—15] II 16, 1 s. 15—17] I 14,10. 17 &.] IE 16, 1.
185] 11 14,6 (et—temperare); 16,2. 19—22) IL 16, 10. 23- 697, 2] IT
14, 14; 16, 14 prodigiis uenerationem.

T] 1 daemona Inst. 11 14,9 prwedicabat T 2 adherent 7 5 hi Pf,
his T Bconstutui 7 9aut Pf, haut T — amiserant Meum, amiserunt 7
10 spemque Heum, ot spem Buen 11 premium 7 12 ef. auguratio Just,
II16,1 l&autores T 15 prestigias T — cireumscribendos Pf, eireum-
scribendas T 16 distinxit locum et post illorum add. enim Da, Pf ora-
tione continuata. post oracula add, inuenerunt 18 necromantins Pf,
ef. Inst. II 10, ! 19 diuinitate Inst. II 26,2 deluderent Da, sed
ef. рад. 695, 20 habeant 20 presentes T 24 placati Pf, placatis T
25 pleua terroris Da

e

institutionum epitome 93—94. 697

rogentur, aut quorum exitus respondeant ueritati, ut neneratio- f. 19*
nem sui augeant, nonnumquam etiam in sacrilegos edunt ali- 9
quid ultionis, ut quisquis uiderit, timidior ae religiosior fiat. sie
fraudibus suis obduxerunt humano generi tenebras, ut oppressa
ueritate summi ac singularis dei nomen in obliuionem ueniret.
24 (29). Sed dicet quispiam: eur ergo uerus ille deus pa- 1
titur haee fieri ac non potius malos uel summouet uel extinguit?
eur uero ipse daemoniarchen a principio fecit, ut esset qui
cuncta corrumperet, cuncta disperderet? dicam breuiter cur 2
hune talem esse uoluerit. quaero utrumne uirtus bonum sit
an malum. negari non potest, quin bonum. si bonum est
uirtus, malum est igitur e contrario uitium. si uitium ex eo 3
malum est, quia uirtutem inpugnat, eb uirtus ex eo bonum
est, quia uitium adfigit, ergo non potest uirtus sine uitio
consistere et si uitium sustuleris, uirtutis merita tollentur,
nee enim potest ulla fieri sine hoste uietoria. ita fit ut bonum
sine malo esse non possit. uidit hoc Chrysippus uir acris 4
ingenii | de prouidentia disserens eosque stultitiae redarguit, f.19%
qui bonum quidem a deo faetum putant, malum autem negant.
huius sententiam interpretatus est A. Gellius in libris Noetium 5
Atticarum sie dicens: quibus non uidetur mundus dei et
hominum eausa institutus neque res humanae proui-
dentia gubernari, graui se argumento uti putant, eum
ita dicunt: ‘si esset prouidentia, nulla essent mala.’
nihil enim minus aiunt prouidentiae congruere quam
in eo mundo quem propter homines feeisse dicatur,

INSTITUTIONES 25]1116,11(saerilegos). 3—5] II 16,9 s. 20.
6—17] I 17, 1. 8 daemoniarchen] TE 14, 6. 9 в] ef. $ 1 loci post
IT 8, 6 in codd. RSg additi. — 17—698, 19] locus non est in Instit.

AUCTORES 85—9] Gell VIL(VI) I: ef. Chrysippea ed. Gercke fry. 26.

EXPILATORES о. 24] hoc eapite uidetur usus esse is qui locum
ad Inst. П 8, 6 (pag. 130, 5) exhibitum conposuit; ef. Prolegomena.

T] 3 fiet T 5 uenerit Da probante erudito Brit, pog. 416 6 dicet
uel dieat Da, ef. Inst. II 17, 1, dicit T 7 ac non Da, an T, neo Heum
8 ipse Da, ipsi T, ipsum eruditus Brit. pag. 416 daemoni.archen T
9 brebiter 7 10 quero Т 17 chrisippus 7 20 interpraetatus Т
agellius T 21 Tocus quibus — quem propter (26) deest iw codd. Gellii
24 essent T 26 quem propter Da, propter quem T

698 Firmiani Laetanti

6

f.20*

10

11

tantam nim esse aerumnarum et malorum. ad ea Ohry-
sippus cum in libro zsp: mpovoiag quarto dissereret,
‘nihil prorsus' inquit 'istis insulsius qui opinantur
bona esse potuisse, si non essent itidem mala. nam
eum hona malis contraria sint, utraque necesse est op-
posita esse inter se et quasi mutuo aduersoque fulta
nisu consistere: nullum adeo contrarium est sine con-
trario altero. quo enim pacto iustitiae sensus esse
posset, nisi essent iniuriae, aut quid alind iustilia est
quam iniustitiae priuatio? quid item fortitudo | intel-
legi potest nisi ex ignauiae adpositione, quid continen-
tia nisi ex intemperantia? quo item modo prudentia
esset, nisi foret contraria inprudentia? proinde' inquit
‘homines stulti curnon hoc etiam desiderant, ut ueritas
sit et non sit mendacium? namque itidem sunt bona
et mala, felicitas et inportunitas, uoluptas et dolor,
alterum enim ex altero, sieut Plato ait, uertieibus
inter se eontrariis deligatum: si tuleris unum, abs-
tuleris utrumque, uides ergo, id quod saepe dixi, bonum
et malum ita sibi esse conexa, ut alterum sine altero eonstare
non possit. summa igitur prudentia deus materiam uirtutis

INSTITUTIONES 17—19] cf. 8 4 loci post IL 8, 6 additi. 19—
699, 2 (quod saepe dixi] IE 17, 1; III 29, 13—20; V 7, 3—10; 22, 11-17.
VI 8. 4 passim; 5, 19; 15, 5—9; 22,2 s,; ҮП 4, 12; 5, 7 ss.
AUCTORES 17] Phaed. 60 B.

Т] 1 ad] aduersus Gell — crisippus T 8 nibil—insulsins] nihil est
prorsus istis, inquit, insubidius Gell. 4 itidem cum Gellio Pf et eruditus
Brit. pag. 416 conl. infra 15, ibidem. 7 5 necessum Gell. 6 esse inter
se] inter sese Gell, — aduerso quaeque Gell, 11 posset Gell. adpositione 7
cum optimis codd. Gellii, oppositione eodd. recent., cf. 5 opposita 12 in-
temperantiae Gell, intemperantia 7 — 13 foret e Gellio Da, forte T eontra
Gell. 15 namque Pf, namquae 7 16 infortunitas Gell. dolor et uo-
luptas Gell. 17 sicuti Gell. 18 tuleris Leet. et Gell.; abstuleris wel sus-
tuleris Dielsius ap. Gerckium; abstuleris a Gellio scriptum fuisse con-
icias conlato etiam loco de ira 13, 14 inuicem sibi alterutra Ge bonum
et malum) eonexa suut, ut sublato alterutro utrumque sit tolli necesse
et uerbis $ 4 loci post Inst. IT 8, 6 (cf. adnot. nostram s. м. EPITOME
ad pag. 130, 5) in codd. RSg additi ut alterum si tollas, utrumque sustuleris

et loco pag. 697, 15

ыы

institutionum epitome 24—95, 699

in malis posuit: quae idcirco fecit, ut nobis constitueret ago-
nem, in quo uictores inmortalitatis praemio eoronaret.

25 (30) Docui, ut opinor, eultus deorum non modo impios, 1
sed etiam uanos esse, uel quod homines fuerint, quorum me- -
moria post obitum consecrata sit, uel quod simulaera ipsa in-
sensibilia et surda sint, quia sunt ficta de terra, nee oportere

hominem, qui debeat spectare caejlestia, terrenis se subiugare, f.20*

uel quod spiritus qui eas religiones sibi uindicant, incesti et
inpuri sint et ideo dei sententia condemnati ceciderint in
terram, nee fas esse in eorum dieionem uenire quibus potior
sis, si deum uerum sequi uelis.

Superest ut quoniam de falsa religione diximus, etiam de 2
falsa sapientia disseramus, quam philosophi profitentur homines
summa quidem doctrina et eloquentia praediti, sed longe a ueri-
iate summoti, quia nee deum nee sapientiam dei eognouerunt.
qui lieet sint arguti ae diserti, tamen quia humana est eorum 3
sapientia, etiam eum his eongredi non uerebor, ut appareat à
ueritate mendaeium, a eaelestibus terrena facile posse superari.
quid sit philosophia hoe modo definiunt: philosophia est amor 4
uel studium sapientiae, (si amor est sapientiae,) non est ergo
ipsa sapientia, quia necesse est aliut esse quod amat, aliud quod
amatur, si studium est sapientiae, ne sic quidem philosophia
sapientia est. sapientia enim res est ipsa quae quaeritur, stadium
uero quod quaerit. ipsa igitur definitio uel nominis | significatio 5
declarat philosophiam non esse ipsam sapientiam. dicam ne
studium quidem esse sapientiae quo sapientia non eonprehen-
ditur. quis enim studere dicatur ei rei quam nullo modo
possit attingere? qui medicinae aut grammatieae aut ora- 6

INSTITUTIONES 8—11) cf. 1117, 12, 8—5] IL 17,6. 5—
7] IE 17, 8s. 8—11] IL 17, 10s. 12-18] Ш 2, 1; 1, 5-8. 138—106.
19— 700, 9] III 2, 3 s. 7—10.

T] 5 quot T 10 malim potentior, ef. Inst. IT 17,11 14 Mosofi T
15 sapientiam Pf, sapientia 7 19 utroque loco filosofia T' 20 si amor est
sapientiae add, eruditus Brit. pag. 417 21 alt. aliwd sie T — newie T
filosofia T 23 enim Pf, autem T; eadem uocabula permutantur
pag. 311,6; 380, 19; 466,13 queritur T 24 querit Т 25 filosofiam 7

100 Firmiani Lactanti

toriae studet, studiosus eius artis quam discit diei potest:
ubi didicit, iam medicus, iam grammaticus, iam orator dicitur.
sie oportuit et studiosos sapientiae, postquam didicissent, sa-
7 pientes nominari. cum autem studiosi sapientiae. quamdiu
uiuant uocentur, apparet illut studium non esse quo ad ipsam
rem quae studio petitur non potest perueniri; nisi forte qui
ай finem usque uitae ut sapiant student, apud inferos sa-
pientes erunt. omni autem studio subiacet finis. mom, est
igitur id studium reetum quod non habet finem.
1 26 (31). Praeterea duo sunt quae cadere in philosophiam
uidentur, scientia et opinatio: quae si auferantur, tota philo-
езу Sophia corruit. atquin utrumque philosophiae ipsi philoso-
“23 phorum principes ademernnt, scien|tiam Socrates, opina-
tionem sustulit Zeno, uideamus an recte. sapientia est, ut
Cicero definiuit, diuinarum et humanarum rerum scientia.
quae definitio si uera est, non cadit in hominem sapientia.
3 quis enim mortalium hoc sibi possit adsumere, ut diuina et
humana scire se profiteatur? humana omitto: quae quamquam
cum diuinis conexa sunt, tamen quia sunt hominis, conce-
4 damus ut homo Ша scire possit. — diuina certe per se scire
non potest, quia homo est: qui autem seit illa, diuinus sit
necesse est ac propterea deus. homo autem mee diuinus nec
deus est. non potest igitur per (se) seire homo diuina. nemo
ergo sapiens nisi deus aut certe is homo quem deus docuit.
5 illi autem quia nee dii sunt nee a deo docti, sapientes ergo
id est diuinarum et humanarum rerum scientes esse mon
possunt. recte igitur a Socrate atque Academicis scientia sub-
6 lata est. opinatio quoque non congruit sapienti: id enim

INSTITUTIONES 4—9] ef. IT 16,75. 10s] III 8, 1. и—
13 (philosophorum prineipes)] HIT 4, 2 13s] HI 8,7; 4,1. 14—16]
ПІ 13,95. 17—98) ef, UI 8, 15 s. 28—701, 4] ПІ 4, 1 s. (—sublata
est) 11 s. 28 s, id—ignorat] III 3, 8.

AUCTORES 14 s. Cicero] ef. ad Inst, III 18, 10.

T] 5 uiuunt Heum quo eruditus Brit. pag. 417, quod 7 B omni
Pf, omnia T 9 10 T 10 filosofiam T 11 filosofia Т 19 adquin T

h
filosofiae T filosoforum 7 13 socrates зіс T oponationem 7 28 зо
add. Da 94 his Т 27 adque T

institutionum epitome 25—28. 101 |

quisque opinatur quod ignorat. opinari autem seire te quod
ignores, temeritas ac stultitia est. recte igitur | opinatio a f.92*
Zenone sublata est. si ergo seientia in homine nulla est et
opinatio esse non debet, philosophia radicitus amputatur.

27 (32). Huc accedit quod non est uniformis, sed diuisa in 1
sectas et in multas diserepantesque sententias dissipata statum
non habet, eum enim singulae alias omnes inpugnent et ad-
fligant nee sit aliqua ex iis quae non iudicio ceterarum stul-
titiae condemnetar, utique discordantibus membris corpus omne
philosophiae ad interitum deducitur. ^ hine Academia post- 2
modum nata est. nam cum uiderent eius sectae principes
omnem philosophiam philosophis inuicem oppugnantibus esse
subuersam, susceperunt aduersus omnes bellum, ut omnia
omnium dissoluerent, nihil ipsi adserentes nisi unum, nihil
seiri posse. ita sublata scientia philosophiam ueterem sub- 8
ruerunt, sed ne ipsi quidem philosophorum nomen retinuerunt
qui ignorantiam fatebantur, quia nescire omnia non modo phi-
losophi, sed ne hominis quidem sit. ita (fit ut) philosophi 4
quia nihil munimenti habent, mutuis se uulneribus extinguant | f.22*
et ipsa tota philosophia suis se armis consumat ae finiat. at 5
enim sola physice labat. quid? illa moralis num aliqua fir-
mitate subnixa est? uideamus an philosophi in hae saltem
parte consentiant, quae ad uitae statum pertinet.

28 (33). Quod sit in uita summum bonum quaeri necesse 1
est, ut ad illut nita omnis et actiones nostrae derigantur.
eum de hominis summo bono quaeritur, tale constitui debet,
primum ut id ad hominem solum pertineat, deinde ut animi

INSTITUTIONES 5—10. 18—90] HI 4,38. 98, 10—18] HI 4,
11—5,8. 20.5. at—labat] IIT 6,58. 21-28] IIE 7, 1—5.. 245] HII 7, 6.
24—702, 1] 119,1. 26s] III 8, 3.

Т) А filosofia T 7 singule T 9 utiquae 7 10 filosofiae T academin
(c in ras. ez d) T 12 filosofiam 7 filosofis 7 (se) inuicem Da,
sed cf. Inst. 111 4,9 13 susceperunt Pf, subreperunt 7 15 filosofiam Т
16 filosoforam T 17 filosofi T, item 18 18 fit ut addidi, Buen ne-
cesse est post extinguant add. 19 extinguunt . . consumit ac finit eruditus
Brit. pag. 417; cf. Inst. 111 4, 10 19 munimenti Pf, monimenti Т
20 filosofia 7 at] ad T 21 fysice T 22 filosofi T 26 queritur Т

702 Firmiani Lactanti

2 sit proprium, postremo ut uirtute quaeratur. uideamus ergo
an summum bonum quod philosophi determinant tale sit, ut
nec mutum animal nec corpus attingat nec possit sine uirtute

8 eonquiri. Aristippus Cyrenaieae sectae conditor, qui summum

bonum esse censuit eorporis uoluptatem, de numero philoso-

phorum deque coetu hominum propellendus est, quia se pe-
cudi eonparauit. Hieronymi summum honum est nihil dolere,

Diodori, dolere desinere. sed (et) eeterae animantes dolorem

fugiunt et eum non dolent aut dolere desinunt, gaudent.|

f.28* quid igitur homini dabitur eximium, si bonum eius summum

commune eum beluis iudicatur? Zeno summum bonum pu-

tauit eum natura congruenter uiuere. at haee definitio gene-
ralis est. omnes enim animantes cum natura congruenter
uiuunt et est sua cuique natura, Epicurus animi adseruit
uoluptatem. quid est uoluptas animi nisi gaudium, quo ple-
rumque luxuriat animus ae relaxatur uel ad lusum wel ad
risum? sed hoe bonum etiam muta contingit, quae eum pa-
bulis saturata sunt, in gautium et lasciuiam resoluuntur,

Dinomachus et Callipho honestam uoluptatem probauerunt, sed

aut idem dixerunt quod Epicurus, ut corporis sit uoluptas in-

honesta, aut si eorporis uoluptates alias turpes, alias honestas
putauerunt, iam non est summum bonum quod corpori adseri-
bitur. Peripatetici ex bonis animi et corporis et fortunae
summum bonum conflant. animi bona probari possunt. sed
si auxilio indigent ad conplendam beatitudinem, utique inbe-
£.23* cilla sunt.| corporis uero atque fortunae non sunt in hominis

potestatem nec iam summum bonum est quod aut corpori aut

=

=

e

a

oo

INSTITUTIONES 1-4] cf. HI 9,25. 4—7 Aristippus] III 7,
7; 8, 6—10. 7—11 Hieronymi, Diodori] 1117, 7; 85, 1355 10, 15, 11—
14 Zeno] III 7, 8; 8, 20—23. 14 s. Epicurus] HT 7, 7; 8,5. — 15—18]
HI 10, 1 s. 19—23 Dinomachus et Callipho] ШІ 7, 7; ef. HI 8, 15.
283—703, 3 Peripatetici] III 7, 7; 8, 16—19.

T) 1 uirtute Ру, wirtutem T queratur T 2 filosofüi T 4 eyrinnieao 7
5 filosoforum T 6 quia Pf, qui T 8 dolere Pf, dolore YT et add.
b
Heum cetere T 11 ueluis (corr. m. 9) Т 12ad T 19 callifo T
23 fortune 7 25 inbeccilla 7 26 adque 7T fortunae (bona, eum
27 potestate Pf

institutionum epitome 98. 703

extra positis adsignatur, quia et pecudes attingit hoe duplex
bonum, quibus opus est, nt et bene ualeant et uictu non in-
digeant, Stoici aliquanto melius sensisse creduntur, qui sum- 9
mum bonum uirtutem esse dixerunt. sed uirtus non potest
esse summum bonum, quoniam si malorum laborumque tole-
rantia est, beata per se non est, sed efficere ac procreare
summum bonum debet, quia perueniri ad illut sine difficultate
ac labore maximo non potest. at uero Aristoteles longe a ra- 10
tione aberrauit, qui honestatem uirtuti copulauit: quasi ali-
quando uirtus aut ab honestate secerni aut turpitudini possit
adiungi. Herillus Pyrrhonius scientiam fecit summum bonum. 11
haec quidem et hominis et animi solius est, sed potest sine
uirtute contingere. nee enim beatus putandus est qui uel
auditu aliquid didicerit uel parua lectione cognouerit, nee est
summi boni definitio, | quia potest esse aut rerum malarum f.24*
aut certe inutilium scientia. et si sit bonarum et utilium 12
quam labore sis adseeutus, summum tamen bonum non est,
quia non propter se expetitur scientia, sed propter aliut. nam
ideireo artes diseuntur, ut sint nobis aut шеш aut gloriae
aut etiam uoluptati: quae utique summa bona esse non pos-
sunt. ergo ne in ethica quidem philosophi regulam tenent,
quandoquidem in ipso cardine, id est in ea disputatione qua
uita formatur, inter se pugnant. nec enim possunt paria esse 14
aut similia praecepta, eum alii forment ad uolupiatem, alii ad
honestatem, alii uero ad naturam, alii ad scientiam, alii ad
quaerendas, alii ad fugiendas opes, alii ad nihil dolendum, alii
ad patientiam malorum: in quibus omnibus, sieut superius
ostendi, a ratione declinant, quia deum nesciunt.
27 superius] $ 3 ss,
INSTITUTIONES 8—8 Stoici] 111 7,8; 8, 82—87; 11,9. 8—

11 Aristoteles] Ш 7, 8; 8, 38—42. 11 (Herillus) — 21] 117,8; с. 8, 4—31.
21-27] Ш 7.

T] б ac Da et eruditus Brit. pag. 417 conl. Inst. TITS, 32, aut T Sat]
ad T 11 Herillus Da, Eryllus Т 14 aliquit Т parua] priua Da, praeuia
aut propria eruditus Brit. pag. 418, plura Buen, sed nihil mutandum est
16 inntilium 7 18 nam—diseuntu- im ras. Т 20 utiquae T ш he-
tica Т filosofi T 24 precepta Т quattuor primis locis ali (corr.
m.2) T 925 wd) querendas Г

-

104 Firmiani Lactanti

1 29 (34). Videamus nune quod [quid sit summum bonum] sit
propositum sapienti summum bonum. ad iustitiam nasci homines
£24" non modo litterae sacrae docent, uerum etiam idem ipsi philo-|
2 sophi nonnumquam fatentur. Cicero sic ait: sed omnium quae
in hominum doctorum disputatione uersantur, nihil est
profecto praestabilius quam plane intellegi nos ad
iustitiam esse natos. est hoe uerissimum. nec enim ad
scelus nascimur, eum simus animal sociale atque commune.
9 ferae ad saeuitiam gignuntur: aliter enim nequeunt quam
praeda et sanguine uictitare. eaedem tamen, etsi ultima fames
urgueat, nihilominus generis sui animalibus pareunt. idem
4 faciunt et aues quas aliarum uisceribus pasei necesse est. quanto
magis hominem, qui cum homine et commercio linguae et
communione sensus copulatus est, parcere homini oportet eum-

5 que diligere! haee est enim iustitia. — sed quoniam soli ho-
mini sapientia data est, ut deum intellegat, et haee sola ho-
minis mutorumque distantia est, duobus officiis obstricta est
ipsa iustitia: unum deo debet ut patri, alterum homini uelut
6 fratri; ab eodem enim, deo geniti sumus. merito ergo ae
£.25* recte dietum est sapientiam esse | diuinarum et huma-
narum rerum scientiam. oportet enim scire nos quid deo,
quid homini debeamus, deo seilicet religionem, homini cari-

INSTITUTIONES c.29] ef. TIL 11 s; VE 9-12. 15] 119,1
(-bonum) 2—7] VI 25, 8 s 8 (cum—comimune)] VI 10, 9 s; eL
17,21, 9—12] haec non sunt in Instit. 12—19) ef. Ш 9,19 15—
705,2] ef. ПІ 12, 28s. 20 s.] Ш 13, 10. 21 s. (quid deo ⸗
IJI 9,11. 13.17. 19; 10, 1. M. 22—705,1 (quid homini—caritatem)] ef.
11 9, 19.

AUCTORES 4] de legg. I 10,28. 20] ef. ad pag. 700, 14.

Т] 1 quid sit summum bonum notationem argumenti € margine in-
latam eiecit Thilo, cf. etiam Inst. III 9, 3 quod esset—oonstitutum et JIT
5, 2; quid sit summum bonum, quod sit propositum sapienti summum bo
num Pf, quid sit summum bonum, quod sit propositum sapienti Da $ flo-
sofi T 5 hominum doctorum recepi ex Inst. VI 25, 9 et Cie, doctorum.
bominum (sic) 7 6 prestabilius Т 8 adque T 10 eaedem eru-
ditus Brit. pag. 418, eandem (n in ras. ez e wel s m. 29) T, easdem Py
12 aliorum cum Pf edd., non recte 20 sapientiam Pf, sapientia 7°

institutionum epitome 29—80. 705

tatem. sed illut superius sapientiae, hoc posterius uirtutis est
et utrumque iustitia eonprehendit. si ergo constat ad iusti- 7
liam nasei hominem, necesse est iustum malis esse subieetum,
ut uirtutem qua est praeditus in usu habeat; uirtus enim ma-
lorum sustinentia est. uoluptates fugiet ut malum; opes con- 8
temnet, quia fragiles sunt, et si habuerit, dilargietur, ut mi-
seros seruet; honores non appetet, quia sunt breues et eaduei;
iniuriam nulli faciet, si fuerit passus, non retribuet, et diri-
pientem sua non persequetur. nefas enim iudieabit hominem 9
laedere et si quis extiterit qui cogat desciscere a deo, nee
cruciatus nec mortem reeusabit. ita fiet ut eum necesse sit
et inopem et humilem et in contumeliis aut, etiam erueiatibus
uiuere.

30 (35). Quis igitur erit fructus iustitiae atque uirtutis, si 1
nihil habebit in uita nisi malum? quodsi uirtus, quae bona
omnia terrena | contemnit, 1nala uniuersa sapientissime perfert f.25"
ipsamque mortem pro officio suscipit, sine praemio esse non
potest, quid superest nisi (ut) merees eius inmortalitas sola
sit? nam si eadit in hominem beata uita, ut philosophi 2
uolunt in eo solo non dissidentes, cadit ergo et inmortalitas.
id enim solum beatum est quod incorruptum, id solum in-
corruptum quod aeternum. immortalitas ergo est summum 3
bonum, quia et hominis et animi et uirtutis est tantum. ad
hane dirigimur, ad hane capiendam nati sumus. idcirco nobis
deus uirtutem iustitiamque proponit, ut aeternum illut prae-
mium nostris laboribus adsequamur. de ipsa uero inmor-

INSTITUTIONES 2—5) VI 25,8 s., cf. VI 9, 22; HII 11, 9 (quia
wis—posita est). 5—13] Ш 11,78. 12—14; ef. VI 10—12; 17, 5-10,
14—19] Ш 11, 9—16; 12, 7—8. 19—22] Ш 12, 10—18. 235. tan-
tum—sumus] ПІ 12, 19—25. 24—26) Ш 12,25—27, 26 s. de—dissere-
mus] Ш 13, 1—3.

T] 6 et Pf, at T 9 iudicabit Pf, iudicauit 7 10 ledere T 14 ad-
que T 16 malim patientissime cum Da, cf. tamen Buen 17 premio T
18 ut add. Da 19 si cadit in hominem Pf, sic ait in homine Y
beatw 727 овой T 98 distinwit Da, Buen confert Inst. VII 8, 1,
adde III 9, 1; est. tantum Pf 25 proponitut (alt. t їп ras. ez r ? m. 2) Y
premium T 26 immortalitate Hewm, non mortalitate 7; ef, pag. 212, 13;
608, 23 s.

XVI. Lact. L 45

[ч

institutionum epitome 30—32. 707

extant et possunt amputari. sed haee delira et inutilia.
quid quod idem animas extinguibiles facit? quem refellunt 6
non modo philosophi omnes et publiea persuasio, uerum etiam
responsa uatum, carmina Sibyllarum, ipsae denique diuinae
uoces prophetarum, ut mirum sit extitisse unum Epieurum qui
eum pecoribus ae beluis sortem hominis aequaret. quid 7
Pythagoras, qui primus est philosophus nominatus, qui animas
quidem inmortales esse (dixit), in alia tamen corpora uel pecu-
dum uel auium uel bestiarum commeare? non satius fu- 8
erat eas eum suis eorporibus extiugui quam sie ad aliena dam-
nari, satius, omnino non esse quam post hominis formam
uel suem uel canem uiuere? et homo ineptus ut fidem dicto 9
adderet, se ipsum Troiano bello Euphorbum fuisse dixit, quo
occiso in alias figuras animalium transisse, postremo Pytha-
goram faetum. о felieem, cui soli tanta memoria concessa 17,
est, uel potius infelicem, eui translato in peeudem поп licuit
nescire quid fuerit! atque utinam solus delirasset! inuenit
etiam qui erederent et quidem (non) indoctos homines, ad
quos stultitiae transiret hereditas. t,
32 (37). Post hune Socrates philosophiae tenuit principatum
sapientissimus etiam oraculo dictus, quia se fatebatur unum
scire, quod nihil sciret. cuins oraculi auetoritate apstinere 2
se physieos oportebat, ne aut quaererent ea quae scire non
poterant aut scire se putarent quae ignorabant. ^ uideamus 3

INSTITUTIONES 2 quid—facit] Ш 17, 8043. — 4 s. ipsae—
prophetarum] IIL 19, 3. 6—9]IIL18,1—3. 12 auom uel canem] ef. 111 8,9.
12—17) Ш 18, 15—17. 17—19) Ш 19, 19 sed uidelicet- commeare.
90—708, 1] Ш 20,18. 92—94]11120,5—8. 23 physicos] ef. III 21, 1.

AUCTORES 12 suem—uiuere] cf. Horat. epist. I 2, 26.

T] 1 inutilia] anilia ue? futilia eruditus Brit. pag. 22, futilia etiam
Buen 8 filosofi T 5 profetarum 7 б ueluis (corr. m. 2) T equa-
ret T 7 filosofus Т Я dixit addidi conl. Inst. III 19, 19, statuit post
eommenre add. Pf; quid? Pythagoras... nominatus, (uoluit) .... com-
шеаге. Da 9 nonne Pf 13 euforbum 7 14 postremo Da, post rem 7
17 adque T delirasset Pf, deliberasset T; molwi delirasset, (set), cf.
pag. 462,58. 18 non add. Buen, inter doctos Da, doctos Heum аф T
20 filosofiae T 22 autoritate T 23 fysicos T quererent 7 са
quae Pf, eaq. T

-

45*

108 Firmiani Lactanti

tamen an sapientissimus Socrates, sicut Pythius praedicanit.
usurpabat hoe saepe prouerbium, quod supra nos esset, nihil
ad nos pertinere. iam excessit sententiae suae terminos. паш
qui unum se scire dicebat, aliut inuenit quod tamquam sciens

4 diceret, sed id frustra. nam et deus, qui utique supra nos s

est, quaerendus est et religio suscipienda. quae sola nos dis-

cernit a beluis: quam quidem Socrates non modo repudiauit,
1.27% uerum etiam derisit per anserem canemque iurando: | quasi
uero per Aeseulapium non posset, eui uouerat gallum. en sa-

5 pientis uiri sacrificium! et quia eum prosecare ipse non po- 10
tuit, amicos moriturus orauit, ut post se soluerent uotum, sei-
lieet ne apud inferos uelut debitor teneretur. hie profecto et
pronuntiauit quod nihil scierit et probauit.

33 (38). Huius auditor Plato, quem deum philosophorum
Tullius nominat, qui solus omnium sie philosophatus est, ut as
ad ueritatem propius accederet, tamen quia deum ignorauit,
in multis ita lapsus est, ut nemo deterius errauerit, inprimis
quod in libris einilibus omnia ommibus uoluit esse communia.
de patrimoniis tolerabile est, lieet, sit iniustum: nec enim aut
obesse cuiquam debet, si sua industria plus habet, aut prod- se
esse, si sua culpa minus, sed, ut dixi, potest aliquo modo
ferri. etiamne coniuges, etiamne liberi eommumes erunt?
non erit sanguinis ulla distinctio nec genus certum nec fami-
liae nec cognationes nec adfinitates, sed sieut im gregibus pe-
eudum confusa et indiscreta omnia, nulla erit in uiris conti- s

INSTITUTIONES 925] ТИ 20,10. 7 quam-repudinuit] TT
20, 12 sed nimirum—seruienduun. 8—13) III 20, 15—17. 14—709, 4]
III 21, 2—10.

AUCTORES 14—709, 7] locum ad Ciceronis de rep. librum IV
rettulit Maius, sed cf. Halmium nd Cie, IV, V 5 et Addenda nostra ad
ПІ 21 (pag. 248). 14] de mat. deor. П 12, 32,

T] 1 an (a in ras. m. 17) T sieut] sit, ut Heum 2 sepe (, (. add,
m.22) Т esset nihil ad nos s. 2. add. al. m. antiqua. (cf. ай pag. 677, 18) Т

3 scientiae Da 6 querendus Т et Pf, ut T 7 эша T repu-
diauit Pf, repudiabit T 10 prosecare Da, prosecrare T; cf. Inst. TIT
20,16 11 post] pro Da — 12 teneretur (re add. m. 17) T 18 pro-
bauit Pf, probabit T 14 filosoforum T 15 filosofatus 7 90 prode
esse T 23 new (e add. m. 1?) T

.

ш

=

institutionum epitome 32—34, 109

nentia, nulla in feminis pudicitia. quis esse in utrisque amor 4
coniugalis potest, in quibus non est certus aut proprius affec- f.28*
ius? quis erit in patrem pius, ignorans unde sit natus? quis
filium diliget, quem putabit alienum? quin etiam feminis 5
euriam reserauit, militiam et magistratus et imperia permisit.
quanta erit infelicitas urbis illius, in qua uirorum officia mu-
lieres oeenpabunt! sed haec alias latius. Zeno Stoicorum 6
magister, qui uirtutem laudat, misericordiam, quae summa est
uirtus, tamquam morbum animi amputandum iudieauit: quae
et deo cara est et hominibus necessaria. quis est enim qui 7
aliquo in malo constitutus nolit esse miserabilis ac non desi-
deret auxilia suceurrentium? qui ad opem ferendam non nisi
misericordiae adfectu excitantur. hane ille licet humanitatem, 8
licet, pietatem uocet, non rem, sed nomen inmutat, hie est
adfeetus qui soli homini datus est, ut inbeeillitatem nostram
mutuis adiumentis leuaremus: quem qui tollit, ad uitam nos
redigit beluarum. nam quod dieit paria esse peccata, ex 9
eadem immanitate est qua misericordiam ueluti | morbum in- f.28*
sectatur. qui enim nullam faeit differentiam delictorum, aut
lenia magnis suppliciis adficienda censet, quod est erudelis
iudicis, aut grauia paruis, quod est d'ssoluti. utrumque rei
publicae incommodum: si enim sunm: scelera leuiter pu- 10
niantur, audacia malis crescet ad facinora maiora, et si leuibus
delictis poena grauior inrogetur, multi eiues, quoniam nemo
esse sine delieto potest, in perieulum пешеп, qui correpti
possent esse meliores,

34 (39). Illa uero leuia, sed ex eadem uanitate nascuntur:
Xenophanes orbem lunae decem et octo partibus dixit esse
maiorem quam haee nostra sit terra; itaque intra sinum eius

м

INSTITUTIONES 4—7] 11122, 10s. 7 haee ($ 1—5) alias] sc.
Inst. ПІ 21.22. 7—17] III 28, 8—10. 10—18] VI 10,11. 13—17] VI
10,2—4. 17—26] haec non sunt iu Inst. 27—710, 2] Ш 23, 12 s.

T] 4 putabit Pf, putauit 7 5 reserauit Da, reseruauit T 6 malim
felicitas 8 misericordiam quae Pf, misericordiamg. T 19 succurrentium,
qui Da, suceurrentinmg. T, succurrentium quae Pf 18 adfectu Pf,
adfectus 7 hune eruditus Brit. pag. 419 15 inbeccillitatem 7 20 sn-
pliciis T 29 itaque] atque eruditus Brit. pag. 420

710 Firmiani Lactanti

aliam lerram eontineri, quae ab hominibus et omnis generis

2 animalibus incolatur. de antipodis quoque sine risu nec
audiri nec dici potest, adseritur iamen quasi aliquid serium,
ut eredamus esse homines qui uestigiis nostris habeant aduersa
uestigia. tolerabilius Anaxagoras delirauit, qui nigram nimem s

з dixit. quorumdam non modo dieta, sed etiam facta ridenda

f.29*sunt. Democritus agrum suum a patre sibi relictum deseruit.

4 et pascua publica fieri passus est. Diogenes eum choro canum
suorum, qui uirtutem illam summam et exactam rerum omnium
contemtum profitetur, mendicare uictum maluit quam honesto 10

5 labore conquirere aut habere ullam rem familiarem, certe
uita sapientis exemplum esse uiuendi ceteris debet. si horum

6 sapientiam omnes imitentur, quomodo stabunt ciuitates? sed
forsitan idem Cynici exemplum uerecundiae praebere potuerunt,
qui palam cum coniugibus suis cubitauerunt. nescio quam 1

7 possent uirtutem defendere qui pudorem sustulerunt. non
melior his Aristippus, qui eredo ut amieulae suae Laidi pla-
ceret, Cyrenaicam instituit disciplinam, qua summi boni finem
in uoluptate eorporis eonloeauit, ne aut peeeatis auetoritas

8 aut uitiis doctrina deesset. ап illi fortiores magis sunt pro- se
bandi, qui ut mortem contemsisse dicerentur, uoluntariam

9 necem sibi intulerunt, Zeno Empedocles Chrysippus Cleantlies

Democritus et hos imitatus Cato, пес scierunt homicidii crimine
teneri secundum ius legemque diuinam eum qui se interfecerit?
deus enim nos in hoe domicilium carnis induxit, ille nobis ss
temporale eorporis habitaeulum dedit, ut incolamus quamdiu
idem uoluerit. nefas igitur habendum est sine dei iussu uelle
11 migrare. non est ergo uis adhibenda naturae: scit ille quem-
admodum opus suum resoluat. eui operi si quis manus impias

10
1.29%

INSTITUTIONES 2—5] IM 24. 5s. (Anaxagoras)] III 23, 11.
757] Ш 23, 4. 8—11] cf. Ш 23, 1. 13—16] Ш 15,20s. 17—
20] III 15, 15. 19. 20—711, 6] III 18, 5-10.

T] 3 aliquit 7 4 babeant Heum, habent T 6 quorundam Pf
10 contemtum РУ, contemtu 7, quod defendit Da profitentur eruditus.
Brit. pag. 420 16 an possint ? Thilo non] num «eruditus Brit,
pag. 420 91 ot Pf, ot T' 28 emigrare Heum — athibenda 7

е

15

institutionum epitome 34—36. 111

adhibuerit ac diuini opificii uinela dirruperit, deum conatur ef-
fugere, euius sententiam nee uiuus quisquam nec mortuus po-
terit euadere. scelerati ergo et nefarii quos superius nomi- 12
паш, qui etiam docuerunt quas causas habere debeat mors
voluntaria, ut parum sit sceleris quod homicidae in semet
ipsos extiterunt, nisi ad hoe nefas et alios erudirent.

35 (40). Innumerabilia sunt philosophorum dicta factaque 1
quibus eorum insipientia redargui possit. itaque quoniam
cuncta enumerare non possumus, pauca suffecerint, satis 2
est intellegi philosophos neque iustitiae, quam ignorant, neque
uirtutis, quam. mentiuntur, esse doetores. quid enim doceant
qui suam saepe ignorantiam confitentur? mitto Socraten, 3
euius est nota sententia, Anaxagoras omnia cireumfusa tenebris
esse pronuntiat, Empedocles angustas ad inueniendam ueri-
latem sensuum semitas esse, Democritus | in profundo quodam j^,
puteo demersam ueritatem iacere testatur, quam quia nusquam
reperiunt, ideireo adfirmant neminem adhue extitisse sapientem.
quoniam igitur nulla est, (ut) apud Platonem Socrates dieit, 5
humana sapientia, sequamur ergo diuinam deoque gratias
agamus, qui eam nobis et reuelauit et tradidit, ae nobis gratu-
lemur, quod ueritatem ae sapientiam caelesti beneficio tenemus,
quam tot ingeniis, tot aetatibus requisitam philosophia[m] num-
(quam) potuit inuenire.

56 (41) Nune, quoniam falsam religionem, quae est in 1
deorum eultibus, et falsam sapientiam, quae est in philosophia,

INSTITUTIONES 7—16]11128,10—13. 108. neque—doctores]
III 29,19. 12 s. (Socraten)] III 98, 17. 165] Ш 28, 14—22. 18—
23] Ш 30, 1—8; ef, IV 1, 12 (—conprehendi), 18] Platonis locus non
est in Instit. 24—712, 2] Ш 30,9 s.

AUCTORES 18] Apolog. 23 A.

T] 1 dirrumperit T 2 ninws (п add. m. 2?) Т 5 homieidiae Тое,
tert. i del. m. 2? 7 filosoforum T 10 filosofos 7 18 nota Pf,
mota T 17 repperiunt T 18 ut add. Heum 19 humana sapientia
Pf, humanam sapientiamee (dd er.) 7 20 reuelauit Pf, rebelabit 7'
22 philosophia numquam (uel non) Da, filosofiam num 7; philosophiam
nemo Pf, philosophorum nullus (aw nemo) eruditus Brit. pag. 24 8,
philosophia num potuit inuenire? ibid. in adnot, B(urmannus mai), idem
Buen; cf. Inst. ПІ 80, 7 25 philosophia Buen, filosofis 7'

co ©

—

£30"

e

L4

=

7112 Firmiani Laetanti

refutauimus, ad ueram religionem sapientiamque uenjamus.
et quidem eoniunete, quia eohaerent, de utraque dicendum est.
nam deum uere colere, id est nee aliut quidquam [quam] sa-
pientia[m]. Ше enim summus et conditor rerum deus, qui
hominem uelut simulacrum suum fecit, idcirco utique soli ex
omnibus animalibus rationem dedit, ut honorem sibi tamquam
patri et (morem) tamquam domino referret et hae pietate
alque obsequio immortalitatis praemium mereretur. hoe est
uerum diuinumque mysterium. illis autem, quia uera non
sunt, nulla concordia: | neque in philosophia sacra celebrantur
neque in sacris philosophia tractatur, et ideo falsa religio
est, quia non habet sapientiam, ideo falsa sapientia, quia non
habet religionem. ubi autem utraque coniuncta sunt, ibi
esse ueritatem necesse est, ut si quaeratur ipsa ueritas quid
sit, recte dici possit aut sapiens religio ant religiosa sapientia.

91 (42). Dieam nune quid sit uel sapiens religio uel sa-
pientia religiosa. deus in prineipio antequam mundum insti-
tueret, de aeternitatis suae fonte deque diuino ae perenni spi-
ritu suo filium sibi ipse progenuit incorruptum fidelem, uirtuti
ac maiestati patriae respondentem. hie est uirtus, hie ratio,
hie sermo dei, hie sapientia. hoc opifiee, ut Hermes ait,
el eonsiliatore, ut Sibylla, [et] praeclaram et mirabilem
huius mundi fabricam machinatus est. denique ex omnibus
angelis, quos idem deus de suis spiritibus figurauit, solus in
consortium summae potestatis adscitus est, solus deus nuncu-

INSTITUTIONES 2 s. et quidem—dicendum est] TV 8, 10,
2—15] IV 8, 3-10; 4, 1-4 16 s] IV 5, 1; 10, 4 quid —uersari.
17 - 20] IV 6, 1 20 ratio. , sapientia] IV 9, 1. 21 sermo] IV 8,6.
21—23) IV 6,9. 28—713, 1] IV 6,2,

AUCTORES 21 Hermes] ef. ad Inst, IV 6,9. 22 Sibylla] ҮШ
204 (dpBouroy).

T] Vl adueream (s er) T 2 coniunctae 7 coherent T 8 quam
eiecit et sapientia scr. eruditus Brit. pag. 420 conl Inst. IV 3, 10
6 sibi (et) Heum 7 timorem add. Buen conl. Inst, IV 4, 18. 8 ad-
que T 9 an їп) ilis? an uere? 10 an neque enim ? filosofia 7,
idem 11 12 sapientiam (ante quia) T 14 queratur T 15 necte m
del. ct corr. m. 2) Т 20 respondentem. T* — 82 sybilla T еб eiecit
eruditus Brit. pag. 421; ef. pag. 714, 10

institutionum epitome 36—37. 713

patus. omnia enim per ipsum et sine ipso nihil. de- 4
nique Plato de primo ae seeundo deo non plane ut philosophus,
sed ut uates locutus est, fortasse in hoe Trismegistum secu-| f.31*
tus. euius uerba de Graecis conuersa subieci: dominus et 5
faetor uniuersorum, quem deum uocare existimauimus,
seeundum fecit deum uisibilem et sensibilem. sensi-
bilem autem dieo non quod ipse sensum accipiat, sed
quod in sensum mittat et uisum. eum ergo hune fe-
cisset primum et solum et unum, optimus ei apparuit
w et plenissimus omnium bonorum, Sibylla (Erythraea)
quoque deum dieit dueem omnium а deo faetum, et alia
deum dei filium esse noscendum, sicut ea quae in libris
posui exempla declarant. hune prophetae diuino spiritu pleni 7
praedieauerunt. quorum praecipue Solomon in libro Sapientiae,
ts item pater eius eaelestium scriptor hymnorum, ambo clarissimi
reges, qui Troiani belli tempora CLXXX annis antecesserunt,
hune ex deo natum esse testantur. huius nomen nulli est 8
notum nisi ipsi et patri, sieut docet Iohannes in Reuelatione.
Hermes ait non posse nomen eius mortali ore proferri.
ю ab hominibus tamen duobus nocabulis nuneupatur, lesus, quod 9
est saluator, et Christus, quod est rex: saluator ideo, quia est
sanatio et salus omnium qui per eum eredunt in deum,
INSTITUTIONES 1] IV 8,16. 2] hic de Platone locus non est
in Instit. 3—10] IV 6,4. 10—13] IV 6,5. 18 (prophetae)] IV 6, 3.
145. Solomon] IV 6, 6—8. 14—16] IV 8, 13s. (—hymnorum). 17 s.
(huius—patri) 19 s. (Hermes)] IV 7, 2. 3 (95 —223505va:). 17 s.] locus
non est in Instit 20—714, 3] IV 7,4—8; 12, 6 (lesus—saluator). 9.
AUCTORES 1] lo.1,3. 2 Plato—locutus est] secundum inter-
pretationem illam locorum Epinom. 986 C xai rà — overs et Ps. Platon.
epistul. VI 823 C s. taúrqy tiv intot0)3»—1022:0óvov, quae est ap, Euseb.
praepar. euang. XI c. XV 7 s.; of. Iustinum apolog. I pag. 92 E— 93 €
uerba äylasıv аўтйу dv =p zavr! ut Platonis (cf. Tim. 36B з.) explicantem.
4] ef. ad Inst. IV 6,4. 10 Sibylla] frg. I 6. — 11 alia] УШ 329. 17]
Apocal 19, 12. 19 Hermes] cf. ad Inst, IV 7,3.

T] 1 ipsum et ipso suspecta ut ez Vulg.: ef. ad Inst. IV 8, 16 2 filo-
sofus T 4 grecis Т ad hunc locum ef. Inst, IV 6,4 5 uocare Da
conl xahciv Inst, uocari T' — 10 sybilla 7 — Erythraea addidi, ef. Inst.
IV 6,5 13 profetae T 14 precipuae T' 15 celestium 7 soribtor Т
17 est Da, esse T

o

114 Firmiani Lactanti

Christus ideo, quia ipse de caelo in saeculi huius consum-
f31" matio|ne nenturus est, ut iudicet mundum et resurrectione
mortuorum facta regnum sibi constituat aeternum.

1 38 (43) Sed ne qua forte sit aput te haesitatio, eur eum
qui ante mundum ex deo natus sit Jesum (Christum) appel- s
lamus, qui ante annos CCC natus ex homine est, rationem

2 tibi breuiter exponam. idem est dei et hominis filius. bis
enim natus est: primum de deo im spiritu ante ortum mundi,
postmodum in carne ex homine Augusto imperante. euius
rei praeclarum et grande mysterium est, in quo et salus ho- 10

3 minum et religio summi dei et omnis ueritas continetur, nam
cum primum seelerati atque impii deorum eultus per insidias
daemonum inrepserunt, tum penes solos Hebraeos religio dei
mansit, qui tamen non lege aliqua, sed traditum sibi per sue-
cessiones cultum patrio more tenuerunt usque ad id tempus, 15
quo de Aegypto exierunt Moyse duce primo ommium prophe-
tarum, per quem illis lex est a deo inposita. hi, qui Iudaei
sunt postmodum nominati, seruierunt igitur deo uinculis legis

4 obstrieti. sed idem paulatim ad profanos ritus aberrantes

1.32* alienos deos susceperunt et derelicto patrio cultu insensibilibus | so

5 simulacris immolauerunt. ^ propterea deus prophetas ad eos
misit diuino spiritu adinpletos, qui illis peccata exprobrarent
et paenitentiam indicerent, qui secuturam ultionem minarentur
ac denuntiarent futurum, si in isdem delictis perseuerassent, -
ut alium mitteret nouae legis latorem, ut ingrato populo ab ss
hereditate summoto aliam sibi plebem fideliorem de exteris

6 gentibus congregaret. illi autem non modo perseuerarunt,
uerum etiam eos ipsos qui mittebantur interfecerunt, itaque

INSTITUTIONES 7—9] IV 8,15. 11—13] IL 16. 13—17]
IV 10,58. 178, (Iudaei) IV 10,14 19—21] IV 10,118. 21—97]
ІУ 11,18. 27s.) IV 11,8. 98—715,8] IV 11, 7.

T] 4 hesitatio T 5 Christum add. Pf, ef. е. 37,9 — appellemus PF
7 brebiter T Ocarne T homine (hom del, et corr. m. 2) T 10 pro-
clarum 7T 12 adque T — 18 hebreos T — 16 prophetarum Т 17 im-
posita, iique (, qui cum 7, sed om. ii Pf) —nominati. Pf et Da ki (hh awt
add. aut renouauit m. 2) T 20 insensibilibus T? 21 profetus T 22 or-
prob+arent (r er) sic 7 28 penitentiam 7 25 noue T mt] eb Pf

10

institutionum epitome 37—39. 115

damnauil eos ob haee facinora пес adiecit ulterius prophetas
mittere ad populum contumacem, sed filium suum misit, ut
gentes uniuersas ad gratiam dei conuocaret. nec illos tamen 7
licet impios et ingratos ab spe salutis exclusit, set ad ipsos
potissimum misit, ut si forte paruissent, non amitterent quod
acceperant, si autem deum suum non suscepissent, tum here-
dibus abdicatis gentes in adoptionem uenirent. iussit igitur 8
eum summus pater descendere in terram et humanum corpus
induere, ut subieetus passionibus carnis uirtutem ac patientiam
non solum uerbis, sed etiam factis doceret. renatus est ergo 9
ex uirgine sine patre tamquam homo, ut quemadmodum in

prima natiuitate | spiritali creatus [est] ex solo deo sanetusf.32"

spiritus factus est, sie in secunda carnali ex sola matre genitus
caro sancta fieret, ut per eum caro, quae subiecta peccato
fuerat, ab interitu liberaretur.

39 (44). Haec sie futura, ut exposui, prophetae ante prae- 1
dixerant. apud Solomonem ita scriptum est: infirmatus 2
est uterus uirginis et accepit fetum, et grauata est et
facta est in multa miseratione mater uirgo. aput 8
Esaian sie: ессе uirgo accipiet in uterum et pariet fi-
lium, et uocabitis nomen eius Emmanuel, quod signi-
ficat ‘nobiscum deus. fuit enim nobiscum in terra, eum in-
duit earnem, et nihilominus deus fuit in homine et homo in
deo. utrumque autem eum fuisse a prophetis ante praedietum 4
est. quod deus fuerit, Esaias ita dicit: adorabunt te et
in te preeabuntur: quoniam in te deus est, et nos

INSTITUTIONES 3—12) IV 11, 14212, 1; 18,1. 8 humanum
corpus] IV 12,7. 10—15] IV 13,2—6; 25,8s. — 17—19] IV 12; 3.
19-21] ТҮ 12,4. 215] IV 12,7 Emmanuel—deus. 92—25] IV 13,5 s.
95—716, 3] IV 18, 7.

AUCTORES 1s] ef. Luc. 20, 10—13. 17] cf. ad Inst, IV 12, 3.
20] 1s. 7, 14. 95] Is. 45, 14—16.

T] 1 profetas T adiecit] cf. Addenda 12 est eiecit Da 16 pro-
fetae T predixerant T 17 seribtum T' 20 eseiam Pf 24 eum Da,
ай T profetis T predictum 7' 25 quod T eseias T 26 prae-
eabuntur 7 post deus est ex Inst. IV 13, 7 et non est alius deus
(rectius fort. deus alius) praeter te. tu enim deus es (sie fort., non es
deus scribere debebam loco Inst.) add. Da

116 Firmiani Lactanti

neseiebamus, deus Israhel. confundentur et reuere-
buntur omnes qui aduersantur tibi, et eadent in con-

5 fessionem. item Hieremias: hie deus noster est et nom
deputabitur alius absque illo, qui inuenit omnem uiam
prudentiae et dedit eam Iacob puero suo et Israel di-
leeto sibi. post haee in terris uisus est et eum homi-

taf. nibus conuersatus est. item quod homo fuerit, idem |
^ Hieremias dicit: et homo est et quis cognouit eum?
Esaias quoque sie tradit: et mittet eis dominus hominem,
qui saluabit eos et iudicans sanabit eos. item Moyses
ipse in Numeris: orietur stella ex Iaeob et exurget homo

7 ex Israhel. idcirco igitur eum deus esset, suscepit carnem,
ut inter deum et hominem medius factus hominem ad deum
magisterio suo superata morte perduceret.

1 40 (45) Diximus de natiuitate, nune de uirtute operibusque
dieamus, quae eum magna inter homines ae mirabilia faceret,
uidentes illa Iudaei magiea potentia fieri putabant ignorantes
ea omnia quae fiebant ab eo praedieta esse a prophetis.

2 aegros et uario morborum genere languentes non medella ali-
qua, sed ui ac potestate uerbi sui protinus roborabat, debiles
resanabat, elaudos ad gressum erigebat, caecis uisum restituebat,
mutis eloquium dabat, surdos inauribat, pollutos maeulatosque
purgabat, furiatis daemonum ineursu mentem propriam repo-
nebat, mortuos aut iam sepultos ad uitam lucemque reuocabat,

3 idem quinque milia hominum quinque panibus et duobus pi-

£.53* scibus saturauit. idem supra mare ambulauit, | idem in tem-
pestate praecepit uento ut conquiesceret, statimque tranquillitas
faeta est. quae omnia et in prophetarum libris et in earmi-

INSTITUTIONES 3—7]1V 13,8. 7—12] IV 13,10. 12—
14) IV 13, 4. 15—18] IV 15, 1.4. 12. 19-24] IV 15,6—11. B=
717, 1] ТҮ 15, 13—15.

AUCTORES 8 Hieremias] Baruch 3, 86—38. 8] Hier. 17, 9.
9] Is. 19,20. 11] Num. 24, 17

Т] 1 wesciebamus T post Israhel addendum мій. saluator ex Inst.
reberebuntar T' 5 istrael T — 9 escias T — 17 uidentes 7' 18 pro-
fetis T 19 egros Т 20 debiles T 24 aut] et Da 26 super feum,
cf. etiam Buen 28 profetarum 7'

institutionum epitome 89—40. 717 |

nibus Sibyllinis praedicta inuenimus. ob haee miracula eum 4
ай eum magna concurreret multitudo et, ut erat, dei filium et
à deo missum erederet, repleti inuidia sacerdotes ae principes
ludaeorum, simul ira concitati, quod eorum peccata et iniusti-
tiam eoarguebat, coierunt, ut eum occiderent. quod futurum 5
ante annos mille paulo amplius Salomon in Sapientia pronun-
tiauerat his uerbis: cireumueniamus iustum, quoniam
insuanis est nobis et exprobrat nobis peccata legis.
promittit seientiam dei se habere et filium dei se no-
minat. factus est nobis in traductionem cogitationum
nostrarum, grauis est nobis etiam ad uidendum, quo-
niam dissimilis est aliis uita illius et mutatae sunt
uiae illius. tamquam nugaces aestimati sumus ab
illo, eontinet ве a uiis nostris quasi ab inmunditiis
et praefert nouissima iustorum et gloriatur patrem
dominum. uideamus ergo si sermones illius ueri sunt,
el temptemus quae euentura sunt illi. contumelia et
tormenta interrogemus eum, et seiamus reuerentiam
illius et pro|bemus patientiam illius. morte turpis-£34*
sima condemnemus eum, haec cogitauerunt, et er-
rauerunt: excaecauit enim illos stultitia eorum et”
nescierunt sacramenta dei harum igitur litterarum im- 6
memores quas legebant incitauerunt populum tamquam ad-
uersus impium, ut eum conprehensum ad iudicium ducerent
mortemque eius impiis uocibus flagitarent. intentabant autem 7
pro crimine id ipsum, quod se dei filium diceret et quod legem
solueret curando homines in sabbato, quam ille se non soluere,
sed implere dicebat. ^ eumque Pontius Pilatus, qui tum legatus 8

INSTITUTIONES 1—5] IV 10,5.12. 5-22] IV 16, 7—10.
99-94] IV 16,17; 18, 15. 24 (conprehensum). 28—718, 8] IV 18, 4—9.
25—27] IV 17, 1 s.; 18, 4 (obicientes).

AUCTORES 6] Sap. 2, 12—17. 19—22.

T] 8 exprobrat Pf, exprobat Т 13 estimati Т 14 illo T cum ‘Уміг,
ео Lactantium scripsisse existimo, of. Inst. ТҮ 16,8 — uiis Pf ex Inst. ibid.,
wiris Z 15 praefert Pf ex Inst, preferet 271 18 ad tormenta ef. Inst.
21 excecanit 7 stultitia Pf, stultia 7 — eorum 7 cum “Vulg.', ipsorum
Lactantium scripsisse existimo, cf. ad loc. Instit, 25 intemtabant Т

718 Firmianı Laotantı

in Syriam iudicabat, perspiceret causam illam ad oficium Ro-

mani iudieis non pertinere, misit eum ad Herodem tetrareham

permisitque Tudaeis, ut ipsi legis suae disceptatores essent.
qui accepta sceleris potestate adfixerunt eum crnci. sed prius

flagellis et palmis uerberauerunt, spinis eoronarunt, faeiem con- s

spuerunt, in eibum et potum dederunt ei fel et acetum, et inter
9 haee nulla uox eius audita est. tunc carnifices sortiti de tu-

niea eius et pallio suspenderunt patibulo atque adfixerunt, eum

postridie pascha id est festum diem suum celebratari essent,

10, quod facinus prodigia secuta sunt, ut intellegerent | nefas quod зо

admiserant. eodem namque momento quo spiritum. posuit et
terrae motus magnus et deliquium solis fuit, ut im noctem
dies uerteretur.

41 (46). Quae omnia prophetae sie futura esse praedixerant.
Esaias ita dieit: non sum contumax neque contradico; m
dorsum meum (posui) ad flagella et maxillas meas ud
palmas, faciem autem meam non auerti a foeditate
sputorum. idem de silentio: sieut ouis ad immolandum
adductus est et sieut agnus eoram tondentibus sine
uoce, sie non aperuit os suum. item Dauid in psalmo so
XXXIII: congregata sunt in me flagella et ignoraue-
runt, dissoluti sunt nee conpuncti sunt: temptauerunt
me ef striderunt super me dentibus suis, idem de cibo
et potu (in psalmo) LXVI: et dederunt in escam meam
fel et in siti mea potum mihi dederuntacetum. item ss

INSTITUTIONES 9] hoc non est in Inst., cf. tamen IV 10, 18
10-13] IV 19,2. 14—18] ТУ 18,18. 18—20] IV 18,16. 90—23] IV
18, 14. 98—95] IV 18, 18. 25—719, 4] IV 18, 30.

AUCTORES 15] 15. 50, 5 s. 18] 18.53, 7. 20] Ps. 24, 15s.
24] Ps, 08, 92,

T] 1 Syria Pf 4 adfixerunt Buen conl. Inst. IV 18, 7, addixerunt Т
8 suspenderunt (eum) Pf adque Т 'adfixerunt 7' 9 postpridie 7
11 namquae 7 12 terra (a exp. et del) Т 18 uerteretur Pf, uer-
tetur T — 14 profetas 7 predixerant 7 15 escias Z 16 posui add.
Pf ex Inst. IV 18,13 19 est Pf ex Inst, sum T 21 in] super codd.
Inst. IV 18, 14 ex Vulg., ut wid. 93 post me fort, et deriserunt deri-
sum excidit, ef. ad loc. Inst. super suspectum, cf. ad loc. Int. 24 in
add. Friteschius, psalmo add, Pf 25 an idem?

~

t5

e

institutionum epitome 40—41. 119

de eruce Christi: effoderunt manus meas et pedes meos,
dinumerauerunt omnia ossa mea: ipsi autem contem-
plati sunt et uiderunt me, diuiserunt uestimenta mea
sibi et super uestem meam sortem miserunt, Moyses 4
in Deuteronomio: et erit pendens uita tua ante oculos

tuos, et timebis die et nocte et non eredes uitae tuae.| f.35*

item in Numeris: non quasi homo dominus suspenditur
neque quasi filius hominis minas patitur. item Zacha- 5
rias: et intuebuntur in me, quem transfixerunt. de
solis obscuratione Amos ita dicit: in illo die, dicit domi-
nus, oecidet sol meridie et obtenebrabitur dies lucis:
et conuertam dies festos uestros in luetum ei ean-
tica uestra in lamentationem, item Hieremias de ciui-
tate Hierosolyma, in qua passus est: et subiuit sol ei, cum
adhuc medius dies esset, contusa est et maledicta:
reliquos eorum in gladium dabo. nec frustra haee dicta 7
sunt, siquidem post breue tempus imperator Vespasianus Iu-
daeos debellauit et terras eorum ferro ignique depopulatus est,
obsessos fame subegit, Hierosolymam euertit, eaptiuos trium-
phauit, eeteris qui reliqui fuerunt terris suis interdixit, ne

=

quando iis ad solum patrium reuerti liceret. quae a deo 8

propter illam Christi erueem facta sunt, ut hoc in seripturis
eorum Solomon ante testatus sit dicens: et erit Israhel in

INSTITUTIONES 4—8] IV 18,29. 8—13] IV 19,8. 13—
16] IV 19,4. 16—21] IV 21, 2(a sed et futura)—5. 01—790, 8] IV
18, 82 s.

AUCTORES 1] Ps. 21, 17—19 4] Deuter. 28, 66. 7] Num.
93,19. 8] Zach. 12,10. 10] Am. 8, 9s. 19] Ier. 15,9. 23] ШІ (T)
Reg. 9, 7—9. ‚

Т] 1 post Christi fort. in psalmo XXI excidit — effoderunt Da ex
Inst. IV 18, 30, et foderunt, T 8 ante diuiserunt widetur et addendum,
cf. Inst. 6 et (ante nocte) suspectum ut ez Vulg, ac Inst, 7 an idem?
cf. Inst. IV 18,29 dis T 8 minas Pf ex Inst. IV 18, 29, minans Т
zacoharias 7 9 trüfixerunt sic 7 10 in) et erit in Dust. IV 19,3
13 lamentationem Pf ex Inst, lamentations T 15 confusa Da cont.
Inst. IV 19, 4, sed cf. eum locum 16 dabo] dabo in conspectu inimi-
micorum eorum Inst, 17 brebe T ‘tempus 7 wespassianus T 19 trium-
fauit T 22 seribturis 7 23 Solomon Da, solomoni T, defendit eru-
ditus Brit. pag. 26; cf. Inst. IV 18,32 sit] est Пешт

Institutionum epitome 41—43. 121

potestatem mirabilia faeiendi, ut in salutem hominum tam
faetis quam uerbis operarentur. ae tum demum quadragesimo
die remeauit ad patrem sublatus in nube, hoc Daniel pro- 4
pheta iam pridem ostenderat dicens: nidebam in uisu noctis:
et ecce in nubibus caeli ut filius hominis ueniens et
nsque ad anticum dierum peruenit. et qui adsistebant,
obtulerunt eum: et datum est ei regnum et honor et
imperium, et omnes populi tribus linguae seruient
ei, et potestas eius aeterna, quae numquam transibit
et regnum eius nom eorrumpetur. item Dauid in psalmo 5
OVIHI: dixit dominus domino meo: sede ad dexteram
meam, donee ponam inimieos tuos subpedaneum pe-
dum tuorum.

43 (48). Cum igitur ad dexteram dei sedeat caleaturus ini- 1
micos suos qui eum eruciauerunt, quando ad judicandum orbem
uenerit, apparet nullam spem reliquam esse Iudaeis, | nisi con- f.36^
uersi ad paenitentiam et a sanguine quo se polluerunt abluti
sperare in eum coeperint quem necauerunt. ideo sic dicit 2
Hesdra: hoc pascha saluator noster est et refugium
nostrum. cogitate et ascendat in cor uestrum, quo-
niam habemus humiliare eum in signo: et post haec
sperabimus in eum. exheredatos autem esse ludaeos, quia 3

INSTITUTIONES 8—10] IV 19,12. 10—18] IV 12, 17.
14—16] IV 12,21. 16—18] IV 18,23. 18—22] IV 18,22. 22—722, 2]
IV 20, 11.

AUCTORES 4] Dan. 7,185. 11] Ps.109,1. 19] cf. ad Inst.
1V 18, 22.

T] 2 quadragesimo Da ex Inst. IV 21, 1, quinquagesimo T 3 nube
seripsi, nubem 7; ef. IV 21, 1; de mort. persec. 2,3 circumuoluit eum
procella nubis; Act, Apost. 1,9 za мелу оларг» adráv profeta T 5 celi
(, add. m. 2?) Т 6 anticom] uetustum scribendum widetur, ef. ad
Inst. IV 12,12.16 8 ilperium T seruient ei Pf ex Inst. IV 12, 12,
sernientes 7 12 donee T cwm Vulg, quoadusque Lactantiwm scripsisse
existimo, ef. ad Inst. IV 12, 17 16 uenerit Pf, uenerat Т 17 peniten-
tinm T sanguino Pf, sanguiné T 18 necauerunt Priteschius; cf. Inst.
IV 18, 23, negauerunt 7 19 Hesdras Friteschius, cf. Inst. IV 18, 22
21 humiliare Pf ex Inst, humilare T 22 sperabimus Da ex Inst.,
sperauimus 7

XVIUL Lact. 1. 46

Institutionum epitome 48—45. 723

et agnosci et coli uoluit. ideo prophetas ante praemisit qui 3
de aduentu eius praedicarent, ut eum faeta essent in eo quao-
cumque praedieata sunt, tune ab hominibus et dei filius et
deus crederetur. nee tamen sie habendum est, tamquam duo 4
sint dii. pater enim ac filius unum sunt. cum enim pater
filium diligat omniaque ei tribuat et filius patri fideliter obse-
quatur nec uelit | quidquam nisi quod pater, non potest utique £37"
necessitudo tanta diuelli, ut duo esse dicantur in quibus et
substantia et uoluntas et fides una est. ergo et filius per 5
19 patrem et pater per filium. unus est honos utrique tribuen-
dus tamquam uni deo et ita diuidendus est per duos eultus,
ut diuisio ipsa compage inseparabili uineiatur. neutrum sibi
relinquet qui aut patrem a filio aut filium a patre secernit.
45 (50). Superest respondere etiam iis qui putant incon- 1
15 ueniens fuisse nee habere rationem ut deus mortali corpore
indueretur, ut hominibus subiectus esset, ut contumelias sus-
tineret, eruciatus etiam mortemque pateretur. dieam quod 2
sentio et rem inmensam paueis ut potero substringam. qui
aliquid docet, debet, ut opinor, facere ipse quae docet, ut cogat
vo homines optemperare. nam si non fecerit, praeceptis suis fidem -
derogabit. exemplis igitur opus est, ut еа quae praeeipiuntur 3
habeant firmitatem, et si quis eontumax extiterit ae dixerit
non posse fieri, praeceptor illum praesenti opere conuincat.
non potest ergo perfecta esse doctrina, eum uerbis tantum | f.38*
ss traditur, sed tum perfecta est, eum factis adimpletur. Ohri- 4
stus itaque cum doctor uirtutis ad homines mitteretur, utique,
ut doctrina eius perfecta esset, eb docere-et facere debuerat,
sed si corpus hominis non induisset, non posset facere quae

>

INSTITUTIONES 1 (prophetas)—4] ТҮ 29, 10—12. 4—9] IV
29, 1—4. 8 s. 13. 9—18] IV 29, 13—15. c. 45] IV 22—25; IV 26,
94—97. 14—21] IV 22,25.;23,1—7. 91—25] IV 28,8s. 20 s. (con-
tumax, praesenti opere)] IV 23, 7; 24, 10 (contumacia—exemplo) 25—
724, 6] IV 23, 10—24, 17; 25, 1.

Т] 1 profetas T 2 predicarent T 5 di T 9 wolumtas T 18 re-
linquit Da 14 iis Pf, із T 19 aliquit T — 21 derogabit Pf, dero-
ganit T precipiuntur 2 28 potuisset Pf

46*

`

institutionum epitome 45—47, 125

spiritus inmundi, quando in eorpora hominum inrepserint, ex-
iguntur, eum extorti et excruciati ac se daemonas confitentes
uerberanti se deo cedunt. quid ergo sperauerint de suis re- 8
e cumque sua sapientia | Graeci, cum -uideant deos f.29*
suos, quos eosdem daemonas esse non negant, — ri

hominibus triumphari?

4T (52). Tak зас pros T E аналара танае T
salutis, unum refugium libertatis, si abiectis quibus tenebantur
erroribus aperiant oculos mentis suae deumque cognoscant, in
quo solo domicilium ueritatis est, terrena et de terra ficta
conteranant, philosophiam, quae apud deum stultitia est, pro
nihilo conputent, sed uera sapientia id est religione suscepta
fiant inmortalitatis heredes. at enim repugnant non tam ue- 2
ritati qnam propriae saluti eumque haee audiunt, uelut ali-
quod inexpiabile nefas detestatur. ^ sed ne audire quidem 3
patiuntur, uiolari aures suas sacrilegio putant, si audierint, nec
iam maledietis abstinent, sed quantis possunt uerborum con-
tumeliis insectantur. idemque si potestatem nacti fuerint, uelut
hostes publicos persecuntur, immo etiam plus quam hostes,
quorum, eum bello uieti fuerint, aut mors aut seruitus poena
est nec ullus post arma deposita erueiatus, quamuis omnia
pati meruerint qui facere uoluerunt, | et inter muerones loeum f. 39"
pietas habet. ^ inaudita est crudelitas, cum innocentia nec 4
uietorum hostium condicionem meretur. quae. tanta huius fu-
roris est causa? scilicet quia ratione congredi non queunt,
uiolentia premunt, incognita eausa tamquam nocentissimos

INSTITUTIONES 3—6] IV 27, 6—15. — 5 quos—negant] IV
27,15 (Homero) 7—18] IV 28, 15.; cf. Ш 80, 8—8. 13—18] V 1,1,
3—7. 18—726,8] V 9, 2—8.

AUCTORES 3 werberanti deo] of. oraculum Inst. I 7, 10 (pag. 27, 16).

T] З caedunt 7 4 eumque] omnique Da 6 triumfari T 9 co-
gnoscant T 10 de bis, pr. del. T 11 filosofiam 7 12 sed] et Pf
13 ad T 15 ne audient quidem patienter Hewm, patienter (uolunt; Buen
18 nacti Pf, acti 7 19 publicos (nos) Heum 21 ullus Pf, ullis T
23 habet Da cont. Inst. V 9, 3 (ef. etiam Buen), haberet T, habet. (at)
eruditus Brit. pag. 423 94 que T 26 praemunt 7

institutionum epitome 47—49. 127

habeant rationis aut cui praestent quod faciunt. si diis, non
est ille cultus nec acceptabile sacrificium quod fit ingratis,
quod extorquetur per iniuriam, quod eruitur per dolorem; si 7
autem ipsis quos cogunt, | non est utique beneficium quod f.40°
quis ne accipiat, etiam mori mauult. si bonum [non] est ad
quod me uocas, eur malo inuitas? eur non uerbis, sed uer-
beribus? eur non ratione, sed cruciatibus corporis? unde ap-
paret malum esse illut ad quod поп inlicis uolentem, sed
trahis recusantem. quae stultifia est consulere uelle nolenti? 8
an si aliquis prementibus malis ad mortem confugere cogatur,
num potes, si aut gladium extorseris aut laqueum ruperis aut
(a) praecipitio retraxeris aut uenenum effuderis, conseruatorem
te hominis gloriari, eum ille quem seruasse te putas nee gratias
agat et te male seeum arbitretur egisse, quod mortem sibi
prohibueris optatam, quod ad finem, quod ad requiem malorum
peruenire non siueris? beneficium enim non ex qualitate rei 9
debet, sed ex animo eius qui aceipit ponderari. cur pro bene-
ficio imputes quod mihi maleficium est? uis me deos tuos 10
colere, quod ego mihi mortiferum duco? si bonum est, non
inuideo, fruere solus bono-tuo; non est quod uelis errori meo
succurrere quem iudicio ae uoluntate suscepi. ві malum, | 11,
quid me ad consortium mali rapis? utere sorte tua, ego `
malo in bono mori quam in malo uiuere,

49 (54). Haec quidem iuste diei possunt. sed quis audiet, 1
cum homines furiosi et inpotentes minui dominationem suam

INSTITUTIONES 1—3] V 19, 223 258] Y 196. 5—9] V
19, 11. 55s] V 19, 6-8. 6 s] V 19, 11 (uerbis—uerberibus).
10—16] haec non sunt in Inst. 16—18] V 20, 5 (—recusanti. 18—28] V
12, 3 s. (si nobis—amplectimur); 13,10 s. 22) Vergilii locus non est in Instit.
AUCTORES 22] Verg. Aen. XII 932,

T] Y prestent Т — 5 ne Pf nec Т non eiecit Da 9 quaes (e er) T
in margine sinistro notas habet T, quarum prior pars cum extrema mar-
gine resecta est; Guil, Sehmitzius legit et suppleuit hace Cr ore] vis volenti
ef. ad pag. 677,19 10 praementibus 7 conatur Pf 12 а praecipitio
Heum, precipitio T 15 proibueris sie Т 16 siueris Da, sinueris T,
quam formam wulgarem esse existimat Georges, lex, lat? II pag. 2409, sed
correctione hac sineris orta widelur, sineris 'fortasse' Buen 21 uolumtate Т

institutionum epitome 49-50. 129

eupant. quae ista est peruersitas, ut qui torqnetur innocens 7
desperatus atque impius nominetur, bei abate cimi
que dieatur?
50 (55). Sed reete de: merit, gunici aos ADR орана
» religiones a maioribus traditas exeerantur. quid? si maiores
illi stulti fuerunt | in suscipiendis religionibus uanis, sieut iam f.42*
supra ostendimus, praeseribetur nobis quominus nera et me-
liora sectemur? cur nobis auferimus libertatem et quasi ad- 2
dieti alienis seruimus erroribus? liceat sapere, liceat inquirere
1» ueritatem. вей tamen, ві libet maiorum defendere (religiones), 3
eur inpune habent Aegyptii, qui peeudes et omnis generis bestias
pro diis colunt? cur de diis ipsis (mimi) aguntur et qui eos
facetius deriserit, honoratur? cur audiuntur philosophi, qui aut
nullos deos esse aiunt aut, si sunt, nihil eurare neo humana
в respicere aut nullam esse omnino quae regat mundum proui-
dentiam disserunt? sed soli ex omnibus impii iudicantur qui 4
deum, qui ueritatem secuntur, quae eum sit eadem iustitia,
eadem sapientia, hane isti uel inpietatis uel stultitiae crimine
infamant nec perspiciunt quid sit quod eos fallat, eum et malo
s» uocabulum boni et bono mali nomen inponunt, plurimi qui- 5
dem philosophorum, sed maxime Plato et Aristoteles de iustitia.
multa dixerunt adserentes et extollentes eam summa laude
uirtutem, quod suum cuique tribuat, quod aequitatem in omnibus
seruet: | et eum ceterae uirtutes quasi tacitae sint et intus f, 49
эз inelusae, solam esse iustitiam quae nec sibi tantum conciliata

7 supra] c. 15 ss.

INSTITUTIONES 4—10] V 19,9—5. 10—16) V 20, 12—14,
16—20] V 19, 7 s. ( inpiorum). 20—24 (noquitatem). 730, 6—9] V 14, 5
(ut Aristotelen—patronos), 7 —13. 15. 19—15, 2; 17,48, 24— 730, 2] locus
non est in Instit. '

AUCTORES $ 5—8] ad Ciceronis de rep. librum ТЇЇ (c. 7) refert
Maius; uerba $ 5 certe “et cum—quam plurimis prosit inde deriuata esse
ostenditur locis Nonii pag. 373, 24; 299, 30.

T] 2 adque T 4 recte T istulti (i exp. et del) Т 8 et] eruditus
Brit. pag. 25, dubitat tamen pag. 428, sed Т 10 religiones add. Da
соті. Inst. V 20,12 12 mimi add. Da conl Inst. V 20,12 18 filo-
sofi T 14 sint Heum 15 prouidentiam Pf, prouidentia T — 90 plu-
rimi Heum et Buen, primuli 7 21 filosoforum T — 23 equitatem T

institutionum epitome 52—53, 133

superest aeterna et beata, hane utique corporalem cum omnibus
terrae bonis iustus et sapiens contemnet, qui seit quale a deo —
sit praemium recepturus. teneamus igitur innocentiam, te- 8(13)
neamus iustitiam, subeamus imaginem stultitiae, ut ueram
sapientiam tenere possimus. et si hominibus ineptum uidetur
ac stultum torqueri et mori malle quam libare diis et abire
sine noxa, nos tamen omni uirtute omnique patientia filem ‘
deo exhibere nitamur. non mors terreat, non dolor frangat, 9(14)
quominus uigor animi et constantia inconeussa seruetur, stultos
uocent, dummodo ipsi stultissimi sint et caeci et hebetes et
pecudibus aequales, quí non intellegunt esse mortiferum re-
lieto deo uiuo prosternere se atque adorare terrena, qui nesci-
unt et illos aeternam poenam manere qui figmenta insensibilia
fuerint uenerati et eos qui nec tormenta nee mortem pro cultu
et honore ueri dei recusauerint, uitam perpetuam consecuturos.
haec est fides summa, haee uera sapientia, haec perfecta iu- 10(15)
stitia. nihil ad nos adtinet quid iudicent stulti aut quid ho-
muneuli sentiant: nos iudileium dei expectare debemus, ut eos f.45*
postmodum qui de nobis indieauerint indicemus.

53 (58). Dixi de iustitia, quid esset: sequitur ut ostendam 1(16)
quod sit uerum sacrifieium dei, qui iustissimus ritus colendi,
ne quis arbitretur aut uictimas aut odores aut dona pretiosa

INSTITUTIONES 2—15] V 18, 8—13. 16, 16—19] V 23.
с, 53] ef. VI 25, 208.) VI 1, 2 (—coli oporteat). 22—784. 5] VI
1,58; 2,15.

TBP] 1 eterna T — 2 bonae (ae in vas. ex is? m. 2) 2 sapivties
(ier) Т contemenet (p er) Р quin (a s. L add. m. 1?) Р edd.
seit ВЗР, sciet T, sciet B а deo] abeo B!, corr. B? 4 stultitiae B
5 ot si P! 6 uelle B, sed cf. Inst. V 18,12 libare diis T, liberäldi
se B, liberare di P 7 tam 7 uirestute (ui er) T B8 do, P? er-
‘hibere B*P, exibere 7 alt. non T, neo B, ac neo Р 10 sint stultissimi P
stultissimi—hebetes] henetes et caeci B hebetes P! 12 adque T
18 aeternam om. P fingmenta B** 14 uenerati] adorati 7 morte 7
cultui T 15 reeusauerint] non recusanerunt sie T, recusaueri'mt B? 16 fides
summa] fidissima (tert. i ras. ex u) B fides om, P haec uera sapi-
entia om. T iustitia om, T, in ras. Р 17 adtinet om. P quid iudi-
contom T wutom. T ‘womunculi B 19 indicant Т 20 dixi de P?

. iustitia T, iustitia P? — 21 qui] qui sit T — 92 odors P praetiosa

BP, pr. u exp, Р?

Г

institutionum epitome 53—54, 195

demite philosophi Жы Adal, онаа SDN нра
uoluerunt, sed hoc minus recte, quod eas ad sola uitae huius

commoda rettulerunt. melius poetae, qui alteram iustorum, 3-

alteram impiorum esse dixerunt: sed in eo peccant, quod eas
non in hae uita, sed aput inferos esse aiunt. nos utiqne 3
rectius, qui alteram uitae, alteram mortis et hie tamen esse
has uias dicimus. sed illa dexterior, qua iusti gradiuntur, non

in Elysium fert, sed in caelum — immoritales enim fiunt —, £.409

sinisterior ad Tartarum: aeternis enim eruciatibus addieuntur
iniusti. tenenda est igitur nobis iustitiae uia, quae ducit ad
uitam. primum autem iustitiae offieium est deum agnoscere 4
eumque metuere ut dominum, diligere ut patrem. idem enim
qui nos genuit, qui uitali spiritu animauit, qui alit, qui salnos
facit, habet in nos non modo ut pater, uerum etiam ut do-
minus licentiam uerberandi et nitae ac necis potestatem, unde
illi ab homine duplex honos, id est amor eum timore debetur.
seeundum iustitiae officium est hominem agnoscere uelut fratrem. 5
si enim nos idem deus fecit et uniuersos ad iustitiam uitam-
que aeternam pari condicione generauit, fraterna utique necessi-
tudine cohaeremus: quam qui non agnoscit, iniustus est. sed 6
origo huius mali, quo societas inter se hominum, quo necessi-
tudinis uineulum dissolutum est, ab ignoratione ueri dei na-
scitur. qui enim fontem illum benignitatis ignorat, bonus

INSTITUTIONES 1 з. (—uoluerunt)] VI 3, 2 (—uitiorum). 2 s.]
VI 3, 4—6 (—spectat) 9 (ad—rettulerunt). 3—5] VI 3, 9 (poetae—propo-
suerunt). 5—7] ҮІ 3,108. 7—10] VI 4,1s.5. 10s tenenda—uitam]
VI 4,14 115] VI9,1. 11—16] VI 9,24; of. V 18, 14—16, 17—
786, 1] V 6, 12; VI 9, 24—10, 6. 8. ime

TBP] 1 filosofi T, philosofi Р 2 rect«e (a er) BP quodi T
sola P? 8 commoda (d ex t) B retulerunt P 4 inpiorum B
5 apud BP 6 alteram uitae om, Т 7 diximus (x del. el corr. m. 1) B
gradientur В $ aelysium B, elypsium Р inmortalis В 10 igitur
om. B 11 agnoscere] adgnoscere ut parentem В 12 idem, Р?
18 qui (ante nos) om. Т supra spi eras. spiritu ut uid. P 14 día Р?
17 est T? adgnoscere B 18 mos B et) ut P 20 coheremus ТВ!
(corr. B?) Pi, pr. ein e corr, 22 adgnoseit.B — injustus 7? 22 di(~
add. m. 2) T- noscitur (a m. 1, o exp. m. 2) P

za

institutionum epitome 54—55. _ 131

debant dissensiones et bella et mutuae depraedationes et op-
pressis legibus saeuien di potestas licenter adsumpta. _ £47"
55 (60). In hoc statu eum essent humanae res, misertus 1(10)
nostri deus reuelauit se nobis et ostendit, ut in ipso religio-
nem fidem castitatem misericordiam disceremus, ut errore uitae
prioris abiecto simul eum ipso deo nosmet ipsos, quos inpietas
dissociauerat, noseeremus legemque diuinam, quae humana cum
caelestibus copulat, tradente ipso domino sumeremus, qua lege
uniuersi quibus inretiti fuimus errores cum uanis et impiis
superstitionibus tollerentur. quid igitur homini deheamus, 2(11)
eadem illa lex diuina praescribit, quae docet quidquid homini
praestiteris deo praestari. sed radix iustitiae et omne funda- 3(12)
mentum aequitatis est illut, ut non facias quod pati nolis, sed
alterius animum de tuo metiaris, si acerbum est iniuriam
ferre et qui eam fecerit uidetur iniustus, transfer in alterius
personam quod de te sentis et in tuam quod de altero iudicas,
et intelleges tam te iniuste facere, si alteri noceas, quam
alterum, si tibi. haee si mente uoluamus, innocentiam tene- 4(18)
bimus, in qua iustitia uelut primo graldu insistit. primum £47"

INSTITUTIONES 15s] ef. V 8, 6; 5, 11. 8—10] V 7, 18.
48. (religionem . . misericordiam)] VI 10, 2 set—nominatur. 7 s. (legem-
que divinam)] VI 8, 6 (—caelestis). 7 quae—copulat] VI 10, 2,
В в, tradente ipso domino] VI 8,12. 10—12] VI 10,1. 12—18] VI 28, 92
(а nos ipsos. 188.) V 17, 21. 31; 22, 5; VI 18, 12. 198. primum—
prodesse] VI 11, 2 ergo si—necesse est.

milis oppositio ap. Cyprian. ad Demetr. c. 11 (pag. 359, 4) inpunitatem
cousecuntur mali, dum modesti tacent his accedebant om. Р

TBP] 1 oppressis (i еле m. 2) P 2 legib; ex lec Per — seniendi T
adsumta B? 3 misertus est B, miserstus (i? er.) Р 4 nt ín ras. ex
3 fere litt. P? relegion? (alt. e exi) P? 5 erroro uite P2 6 impie-
tas P 7 nosceremus] diseeremus Н legéq. (q. add. m. 2?) Р hu-
man» P? Rcwelestibus B? tradentem 7 — 9 errores (alt. e eri m. 2) P
impiós T 10 igitur] enim B 11 perseribit Т quidquio ut wid. P!,
quiequid corr, P? 12 prestiteris 7 prestari ТВ 13 illud P facias]
facias ulli (ex illut corr. m. 1 wel 2) B nollis B 14 mitiaris B!,
corr. B? aceruum Bi, corr. B 16 de ante te] in Р 17 intellegis
BP sb T 19 primo] primo est P consistit B, institita (a in erasa.
interpunctione ut uid. т. 2) sic P

ХҮШ, Lact, 1. 47

institutionum epitome 55—56. + 139

est. nos uero neque detrahendos neque minuendos esse di- 3(17)
cimus. non enim €—— —— d
nabiliter inseuit, sed eum sint utique natura bona,

ad tuendam uitam sunt adtributa, male utendo fiunt mala. baci)
sieut fortitudo, si pro patria dimices, bonum est, si contra
patriam, malum, sie et adfectus, si ad usus bonos habeas,
uirtutes erunt, si ad malos, uitia dicentur, ira igitur ad сбег-
eitionem peceatorum id est ad regendam subiectorum disei-
plinam data est a deo, ut metus licentiam conprimat et eonpescat
andaciam, sed qui terminos eius ignorant, iraseuntur paribus

aut etiam potioribus: inde ad inmania facinora prosilitur, inde

ad eaedes, inde ad bella cousurgitur. cupiditas quoque ad 5(19)
desideranda et conquirenda uitae necessaria tributa est, sed

qui nesciunt fines eius, insatiabiliter opes eongerere nituntur:

hine uenena, hine eireumseriptiones, hine falsa testamenta, hine
omnia fraudum genera eruperunt. libidinis autem. adfectus 6 (20)
ad proereandos | liberos insitus et innatus est, sed qui limites £.48*
eius in animo non tenent, utuntur eo ad solam uoluptatem:

inde inliciti amores, inde adulteria et stupra, inde omnes cor-
ruptelae oriuntur. —redigendi sunt ergo isti adfectus intra 7(21)
fines suos et in uiam rectam dirigendi, in qua etiamsi sint
uehementes, eulpam tamen habere non possunt.

INSTITUTIONES 1—3 (—inseuit)) VI 15,85. 1—7] VI 16,
78.; 0.17; 19,5. 5—7] VI 14,85. 7—19] VI 16, 10 (irasci); 19, 6—10.
19—16] VI 16, 10 (cupere); 19, 6.9 s; of. VE 17, 10.14. 16—20) VI 16,9 s.
(libidine commoueri); VI 19,6.9s. — 20—740,2] VI 16, 11; 17, 9,12; 19, 11.

TBP] 3 inseruit B bonsa (i er) B 4 wd В айца 7P,

‘attributa BP? fant B^ ct om. B. 5 dimicemus T 6 malum]

malum est B affectos В habeat T 8 regemdam (m del) 7 Ya
deo om. Т, fort. recte — conpremat (e ez i) sic B, co|pescat TB 10 igno-
rat irascitur BP 11 postiorib: (n ? er) Р prosolitur P!, corr. Р?
12 cardos (m ex à т. 2) Р — quoque] quae мі wid. BY, suero В 13 con-
quirenda (e in ras. ez a ? m. 3) B 14 insatiabiliter (pr. t ez c m, 2) P
congerere P? 15 uenena (uerb) B cireumseribtiones TB 16 frau-
dium 2* generw P 17 liberos] filios B natus В 18 in om. BP
mtuntur] ut in 7 19 inlicent 7, inliciti B? corruptelwe B — 920 re-
digendi (alt. i ex о) B 91 in om. T redigendi B 92 uchementius P
possunt BP 5
47*

institutionum epitome 57—58. 141

periculum est, quod trahere ad luxuriem possunt. qui enim
fuerit his deditus, ant non habebit ullam rem familiarem aut
si habuerit, absumet et aget postmodum uitam detestabilem.
qui autem eapitur auditu, ut taceam de eantibus qui sensus
intimos ita saepe deleniunt, ut etiam statum mentis furore
perturbent, compositis certe orationibus numerosisque earmini-
bus aut argutis disputationibus ad impios eultus faeile tradu-
eitur. inde est quod scriptis caelestibus, quia uidentur in- 7
compta, non facile eredunt qui aut ipsi sunt dijserti aut diserta f.49
1w legere malunt: non quaerunt uera, set dulcia, immo illis haec
uidentur esse uerissima quae auribus blandiuntur. ita respuunt
ueritatem, dum sermonis suauitate eapiuntur. uoluptas uero $
quae speetat ad uisum multiformis est, nam quae pereipitur
ex rerum pretiosarum pulcritudine, auaritiam concitat, quae
13 aliena esse debet a sapiente atque iusto, quae autem capitur
de specie mulierum, in alteram cadit uoluptatem, de qua iam
superius loeuti sumus.
58 (63) (4). Superest de spectaculis dicere, quae quoniam 1
potentia sunt ad corrumpendos animos, uitanda sapientibus -
зо et eauenda sunt, tum, quod ad celebrandos deorum honores
inuenta memorantur. nam munerunr editiones Saturni festa 2

17 superius] e. 56, 6.

INSTITUTION ES 1—8) haee non sunt in Instit. 4—12) VI 21.
12—15] VI 20,65. 15—17] VI 23,5 s. 18—90] VI 20,88, 20—
742, 8] VI 20, 84—36.

TBP]1luxuriun BP 9 his in mg. P 3 adsumet ТВ!, corr. 2°
4 capitur, eruditus. Brit. pag. 425 conl, $ 7 et Inst. VI 21, 3. 4; rapitur

TBP centibus (e del. et corr.m.2) Т 5 saepe] se T deleniunt ut] _
deliniuntur m, 1, deleniuntüt, alt. e ex i m. 3, ' distinctionem. add. et alt. t
ex т corr. m, 2 B, deliniunt ut Р 6 conpositis B, có«positis ex conp- ? Р?

7 transducitur B 8 seribtis TB incomta T 9 quia B 10 sed BP
liit P 12 suauitatem 7 18 alt. quwe В 14 praetiosaram TBP',
corr. P? pulchritudine BP даве B? 15 adque 7 16 iam om. T
18 quwe В 19 potentia sunt 713% (potentiorusunt B?), potentia««sunt P
animos P = 20 tune P eslebrandos (o er um m. 1?) В honeris
Pi, corr. P? 21 numerum 1' muneruseditiones (aer) В editiones
(alt. e ex i m. 2) Р festa (f part. ras. ez u) B

e

Institutionum epitome 58—59. 743

siquidem mentes spectantium tanta efferuntur insania, ut non
modo in connicia, sed etiam in rixas et proelia et contentione siv
saepe consurgant, | fugienda igitur omnia spectacula, ut tran- g
quillam mentis statum tenere possimus, renuntiandum noxiis.
uoluptatibus, ne deleniti suauitate pestifera in mortis laqueos.
incidamus.

59 (64). Placeat sola uirtus, euius merees inmortalis est, 1(10)

eum uicerit uoluptatem. superatis autem adfectibus et per-
domitis uoluptatibus facilis in conprimendis ceteris labor est
ei qui sit dei ueritatisque sectator. non maledicet umquam,
qui sperabit а deo benedictionem, non peierabit, ne deum lu-
dibrio habeat, sed ne iurabit quidem, ne quando uel necessi-

tate ue] consuetudine im periurium cadat, nihil subdole, nihil 9(11)

dissimulanter loquetur; neque abnegabit quod spoponderit neque
promittet quod faeere non possit; non innidebit cuiquam, qui
se suoque contentus sit, nec detrahet aut male alteri uolet in
quem forsitan beneficia dei proniora sunt. mon furabitur nec

INSTITUTIONES 7—10] VI 18, 2—4. 10%.) VI 18,10. 11—
13] haeo non sunt in Instit, 13—15] cf. VI 12, 11; 1,4—6. 15—
744, 1] of. Y 22, 4—10.

TBP] 1 tanta efferuntur P? 2 eonuitia P rixas et] rixased 7,
rixas nec non et in B 3 sepe 7 consurgajtur Bl, consurgantles B?
úgitur P? — expectacula В 4 possimus (i ras. ex u) P — renuntiandum
est P noris T 65 uoluptatib: (p er n m. 3) Р ne es de T deli-
niti BP* laqueos BP (nisi quod laqueis, ов, 1. Р", i exp. P3), plagas T;
ad laqueos mortis Buen confert Inst. II 1,3; IV 26, 15. 30, 2, ad plagas
Inst. III 1,8 (sed deest mortis); an laqueos et plagas ? ef. Inst. VI 22,5
7 cuius (с in ras. ech? т. 2) B mercis BP', corr. Р? immortalis P
an inmortalitas scribendum? ef. pag. 604, 4; 749, 21; 762, 25al. B adfeeti-
bus (d del. et eorr. m. 2) Р 9 eonprimendis (pr.i ex e m. 2) Р wete-
ris B? 10 ei qui sit B (nisi quod eis В!, corr, H*), sed coniectura in-
latum uidetur, om. TP; malim labor est dei ueritatisque sectatori cum
erudito Brit. pag. 426; \wbor est. dei weritatisque sectator non maledicet
umquam ‘forsan’ Buen, sed cf.pag.547,14 s, — ueritas (corr, m. 2) hisq: sie P
sectatur P 11 sperauit TP, sperat Heum — peioranit T, peierauit. B',
corr. B?, peierabit (b er t) P 12 nee TI iurauit I7 14 loquatur P
abnegauit T'B', corr. B? — sponderit 7 15 promittet (e ex i m. 2) P
quiequam P 16 se quoque contentus sit (est Р) TP, ost (s in ras. et t
add. m. 2) вицове» (que er) conteutus В detradyet P2 17 forsitan B

^ semper aut fallit aut nocet. non est ergo uir iustus qui etiam —
sine noxa in otioso sermone mentitur. | huie uero nec ri 8(17)

10

institutionum epitome 59—60. 145

licet — pernieiosa est enim ae deceptrix adulatio —, sed ubi-
que custodiet ueritatem. quae licet sit ad praesens insuanis,
tamen eum fructus eius atque utilitas apparuerit, non odium
pariet, ut ait poeta, sed gratiam.

60 (65) (5). Dixi de iis quae uetantur: dicam nune breuiter 1
quae iubentur. innocentiae proxima est misericordia. illa
enim malum non faeit, hace bonum operatur, illa incohat iusti-
tiam, haee eonplet, nam eum inbecillior sit hominum natura 2
quam ceterarum animantium, quas deus et instructas ad infe-
rendam et munitas ad uim repellendam figurauit, adfectum
nobis miserieordiae dedit, ut omne praesidium uitae nostrae
in mutuis auxiliis poneremus, si enim ficti ab uno deo et 3
orti ab uno homine consanguinitatis iure sociamur, omnem
igitur hominem diligere debemus. itaque non tantum inferre
iniuriam non oportet, sed ne inlatam quidem uindicare, ut sit
in nobis perfeeta innocentia, et ideo iubet nos deus etium pro
inimicis precem faeere semper, ergo animal commune atque 4
consors esse debemus, ut nos inuicem praestandis et acci-

INSTITUTIONES 1—3] haee nou sunt in Instit, of. tamen
ad I 15, 18s. 7—14] cf. VI 10,2—4. 8—10] hoe non est in Instit.
14—16] VEI10,4—6. 16—18] VE 18, 11 & 17. 18 s.] hoc ipsum non est
in Instit, similia sunt V 12,4; VI 19,8 (ex ipsius dei praeceptis eqs,).
19—746, 5] VI 10, 10. 24 s.

AUCTORES 4—7] Terent. Andr. 11, 41. 18s.) cf. Matth. 5, 44.

TBP] 1 ergo] igites (ur? er, et "i, e ur add, m. 2) P mir iustus, Р?
2 adolari Н 2 perniciosa (ci part. ras. ex ti m. 2) Р 8 adolatio B
4 presens T 5 adque T 7 dixideiis in ras. ez dixiquiis T his BP
que T brebiter T 8 que T innocentin B misericordiae B 9 èt
haee (exp. m. 3) В incohat P, incoat 7, inchoat B — iustitià (^ m. 2) B
10 complet] con m. 1, tum spatium 3 uel 4 litterarum relictum, in quo
Uns“ add. m. 2 P inbeceillior T, inbicillior (alt. i ex e) P? homing, P
11 ferendum 7 12 an repellendam uim? adfectum— dedit om. 7
13 omnes P presidium 7 14 deo—uno om. Р 17 ‘now B? 18 dewsee
(ut ? er) P рго inimicis bis, pr. expunctum, В 19 pruecem ТЕР"
post facere add, * distinctionem B?, ut semper ergo coniuncta. legantur,
non recte adque 7 20 concors 7 prestandis P — et accipiendis om. Р

institutionum epitome 60—61. 747

mus, contemnenda est pecunia et ad caelestes. transferenda |
thensauros, | ubi nee fur effodiat nee robigo consumat nee ty- f.52%
rannus eripiat, sed nobis ad aeternam opulentiam deo custode
seruetur.

6l (66) (f). Fides qnoque magna iustitiae pars est; quae 1
maxime à nobis, qui nomen fidei gerimus, conseruanda est, prae-
eipue in religione, quia deus prior est et potior quam homo.
et si est gloriosum pro amicis, pro parentibus, pro liberis, id 2
est pro homine suscipere mortem et qui hoe fecerit, dintarnam
memoriam laudemque consequitur, quanto magis pro deo, qui
potest aeternam uitam pro temporali morte praestare? ita- 3
que eum inciderit eiusmodi necessitas, ut desciscere a deo at-
que ad ritus gentium transire cogamur, nullus nos metus, nullus
terror inflectat, quominus traditam nobis fidem custodiamus.
deus sit ante oculos, deus in corde, cuius interno auxilio do-
lorem uiscerum et adhibita eorpori tormenta superemus, nihil 4
tune aliut. quam. uitae immortalis praemia. cogitemus: ita facile,
etsi dissipandi aut urendi artus fuerint, tolerabimus uniuersa
quae in nos tyrannicae crudelitatis amentia molietur, po- 5
stremo ipsam mortem non inniti | aut timidi, sed libentes et f.53-
interriti subire nitamur, eum sciamus quali aput deum gloria

INSTITUTION E8 5—21] ef. VE 17, 5—9. 24—26. 6] VII 26, 9.
21—748, 3] of. VI 4, 17. 39 s.

TBP] 1 precunia (ver) 8 celestes T, caelestis P!, corr. P? 2 then-
sauros TP", n expune. P?, teusauros B fures (e ex i m. 2) fodiant P
rubigo ВР З opolentiam P 5 iustitim (m postea ex a) pars est in ras. Р?
pare B 6 maximae TB qui Н conseruanda (an in ras. ex ot?) T
praecipuse (a er) B 7 relegione (alt. e ec i m, 2) Р potentior B
quam om. T 9 homine (e in ras. ez emh) P 11 prestare 7 12 di-
seiscere В adque 7 — 13 mullos P", corr. P2 15 deus—oeulos
deus] di (s.1 m. 3) habeatur P cuius] cuius nos Р ineterno 7?
dolor B 16 et] atque Р athibita 7 corpori tormenta om. Р
superentur B, superabit P ` nihil] euius nihil P 17 aliud (d in ras.
er t) P? inmortalis B, ot immortalitatis Pr 18 etsi] si P — aut
urendi om. 7 19 tyrannicae, Z crudelitatis] dominationis B 20 -uiti
wutimidi (t add. m. 2?) sed libentes (alt, e ex i) in ras: B 21 iuter-
Wit BP (r add. Р") Unamur (tins del, et corr, m, 19) T, viteamur Л
ешп in ut corr. B quali apud. deum gloria sumus (sic) in mg. Р

institutionum epitome 61—62. 149

ergo remedium illut est, ut eonfugiamus ad paenitentiam, quae
non minimum loeum inter uirtutes habet, quia sui eorreetio
est, ut cum forte aut re aut uerbo lapsi fuerimus, statim resi-
piscamus ae nos deliquisse fateamur oremusque a deo ueniam,
їп errore. magnum est paenitentiae auxilium, magnum sola- 2(12)
eium. illa est uulnerum peceatorumque sanatio, illa spes, illa
portus salutis: quam qui tollit, uiam uitae sibi amputat, quia
nemo esse tam iustus potest, ut numquam sit ei paenitentia
necessaria, nos uero, etiamsi nullum sit peceatum, confiteri 3(13)
iamen debemus deo et | pro delictis nostris identidem depre- f.54*
cari, gratias agere eliam in malis. hoc semper obsequium do-
mino deferamus. humilitas enim cara et amabilis deo est.
qui eum magis suscipiat peecatorem confitentem quam iustum
superbum, quanto magis iustum suscipiet eonfitentem eumque
in regnis caelestibus faciet pro humilitate sublimem! haec 4(14,
sunt quae debeat cultor dei exhibere, hae sunt uictimae, hoc
sacrificium placabile, hie uerus est cultus, eum homo mentis
suae pignora in aram dei confert. summa illa maiestas hoc
euliore laetatur, hune ut filium suscipit atque idoneum prae-
mium immortalitatis impertit: de qua nune mibi disserendum
est et arguenda persuasio eorum qui extingui animas eum cor-
poribus arbitrantur. qui quia nee deum sciebant nec arcanum
mundi perspicere poterant, ne hominis quidem animaeque ra-

INSTITUTIONES 10—90 (—suscipit)] VI 25, 12—16. 13 (hu-
militas)] VI 24, 25 (sit humilis. — 145] hoe non est in Instit. 16—
21] VI 24, 26—29. $4 (а 21)—c. 64, 4] VIL 1—5. 205] VIL 1,85.
28—750, 2] ҮП 2, 2 в. 7—11.

AUCTORES 14 з.) ef. Luo. 15, 7; 18, 10 ss.

ТВ]. 8. repissumos (и final. iw raw. ez r) T. > O pwenlimtin ZA
11 idemtidem B!, corr. B? — depraecari 7B 15 sus|cipiet confitentem
(post su wid. i euanuisse, sic) B 17 debet B, sed cf. Inst. VI 25, 5
quae offerri debeant ^ exlribere B? hae] haeo 7 19 pignera B
in aram] iram sie Т hoe cultore] oceultore Т 90 atque wt uid. Bl,
eique (in ras. corr) B? edd. idoneum premium 7, donum, om, idoneum
В, ei dininum praemium De сот, Inst. VII 1,3 21 inmortalitatis in-
pertit B — disserendum! B® 94 prospicere Т

e

institutionum epitome 62—63. 151

Plato existimauit, sed eur fecerit, non ostendit. quia bonus

est inquit et inuidens nulli, fecit quae bona sunt, at- —
quin uidemus іп re|rum natura et bona esse et mala. potest 9/91)
ergo existere peruersus aliquis, qualis fuit atheus ille Theo-
dorus, et Platoni respondere: ‘immo quia malus est, fecit
quae mala sunt' quomodo illum redarguet? si quae bona

sunt deus fecit, unde igitur tanta mala eruperunt, quae ple-
rumque etiam praeualent bonis? in materia inquit eonti-
nebantur. si mala, ergo et bona, ut aut nihil fecerit deus 3(22)
aut si bona tantum feeit, aeterniora sint mala, quae faeta non
sunt, quam bona, quae habuerunt exordium. finem igitur ha-
bebunt quae aliquando coeperunt et permanebunt quae semper
fuerunt. mala ergo potiora sunt. si autem potiora esse non 4(23)
possunt, ne aeterniora quidem possunt. ergo aut ntraque
semper fuerunt et dens otiosus aut utraque ex uno fonte fin- '
xerunt. est enim eonuenientius ut deus omnia fecerit potius
quam nihil. ergo secundum sententiam Platonis idem deus et
bonus est, quia bona fecit, et malus, quia mala, quod si 5(24)
fieri non potest, apparet non ideo factum esse a deo mundum,

quia bonus est [mundus]: omnia enim conplexus est et bona

et mala. nee fiet propter se quidquam, sed propter aliut.
domus aedificatur non ad hoe solum, ut sit domus, sed ut sus- 6(25)
eilpiat et tueatur habitantem. item nauis fabrieatur non utf.55
nauis tantam uideatur, sed ut in ea possint homines nauigare.

uasa item fiunt non ut uasa sint solum, sed ut capiant ea

INSTITUTIONES 1—21] haee non sunt in Instit, ad 2—8
ef. tamen ҮП 4, 11. — 21—752, 1] VII 4, 4—9.

AUCTORES 1 s] Tim. 29 E, 8] sententia fort. e Timaeo
deriuata,

TB] 2 est om, B null (* distinctionem add. m. 1) B fecitq.,
от. quae 7 sunt add. B? adquin ВТ 4 ergo om. T exsistere В

meheus B!, corr. B? ille) ille et Æ theudorus 7 5 et (corr. m. 3)
sic T Gpr.quwe B 7 tanta om, В 8 bonis praeualent B 9 ut fn-
seruit B> 10 sunt T — 12 alt. quae om. T 14 weterniora B? 15 utra-
quae Т 20 bonum 7 mundus eiecit Friteschius est om. В 21 fiet]
fecit B, fit Da conl. Inst. VII 4,4 — quiequam B 23 frabricatur Т

e

institutionum epitome 68—64. 758

quemadmodum sibi conexa sint et prima eum теййѕ еб media
cum extremis? inspieiamus singula et uideamus utrumne
illis ratio subsistat. fecit deus mundum propter hominem. 3
hoe qui non peruidet, non multum distat a pecude. quis
caelum suspicit nisi homo? quis solem, quis astra, quis omnia
dei opera miratur nisi homo? quis colit terram? quis ex ea
fructum capit? quis nauigat mare? quis pisces, quis uola-
lilia, quis quadrupedes habet in potestate nisi homo? cuneta
igitur propter hominem deus fecit, quia usui hominis cuncta
cesserunt. recte ergo uiderunt hoe philosophi, sed illut quod 14 (>
sequitur non uiderunt, quod ipsum hominem propter se fecerit.
erat enim consequens et pium et necessarium ut, eum hominis
causa tanta opera molitus sit, eum. tantum illi honoris, tantum
dederit potestatis, ut dominetur in mundo, et homo agnosceret
deum tantorum beneficiorum auctorem; qui et ipsum feeit
et mundum propter ipsum eique cultum et honorem debitum
redderet. hie Plato aberrauit, hie perdidit quam primo arri- 5
puerat ueritatem, eum de culta eius dei quem conditorem
rerum ae parentem fatebatur opticuit, nec intellexit hominem.
deo pietatis uineulis esse religatum, unde ipsa religio nomi-
natur, et hoc esse solum propter quod inmortales animae fiant.
sensit tamen aeternas esse, sed non per gradus ad eam sen- 6
tentiam descendit. amputatis enim mediis incidit potius in
ueritatem quasi per abruptum aliquod praecipitium nee ulte-
rius progressus est, quoniam casu, non ratione uerum inuenerat.

INSTITUTIONES 8—10) VII 4,185. 10s] VI 5,15. 12—
17] VIL 5,8—6.27. 12—14 ut cum —mundo] ҮП 5, 9-13 (—praeparauit),
185] locus Platonis non est in Inst. 19—21] IV 28, 25. (—accepit).
29—25] VII 7, 12; 8, 2.

AUCTORES 18] Plat. Tim. 28 C.

TB] 1 sunt T 2 inspiciantur B 3 ratio] ratio (add. m. 3) quo-
que В subsistast (n er) B 4 widet per B 5 suspiciat B qui
solem B qui omnia В 6 opera dei B 9 ut sud ut wid, B!, usui (in
ras. corr) B? hominis (litt. er. non s fuisse wid) B 10 filosofi T
12 $t necessarinm čt pium B 13 tantam (m m. 3) operam B tantum
illi honoris om. B!, tantos illi honores а, |. B? 15 deum] dominum B
qui et om. В ipsum В 17 primum В 19 obticnit B 20 pote-
statis В 23 amputajis В 95 casu—inuenerat] casu ad eam non ra-

tione peruenerat B, sed cf. Inst, VII 7, 14 innenerant
XVIHI. Lact. 1. 48

754 Firmiani Laotanti

7 colendus est igitur deus, ut per religionem, quae eadem institia
est, aceipiat homo a deo immortalitatem, nee est ullum aliut.
praemium piae menlis: quae si est inuisibilis, non potest ab

£57* in|uisibili deo nisi inuisibili mercede donari.

1(8) 65 (70). Plurimis uero argumentis colligi potest жадын 5
esse animas, Plato ай, quod per se ipsum semper mouetur
nee principium motus habet, etiam finem non habere; animum.
autem hominis per se semper moueri: qui quia sit ad eogi-
tandum mobilis, ad inueniendum sollers, ad percipiendum fa-
cilis, ad discendum capax et quia praeterita teneat, praesentia 10
conprehendat, futura prospieiat multarumque rerum et artium
scientiam conplectatur, immortalem esse, siquidem nihil habeat

2(9)in se de terreni ponderis labe concretum. praeterea ex nir-
tute ac noluptate intellegitur aeternitas animae. uoluptas omni-
bus est communis animalibus, uirtus solius est hominis: illa 15
nitiosa est, haec honesta, illa secundum naturam, haee aduersa

3(10) naturae, nisi anima inmortalis est. uirtus enim pro fide, pro
iustitia nec egestatem timet nec exilium metuit nec carcerem
perhorreseit nee dolorem reformidat nee mortem recusat: quae
quia naturae contraria sunt, aut stultitia est uirtus, si et com- sw
moda impedit et uitae nocet, aut si stultitia non est, ergo

1.57» anima inmortalis est et ideo praesentia bona contemnit, | quia
sunt alia potiora quae post dissolutionem eorporis sui adse-

4411) quatur. illut etiam maximum argumentum immortalitatis est,

INSTITUTIONES 1—4) VIL 5,97. 2s] VIL 8,1 5—18]
ҮП 8,3—6. 13—94] ҮШ 9, 15—18. 91—755, 5] VII 9, 10—12.
AUCTORES 6 Plato] cf. ad Inst. VII 8, 4.

TB] 2 inmortalitatem B alium Bt, alind B? Spine B? meeentis
(re er) В quia Bl, quese B 4 nisi inuisibili om. T 7 habeat B,
recle, ut etiam moueatur scribendum sit? — habere] here (be in magna
rasura m. 3) sic B 8 qui om. B 10 dicendum 7 capax (c in ras.
exr?m.3) B qu В presentia 7 11 eonpraehendat В arti«um
(c er) T 12 soientia BY — colplectatur B — inmortalem Т 18 de
om. B 15 est] e, sed nunc erasum, В communis animalibus B
16 hwee B natura B? 18 iustitin’« (m ? er," distinctionem add.
m.9) B. 21 uite Y 22 presentia 7 quia B 23 quwe B! юш
от. edd., sed cf. Inst. II 2, 19 corporibus suis 24 etiam] enim B, autem
edd. inmortalitatis B

15

institutionum epitome 64—65, "5b

quod deum homo solus agnoscit, in mutis nulla suspicio reli-
gionis est, quia terrena sunt im terramque prostrata: homo |
ideo rectus aspicit caelum, ut deum quaerat. non potest igitur

non esse inmortalis qui inmortalem desiderat, non potest esse

solubilis qui eum deo et uultu ef mente communis est. deni- 5(12)

que caelesti elemento, quod est ignis, solus homo utitur. si

enim lux per ignem, uiia per lucem, apparet eum qui habeat

usum ignis non esse mortalem, quoniam id ilii proximum, id

familiare est sine quo non potest nee lux nee uita constare.

sed quid argumentis colligimus aeternas esse animas, cum 6(13)
habeamus testimonia diuina? id enim sacrae litterae ae uoces

prophetarum docent, quod si eui parum uidetur, legat car-

mina Sibyllarum, Apollinis qnoque Milesii responsa consideret,

ut intellegat delirasse Democritum et Epicurum et Dieae-

archum, qui soli omnium mortalium quod est euidens nega-

uerunt.

Confirmata inmortalitate superest docere a quo et quibus et 7(14)
quomodo et quando tribuatur. | eum certa et constituta diui- f.55*
nitus tempora compleri eoeperint, interitum eb eonsummatio-
nem rerum fieri necesse est, ut innouetur a deo mundus. id
uero tempus in proximo est, quantum de numero annorum
deque signis quae praedieta sunt a prophetis eolligi potest.
sed eum sint innumerabilia quae de fine saeculi et conclusione 8(15)
temporum dieta sunt, ea ipsa quae dieuntur, nuda ponenda

INSTITUTIONES 5—9] ҮП 9,135. 10—16] ҮП 13, 1—8.
17s] ҮП 14, 1. 18—920] ҮП 14,6. 208 id—proximo est] ҮП 14, 8
euius—ostendam.

TH] 1 solus homo 7; ef. Inst. VII 9, 10 in hominem solum; $ 13 bis
homo solus; $ 22. 15 soli homini; supra $ 2 solius est hominis, infra $ 5
solus homo agnoweit B 2 terraena T 3 caelum aspicit В non] an B
5 soluebilis (i? er) T denique] dei-quee (n er) B 6 sb В?
ignis (s in eodem s ? m. 3) B 8 ignis] in his B', corr. B? id (ante
illi) in ras. BY, om. Т 11 sacre Т 12 profetarum TB 18 sybil-
larum T apollinis (pr. i in ras. ew e wel o) B. milesii (h m, 2) Т,
milesii (i final. in ras. ex si?) B consideret B? 14 dicearcum B
15 mortalium om 7 17 et quomodo om. B 19 conpleri В ceperint T
20 rerum om. T — 92 praedicata T' sint Bi, corr. B? profetis TB
28 sint om. Т 24 dicentur Da

48*

9(16)

a

1.58%

»

e

i56 Firmiani Laetanti

sunt, quoniam ut testimoniis utamur inmensum est. si quis
ila desiderat aut nobis minus eredit, adeat ad ipsum saera-
rium caelestium litterarum, quarum fide instructior errasse
philosophos sentiat, qui aut aeternum esse hune mundum aut
infinita esse annorum milia putauerunt ex quo fuerit instructus.
nondum enim sex milia conpleta sunt: quo numero consum-
mato tune demum malum omne tolletur, ut regnet sola iustitia,
quod quatenus euenturum sit paucis explicabo.

66 (71) (8). Haec autem a prophetis, sed et a uatibus futura
dicuntur. cum coeperit mundo finis ultimus propinquare, malitia
inualescet, omnia uitiorum et fraudum genera erebrescent, iu-
stitia interibit, fides pax misericordia pudor ueritas non erit,
uis et audacia praeualebit, nemo quidquam | habebit nisi manu
partum manuque defensum. si qui erunt boni, praedae ac
ludibrio habebuntur. nemo pietatem parentibus exhibebit, nemo
infantis aut senis miserebitur, auaritia et libido uniuersa cor-
rumpet. erunt caedes et sanguinis effusiones, erunt bella non
modo externa et finitima, uerum etiam intestina. eiuitates
inter se belligerabunt, omnis sexus et omnis aetas arma tric-
tabit. non imperii dignitas conseruabitur, non militiae di-
sciplina, sed more latrocinii depraedatio et uastitas fiet. regnum.
multiplicabitur et decem uiri oceupabunt orbem et partientur

INSTITUTIONES 8 (a caelestium)—8] VII 14, 4—6. 11 s. 95]
ҮП 14, 15—17. 10—20] ҮП 15, 7—11. 11—21] e£ VIE 17, 9... 20—
757, 13] ҮП 16, 1—8 (—pisces).

TB] 2 nobis minus] nouissimus 7 ad (exp. m. 2), ipsum om, B
З instructus 7, recte? illo comparatiuo Lact. etiam Inst. V 1,11; de opif.
1,2; 3,16 utitur; ef. ad instructus 5 errasse 77 4filosofos 7 5 fue-
riit (n exp. et del) T instructus walde mihi suspectum ut ortum ex
instructior (aut fort, instructus) 3; malim effectus. cont. Inst. WII 14,4
7 tollatur Z В uenturum T, sed ef. Inst. VIL 14, 12 eueniat 9 profetis
TB ca]ut T 18 praeualeuit P quicquam B manu] male B,
sed cf. Inst, VII 15,9 14 praede T — 15 ludibrio P? exibebit BY,
corr. B? 16 infantis (alt. i ес e) B senis (i er e) В 17 codos Т
19 pr. omnis (i ex е) B tractabunt (b ecu) B 20 disciplinas (eer) B

92 et (ante partientur) om. T

institutionum epitome 65—66. 757

et deuorabunt et existet alius longe potentior ae nequior, qui
tribus deletis Asiam possidebit et ceteris in potestatem suam
redactis et adscitis uexabit omnem terram. nouas leges sta-
tuet, ueteres abrogabit; rem publicam suam faciet, nomen
imperii sedemque mutabit. tune erit tempus infandum et exe-
erabile, quo nemini libeat uiuere, denique in eum statum res 4
cadet, ut ninos lamentatio, mortuos gratulatio sequatur. ciui-
tates et oppida interibunt modo ferro et igni, modo terrae
motibus crebris, modo aqua/rum inundatione, modo pestilentia £.54
et fame, terrà nihil feret aut frigoribus nimiis aut caloribus
sterilis. aqua omnis partim mutabitur in eruorem, partim in
amaritudinem uitiabitur, ut nihil sit nee ad cibos utile nee
ad potum salubre, his malis accedent etiam prodigia de 5
caelo, ne quid desit hominibus ad timorem. cometae erebro
apparebunt, sol perpetuo pallore fuscabitur, luna sanguine
inficietur nee amissae lucis damna reparabit, stellae omnes
decident nee temporibus sua ratio constabit, hieme atque
aestate confusis; tune et annus et mensis et dies brenia- 6
bitur: et hane esse mundi senectutem ac defectionem
Trismegistus elocutus est. quae cum euenerint, adesse tempus
sciendum est quo deus ad commutandum saeculum reuertatur.

INSTITUTIONES 18—19 (—breuiabitur)] VIL 16, 8 (a prodigia)
—10. 19 %] locus Trismegisti пол est in Instit, cf. tamen VII 14, 16.
20—758, 8) ҮП 17, 1 (—conclusione) 2 (alter—deleat).

AUCTORES 15 s. luna . ., amissae—reparabit] ef. Horat. c, IV
7,18. 195] of. Ps-Apulei. Asclep. е. 26 (p. 48, 22 Goldb.).

TB] 1 uorabunt codd. Inst. VII 16,29 etom. T aliusom. В 2et
om. B potestat sul (7 er) B 3 adscitis B? — uexauit B!, corr. B?
4 abrogauit Bi, corr. B? remp. (p part. eras.) T, rem publica (^ m. 3) B
5 mutauit TB!, eorr. B? — exsecrabile B 6 quo—uiuere om. Т, sed
ef. Inst, VII 16,5 nemini edd, neminem B 8 terre 7, terrwe B
10 rigoribus B 11 sterelis В сгпоге 7' in amaritudinem] amaritu-
dinem T, in amaritudine B, cf. Inst. VIL 16,7 12 uitiauitur B!, corr. B?
18 potu 7' salubree (a er) B de B 14 nec T quit 7 comitae
B', сот. B* 15 fuscwbitur B luna—inficietur] lunnm color san-
ginis (sie) obumbrabit B 16 reparauit T'B', eorr. В? 17 adque T
18 aestate 7 confusi T brebiabitur 7 20 trismegestus В que T
wenerint В 21 quod 7 cójmutandum B

institutionum epitome 66—67. 159

et uirtus inaestimabilis angelorum et extinguetur omnis illa
multitudo impiorum et torrentes sanguinis current et ipse
ductor effugiet atque exercitu saepe reparato quartum proelium
faciet, | quo captus eum ceteris omnibus tyrannis tradetur ex- f.60*
ustioni, вей et ipse daemonum princeps auctor et machi- 2(12)
nator malorum catenis alligatus custodiae dabitur, ut pacem
mundus accipiat et uexata tot saeculis terra requiescat. расе 3 (13)
igitur parata conpressoque omni malo rex ille iustus et uictor
iudicium magnum de uiuis et mortuis faciet super terram et
uimentibus quidem iustis tradet in seruitium gentes uniuersas,
mortuos autem ad aeternam uitam suscitabit et in terra cum
lis ipse regnabit et condet sanctam ciuitatem et erit hoc
regnum iustorum mille annis. per idem tempus et stellae 4(14)
candidiores erunt et elaritas solis augebitur et luna non pa-
tietur deminutionem. tune descendet a deo pluuia benedic-
lionis matutina et uespertina et omnem frugem terra sine la-
bore hominum procreabit. stillabunt mella de rupibus, laetis 5(15)
et uini fontes exuberabunt. bestiae deposita feritate mansue-
scent, lupus inter pecudes errabit innoxius, nitulus eum leone
pascetur, columba cum aceipitre congregabitur, serpens uirus
non habebit, nullum animal uiuet ex sanguine. omnibus епіш,
deus eopiosum atque innocentem uietum ministrabit. | peractis 6H)
uero mille annis ac resoluto daemonum principe rebellabunt
gentes aduersus iustos et ueniet innumerabilis multitudo ad

INSTITUTIONES 5—7] VII 24, 5. 6—8] VIL 19,8. 8—
18] VIL 20, 1; 24, 1—4. 6. 13—91] VIL 24, 7 s. 15 s. tunc—uespertina]
hoc non est in Instit. 21 s.) ҮП 24, 15 (— uitam). 22—760, 1] VII 26, 1.

AUCTORES 15 s.] ef. Ioel 2, 23; an ex Deut. 11, 14?

TB] 1 uirtus] uis T, sed cf. Inst. VII 19,5 — inestimabilis T, inaesti-
mabilis (aest in ras. ex 3 uel 4 liti. m, 2) B 2 inpiorum B 9 adque T
exereitussepe (в ег.) sic T swepe B 4 traditur 7 5 dwemonum B? auc-
tor T? 6 an (omnium) malorum? cf. Inst. VII 24,5 cathenis T, catenis
igneis B, sed ef. Inst. VIT 24,6 custodiwe B? 7 post et s.l ut Bi
pacem 7 8 parta B 9terr&(^ add. m.2?)B 11 suseitnuit TB“
12 his B regnauit TB^* 13 siustorum (eer) Т et om. В 17 pro-
creauit TB! corr. B? 18 faeritat«e (a er) B 19 erranit 7 — 20 acci-
pitese (a er) В congraegabitur B 21 nibet Bl, corr. B? 92 ad-
que TB шош T ministrauit B', corr. B? 24 wenie«t mer) T

760 Firmiani Lactanti

т(17) expugnandam sanetorum ciuitatem, tune fiel nltimum iudi-

cium dei aduersus gentes, concutiet enim a fundamentis suis
terram et corruent ciuitates, et pluet super impios ignem eum
sulpure et grandine et ardebunt et se inuicem tracidabunt.
iusti uero sub terra paulisper latebunt, donee perditio gentium э
fiat, et exibunt post diem tertium et uidebunt campos eadaue-
ribus opertos. tune fiet terrae motus et scindentur montes et
subsident ualles in altitudinem profundam et congerentur in
eam corpora mortuorum et uocabitur nomen. eius Polyandrium.

8(18) post haec renouabit deus mundum et transformabit iustos in i

! figuras angelorum, ut inmortalitatis ueste donati seruiant deo
in sempiternum. et hoe erit regnum dei, quod finem non ha-
| bebit. tune etium impii resurgent, non ad uitam, sed ad
poenam. eos quoque secunda resurrectione faeta deus exci-
tabit, ut ad perpetua tormenta damnati et aeternis ignibus tra- is
diti merita pro sceleribus suis supplieia persoluant.

1(19) 68 (73). Quare eum haec omnia | uera et certa sint prophetarum

£61

omnium consona adnuntiatione praedicta, cum eadem Trisme-
gistus, eadem Hystaspes, eadem Sibyllae cecinerint, dubitari

INSTITUTIONES 1—9 (—mortuorum)] ҮШ 26, 2—4 (—ossibus
tecta) 9 (Polyandrium)] locus non est in Instit. 10-16] VII 26, 5—7.
17—19] VII 18, 1 (prophetae). 2 (Hystaspes). 8 s. (Hermes). 5—8 (Sibyllae);
26,8 (— prophetarum). 19—761, 17] VII 27, 1-18,

AUCTORES 9) of. Ezech. 39, 11 (zoXudvàguv). 12 et adnot, erit. ad
Inst, VII 26, 3 (pag. 606, 7).

TB] 1 expugnandam] expuguandam delendamque B, sed cf. Inst. VII
26, 1 ut inferant bellum sanctae ciuitati — sanctoru(m ciuitatem tune
fiet ul|timu(m iudicium dei aduersus] В 2 w 7?! Seojruent# in-
pios В 4 sulpure 7, sulfure B 5 terram B fiat gentium B
7 scindentur] scindent se B, sed of. Inst. VII 96,2 8 subsident B? in
altitudinem ualles (m. 3, uallis m. 1) profundae В walles] colles codd.
Inst. VII 26,2 — 9 ea В 10 trasformabit 7 11 imortalitatis В,
inmortali T, sed ef. Cyprian. de bono pat. c. 7 (pag. 402, 16) qui indu-
meuto inmortalitatis eeteros uestit 12 et hoc—habebit om. В 18 etiam].
et T inpii B 14 poenam (p ez a) T 15 'urmenta T 16 su-
plicia 7, supplicia) B 17 (quare cum) hate omuia wora | (eb certa sint
prophetarum | B profetarum T 18 consonanti 7, sed ef. Inst 14,1
trismegestus B 19 ystaspes (y add. m. 2) B sybillae ZB", corr. Bi
eaecinerint ТВ

1

е

л

institutionum epitome 67—68. 761

non potest quin spes omnis uitae ac salutis in sola dei reli-
gione sit posita. itaque nisi homo susceperit quem deus ad 2(20)
liberationem misit atque missurus est, nisi summum deum
per eum cognouerit, nisi mandata eius legemque seruauerit,
in eas incidet poenas de quibus locuti sumus. proinde fra- 3 (21)
gilia contemnenda sunt, ut solida consequamur, spernenda
terrena, ut caelestibus honoremur, temporalia fugienda, ut ad
aeterna ueniamus. erudiat se quisque ad iustitiam, reformet 4 (22)
ad continentiam, praeparet ad agonem, instruat ad uirtutem,
ut si forte aduersarius indixerit bellum, nulla ui, nullo terrore,
nullis erueiatibus a recto et bono depellatur. non se substernat
insensibilibus figmentis, sed uerum et solum deum rectus 5(23)
agnoscat, abiciat uoluptates, quarum inlecebris anima sub-
limis deprimitur ad terram, teneat innocentiam, prosit quam
plurimis, ineorruptibiles sibi thensauros bonis operibus adquirat,
ut possit deo iudice pro uirtutis suae meritis uel coronam fidei
uel praemium inmortalitatis adipisei. Lol

TB] 2 homé B, homo christum 7 edd. 4 per eum E, christum, om.
per T, per Christum edd, 7 honoremur (alt. o ez e) B 8 ueniamus]
fugiamus Т reformet T, recepi propter conposita erudiat praeparet instruat,
formet В Da cont. Inst. VI 23, 21; IV 24, 1. 26, 25, Buen add. Inst.
VI 19, 6; de ira dei 2,2 9 praeparet ad agonem om, 7 11 depellatur]
diuellatur (п ex 0) В subternat Z 18 a«gnoscat (d er.) B sublimis

ba
(alt. i ex e) В 15 nobis (corr. m. 22) Т FIRMIANI-LACTANTI-

be FINE-SAECUL-EXPLiCit: atramento, Epitoma dE DIVINA

PROVIDENTIA rubro scriptum, 7, EPITOMEN (sic) LIBRI SEPTIMI
LIá-X. EXP. FELICITER LEGENTI VITA B

D [Е
=

!

i

іє 7389572 „005, 2 a 6516

omnia accedunt, Carmin

wii

STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES
CECIL H. GREEN LIBRARY
STANFORD, CALIFORNIA 94305-6004

(415) 723-1493

All books may be recalled after 7 days

DATE DUE